You are on page 1of 1404

lkemizde Demok e krasiye M Mdahale Eden Tm Darbe ve Muht E m e tralar ile Demo okrasiyi levsiz K Klan Die Btn

n Giriim v Srel er ve lerin Tm B Boyutlar i Arat ile rlarak Al lnmas G Gereken nlemler rin Belirlenm Ama B mesi acyla Kur rulan

Mecl Arat as Komi nu M lis A rma K isyon Rapo R oru

012 Kasm 20

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

3 / 1404

MECLS ARATIRMASI KOMSYONU RAPORU

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

4 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

5 / 1404

indekiler
Bakann Sunuu ................................................................................................................... 15 Aratrma Komisyonlarnn Grev, Yetki ve Sreleri ile Hukuki Dayanaklar............ 43 Komisyonun Kuruluu ........................................................................................................ 43 Komisyonun Faaliyetleri...................................................................................................... 47
I. GENEL DEERLENDRME .................................................................................... 53

1. Trkiyede Devlet Gelenei ve Demokrasi ........................................................... 55 Militarizm, Souk Sava ve Uluslararas Sistemin Darbelerdeki Rol .......................... 55 Demokrasi, Darbeler ve Trk Modernlemesi ................................................................. 61 2. Mill Gvenlik Kurulu ........................................................................................... 89 Ulusal Gvenlik Siyaseti ...................................................................................................... 89 Tehdit Algs ..................................................................................................................... 95 3. Devlet Tekilat ve Genelkurmay Bakanl ......................................................103 zerk Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti................................................................... 103 Mill Savunma Bakanlna Bal Genelkurmay Bakanl .......................................... 106 Otonomi .............................................................................................................................. 108 4. Gvenlik ........................................................................................................... 111 5. zel Harp Dairesi, Kontrgerilla ve Gayri Nizami Harp ..................................... 115 6. Askerin Eitimi ....................................................................................................133 7. Yarg Birlii ve Askeri Yarg ................................................................................139 ift Bal Yarg .................................................................................................................... 139 Yargnn Tarafszl, Bamszl ve Ordu .................................................................... 140 8. Ekonomi ve Darbeler ...........................................................................................145 9. Askeri lerin Denetimi ........................................................................................157 10.Ulusal stihbarat ve Darbeler ...............................................................................163 11.Medya, Aydnlar, Sivil Toplum ve Darbeler ........................................................ 171 Genel Deerlendirme ve Sonular ............................................................................195
II. 27 MAYIS 1960 DARBES ...........................................................................................201

1. II. Dnya Sava Sonras Trkiye ve Demokrasiye Gei Sreci ....................... 205 Birinci Sava Sonras Dnemde Trkiye Panoramas ve DPnin Kurulu Sreci ..... 205 ok Partili Demokrasiye Gei Srecinde Truman Doktrini ve Marshall Plan ....... 209 1946 Seimleri ve DPnin Muhalefet Sreci ................................................................... 210 2. Trkiyenin Demokrat Partili Yllar ....................................................................213 1950 Seimleri ve DPnin ktidara Gelii ........................................................................ 213 1950-1954 DP Hkmeti craatlar ................................................................................. 225 1954 Seimleri ve Sonras Dnem ................................................................................... 230 1957 Seimleri ve Sonras Dnem ................................................................................... 237

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

6 / 1404

1950-1960 Aras Dnemde DP-Basn likisi ................................................................ 255 27 Mays Srecine Girilirken D likiler ....................................................................... 256 1950-1960 Aras Dnemde ktisadi Durum ................................................................... 260 3. 27 Mays Darbesi ve Trk Siyasi Hayatnda Yeni Bir Dnemin Balangc ...... 265 27 Mays Darbesi ................................................................................................................ 265 Milli Birlik Komitesi Dnemi ........................................................................................... 269 Yassada Yarglamalar ....................................................................................................... 281 1961 Anayasasnn Hazrlan ve Kurucu Meclisin Teekkl.................................... 286 Yeni Siyasi Partilerin Kurulmas ....................................................................................... 289 Yuvarlak Masa Toplantlar ve Milli Deklarasyon (5 Eyll 1961) ................................ 292 Basn Anlamas .................................................................................................................. 294 1961 Anayasasyla Birlikte Trk Siyasi Hayatna Katlan Kurumlar ........................... 295 1961-1965 Koalisyon Hkmetleri Dnemi .................................................................. 312 Deerlendirme ve Sonu ..........................................................................................351 27 Mays Kronolojisi .......................................................................................................... 357
III. 12 MART 1971 MUHTIRASI .......................................................................................381

1. 12 Mart Muhtras ncesi Gelimeler ................................................................. 383 12 Mart ncesi Genel Durum ......................................................................................... 383 1965 Seimleri ve Sonras Balca Gelimeler ................................................................ 386 1969 Seimleri ..................................................................................................................... 389 Farkl Aktr ve Kurumlarn 12 Mart Muhtras ncesi Srece Yaklamlar ............ 392 2. 12 Mart Muhtras ve Sonrasnda Yaanan Balca Olaylar .................................417 Dorudan Mdahalenin Dolayl Mdahaleye Dnmesi ve 9 Martlarn Tasfiyesi ............................................................................................................................... 417 12 Mart Muhtrasnn Verilmesinde Etkenlerin Rol ............................................... 433 12 Mart Muhtrasnn Verilmesinde D Etkenlerin Rol ............................................ 442 3. 12 Mart Muhtrasna Ynelik Tutum ve Tepkiler ............................................... 449 Cumhurbakan Cevdet Sunayn Muhtra Sonrasndaki Tutumu ve Faaliyetleri ...... 449 Partiler st Hkmetin Kuruluu ve Tepkiler............................................................. 450 Muhtraya ve Partiler st Hkmete Ynelik Sol evrelerin Tavr .......................... 454 Muhtraya ve Partiler st Hkmete Ynelik Sa evrelerin Tavr.......................... 459 Muhtra Srecinde Yaygnlaan iddet Eylemleri .......................................................... 463 4. Ara Dnem Hkmetleri ve 1973 Seimleri........................................................ 477 Anayasa Deiiklii Tartmalar ...................................................................................... 477 Erim-Demirel atmas ve Birinci Erim Hkmetinin stifas .................................. 486 Ferit Melen Hkmeti Dnemi........................................................................................ 497 Naim Talu Hkmeti Dnemi ......................................................................................... 508 Siyasi Partilerdeki Gelimeler ve 1973 Seimleri ............................................................ 516 1973-1977 Yllarnda Hkmetler .................................................................................... 521 Deerlendirme ve Sonu ......................................................................................... 527 12 Marttan 12 Eylle Olaylar Kronolojisi ..................................................................... 531
IV. 12 EYLL 1980 DARBES.......................................................................................... 563

1. Darbe ncesi Dnemde Siyasi likiler ve Siyasi Dinamikler ........................... 565 Adalet Partisi ....................................................................................................................... 565 Cumhuriyet Halk Partisi .................................................................................................... 568 Milliyeti Hareket Partisi ................................................................................................... 573

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

7 / 1404

Milli Selamet Partisi ............................................................................................................ 575 Trkiye i Partisi.............................................................................................................. 577 12 Eylle Giden Srete Partiler Aras likiler .............................................................. 578 12 Eyll ncesine Etki Eden Siyasi Dinamikler ........................................................... 584 2. 12 Eyll Darbesi ncesi ve Sonrasnda Ekonomi ve Ekonomik Dinamikler .... 589 Darbe ncesi Dnemde Ekonomik Ortam (1977-1980) ............................................ 589 Darbe Sonras Dnemde Ekonomik Ortam (1981-1983) ............................................ 594 3. 12 Eylle Giden Srecin ve Sonrasndaki Dnemin ncelenmesi ......................601 Dnemin Ekonomisine ve alma likilerine Genel Bak ....................................... 601 1 Mays 1977 i Bayram................................................................................................. 603 Toplu Szlemeler, Grevler ve Lokavtlar ....................................................................... 604 Darbe ncesi ve Sonras Dnemde i-veren Temsilcileri ..................................... 606 Darbe Sonrasnda Silahl Kuvvetler Vakflarna Yardm Yapan Sendikalar .............. 615 4. Darbeye Giden Srecin Sosyolojik Analizi ve Toplumsal Maliyeti .....................617 Sosyolojik Dinamikler ........................................................................................................ 617 Yapay Kaos Toplumunun Ortaya k .................................................................... 618 Toplumsal artlarn Analizi ............................................................................................... 620 Darbenin Toplumsal Maliyeti ........................................................................................... 630 5. Darbenin Sosyal Psikolojik Kkenleri, Travma ve Psikolojik Maliyet ............... 635 Vesayeti-Darbeci Zihniyetin Kkenleri ......................................................................... 635 Darbeci, Sistemine Hakikaten nanm Vesayetidir..................................................... 638 Darbelerle Yzlemek ........................................................................................................ 640 iddet Kltr Darbecilii Besler .................................................................................... 643 Bir Toplumsal Travma Olarak Darbe ve Onarlmas .................................................... 645 Darbeci ve Darbe Travmasnn Yaratt Maliyetler...................................................... 647 6. Darbesi ncesi ve Sonras Uluslararas likiler ve Dinamikler .........................651 Yeni Kresel Ekonomik Yaplanma, Neoliberalizm ve 12 Eyll ................................ 651 ABDnin Rol ..................................................................................................................... 655 ran slam Devrimi ............................................................................................................. 660 SSCBnin Afganistan gali ............................................................................................. 670 Arjantin Askeri Darbesi ..................................................................................................... 679 Arjantin Darbeleri ile Trkiyenin Karlatrmal Analizi ............................................ 683 Kbrs Meselesi .................................................................................................................... 686 NATO .................................................................................................................................. 699 Darbeye Uluslararas Toplumun Tepkisi ........................................................................ 704 7. Darbesi ncesi ve Sonras Dnemin Demokratik Deerlendirmesi ................. 709 Darbe ncesi Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi ............................................... 709 Uyar Mektubu .................................................................................................................... 717 Bayrak Harekt .................................................................................................................. 723 12 Eyll ................................................................................................................................ 723 Darbe ncesi Dnemde Asker-Hkmet likileri ...................................................... 725 Darbe Sonras Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi ............................................... 738 8. Darbesi ncesi iddet, Terr Olaylar ve Bunlarla Mcadele ........................... 745 iddet, Siyasal iddet, Terr ve Anari Kavramlar ....................................................... 745 Darbe ncesi Dnemde Trkiyede Anari ve Terr .................................................. 747 1979 Faruk Skan Raporu................................................................................................. 774 Skynetim lan ve Uygulamas ...................................................................................... 777 Skynetim Uygulamasnn Hukuki ncelemesi............................................................. 786

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

8 / 1404

Siyasal iddet Olaylar ile Mcadelede Mlki ve Askeri Ynetim ............................... 792 9. Siyasal ve Hukuksal Boyutlar ile 1982 Anayasasnn Hazrlanmas .................. 803 Darbe ncesinde Yeni Anayasa almalar .................................................................. 803 1982 Anayasasnn Hazrlk almalar ve Kabul ...................................................... 808 10.1977-1983 Dnemi Trkiyenin Brokratik Yaps ...............................................815 Brokrasi Kavram ............................................................................................................. 815 Ynetim-Siyaset likisi...................................................................................................... 816 Darbe ncesi Brokratik Yapya Bak .......................................................................... 819 Darbe Sonras Dnemde Brokrasi ve Yeniden Dzenleme ...................................... 838 11.Darbe Dneminin nsan Haklar Asndan ncelenmesi ..................................841 12.Darbenin niversitelere ve Akademik Hayata Maliyeti......................................851 13.12 Eyll Darbesinin Yarglanmasna likin ddianame .................................... 855 Darbeye Giden Srete Yaanan Toplumsal Olaylara likin Deerlendirme........... 857 Darbe Ynetiminin Yapt Hazrlklar ve Mdahale Fikrinin Ortaya k ............ 864 Darbe ve Sonras ................................................................................................................ 868 Gzaltnda ve Cezaevlerinde kence Gren Madurlar .............................................. 872 Madurlarn Beyanlar ile Belgelerdeki Cezaevi Grevlilerinin simleri ..................... 872 kence Yapldna Dair Tespit Raporu Dzenleyen Hekimler ................................. 873 Gzalt Merkezleri ve Cezaevlerindeki kence Yntemleri ........................................ 873 Gdml Demokrasiye Dn ........................................................................................ 876 Anayasay hlal (Askeri Darbe) Suuna likin Deerlendirme.................................... 877 Hizmet Kanunu 35. Maddesinin Deerlendirilmesi ................................................. 879 Zamanam Ynnden Yaplan Deerlendirme ........................................................... 879 Geici 15. Maddenin Af Niteliinde Olup Olmad Tartmas ................................. 880 kence ve Kt Muamele ddialarnn Deerlendirilmesi ........................................... 881 pheli Ahmet Kenan Evrenin Savunmas ................................................................... 881 pheli Ali Tahsin ahinkayann Savunmas ................................................................. 882 14.Darbe Srecinde Meydana Gelen nemli Olaylara likin Davalar .................. 885 orum Olaylar ................................................................................................................... 885 Sivas Olaylar ....................................................................................................................... 887 Abdi peki Cinayeti Davas ............................................................................................. 890 Gn Sazak Cinayeti Davas ............................................................................................... 891 MHP ve lkc Kurulular Davalar .............................................................................. 891 Bar Dernei Davas ......................................................................................................... 894 DSK ve DSKe Bal Sendikalar Davas ...................................................................... 894 15.Darbenin Hukuk ve Yarg zerindeki Etkileri .................................................. 897 Hukuk ve Anayasa Dzenine Etkisi ................................................................................ 897 Darbenin Yargya Etkileri ................................................................................................. 898 16.Dnyada Darbelerle lgili Kurulan Komisyonlar ve Sonular ........................... 907 Arjantin ................................................................................................................................ 907 Gana ..................................................................................................................................... 908 Haiti ...................................................................................................................................... 909 ili ......................................................................................................................................... 910 Uganda ................................................................................................................................. 912 Uruguay................................................................................................................................ 912 Kurulan Komisyonlarn Genel Deerlendirmesi ........................................................... 913 Deerlendirme ve Sonu ..........................................................................................915

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

9 / 1404

V. 28 UBAT 1997 POSTMODERN DARBES VE 27 NSAN 2007 E-BLDRS .....919

1. Dnyada ve Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Ortaya k .....................931 Trkiyede Mill Gvenlik Kavramnn Ortaya k ................................................... 932 Trkiyede Darbelere Gereke Gsterilen Mevzuat...................................................... 934 MGK ve MGK Genel Sekreterlii Mevzuat ................................................................. 936 MGK Eliyle Yrtlen Psikolojik Harekt Faaliyetleri ................................................ 939 2. 28 ubat ncesinde Siyasi Gelimeler ................................................................ 943 3. Refah-Yol Hkmeti Dnemi ............................................................................ 953 Hkmetin Kuruluu ......................................................................................................... 953 Hkmet Dnemindeki nemli Siyasi ve Sosyal Olaylar ............................................ 954 Hkmetin D Politikas .................................................................................................. 963 4. 28 ubat Srecinde Medyann Rol .................................................................... 969 Basn-Yayn Organlarnn Hkmete Bak .................................................................. 970 28 ubat Dneminde Habercilik rnekleri .................................................................... 975 And .................................................................................................................................... 980 5. 28 ubat 1997 Tarihli Milli Gvenlik Kurulu Toplants ..................................... 983 28 ubat 1997 tarihli MGK Toplants ncesindeki almalar ................................. 983 28 ubat 1997 Tarihli Milli Gvenlik Kurulu Toplants ve Sonrasndaki almalar .......................................................................................................................... 1036 28 ubat 1997 Tarihli MGK Toplants Sonras Gelimeler ...................................... 1054 Basn, Yarg ve Brokrasiye verilen Genelkurmay Brifingleri.................................... 1061 Refah Partisinin Kapatlmas Davas ............................................................................ 1085 Babakan Erbakann istifas: .......................................................................................... 1085 ANASOL-D Hkmeti ................................................................................................... 1086 ANASOL-D Hkmeti Dneminde Cumhurbakanna Sunulan Brifingler ......... 1087 DSP Aznlk Hkmeti Dnemi .................................................................................... 1116 6. 28 ubat 1997 Tarihli 406 Sayl MGK Kararnn Uygulamalar ......................... 1119 Refah-Yol Hkmeti Dnemi ........................................................................................ 1121 ANASOL-D Hkmeti Dnemi ................................................................................... 1134 MGK Kararlar ................................................................................................................. 1137 DSP Aznlk Hkmeti Dnemi .................................................................................... 1140 Ak Parti Dnemi .............................................................................................................. 1142 7. 28 ubat Srecinin Devlet ve Toplum zerindeki Yansmalar ........................ 1157 Trk Silahl Kuvvetlerince Yaplan lemler ................................................................. 1157 ileri Bakanlnca Yaplan lemler ............................................................................ 1165 Diyanet leri Bakanlnca Yaplan lemler .............................................................. 1167 RTK Tarafndan Yaplan lemler .............................................................................. 1172 Vakflar Genel Mdrlnce Yaplan lemler .......................................................... 1174 Milli Eitim Bakanl ve niversitelerde Yaplan lemler........................................ 1176 Basn- Yayn Kurulularna Yaplan Basklar ................................................................ 1185 8. 28 ubat Srecinin Hukuksal/Yargsal Boyutu ................................................ 1187 28 ubat Sreci Brifinglerinin Genel Felsefesi ............................................................. 1187 28 ubat Kararlarnn Analizi.......................................................................................... 1189 Darbe Dilindeki Farkllamann Ad: 28 ubat ............................................................ 1191 28 ubat Srecinde Kullanlan Aralar/Yntemler ..................................................... 1192 Brifingler ve Parti Kapatma Davalarna likin ddianamelerin rdelenmesi ........... 1195 Yargy Etkileme rnekleri ............................................................................................. 1203 dare Mahkemelerindeki Barts Davalar ............................................................... 1221

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

10 / 1404

dari Yarg/Dantayn Tutumu .................................................................................... 1229 Adli Yargnn Tutumu...................................................................................................... 1237 kence ddialar................................................................................................................ 1241 Askeri Yargnn Tutumu.................................................................................................. 1246 9. 27 Nisan E- Bildirisi........................................................................................... 1247 Adalet ve Kalknma Partisi ktidar ................................................................................ 1247 2002-2007 Yllar Arasnda Gerekletirilen Saldr ve Suikastlar .............................. 1255 367 Tartmalar ve Cumhurbakanl Seimi ............................................................. 1257 Cumhuriyet Mitingleri...................................................................................................... 1259 27 Nisan Bildirisi ve Bildiri Sonras Gelimeler ........................................................... 1259 27 Nisan Bildirisinin Asker-Sivil likileri Bakmndan Deerlendirilmesi ............... 1267 10.Darbelerin Ekonomik Etkisinin Analizi ............................................................ 1269 28 ubat ncesine likin Genel Deerlendirme ........................................................ 1270 28 ubat Srecinin Ekonomik Etkileri .......................................................................... 1273 28 ubat Srecinin lke Ekonomisine Maliyeti ........................................................... 1324 Deerlendirme ve Sonu ........................................................................................ 1329
VI. BELGE VE REFERANSLAR ................................................................................... 1333 Kaynaka ........................................................................................................................... 1333 Bilgisine Bavurulan Kiiler ............................................................................................ 1384 Kurum ve Kurululardan Talep Edilen Bilgi ve Belgeler ........................................... 1388

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

11 / 1404

Ksaltmalar ABD: Amerika Birleik Devletleri AET: Avrupa Ekonomik Topluluu AHD: Avrupa nsan Haklar Divan AK PART: Adalet ve Kalknma Partisi AKPM: Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi ANAP: Anavatan Partisi AP: Adalet Partisi A: Anonim irketi AT: Avrupa Topluluklar A: Ankara niversitesi AHFD: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi ASBE: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ASBF: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ASBFD: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi A.g.e: Ad Geen Eser A.y: Ayn Yer Alb: Albay BBYKP: Birinci Be Yllk Kalknma Plan BDP: Bar ve Demokrasi Partisi Bkz: Baknz BM: Birlemi Milletler Bnb: Binba CENTO: Merkezi Antlama rgt CGP: Cumhuriyeti Gven Partisi CHP: Cumhuriyet Halk Partisi CKMP : Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi CMP: Cumhuriyeti Millet Partisi CP: Cumhuriyeti Parti ev: eviren DM: Dvize evrilebilir Mevduat DDKO: Devrimci Dou Kltr Ocaklar DEV-GEN: Devrimci Genlik Federasyonu DGM: Devlet Gvenlik Mahkemesi DSK: Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu DM: Danma Meclisi DP: Demokrat Parti DPT: Devlet Planlama Tekilat DS: Devlet Su leri E: Emekli EMNSU: Emekli nklp Subaylar FKF: Fikir Kulpleri Federasyonu GSMH: Gayri Safi Milli Hasla HAK-: Hak i Sendikalar Konfederasyonu HF: Halk Frkas GD: lerici Genlik Dernei

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

12 / 1404

ILO: International Labour Organization (Uluslararas alma rgt) IMF: International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu) T: stanbul Teknik niversitesi : stanbul niversitesi SBE: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits SBF: stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Kar: Karlatrnz KHK: Kanun Hkmnde Kararname KT: Kamu ktisadi Teekklleri KKTC : Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti MBK: Milli Birlik Komitesi MC: Milliyeti Cephe MESS: Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas MGK: Milli Gvenlik Kurulu MGK: Milli Gvenlik Konseyi MGP: Milli Gven Partisi MHP: Milliyeti Hareket Partisi MSK: Milliyeti i Sendikalar Konfederasyonu MKE: Makine Kimya Enstits MKP: Milli Kalknma Partisi MKYK: Merkez Karar ve Ynetim Kurulu MNP: Milli Nizam Partisi MP: Millet Partisi MSP: Milli Selmet Partisi MSB: Milli Savunma Bakanl MTTB: Milli Trk Talebe Birlii Kora: Koramiral Korg: Korgeneral KTFD: Kbrs Trk Federe Devleti Kur: Kurmay NATO: Kuzey Atlantik Pakt rgt OECD: Ekonomik birlii ver Kalknma rgt OHAL: Olaanst Hal OPEC: Petrol hra Eden lkeler rgt Org: Orgeneral ORTA-K: Mesleki Orta retimden Mezun Polisler OSA: Ortak Savunma ve birlii Anlamas OTD: Ortadou Teknik niversitesi POL-BR: Trkiye Polis Birlii POL-ENS: Polis Enstits Yksek renci Mezunlar Dernei POL-DER: Trkiye Polis Dernei RCD: Kalknma in Blgesel birlii RG: Resmi Gazete RP: Refah Partisi SALT:Stratejik Silahlarn Snrlandrlmas Grmeleri SCF: Serbest Cumhuriyet Frkas SBK: Silahl Kuvvetler Birlii SKB: Silhl Kuvvetler Birlii SKD: Sosyalist Kltr Dernei SODEP: Sosyal Demokrasi Partisi SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

13 / 1404

TA: Trk Anonim irketi TBMM: Trkiye Byk Millet Meclisi TBP: Trkiye Birlik Partisi TCF: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas TCK: Trk Ceza Kanunu TEKSF: Trkiye Tekstil, rme ve Giyim Sanayii ileri Sendikas Tm: Temen THKO: Trkiye Halk Kurtulu Ordusu THKP-C: Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi TKKO: Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusu TP: Trkiye i Partisi TSK: Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu TKP: Trkiye Komnist Partisi TKP: Trkiye Kyl Partisi TL: Trk Liras TMO: Toprak Mahsulleri Ofisi TPAO : Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl TRT: Trkiye Radyo-Televizyon Kurumu TSK: Trk Silahl Kuvvetler TTK: Trk Tarih Kurumu TUDEH: ran Kitlelerinin Partisi Tua: Tuamiral Tug: Tugeneral Tma: Tmamiral Tmg: Tmgeneral TRK-: Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu TRK METAL: Trk Metal Sendikas Ty: Tarih yok GD: lkc Genlik Dernei tm: stemen Vd: ve devam YAD: Yksek Adalet Divan Yb: Yarbay YHK: Yksek Hakem Kurulu YK: Yksek retim Kurumu YSK: Yksek Seim Kurulu YTP: Yeni Trkiye Partisi Yzb: Yzba

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

14 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

15 / 1404

Bakann Sunuu
Her dil, gnln perdesidir. Perde kmldad m, srlara ulalr. Hz. Mevlana

Trkiyede ok az i birlikte yaplabilmektedir. Darbeleri Aratrma Komisyonunun iktidar ve muhalefet partilerimizin tamamnn ortak nergeleriyle lkemizin en hayati meselesi olan Darbeleri birlikte aratrmas, sorgulamas ile bu anlaml ii millet iradesinin yegne temsilcisi olan TBMM ats altnda baaryla srdrmesi ve tamamlamas kamuoyumuzun, medyamzn, akademik ve entelektel dnyamzn byk ilgisine ve desteine mazhar olmutur. Hibir kesimin yekdierinin sesini bomad darbeleri aratrma srecine katk sunan komisyon yelerimiz ve siyasi partilerimiz bata olmak zere, darbeler karsnda demokrasi duyarll gsterdii iin aratrmamza katk salayan, tartan, sorgulayan ve konuyu yakndan takip eden kamuoyumuza ve medyamza kranlarmz sunuyoruz. Bu srete aldmz muazzam kamuoyu desteinin bize duyulan itimadn yansmas olduu kadar darbeler karsnda 75 milyon vatandamzda oluanbilin, akl ve vicdann demokrasi kltrmzn kuvvetlenmesi ve temellenmesi asndan da son derece hayati bir rneklik tekil ettiini dnyoruz. Ayn bilincin, akln ve vicdann darbe ve muhtralar karsnda bir irade olarak glendiini grmek Trkiye iin son derece nemli bir tecrbe olmutur. Oluan bu iradenin darbelerin izlerini yok edecek olan sivil anayasamza da kuvvetli bir referans olacandnyoruz. Darbe, devlet adna, devletin gcyle topluma dayak atlmas, elinde silah olanlar tarafndan meru iktidarn gasp edilmesidir. Milletin gvenlii, lkenin selameti iin kendilerine emanet edilen silahlar belli dnemlerde millete dorultan ilkel, modern ve post-modern darbelerin tamam gayr hukuki ve gayr merudur. Sonular itibariyle insanla kar ilenmi bir su olarak grdmz darbeler sadece demokrasiye darbe vurmakla, meru ynetimi alaa etmek ve devlet ynetimine el koymakla kalmam, vatandalarn vatandalk aidiyetlerini de sakatlayarak toplumun psikolojisi zerinde telafisi zor yaralar amtr. Bugn dahi, temel hak ve zgrlklerin gvence altna alnd, devletin hukukla snrland, vatandalarn hukuk gvenliinin eksiksiz saland tam bir hukuk devleti ve btn vatandalarn eit zeminde sahiplenen ileri bir demokrasi olma yolunda amaya altmz skntlarn ve temel sorunlarn kaynanda darbelerin brakt ar hasarlar ve kalc izler olduu muhakkaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

16 / 1404

zlmesi gereken her soruna, sarlmas gereken her toplumsal yaraya, dindirilecek her acya yakndan bakldnda; hukukun, akln, vicdann askya alnd, hak arama yollarnn kapand, toplumun kutuplatrld, keyfilik, zorbalk, iddet ve hukuksuzluun hkm srd darbe dnemlerinin etkileri mutlaka grlecektir. Darbeler, sadece askerlerin kazan kaldrd, silahl kuvvetlerin topluma dayak att yahut eli beli silahl insanlarn ynetimi belli bir sre iin gasp ettikleri arzi ara rejimlerden ibaret deildir. Aksine, darbeler sistematik bir kurgunun ve projenin rn olarak ara rejimlerini vesayet kurumlar zerinden srekli ve daimi klmak istemilerdir. Darbeleri gerekletirenler kendilerini ve darbelerini Cumhuriyetin kurucu iradesi ve kurucu ideolojisi ile temellendirerek, devlete sahipliklerini gl vatan ve millet sevgisiyle gerekelendirmilerdir. Darbeciler her zaman vatan, vatandalardan daha ok sevdiklerini syleyerek darbe yapmlardr. Darbeciler meru siyaseti ve siyasetileri itibarszlatrarak meruiyet alann tekellerine almak istemilerdir. Hibir darbe milli deildir ve btn darbeler milli olarak isimlendirilmi kurumlar eliyle gereklemitir. Darbeciler, millete ramen ama millet iin, halka ramen halk iin darbe yaptklarndan Milli Birlik Komitesi, Milli Gvenlik Konseyi, Milli Gvenlik Kurulugibi millete ve devlete vasilik yapacak kurumlar ihdas etmilerdir. Anayasa yapma yetkisini de -kurucu irade ve kurucu ideolojinin vekaleti zerlerinde olduu iin- sadece kendilerinde grmler ve her eyi gasp yoluyla bu hakk kullanmlardr. Yaptklar anayasann aleyhine tek bir muhalefet cmlesi edilmesini bile yasaklayarak; btn nclerini, meru temsilci ve szclerini hapishaneye attklar ya da srgn ettikleri topluma cebren onaylatmlardr. Toplumun kar koymamas darbeden daha byk bir felaketle yzlememek iindir. dmanlar belirleyerek lkeyi kendi mdahalelerine hazr hale getiren darbeciler devlete ve topluma byk ktlk yapm, ar maliyetler detmilerdir. Kendilerine hem dman belirleme hem de belirledikleri dman yok etme yetkisi veren darbeciler ayn zamanda hukuk dzenine el koyarak anayasa yapma yetkisini de tekellerine almlardr. Darbecilerin ortak ifadesiyle btn darbelerde cunta ynetimleri artlarn olgunlamasn beklemi ve artlar olgunlanca darbe yapm ve ynetime el koymulardr. Tarihi bir sreklilik iinde kurgulanan darbeler birbirinde yaam, birbirinde devam etmitir. 27 Mays 28 ubatta, 12 Mart 12 Eyllde yaamtr. Demokratik seimlere, toplumsal dnme, insan hak ve hrriyetleri alanndaki hukuk reformlarna ve evrensel kriterlere dnk btn abalara ramen Trkiyede yaanan askeri darbeler yle derin yaralar amtr ki, toplumun bir kesimi iin 27 Mays, baka bir kesimi iin 12 Mart, baka bir kesim iin 12 Eyll, baka bir kesim iin 28 ubat devam etmitir. Darbeler tarihine geen 28 ubat Bin yl srecek ifadesi sadece siyasete ve topluma dnk bir tehdit olduu gibi yaplan darbenin fiili bir darbe olarak kurgulandnn ak bir

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

17 / 1404

ifadesidir. Nitekim sadece Refahyol Koalisyon Hkmeti devrilmemi ve paralanmam onu yerine kurdurulan Koalisyon hkmetleri de ar bir istiskal ile partiler parampara edilmitir. Darbelerinin bin yl yaayaca sz yerde kalm, Trkiye darbeden km, gl bir demokratik istikrar dnemi ina edilmitir o sz de ne yazk ki, Trkiyenin belleinde kalmtr. Unutulmamaldr ki, bu sz sadece Genel Kurmay Bakan Hseyin Kvrkolunun deil; Kenan Evrenin de Memduh Taman da, Cemal Grselin de ve dier cunta lideri ve darbeci kadrolarnn da dnme biimidir. Darbeler, hayatn btn alanlarn, egemenliin btn unsurlarn, batanbaa devlet tekilatn, hukuku, ekonomiyi dizayn etmek zere gereklemitir. Dolaysyla darbeler sadece kurulu dzeni, devlet tekilatn, tasfiye edilecek ynetimleri, tedavlden kalkacak anayasalar deil; ayn zamanda yaplacak anayasa ile birlikte entelektel, akademik hayat, dnce dnyasn, hatta sanat, edebiyat ve medyay da hedef alr, dzenler, ekillendirir. Darbe dnemlerinde dnce hayatnda olduu gibi toplumun duygu dnyasn da tazyik altna alarak muhalefet ihtimalini krmak iin de sistematik olarak korkular ve korkuluklar retilir. Darbecilere yardm ve yataklk edenler retilmi korkularn rgtlendii darbe srelerinde topluma kar yrtlen psikolojik sava unsuru olarak aktif roller alrlar ve sosyal psikolojiyi sevk edilmek istenen istikamete ynlendirirler. Trkiyenin aydnlar ve akademisyenleri zellikle darbe dnemlerindeki tutumlarn sorgulamak durumundadr.

Darbeciler Tuzak Kurar Pusu Kurar


Darbeler demokrasiye tuzak kurarak, toplumu tahrik ederek, ayrtrarak, ou zaman pusu kurarak tasarlanan ve taammden ilenen suikastlardr. Darbeler tarihi ayn zamanda komnizm, irtica, blclk gibi kozmik laboratuvarlarda retilmi clerin, hayaletlerin ve kkrtlan korkularmzn da tarihidir. Darbeciler milletin deerlerine kar rgtlenerek/ eteleerek topluma ve devlete ktlk tasarlayan, elde edecekleri kar ve kazanmlar zerinden ileyecekleri sulara ortakl, ibirliini planlayan ve her tr kirli pazarla ve ynlendirmeye ak olan insanlardr. Dolaysyla darbecilik organize bir sutur. Halkn elinden hukukunu almak iin devlete ve devlet organlarna el koymak, devletin gcn halka kar kullanmaktr darbecilik. Eski yaralar kanatarak, yoksa yeni yaralar aarak yapacaklar darbeye zemin hazrlayan darbeciler gelecee mutlaka yeni yaralar, yeni atma alanlar brakrlar. lkemizde toplumun hafzasna Kafes ve Zindan olarak kaznm olan Yassada,Mamak, Metris, Ulucanlar Diyarbakr Cezaevinin yaatt travmalarn sonular ne yazk ki henz ruhumuzu zedelemeye devam etmektedir. Milletimizin meru temsilcilerini dk, dkn, hain, mrteci ilan eden darbeciler henz 17 yandaki gen bir muhalif iin asmayalm da besleyelim mi diyecek kadar vicdanlarn askya almlardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

18 / 1404

Darbeleri Aratrma Komisyonumuzun almalar esnasnda belirginleen u husus ok manidardr: Her darbe - farkl toplumsal ve siyasal kesimleri hedefliyormu gibi grnse debtn topluma bedel detmitir. Darbecilerin yrttkleri strateji farkl toplumsal kesimleri kar karya getirmek olmu ve bu projelerinde baarl olmulardr.

Maeri Vicdan Bler Darbeler


27 Mays darbesinin yl dnmlerini bayram olarak kutlayacak bir taraftar kitlesi bulmak darbecilerin yrttkleri toplumsal mhendislik asndan nemli bir baardr. Toplumu ayrtrarak darbeye giden yolu am, ayn yoldan giderek darbeler eliyle statkolarna sreklilik kazandrmlardr. 27 Mays 1960 darbesinden sonra Yassadada demokrasi, hukuk, adalet ve vicdan sehpaya ekilmitir. 1971de, 1980de, 1997de yaanan ey ayndr. Darbeciler asas hedeflerini toplumsal mhendislik zerinden yrtlyor. 1971de sehpaya gnderecei evlatlarna 1960 anayasasna ballk mitingi dzenlettiren mekanizmann yrtt toplumsal mhendislik faaliyeti ok dndrcdr. 27 Mays darbesinde askeri ynetimin toplumsal mhendislik faaliyeti Trkiye sathnda devam etmitir. Yaplacak anayasa da darbeye kar kmas muhtemel kimselerin derdest edilmesi de balangta tasarlanm, projelendirilmitir. Darbeyle e zamanl olarak tehlike arz ettii dnlen insanlar savc, hakim, mahkeme grmeden sorgu sualsiz derdest edilerek kamplara, hapishanelere alnmlardr. Milyonlarca vatandan aresiz gzleri doal olarak Babakan Menderes ve arkadalarnn idam edilecei Yassadaya evriliyken darbelerin toplumsal mhendislik projelerin gstermesi asndan zerinde ok az durulmu arpc bir rnek 1960 Sivas Kabakyazda kurulan kamp rneidir. 1960 darbesinden hemen sonra Sivasta Dou Gneydou airetlerinden insanlarn, airet liderlerinin, dini nderlerin (485 kii) topland Kabakyaz Kamp, 27 Mays yapan Milli Birlik Komitesi yelerinin ve bu darbecileri kurtarc olarak alklayan aydnlarn milli birlik ve btnlk konusunda sahip olduu devlet tasavvurunu ortaya koyan son derece arpc rneklerden sadece biridir. 485 seilmi kiinin 9 ay boyunca sorgusuz sualsiz tutulduu ve sonra srgn edildikleri Sivastaki Kabakyaz Kampnn Trkiyeye dettii maliyeti, vatandalk balarnn zayflamas ynnde ne lde zarar verdiini kimse hesaplayamaz. Keza; ayn otoriter anlay, korku, iddet ve dayakla vatanda terbiye etme yntemini 12 Eyll darbesinde neredeyse btn toplumu derdest edecek, btn toplumu sra dayandan geirecek kadar ileri noktalara gtrmtr. Bugn yaadmz aclarn o gn orada yaatlan aclarla ilikisini kim ortaya koyabilir, ortaya konmas halinde kim telafi edebilir?

12 Eyll, Hem Kym Hem Ykm


12 Eyll Darbesi hem bir kymd hem de bir ykm. nce toplum sa ve sol iki kutba blnd, zehirli husumet tohumlar ekildi, byk cinayetler ilendi, darbe iin darbecilerin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

19 / 1404

ifadesiyle artlar olgunlatrld. Darbenin son gerekesi Konyadaki Kuds Mitingi oldu. lgintir, Kudsn Trk Darbeler tarihinde ok zel bir yeri var. 28 ubat darbesinin en nemli gerekelerinden biri de Sincandaki Kuds Gecesiydi. Darbe atlarn oluturan darbe ncesi iklimde ise Taksim, Mara, orum gibi kitlesel olaylarn dnda nemli cinayetler ilendi. lk faili mehul cinayetlerden biri olan Malatya Belediye Bakan Hamit Fendolu cinayetini mteakiben Bedrettin Cmert, Abdi peki, lhan Darendeliolu, C. Orhan Ttengil, Nihat Erim, Gn Sazak, Kemal Trker, mit Kaftancolu cinayetlerinin hepsi Trkiyeyi darbeye srklyordu. Evet, 12 Eyllde toplumun btn katmanlarnn zerinden tanklar geti. Korku, tedhi, kaos iklimi herkesi rehin ald. Neler oldu: 12 Eyll 1980den 24 Kasm 1983e Askeri Cunta lideri Kenan Evrenin banda olduu Milli Gvenlik Konseyinin Korku mparatorluu Trkiyeye nefes aldrmad. TBMM lavedildi. 40 gn nce gvenoyu alan hkmet lavedildi. Anayasa lavedildi. Partilerin hepsinin kapsna kilit vuruldu. Siyasi liderler, Sleyman Demirel, Necmettin Erbakan, Blent Ecevit ve Alpaslan Trke, kadrolaryla birlikte hapsedildi.

Her Darbe Resmi deoloji Adna


12 Eyll darbesi 12 Mart ve 27 Mays resmi ideoloji adna yapld. Keza 28 ubatta da yle oldu. 27 Nisan bildirisinin ruhu da ayndr. Her darbe dneminde her karakolda resmi ideoloji adna sra dayandan geirildi toplum. Darbeci askerler biz vaktiyle sivilleri uyardk diye kendilerini savundular. 27 Aralk 1979da Cumhurbakan Korutrke bir mektup gndermilerdi. Btn partiler Atatrk grle bir araya gelsin diyen bir mektup. Atatrk grle bir araya gelmedii iin partiler ynetime el koymak iin artlar olutu dediler. Hi utanmadan, sklmadan iledikleri saysz insanlk suundan pimanlk duymadan darbeciler yllar boyu yaptklarn savundular, savunuyorlar. Hangi insanlk sular ilendi 12 Eyllde. Btn toplum tedhi altna alnd. 12 Eyll byklnde bir darbenin verdii hasar tespit edilemez ama baz rakamlar darbenin boyutlarn gsterebilir. 650 bin insan gzaltna alnd. 1 Milyon 683 bin kiin filendi. 7 bin insan iin idam istendi. 517 insana idam cezas verildi. 50 insan idam edildi. 71 bin insan 141,142 ve 163.maddelerden, yani dnce suundan yargland. 58 bin insan rgt yeliinden yargland. 30 bin insan sakncal olarak iten karld.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

20 / 1404

14 bin insan vatandalktan karld. 23 bin dernek kapatld.

Darbe, lke ocuklarn Yer


Elim bir helikopter kazasyla aramzdan ayrlan merhum Muhsin Yazcolunun Mamak zindannda ektii aclar da kaytlarmzdadr. Keza cunta lideri Kenan Evrenin bir sadan bir soldan mantyla idam edilen Mustafa Pehlivanolu, Cengiz Bakdemir, Ahmet Kerse, Halil Esenda, Seluk Durack, Fikri Arkan, Cevdet Karata, Ali Blent Orkan gibi genler sadan idam edilenlerdi. Soldan idam edilenler ise: Necdet Adal, Erdal Eren, Serdar Soyergin, Veysel Gney, Ahmet Saner, Kadir Tandoan,, Mustafa zen, Seyit Konuk, brahim Ethem Cokun, Necati Vardar, Fikri Arkan, Ali Akta, Ramazan Yukargz,, mer Yazgan, Erdoan Yazgan, lyas Has, Hdr Aslan. Cezaevlerinde ikence altnda len insanlarn says ise ne yazk ki halen tespit edilemiyor. 12 Eyllden sonra sadece Diyarbakr cezaevinden 50nin zerinde insann cenazesinin ktdr. Aratrmamzn kard sonulardan bir de darbecilerin ikenceleri filemediidir. kencenin fii olmazm istihbarat, emniyet, istihbarat,, jandarma ve gardiyan raporlarnda.

hbar Jurnal, Espiyonaj ve Fileme


12 Eyllde bunlar oldu ve kaytlara girmeyen milyonlarca vaka oldu. Bir ey daha oldu ki, bu en aalk uygulamasyd 12 Eylln. Ayn uygulama 28 ubat srecinde de devreye sokuldu. Btn toplumsal dokunun ahlaki zeminini yok edecek bir btn lke sathnda bir hbar mekanizmas kuruldu. nne gelen komusu iin, mesai arkada iin isimli/isimsiz ihbarlarda bulundu. Btn mahalle karakollarndan da bandaki karakollara kadar on binlerce ihbar sonucu insanlar devletle kar karya getirildi. Evet, hbar, jurnal, espiyonaj, fileme darbecilerin en byk zellikleridir. Toplumdaki gven zeminini yok etmenin, kayg, kuku, korku iklimini yaygnlatrarak kaos ortam oluturmann en kestirme yolu, ihbarcl teviktir. Milletin genetiiyle oynamak, toplumsal dokuyu zehirlemek ve bin yllk bir arada yaama tecrbesiyle ebedi insanlk deerlerini ihbarclk yoluyla zehirlemeden daha tehlikeli, daha alak bir yol yoktur. 6-7 Eyll olaylar yaanrken stanbulda Gayr Mslim komularmzdan birine bayrak birine Kuran- Kerim vererek komularmz kurtardk diye komisyonumuza o gnleri anlatan Prof. Sacit Adalnn anlatt olay olaanst hallerde provokatrlerin, jurnalcinin, ihbarcnn, fileme yapann hangi mukaddes deerleri, hangi evrensel, manevi, milli, insani deerleri, sembolleri ve zaaflar kirli emelleri iin kullandklarn gstermesi asndan son derece arpcdr. hbarclkla, filemeyle cuntaclar vatandalar sadakat testlerinden geiriyor ve dilediini potansiyel hain ve i dman olarak; dilediini de sadakat sahibi gvenilir vatanda olarak filemitir. hbarcla tevikte en ok da devlet kurumlar iinde, niversitelerde sonu almlardr. 12 Eyll darbesinde yzbinlerce ihbarn olduu, 25 bin ilem gren ihbarn kaytlara girdii tespit edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

21 / 1404

28 ubat srecinde ise milyonlarca fileme devlet eliyle yapld iin, niversiteler bata olmak zere on binlerce ihbar gereklemi ve ilem grmtr. Darbeleri sebep ve sonularyla, ncesi ve sonrasyla aratrmamzn vard sonulardan biri olan u gerein alt zellikle izilmelidir: Darbelerin besledii bir sre olarak toplumsal gruplarn kartl, husumeti, gerilimi zerinden ya hazrlanan darbeye ya da yrrlkteki darbeye zemin hazrlanmtr. Milletimizi kutuplatran, ayrtran bu gerilimli, atmac zemin zerinden vesayetin koyu glgesi srekli klnmak istenmitir. Darbe dnemlerinde milletin deerleri zerinden fay krklar oluturulmu ve o hassas noktalar sistematik olarak tetiklenmitir. 1 Maysta stanbul olaylar, Taksim, Mara, orum, Sivas, Malatya gibi byk aclarn yaand olaylar sadece can ve mal kayplarnn yaand olaylar deildir. Sonular balangta tasarlanm, Trkiyeyi bir yerden bir yere tamaya alan bir projenin eseridir. Komisyonumuz Trkiyeye ar bedeller deten bu projenin farkl dnemlerde farkl uygulayclar eliyle yrrle konmu ayn proje olduu kanaatindedir. Darbeleri rgtleyen bu sistematik akl, toplumu ideolojik, kltrel, snfsal, dini, mezhebi, etnik blnmeye, atmaya tabi tutmakla toplumun gcn, milletin direncini krmay amalamtr. 1990l yllarda Sivas ve Babalar provokasyonlar 12 Eyll paasnn ipucunu verdii bir sadan bir soldan mantyla astk anlayyla ayn atmac, ayn merhametsiz anlayn kurgulad provokasyonlardr. Faili mehul cinayetler byk lde yledir. Darbeler, elbette her zaman darbecilerin istedii sonular vermemitir. Milletimiz nihayetinde byk provokasyonu, byk tuzaklar, byk pusular her defasnda bertaraf etmi, vatandalarmz lkesine aidiyet duygusunu, dayanma ruhunu, kardelii, vatandal, birbirinin hukukunu korumay yitirmemitir.

Siyaset Kurumuna ve Sivil Topluma Darbe


Darbeler siyaset kurumunu zellikle zayf brakmay hedeflemitir. 27Maysdarbesinde iktidar partisi olan Demokrat Parti, 12 Eyllde btn siyasi partiler kapatlm, 28 ubatta iktidardaki Refah Partisi ve ardndan kurulan Fazilet Partisi, Anayasa Mahkemesi ve Yargtay eliyle kapattrlm, iktidar orta olan Doru Yol Partisi, DSP, ANAP gibi partiler ya paralatlm ya da halk nezdinde siyaset yapamayacak hale getirilmilerdir. Sivil toplum sivil karakterini n planda tutarak rgtlenememi, sendikalar, dernekler, vakflar ara rejimlerde hep devlete gre vaziyet almlardr. nk darbecilerin el koyduu devlet gerek grmesi halinde kaplar mhrler, lzum grmesi halinde byk aclar yaatr. Darbeler karsnda Trkiyedeki Sivil Toplum rgtlerinin durumu/ duruu Komisyonumuzun aratrma sonular da gstermitir ki, hi de yz aartc bir Sivil toplum geleneimiz yoktur. Darbe dnemlerinde hemen hizaya getirilen, meru siyasetin karsnda saf tutabilen militarizme boyun een bir anlay zellikle 28 ubat srecinde ne kan Beli inisiyatif yahut kendi ifadeleriyle Beli ete karakterine mdahale edilmi bir sivil toplum rnei sergilemilerdir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

22 / 1404

Darbe, Ruhu Zedeler


Darbeler, aile ii iddet gibi toplumun ruhunu zedelemitir. Komisyonumuzun zellikle kaydetmek istedii hususlardan biri de toplumsal atmay esas alan dlayc, tekiletirici, yasaklayc strateji darbeleri hem mmkn hem de srekli klmtr. Sonuta meruiyet kazanmasa da darbeler, devlet karsnda birey ve toplumu her zaman gsz, savunmasz ve zayf brakmay amalamtr. Darbeciler devlet tekilatna kalc vesayet kurumlar ekleyerek, bu kurumlar eliyle toplumsal dzende kalc travmalar am ve bu yolla nemli lde hedefledikleri sonucu tahsil etmilerdir. Darbecilerin zihin dnyasnda dman algs hayati derecede nemlidir. Sk sk dman belirleme ihtiyac duymalar aldklar doktrin gereidir. Onlarn samimi inanlarna ve aldklar doktrine gre devletin bekas dman algsna baldr. Aratrmamz da gstermitir ki, darbeci ayrtrmadan, kategorize etmeden, dost ve dman kamplar oluturmadan, milleti bir btn olarak tasavvur edemez.

Darbeler, Tarihi ve Gelecei Kurgular


Keza, darbeler, sadece gelecei deil geriye doru toplumun tarih algsn da kendi doktrinine gre yeniden kurgular ve ina eder. Bu anlamda aratrmamz esnasnda tespit ettiimiz bir sorun, sorunun kayna olarak ska vurguland zere sadece askeri okullarmzdaki mfredat deil, sivil okullarmzdaki mfredat da yeniden ele alnmay gerektiriyor. Darbelerin Trkiyeye maliyeti ok ar olmu, Cumhuriyet dnemi darbelerinin anas olarak kabul edilen sehpal, kanl 27 Maysn yl dnmleri tam 20 yl boyunca Hrriyet ve Anayasa Bayram olarak kutlanmtr. Darbeler kendi kltrn de retme ve yaatma konusunda eitime de ideolojik mdahalelerde bulunmulardr. Darbelerin ruhu anayasal kurumlara emanet edilmitir. Milli Gvenlik Kurulu demokrasiye, parlamentoya, millet iradesine vasilik yapmak zere 1960 Anayasasyla sistemin kalbine yerletirilmitir. Evet darbelerin gelecei nasl kurguladklarna komisyonumuzun ulat en arpc verilerden biri udur. 12 Eyllden sonra ynetime el koyan Cunta, MDPyi kurdurarak iktidara gelmesini istedi. 6 Kasm 1983te MDPnin deil Turgut zaln liderliindeki ANAPn seimi kazand grlnce; askerler, daha iktidar devretmeden ve zal hkmeti gvenoyu almadan sistemi dizayna ve vesayet kurumlarna ynelik yasalar birka gn iinde karmlardr. Bu kapsamda, MGK Genel Sekreterlii Kanunu, Seferberlik Kanunu, Anayasa Mahkemesi Kanunu, Yargtay kanunu, YK Tekilat Kanunu gibi temel kanunlar, seim sonular belli olduktan sonra Danma Meclisi ve Milli Gvenlik Konseyince onaylanm ve yrrle konmutur. Keza, KKTCnin ilan da sivil hkmete braklmam ve alelacele ilan edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

23 / 1404

Darbeler, Cumhuriyeti Cumhurdan Esirger


Btn hukuk metinlerinin zerinde bir ilev ve fonksiyon gren ve zmnen Cumhuriyeti Cumhurdan esirgeyen, devleti vatandatan saknan Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu Ocak 1961den beri yrrlktedir. Halka ramen halk aydnlatma, halka ramen halka rehberlik, nderlik ve liderlik etme ve halk gerektiinde korkutarak yanak dzen hizaya getirerek adam etme darbecilerin ortak karakteridir. evket Sreyya Aydemirin ifadesiyle 27 Maysta aslolan darbe ve tasfiyedir. Yani 27 Mays ihtilali, toplum yararna, toplum iin ama halkn stnde ve halka ramen bir harekttr. Toplum yararna toplum iin ama halkn stnde ve halka ramen 28 ubat darbesine gelindiinde balans ayar olarak isimlendirilen anlam ayndr. Devlet aygt onlarndr, altlarndadr, arazilerinde diledikleri gibi yrmektedir. Kenan Evren, evik Bir ve Erol zkasnakn bilinen sluplarnda bu tahakkmc anlay aikardr. Netekim gerek duyduklar iin de devlete, siyasete, ekonomiye balans ayar yapmlardr. Siyasal mhendislik ite budur. Halkn stnde ve halka ramen Bu militarist, otoriter anlaya gre halk erikin, yetikin, reit deildir. Reit olmayan, kendi kararlarn veremeyen halk kandrlr. Onlarn yerine dnmeli ve doru yola koymaldr. Yanl yola girmeleri halinde yola barikat koymaldr. Yine sonu alnmazsa sondan bir nceki darbenin generallerinden birinin hatrlatt zere: Nush ile uslanmayan etmeli tekdir/ tekdir ile uslanmayann hakk ktektir. Tavsiye niteliindeki MGK kararlar nush hkmnde, yerine getirilmeyince de ktek, yani dayak, yani darbe hak olmutur. Zaten karar tavsiye edilmez, tevdi edilir. Halk adna aydnlanm kadrolar sisteme el koymal ya da sistem kurmaldr. Halk demokrasiyi de yanl anlam, yanl adamlar semi, yanl insanlara, yanl kadrolara, hatta Kenan Paann ifadesiyle sapk ideolojilere oy vermitir, kandrlmtr.

Darbeler, Mevzuat ve Medyay Dizayn Eder


Dolaysyla darbecilere gre gidilecek yol bellidir, resmi, legal ideoloji bellidir, dier yollarn hepsi sapk yollardr. Halk hizaya getirmek kurucu iradede tek hissedar olan Silahl Kuvvetlerinin grevidir. Hizmet Kanunu da zaten koruma ve kollama grevinin sahibini belirlemitir. Kald ki Hizmet Kanunu hi olmasa da darbecinin zihin dnyasnda o grev zaten kendisinindir. Darbeleri Aratrma Komisyonumuzun almas sresince mteaddit defalar vurguland zere kim her ne yaptysa Devlet iin yapmtr. Bu cmle bir ironi deildir. Gerekte byle olmu, byle inanlmtr. Dolaysyla darbecinin robot resmi, aranarak, okunarak, dinlenerek izilemez. O, paradoksal bir zihniyetin ya da bir ideolojinin iindedir ve onun zihniyeti ve ideolojisi de kendi iindedir. Geriye doru gidildiinde kurun devlet iin atlm, barikat devlet iin konmu, vatanda devlet iin filemi, mfettilerin espiyonaj raporlar devlet iin hazrlanm, medya devlet iin andlanm, siyaseti devlet iin itibarszlatrlm, muhtralar, darbeler devletin bekas iin yaplm, sehpalar devlet iin kurulmu, vatan hainleri devlet iin vatandan srgn edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

24 / 1404

Ksaca vatan, vatan iin dnyadan tecrit edilmi ve iine kapatlmtr. Sadece Trkiyede deil dnyadaki darbelerin ruhu da bu mantkla ekilleniyor. Btn cunta liderleri ve kadrolar mevzuata uygun olarak, lke iin, vatan iin, anayasal ve yasal erevede vazife uuruyla grevlerini yaptklarn sylemilerdir. Keza, sadece darbe yapan cunta liderleri deil darbelere yardm ve yataklk yapan, darbecilere lojistik destek veren medya ynetici ve sahipleri bata olmak zere darbeci diyebileceimiz birok insan yaptklarn mevzuat ve grev gerei yaptn ifade etmitir. Grevi askerlerle muhataplk olan bakanlarn bile darbe zerinden 15 yl getikten sonra bile grmedim, duymadm, bilmiyorum demeleri darbeleri aklayc bir durum olmaldr. Darbeler paradokslarla dolu ara rejimler kurar. Anayasal dzeni, anayasay, parlamentoyu laveden darbelerin referans da bir nceki darbenin yapt anayasadr. Darbeci anayasaya uygun olarak anayasay lavetmitir. Peki, darbe srelerinde siyaset kurumu ne yapmtr? Bu sorunun cevabn bir cunta liderinden bir cmleyle alalm. Cemal Grsel demitir ki: Demokrat Partinin memlekete yapt en byk ktlklerden birisi Orduyu ihtilale zorlamas olmutur. Darbeci mal ve mlk sahibi olarak sadece kendini gryor. Ayn ekilde sua azmettirildik, yoksa yapmazdkmantn yaklak ayn ifadelerle bir 12 Eylln cunta lideri Kenan Evren de defalarca dile getirmitir. Cuntaclarn dnme eklini, darbecilerin sakat mantn tehir ederek sorularmz cevaplayamayz. Bir sistem peinde olan ve bunu gerekletiren bu kadrolarn yaptklar i kmsenmemelidir. Btn cunta kadrolarnn zihin haritasn tehirden daha manidar olan darbecilerin ald aydn desteidir. zellikle akademi dnyamz bu anlamda ok sorunlu bir alan tekil etmektedir. Btn ak ve kapal darbe dnemlerinde ordu greve diyen profesrlerimiz ile darbeler karsnda boyunlarn een aydnlarmzn tutumu zaten kaytlardadr. Aratrmamz esnasnda Darbe dnemlerinde basnn, medyann tutumu yz karasdr ifadesini tespit, itiraf ve pimanlk olarak ok duyduk. O karanlk dnemlerin provakatif manetlerini, yalan haberlerini kaleme alan insanlarn bir ksm her eyi mesleki rekabet gerei yaptklarn syleseler de zellikle darbe srelerinde sua itirakte rekabet ettikleri ve birbirlerini gammazladklar, darbecilere servis yaptklar aktr.

niversite kna Odalar


Komisyonumuza konuan baz medya mensuplarnn sektrn gemite byle kullanlm olmasndan duyduklar mahcubiyeti, utanc, pimanl dile getirmi olmalar takdire ayandr. Medyada durum byleyken darbe dnemlerinde zaman zaman kadrolarnn yars akademik hayatn dna atlan, mesela 12 Eyllde, 38 Profesrn, 25 doentin, 10 yardmc doentin bir kalemde sokaa atld 1402 sayl skynetim kanunuyla, filenmi bin civarnda retim yesinin niversiteden atld 28 ubat yaayan, Bartl kzlarmzn alnd ikna odalarn yaatan niversitelerimizde akademinin duruuyla ilgili bir zeletiri, entelektel bir sorgulama, akademik bir inceleme ne yazk ki henz yaplmamtr. Keza, irticac mft, vaiz, imam ve mezzinlerin bildirilmesi talep edilen ve toplumsal mhendislik alan olarak darbecilerin ilk hedeflerinden biri olan Diyanet Tekilat da geriye

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

25 / 1404

doru darbe dnemlerinde zorland tutum ve grd mdahalelerin de rnekleri aratrmamz esnasnda kayt altna alnmtr. Kazan kaldran askerlerin ncelikle ilmiye snfnn gznn iine baktklar ve onlardan meruiyet aradklar ok eski bir darbe geleneidir. Bu anlamda darbeler karsnda niversitelerimizin darbe dnemlerinde hi de yz aartc bir snav vermedikleri aktr. 27 Mays 1960 sabah askerler stanbul niversitesi hocalarn uaa doldurur ve anayasa yapmak zere apar topar Ankaraya getirirler. Cuntann akl hocaln gnll olarak yapan niversite hocalar kimlerdir: Sddk Sami Onar, Hfz Veldet Velidedeolu, Naci ensoy, Ragp Sarca, Tark Zafer Tunaya, Hseyin Nail Kubal, smet Giritli. Bu akademisyenlere Ankarada Muammer Aksoy, lhan Arsel ve Bahri Savc dahil edilir. Grev nedir, grev emir komuta zinciri iinde yeni bir anayasa yaplacak denilir ve yaplr. 12 Eyll dneminde ise Orhan Aldkat ayn rol stlenecek ve talimatla anayasa yapmak zere getirtilecektir.

Cunta ve Diz ken Hukukular


12 Eyll darbesiyle anayasas tedavlden kaldrlan, lavedilen Anayasa Mahkemesi yelerinin 12 Eyll darbesini gerekletiren beli cuntay tebrik etmek iin Kenan Evrenin huzuruna kmalar da hukuk tarihimiz asndan kaytlarda tutulmas ve unutulmamas gereken arpc bir olaydr. Darbe yapm bir generale Anayasay lavettiniz tebrik ederiz paam diyecek bir anayasa mahkemesi kadrosu ne lde bir yksek mahkemedir? Hukukun siyasallamas deil hukuka diz kertilmesi olarak nitelendirilebilecek ayn sahnenin 28 ubat 1997 versiyonu ok daha trajiktir. Anayasa Mahkemesi yeleri bir cemseye doldurularak silahl bir onba refakatinde brifingalmak zere Genel Kurmay karargahna topluca gtrlmlerdir. Hem gtrenler hem de gtrlenler, gidenler darbe dnemlerinde hukukun ve hukukunun drld durum asndan dnya darbeler tarihine rnek vaka olarak gemelidir ki, yeryznde hibir hukuku bu derece hukuku ayaklar altna almasn. Hakim ve savclarn balans ayar yapmaya hazrlanan askerlerin servis otobslerine ve Adalet Bakanlnn servis aralaryla doldurularak Genel Kurmayda brifing almaya gtrld 28 ubat sahneleri de aratrmamzn kaytlarndadr. Hukuk ve darbe gemiimize bakarken herhalde Adnan Menderesin, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkann sehpaya gnderen hakimlerin daha sonra Ankaraya dl olarak Yksek mahkemelere ye olarak grevlendirilmi olmalarmanidardr. Darbelerin yaatt ac ve trajedilerden anlaml bir sonu karmak iin ibirlikiler zerinde daha ok durulmaldr. Deniz Gezmiin, Metin Ykselin, Sedat Yenignn ve hep 17 yanda kalacak olan Erdal Erenin sehpaya ekilmesi kadar hazin olan askeri cemselerde Genel Kurmaya brifing almaya koan hukukularmzn baklardr. Onlardan ikisi komisyonumuza nitekim bugn olsa bugn giderim dedi. Yani darbe dnemlerinde yaananlar herkeste ayn etkiyi brakmyor ve darbelerden herkes ayn sonular karmyor. Komisyonumuza bugn olsa bugn de giderim diyen SabihKanadolu ve Nuh Mete Yksel gibi hukukularn beyanlar da zabtlarmza girdii gibi o gnlerde insani bir duygu olarak korkudan cemseye bindiini syleyen Sacit Adal gibi Anayasa Mahkemesi yelerini de

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

26 / 1404

dinledik. Tpk bugn darbe olsa medya yine brifing almaya koar diyen eski basn Konseyi Bakan Oktay Ekinin beyanlarn dinlerken rperdiimiz gibi rperdik ama ifadeleri kayt altndadr. Darbeciler sadece silah kullanmay, hkmet devirmeyi, mahalle aralarnda tank yrtmeyi, i dman belirlemeyi, muhtra metni yazmay, direktifle kanun yapmay, emirle anayasa yapmay, brifing vermeyi, andlamay, filemeyi, balans ayarlarn deil, milli eitime mfredat yapmay, sermaye hareketlerini kontrol etmeyi, finans dnyasn ynetmeyi, bahusus banka sektrn de iyi bildiklerini gstermilerdir. Btn darbe ve muhtra metin ve bildirilerinde yer ald zere lkemizi muasr medeniyet/ada uygarlk dzeyinin tesine gtrecek olan aydnlanmac, aydnlatc nder darbecilerin hnerleri bunlarla snrl deil ayn zamanda Briten Resim sanatna kadar her alanda ada uygarlk yrynde topluma klavuzluk etmilerdir.

Devlet ktidar ve Demokratik ktidar


Darbeciler bir tek kendiilerini, askerlik mesleklerini doru drst yapmamlardr. Siyasete girdiklerinde dahi niformalarn karmamlardr: artlar tamamlandnda milletler iin ihtilal meru bir haktr demitir Milli ef. Keza, Paann tarihi szlerinden biri de muhalefet ettii Demokrat Partiye hitaben Byle devam ederseniz sizi ben bile kurtaramam deyiidir. Bu cmlenin zmnnda devlet iktidar ile hkmetin ayn ey olmad, seimle i bana gelebilirsiniz ama siz devletin sahibi deilsiniz denmitir. Nitekim paann geldiini haber verdii felaket gelmitir. Kurucu irade adna smet Paann darbeler karsndaki pozisyonu byle olunca Cumhuriyet aydnlar da darbelerin mantn yle ifade etmilerdir: htilal toplum yapsnda biriken elimelerin bir patlaydr. yi ya da kt olduuna gre deil, artlar tamam olduu iin ihtilal olur. te artlarn tamam oluuyla ihtilal arasndaki bu zaruret, bant veya illiyettir ki tarihi determinizm asndan, ihtilalin mantn tekil eder. Bu bakmdan 27 Mays ihtilali artlar tamam olan bir ihtilaldir. (evket Sreyya Aydemir, htilalin Mant ) 27 Maysta, 12 Martta, 12 Eyllde ve 28 ubatta artlar suikastlarla, faili mehullerle, sehpalarla, siyasi linlerle tamamlanmtr. Nitekim Evren Paa o konuda da tarihe nemli bir not derek ipucunu vermi ve 12 Eyll ncesi artlarn olgunlamasn bekledikdemitir. Toplumda biriktirilen elikiler 27 Maysta olduu gibi 12 Eyllde de cuntaclar tarafndan tevik edilmitir. 28 ubatta ise artlar yeterince olgunlamadndan ve kurguyu bozan REFAHYOL iktidar yznden senaryoda deiiklie gidilmi, artlar olgunlatracak yeterli malzeme verilmediinden magazinel unsurlar sahnelenmi, DYP paralanm, Darbe ihalesi bu kez Silahsz kuvvetlere havale edilmi, Refah Partisi, dini cemaatler, bartl niversite rencileri, dindar esnaf, tccar zerinde ar bir tazyik uygulanm, milyonlarca insan filenmi, binlerce insan derdest edilmi, tehdit edilmi ve hkmet drlm Refah Partisi kapatlm, yerine kurulan Fazilet Partisi de kapatlmtr. Siyasetten, toplumdan aldklar intikam darbecilerin fkesini dindirmeye yetmedi, en ufak bir suu olmayan dnya apndaki saygn din bilginleri Trkiyeden kamak zorunda brakld.

Ordunun Tarihi Vazifesi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

27 / 1404

1960 darbesini gerekletiren Milli Birlik Komitesinin 6 nolu bildirisinden iki tarihi cmle: Trk Ordusu bir kere daha tarihi bir vazife ile kar karya bulunuyor. Bu vazife, dahilde memleketi buhran ve felakete srklemek isteyen hrsl politikaclarn elinden kurtarmaktr. Damarlarna kadar nfuz eden doktrin darbecileri kurucu iradenin mtemmim cz haline getirdiinden ve halk kurucu iradeye hissedar olmadndan, sadece kendileri kurucu, kurtarc, halaskar, kollayc olduundan siyasetiler de zaten memleketi buhran ve felakete srkleyen hrsl kimseler olduklarndan devlete onlar el koymal ve devleti kurtarmaldrlar. Herkesten ok vatan sevmiler, herkesten ok devlete sadakat gstermilerdir. Deil mi ki, varlklarn vatana, millete, devlete armaan etmilerdir. Trkiyede darbelerle yzlemek tarihle yzlemeyi, devlet toplum ilikilerini derinlemesine analiz etmeyi ve yerli yerine oturtmay gerektiriyor. Ulalacak sonularn ok karmak olduunu sanmak ise bir yanlgdr. Komisyon almalarmz esnasndaki dinlemelerimiz ve okumalarmz da gstermitir ki, doru soru sorulduunda karnzda cevap verecek kimse bulunmasa, gerein zerindeki rt kalkmam olsa bile doru cevaba ulalyor.

kence/Yzleme/Tanklk
Hi kukusuz darbeler toplumsal psikoloji zerinde psikolojik sava yntemleri uyguladklar gibi, bireyler zerinde de psikolojik sava yntemlerini tatbik etmiler ve sonu almlardr. Toplumu korkutmulardr, korkuyla taraftar devirmilerdir ve retilmi korkularla demokratik iklimi, sosyal bar ve huzuru zehirlemilerdir. Geriye doru darbeleri aratrrken, sorgularken unu grdk: Ayn maduriyeti yaayan insanlarn, siyasetilerin, mesela ayn ikencelere maruz kalan insanlarn ayn tecrbelerden ayn sonular karmam olmalar son derece arpc ve sarscyd. Trkiye 1971 darbesine giderken genlik liderleri Deniz Gezmi ve arkadalar idam edilecek olan sol rgtlerin 27 Mayslarca aldatlml zerine nemli notlar komisyonumuzun zabtlarna dercedilmitir. Fiili ve psikolojik ikence darbecilerin saknmad ve belki de en iyi bildii bir yntem. Darbeciler kendi kurgu ve projelerine uygun rgtler, cemaatler, dernekler kurmaktan ya da onlar yaftalamaktan da saknca grmemilerdir. kenceyle bir cemaate, gruba mensubiyeti yahut yaknl, duygudal olanlara rgt mensubu olduklarn syletmi itiraf ettirmilerdir.

rtica Geliyor
28 ubat sonras Malatya rneinde olduu gibi, bir askerin rektrlne getirildii nn niversitesi ynetimi nclnde nce btn ehri terrize ederek, yzlerce insana zorla, iddet uygulayarak, fiziki ve psikolojik ikencelerden insanlar geirerek sivil toplum faaliyetlerini, vakf hizmetlerini, hemeri dayanmasn rgt kapsamna alacak kadar kolluk kuvveti eliyle ar ikenceler sonucu olmayan bir rgt var klm, ehirde byk bir tedhi ortam oluturmulardr. Var dedikleri rgte bir ad bulamamlar polis ve mahkeme kaytlarna drt be ismi bir arada kaydederek Malatyallar, afak, Talebe, slami Hareket, slami Hareket Malatya ubesi gibi uydurma rgt adlarn resmi kaytlara birlikte yazarak, dergi aboneliklerini rgt listesi, abone olarak denen paralar rgt aidat, fakirlere yaplan yardmlar ekonomik

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

28 / 1404

kaynak sayarak 28 ubatn kurgulad rtica geliyor ilemlere imza atlmtr.

zehirli propagandasna uygun

Ankaradan talimatla giden mfetti raporlaryla da var kldklar rgtn dergi aboneliklerini tespit ederek ad yok, yeterli delil yok, hemeri dayanmas gibi, bugn deilse de yarn teokratik bir devlet kurmak iin rgtlenebilirlergibi akl d polis ve talimatla rapor yazan mfetti iddialaryla gnll bir yardmlama vakf yaanan olaylardan rgt diye tescillenmitir. kenceciler emir komuta zinciri iinde yasalarn kendilerine verdii grevi yapmlardr. Komisyonumuz arpc sarsc yzlemelere tanklk etmitir. almalarmz esnasnda ikence eden ile ikenceye maruz kalan insanlarn yzlemesine tank olmak daha nce rnei yaanmam bir tecrbeydi. Bu yzleme tecrbesini TBMM ats altna yaam olmak ise ayrca manidard. kence ettii sylenen kimse komisyondan kimse ile gz temas kuramyordu. kenceye maruz kalan ise imdi bir milletvekiliydi ve maruz kald tyler rperten ikenceleri TBMM ats altnda ikencecisinin yzne bir bir anlatyordu. Keza, 13 sene nce milletvekili seilen Merve Kavaknn gece yars evini basan 28 ubatn otoriter ara rejimiyle zdeleen nl savcs Nuh Mete Ykselin oturduu koltukta, Milletvekili olarak yemin etmek iin geldii TBMMden derdest edilip uzaklatrld Meclis ats altnda dinlemek btn anlattklaryla ve yaattklaryla son derce arpcyd. Ayn ekilde Mamak Kafesinde ikence gren komisyon yelerimizin 30 yl sonra 12 Eylldeki ikencecisiyle bir huzur evinde yzlemesi de evvelce yaanmam bir ilkti. Demokrasi ve parlamento tarihimizden daha eski bir darbe geleneimiz olduuna gre demokrasimizin baklk dzeni sadece darbeciler eliyle bozulmuyor. Devlet eksenli ekonomik dzenimiz, devletten nemalanan sermaye ve i dnyamz, devlete bal entelektel, akademisyen ve yazarmz ile devletten zerklemeyen medyamz, doru zamanda yanla yanl diyecek aydndan, i adamndan, bamsz medyadan Trkiyeyi mahrum brakyor. 12 Eyll darbesini mteakiben 5 binin zerinde siyaseti ve brokrat Danma Meclisinde rol almak iin bizzat cunta ynetimine bavurmu. Medya -elbet istisnalar kaydederek- her darbe dneminde tam mesai cuntaclarn nne ya damlayan sofralar kurdu. Darbe dnemlerinde manetleri generallerin belirledii komisyon almalar esnasnda saysz uzmanca ifade edildi. Keza, gazete manetlerini belirleyen generallerin isimleri bile sylendi.

Sivil Toplum Sivil Olmal


Militarizme kar gl bir sivil toplum yapmzn olmay da darbeler karsnda toplumu gsz ve dirensiz brakan en nemli hususlardan biri. Trkiyede Sivil toplum dahi devlete bal olunca, yani sivil toplum sivil olmaynca darbeciler sivil organize gleri silahsz kuvvet olarak darbe zamanlarnda yedeklerine alyor ve sivil toplumu topluma kar bir silah olarak kullanabiliyorlar. Siyasi partilerin ve siyaset kurumunun bir gelenei olmasna izin vermeyen darbeler sivil toplum rgtlerimizin, sendika, vakf ve derneklerimizin demokrasiye g kayna olacak bir gelenek kurmasna izin vermemilerdir. Odaklanlmas gereken hususlardan bir nokta da darbeleri tasarlayan, kurgulayan ve gerekletiren kadrolarn devleti, devletler aras ilikileri, toplumu hangi zihni ve kltrel kodlar ile nasl algladklardr. Gemii yeniden ina edemeyiz ama lke olarak, millet olarak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

29 / 1404

gelecee gl bir demokrasiyle emniyet iinde yryebilmek iin gemiimizle yzlemeliyiz. Bu yzlemenin byk bir saalmay beraberinde getirecei muhakkaktr. Zira darbe gelenei, darbe kltr sadece darbe dnemlerini deil normallememize izin vermeyecek ekilde btn zamanlarmz zehirliyor. Trkiyenin darbeleri birbirini dourmutur. Btn veriler gstermektedir ki her darbe bir ncekinin rahminde bymtr, her darbenin tohumu bir ncekindedir ve aralarndaki illiyet, gl bir doku birlii ispatlanmtr. Darbe ve darbecilerin dnya alglar, devlet felsefeleri ile mantk rgleri birbirinin ayndr. Demokrasiye, siyasete, sivil topluma, medyaya hep yetime srelerinde tkettikleri doktrin gznden bakarlar ve btn fenalklarn, ktlklerin kurucu resmi ideolojiden sapmadan kaynakland vehmindedirler. Darbeler konusunda retici bir sonuca gidebilmek iin bir tespitimiz de udur: ok ak ve aikardr ki, darbecilerle i tutanlar, onlar adna servis yapanlar, onlarn mesajlarn, rettikleri korkular topluma tayanlar darbecilerden daha ok zerinde durulmay hak ediyorlar. Sua azmettirenler ile suu ileyenler gibi. Darbecilerin az dndkleri, diyaloga ve kendi ilerine kapal olduklar, psikolojilerinin sorunlu olduu, dman algsyla bydkleri kesindir. Provokasyonlar iin setikleri mekanlar, toplumu tahrik yntemleri ve toplumu ayrtrc rnekleri bile birbirine benzerdir. Dar pencerelerinden tespit ettikleri zaaf alanlar zerinde toplumsal mhendislik faaliyetleri yaptklar muhakkaktr. Zihinleri daha ok geriye dnk ve srekli unlar unlar dn yoktu, bugn niye var eklinde ilemektedir.

Hizmet Kanunu ile MGKda Dnmek


Darbeci iin aslolan darbedir. Gerekeler gerektiinde retilir, yaplacak i ve ilemin mevzuatta yeri yoksa mevzuat yaptrlr. 27 Mays darbesinin rn olan 211 Sayl Hizmet Kanununun Umumi Vazifeler balkl 35. Maddesi Silahl Kuvvetlerin vazifesi Trk yurdunu ve anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamaktr ifadesiyle her trl mdahale ve darbeye ak kap brakmtr. Cumhuriyetin ve Trk yurdunun korunma ve kollanma ihtiyac Cumhur/Halk ve siyaset kurumu tarafndan karlanmadna inanld ve bu tehlike teden beri zaten retilmi bir tehlike olarak her zaman var olduu iin devletin, Cumhuriyetin ba dara girdiinde onu kurtarmak ve kollamak askerlerin birincil misyonudur. Milli Savunma Yksek Kurulunun dnmesiyle 1961 Anayasasnda sisteme dahil olan ve vesayeti en st dzeyde kurumsallatran Milli Gvenlik Kurulunun yaps nemli lde deitii halde bu kurumun dn ve bugnk sorunlu yaps komisyonumuzun aratrma srecinde en ok gndeme getirilen hususlarn banda gelmi ve etraflca sorgulanmtr. Gndeme gelen en yaygn sorulardan biri de Trkiyede bir daha darbe yaanmaz diyebilir miyiz sorusu oldu. Bu soruya ok net olarak hayr, asla demeyi ok arzuladmz muhakkaktr. Darbe olur mu sorusunun bugn hala soruluyor olmas bile yeterince rahatsz edicidir. Ne var ki, hukuku dizayn eden darbelerin anayasal zemini henz tam olarak kalkmadna ve demokrasimizin tas henz o eii aamadna gre 27 Nisan muhtrasndan sonra hkmetin temsil ettii millet iradesi adna kar duruuyla tarihe

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

30 / 1404

gmld kabul edilen darbe ihtimalinin sfrlandn sylemek mmkn olsa da imkanszlatn sylemek zordur. Bir daha olmasn, bir daha yaanmasn diyen herkesin odaklanmas gereken hususlardan biri darbecilerden ok darbelerin mayaland zemindir. Trkiyenin demokrasi yolunda byk mesafeler ald bugn gvenle syleyebiliriz ki, eyann tabiat, tarihin ak, gelien demokratik kltr, insan hak ve zglkler alannda kat ettiimiz mesafe hibir toplumsal mhendislie, hibir balans ayarna izin vermez. Bundan son derece memnunuz ama, darbeleri yeerten zeminin tedavlden kalktn sylemek iin biraz daha zamana ve kollektif irade oluumuna ihtiyacmz var. Dman reterek birleme ve btnleme anlay tepeden inmeci zihniyetlerin ou zaman bildii tek yntemdir ve Trkiyede bu yanl, arkaik zihniyetin ne yazk ki henz bir zemini vardr. Yurt dna klar yasaklanmtr diyecek bir darbe bildirisi elbette artk okunamayacaktr. Trkiye elbette bir daha iine kapanmayacak, meru hkmetini cuntalara teslim etmeyecektir. Kesin olarak sylemeliyiz ki, Jimmy Cartera bizim ocuklar baard dedirtecek aypl gnler de artk geride kald ama esas olan darbe dnemlerini, darbe kurumlarnn vesayetini unutturacak kadar demokrasi yolunda mesafe almaktr. Ama artk Trkiye ieride ve darda kimsenin himayesine, vesayetine girmeksizin, kendi zgr tercihiyle AB kriterlerini benimseyen, dnya ile birlikte yol alan, demokrasi, hukuk ve adaleti halktan esirgemeyen ve normalleen yeni bir Trkiyedir.

Devlet ktidar ve Devlet Dili


Darbe ve muhtralarn dili ve terminolojisi darbelerin brakt izi srmek asndan son derece etkili ve manidardr. Bugn bile, gndelik siyaset ve medya dili darbelerin ayrtrc, kutuplatrc, atmac, buyurgan, tahakkmc, otoriter, sava, tekiletiren dilinden kurtulamamtr. Darbe bildirilerinde aka devlet iktidar ile demokrasi, parlamento, siyasi iktidar aka birbirinden ayrlm, devletin sahibinin kim ve hangi kurumlar olduu, devlet iktidarnn kimlerden olutuu ok aikar olarak belirtilmitir. Trk Silahl Kuvvetleri emir komuta zinciri iinde ve emirle lke ynetimine el koydu cmlesi tek bana devlet iktidarn ilan asndan yeter. Keza yasama ve yrtme yetkilerini birlikte kullanan Milli Gvenlik Konseyi de devlet iktidarnn hukukun stnde olduunu gsterir. Milli Birlik adna Kuvvet komutanlarnn gcn derleyen bu anlayta vatann ev sahibi onlardr, vatan onlarndr, vatandalar ise kiracdr... 12 Eyll bildirilerinden iki cmle: Siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzmlu tedbirleri almamlardr. Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir ekilde ve haince lke i harbin eiine getirilmitir. lke btnlnn korunmas hi kukusuz esiz kahramanlk ve fedakrlk gerektirir ve bu erefli sorumluluu sadece Trk Silahl Kuvvetleri yerine getirir. Asil kan o temsil eder, snrsz yurt ve vatan sevgisi ondadr, hain saldrlara, d ve i dman tahriklerine onlar kar koyar, sapk ideolojik fikirleri sadece askerlerin fikir, bildiri, muhtra ve uygulamalar tedavlden kaldrabilir. Yine bildiri diliyle

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

31 / 1404

devam edersek anariyi, terr, blcl, irticay, komnist, faist ve fanatik dinsellii sadece askerler durdurabilir. Emniyeti, asayii, huzuru sadece onlar salayabilir. Darbecilere gre, demokrasi vatan hainlerini, mrtecileri martmtr. Bu yzden bir Bat alma Grubunu kuran dnemin Deniz Kuvvetleri komutan filediini ak ettii bir bakann yzne sen de irticac imisin, aabeylerinin hangi cemaatlere mensup olduunu biliyorum demi ve gerekte hangi cemaatlere mensup olduklarn da sylemitir. stenen netice alnamaynca ise o bakan ikinci kez askere alnm, Bat alma Grubu fi bilgileri dorultusunda ikinci vatani grevi iin Doubayazta gnderilmitir.

Darbeye Yardm ve Yataklk


Dn darbelere yardm ve yataklk yapanlarn, darbe srecine damga vuran nemli aktrlerin nemli bir ksmnn darbe zerinde o kadar zaman gemesine ramen darbeciler kadar bile bir zeletiriye kendilerini tabi tutmam olmalarn grmek bu aratrma srecinde en hayretimizi mucip olan durumlardan biri olmutur. Hibir vicdan muhasebesi yapmadan eski argmanlarla, eski yerlerinde olduu gibi duruyor ve eski yaklamlarn srdryorlar. Bugn darbe olsa medya ayn ekilde destekler tespitini komisyonumuzda dile getiren kii yar asr medyann en nemli isimleri arasnda yer almtr. Ksaca, darbeciler her zaman grnen cuntalar deildir. Taeronlar, frsatlar da en az darbeciler kadar bu talihsiz dnemlerde rol almlardr. Devlet iindeki devlet ve derin devlet zerine nemli bir toplumsal duyarllk biriktii, faili mehul cinayetler bata olmak zere birok karanlk nokta o derinliklerde olduu halde bu netameli alanda alnan mesafeyi yeterli grdmz ve yeterince aydnlandmz syleyemeyiz. Faili mehul cinayetlerin en youn yaand dnemin Babakan Tansu iller de doru muhataplarna Demirele ve Teoman Komana herkesin dilindeki srlar, Jitemi, devlet ii eteleri, derin devletin mahiyetini sormu ama yok yle bir eyden baka cevap alamam. Fiili darbe dnemleri dnda Trkiyenin en karanlk gnlerinden biri faili mehul cinayetlerin artarda ilendii 1990l yllarn birinci yarsdr. Devlet iin kurun atann da kurun yiyenin de kutsand bu karanlk dnemde ilenecek faili mehul cinayetlerin listeleri elden ele dolamtr. Dnemin Babakan iller 4 Kasm 1993 tarihinde Terr rgt PKKnn hara ald i adamlar ve sanatlarn isimlerini biliyoruz ve hesap soracaz dedikten sonra TBMM Susurluk Dosyas Raporunu yazan Kutlu Savan raporuna gre devletin hukuk snrlar iinde hareket etmedii bir dnemin balad ve sz konusu listeden bir Krt i adamnn infaz edildiini sylemitir. Sonra bu faili mehul ama listelenmi infazlar devam etmitir. Hi phesiz kesintisiz bir aydnlk, tam bir demokrasi ve hukuk devleti iin, devlet ile millet arasndaki ihtilaf alanlarnn tamamen bertaraf edilmesi iin; deil devlet iinde devlet, havalandrlmam tek bir karanlk oda kalmamaldr.

Karanlk Odalar
Aratrmamz gstermitir ki, karanlk ikna odalar sadece askeriyede deil, siyaseti rehin alan sivil mekanlarda da, niversite koridorlarnda da, yksek mahkemelerde de, medya plazalarnda da, sekin sermaye gruplar arasnda, meslek odalarnda da

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

32 / 1404

vardr. Sahici bir yzleme iin btn bu alanlardaki odalarn da havalandrlmas zorunludur. Trkiyede artk ne niversiteli genlerimizin sorguland, ne milletvekillerinin antajla tehdit yahut transfer edildii, TBMMye gitmelerinin bile engellendii ikna odalar olsun ne de toplumun mahremiyetiyle filendii kozmik odalar olsun. Darbeler sadece maliyet deyenlerce deil topluma o ar maliyeti detenlerce de ele alnmaldr. Darbelerin tasfiye ettii kurumlar, darbelerin ina ettii vesayet kurumlar darbelerin maliyeti asla hesap edilemeyecek byklkte bir zarardr ve bu zarar btn millet demitir, halen de demektedir. Millete detilen bedel konusu sadece maddi, parasal bir bedel olarak anlalmamaldr. Boaltlacak bankalara darbeden hemen sonra emekli olup ynetim kurulu yesi olmak sadece kuvvet komutanlarmz ve generallerimizin kiisel tarihleri asndan deil gvenliimiz asndan da son derece nemlidir. Tpk fileme faaliyetinin toplumsal dzenle alakal hibir misyonu olmayan Deniz kuvvetleri Komutanl bnyesinde gereklemesi gibi. Komisyonumuzun aratrma ve dinlemeleri esnasnda duyduumuz en arpc cmlelerden biri u oldu: Bir tek yanllk yaptm, banka aldm Evet, bu pimanlk cmlesini bir kez deil, ok kez duyduk. Peki sorarz, insan yanllkla bir bankay nasl alr? Belki de kesin sonuca varabilmek iin darbe dnemlerinde yanllkla alnan bankalara, edinilen servetlere ok daha yakndan, ok daha sorgulayc bir gzle bakmak gerek. ok aklayc olaca muhakkaktr. Yine de servet deiimleri konusunda raporumuzun ek tutanaklarnda ok nemli bilgiler var. Mesela eski bakanlardan i adam Cavit alarn u cmlesi de arpcyd: Teoman Koman benim ok yakn arkadam, dostum. Emekli olduktan sonra gel bankamzn ynetim kuruluna gir dedim. O da geldi, girdi. Vural Beyazt ise ben ayrldktan sonra girdi ynetime. Aratrma raporumuzda darbelerin ekonomiye maliyeti ile ilgili son derece dikkate deer veriler var. Sonuta sadece 28 ubat srecinde 21 banka batt. 2001 Ekonomik krizi Trkiyenin btn varlklarn yuttu.

Darbeler Provokasyonlar
Darbelerin tarihi ayn zamanda provokasyonlarn tarihidir. Dini deerler, milli ve manevi deerler, etnik ve kltrel farkllklar provakatrlerin en ok kullandklar alanlardr. 6-7 Eyllde olaylarnda halk galeyana getirmek ve ilenecek sua ortak klmak iin Yunanllar Atatrkn evini bombalad yalanyla i grdkleri gibi, provokatrler Trkiyeyi 12 Eylle srkledikleri dnemde Sa Sol, Alevi-Snni kutuplamasn kurgularken de toplum vicdannn en hassas noktalarna mzrak saplamaktan geri kalmamlardr. Mara olaylarnda ayn karanlk el cami bombaland diye halk galeyana getirmi ve byk aclar yaanmasna yol amtr. Darbeciler her darbe ncesi ve sonras yksek bir gerilim stratejisi planlam, uygulamlardr. dman nceliklerini belirleme, medyay psikolojik savaa hazrlama, Dman algs oluturma ve bu retilmi algy besleme, toplumu kategorize etme, kamplara ayrma, Gerilim ve atma noktalar belirleme, Psikolojik harekatn yrtlecei odaklar, merkezleri, ehirleri tayin etme, Sivil Toplum rgtlerini kullanma, Anayasal kurumlar siyasi iktidar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

33 / 1404

zerinde bask unsuru olarak kullanma, Niyet okuma yntemiyle potansiyel sulular tespit etme, Darbeye kar koyma ihtimali olan insanlara, gruplara, rgt ve cemaatlere dnk eylem planlar hazrlama, tibarszlatrlacak siyaseti ve toplumsal aktrlerin yerine yenilerini belirleme ve topluma takdim etme, Brokrasi, Yarg ve niversite bata olmak zere nem srasna gre toplumu fileme, tasfiye edilecek kadrolar ve kurumlar ile ikame edilecek kadro ve kurumlar gibi devleti yeniden dizayn edecek stratejiyi belirleme planlama, tasarlama ve kurgulama darbecilerin iidir.

Darbeci Siyasetiyi tibarszlatrr


Byk bir tasarm, byk bir projedir darbe. artlar olgunlamadan ya da yanl zamanlamayla deifre olursa darbecinin can yanar. Gerekleirse topyekun milletin. 1960tan 1997ye drt kez toplumun can yanmtr. 27 Nisanda ise ilk kez millet iradesinin meru temsilcisi olan hkmet verilen gece yars bildirisini ayn gn tarihin p sepetine atmtr. Darbeciler toplumsal mhendislik grevlerini darbe sonras ince ayarlarla yrtm herkesin zekasna hakaret ederek idam ettikleri Babakan Menderesi bizi darbeye zorlad diye ayrca sulamlardr. 27 Mays Cuntasnn liderliine getirilen Cemal Grselin Menderesin memlekete en byk ktl orduyu ihtilale zorlamaktrcmlesi ilenen crmn/cinayetin kime yklacann da tasarlandn gsterir. Darbeci toplumu sra dayandan geirmitir ama onu sua azmettiren siyasetidir. te itibarszlatrlmas gereken siyasetidir. Darbeleri Aratrma komisyonu esnasnda zellikle 28 ubat darbesinin en nemli maduru olan merhum Babakan Necmettin Erbakana yle ok hayrhah atflarda bulunuldu ve yle ok vld ki, hayattayken maruz brakld durumlar kaytlarda olmasa hayatnda hibir hakszla muhatap kalmam bir siyaseti zannederdik. Samimi duygularn ifade edenlerin yan sra gnah karmak isteyenler de, darbecilerin yannda yer aldklar, devrin Babakann tahkir ve tezyif ettikleri iin bugn pimanln dile getirmek isteyenler de Erbakann darbe srecindeki duruunu sadece takdir etmediler ona adeta hayranlklarn belirttiler. Bilindii zere muhatap olduu darbenin bin yl yaayaca sylendiinde merhum Erbakan 28 ubat tarihte bir nokta bile deildir demiti.

Darbeler Birbirini Dourur


Evet, 28 ubat darbesi en yakn darbe olduu, aktrleri ve madurlar byk lde aramzda olduu iin aratrmamz esnasnda ok konuuldu ve medyada yankland ama bizim darbelerle ilgili en nemli tespitlerimizden biri darbelerin birbirinden doduu, birbirini dourduudur. Darbelerde ar bedel deyen en nemli kurumun da siyaset kurumu olduu aktr: 28 ubatta Meclise bir boa salnd diyordu dnemin Babakan Yardmcs Tansu iller. Dnemin Topyekun Sava ve Bu sefer Silahsz Kuvvetler HalletsinmanetleriOrdu greve pankartlar ve o dnemde gazetelerin Ankara brolar zerinden cuntaya servis yapanlarn bir ksm bugn bile o gnk tutumlarn savunmu, haber atlatmamak iin o unutulmaz manetleri attklarn sylemilerdir. Bize gre akas, btn darbe srelerinde medyamzn nemli bir ksm haber atlatmamak iin Cuntaya yardm etmi, darbeye yardm ve yataklk etmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

34 / 1404

Cuntac Nasl Dnr


Cuntac lkenin Babakann istiskal ederek halkn iradesini sehpaya eker. Cuntac, 12 Eyllde gasp ettii, lavettii TBMMde Cumhuriyetin deimez ve deiken deerleri zerine yemin bile eder. Cuntac, 27 Maysta Babakann sehpasna tekme atm, 12 Martta intikamc bir kutuplamay kalc klmak iin Deniz Gezmi, Hseyin nanve Yusuf Aslan sehpaya karm, 12 Eyllde 50 kiiyi idam etmi, btn partileri, dernekleri, sendikalar kapatmt. Cuntac 28 ubatta iktidar orta olan DYPyi paralam, RPini kapatm, lkenin Babakan Hacdayken ona kfretmi, hakaret etmiti. Cuntac, hukuku ve yksek mahkemeleri siyasallatrm, yksek yarglar militanlatrm, siyaseti on ylda bir budamtr. Cuntac lkenin seilmi Babakanna habis ur demi, seilmesi muhtemel Babakan Recep Tayyip Erdoana Siirtte niin Kardelerim dedin, senin kardelikten muradn din kardelii mi diye teblinamesinde sorgulamtr. nk cuntacnn bask unsuru olarak kulland ve ardna sakland resmi ideolojisi bir de sakl ajandas vardr. O temelde Trkiyenin, Trk Milletinin deerleriyle kavgaldr ve devlet erkini millete kar kullanmaktadr. Cuntac sadece elinde silah olan deildir. Hukuku icra etmek zere en st mahkemenin basavcs da parti kuran ve iktidara gelecei artk belli olan Tayyip Erdoann bir konumasndaki Kula kulluk etmeyin cmlesini Atatrk kastediyor diye yorumlamtr. Keza ayn ahs ve darbe dneminde militanlaan yarg Erdoann kurduu partiye nce Kurucu olmasna, sonra milletvekilliine aday olmasna izin vermemitir.

Darbeler Banka Boaltr Siyaseti Boaltr


Darbeler sadece bankalarn iini boaltmyor, siyasetin de iini boaltyor. 27 Maysta Babakan ipe gtryor ve ast ipin parasn ailesinden istiyor, 12 Eyllde btn partilerin kapsna kilit vuruyor, btn parti liderlerini hapsediyor, TBMMye el koyuyor, anayasay lavediyor. Darbeciler hukukun ekil artlarna riayet ettiklerini dnrler. Kendilerine gre ilettikleri bir adli mekanizma vardr. Hzl karar verirler. Mesela 16 Ekim 1980 tarihi bir milattr dnya siyaset, askeri ve hukuk tarihinde. 12 Eyll askeri darbesinden bir ay sonra. 16 Ekim 1980de Askeri mahkeme 17 siyasi partinin kapatlmasna ayn gn karar vermitir. Daha sonraki tarihlerde Askeri Mahkemenin ilevini Anayasa Mahkemesi grecektir. 1971de Milli Nizam Partisini, 1980de Milli Selamet Partisini, 1997de Refah Partisini ve akabinde Fazilet Partisini kapattran darbecilerin bir fikri takibi olduu muhakkaktr. Ayn mdahaleci anlay yarg eliyle. 28 ubatta Babakana omuz vuruyor, hakaret ettiriyor, iktidar partisi Refah Partisini laiklik dman diye kapattryor, devamnda kurulan Fazilet Partisini de kapattryor. Kapatmad partiyi parampara ediyor. Belirlenen i dman konsepti ve fikr-i takibi yarg eliyle ve kararlkla sryor. 14 Temmuz 1993te HADEP kapatlyor, 19 Mart 1996da DDP kapatlyor. Darbeciler yalnz m? Hayr. Partileri kimin eliyle kapattryor, demokrasiyi kimin eliyle durduruyorlar? O Genel Kurmaya brifinge giden yksek hakimler eliyle. Yetmiyor, hkmet kurma yetkisini istediine verdiriyor. 27 Nisan srecinde ne yapyor? ANAP ve DYP gibi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

35 / 1404

hkmetler kurmu iki partiyi, liderleriyle birlikte insan iine kamayacak kadar istiskal ediyor, tazyik uyguluyor. yleyse bankalarn iini oydular, ynetim kurullarna girdiler argman tek bana yeterli bir okuma deil. Darbeciler Trkiyede demokrasiyi yaatacak olan siyasetin de iini oydular. Bugn toplumun yzde 50sinin desteiyle iktidar olan Ak Parti bile iktidardayken retilmi akl d iddialarla Anayasa Mahkemesinde kapatma davasyla yz yze kald. Kapanmayan parti, hapse girmeyen lider, bask grmeyen siyaset erbab neredeyse yok.

Siyasallaan Hukuk ve dl Alan Hakimler


Hukukun siyasallamas, darbe srelerinin en belirgin zelliidir. Hibir yorum yapmadan ve bir ey sylemeden Aratrmamz esnasnda saysz kez anlan u isimlerin uygulamalar deil, armlar bile tek bana yeter: Salim Baol,Yekta Gngr zden, Vural Sava, Nuh Mete Yksel, Sabih Kanadolu, Abdurrahman Yalnkaya Evet bu alt nl ismi sadece hatrlamak ya da ksa biyografilerine bakmak yeter darbelerin hukuku ne kadar siyasallatrdn, ne kadar rehin aldn gstermek asndan. Evet darbelerin Hukuka ve Hukukuya ne yaptrdnn en arpc rneklerinden biri de crm ilettikleri hukukulara verdikleri dller ve hukukularn da verilen bu dlleri alm olmalardr. Merhum Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rt Zorlu iin idam karar veren Yassada Mahkemesinin hakimleri verdikleri karar Mahkeme Bakan Salim Baol, Hasan Grel, Nahit Salolu ve Abdullah ner adl hakimler verdikleri kararn dl olarak Anayasa Mahkemesine ye olarak atanmlardr. Hukuk o kadar siyasallamasayd, siyasete bu kadar mdahale edilmez ve bir parti liderinin Erdoann kurduu partiye -Ak Partiye- kurucu olmas engellenmezdi. Keza 2002 senesinde mahkemeden mahkemeye koturulan Tayyip Erdoann yarglamalarnda olduu gibi hem mteki hem karar verecek Yargtay Basavcs ayn kii olmazd. Evet hangi dnem aratrlrsa aratrlsn ayn sonuca varlr 1960ta kurgulanan vesayeti sistem gerei lkenin savunma refleksleri zayf braklmtr.Hukukular ise komisyonumuzda mteaddit defalar ifade edildii zere ounlukla darbe dnemlerinde darbecilere fetva karmay i edinmilerdir. Demek ki, ok partili ve ok darbeli bir siyasal gemiimiz ve demokrasi tecrbemiz var. Siyaset kurumunun kurumsallamasna izin vermeyen, ibirliki bulmakta glk ekmeyen darbedar bir gelenek. Siyaseti, siyasetiyi, sivil toplumu itibarszlatrarak brokratik egemenliini tahkim eden bu anlay demokratik iklimi srekli zehirlemektedir. Sadece Anayasa mahkemesi eliyle 24 Siyasi Partinin kapanm olmas ile Babakan idama gtren Mahkeme yelerini bnyesine alan bu yce mahkemenin hukuk ve demokrasi tarihimizdeki yeri hi kukusuz ok zeldir.

kence ve kenceci ile Yzletik De Ne Oldu?


Komisyon olarak yaptmz i, gerekle yzlemek iin Pandorann kutusunu aralamak olmutur. Bu yzlemeye sadece toplumun deil darbe dnemlerinde su ileyenlerin, darbelere yardm ve yataklk yapanlarn da ihtiyac var. Gerisi 75 milyon insanmz ve istikbalimiz iin arivlere girecek olan, Darbe Komisyon raporlarn inceleyecek

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

36 / 1404

olan, ek bilgileri tarayacak olan lkemizin aydnlarna, akademisyenlerine, siyasetilerine dyor. Aratrma srecinde bizler olaanst tanklklar yaadk. Darbe dnemlerinde byk aclara maruz kaldklar, byk maduriyetler yaadklar halde Komisyon yelerimiz hibir zaman kendi duygularn katmadan bir hakikatin peinde oldu. Darbelerin sebep ve sonularn aratrdk. Bir de bir daha yaanmamas iin neler yapmal sorularna cevap aradk. Perdenin tam almasnn gerekle yzlemeye bal olduunu aka grdk. Neler grdk? Kanmz donduran sahneler, zaman zaman gzlerimizi dolduran sahneler yaadk. Gznn iine bakarak kk bir pimanlk emaresini yakalamaya alrken bizden gzlerini karan ama geri atmayan ve bugn olsa bugn de ayn eyleri yapardm diyen cretkar ikenceciler grdk. kence gren Komisyon yesi milletvekillerimizle yzlemenin muvazenelerini tamamen kaybetmelerine sebep oldu. Ayrntlarn hepsi kaytlarmza girdi.
Siz bilmezsiniz albaym; nsanlk tek bana kollarmda can verdi. Yannda kimseler yoktu. Ouz Atay

12 Eyll Darbesinden sonra Mamak Cezaevi mdrl yapan kiiyle yzlemek son derece arpcyd. Komisyon Bakanmzn yan sra yelerimiz MHP Milletvekili Atilla Kaya ve BDP milletvekili Srr S. nder Mamakta ar ikencelere maruz kalmlard. Onlarla birlikte o dnemin cezaevi mdryle yzlememiz son derece dramatikti. O zt, artk bakma muhta olacak kadar yalanmt, ama hibir pimanlk tamyordu. Bizim iin tyler rpertici olan, havsalamz zorlayan, nutkumuzu kilitleyen de buydu. Bir zamanlar binlerce insann en ar ikencelerden getii bir hapishaneyi ynetiyorsunuz, ok kudretli bir insansz, ama bir gn o cezaevinde eza gren, senelerce hapis yatan iki insan milletvekili sfatyla karnza kyor ve sizinle o gnleri konuuyor. Byle bir film kurgulansa, byle bir roman kaleme alnsa ne kadar baarl olursa olsun yaadmz bu sahne kadar dokunakl olamazd. Kaderin bu garip cilvesi, Trkiyenin nereden nereye geldiini de gsteriyor ve bizi umutlandryor, ama daha trajik olan, insan olarak hzn veren 30 sene nce binlerce insann ikence grd o hapishane mdrnn kendini hl o hapishanenin mdr olarak grmesi ve hibir bir pimanlk duymamasyd. Hatta milletvekiline klk kyafetinden belli ne mal olduun diye hakaret etmesiydi. Nitekim dayanamyoruz ve beyefendi hakaret edemezsiniz ve artk Mamak Cezaevi mdr deilsiniz diyoruz. Tpk 28 ubat srecinde stanbul Milletvekilimiz Harun Karacann TBMM ats altnda ikencecisiyle yzletii sahnede sesini ykselten, bara ara konuan ikenceciye buras TBMM, artk polis efi deilsin dediimiz gibi. Evet, o sahne de unutulmazd. kencecinin gzleri salonda odaklanacak yer alyordu ve onunla gz gze gelmek isteyen kimse yoktu. Trkiye onu tanyordu ama o Trkiyeyi tanmyordu. Milletvekilimiz Harun Karaca bir bir anlatt ikencecisinin yzne maruz kald ikenceleri. kencecide yine pimanln, mahcubiyetin zerresi yoktu ve buna tank olmak rperticiydi. Herkes yine her eyi emir komuta zinciri iinde, kendilerine verilen talimat gerei yapmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

37 / 1404

28 ubat Malatya in Fiili Darbe


Darbelerin pilot blgeleri var. Baz darbeler baz yerlerde daha byk ac brakyor. 28 ubat srecinde darbenin gerekesi olsun ve darbeye zemin hazrlansn diye Malatyaya byk bir aclar yaatld. ehir niversite ynetimi eliyle ar tahriklere maruz kald, barts yasana gsterilen meru eylemler 28 ubat darbecilerinin propaganda makinas olarak talimatla yayn yapan medya zerinden daima, huzur ve bar numunesi olan Malatya hedef tahtasna kondu ve bu ehre byk aclar yaatld. O acy yaayanlardan Dr. ahinin ifadesiyle 28 ubat Malatyada fiili bir darbe olarak yaand. te o planl kurgu neticesi bir rgt ad uyduruldu ve yzlerce insan Trkiyenin birok ehrinde gzaltna alnd, ikence grd. 28 ubat Alt Komisyonumuz Malatya Cezaevinde bugn halen yatmakta olan Zekeriya engz ve Fahri Memurla konutu. 28 ubat neydi sorusuna cevap arayan herkesin zabtlardaki Malatya dinlemelerini okumas gerekir. Zekeriya engz ehrin en saygn eitimci i adamlarndan biri olarak bir vakf yneticisiyken 28 ubatta illegal bir rgt kurmu gibi takdim edilmi ve bu kurguya gre Ankaradan talimatlandrlm mfettilerin raporlar dzenlettirilmi, bu kurguya uygun olarak senaryo gerei gzaltna alnan insanlara var olmayan hayali bir rgtn varl ikrar ettirilmek zere ar ikenceler yaatlmtr. Malatya Polisevinin salonunda dinlediimiz Frat Dirikolu ve ei Nazire Dirikolunun komsiyon yelerine bizi dinlemek iin baka bir yer bulamadnz m, polis evine gelmek bizim iin ne anlama geliyor bilmezsiniz diye balayan ve ardndan 28 ubat srecinde Malatya olaylarnda maruz kaldklar ikenceler tek kelimeyle korkuntu. Daha arpc olansa senaryo gerei kurgulanm bir rgt adna insanlarn halen hapishanede oluuydu. Darbeler oluyor, darbeciler kt insanlar ama bu kadar ikenceyi yapacak insan, bu kadar organize su ileyecek insan nereden buluyorlard.

bretlik Vesikalar Belgeler


Kara Kuvvetleri Komutanl 3.Zrhl Tugay Destek Ktalar Komutanl erkezky Tekirda askeri birliinde yzba M.K.Ann st avu Y.S.ye hitaben kaleme ald yazmalar.
Tarih:17 Mays 2000 Konu: Tecziye Einizin Atatrklk ve Depreme Kar Korunma Kermesine katlmad Ailesiyle birlikte piknie katlmadn belirten yazlardan sonra; Trk ordusunun ihtiya ve prensiplerini din esaslarna gre deil, bilimin ve akln esaslarna gre ortaya koyan kkl, anl ve yce milletimizin gururu bir ordu olduunu tespit ettikten sonraki cmle u: En Byk Yardmcmz da Atatrk lke ve nklplardr.

Komutan, yaznn devamnda iddetve tevbih cezas iletecziye edildiini syledikten sonra baavu Y.Syi, bir kere daha dnmeye davet ettiini, TSKnn dier faaliyetleri gibi T.C. Anayasasna ve Atatrk lke ve nklplarn benimsemi, gelecek nesillere rnek yaam tarzna dnmenizi istiyorum diyor. Nereden bakarsanz anlam veremeyeceiniz bir mantk

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

38 / 1404

Atatrklkle depreme kar nasl korunulur? Atatrklk ve depreme kar korunma kermesi niye dzenlenir? Eiyle piknie katlmad iin bir insan nasl sorgulanr? Kars kermese gelmedii iin ceza verilen bir askere gnderilen yazda Trk ordusunun ihtiya ve prensiplerini din esaslarna gre belirlemediinin, bilimin ve akln prensiplerine gre belirlediinin ifade edilmesine neden gerek duyulur? En Byk Yardmcmz Atatrk lke ve nklplardr cmlesi neye gnderme yapar? Bir kere daha dnmeye davet ederken verilen iddet ve tevbih cezas nedir? Bu akl ve hukuk dlk, keyfiliin bu kadar hangi anlayla, say numaras ve tarih verilerek, mhr ve imza atlarak yazl vesika, veri ve dokman haline getirilir? Bir belge bir vesika daha. Hava Kuvvetleri Komutanl 1 NC Fze Grup Komutanlnn Sivil Memur A.. hakknda Ekim 2004 tarihli yazs:
3 Eyll 2004 tarihinde Destek .Tb.K.lnda grevli olan, 2001 Ocak tarihinden bu yana hakknda rticai Faaliyet Aratrmas bulunan Sivil Memur A.B. evine, Hv.Svn.Kur.Alb. K.. Hv.Bnb. K.A, Astsb.E.E. (ev adresi st) saat 20.30da yapt 4.Kontrol Ziyaret srasnda (EK-1) baz irticai envanter unsurlara rastlanm olup (ek 2,3,4,5,6) tutanakla el konulup komutanlmza ulatrlmtr. Yaplan incelemede: Einin tm uyarlara ramen, ada olmayan kyafetle dolat, kyafet konusunda deiimin mmkn olmad; bahisle ad geen irticai kitaplar; Bata Kuran Kerim (Meal mer Nasuhi Bilmen) yasak yaynlar listesinde bulunmad. Ancak, dini bilgiler ihtiva ettiinden el konulmasnn yerinde olduu; evinde alenen tehir ettii tablo yazma eserlerin, (rnein 1947 yl yazma Allah hatt) irticai propaganda kapsamnda olduu, TSK Personeli olan, ismi geen personelin niversite mezunu olduu (Miami ni. Uluslararas lahiyat Fak.Teoloji Bl.) olmasndan bahisle bunu bilmemesinin veya emirle tebli edilen sth. ve stha Kar nlemler ve TSK Personelinin Bilmesi Gereken Hususlar konusunda aklanan tensip ve prensiplerin tebell bahsiyle, anlan personelin bu envanterleri bilerek ve isteyerek bulundurduu ynnde kanaat oluturduu, ilgi personelin takibinin sklatrlarak, atl grevlere atanmas. Dier TSK Personeliyle koordinesinin en alt seviyeye indirilmesi. 3 yldr sren aratrmada sona gelindiini ve bunun ilgi personele yanstlmamas gerektiinin bilinmesini rica ederim. mza K.. Grup komutan Ek: 1.Ev Kontrol Tutana 2. () 22 adet rticai meneli kitap (Muhkem) ve 1 adet dini ierikli ar isimli film (Yn. Mustafa Akkad) 3. 3 Adet irticai pheli kyafet

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

39 / 1404

4. 7 adet irticai pheli tablo 5. 1 Adet ilgi personele ait kendi el yazs ile doldurulmu (Mart 2000- AU. 2003) yllar aras gnlk.

Baka bir vesika:


einizin ada olmayan bir kyafetle toplum ierisinde kendini gstermesi siz TSK mensubuna ve bal bulunduunuz birlie yakmamaktadr. Komutannz ve 1. Sicil amiriniz olarak sizi szl olarak uyarmama ramen olaan durumunuzda bir gelime olmamas zerine bata sizi ve Bayan B.yi son kez uyarmak zorundaym. Durumunuzun takipisi olduumu, einizin kyafetini deitirme ynnde giriimde bulunmamas halinde ortaya kabilecek 926 sayl Hizmet Kanununun ilgili meyyideleriyle kar karya kalabileceinizi hatrlatr, bu konunun bilinmesini rica ederim. K.. Hava Savunma Kurmay Albay Grup komutan

Hangi zamanda, hangi lkede, hangi devlette, hangi hukuk dzeninde, hangi mevzuata tabi olan hangi kurumda insanlarn hukuku, insan olma onuru, kiilik haklar, vatandalk haklar bu kadar alenen inenir? Adna Peygamber Oca dediimiz ve yle sahiplendiimiz, btn mensuplarn slamn yce Peygamberine nispetle yzyllardr Mehmetik olarak adlandrdmz Ordumuza bu kadar hukuksuzluk, bu kadar keyfilik nasl reva grlr? En nemli soru ise tarihe dikkat edin 2004 tarihinde btn bunlar nasl olur? Komisyonumuza ulaan binlerce vesika yukarda sadece birka rneini verdiimiz durumu, darbe, muhtra ve darbe sreleri ile ilgili olarak aka ortaya koyuyor. Trkiyenin bir daha benzer sreleri yaamamas ve bir daha bu tr vesikalarn kaleme alnmamas hepimizin ortak gayretlerine baldr. Kimseye hakszlk yapmadan kendi gereimizle yzlemeliyiz. Raporun eklerindeki tutanaklar ve belgeler darbe ve darbe sreleriyle arpc vesikalardr.

Ufkumuz, Yolumuz, Yarnlarmz Aydnlktr


Yzleme kolay bir i deil. Bu yolda almamz gereken ok mesafe olduu da muhakkak. Ama doru yoldayz. Birbirimiz krmadan, dkmeden, farkllklarmz koruyarak konuabiliyoruz. Milletimizin iradesini, arzularn temsil eden TBMM ats bu anlamda muazzam bir yol gsterici ilev gryor. Yeni husumetler retmek deil de hak ve hukuk mecranda lkemizin yol aln kolaylatrmaya katkda bulunmak, istisnasz her vatandamzn hukukunu korumaya almak, gemite yaplan yanllar adaleti ertelemeden telafi etmek en byk arzu ve idealimizdir. Komisyonumuzun alma srecinde bu amaca hizmet ettiini grmekten ve toplumun btn kesimlerinin, btn parti ve sivil toplum rgt mensuplarnn bu aratrma srecine verdii destek ortak geleceimiz adna bizi son derece mitvar klmtr. Trkiye son yllarda nemli bir dnm yaad. Devlet ile millet arasndaki mesafe byk lde kalkt. Demokrasi zerindeki vesayetin kalkmas iin tarihi admlar atld. nsan Hak ve zgrlkleri, dnce ve inan zgrl zerindeki antidemokratik basklar byk lde yok edildi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

40 / 1404

Anayasa deiiklikleri, yksek yarg kurumlarndaki yapsal deiiklikler, Milli Gvenlik Kurulu tekilat yapsnn deimesi, Emasya Protokolnn tedavlden kalkmas, Jandarma ve Polisin grev alanlarnn deimesi gibi devlet ile millet arasndaki gerilim hatlar millet lehine deimitir. Darbe srelerinde yaanan maduriyetlerin en azndan bir ksm telafi edilmi kalan ksmlar da telafi edilmektedir. Bu anlamda; Olaanst Hal uygulamalarna son verildi, Milli Gvenlik Kurulunun yaps sivilleti, Babakanlk Takip Kuruluna son verildi, Kriz Ynetim Merkezi Ynetmelii ve EMASYA Protokol yrrlkten kaldrld, Askeri mahkemelerin yetkilerine snrlama getirildi, Yksek Askeri ura (YA) Kararlarna yarg yolu ald, Devlet Gvenlik Mahkemeleri kapatld. Trkiye, demokrasi ve hukuk devleti yolunda ok byk mesafeler almtr. Trkiye demokrasi yolunda ald mesafeyi yeni ve sivil bir anayasa ile bir an evvel talandrmak zorundadr. Aksi takdirde aratrmamz esnasnda oka ifade edildii ve zabtlara girdii zere darbelerle tam ve kesin bir yzleme salanm olamayacaktr. Hi phesizdir ki, Trkiye insan hak ve zgrlklerini eksiksiz olarak temin etme ynnde girdii demokrasi yolundan asla geriye dnmeyecektir. Trkiye btn kazanmlarna sahip karak aydnlk yolunda yryecektir. Avrupa Birlii kriterlerini benimseyen, evrensel hukuk kurallarn iar edinen ve kendi halknn deerlerini ba tac edinen Trkiyenin yol haritas budan byle hibir zaman, hibir ekilde, hibir kuvvet eliyle devlet iinde rgtlenen cuntalar, cuntaclar, illegal su rgtleri tarafndan deitirilemeyecektir.

Teekkr
TBMM Darbeleri Aratrma Komisyonu olarak talep ettiimiz belge ve bilgileri gnderen bata Cumhurbakanmz Sayn Abdullah Gle... almalarmzn yrtlmesinde desteklerini esirgemeyen Meclis Bakanmz Sayn Cemil ieke... Yazl olarak sorularmz cevaplamann yannda btn darbe dnemlerine k tutacak tm belge ve bilgileri komisyonumuza gnderen Sayn Babakanmz Recep Tayyip Erdoana... Belge ve bilgi gndererek veya bizzat katlarak sorularmz cevaplayan sayn bakanlarmza... Tm dnemleri ieren aklamalaryla 9. Cumhurbakanmz Sayn Sleyman Demirele... Eski Meclis Bakanlarmz Ferruh Bozbeyli ve Mustafa Kalemliye, eski Babakanlarmz Blend Ulusu ve Tansu illere... Bilgi ve belgeleri gnderen tm kurum ve kurululara... Bizzat katlarak sorularmz cevaplayan sivil toplum rgtlerine, medya mensuplarna, eski yarg mensuplarna, niversitelere, i dnyasna, teekkrlerimizi sunuyoruz. Ayrca, Mecliste byle bir komisyonun kurulmasna nclk eden siyasi partilerimiz; Ak Partiye, Cumhuriyet Halk Partisine, Milliyeti Hareket Partisine, Bar ve Demokrasi Partisine... Ve onlar temsil eden gayretli almalaryla bu raporun ortaya konmasndaki emekleri nedeniyle ye milletvekillerimize... Komisyon raporumuzun ortaya konmasndaki byk emekleri ve gayretli almalar nedeniyle btn uzman arkadalarmza... Meclis alanlarna Komisyon almalarmz bandan beri titizlikle takip ederek byk aba sarf eden tm kamuoyuyla paylamamza katk salayan emeki parlamento muhabirlerine ve bu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

41 / 1404

konuda bir kamuoyu olumasna katk salayan tm medya mensubu ve yneticilerine... En iten teekkrlerimizi sunarz. Ayrca Bilgi taleplerimizi karlayan Cumhurbakanl Genel Sekreterlii, Babakanlk, Adalet Bakanl, Dileri Bakanl, ileri Bakanl, Milli Eitim Bakanl, Milli Savunma Bakanl, Salk Bakanl, Kalknma Bakanl, Maliye Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Ekonomi Bakanl Genlik ve Spor Bakanl, Genelkurmay Bakanl, Emniyet Genel Mdrl, Jandarma Genel Komutanl, Kara Kuvvetleri Komutanl, Diyanet leri Bakanl, Vakflar Genel Mdrl, Devlet Arivleri Genel Mdrl, Hazine Mstearl, Merkez Bankas, MASAK, TRT, RTK, YK, HSYK, MGK, BDDK, TMSFye de ayrca teekkr ediyoruz.

En byk teekkrmz ise Milletimize


Nimet Ba TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Bakan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

42 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

43 / 1404

Aratrma Komisyonlarnn Grev, Yetki ve Sreleri ile Hukuki Dayanaklar


Meclis aratrma komisyonlar, Anayasa ve Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tz hkmleri uyarnca belli bir konuda aratrmalar ile incelemelerde bulunmak ve vard sonular bir rapor haline getirmek zere TBMM Genel Kurulunca belirli sayda milletvekillerinden zel olarak oluturulan ve belirli bir sre faaliyette bulunan geici komisyonlardr. Aratrma komisyonlar vardklar sonu, tespit ile nerilerini ieren raporlarn grev srelerinin sonunda TBMM Genel Kuruluna sunarlar. Genel Kurulda zerinde genel grme alan bu raporlarn bir balaycl bulunmamakla birlikte, raporlarda belirtilen tespit ve nerilerin yasama ve yrtme organlarnca dikkate alnmas beklenmektedir. Aratrma komisyonlarnn grev, yetki ve sreleri, Anayasann 98inci maddesi ile TBMM tznn 105inci maddesinde dzenlenmitir. Aratrma komisyonlar, Anayasann 98inci maddesinin birinci ve nc fkralarnda Trkiye Byk Millet Meclisi soru, Meclis aratrmas, genel grme, gensoru ve Meclis soruturmas yollaryla denetleme yetkisini kullanr. ve Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemeden ibarettir. eklinde ok ksa ifadelerle dzenlenmitir. TBMM tznn 105 inci maddesinde ise aratrma komisyonlarnn grev ve yetkilerine ilikin hkmler u ekilde dzenlenmitir:
MADDE 105 Meclis aratrmasnn yrtlmesi grevi, genel hkmlere gre seilecek bir zel komisyona verilir. Bu komisyonun ye adedi, alma sresi ve gerektiinde Ankara dnda da alabilecei hususu Meclis Bakannn teklifi ile Genel Kurulca tespit edilir. Aratrmasn ay iinde bitiremeyen komisyona bir aylk kesin sre verilir. Komisyon bu sre sonunda da almasn tamamlayamad takdirde sre bitiminden itibaren onbe gn iinde aratrmann tamamlanmamas nedenleri veya o ana kadar varlan sonular zerinde Genel Kurulda grme alr. Genel Kurul bu grme ile yetinebilecei gibi yeni bir komisyon da kurabilir. Meclis aratrma komisyonu bakanlklarla genel ve katma bteli dairelerden, mahall idarelerden, muhtarlklardan, niversitelerden, Trkiye Radyo-Televizyon Kurumundan, kamu iktisad teebbslerinden, zel kanun ile veya zel kanunun verdii yetkiye dayanlarak kurulmu banka ve kurululardan, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularndan ve kamu yararna alan derneklerden bilgi istemek ve buralarda inceleme yapmak, ilgililerini arp bilgi almak yetkisine sahiptir. Komisyon, gerekli grdnde uygun bulaca uzmanlarn bilgilerine bavurabilir. Devlet srlar ile ticar srlar, Meclis aratrmas kapsamnn dnda kalr.

Komisyonun Kuruluu
TBMM Genel Kurulunun 11.04.2012 tarihli 93nc Birleiminde, 1013 sayl karar ile;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

44 / 1404

-Mu Milletvekili Srr Sakk ve 23 milletvekilinin (10/236), -Adalet ve Kalknma Partisi Grup Bakan Vekilleri Giresun Milletvekili Nurettin Canikli, Kayseri Milletvekili Mustafa Elita, stanbul Milletvekili Aye Nur Bahekapl, Adyaman Milletvekili Ahmet Aydn, Kahramanmara Milletvekili Mahir nal ve 120 milletvekilinin (10/237), -Milliyeti Hareket Partisi Grubu adna Grup Bakan Vekilleri zmir Milletvekili Oktay Vural ve Mersin Milletvekili Mehmet andrn (10/238), -Cumhuriyet Halk Partisi Grubu adna Grup Bakan Vekilleri Ankara Milletvekili Emine lker Tarhan, stanbul Milletvekili Mehmet Akif Hamzaebi ve Yalova Milletvekili Muharrem ncenin (10/239), Esas numaral; demokrasiye mdahale eden tm darbe ve muhtralar ile demokrasiyi ilevsiz klan dier btn giriim ve srelerin tm boyutlaryla aratrlarak alnmas gereken nlemlerin belirlenmesi amacyla Meclis aratrmas almasna ilikin nergeleri birlikte yaplan n grmelerden sonra kabul edilmitir. Kurulacak Komisyonun 17 yeden teekkl etmesi, alma sresinin bakan, bakan vekili, szc ve ktip ye seimi tarihinden balamak zere ay olmas, gerektiinde Ankara dnda da almas kabul edilmitir. Komisyonun kuruluuna ilikin 11.04.2012 tarihli ve 1013 sayl Kararn 17.04.2012 tarihli ve 28267 sayl Resm Gazetede yaymlanmasn takiben, Genel Kurulun 02.05.2012 tarihli 101. Birleiminde Komisyon yelii seimleri yaplm ve Komisyon yeliklerine aada adlar yazl milletvekilleri seilmilerdir:
Nimet BA Mehmet Naci BOSTANCI dris AHN Cengiz YAVLOLU Feyzullah KIYIKLIK Mustafa entop irin NAL Yaar KARAYEL dris BAL Seluk ZDA Ahmet TOPTA Mehmet EKER Sleyman ELEB Ali Rza ZTRK zcan YENER Atila KAYA Srr Sreyya NDER stanbul Amasya ankr Erzurum stanbul stanbul stanbul Kayseri Ktahya Manisa Afyonkarahisar Gaziantep stanbul Mersin Ankara stanbul stanbul

stanbul Milletvekili Mustafa entop, 29.05.2012 tarihinde Komisyon yeliinden istifa etmi, boalan Komisyon yeliine 31.05.2012 tarihinde Genel Kurul tarafndan stanbul Milletvekili Enver Ylmaz seilmitir. Bu karar uyarnca kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu 02.05.2012 tarihinde, Komisyon Bakanlk Divan seimi gndemi ile toplanarak almalarna balamtr. Toplantda yaplan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

45 / 1404

seimde, Bakanla stanbul Milletvekili Nimet Ba, Bakanvekilliine Amasya Milletvekili Mehmet Naci Bostanc, Szcle ankr Milletvekili dris ahin, Ktiplie Erzurum Milletvekili Cengiz Yaviliolu seilmilerdir. Komisyon 10.05.2012 tarihli nc toplantsnda, inceledii konularn geni kapsaml olmas nedeniyle, daha detayl ve verimli alabilmek iin alt komisyon kurarak faaliyetlerini bu alt komisyonlar marifetiyle yrtme karar almtr. Bu alt komisyonlarn alma konular u ekilde belirlenmitir: 27 Mays 1960 ve 12 Mart 1971 Askeri Mdahaleleri, 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi, 28 ubat 1997 ve 27 Nisan 2007 Askeri Mdahale Sreleri,

27 Mays 1960 ve 12 Mart 1971 Askeri Mdahalelerini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyon; stanbul Milletvekili Enver Ylmaz Bakanlnda, Afyonkarahisar Milletvekili Ahmet Topta,Ankara Milletvekilizcan Yenieri, Erzurum Milletvekili Cengiz Yaviliolu ve stanbul Milletvekili irin naldan olumutur. 12 Eyll Askeri Mdahalesini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyon, Amasya Milletvekili Mehmet Naci BostancBakanlnda, stanbul Milletvekilleri Sleyman elebi ile Atila Kaya, Ktahya Milletvekili dris Bal veManisa MilletvekiliSeluk zdadan olumutur. 28 ubat 1997 ve 27 Nisan 2007 Askeri Mdahalelerini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyon;Kayseri MilletvekiliYaar Karayel Bakanlnda, ankr Milletvekili dris ahin, Gaziantep Milletvekili Mehmet eker, stanbul Milletvekili Feyzullah Kyklk ile stanbul Milletvekili Srr Sreyya nderden olumutur. Komisyonda Grevlendirilen Uzmanlar Komisyon almalarna ve rapor yazmna katkda bulunmak zere tzn 105inci maddesi uyarnca, kamu kurum ve kurulular ile niversitelerden, Komisyonun gerekli grd uzman grevlendirmeleri yaplm ve bu uzmanlar arasnda alt komisyon bazl iblm gerekletirilmitir. Komisyonda, bata TBMM yasama uzmanlarndan olmak zere ilgili kurum ve kurululardan grevlendirilen 46 uzman grev yapmtr. Sz konusu uzmanlarn adlar, kurumlar ve unvanlar aadaki tabloda belirtilmitir:
Ad soyad Abdlvehap DOAN Abdul Rezak BLGN Alpaslan TUFAN Ayen GRCAN Baran KUOLU Beyhan KAPTIKATI Celil GNGR Cengiz SUNAY Kurumu TBMM Kanunlar ve Kararlar Bakanl TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl Adalet Bakanl Tefti Kurulu Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Ar brahim een ni. kt. ve dari Bil. Fak. Unvan Yasama Uzman Yasama Uzman Yrd. Adalet Mfettii Sosyolog Yasama Uzman Yasama Uzman Mdr Yrd. Do. Dr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

46 / 1404

Cihat MEK Emrah HURMA Emre BACE Eran SEVER Fatih ar OCAKLI Fatih UZUN Fatih BAYHAN Ferit KOAK Fuat Can BAYRAMOLU Gkhan Orkun ENEL Gkhan PR Gnal SEYT Halit TUNKAIK Handan KARAKA Hasan ILDAK Hilmi DLGER Hseyin YILDIZ brahim Ersin YILDIRIM lhan UZGEL smail KKKILIN M. Cem TOKER Maruf ALKANOLU Mehmet Akif OKUR Mehmet AKSU Muhammet EREN Murad CNOLU Mustafa AATAY Mustafa KARAMAN Mustafa AHN Mustafa TURGUT mer EVK Salih GN Soyalp TAMELK ener GNLAAR Tanel DEMREL Veli KARATA Yamur EN Zeynep Gamze SITKI

MGK Genel Sekreterlii TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl Marmara niversitesi letiim Fakltesi Aksaray niversitesi. kt. ve dari Bil. Fak. TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl MGK Genel Sekreterlii evre ve ehircilik Bakanl Basn-Yayn ve Enformasyon Gen. Md. TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl Polis Akademisi Bakanl TBMM Kanunlar ve Kararlar Bakanl TBMM Kanunlar ve Kararlar Bakanl TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl ileri Bakanl Mlkiye Tefti Kurulu ileri Bakanl Mlkiye Tefti Kurulu Babakanlk MGK Genel Sekreterlii Ankara niversitesi Siyasal Bil. Fak. Serbest Avukat ileri Bakanl Mlkiye Tefti Kurulu Adalet Bakanl Hukuk leri Gen. Md. Gazi niversitesi kt. ve dari Bil. Fak. Adalet Bakanl Ceza leri Genel Md. BDDK MGK Genel Sekreterlii Anayasa Mahkemesi Milli Eitim Bak. Bilgi lem Grup Bk. Babakanlk Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetim TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl Gazi niversitesi kt. ve dari Bil. Fak. Milli Eitim Bak. Denetim Bakanl ankaya niversitesi retim yesi Adalet Bakanl Ceza leri Gen. Md. TBMM Aratrma Hizmetleri Bakanl TBMM Kanunlar ve Kararlar Bakanl

Uzman Uzman Prof. Dr. Do. Dr Yasama Uzman Yrd. Uzman Basn Maviri VHK Yasama Uzman 3. Snf Emniyet Md. Yasama Uzman Yrd. Yasama Uzman Yrd. Yasama Uzman Yasama Uzman Yrd. Mlkiye Bamfettii Mlkiye Bamfettii Uzman Uzman Prof. Dr. Avukat Mlkiye Bamfettii, Dr. Tetkik Hakimi Do. Dr. Tetkik Hakimi Uzman Uzman Raportr Memur Babakan Maviri Sosyolog Uzman Yasama Uzman Do. Dr. Bakan Prof. Dr Tetkik Hakimi Yasama Uzman Yasama Uzman Yrd.

Komisyonun Grev Sresi Komisyonun grev sresi, TBMM Genel Kurulunca 02.05.2012 tarihinden balamak zere, (tatil dneminde tzk gerei sreler ilemediinden, TBMMnin Temmuz aynn banda

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

47 / 1404

girdii aylk tatil dnemi hari) ay olarak belirlenmitir. Komisyonun aylk grev sresi, Komisyonun sre uzatm talebi zerine TBMM Genel Kurulunun 16.10.2012 tarihli 9uncu Birleiminde 28.10.2012 tarihinden itibaren 1 ay uzatlm ve bu karar 19.10.2012 tarihli ve 28446 sayl Resm Gazetede yaymlanmtr.

Komisyonun Faaliyetleri
Komisyon almalarn, temel olarak iki yntemle yrtmtr. Birinci yntem, askeri darbe ve mdahale sreleriyle ilgili olarak bilgisinden veya tanklndan yaralanabilecek kiilerin bilgisine yazl ve szl olarak bavurulmas eklinde; ikinci yntem, kamu kurum ve kurulularndan yazl olarak bilgi ve belge talebinde bulunma eklinde gereklemitir. Komisyon, almalarn aada belirlenen alma takvimi dorultusunda yrtmtr:
Komisyon alma Takvimi
alma sresi (3+1) 4 ay: * 2 Mays 2012 3 Temmuz 2012 (2 ay) * Tatil Dnemi: 4 Temmuz 2012 1 Ekim 2012 (3 ay) * 1 Ekim 2012 27 Kasm 2012 (2 ay) Komisyon raporunun tamamlanp TBMM Bakanlna sunulmas. Komisyon almalarnn etkin ve verimli yrtlebilmesi iin; -Takip edilecek yol haritas ve planlamann tartlp belirlenmesi, -Gerekli kararlarn alnmas, alt komisyonlarn kurulmas -Alt komisyon almalarnda takip edilecek yol haritas ile alma ltlerinin mzakere edilmesi. -Komisyonda grevlendirilecek uzmanlar ile kurumlardan istenilecek bilgi ve belgelerin tartlmas. -Alt komisyonlarn uzmanlar ile kurumlardan istenilecek bilgi ve belgelerine ilikin nerilerinin karara balanmas. -Komisyonda grevlendirilecek uzmanlarn kurumlarndan istenilmesi. -Uzmanlarn Komisyonda almaya balamalar. -Alt komisyonlarn, bilgisine bavurulacak kiileri karara balamalar. -Bilgiye bavurma gndemli alt komisyon toplantlarnn balamas -Alt komisyonlarn rapor taslaklarnn oluturulmaya balanmas. Bilgi ve belge toplanmas. Bilgisine bavurulacak kiilerin dinlenilmesi: Akademisyenler, Medya mensuplar Siyasal aktrler Askeri ve Sivil Brokratlar Madurlar Alt komisyon raporlarnn tamamlanmas. Genel deerlendirmeler ve alt komisyon raporlarnn birletirilip raporun tamamlanmas. Muhalefet erhlerinin yazlmas. Raporun Komisyonda grlerek karara balanmas Raporun TBMM Bakanlna teslim edilmesi.

2 Mays 2012 23 Mays 2012 (3 hafta)

23 Mays 2012 - 30 Mays 2012

30 Mays 2012 7 Haziran 2012

7 Haziran 2012 3 Temmuz 2012 (3 hafta) Tatil Dnemi: 4 Temmuz 2012 - 1 Ekim 2012 (3 ay) 1 Ekim 2012 10 Kasm 2012 10 Kasm 2012 19 Kasm 2012 19 Kasm 2012 23 Kasm 2012 23 Kasm 2012 27 Kasm 2012 26-27 Kasm 2012 28 Kasm 2012

Komisyonun bilgilerine bavurduu kiiler ve alma ziyaretleri Askeri darbe ve mdahale srelerine ilikin ilgili kiilerin bilgisine bavurma almalar, oluturulan alt komisyonlar marifetiyle yrtlmtr. 9. Cumhurbakan Sayn Sleyman

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

48 / 1404

Demirelin bilgisine, yeleri Komisyon toplantsnda belirlenen bir heyet ile Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoann bilgisine ise yazl soru iletme yoluyla bavurulmutur. Alt komisyonlarn bilgiye bavurma ve alma ziyaretleri u ekilde gereklemitir: 1) 27 Mays 1960 ve 12 Mart 1971 Askeri Mdahalelerini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyon, 19 kiinin bilgisine bavurmu ve almalar kapsamnda biri Manisa ve ikisi stanbul ilinde olmak zere alma ziyareti gerekletirmitir. 2) 12 Eyll Askeri Mdahalesini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyon, 29 kiinin bilgisine bavurmu ve stanbul ilinde bir alma ziyareti gerekletirmitir. 3) 28 ubat 1997 ve 27 Nisan 2007 Askeri Mdahalelerini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyon, 109 kiinin bilgisine bavurmu ve biri Aydn, biri Malatya, biri Kayseri ve stanbul ilinde olmak zere alt alma ziyareti gerekletirmitir. Bylece Komisyonun bilgisine bavurduu toplam kii says 157 olmutur. Sz konusu kiilerin isim listesi EK Ada belirtilmitir. Komisyonun Bilgi ve Belge Talepleri Komisyon almalarnn, ilgili kamu kurum ve kurulularndan bilgi ve belge talebine ynelik yazmalar boyutunda, -27 Mays 1960 ve 12 Mart 1971 Askeri Mdahalelerini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyonun alma alan ile ilgili 23 yaznn 18ine yant verilmitir. -12 Eyll Askeri Mdahalesini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyonun alma alan ile ilgili 32 yaznn 28ine yant verilmitir. -28 ubat 1997 ve 27 Nisan 2007 Askeri Mdahalelerini Aratrmaya Ynelik Olarak Kurulan Alt Komisyonun alma alan ile ilgili 48 yaznn 39una yant verilmitir. -Tm alt komisyonlar ilgilendiren 5 yaznn 5ine yant verilmitir. Sz konusu bilgi/belge talebine ilikin yazlar ile bunlara gelen yant yazlarnn kurum ve kurululara gre dalm aada gsterilmektedir.
Kurum/Kurululardan Talep Edilen Bilgi/Belgelere likin statistiksel Bilgiler
Kurum/Kurulu Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Babakanlk Adalet Bakanl ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl Jandarma Genel Kom. Giden Yazlar 1 6 8 17 3 2 Gelen Cevaplar 1 4 6 12 2 1 Bilgi/Belge Bulunmad Olumsuz Cevap

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

49 / 1404

MT Dileri Bakanl Milli Eitim Bakanl Milli Savunma Bakanl Salk Bakanl Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Genelkurmay Bakanl Kara Kuvvetleri Kom. MGK Genel Sek. TRT RTK YK HSYK Diyanet leri Bakanl stanbul Barosu Maliye Bakanl alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl SGK Genlik ve Spor Bak. Kalknma Bakanl Hazine Mstearl Ekonomi Bakanl Merkez Bankas BDDK TMSF Bileik Fon Bankas A.. Ziraat Bankas A.. Vakflar Bankas A.. Halk Bankas A.. MASAK Vakflar Genel Mdrl Basn Yayn Enformasyon Gen. M. Devlet Arivleri Gen. Mdrl DPB Ankara Cumhuriyet Basavcl

4 3 1 8 1 1 4 3 2 5 1 2 2 1 1 2 2 1 1 1 2 2 4 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1

1 1 1 5 1 1 4 3 2 5 1 2 2 1 1 1 2 1 1 1 1 2 3 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1

1 1 1

Bilgi/belge talebine ilikin kurum ve kurululardan talep edilen belgeler ile bunlarn Komisyonumuza gnderilmesine ilikin istatistiksel verilerin yer ald Talep Cetveli EK-Bde sunulmutur. Bunun yannda, kamu kurum ve kurulularyla bilgi/belge talebi erevesinde gerekletirilen yazmalarla ilgili olarak aadaki hususlar ne kmaktadr: a) lgili kamu kurum ve kurulularndan bazlarna genel nitelikte bilgi ve belge isteminde bulunan yazlar gnderilmi; bu anlamda kurum ve kurululardan, darbe ve muhtra srelerini ilgilendiren belgeler ile ilgili olarak kendi arivlerinde geni apl bir aratrma ve derleme faaliyeti yrtmeleri beklenmitir. Bu ynde en yetkin alma ve en geni apl bilgi aktarm, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii, Babakanlk ve Diyanet leri Bakanl tarafndan gerekletirilmitir. Genel ierikli olmayan, somut bilgi ve belge talepleri noktasnda, ileri Bakanl en ileri dzeyde katk sunan kurum olmutur. b) Darbe ve muhtra srelerinin aratrlmas ve bu balamda somut verilere ulalmas bakmndan belirleyici nemde olan Trk Silahl Kuvvetleri Genelkurmay Bakanlna gnderilen ve ierikleri olduka kapsaml olan 4 yazdan; 2sine tam yant verilmitir. Ancak bunlardan birinde, talep konusu olan bilgi ve belgelerin, Ankara Cumhuriyet Basavclnca yrtlen soruturma ile ilgili olmas ve bu soruturma kapsamnda alnm bir gizlilik karar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

50 / 1404

bulunmas nedeniyle verilemeyecei ifade edilmitir. Ayrca, 1 yazya istemde bulunulan belgelerin henz bulunamad, ancak almalarn devam ettii ynnde yant verilmi ve 1 yazya da ksmen yant verilmitir. c) Kamu kurum ve kurulularndan, genellikle, kurumsal arivlerinden derleyecekleri verileri deerlendiren raporlar istenmi olmasna karn, istisnalar sakl kalmak kaydyla, kurumlarn ham veriler sunma eiliminde olduklar ve yant yazlarn bu erevede ekillendirdikleri grlmtr. ) Kamu kurum ve kurulular ile gerekletirilen yazmalarda dikkat eken noktalardan birisi de, kurumsal arivleme balamnda grlen yetersizlikler olmutur. arpc bir rnek olarak Devlet Personel Bakanl, Komisyonumuzun 1 Ocak 1977-12 Eyll 1980 aras dnemde grev yapan toplam kamu grevlisi saysna ilikin bilgi talebine, -sz konusu istem, ilgili kurumun asli grev alann ilgilendirmesine karn veri kayt sisteminde bu konuya ilikin kayt bulunmad ynnde yant vermitir. d) Komisyonumuzun Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devredilen bankalar tarafndan 01.01.1991 tarihinden devredildikleri tarihe kadar, kullandrlan ve tahsil edilemeyen en byk 100 kredi ve kullandrldklar firma veya kiilere ilikin bilgi ve belge talebine ynelik olarak ilgili kurumlarn verdikleri yantlarda, sz konusu istemin 5411 sayl Bankaclk Kanununun Srlarn Saklanmas konulu 73nc maddesi uyarnca bankaclk srr kapsamnda olduu, yine TBMM tznn 105inci maddesi uyarnca ticari srlarn Meclis aratrmasnn kapsam dnda kald; bu nedenlerle, konuyla ilgili bilgi ve belge sunulamayaca belirtilmitir. Yine, Komisyonumuzun Trkiye Cumhuriyeti Devleti ile Rusya Federasyonu arasnda 15 Aralk 1997 tarihinde imzalanan Rusya doalgaznn Karadeniz altndan Trkiyeye Mavi Akm Doalgaz Boru Hatt Projesiyle sevkiyatna ilikin anlama metni ile doalgaz fiyat hesaplamalarnda kullanlan formller ve sonradan bunlarda yaplan deiikliklere ilikin bilgi ve belge talebine ynelik olarak, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn yantnda, sz konusu bilgi ve belgelerin ticari sr kapsamnda bulunduu belirtilmi; bu gereke ile istemin karlanamayaca ifade edilmitir. te yandan, Komisyon tarafndan Milli stihbarat Tekilat Mstearlna gnderilen ve bilgi/belge taleplerini ieren 5 yaznn birine bir sayfalk, birine oniki sayfalk bilgi notu ile cevap verilirken, dier yazya hi yant verilmemitir. Komisyon Toplantlar Genel olarak alt komisyonlar marifetiyle yrtlen toplant ve bilgilendirilme faaliyetlerinin yan sra, Komisyon zetle; Komisyon alma esaslar, Komisyon almalarnda takip edilecek yol haritasnn tartlp belirlenmesi, Komisyon almalarnn verimli yrtlmesi iin gereken kararlarn alnmas, alt komisyon alma kriterlerinin mzakere edilmesi, Komisyonda grevlendirilecek uzmanlar ile bilgisine bavurulacak kiilerle ilgili nerilerin deerlendirilmesi, alt komisyon almalarnn deerlendirilmesi, Komisyon almalar ve Komisyon raporunun mzakere edilmesi gndemleriyle, ayrca 13 toplant gerekletirmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

51 / 1404

Komisyona Sunulan Dilekeler Komisyonumuza gelen dilekeler, konularna gre snflandrlarak kayt altna alnmtr. Sz konusu dilekeler, askeri darbe srelerinin yaratt maduriyet alanlarnn belirlenmesi ve ilerleyen srete, sz konusu maduriyetlerin aratrlarak bunlarn giderilmesi ynnde gerekletirilmesi ngrlen Meclis almalar bakmndan nemli bir veri havuzu oluturmutur. Bu veri havuzundan, yer yer rapor yazmnda, ayrca bilgi-belge taleplerinin oluturulmas ve bilgiye bavurma faaliyetleri srasnda sorulacak sorularn belirlenmesi aamalarnda yararlanlmtr. Komisyona ulaan dilekelerin konu baznda dalm u ekilde gereklemitir: - 27 Mays 1960 ve 12 Mart 1971 Askeri Mdahaleleri ile ilgili olarak, bireysel mlkiyete konu mallara haksz el koyma, ikence ve kt muamele, hukuka aykr olarak emekliye sevk edilme ve benzeri iddialar ieren 14 dileke, - 12 Eyll Askeri Mdahalesi ile ilgili olarak, ikence ve kt muamele, hukuka aykr olarak grevden alnma ve resen emekliye sevk edilme iddialar ieren 34 dileke, - 28 ubat 1997 Mdahalesi ile ilgili olarak; Barts maduriyetleri, akademik ilerlemenin hukuksal olmayan nedenlerle engellenmesi, YKn baz diploma denkliklerini iptal etmesi nedeniyle yaanan maduriyetler, yarg srelerinde yaanan usulszlkler ve adil olmayan yarglama iddialar, fileme, ikence ve kt muamele konularnda 160 dileke, - Trk Silahl Kuvvetlerinden hukuka aykr ihra ve emeklilie zorlama iddialarn ieren 61 dileke, - Trk Silahl Kuvvetlerinden iliii kesilen ancak 10.03.2011 tarihli ve 6191 sayl Kanun ile yaplan deiiklikle 926 sayl Trk Silhl Kuvvetleri Personel Kanununa eklenen geici 32 inci madde ile gerekletirilen dzenlemeden yararlanamayan kiilerin maduriyetlerini ifade eden 13 dileke. - Kamuoyunda Balyoz Darbe Plan olarak bilinen ve yrmekte olan bir davann konusu olan olayn aratrlmas ve bu konunun Komisyon bnyesinde kurulacak bir alt komisyon marifetiyle incelenmesi istemini ieren 342 dileke.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

52 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

53 / 1404

GENEL DEERLENDRME
Darbe, siyasi iktidarn g kullanlarak veya g kullanma tehdidiyle, yasal olmayan yollardan deitirilmesidir.1 Bu genellikle bir lkedeki en rgtl ve kapsaml silahl g olan ordu veya onun destekledii bir grup eliyle gerekletirilir. Darbeden sonraki dzen de ayn g tarafndan korunur, srdrlr veya devredilir. Darbeler; insan hak ve hrriyetlerinin, hangi elin tuttuundan asla emin olunmayan, bir silahn namlusuna asld uygulamalardr. Darbeler sadece lkelerin sosyolojisiyle oynamaz, tek tek bireylerin psikolojileri zerinde yapt ar tahribatlarla, insanlar kiiliksizletirir bu sayede tektipletirir. Darbelerin bozuk adalet anlaylarnda zanl veya sulu yoktur, dman vardr. dman kavram byle bir zihniyetin gerei halka enjekte edilmitir.
Sizi buraya tkayan kuvvet byle istiyor. Hainleri asmayp da besleyecek miyiz? Bu bir savatr, savata her zaman iyi eyler olmaz Siz bu olanlara, hukuku kimliinizle bakmayacaksnz

Hukuksuzluun vcut bulduu bu cmleler, Trkiyenin darbeler tarihinde birer kara leke olarak yerlerini almlardr. Uluslararas hukukta dmann durumu bile yasalar tarafndan belirlenmi ve belli haklar yarg gvencesi altna alnmtr. Darbe yapanlar ile darbeye maruz kalanlarn anlattklarnn doas gerei subjektif olmas olgunun anlalmasn zorlatrmaktadr. Dier yandan darbe, devrim, ihtilaldenildiinde Trkiyede hemen her kesimde olumu nyargl bir alg olduu sylenebilir. nyarg ve alg katl darbe konusunda alg ile olgu arasndaki makasn giderek almasna sebep olmaktadr. nsanlar ou zaman ihtilaller konusunda yanl bilinen dorular ile doru bilinen yanllar arasnda bir yerlerde bulunmaktadr.Bu anlamda temenni, arzu, nefret, sempati, antipati ya da nyarglar, gerei anlamann nndeki en byk engellerdir. Darbe ve ihtilalleri ideolojik referans kaynaklar olarak kullanmaktan kanmak olgunun gereini kavramak iin n arttr. Asl olan meydana gelen olay ya da olaylarn kkenlerini, beslendii damarlar, kendisini meydana getiren tarihi mktesebat ve nedenleri anlayabilmektir. Sonularn deil sebeplerin kavranmas olgunun tekrarn nlemekte byk katk salar. Ak/kara, melek/eytan, iyiler/ktler ya da demokrat/diktatr balam iinde olaylar ele almak, sorunu kart duygular arasna hapsederek anlamsz hale getirmekten te bir yarar olmaz.
1Darbe:Bir

lkede bask kurarak, zor kullanarak veya demokratik yollardan yararlanarak hkmeti istifa ettirme veya rejimi deitirecek biimde ynetimi devirme ii. Devrim: Yerleik toplumsal dzeni deitirme ve yeniden biimlendirme; yava bir gelime olan evrime kart olarak, toplumsal yaayta ve siyasal durumda birdenbire gerekletirilen, kkl ve temelli bir deime. htilal: Bir lkenin siyasal, sosyal ve ekonomik yapsn veya ynetim dzenini deitirmek amacyla kanunlara uymakszn cebir ve kuvvet kullanarak yaplan geni halk hareketi, devrim. (Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlk).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

54 / 1404

Darbe bir sonutur. Btn sonular gibi anlarn deil srelerin rndr. Darbe ya da demokrasiye mdahale sz konusu olduunda hibir kurum, organ ya da kiinin masum olmad aktr. Darbenin zaman, mekn ve artlar kadar iinde mayaland tarihi mktesebat da nemlidir. Sosyal hareketleri kavrayabilmek iin hangi sosyal, kltrel ve ekonomik laboratuarda mayalandnn bilinmesi arttr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

55 / 1404

1. Trkiyede Devlet Gelenei ve Demokrasi


Dou geleneinin son mirass ve temsilcisi olan Osmanl rejimi, byk Asya geleneinin slmlam tr olarak Batya en ok yaklam, hatta onun alanna kadar girmitir. Osmanl devleti Bat geleneinin kap komusu olduu halde, hatta tarihinin banda ondan etkilenmi de olduu halde, batllama anlamnda adalamas tarihinin sonuna dek olamamtr. Hlbuki Avrupadan ok uzakta olan, rnein Japonya gibi bir Uzakdou lkesi iin bu abuk ve kolay olmutur. Osmanl, bir siyasal g ve rgt olarak smrgecilik aamasna varan Avrupa devletlerinin igali altna girmemi olduundan, rejiminin ekonomik yanlar bozulduu halde siyasal yanlar bozulmamtr. Avrupa devletleri Osmanl ekonomisini kendi karlarna gre deitirme isteinden hi amadklar halde onun siyasal ve kltrel anlamda adalamasyla hi ilgilenmedikleri gibi i ilerine kartklar zamanlarda da bunu yapmay istememilerdir. adalam bir devletin siyasas altndaki bir toplumun ekonomisine hkmedemeyeceklerini biliyorlard. Bu paradoks, Trkiyenin adalama srecinde yaad zikzaklarn bir aklamas niteliindedir.2

Militarizm, Souk Sava ve Uluslararas Sistemin Darbelerdeki Rol


Demokratikleemeyen Cumhuriyetin nndeki en byk engelin ad militarizmdir. Militarizm ve militaristleme, askeri deer ve pratiklerin yceltilmesi ve sivil alan ekillendirmesi olarak tanmlanr. Bu ekillendirme sreci bazen darbednemlerinde olduu gibi ordu veya askeri kesimin militaristleme srelerinde dorudan etkin bir rol oynamasyla geliirken baz durumlar da znesi belli olmayan, sivillerin aktif katlm ve rzasn ieren srelerle yaygnlar. Bu balamda militaristleme kltrel, kurumsal, ideolojik ve ekonomik boyutlar iermektedir. Bu boyutlarn btnyle iledii bir yerde bireyler ve toplum askeri varsaymlar, sadece deerli deil, normal olarak da grmeye balar. Sz konusu normalletirme sreci bilinli bir politikay gerektirdii kadar, ayn zamanda bu sylemin kusursuz ileyebilmesi, arkasn byk bir sessizlie dayamasyla mmkndr. Dier bir ifadeyle militarizmin etkinliini mmkn klan en nemli saiklerin banda militaristleme sreci karsndaki entelektel, politik, ekonomik ve toplumsal dzlemde ileyen birok sessizliin varl gelir. Bu balamda 1960-1983 aras dnemde militarist sylemi hkim klan ey sadece militarizmin sivil alan kontrol altna almas deil ayn zamanda bu kontrole ynelik ciddi bir itirazn gelimemi olmasdr. Metodolojik militarizm olarak tanmlanabilecek bu kabul biimi nedeniyle zellikle 1980lerin sonuna kadar ordunun sivil alandaki nfuzuna ynelik ciddi bir eletirel analiz yoksunluu ve militarizm ile militaristleme tartmas eksiklii vardr.

Niyazi Berkes; Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2011, s. 34.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

56 / 1404

Souk Sava dnemi olarak adlandrlan 1947-1987 aras yllar, militaristleen devlet sistemlerinin saysnn katlanarak artt dnemdir. Militarizm zellikle az gelimi lkelerde askeri mdahaleler ya da ordunun politik alan dolayl kontrol yoluyla dnemin karakteristii halini alrken, militaristleme daha ok gelimi lkelerde etkin bir sylem biimi olmutur. Samuel P. Huntington, otoriter tek partiye, askeri veya kiisel diktatrle dayal rejimlerden ok partili demokratik dzene geii, tarihsel sre iinde ana dalgada deerlendirilmektedir. Demokrasiye geite Amerikan ve Fransz devrimleri nemli birer dnm noktalar olmusa da Birinci Demokratlama dalgas ancak 1828 ylnda ABDde balamtr. 19. yzyln bitmesinden nce svire, deniz ar ngiliz dominyonlar, Fransa, Byk Britanya ve Baz kk Avrupa lkeleri demokrasiye gemilerdir. 1920'lerde sona ermi olan bu dalgay bir geriye dn dalgas izlemitir. Dier taraftan kinci Dnya Savandan sonra balayan ve nispeten ksa sren kinci Demokratlama Dalgas sresince Mttefiklerin igaline giren talya, Almanya, Japonya, Avusturya ve Kore'de demokratik kurumlar tevik edilmi, Trkiye ve Yunanistan'da ok partili hayata geilmi; Gney Amerikada Uruguay, Brezilya, Kosta Rika, Arjantin, Peru, Kolombiya ve Venezellada seimlere dayal sistemler kurulmutur. Asya'da da baz gelimeler gzlenmi ve bu sre 1960'larn banda tersine dnmtr. nc Demokratlama Dalgas ise 1974 ylnda Portekiz diktatrlnn sona ermesiyle balam ve bu srete pek ok lkede demokratik sistemler kurulmutur. Halen devam etmekte olan nc Dalga Orta ve Dou Avrupa'y derinden etkilerken henz slm dnyas ile Konfys kltrnn etkisindeki in'i pek fazla etkisi altna alm deildir. nc Dalgann ne zaman sona erecei ve bir geri dn dalgasnn balayaca belli deildir. Huntington'un analizine gre Trkiye ikinci Demokratlama Dalgas srasnda ok partili demokrasiye gemi ve demokrasiyi iletme konusunda ciddi geriye dnler yaamtr.3 1960larda ve 1970lerde demokrasilerden kresel dzeydeki uzaklama, arpc nitelikteydi. 1962de dnyada 13 ynetim hkmet darbeleri rnyd. 1975de bunlarn says 38 oldu. 1958de dnyadaki 32 iler demokrasiden te biri, 1970ler boyunca rejim deiikliklerinin en yaygn yntemi olarak ileyie girmi ve Eric Hobsbawmn askeri hkmetlere ynelik grlmemi bir global moda olarak adlandrd sre yaanmtr. Militarizmin hkim sylem halini almasnda askeri mdahaleler olmakszn politik ve sivil alann bizzat kendisinin militarist bir sylem gelitirmesi de bu dnemde etkili olmutur. Bu da demokratik rejimlerin varlna ramen militarist sylemin dnemin hkim sylemine nasl dntn aklyor.4 Demokrasinin tarihi, Huntingtona gre yava ve kesintisiz bir ilerleme olmayp, ilerleyen, geri ekilen, sonra toplanan ve tekrar ykselen bir dalgalar dizisidir. Huntingtona gre, gemite olup bitenlerden kalkarak, demokrasinin gelecekte pekitirilmesini ve yaygnlamasn etkileyen en belirleyici etkenler; ekonomik kalknma ve siyasal nderliktir. Ekonomik kalknma demokrasiyi mmkn klar; siyasal nderlik ise gerek.5 Klasik Militarizmlerde ordunun bizzat ynetime el koymas gerekmez. Ordu, militer ideoloji ve deerler, devlet aygtnn ileyiine ve zellikle eitim sistemine nfuz ettii iin hkmet kadrolarnn sivillii ve hatta ortada ok partili bir rejimin olmas sorun yaratmaz. Ordu gndelik politikann iinde asla grnmez. Ordu komuta kast, organik bir paras olduu aristokrasinin sivil siyasi parti veya kadrolar ile arasndaki i blm ve hiyerari kurallar uyarnca, siyasi atma alenen silahl mcadeleye dnnceye kadar sahneye kmaz. Bu kta da kendi sivil siyasi kadrosunu, partisini bertaraf ederek deil, onu saflarna katarak, yani -ynetici- snfn silahl g, topyekn sava hali rgtlenmesi olarak nihai hesaplamaya
3 4 5

Davut Dursun (1999); 27, 28. Ali Balc; Trkiyede Militarist Devlet Sylemi, Kadim Yaynlar, Ankara, 2011, s. 14, 15, 19, 20, 21. Trk Demokrasi Vakf (1992); s. 57.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

57 / 1404

girer. Trk militarizminin ilk safhasnda klasik militarizmlerden esasta farkl olan ilk ynnn aristokratik bir kkeninin, dayanann olmamasdr. Ancak bu dnem boyunca ordu subay kadrosu bir kast grnm de vermekteydi. Mensuplarn ou alt-orta snf mensuplarndan devirilmekte, subaylar -grev yerleri sk deitirilmekle birlikte- halkn iinde yaamaktayd. 1980lerle birlikte ise hem subay kadrolarnn orta-st snf mensuplarndan devirilmesini salayacak dzenlemeler yapld. Hem de subay-astsubay ocuklarnn kadrodaki orann srekli artmasna allarak ve bu arada subaylarn byk ounluunu lojmanlara, bo zaman ihtiyalarn karladklar orduevlerine ekerek, adeta subayln da kapal bir kast haline gelmesine ynelik yol izlenmeye baland. Bugnk haliyle bile ordu, Savunma Sektrne bal iletme ve organizasyonlarda alan, bir ksm emekli asker personelin bir toplumsal destek veya kar grubuyla evreledii, ayrcalkl, dokunulmaz haklara sahip bir kesim grnmndedir. Bu konumu kendisini devletle zdeletirmi ve siyaseten toplumun zerinde konumlanm bir kesimin tpk aristokrasi gibi toplumla arasna mesafe koymasn andrmaktadr. Milletle, halkla araya konulan mesafe, sradan militarizmlerin yeri geldiinde aka ifade etmekten ekinmedikleri bir fikrin, inancn da yansmasdr. Sradan militarizmlerin kendi ayrcalkl ve stn konumlarn meruluuna kendilerini inandrabilmek iin rettikleri bu fikir, zetle; kendi halklarnn deer, yetenek ve nitelikler bakmndan zayf, gelimemi ve hatta gelimeyecek olduu yolundadr. Bu haliyle halk, millet tekinsiz, gvenilmez bir srdr. Bu srnn iktisadi sekinlerinin (burjuvazi ve mlk sahiplerinin) vurgunculuu, politik sekinlerinin -partilerinin- yolsuzluklar ve geni ynlarn bu durumda aresizce debelenmeleri, militer zmre iin bu fikrin, inancn dorulanmasndan baka bir ey deildir. Bylesi durumlarda yaplan askeri darbelerle kendi imtiyazl konumunu daha da pekitirmek frsat bulan militarizmler, askeri rejimden normale geildiinde, eskisine benzer hatta daha beter bir gidiatn ortaya kmas karsnda, bunu kendilerinin dzenleme istek ve yeteneklerinin olmayn deil, milletin o ezeli ve onulmaz aczine, gelimemiliine atfetmeye zaten hazrdrlar. Latin Amerikada, Afrika ve Gneydou Asyadaki saysz askeri darbenin ve Trkiyedeki darbelerin bilanosu budur.6 Militarizm ayn zamanda, kadim zihniyetlerden biri olan otoriter zihniyetin ocuudur ve otoriter davran ve alglama kalplar iinde anlam kazanr. Tarih boyunca birok sivil, ynlar halinde militarizme destek vermitir. Dier bir deyile militarizmin ekicilii, askersivil arasndaki zmresel ve snfsal elikilerden ou zaman ok daha baskn kmtr. nk militarizm kendi arka plannda yatan otoriter zihniyet iinden retilecek ideolojilerden sadece biri, muhtemel bir uzantsdr. Esas olan ise daima zihniyettir. Ve otoriter zihniyetteki sivillerin bu nedenle kendilerini askeriyeye ideolojik olarak yakn hissetmelerinin artc bir yan yoktur. Militarizm, ynetenlerde ve ynetilenlerde simetrik nitelikler gsteren; konjonktrel olmakla birlikte kendisini kalc klacak aralara sahip olan; otoriter zihniyete dayanan bilimsel ve siyasi her trl ideolojiyle btnleme istidadna sahip bir mikro ideolojidir. Kendi hakknda sahip olduu gl ve baarl tarihsel imgeyle, yaad koullarn ima ettii zayflk ve baarszlk arasnda skm; edilgen, znelememi toplumlarda kendisine uygun bir ortam bulur. Bu nedenle militarizm bir iktidar ideolojisi olduu kadar, bir toplumsal eziklik ideolojisidir de.7 Son krk ylda olduu gibi ordu, toplum hakknda giderek yksek sesle konusa, ordu mensuplar toplumun hemen her sorunuyla ilgili grlerini dile getirme yetkisini
6 7

mer Lainer; Trk Militarizmi, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 14, 24, 26.

Etyen Mahupyan; Bir Mikro deoloji Olarak Militarizm, Zihniyet, zne ve Etik Meseleleri zerine Bir Not, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 120, 133.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

58 / 1404

kendilerinde bulsalar da, bu durumun tersi sz konusu olduunda akan sular durur. Toplumun yeleri veya siyasal temsilcileri, benzer bir yukardan sesle, hatta ok daha pes sesli bir ifadeyle, Trk Silahl Kuvvetlerinin tasarruflarn sorguladnda ordunun kurumsal olarak ilk refleksi bu giriimde tahkir ve tezyif unsurlar aramaktr. Bu tehdidin yeterli veya mmkn olmad yerde TSKnn psikolojik harekt stratejisinin uygulayclar dorudan veya dolayl olarak devreye girerler. TSK, dier lke ordularna gre fazla konuan, ama kendisi hakknda konuulmasndan bir o kadar rahatsz olan bir kurumdur. Demokrasilerde genel olarak ordudan siyasal ve toplumsal konularda dilsiz olmas istenir. Trkiyedeki otoriter demokraside ise, asl istenen toplumun ordu konusunda ya dilsiz olmas ya da konutuunda vc szler dnda bir ey sylememesidir.8 Almanya ve Japonyadaki militarist sistemlerin sona ermesi ve Trkiyedeki militarizmin akbeti hakknda Murat Belge unlar ifade eder: Almanyann iki dnya savan da kaybetmesi onlar iin militarizmin sonu oldu. Evet, Trkiyede orduyu yenen olmad iin militarizm de yenilmedi! Arjantinde de yle oldu. Militarist diyebileceimiz bir rejim kuruldu, dnya kadar cinayet ilendi; Falkland Adalarnda boyundan byk maceralara kalkp ngiltere karsnda rezil olunca ykld. Daha ok d konjonktrn gerttii militarizmleri gryoruz. Trkiyede belki d konjonktre gerek kalmadan toplum kendi iinde militarizmi bitirebilir. Bu ans kuvvetle var.9 Genel anlamda 1945-1991, dar anlamda ise 1947-1987 tarihleri arasndaki dnem souk Sava dnemi olarak adlandrlr. ABD ve Sovyetler Birlii arasnda dnyann temel iki kampa blnmesi olan souk Sava etkin olduu sre boyunca zamann sistemi olarak ilev grm ve uluslararas yaamn neredeyse dier tm ynlerini glgeleyen merkezi bir rol stlenmitir. Bu dnem srekli bir silahlanma yarnn olduu, silahlarn btn dnyaya datld, byk lde militaristleen bir ekonominin etkinliini srdrd, askeri darbelerin yaygnlat, silah satlar iin yeralt rgtlerinin ortaya kt, gerilla savalarnn yaygnlat, korku ve phenin hkim olduu, gvenliin paranoya halini ald bir dnemdir. Ksacas Souk Sava yllar evreleyici bir militarizmin (ambient militarism) etkin olduu bir zaman dilimidir.10 Souk Savan en nemli sonularndan biri ABD ve Sovyetler arasndaki gerilimin yol at askeri sler yoluyla meknn militaristlemesi olmutur. slerin, bulunduklar lkeleri militaristletirmesinin en nemli gstergesi bu lkelerde politik, ekonomik ve sosyal problemleri zmede demokratik yntemlerden ziyade askeri yntemlerin devreye sokulmas olmutur. Souk Savala birlikte askeri alanda yaanan deiimler, militarist sylemi bir hayli glendirmi ve bylesi koullar altnda sivil hkmet yaplar daha az gelimi ve daha az olgunlam lkelerde askeri darbeler daha kolay gereklemitir. Ksacas Souk Sava, nc dnya lkeleri iin askeri mdahalelerin mmknlk koullarn salayan en nemli yapsal unsurdu. Askeri rejimlerin Souk Sava koullar altnda onaylanmas hatta bizzat sper glerin direkt ve dolayl katklaryla kurulmalar, nc dnya lkeleri sz konusu olduunda yaygn bir pratik olup kmtr. 1960larda Latin Amerikada askerin politik alanda artan rolnn arkasndaki en nemli faktr ABDnin buradaki lkelere ynelik askeri yardm ve eitim politikalaryd. 1964den itibaren ABDnin Latin Amerikada askeri rejimlere ynelik ilgisinin nedeni 1964 Kba devriminin blgede yaylma olaslyd ve bu dnemde Brezilya, Bolivya,
8 9

Ahmet nsel ve Ali Bayramolu; Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 7-9 Muhsin ztrk; 27 Mays Devleti 1960-2011, Ufuk Yaynlar, stanbul, 2012, s. 124, 125. Ali Balc (2011); s. 19, 20.

10

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

59 / 1404

ili, Uruguay ve Arjantinde kurulan yeni yaplanmalar bu balamda anti-devrimci askeri rejimler eklinde tanmland. Bu politika sonucu ortaya kan askeri rejimler de ABD tarafndan komnist devrime kar bir duvar oluturduklar iin meru grldler. Trkiyedeki askeri darbeler ve bunlarn sonucunda hkim sylem olarak ileyie giren militarizm, dorudan Souk Sava geriliminin bir sonucu olmasa da, Souk Sava koullarnn militarizme salad onay/normallik Trkiyede militarizmi hkim sylem dzlemine yerletiren en nemli unsurdu. 27 Mays 1960 Darbesi, sadece i politikann militarist mdahaleyi onaylayc ortam iinde deil ayn zamanda daha geni perspektifte bir onayn da mmkn olduu Souk Sava koullar iinde gereklemitir. Darbeden sadece 3 gn sonra, yeni rejim ABD ve ngiltere tarafndan tannd gibi demokratik Bat cephesinden de darbeye ynelik bir tepki gelmedi ve mttefiklik ilikisi olduu gibi devam etti. Souk Sava mantalitesi dorultusunda ABD iin belirsiz bir politika izleyen sivil ynetimler yerine daha sorumlu bir davran garanti eden geici askeri ynetimler makul bir seenekti.11 12 Mart 1971 ncesinde yaananlara dikkat eken Rdvan Akar, ABD ve NATOnun etkisini yle izah eder: 12 Mart dneminde, iki farkl cunta kendi aralarnda ciddi bir rekabet gerekletiriyorlar. Biri 9 Mart Cuntas diye bilinen daha sol, daha radikal bir asker grup, dieri 12 Mart cuntas diye bildiimiz o nl muhtrann sahipleri.9 Martlarn ok arpc bir durumu var: Faruk Grler Paa ikisi arasnda gidip geldii bir dnemde Faruk Grlere geliniyor ve deniyor ki: Paam, DEV-KUR harekete geti. DEV-KUR, 1962-63 ylnda NATO tarafndan Trkiyede oluturulan devleti kurtarma plan. Yani bir darbe giriimi olduunda devlet hangi refleksleri gsterecek, nereyi kontrol altnda tutacak ve darbeyi nasl savuturacak? Bu tamamen NATO tarafndan planlanm olan ve dorudan da fiil olarak NATO tarafndan da harekete geirilmesi istenen bir plan. DEV-KURun harekete gemesiyle birlikte 9 Martlar tasfiye ediliyorlar. nk DEV-KUR refleksini ortaya karan ey 9 Martlarn radikal dnya grleri ve 12 Mart galebe alyor. imdi, dolaysyla, ben her darbe srecinde mutlaka Trkiyenin stratejik mttefiki olan Amerikann u veya bu ekilde bu srecin ierisinde olduu ya da u veya bu biimde bu sreci engelleyip maniple edebilecei duygu ve dncesine sahibim.12 Trkiyenin d politikasnn inasnda ordunun arl ve etkililik dzeyi ele alnmaya deerdir. Ordu, tpk i politikada siyasetin snrlarn belirleyip siyasal parti ve aktrlerin bu snrlar iinde politika yapmasn istedii gibi, d politikada da Krt sorunu, srail ile ilikiler, Kuzey Irak Politikas, Kbrs ve Ege sorunlar gibi kritik konular kendi yetki alan iinde grd. Sonuta ortaya siyasal iktidarlarn, ana eksenlerini ordunun belirledii ereve iinde d politika oluturabildikleri bir yap kt. Dileri brokrasisi doal olarak bu politikalarn oluturma srecinin bir parasyd, ama zaman zaman gr ayrlklar belirdiinde askerlerin kyla karlat. Siyasetin stnde bir devlet politikas anlaynn sonuta seim ve iktidarlarn deimesi olgusunu anlamsz kld ortadadr.13 Ordu, Kbrs ve Ege, nsan

11

Ali Balc (2011); s. 26, 28, 29, 32. 56. Akar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 8 Ekim 2012, s. 24. Uzgel; Ordu D Politikann Neresinde, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009,

12Rdvan 13lhan

s. 313.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

60 / 1404

Haklar Dairesi, Dou alma Grubu gibi birimler oluturarak ve SAREM14 gibi merkezler kurarak bu nemli konularda politika oluturmaktadr. NATO ve silahlanma ile ilgili konular tamamen askerlerin eline brakld, Kuzey Irak politikas 1996daki bir zel Mill Siyaset Belgesi ile Genelkurmay Bakanlna bal zel Kuvvetlere havale edildi.15 Souk sava ve sonras dnemdeki dinamikler 11 Eyll ile birlikte nemli bir deiime urad. Balkanlarda belirleyici gcn AB olmaya balad ve belli bir istikrarn saland, srail ile ilikilerin 1990lardaki nem ve hzn yitirdii bir ortamda ABDnin Trkiyeye zel ve ayrcalkl bir mttefik gibi davranmasnn anlam kalmamt. Ayrca, ABD kendisine yeni ve ok daha hevesli mttefikler bulmutu. Macaristan, Polonya, Bulgaristan, Romanya, Arnavutluk, Grcistan, zbekistan ve Tacikistan ABDyle askeri ve siyasal alanda ibirlii yapmak iin kendileri nerilerde bulunuyorlar, ABD Almanyadaki birliklerini Polonyaya kaydryor, Irakta kullanabilecei muhalif unsurlar Macaristandaki ste eitiyordu. Yani, Dou Avrupadan balayan bir hat boyunca, Trkiyeyi de iine alan ve Kafkaslara, Orta Asyaya ve Afganistana uzanan bir eksende, Avrasya Blgesinde ABD askeri ve siyasal olarak konumunu pekitirmiti. Ayrca, ABD iin 1990larn bandan beri yaamsal nem tayan Irak, dorudan ABD ynetimi altna girmiti. te byle bir stratejik yeniden yaplanmada Trkiye zincirin halkalarndan birine dnmt ve ABDli yetkili ve yazarlar bunu farkl ekillerde, ama aka belirtmilerdi. rnein, Brooking Instituteden Philip Gordon Trkiyenin askeri deerinin ok fazla olduu efsanesinin yklmasnn iki lke arasnda daha salkl ilikilerin kurulmas iin zemin oluturacan yazd (Americas Partnership With Turkey is Still Valuable, International Herald Tribune, 6 Austos 2003). Eski Ankara Bykelisi Mark Parris ise ABDnin Trkiyeye baknn Irak savandan nce deimeye balam olduunu ve artk stratejik ortaklktan sz etmenin bir anlam olmadn sylyor (Starting Over: US-Turkish Relations in the Post Iraq War Era, Turkish Studies Quarterly, Nisan 2003). Silahl Kuvvetlerin d politikay ve zelde Trkiyenin d politikasn nasl alglad zerinde durmak gerek. Dnyann her yerinde askerlerin sivillerden farkl bir zihin yapsna sahip olduklar kabul edilir. Askeri zihniyet (military mind) olarak da adlandrlan ve dnyay gvenlik penceresinden gren bu yaklamda genel hatlaryla belirleyici olan dost-dman ayrmdr ve gri tonlar pek bulunmaz ki, bu da alnan eitimin ve ordunun ilevinin gereidir. D politika alannda gvenlik merkezli bu bak as teorik karln realpolitikte bulur ve uluslararas ilikiler literatrndeki btn eletiri ve gelimelere ramen askerlerin bak alarna en uygun emay bu yaklam oluturur. Yaratlan kuku ve korku Trkiyenin demokratiklemesini ve insan haklarnn geliimini engelleyen en nemli etkenlerden biri oldu. Dnyann en byk emperyalist glerine ve onlarn ite ve evremizdeki uzantlarna kar sava veriliyorsa, demokrasiden dn verilmesinden doal bir ey olmazd. Sonuta, askerler insan haklar ve demokratikleme ile etkin atma ve paralanma arasnda bire bir iliki kurarak, bu konuda Batdan gelen eletiri ve basklar dorudan blnmeye giden yolu amak olarak deerlendirdiler. O yzden de insan haklar ve demokratikleme kendi iinde
14Genelkurmay

en ok tartlan birimini kapatt. Eski Genelkurmay Bakan Orgeneral Hseyin Kvrkolu tarafndan al 8 Ocak 2002de yaplan Stratejik Aratrma ve Ett Merkezi (SAREM) 2011 Kasm aynda faaliyetlerine son verdi. SAREM'in adn gndeme getiren en nemli gelime ise 2007 ylnda yaand. Trkiye zerine 'felaket senaryolar'nn konuulduu ABD'deki Hudson Enstits'nde dzenlenen toplantya, dnemin SAREM Bakan Sha Tanyeri'nin katld ortaya kt. Uzun sre tartlan senaryolara gre; dnemin Anayasa Mahkemesi Bakan Tlay Tucu suikasta kurban gidecek, Beyolu'nda dzenlenecek canl bomba saldrsn terr rgt PKK stlenecek, ardndan da TSK 50 bin askerle Kuzey Irak'a girecekti. Basna szan senaryonun ardndan Genelkurmay bir aklama yaparak Tugeneral Tanyeri'nin, bir dizi temasta bulunmak zere ABD'de olduu, Hudson Enstits'ndeki toplantya da bu erevede katldn duyurdu.(http://siyaset.milliyet.com.tr/genelkurmay-en-cok-tartisilan-biriminikapatti/siyaset/siyasetdetay/20.01.2012/1491491/default.htm Milliyet Gazetesi, 20 Ocak 2012, Eriim: 1 Temmuz 2012) Uzgel (2009); s. 314, 315, 325, 328, 329, 334.

15lhan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

61 / 1404

insanln oluturduu bir deer olarak alnmak ve cumhuriyet projesinin en nemli paras olarak kabul edilmek yerine, Batnn zellikle Trkiyeye kar kullanmay setii emperyalist aralarndan biri olarak grld, dier konular gibi gvenlik alanna hapsedildi.16 Mahir Kaynak; Trkiyenin Baty bir btn olarak gremediini, Batnn iinde ciddi rekabetler olduunu ve Trkiyedeki darbelere de Amerika - Avrupa (zellikle ngiltere) ekimesinin sirayet ettiini, yine Trkiyede komnistlerin varlndan bahsedilebileceini ancak bir komnist hareketin hi olmadn, zellikle sol bir tehlikenin yaanmadn bunun abartlarak kullanldn ifade etmitir. Dncelerinin devamnda:
Trkiyenin dnya politikasndaki yerine dair byk hatamz Baty bir btn olarak grmemiz ve her eyi Bat-Dou eklinde analiz etmemiz. Hlbuki Batnn ierisinde ciddi rekabetler vardr. O zamanki Cumhuriyet Halk Partisi -imdi de yle ya- Avrupalyd. Daha ak bir ifadeyle, Trkiye ngilterenin nfuz alan ierisinde, onun dediklerini yapan bir lke olarak bilinirdi. Fakat Amerika Birleik Devletleri asker olarak Orta Douya ve Trkiyeye girdi. Trkiyeye girince de giderek Trkiye ierisindeki etkileri artmaya balad. Bu etkileri artnca hemen bir darbe hazrl olmaya balad. Yani oradaki mesele Amerikann Trkiyedeki etkinliini bertaraf etmekti. Daha ziyade ngilizler ama birok Avrupa lkesi de iine geldii zaman onunla birlikte hareket eder. Gemite de byleydi imdi de byle. zetle, 1960 darbesi Amerikann Trkiye zerindeki etkinliini azaltmak amacyla yaplmtr. Sorun Trkiyenin Batnn ierisinde Avrupal veya Amerikal olup olmamasyla ilgilidir. Dnyadaki mcadelenin bir de bu taraf vardr. Kimse buna bakmaz. Bu yzden yaptlar ve Amerikaya daha yakn olan Demokrat Partiyi bertaraf ettiler, smet Paa geldi. 12 Mart 1971 darbesi, benim katldm darbe de bu srecin bir devamdr. Neden? Amerikann etkinliini iyice azaltmak iin sol bir cunta hazrladlar. Sol cuntann zellii, solculuun Amerika kart olmasyd. Bu solcu olmaya yetiyordu.17

Demokrasi, Darbeler ve Trk Modernlemesi


Demokrasi, biroumuz iin tandk bir szck olabilir fakat yine de, totaliter rejimler ile askeri diktatrlklerin, birbirlerine benzer bir biimde, kendilerine demokratik etiketler yaptrarak halk desteine sahip olduklarn ileri srdkleri bir dnemde, yanl anlalm ve yanl kullanlm bir kavramdr. Szlk tanmnda demokrasi: stn iktidarn halkta bulunduu veya halk tarafndan dorudan ya da zgr bir seim sistemi iinde seilmi temsilcileri araclyla kullanld, halk tarafndan ynetimdir. Abraham Lincolnn deyiiyle, demokrasi, halkn, halk tarafndan ve halk iin ynetimidir. Gerekten de demokrasi, zgrle ilikin bir fikirler ve ilkeler kmesidir ama ayn zamanda, uzun ve ou kez dolambal bir tarih boyunca biimlenmi bir uygulamalar ve usuller kmesini de iinde barndrmaktadr. Ksacas demokrasi, zgrln kurumsallamasdr. Bu nedenle, herhangi bir toplumun, doru anlamda demokratik diye adlandrlabilmesi iin, anayasal ynetimin, insan haklarnn ve kanun nnde eitliin, zamann snamasndan gemi olmas gerekmektedir.18

16lhan

Uzgel (2009); s. 315, 325. Kaynak, ktisat Profesr, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 14 Ekim 2012,

17Mahir

s. 3-4.
18

Trk Demokrasi Vakf; Demokrasi Nedir? (ev: Levent Kker), Trk Demokrasi Vakf, Ankara, 1992, s. 9, 10.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

62 / 1404

Demokrasiler, devletin halka hizmet iin var olduu ilkesine dayanrlar; halk devlete hizmet iin var olmaz. Bir dier deyile, insanlar demokratik devletin tebaas deil, yurttalardr. Devlet, yurttalarnn haklarn korurken, bunun karlnda, yurttalar da devlete sadakat gsterirler. Buna karlk, otoriter bir sistemde devlet, toplumdan ayr bir varlk olarak, kendi halkndan, devletin eylemlerine rza gstermelerini garantiye almak gibi herhangi bir kar ykmllk getirmeden, sadakat ve hizmet talep eder. Btn demokrasiler, yurttalarn zgrce, ounluun ynetimi ilkesine uygun olarak siyasal kararlar aldklar sistemlerdir. Hi kimse, rnein, nfusun yzde 51inin, geriye kalan yzde 49u ounluk adna bask altnda tutmasn haka ya da adil diye nitelemez. Demokratik bir toplumda, ounluun ynetimi, bireysel insan haklarnn gvenceleri ile birlikte var olmaldr ki, bu da, karlk olarak, ister etnik, dinsel veya siyasal ya da ister ekimeli bir yasama sorunu ile ilgili tartmada kaybedenler anlamnda olsun, aznlklarn haklarn korumay salamaktadr. Aznlklarn haklar, ounluun iyi niyetine bal deildir ve ounluk oyuyla ortadan kaldrlamaz. Bu itibarla demokrasinin temel dayanaklar u balklar altnda sralanabilir: Halk egemenlii; hkmetin ynetilenlerin rzasna dayanmas; ounluun ynetimi; aznlk haklar; temel insan haklarnn gvence altnda olmas; zgr ve adil seimler; kanun nnde eitlik; davalarn hukuki usullere gre grlmesi; hkmetin anayasa ile snrlandrlmas; toplumsal ekonomik ve siyasal oulculuk; hogr ve uzlama deerlerinin benimsenmesi. Aydnlanma filozoflarnn 17 ve 18. yzyllarda formle ettikleri vazgeilmez haklar, 20. yzylda uluslararas anlamalarla garanti altna alnm ve Temel nsan Haklar bal altnda dzenlenmitir. Bunlar: Sz, ifade ve basn zgrl; din zgrl; toplanma ve rgtlenme zgrl; hukuk korumas karsnda eit olma hakk; hukuki usullere uygun muamele grme ve adil yarglanma hakk. Bu haklar, tahrip edilmez ve ne toplum ne de devlet bu haklar kaldrabilir veya devredebilir. Bu saylanlar, her demokratik devletin kabul etmek zorunda olduu haklarn ekirdeini oluturmaktadrlar. Bu haklar devletten bamsz olarak var olduklar iin, yasama yoluyla ortadan kaldrlmalar mmkn olmad gibi, herhangi bir semen ounluunun anlk kaprislerine de tabi deildir. Sz ve ifade zgrl, herhangi bir demokrasinin can damardr. Tartmak ve oy kullanmak, toplanmak ve protesto etmek, ibadet etmek, herkes iin adaleti gvence altna almak bunlarn hepsi sz ve enformasyonun snrlandrlmam akna baldr. Otoriter devletlerin aksine, demokratik ynetimler, yazl veya szl beyanlarn ieriini ne denetlerler, ne dikte ederler, ne de yarglarlar. Din zgrl, ya da daha geni anlamyla vicdan zgrl, kadn veya erkek hibir kimsenin, kendi isteklerine aykr olarak, herhangi bir din veya inanc ikrar etmek zorunda olmamas demektir. Buna uygun olarak, kadn veya erkek, hi kimse, bir dini dierine tercih ettii veya aslnda hibir dine inanmad iin kesinlikle cezalandrlmamaldr. Demokratik devlet, kiinin dinsel inancn tmyle kiisel bir konu olarak grr. Hukuk nnde eitlik veya daha sk olarak ifade edildii biimiyle hukukun korumasndan eit yararlanma hakk, herhangi bir adil ve demokratik toplum iin temel niteliindedir. Zengin ya da yoksul, etnik ounluk ya da dinsel aznlk, devletin siyasal mttefiki ya da muhalifi olsun herkes hukuk nnde eit korunma hakkna sahiptir.19 1876 ylnda Serasker (Genelkurmay Bakan) Hseyin Avni Paann Sultan Abdlazizihal edip intihar ss vererek katletmesi ile balayan sre; Trkiye Askeri Mdahaleler Tarihi iin nemli bir milattr.Trkiyenin bundan sonra karlaaca tm askeri darbelerde olduu gibi 1876 darbesinde de bir d etki, d g mevzubahistir. Abdlhamit dneminde, cuntadaki rol yznden yarglanmak zere tevkif edileceini haber alan Mithat Paa ngiliz
19

Trk Demokrasi Vakf (1992); s. 17-21, 25, 29.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

63 / 1404

konsolosluuna snr. nk ngiliz bykelisi Sir Henry Elliot bu iin organizatrleri arasndadr.20 Avni zgrel, Sultan Abdlazizin katledildii ve ilk modern darbe olarak kabul edilmesi gereken bu hadise ile ilgili komisyonumuza unlar ifade etmitir:
Bizim lkenin ilk maruz kald bugn anladmz manada darbe sivil kadrolarn gerekletirdii bir darbe. Evet, iinde yine asker var ama planlamasn sivillerin yapt yani Mithat Paann yapt bir darbe. Bu, Sultan Abdlazizin katliyle sonulanan bir darbe. Finansmann V. Murat ve Ermeni bankerlerin yapt, insanlarn yevmiye karl sokaklara dkld, medrese talebelerinin sokaklara dkld bir dizi olayn neticesi erkn erbaa diyorlar yani drtl ete, Mithat Paa, Hseyin Avni Paa, efendim, Mtercim Rt Paa filan, bu drtl ete Padiah tahttan indirdiler, drt gn sonrada Feriye Saraynda katlettiler, stelik de buna ntihar etti. dediler, hl da intihar deniliyor. Sultan Abdlhamit bir byk soruturma at. Bu, Trkiyedeki ilk byk darbe soruturmasdr ve bu cinayetin failleri bata Mithat Paa olmak zere hepsi tank beyanlaryla yani cinayetin asli faillerinin itiraflar, Evet, biz ldrdk ve emri de falancalar verdi. diye itiraflaryla hepsi mahkm oldular. imdi, bu bizim yaadmz ilk darbe ama bu bir alkanlk da oldu. Nitekim akabinde Trkiye bir ttihat Terakki darbesine tank oldu. Dnyada iktidara gelmi ilk ve tek ete ttihat Terakkidir.21

Abdlazizin hallinden sonra nce V. Murat ardndan II. Abdlhamit tahta kar. II. Abdlhamit, darbeci gruba Anayasay ilan edecei teminatn verir. 19. yzyl bandan itibaren Osmanl devletinin reform asr diyebileceimiz dnem, yerini artk inklp asrna devretmi ve Trkiyenin siyasal hayatnda, fikir hareketlerinde yapsal bir deiim balamtr. Merutiyet hareketi padiahn deil, aslnda Bablinin (Osmanl hkmeti) mutlakyetiliine kar, gene Bablinin bir kadrosu tarafndan baarlmt. Merutiyete gei bir byk ihtilale deil, gene ynetici grubun iindeki bir baka grubun bakaldrmasyla/darbesiyle gerekletirilmitir. Bu ilgin grnme, gnmz tarihilerinin bir kesiminin yorumu: Bu bir darbedir ve sapknlktr ve de imparatorluu mahva gtren bir harekettir. 1876 ylnn Aralk aynda, imparatorluk yneticileri anayasay top sesleriyle ve anayasann her eyi dzeltecei inancyla ilan ettiler. Mithat Paa ile o gn balayan ve bugne kadar sren bir anayasa romantizmi toplumsal siyasette hkim olmutur. Anayasa ile her sorunun zmlenecei ve toplumsal, siyasal gelimenin bu sayede salanacana inanlmtr. Yz yl akn deneyim bunun byle olmadn gstermitir.22 Sultan Abdlazizin hallinin modern Trkiye Cumhuriyetine bakan yz nemlidir. Eskiden iktidar deiikliklerinde yenierilerin oynad rol, artk Nizam- Cedid23 dneminin modern ordusu tarafndan devralnm bulunuyordu. Ama bundan sonraki ayaklanmalarn asli unsuru olan modern ordu iin kimse mrteci, yobaz, gerici, vb. kavramlar kullanmayacakt.
20

Sleyman Paa ve Sir Henry Elliot; Emperyalizmin Hkmet Darbesi Abdlazizin Tahttan ndirilmesi (ev: Av. Dr. Faruk Ylmaz), Berikan Yaynevi, Ankara, 2007, s. 25. zgrel, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 15 Ekim 2012, s. 35. lber Ortayl; mparatorluun En Uzun Yzyl, Alkm Yaynevi, stanbul, 2005, s. 261, 262, 268.

21Avni 22

23Nizam-

Cedid:Yeni Dzen anlamn tayan kavram, Osmanl Devleti'nin gerileme devrinde, askerin slah ve yeniletirilmesine karlk gelir. Dar Anlam: Avrupa usulnde yetitirilmek istenen talimli asker. Geni Anlam: Yenierilii kaldrmak veya hi deilse faydalanabilecek ekle getirmek, Avrupa talim usuln yeni kurulan askeri kuvvetin basks ile kabul ettirmek, ulemann ad dncesine kar koyup nfuzlarn krmak, Osmanl Devleti'ni Avrupa'nn ilim, sanat, ticaret, ziraat, teknik ve sanayide yapt ilerlemelere ortak etmek iin gelien yenilik hareketlerinin btn.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

64 / 1404

Artk 20. yzyln sonuna kadar modern ordu (zinde kuvvetler) gerektiinde durumdan vazife karacak ilericilik adna iktidara ya dorudan el koyacak ya da kuliste kalarak sahneyi dzenlemeyi yeleyecekti. Herhalde yle dnyor olmalydlar: Modern ada yaplan darbeler ilericidir. Birileri kp da ilerici darbe olamayacan, darbelerin doas gerei her zaman gerici ve gericiliin hizmetinde olduunu, ilerici darbe kavramnn eyann tabiatna aykr olduunu sylemediine (syleyemediine) gre, gerei de yaplmaynca, yzyllarn gelenei srp gidecekti.24 ada bir gelime olan cumhuriyet kendi iinde nemli deiimler geirdi. Kontroll ok partili hayat gei denemeleri sistemin kendine ve halka gvensizlii sebebi ile ok ksa srelerde otoriter sistemin daha da glenmesine dnmt. 14 Mays 1950 genel seimleri ile tek partili otoriter cumhuriyetten ok partili demokratik cumhuriyete geildi. On yllk Demokrat Parti iktidarnn ardndan balayan ve yarm asr aan demokratik cumhuriyet dneminde gerekleen be ayr askeri darbe/mdahale, cumhuriyetin demokratikleememesinde birinci derecede engelleyici rol oynad. 1960 ve 1980 darbelerinden sonra mevcut anayasalar yrrlkten kaldrlarak yenileri yapld. 1971de anayasann te biri yenilendi. 1997de ise rejimin yeniden restore edilmesi iin kkl bir program yrrle sokuldu. Dnya hzla demokratikleirken Trkiye bu sreci izlemekte zorlanmtr. Cumhuriyeti demokrasiyle talandramayan Trkiye, yeni bir bin ylda hl asrn balarnda tartt hrriyet, insan haklar, hukuk devleti, snrl devlet, zgr birey gibi ada kavram ve deerleri tartmay srdrmektedir. 20. yzyln refleksleri ve sorunlar Cumhuriyetin demokratiklemesini engellemekte, devlet elitleri yenian deerler ve kurumlarna kar ayak diremektedirler.25 Trkiyenin deiim srecine girdii 1800l yllardan beri gndeminde muasrlama veya yeni tabiri ile modernleme vardr. Modernleme; devleti ve toplum kltrn ana uydurarak canlandrmak, glendirmek ve bylece varln devam ettirmek gayesini gder. Peki, bu nasl olmaldr? Yeni kurumlar ina etmek, rejim deitirmek, gerek tarihi bir yana atmak ve modernlemenin gereklerine gre tarihi yeni yorumlarla tekrar yazmak, modernlemeyi belirli ekilde tanmlayarak bu tanmlara uymayan kurumlar, baz sosyal snflar ortadan kaldrmak veya susturmak modernlemeyi nihai ama olarak gren Jakoben bir yaklamdr. Fransz ve Rus devrimlerinin yaklamlar bu olmutur. Asker, devrimlerin gereklemesini salam, fakat devlet idaresini sivillere brakmtr. Devlet gc ile gerekletirilen, idealize edilen bu modernleme devlet-toplum ikilii yaratr. Modernlemeyi nihai ideal bir ama deil de toplumun yaam standardnykseltme, devlet karsnda haklarn koruma arac olarak ele alrsak o zaman bireyin idaresi ve mutluluu n plana karak deiimin iinde sosyal, tarihsel ve kltrel devamllk muhafaza edilir. Bu ikinci tip modernlemeyi Anglosakson, yani ngiliz ve Amerikan toplumlarnda grmek mmkndr. Jakoben tipi modernlemede devrim yapan elitler siyasal gc ellerinde tutarak n plana gemelerine karlk Anglosakson deiiminde halkn grn temsil eden veya yle grnen halk temsilcileri karar verme mevkiindedir. Her iki deiim tarznda da zorlama vardr fakat ok farkl derecelerdedir. Anglosakson deiimlerinde zor kullanlmtr fakat g ancak eski tutumlar ve kurallar srarla karlar uruna muhafaza edenlere kar ksa sre ile kullanlmtr. rnek olarak ngilterede aristokrasinin gcn krmak iin Oliver Cromwellin (1599-1658) kral ile mcadelesi veya ABDde klelii kaldrmak iin giriilen i sava; rejimi, toplumu deitirmek iin deil toplumun ilerlemesine engel olan belirli bir
24

Fikret Bakaya; Yediyz, Osmanl Beyliinden 28 ubata: Bir Devlet Geleneinin Anatomisi, topya Yaynlar, Ankara, 1999, s. 226, 227. Davut Dursun; Demokratikleemeyen Trkiye, aret Yaynlar, stanbul, 1999, s. 7-8.

25

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

65 / 1404

nedeni yok etmek iin Anglosaksonlarda grlen zorlama rnekleridir. Her iki durumda nihai zm askeri gce dayanmsa da ondan sonra kurulan idareler tamamyla sivil nitelikte kalmtr. Bazen devrimi idare eden askerler devlet bakan olmularsa da sivil idarenin stnln kabul etmilerdir. Trkiyede modernlemenin, hem Fransz hem Anglosakson deiimlerine benzer ynleri olmakla beraber onlardan farkl ynleri de vardr. Osmanlda deiim devleti glendirmek iin en st makamn yani Sultann kararyla balamtr. Pratik ihtiyac yani devleti glendirmek iin ara olarak kullanm, yaplan deiikliklerde rol alan elitler bir dereceye kadar devlet idaresinde sz sahibi olmak isteyen sivil gruplarla zaman zaman ibirlii yapmsa da devlet kontroln daima elinde tutmutur. Fakat devleti temsil eden sivil ve askeri brokrasi, deimeyi ve modernlemeyi, devleti glendirmeyi ve halk devlete hizmet eden bir grup haline getirmeyi amalayan bir unsur olarak grmtr.26 erif Mardinin, brokratik muhafazakrlk olarak adlandrd otoriter-elitist teoriler ve halk aleyhtar tutumlar, Jn Trklerin sahneye kmasyla kendine yeni bir yaam alan buldu. Askeri davran; daha ok vatanperverlikten vatan kurtarma dncelerinden hareket eden, toplumun derin sorunlar zerine eilmekten ok ksa vadede harekete ynelen bir davrantr. Enver Paann daha sonraki yllardaki politikas bunun saf bir rneini verir. Sivil-brokratik davrana gelince, bu davrann temel unsuru bazen bir entelekteller ihanetine yaklaabilen halk aleyhtar tutumudur. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti kurulduu zaman kurucular arasnda halka gvenilebilecei fikri ar basyordu. Askeri Tbbiyelilere bunun byle olmadn anlatan, halka nder olmay telkin eden, halkn sesinin kurulacak birimde yeri olmadna inanan Murat (Mizanc) ve Ahmet Rza Bey gibi sivil brokratlard. Bu gibi bir inanta Osmanl mparatorluunda eskiden beri egemen bir avam havas ayrl dncesinin mi, yoksa Avrupada bu yne iten gelimelerin mi etkili olduunu anlamak zordur. Fakat her trl anlama, otoriter elitist dncedeki bu sivil brokratlar birer demokrat haline getiremez. Bu dncelerin Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinde yaylm olmasnn sorumluluu onlara yklenmelidir.27 Bu fikirler kendine yaam alan bulacak, Osmanly ve Trkiye Cumhuriyetini derinden etkileyecektir. Yeni Osmanllarn kuruluunda ilham kayna olduklar Jn Trkler, 1902 ylnda Pariste topladklar I. Kongrelerinde kabul ettikleri tezlerden biri, yalnz propaganda ve neriyatla inklp yaplamayaca, uygar askeri kuvvetlerin de inklp hareketine katlmalarnn gerekli olduu fikriydi. Bu kongreden sonra Jn Trkler, mdahale taraftar ve aleyhtar olmak zere birbirine zt iki gruba ayrlr. Bu kongredeki teorik-pratik kutuplamalar daha sonra modern Trkiye Cumhuriyetinin siyasal embriyosunu oluturacaktr.28 1908de Hareket Ordusunun 31 Mart syann bastrmas ile modern ordunun bugnlere ulaan devletin sahibi olma misyonu da balam oldu.29 Bu misyonun hayat geirilmesi ok uzak olmamtr. 23 Ocak 1913 tarihinde Enver Paa ve ttihat ve Terakkinin fedailerinden Yakup Cemilin ba ektii grup Bb- lide Bakanlar Kuruluna toplant halindeyken baskn dzenler. Harbiye Nazr ldrlr ve silah zoruyla hkmet istifa ettirilir. Devlet-toplum ikilii Cumhuriyet dneminde devam etmitir. Devlet sekinlerinin toplum alglamas Hegelci30 olarak kalmtr; toplum ounlukla evrensel egoizm alan olarak
26 27

Kemal Karpat; Osmanldan Gnmze Asker ve Siyaset, (ev: Gne Ayas), Tima Yaynlar, stanbul, 2010, s. 7, 8. erif Mardin: Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 310

28 Cenk Reyhan, Osmanlda ki Tarz- dare Merkeziyetilik Adem-i Merkeziyetilik, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2007, s. 27. 29

Avni zgrele gre ttihatlk: Bir koltua oturmadan, o koltuun yetkilerini kullanma arzusudur. Yani, dipik zoruyla siyasete ii yaptrmaktr. (Avni zgrel, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 15 Ekim 2012, s. 36)

30Hegel

ve Devlet. Evrensel olan ey Devlette bulunur. Devlet, ilahi fikrin yeryzndeki eklidir bundan dolay devlete yeryzndeki kutsalln tezahr olarak tapmalyz ve dnmeliyiz ki, doay anlamak zorsa Devletin zn kavramak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

66 / 1404

dnlmtr. Toplumu temsil ettiklerini iddia edenlerin bu tutuma kar tepkisi de daha az radikal olmamtr. Bir grup dierini srekli olarak blclk ile sularken, kart eilim, ilgili grubun siyasal partisi tarafndan kullanlan siyasal gc mutlak olarak alglamak ve otoriteye uzlamaz biimde kar kmak olarak belirmitir. Osmanl mparatorluunun subay kadrosunun yzde 93u ve memurlarnn yzde 85i hizmetlerine yeni Cumhuriyette devam etmilerdir.31 Trkiye Cumhuriyetine Osmanldan, akn - transcendental bir devlet ve zayf bir toplum miras kalmtr. Osmanl dneminde olduu gibi, Cumhuriyet dneminde de brokratik sekinler akn devleti, topluluu bir arada tutabilmek iin vazgeilmez grmeye devam ettiler. Bu artlar altnda Trkiyede ak bir siyasal rejime geilmesi, oul atmalar (siyasal dinamikler) yoluyla, hatta karlkl yasal yetki alanlarnn net biimde tannmas (hukuk) yoluyla bile gerekleemedi. smail Ceme gre; Osmanlnn sosyal ve ekonomik dzeni, Cumhuriyet dneminde de deimedi: Cumhuriyet ynetimi, toplumun st yapsna yeni biimler getirmek isteyen brokratlarla, temeldeki geri sosyal dzeni aynen srdrmek amacndaki erafn ve st yap Batllat oranda daha ok kazanan tccarn bir koalisyonu olmutur. Bu g birliinin sonucu, durgunluktur, ok yava bir deiimdir. Cumhuriyetin son Osmanllardan devrald geri sosyal dzenin uzun sre devam etmesi, bu gerein en ak belirtisidir. Medeni Kanun gelmi, hilafet gitmi, Cumhuriyet kurulmu, kyafet deimi, harfler deimi, fakat sosyal ve ekonomik dzen temelde ayn kalmtr. nklplar bu sosyal temeli deitirememi, deitirmeye ynelen gelecekteki bir iktidarn karlaaca engellerden bazlarn kaldrmtr. O iktidar ise gelmemitir.32 Atatrk, cumhuriyeti devletin temel grevini, halk ada medeniyet seviyesine kartmak olarak grmt. Halk, kendi bana bu temel hedefe ulamaya yeterli ve istekli deildi. Padiahlarn kiisel ynetimleriyle geen uzun yzyllar boyunca halk, inisiyatifi kendi eline alma kabiliyetini kaybetmiti. Atatrkn vard sonu, reformlarn yukardan aaya yaplmas gerektii idi. Bu yaklam egemenlik kaytsz artsz millete aittir ilkesiyle nasl badatrlabilir. Hkimiyet bil kayd-u art milletindir. Evet, fakat hemen deil. Egemenlik, kolektif uuru belirli bir dzeye ulancaya kadar halka ait olamazd.33 Halk tarafndan biimlendirildii ekliyle mill irade, halkn medeniletii oranda ortaya kabilecekti.34 1950lerde ortaya kan siyasi tablo aslnda Cumhuriyetin Osmanl Devletinde tevars ettii siyasi yapya uygundu. II. Merutiyet dneminde ttihat ve Terakkinin temsil ettii merkeziyeti, batc, devleti, milliyeti, laik, devletin bekasn ve toplumsal inay temel alan siyasal inan ve deerler sistemini CHP srdrrken bunun karsnda serbestiyeti, yerel yap ve gelenekleri, yerinden ynetimi, din ve fikir hrriyetini, millilii temel alan kenar yapsn da CHP karsndaki muhalif partiler temsil etmilerdir. Terakkiperver Cumhuriyet Fkras, Serbest Cumhuriyet Fkras ve bu izginin devam olarak ortaya km ve gelime kaydetmitir. CHPnin oluturmaya alt modern, ulusal, devrimci, laik toplumu yukardan tm boyutlaryla dntrmeyi amalayan, halk, devleti merkez ancak lkenin byk ehir merkezlerine nfuz etmi, toplumun byk kesimini oluturan kenar (kyl, kasabal) kesimlerinde ise etkisini fazla gsterememitir. 14 Mays 1950 seimleri Cumhuriyeti merkez
sonsuzca daha zordur. Devlet, Tanrnn dnyadan gemesidir esasnda bilin ve dnce btnle varm haliyle devlete zg eylerdir. Devlet ne istediini bilir Devlet gerektir ve gerek gereklik zorunludur Devlet kendisi iin vardr. Devlet gerekten varolan, gereklemi ahlaksal hayattr. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). Mmtazer Trkne (2003); s. 49
31 Ellen Kay Trimberger; Tepeden nmeci Devrimler, Japonya, Trkiye, Msr, Peru, (ev: Fatih Uslu), Gelenek Yaynclk, stanbul, 2003, s. 53, 54. 32 33

smail Cem (2011); Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s. 256.

Bu kuvvet zaman ile ve insanlarn terakkiyat medenisiyle teali eder, kesbi resanet eder ve ykselir ve irade-i milliye, hkimiyeti milliye bu kuvvetten ibarettir. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, I, s. 211-212, TTK). Metin Heper (2006); s. 40, 41, 98.

34

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

67 / 1404

ile giderek ykselen kenar arasndaki bir atmadan ibaret olup serbest seimler sonunda atmay ykselen kenar kesimi kazanyordu.35 Arnold Toynbee ve Kenneth Kirkwooda gre Trkiyede: Siyasal rejimin zerinde kurulduu temel siyasal dnce, ulusal adan trde, idari olarak merkezilemi ve mutlak egemenlie sahip bir devlet dncesidir. Sz konusu devlet, eitlilik ve zerklie kar hogrsz bir Tanrdr ve bireyler ona hizmet etmekle ykmldrler. Kemal Karpata gre, Cumhuriyet rejiminin yaratmak istedii yeni birey rasyonel ve din kart kiiydi. Trklerin nihai amac ada uygarl yakalamak hatta gemekti; uygar kii mantkl davranan kiiydi. Bu nedenle, Trk inklbnn temel hedefi, dinin toplum ve siyasal hayat zerindeki zincirlerini krmakt. erif Mardinin arpc bir ekilde iaret ettii gibi, Trk inklb, durumundan memnun olmayan burjuvazinin rn deildi, toplumsal dzenden hayal krklna urayan kyllerin destei ile meydana gelmedi ve feodal ayrcalklar ortadan kaldrmak gibi bir hedefi de yoktu: Bu inklp, Osmanl ancien regime (eski dzen)ine kar yaplmt. Giovanni Sartorinin deyimi ile, Atatrkn benimsedii siyasal rejimden, pragmatik tek parti rejimi olarak sz etmek gerekir, nk Sartoriye gre Atatrk Trkiyesinde ideoloji, pragmatik mantaliteden baka bir ey deildir. Bu nedenden dolay Atatrkn taraftar olduu devlet lml akn ayn zamanda geici bir devlettir. Ayn zamanda geicidir, nk sekincilik sadece ada uygarla varmann bir arac olarak grlmt. ada uygarla varld zaman ise akn devlete yer olmayacakt. Atatrkn zihnindeki modelin brokraside hayata geirilmesi kolay olmamtr. Sivil brokrasinin st dzeylerine yaptrd atamalar siyasal kriterlere dayanyordu. Fakat burada bir ikilemle kar karya kalmt. Bir yandan sivil brokrasiyi makine benzeri bir rgt haline getirmeye almt. Dier yandan, brokratlarn mstakil bir deerler sisteminin, yani Atatrk dncenin, savunucular olmalarn istemiti. Brokratik sekinler giderek Atatrkln savunmasn stlendiler fakat siyasal kadrolar karsnda ast rol oynamaya raz olmadlar.36 Halklk ilkesi, toplumu sosyal snflardan deil eitli meslek gruplarna mensup fertlerden meydana gelmi bir btn olarak kabul etmekteydi. Toplumun kaynam, imtiyazsz ve snfsz homojen bir yap olarak algland bir ortamda demokrasinin gerei olarak farkl siyasal partilerin kurulmas, iktidarn belli snflara dayanmas, yarmac ve adil seimlerle el deitirmesi pek mmkn olmamaktadr. Nitekim toplumsal ina faaliyetlerinin youn ekilde srdrld tek parti dneminde birden ok partinin kurulmas ve yaatlmas mmkn olmamtr. Temelde Trk siyasal sisteminde oulcu, uzlamac, geleneki ve liberal deerlerle merkeziyeti, brokratik ve eliti deerler arasnda bir atma mevcuttur ve bu atmaya dayal dinamizm siyasal gelimenin hkim izgisini oluturmaktadr. oulcu, geleneki ve liberal sylem II. Merutiyet, Birinci Meclis, Demokrat Parti ynetimi ve 1983'ten sonra zal ynetimi srasnda ne gemitir. 1923te kurulan Cumhuriyetin muasr medeniyet iinde yer alabilmek iin monarinin yerine cumhuriyeti, millet fertlerini bir arada tutacak ba olarak dinin yerine milliyeti, eri kanunlar yerine sekler/laik kanunlar yerletirmeye almas ve demokrasiyi ihmal etmesi cumhuriyetin demokratiklemesini snrlandran bir gelime olmutur. Cumhuriyeti, lik, milliyeti, devrimci, devleti ve halk bir ulus-devletin kurulmas iin gsterilen abalar demokratik bir cumhuriyetin kurulmasn zorlatrm, dahas byle bir hedef ortaya konmamtr.37

35

Davut Dursun; 27 Mays Darbesi Hatralar Gzlemler Dnceler, ehir Yaynlar, stanbul, 2001, s. 21, 22. Heper (2006); s. 120, 123, 124. Davut Dursun; Demokratikleemeyen Trkiye, aret Yaynlar, stanbul, 1999, s. 7-8, 16, 17, 20-23.

36Metin 37

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

68 / 1404

Tek-tip insan yetitirme hedefi btn toplumu belirli bir kalba sokmak ve bireyleri her bakmdan standartlatrmak isteyen bir anlayn doal sonucudur. Bu anlay ksaca tanmlamak gerekirse, bunun sosyo-politik modelinin ad totalitarizm, felsefesi pozitivizm, yntemi de kurucu aklclktr. Totalitarizm yanllar siyasi alan ayrcalkl bir sekinler zmresinin tekeline almakla yetinmezler, ayn zamanda sivil toplumu da tmyle denetim altna almak isterler. Baka bir anlatmla, bu modelde siyasi alanda rekabete izin verilmedii gibi; piyasalar, kltr ve din gibi toplumsal alanlar da dzenlenmeye ve denetlenmeye allr. Bu, zgrlk yerine bask ve zorlamann, hak yerine dev ve sorumluluun, hukuk devleti yerine polis devletinin, oulculuk yerine niformizmin ve demokrasi yerine de brokratik elit tahakkmnn geerli olmas demektir.38 Uzun zaman Trkiyeyi Batllatrma misyonunu brokratik sekinler stlendiler. Bu yzden demokrasiyi salt Batllamann bir alt boyutu olduu iin benimsediler. Bu nedenden dolay, demokrasinin en iyi rejim olduu sonucuna varmalarna ramen 1960larn sonuna gelindiinde politikaclara gven olmayacan da dndler. Bu nedenle Atatrkn vazettiinin tersine, brokratik sekinler, Atatrk dncedeki ikin sekincilii bir ara deil, bir ama olarak alglamlar, arasal bir devlet anlayn akn bir devlet anlaynn yerine ikame etmeyi dnmemilerdir. Kemal Karpatn belirttii gibi, brokratik sekinlere gre entelektelin grevi kitlelerin geliimi iin nlerini amak deil, aksine kitlelere klavuz olmaktr. Bu yzden bir dnya gr olan Atatrk dnceyi bir ideolojiye dntrmeye gayret etmilerdir. 1923ten sonra ordu kendisini, hem Cumhuriyet devleti hem de Atatrkn reformlar ile baka kurumlarla karlatrlamayacak derecede zdeletirmiti. Trk Silahl Kuvvetleri, kendisine kanun ile yklenen Trkiye Cumhuriyetini hem i hem d dmanlara kar koruma ve Cumhuriyetle gelen kazanmlar teminat alma grevini stlenince bu roln giderek kurumsallatrd. Bu olgu Trkiyedeki sivil - ordu ilikilerini dier gelimekte olan lkeler ile karlatrldnda olaand klmtr. Devlet ile zdelemesi ve rejimin vasisi roln benimsemesi sonucunda ordu, hibir siyasal partiye destek vermemitir. Askeri mdahalelerde ordunun temel gdsnn, ulusal misyon duygusundan kaynaklanmas artc deildir. ok partili dzene geme konusunda 1945 ylndaki gelimeler son derece nemli olup Trkiye asndan hem i hem de d siyasetinde kkl bir deiiklii ifade etmitir. Bu itibarla 1945 ylnda olup bitenleri hatrlamakta yarar vardr: San Francisco'da toplanacak Birlemi Milletler toplantsna katlabilmek iin ngiltere'nin telkini zerine 23 ubat 1945 tarihinde Almanya ve Japonya'ya kar sava ilan edildi. 19 Mart 1945'te Sovyetler Birlii, 1925 tarihli Trk Sovyet dostluk ve saldrmazlk Anlamas'nn uzatlmayarak feshedileceini bildirdi. 5 Mart 1945'te Trkiye Birlemi Milletler Tekilat'nn San Francisco'daki kurulu konferansna davet edildi. Trkiye Dileri Bakan Hasan Saka bakanlnda bir heyet Nisan 1945'te San Francisco'ya gitti ve BM'nin kurulu antlamasn imzalad. Hasan Saka, San Francisco'da Reuters Haber Ajans muhabirine verdii demete; Cumhuriyet rejimi siyasi bir messese olmak sfat ile modern demokrasinin yolu zerinde azimle gelimektedir. Anayasamz, en ileri demokratik anayasalarla mukayese edilebilir. Ve bakalarn da ok geride brakr. diyordu. ki yl sonra Amerikan Kongresi'nde Trkiye ve Yunanistana yardm yaplmasn ngren Bakan Truman'n 12 Mart 1947 tarihli konumas zerindeki tartmalar srasnda Trkiye'nin siyasal yapsyla ilgili sert eletiriler yaplmtr. Amerikan Kongre yeleri; Trkiye'yi tek partili askeri bir diktatrlk olmakla suluyor ve zgrlklere zen gsterilmediinden ikyet ederek demokrasinin olmadn sylyorlard. Yardm ise ancak istibdata kar demokrasiyi korumak iin verilebilirdi. Ayn yl smet nn tarafnda ilan edilen 12 Temmuz Beyannamesi ile demokrasiden dn olmayaca deklare edildi.
38

Mustafa Erdoan (2012); s. 156, 157.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

69 / 1404

Burada tartlmas gereken temel soru iktidar elde tutan CHP ve smet nn'nn hangi sebeplerle bir muhalefet partisinin rgtlenmesine daha dorusu tek parti ynetimine son vererek ok partili dzene gemeye karar verdikleri nny bu noktaya getiren temel sebep nedir?39 Sistemde gerekleen bu ciddi dnm, iki temel parametreye indirgenerek aklanabilir: Birincisi; kinci Dnya sava siyasal sisteminin meruluk zemininde nemli deiiklikler meydana getirmi, modernletirici diktatrln ve milliyeti otoriterliin temellerinin sarslmasna sebep olmutur. Almanyann yenilmesi tek parti rejiminin meruluk zemininde ciddi bir gerilemeye sebep olmutur. Sava sonrasnda kurulmakta olan yeni Dnya Dzeninin merkezi ve balca gcnn ngiltere deil Amerika Birleik Devletleri olaca aklk kazanmt. Bu sebeple Trkiye'deki iktidar sahiplerinin kulaklarn Batya ve zellikle de ABD'ye kar duyarl hale getirmeleri doal bir davran idi. te byle bir srete Trkiye'de ok partili dzene gei gndeme gelmitir. Bu bakmdan iktidar elinde tutan CHP'nin yannda bir muhalefet partisinin bulunmasnn dnlmesinde rejimin gerileyen meruiyet ve baarszlnn etkisi olduu gibi sava sonrasnn uluslararas artlarnn ve yeni gelimelerin de etkisi olmutur. Amerika Birleik Devletleri ve Batnn emsiyesi altna snmak mecburiyetinde olan Trkiye'nin ok partili dzene gemek ve bunu kurumsallatrmaktan baka bir seenei bulunmuyordu. Ayrca bu durumunun Trkiye'nin tarihsel siyasal geleneine de uygun dt belirtilmelidir. Trkiye i sistemindeki kkl deiiklikleri, genellikle d aktrlerin etkisi ve d basklar gzeterek yapmtr. 1839 Tanzimat Fermannn ilan, 1856 Islahat Ferman'nn yaynlanmas, 1876 Kanun-u Esasinin yrrle konulmas, 1908 II. Merutiyete gei gibi nemli yeniliklerin hepsi de d dnyadaki gelimeler ve telkinler dikkate alnarak yaplmtr. Bu gelenein cumhuriyet ynetiminde de devam etmesi gayet normaldir.40 ok partili demokrasiye gemenin pek de kolay olmadnn iaretleri de vardr. rnein 1946-1947 yllar aras Trkiye Cumhuriyeti 15. Hkmeti Babakan olan Recep Pekerin, 1949 ylnda, Bu halk demokrasiyi bilmez ve Halk hazr deil gerekeleriyle demokrasiye geilmemesi ynnde ok ciddi mcadelelerinin var olduu da malumdur. Peker, aynen u ifadeleri kullanmtr: Zigana Dann tepesine portakal aac dikemezsiniz!41 Cumhuriyet dneminin kendini kalknmac olarak grmek isteyen devlet eliti, toplumdaki konumu itibariyle, gerekli inanrla, gvene ve yeterli prestije sahip deildi. Byle bir ortamda toplum, devlet elitinin yaptklarna pheyle bakyorsa, devletin projelerinin kendi yararna olduuna inanmyorsa, kalknmac devlet modeli de iflas edecektir. Toplum, devletin projelerine inanmad, bunlarn altnda devlete yarayan fakat kendisini dlayan gizli amalar arad. Bu artlar altnda devletin gl olmas ok zordu. Sonuta devletin kendi projelerine toplumu ortak etmekte baarl olmad muhakkaktr; bunda en nemli unsur, devletin yerleik deil, aksine uzak ve kendi iine kapank olmas, potansiyel olarak kullanabilecei kurum ve rgtleri de dman diye grmesi olmutur. Yani nfusun tmnn paylat bir tavr vardr ki devletin mal deniz diye balayan cmlede zetlenmektedir. Bu deyiin dile getirdii ve cumhuriyet tarihinde srekli gndemde olan hareket tarz, devletten bir eyler koparmak ve yakalanmamay baarmak eklinde ifade edilebilir. adamlarndan gecekondu ina edenlere, kaak elektrik kullananlara kadar herkes bu davrana ortak olmutur. Japonya, Kore ve dier Dou Asya devletlerinin tarihi tecrbeleri ile
39 40 41

Davut Dursun (1999); s. 36, 37, 40, 49. Davut Dursun (1999); 41, 45, 52.

Osman Can (2010), Darbe Yargsnn Sonu, Karargh Yargsndan Halkn Yargsna, Tima Yaynlar, stanbul, 2010, s. 43.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

70 / 1404

karlatrldnda, Trkiyedeki devlet elitinin kalknmaclkta baarsz olmasnn temel sebepleri; devlet elitinin toplumla kaynam bir grup olmamas, toplum iinde olumsuz bir prestije sahip olmas ve gerekli sosyolojik koullara sahip olmamasdr.42 Trkiye, Pakistan ve Latin Amerikadaki baz lkelerde rejimin iki merkezi gce sahip olduu sylenebilir. Genel oy ve serbest seimlerden kan halk iradesinin rn parlamentolar sivil, silahl g durumundaki ordu ise g oda konumundadrlar. D ve i dengeler zerinde oluturulan rejimin sreklii, bir tr nbet deiimi ile mmkn olabilmektedir. 27 Mays rejimi ile bunun forml kefedilmitir. Trk Anayasaclk hareketinde 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisi ile balatlan ve 1921 ve 1924 Anayasalarnda ifadesini bulan Parlamento stnl, 27 Mays 1960 darbesi ile pratikte olduu kadar teoride de terk edilmitir.43 1982 Anayasasnn Balang ksmnda da: Kuvvetler ayrmnn, Devlet organlar arasnda stnlk sralamas anlamna gelmeyip belli devlet yetkilerinin kullanlmasndan ibaret ve bununla snrl medeni bir iblm ve ibirlii olduu ve stnlnn ancak Anayasa ve Kanunlarda bulunduu hususu ayrca belirtilmitir. Trk Milleti, Egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanmaktadr. Olur olmaz pek ok konuda inanlmaz ayrntlar Anayasa Metnini dolduran Anayasa yapcnn, yetkili organlar tek tek saymaktan kanmas ise ayrca anlamldr.Egemenlii, en gl olann kullanmak durumunda olduu bir ayrcalk veya stnlk eklinde anlamak neden yanl olsun?449. Cumhurbakan Sleyman Demirelin bir deerlendirmesi, ac da olsa, bir tarihi gerein tespitidir: 1960, halkn elinden devleti alma hareketidir.45 1960 darbesi, militarist syleme devlet nezdinde hkim bir pozisyon kazandrd, 1961 Anayasas ise sz konusu militarist sylemin kurumsal temele oturmasn mmkn kld.Trklerin Orta Asyada tarih sahnesine bir ulus olarak deil bir ordu olarak kt ve Osmanlnn da zaten baka her eyden nce bir ordu olduu, Trklerin sava bir toplum olduu, bu zelliin en az iki bin yllk olmasndan ve Trk milletini topyekn ordu saymak gerektiinden bahsedilmitir. Orduya ilikin bu sunma biimleri askeri mdahaleleri merulatrm ve onlara bir tarihsel sreklilik kazandrarak darbeleri normalletirmitir.Bu grme biimi sorunlu bir argman zerinde kendisini kurar. Trk milletinin millet-ordu ya da ordu-toplum vasfn tarihinin balangcndan bugne kadar muhafaza ettii argman Cumhuriyet dneminde oluturulan resmi devlet syleminin akademik bir uzantsdr. Batl tarihiler arasnda da fazlasyla yaygn olan bu bak asnn, indirgemeci ve stelik ideolojik bir yaklam olduu sylenebilir. 1960 darbesi, on yllk iktidar boyunca DPnin izlemi olduu politikalardan ok, DPnin ynetim mant ve dayanmakta olduu kltr kodlarndan rahatszlk duyan kesimlerin, askerin yardmyla yeni siyasi elitlerin tasfiye edilerek, eski ynetici bloun iktidara tanmas sreci olarak okunmaldr. DP dntrme srecini ynetememi, baaryla tasfiye edemedii ya da ittifak kurmay beceremedii bir bloun darbesiyle devrilmitir.46Bu itibarla, 27 Mays
42 43

alar Keyder (2004); Memlik-i Osmaniyeden Avrupa Birliine, letiim Yaynlar, stanbul, s. 198-201.

1961 Anayasas Madde 4: Egemenlik kaytsz artsz Trk Milletinindir. Millet, egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr. Demokratik sistem asndan hem trajik hem ironik olan bu tablonun Anayasa Hukuku Profesr Mmtaz Soysala gre tarifi; 1961 Anayasas, Trk Anayasaclnda 1920den balayarak srp gelen bir gelenei byk lde deitirmesi ve TBMMnin egemenlii kullanan tek organ olmaktan karlp egemenlii kullanan organlardan biri durumuna getirilii demektir.
44 45 46

Hikmet zdemir; Rejim ve Asker, z Yaynclk, stanbul, 1993, s. 211, 232. Hikmet zdemir; Trkiye Cumhuriyeti, z Yaynclk, stanbul, 1995, s. 237. Mete K. Kaynar (2010); s. 27, 54.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

71 / 1404

1960 darbesinin neden gerekletii sorusu deil, hangi koullar altndaki sylemler etrafnda gerekletii sorusu daha gerekidir. Konuya ilikin literatrde darbenin nedenlerine ilikin temel argman ne kmaktadr. Darbeyi yapan askerleri merkeze alan ilk argman orta alt snfa mensup askerlerin Demokrat Partinin politikalarnn rn olan yksek memur ve i adamlar snf karsnda ikincil konuma dmeleri ve yaanan yksek enflasyonun gelirlerinde yol at gerileme karsndaki honutsuzluunu ileri srer. kincisi, 1950lerde Brokratlara ynelik olumsuz politikalarn bir sonucu olarak darbenin sistemin yeninden restorasyonu ve brokrat elite yeniden itibarlarn iade etme amacyla gerekletiini savunur. nc ve en yaygn gr ise Demokrat Partinin otoriter uygulamalar ve yaanan parlamenter krizin darbeye giden sreci hazrlad ve darbenin en dolaysz nedeni olduu eklindedir.Askeri mdahalenin yaplmas ve militarist bir ynetimin kurulmas noktasnda btn bu nedenlerden daha kritik olan ey, ordunun politik ve sivil alana mdahale etmesinin makul gren ve onaylayan bir sylemin darbe ncesinde gelimeye balam olmasdr. Bu balamda darbenin gerekletii zaman diliminde ordu - niversite - basn ls denilen ve muhalefetin de etkin bir ekilde dhil olduu militarist sylemsel ittifaka daha yakndan bakmak gerekir.47 Demokrat Parti dnemi ve sonrasnda, brokratik sekinler kart siyasal sekinler, devletarlkl siyasal rejimi, toplum-arlkl deil fakat parti arlkl siyasal rejime dntrmeye altlar. Siyasal parti-arlkl siyasal rejim ibaresi ile toplum katmanlarndan byk lde zerk bir ekilde faaliyet gsteren parti sistemi kastedilmektedir. Osmanl-Trk siyasal yaplanmasnda siyasal etkinlie sahip toplum kesimlerinin bulunmam olmas byle bir siyasal parti sisteminin ortaya knn nedenidir. Bu kendine zg durum, Trkiyenin siyasal dinamiklerinin ussallk, lmllk ve dn vererek uzlama normlar erevesinde gelimemesine ve ar oulculuk (ounluun aznla hak tanmama) ve brokrasiyi normalin tesinde derecede arasalla dntrmeye alma eilimlerini beraberinde getirmitir. Bu durum, lkenin siyasal hayatnn zaman zaman krizler ile karlamasna yol amtr. Trk siyasetileri iktidar mutlak olarak alglama eilimindeydi, iktidar elinde tutann snrsz yetkiye sahip olduu dnlyordu. Bu durum, brokratik sekinler merkezli siyaseti, parti merkezli siyasete dntrme abalarnn sonucu idi. Demokratlarn Atatrk dncenin brokratik yorumuna alternatif sunamamalar, dier bir deyile, ykmakla megul olduklarnn yerine geebilecek yeni bir adap oluturamamalar, rejimin zaman zaman partide yaplanm arakncla kaymasna katkda bulundu. Feroz Ahmada gre: Devlete yaslanmay baaramayan Demokratlar, kendilerinin ve haleflerinin bir feti haline getirdikleri mill iradeyikendilerine bir bayrak olarak aldlar. Demokratlarn 1950 - 1960 dneminde, ezici bir ounlua sahip olduklar halde neden btn bir on yl boyunca muhalefetle uratklarn anlamak zordur. Nitekim Ahmad, bu durumun sonucu olarak Demokratlarn benimsedikleri stratejiyi u ekilde belirtmitir: Bu (mill irade anlay) Demokratlar, devlet kurumlarn tamamen denetimleri altna alma ve yalnzca kendi amalar iin kullanma hakkna sahip olduklar sonucuna gtrd.48 Siyasal kltrmze sinmi muhalefete tahammlszlk, halka gvenmemek, bir takm gelimeleri lkenin tehlikeye doru srklendii eklinde deerlendirilmesi ve siyasal elitin mevcut gelimelerin nda gelecei iyi okuyamamalar ve buna uygun bir tavr sergileyememeleri darbelerin oluumunda etkin rol oynamaktadr. Trk siyasal sisteminde merkez ile kenar arasndaki fay hattnn kart deerler ve ilkeler zerinde ykselmesi ve her iki kesimin temsilcileri arasnda demokratik srelere ve deerlere ncelik tanma konusundaki farkl tutumlar darbeyi beslemektedir. 27 Mays darbesinin rn olan 1961
47

Ali Balc (2011); s. 37, 38, 39, 47, 48, 49. Heper (2006); s. 133, 150, 161, 162, 178, 189.

48Metin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

72 / 1404

Anayasann siyasal iktidarn kullanlmasna brokratik glerle ordu ve aydnlar mill iradeye ortak etmesi paradoksal olarak demokrasinin geliimi ile merkez gleri arasndaki atmay ortaya koymaktadr. Bu demokrasinin zerinde ykselecei demokratik kltr henz iselletirememi toplumlarn demokrasiyi kurmalar elbette ki zor olmaktadr.49 18 Nisan 1960da Ana Muhalefet Partisi Lideri smet nnnn TBMMde Demokrat Partinin muhalefeti snrlandran yasalar karmasn eletirdii bir konumasnda kulland ifadeler dikkat ekicidir. nnnn konumasnn satr aralarna bakldnda onun da DPyi eski iktidar blouyla ittifak kuramamakla sulad grlebilir:
Milletleri ihtilale nasl zorladklar nsan Haklar Beyannamesine girmitir. Eer idare insan haklarn tanmaz, bask rejimi kurarsa, o memlekette ayaklanma olur Eer insan haklar yrtlmez vatanda haklar zorlanrsa, bask rejimi kurulursa, ihtilal behemehl olur Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam Arkadalar artlar tamam olduu zaman milletler iin, baka kar yol yoktur kanaati zihinlere ve btn messeselere yerleirse, meru bir hak olarak kullanlacaktr.50

Askerin sivil alana mdahalesini normalletiren bu grme biimi sadece darbenin hemen ncesi ile sonrasndaki sreci birbirine balayan sylemsel bir srekliliktir. nnnn darbeyi merulatran bu akl yrtmesi darbenin ardndan askeri rejimin merulatrlmas srecinde kullanlacak ve uzun bir sre akademik almalarda 1960 darbesinin temel nedeni olarak ileri srlecektir.51Sleyman Demirelin 27 Maysa ilikin deerlendirmesi ise az ve zdr: CHP lehine DPnin ordu tarafndan ezilmesidir. Hepsi bundan ibarettir. eklindedir. Bu adan bakldnda, 28 Maysta Cemal Grselin smet nnye: Emirleriniz bizim iin peygamber buyruudur, paam gibi bir ifade kullanmas, Ordu ve nn arasndaki yakn ilikiyi desteklemektedir. Ayrca Darbe sonrasnda, CHPnin tekilatlarna yollad genelgede MBKnn iyi niyetli olduuna ynelik inancn dile getirilmesi ve bu srete komitenin desteklenmesinin istenmesi de bu ilikiyi dorular niteliktedir.52 27 Mays 1960 tarihini dikkate deer klan ise, sylemsel olarak dominant pozisyon kazanan dili, yasalar, kurumlar, aygtlar, stratejiler ve pratikler zerinden srdrmeyi salayacak bir dnemi balatm olmasdr. Bu tarihte askeri, sivil denetimden bamszlatran dzenlemelerden, bu ayrcalkl pozisyonu deitirmeyi bir su haline getiren kanunlara kadar birok uygulama hayata geirilmitir. Askerin aygtlar zerindeki kontrol ve yeni kurumlar oluturmas bu ayrcaln meruluk ve normallemesi noktasnda nemli bir ilev stlenmitir.Hkmetler st bir kurul eklinde ileyenMill Gvenlik Kurulu gibi yeni yaratlan kurumlar yoluyla da yrtme btnyle askerin denetimi ve kontrol altna sokulmutur. Bu kurumlar 1960 sonras dnemi ncesinden farkllatrd iin nemlidir ve militarist sylemsel dilin snrlarn belirleyen, dier sylem biimlerini suskunlua iten ve militarist dili ayrcalkl klan tam da bu kurumlar olumutur.53

49 50 51 52

Davut Dursun (2001); s. 37. Mete K. Kaynar (2010); s. 53. Ali Balc (2011); s. 50, 51.

Kamil Demirhan; 27 Mays Mdahalesinde Ordunun Gericilik Algs ve Gericilik Sylemi zerine Bir Deerlendirme, Resmi Tarih Tartmalar - 9, 27 Mays: Bir Darbenin Anatomisi, zgr niversite Kitapl, Ankara, 2010, s. 86. Ali Balc (2011); s. 57, 58.

53

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

73 / 1404

27 Maysn anti demokratik yntemlerle anayasa yapma geleneini balattn ifade eden Serap Yazc: 27 Mays mdahalesi, Trkiyede siyaset srecinin demokrasi ynnde evrilmesini nleyen ok nemli sonular yaratmtr. Bunlardan biri, demokratik olmayan yntemlerle anayasa yapma geleneidir. lk kez 27 Maysn ardndan ortaya kan bu yntem, 12 Martta ve 12 Eyllde tekrarlanmtr. Bylece, Trkiyede belirli kesimlerde demokratik yntemlerle anayasa yapmann mmkn olmad gibi tuhaf bir zihniyet yerlemitir. Demokratik bir dzende tm kararlar, halka hesap verme yeteneinde olan seilmi organlar tarafndan verildii ve askeri makamlarn da bu organlarn iradesine tabi olduu halde, Trkiyede bunun tam aksi bir tablo yerlemitir. Nihayet 27 Mays Mdahalesi, vesayet kurumlar yaratmak suretiyle de seilmi organlarn hareket sahasn daraltmtr. Cumhurbakanl ile Anayasa Mahkemesi, 27 Mays mdahalesini gerekletiren ve bu mdahaleye destek veren devlet elitlerinin vesayet kurumu olarak tasarladklar organlardr. 1961 Anayasasnn yrrl sresince, Cumhurbakanlna, asker kiilerin seilmesi, bir tesadf deildir. Anayasa mahkemesi ise bu anayasann yrrl dneminden balayarak, hukukun stnl ve oulcu demokrasinin icaplarn korumak yerine, devletin resmi ideolojisini koruyacak kararlara imza atmtr.54 Askerin politik alana mdahalesinin meru bir zemine oturtulmas sadece basn, aydnlar ve politikaclar dzleminde olmad, daha da nemlisi bata lise ders kitaplar olmak zere devletin sivil alan ile fazlasyla i ie olduu kurumlar da bu normalletirme srecine dhil oldular. rnein militarist sylemsel dnem boyunca liselerde Trkiye Cumhuriyeti Tarihi adyla okutulan ders kitab 27 Mays ordunun aklad bildiri temelinde analiz etmi ve yaananlar bir devrim olarak tanmlamtr. Ayn isimli bir baka ders kitabnda da 27 Mays bir devrim olarak sunulmu, ekonomi ve zgrlk temelinde yaanan gerilimler karsnda Trk Silahl Kuvvetlerinin ie karma zorunluluu duyduu belirtilmitir. Dier ders metinlerinde de DP iktidar karanlk a olarak tasvir edilirken, 27 Mays da milleti kurtarmaya girien, gen demokrasimizi ykmak, Atatrk devrimlerini yok etmek isteyen gerici zmreyi ezen bir hareket olarak tanmlanmtr. Bu rneklerde grld gibi dnemin lise ders kitaplarnda askerin sivil alana mdahil olmas bir problem deil, aksine bir zorunluluk hatta devrimsel bir hareket olarak sunulmutur. 27 Maysn sorunlar zemedii, bilakis zlebilecek meseleleri dahi zmszle mahkm ettii gerei, 12 Mart 1971 gn Cumhurbakan Cevdet Sunaya sunulan MGK temsilcileri sfatyla altnda komutanlarn imzasnn bulunduu muhtra ile tekrar ortaya kt. Muhtra lkedeki anari durumunu sona erdirebilecek ve reformlar Atatrk bir gr dorultusunda hayata geirebilecek gl bir hkmetin kurulmas nerisiyle dolayl olarak Demirel hkmetinin istifasn talep etti. Demirel ise yapt aklamada ordunun mdahalesinin Anayasa ve hukuk devletiyle badamadn sylese de, ak bir eklide gelien darbe srecine kar hibir ekilde gl bir muhalefette bulunmamtr. Ayrca, muhtrann sola kar yapldn anlayan sa aydnlar ve basn, muhtrann lkeyi anariden kurtarp demokrasiyi iyi iletmek iin verildiini savunmulardr.55 12 Eyll 1980e gelindiinde iler artk rndan km/kartlm durumdayd. Askerin sivil alana dhil olmasnn en st aamasn temsil eden skynetim, sokak atmalarndan kaynaklanan gl bir sivil onayn ardndan gelmiti. Haziran 1980de hibir devirde devlet, hkmet ve kamuoyu skynetimin bugnk kadar yannda olmad diyen Sleyman Demirel, askerin politik ve sivil alandaki etkinliinin meruluk koullarnn ne kadar gl bir ekilde ortaya ktna iaret etmitir. Bu normalleme skynetim uygulamalaryla daha da
54 55

Muhsin ztrk (2012); s. 69, 70. Ali Balc (2011); s. 97, 99.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

74 / 1404

glendirildi ve srekli askerle i ie yaayan sivil alan, 12 Eyllde gelen askeri mdahaleyi gndelik yaamnn bir alt st olmas eklinde grmedi.Asker ve sivil alan arasnda birincisinin lehine olan bir hiyerarinin varl, kanlmaz olarak politik alann srekli bir ekilde askeri referans noktasna dntrmesine yol amtr. Bu hiyerarik ilikinin arpc rnei Diyarbakrdaki skynetim komutann deitirmek isteyen Demirel ile dnemin Genel Kurmay Bakan Kenan Evren arasndaki bir diyalogdur. Evren anlarnda bu konumay u ekilde anlatr:
Gneydou Anadoludaki blc ve anarik olaylardan bahsediyor, bunun bir trl nlenemediinden ikyet ediyordu. Maksadn anlamtm. Diyarbakrdaki 7. Kolordu ve Skynetim Komutannn deitirilmesini dolayl olarak istiyordu. Kendisine Skynetim Komutannn bu hususta bir ihmali ve kusuru olmadn bugne kadar gelmi gemi iktidarlarn o blgede uyguladklar yanl politika yznden yrenin patlamaya hazr barut fs haline geldiini, bu bakmdan grevinden alnmasn dnmediimi syledim. Bu konu zerinde fazla durmayarak konuyu deitirdi.

Evren ve Demirel arasndaki bu diyalog militarist sylemin etkin olduu dnemde sivil ve askeri alan arasndaki diyaloun tipik bir rneini tekil etmesi asndan nemlidir. Bir taraftan btn olumsuzluklar sivil iktidarlara yklenip ordu temize karlrken, dier taraftan sivil iktidarlar nemli konularda askerin dncesi dna tamayan bir politik yaam srdrmektedirler. Bu durumun kanlmaz sonucu da hemen her durumda askere ynelik gerekletirilen dolayl ve direkt referans olmutur. ktidarn doas gerei partisinin alaca oylara borlu olan sivil politikaclarn bu durumlarn tehlikeye dreceini bilmelerine ramen askerin politik alan zerindeki tahakkmne izin vermeleri tam da bu militarist sylem koullarnn sonucudur. Sivil ve politik alann yan sra bu ikisi arasndaki iletiimi salayan basn da 12 Eyll ncesinde nemli lde militaristlemitir. Bu durumun basndaki izdm Cumhuriyet ve Tercman gazeteleriydi ve bu iki gazete yaanan atmalar temsilcileri olduklar kesimin dilinden aktarmaktayd. Bunun da tesinde basnn neredeyse tamamna yaylan hava ak bir askeri darbe olmasa da, ordunun sokak atmalarna mdahale etmesi ynndeydi. atmalara sklkla yer vermenin yan sra, basnda terr problemine politik alann zm olamad argmannn yaygn bir ekilde dillendirilmesi dolayl olarak askeri, politik ve sivil alana mdahil olmaya armak anlamna geliyordu ve bu sunma biimi askeri mdahaleye ynelik toplumsal rzann salanmas noktasnda nemli bir ilev grmtr. te yandan, ordunun mdahalelerini onaylayan ve meru gren bir dil de basna hkim olmutu. rnein, 1979un son gnlerinde ordunun yaynlad tm anayasal kurulular ve siyas partileri uyaran metin birok basn organ tarafndan anayasal grevin yerine getirilmesi, demokrasinin talimat ve ona tannan son frsat gibi ifadelerle karlanmtr. Btn bu ifadeler en keskin halini ise Necip Fazl Ksakrekin 12 Eyll darbesinden hemen sonraki:
Bu hareket olmasayd devlet olmayacak, millet yerinde kalmayacakt.

Szlerinde anlam bulacaktr.Ksacas, ekonomik, sosyal, politik ve uluslararas dzlemde ileyen mmknlk koullar ve bunlarn militarist sylemi onaylayc yn 1980 darbesinin en nemli nedenidir. 12 Eyll dier iki darbeden ayran en nemli unsur aksi bir sesin kmad, emir komuta zinciri iinde planl bir ekilde gereklemi olmasdr. Ordu bir btn olarak sol gibi baka ideolojik kayglardan bamszlaarak sivil ve politik alana

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

75 / 1404

mdahalesini, kendisine emanet edildiini dnd bir lkede gerekletirilen normal bir pratik olarak grmtr.56 12 Eyll 1980den ynetimin sivil iktidara brakld Aralk 1983e kadar 669 yasa karan askeri rejim, adeta devleti militarist dzelmede yeniden restore etmitir. Cumhuriyet tarihinin en youn yasa yapma srecinin izledii bu dnemde devletin merkeze alnd, hiyerarik ve mutlak denetimi mmkn klan yasal ve kurumsal bir yap oluturuldu.Sol dncenin hibir ekilde dhil edilmedii byk lde askerin belirleyici olduu bu restorasyon srecinin sonucu ise muhafazakr, denetim arlkl, otoriter ve hiyerarik bir devlet yaplanmas oldu. 12 Eyll rejimi yaplanmasnn temsilini bulduu, dier bir ifadeyle militarist sylemin etkin bir ekilde zerine sindii en nemli yasal dzenleme 1982 Anayasas oldu.Siyasi hibir temsilcinin iinde yer almad ve tmyle brokratlardan oluan Danma Meclisi tarafndan hazrlanan 1982 Anayasas; devlet dndaki tm kurumlar ve kiilere mesafeli bakan, devletin bu kurumlar ve kiileri denetimine ncelik veren, bu denetimi mmkn klan merkezi kurumlar ngren, devlet dndaki kurum ve kiiler arasndaki yatay ba/balantlar kesen, kii ve kurumlar hiyerarik bir ekilde devlete balayan ve zgrlklerin istisnalarla snrlandrld bir anayasa oldu. Ksacas 1982 Anayasas militarist sylemin temel zelliklerini iinde barndran yasal bir metin olarak grlebilir. Anayasann 118. Maddesi, MGKnn tavsiye alan olan mill gvenlik alann tanmlam ve toplumun huzur ve gvenlii olan sivil alan, ak bir ekilde mill gvenlik alanna dhil etmitir. Bunun yan sra, tavsiye eder ibaresi ile deitirilerek Bakanlar Kurulunun MGK kararlarna olan ball daha da artrlmtr. Dikkat ekici olan bir husus, bu ibarenin Anayasa taslanda hkmetin uymakla ykml olduu tavsiyeler eklinde gemi olmasdr. Sz konusu ifade, dnyadan gelecek tepkiler gz nne alnarak yumuatlsa da, ifa ettii en nemli ey, dikkate alr ifadesinin askerin gznde bir tavsiyeden ok, emir olarak grlddr.57 1961 tarih ve 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Yasasnn 35. maddesinde: Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini Kollamak ve Korumaktadr.Hkm yer almaktadr. Bu dzenlemenin gemii 1935lere dayanmaktadr.
1935te 2771 sayl Ordu Dhili Hizmet Yasasnn 34. maddesinde; Ordunun vazifesi, Trk yurdunu ve tekilat esasiye kanunu ile (Anayasayla) tayin edilmi olan Trk cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. Ordu, askerlik sanatn renmek ve retmek ile vazifelidir. Bu vazifenin ifas (yerine getirilmesi) iin lazm gelen tesisler ve tekiller (kurumlar ve rgtler) kurulur ve tedbirler alnr. eklinde idi.

1961de karlan 211 sayl yasa ile kollamak ve korumak ile ilgili hkm ayr bir maddede yaplmtr. lk yasann 34. madde dnda kalan hkmlerinden pek ou 1938, 1945, 1949 ve 1953te deitirilmi; 1961de 211 sayl yasa ile tmden yrrlkten kaldrlmtr.1930lu yllarda, mill bamszlk mcadelesinin anlar ile yaayan bir meclisin Trk yurdunu ve tekilat esasiye kanunu ile tayin edilmi olan Trk Cumhuriyetini Korumak ve Kollamak derken ne kast ettii tahmin edilebilir; fakat 26 Mays 1960 gn Hkmet aleyhinde gsteri yapan Harp okulu rencilerinin bandaki subay ile 12 Eyll 1980 gn Parlamentoyu

56 57

Ali Balc (2011); s. 111-117. Ali Balc (2011); s. 118, 121-123.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

76 / 1404

feshederek lke ynetimine el koyan generallerin hareketi, yasa koyucunun vermek istedii mesajda yer almamaktadr. Aksine yasa koyucu ayn Yasann bir baka maddesinde:
Madde 43: Trk Silahl Kuvvetleri her trl siyasi tesir ve dncelerin dnda ve stndedir. Bundan tr silahl kuvvetler mensuplarnn siyasi parti ve derneklere girmeleri, bunlarn siyasi faaliyetleri ile mnasebette bulunmalar, her trl siyasi gsteri, toplant ilevine karmalar ve bu maksatla nutuk ve beyanat vermeleri ve yaz yazmalar yasaktr.

Diyerek Ordunun siyaset dnda olmas gerektiini aka hkme balam, farkl davranta bulunmay yasaklamtr. Bu uygulama yasann karld 1930lu yllar iin de ayndr. 1934te Bavekil smet nn imzasyla parlamentoya sunulan tasarnn 34. maddesinde ordunun vazifesi: Trkiye vatan ve cumhuriyetini mdafaa etmek eklinde yazlrken de askerin siyaset d kalmasna zen gsterilmitir.58Mill Mdafaa Encmeninin, 34. maddenin ordu vazifesinin daha iyi anlalmas ve bu vazifenin iyi retilmesi maksadyla, madde metninde deiiklik yaparak Trkiye vatan ve cumhuriyetini mdafaa etmek yerine Trk yurdunu ve Tekilat Esasiye kanunu ile tayin edilmi olun Trk Cumhuriyetini kollamak ve korumak diye hkmet tasarsnda deiiklik yapmas, kesinlikle, Silahl Kuvvetlerinin siyasete mdahalede bulunmas gerektii anlamna gelmemektedir.59Ordunun 2004 yl itibariyle, hl siyasetle uratnAlper Grm yle anlatr:
Gnlklerin 4 Kasm 2004 blmnn sonrasnda, eitli kolordu ve ordularda Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarna verilen brifinglerin tam metni yer alyor. Bu brifingler, TSKnn yalnz Genelkurmay ve kuvvet komutanlklar kararghlar seviyesinde deil her seviyede youn bir politik hareketliliin yaandn; siyaseti ve hkmeti izleme-denetleme faaliyetinin gerekletirildiini gsteriyor. Brifinglerin tamamn okuduktan sonra, zihnimde tam bir siyasi parti canland. (Trk Silahl Kuvvetleri Partisi-TSKP): Bu partinin genel merkezi Genelkurmay ve kuvvet komutanlklar kararghlar; il merkezleri ordu kararghlar; ile ve belde merkezleri ise kolordu ve daha kk askeri birliklerin kararghlaryd. Bilgiler, tpk bir siyasi parti organizasyonunda olduu gibi aadan yukarya iletiliyor, genel merkez de bu bilgileri yorumlayarak TSKPnin60 izleyecei siyaseti belirliyordu.61

Toplumdan yaltlm, kendisine mahsus ayrcalklar olan, baz aratrmaclarn deyimiyle bir zmre tekil eden bir kurumla kar karya olmann tesinde, anayasal sistem ierisindeki vesayeti konumunu koruma kaygs da var. Bu vesayeti konumun sisteme yansyan pek ok unsuru var. Bir defa, Trkiyede silahl kuvvetlerin hukuki statsn dzenleyen mevzuata dorudan veya dolayl olarak bakld zaman; Mill Gvenlik Kurulunun anayasal konumunun dnda, Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanunu, Genelkurmay Bakannn Grev ve Yetkilerine Ait Kanun, Mill Savunma Bakanl Grev ve Tekilat Hakknda Kanun, Trk Silahl Kuvvetleri Personel Kanunu, Trk Silahl Kuvvetleri
58 59

Hikmet zdemir (1993); s. 233, 234, 235.

Buna ramen, sorunu baka alardan inceleyen tannm baz yazarlarn, 35. maddeyi darbelerin yasal dayana olarak grdkleri bilinmektedir evket Sreyya Aydemir u deerlendirmeyi yapmaktadr: Kendi i hizmet kanununa gre btn bat demokrasileri arasnda ordu, yalnz bizde devletin koruyucusu olduktan baka bir de dzenin gzetleyicisidir. Yani Trk ordusunun i hizmet kanunu bizde orduya, lkenin snrlarn savunmaktan baka, bir de Cumhuriyet kurumunun ve sosyal siyasi dzenin gzetleyicisi olmak zihniyetini vermitir. Ordu. Bu kurumun ya da onun getirdii dzenlerin sarsldn grnce yasama ve yrtme organlarna mdahale edebilir. Hikmet zdemir (1993); s. 238.

60

Alper Grmn tespitleri Samuel Huntingtonn u szn hatrlatr: Trkiye, 1920lerin sonunda siyasi generallerin bir siyasi parti yaratt ve bu partinin siyasi generallere son verdii lkelere, Meksikayla birlikte rnek oluturmaktadr.

61

Alper Grm; maj ve Hakikat Bir Kuvvet Komutannn Kaleminden Trk Ordusu, Etkileim Yaynlar, stanbul, 2012, s. 302.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

77 / 1404

Hizmet Kanunu ve bunlara benzer birok mevzuatn, esas itibaryla 1960 darbesinden sonraki ortamda silahl kuvvetlerin sistem ierisindeki konumunu pekitirmek zere yapt bir dzenlemeler serisidir ve Trkiyede bu mesele de baka meseleler yannda kkten ele alnmad srece yani silahl kuvvetlerin hukuki statsnn demokratik, oulcu, Batl tarzda bir demokrasiye uygun biimde ve sivil inisiyatifte yeni batan, yle palyatif tedbirlerle, 35inci maddeyle u veya bu lde oynayarak deil de kkten dzenlemedike, meselenin bir yn eksik kalacaktr.62 Trk Anayasa geleneinde ve yasalarnda silahl kuvvetlerin parlamenter sisteme mdahalesini meru ve hukuk asndan yerinde gren bir dzenleme olmamas bir yana, Anayasa koyucu bu tr mekanizmalara anayasada yer verilmesini de tehlikeli bulmutur. Ayrca Silahl kuvvetlerin kime kar hangi koullarda ve kimler tarafndan kullanlabileceini de ak hkmlerle dzenlemitir. Buna ramen:
Trk Silahl Kuvvetlerinde grev, ya st makamlardan verilir, ya da durumdankarlr. (Trkiyede Ykc ve Blc Akmlar, Kara Kuvvetleri Komutanl, Hizmete zel Yayn, 1982, s. 6).63

eklindeki maksadn aan yorumlar, konunun akla kavuturulmas ihtiyacn ortaya koymaktadr. Bu erevede, yasa yapc tarafndan yanl yorumlara son vermek maksadyla,mevcut anayasadan balamak zere, zellikle darbe dnemlerinde karlan ve halen yrrlkte olan binlerle ifade edilebilecek kanun, tzk, ynetmelik, genelge vb. dzenlemelerin, demokratik ve sivil bir anlayla beyaz ve yeni bir sayfa amak eklinde ele alnma zorunluluu vardr. 1950'deki genel seimlerde Demokrat Parti'nin ezici ounlukla seimi kazanmas, halkn oyuyla 27 yllk tek partili rejime son vermitir; ama bu dnemdeki Resmi Trkiye'nin yaps, misyonu ve konumu ok az deimelerle olduu gibi devam etmitir. Temel ilkeler, hedefler, yneliler korunmu, sadece baz ufak tefek rtular ve restorasyonlara gidilmitir. Resmi Trkiyenin yaps ve misyonunda sapmann olduuna inanldnda 1960, 1971 ve 1982de ordunun darbeleri gelmitir. Bir bakma teki Trkiyenin ok partili rejimle ele geirdii sandk ve baz hrriyetler yoluyla Resmi Trkiye'yi dntrme ve kendine yaklatrma abalar; ordunun darbeleri, insan haklar ihlalleri ve anti demokratik yntemlerle durdurulmu ve bozulan dengeler Resmi Trkiye'nin lehine yeniden yerli yerine konulmutur. 1960 darbesinden sonra hazrlanan 1961 anayasas, 1971'de yaplan deiiklikler, 1980 darbesinin rn olan 1982 anayasas gelimeleri Resmi Trkiye'nin lehine kurumlatrmtr. Trkiyenin, ulusal ve evrensel gelimeleri pek ciddiye almakszn direnle, inatla ve iine kapanarak yoluna devam ettii sylenebilir. Bunun ne kadar byle srp gidecei ise cevapsz bir soru olmakla birlikte sonunda Resmi Trkiye'nin teki Trkiye'nin gelimesi karsnda pes etmesi mukadderdir.64 9. Cumhurbakan Sleyman Demirelin 1982 Anayasas referandumuyla ilgili olarak: Hadi diyelim ki halk bir ey yapamad. Yani 1980 darbesinden sonra yaplan referanduma gidip yzde 92 oy vermeye mecbur mu yani? O zaman bizim belimiz krlyor, Hrriyet diyenlerin, ondan sonra Adalet diyenlerin beli krlyor. Yzde 92 oy aldm kardeim.

62Mustafa Erdoan, Akademisyen - Hukuku, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 18 Ekim 2012, s. 2. 63 64

Hikmet zdemir (1993); s. 236, 237. Davut Dursun (1999); s. 218, 219.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

78 / 1404

diyor.65 Bu tespitin ok da yerinde olmad, referandumun olaanst artlarda yapld ve halk zerinde mevcut darbe ortamnn oluturduu basknn alnan sonuta ok etkili olduu hususu, 1989 ylnda Il Alatlnn yapt Trk semeninin siyasi bilincini ele alan aratrmada ortaya kmtr. 1982 Anayasasnn deitirilmesini isteyenlerin oran %58 olarak tespit edilmitir. Trkiye rneindeki darbelerin dnyadaki emsallerinden ayrlan yan; askeri mdahalelerin btn ypratclna ramen, Trk ordusunun, kendisini aranlr klabilmi olmas ve imtiyazl konumunu kabul ettirme konusunda nemli mesafeler alabilmi olmasdr. Askeri mdahale dnemlerinin ksa sreli olmas, tam da askerlerin ngrd gibi, ordunun prestij kaybn snrlayabilmitir. Bu olgu, hem insan haklar ihalelerinin vahim olarak alglanmasn zorlatrm, hem de TSKnn ekonomik, siyasal veya askeri baarszlklarn msebbibi olarak grlmesi ihtimalini azaltmtr. Oysa Arjantin, Brezilya ve ili gibi lkelerde uzun sreli askeri ynetimler, ordularn ypranmasn kanlmaz klm bylece askeri mdahalelere kar geni bir toplumsal ittifakn temelleri atlmtr.66 TSKy aranlr klan faktrlerin banda, demokratik siyasetin ve sivil kurumlarn etkili almadna dair yaygn kan gelmektedir. Toplum iinde bir arada yaama, belli fonksiyonlarn yerine getirilmesini gerekli klar. Eer baz kurumlar kendilerinden beklenen ilevleri yerine getirmekte zorlanyorlar ise, dier baz kurumlarn devreye girmesi temel sosyolojik aksiyonlardan biridir. Toplumsal olaylarda polis yerine, askerin arlmas, grevini kanunlara uygun ve tarafsz bir biimde yapmas gereken emniyet tekilatna gvensizliin bir gstergesidir. Mesela, demokratik siyasetin Alevilerin sorunlar konusunda zm retemeyeceine inanlmas, Cem Vakf bakannn umutlarn MGKya balamasnda etkili olan faktrlerdendir.67 Ayn minvalde barts meselesinde de sivil siyasi irade zgrlkten yana tavr koymak yerine devlet eksenli bir yaklam sergilemitir. niversite kaplarndan geri evrilen, eitim haklar ellerinden alnan kz ocuklarna okumalar iin bu lkenin dnda lkeler gsterilmitir. Burada paternalist (babac) devlet baknn bir yansmas olarak gl, tam itaat bekleyen, erkek egemen baba figr anlaynn tezahr ettii grlmtr.Komisyonumuzca dinlenen 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel unlar sylemitir:
Bir basn toplantsnda, basn toplantsnn sunucusu sual soruyor: Bu barts meselesini niye halletmediniz? Benim verdiim cevap u: Barts meselesi dediiniz meseleyi iyi ayralm. Benim anam bartl, kz kardeim bartl, eim ba ak ve kimsenin bir ey dedii yok, ayn evde oturuyoruz. Bizim barts diye bir meselemiz yok, barts niversitenin var, devlet dairelerinin var. Bu devlet dairelerinde ve niversitede barts istenmemesi de mevcut hukukun gerei. Benim itirazm, Trkiye Cumhuriyetinin kanunlarna uyulmamasnadr. Eer, Trkiye Cumhuriyetinin Anayasa Mahkemesi ve Dantay o kararlar vermise ona uyacaksnz. Peki, okumak isteyenler ne
65Sleyman

Demirel, Trkiye Cumhuriyeti 9. Cumhurbakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 7 Haziran 2012, Ankara Gniz Sokak, s. 9.

66Tanel Demirel; Trk Silahl Kuvvetlerinin Toplumsal Meruiyeti zerine, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 353, 358, 396. 67Alevilerin

umudu MGK.Cem Vakf Genel Bakan Prof. Dr. zzettin Doan, siyasi partilerin yllardr Alevi sorununun zm iin her defasnda sz verdiklerini ama szlerini yerine getirmediklerini ifade etti. Devlet adam tutabilecei sz vermeli ve bunun gereini yapabilmelidir. Yalanc eittir siyaset adam, imajnn silinmesi gerekir. Sorunlarmz byk. Bunlarn zm iin sz veren siyasi partiler her defasnda szlerini tutmadlar. Bu yzden umudumuz Mill Gvenlik Kurulu. Bu meseleyi ancak MGK zebilir. Buna da inanyorum. (Milliyet Gazetesi, http://www.milliyet.com.tr/2000/08/13/yasam/yas01.html 13 Austos 2000, Eriim: 1 Temmuz 2012).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

79 / 1404

yapsn? Okumak isteyen bu kadar ocuk var yani. Aa yukar, bugn, niversite rencilerinin yars kz. Bunlarn yzde 90nn-95inin bir problemi yok. Onlar da ona uysunlar, o kzlara uysunlar. Peki, onu yapmyor, ne yapsn? O zaman, bu iin serbest olduu yere gider kardeim. Neresi serbestse oraya gider. Nerede serbest? Avusturyada, oraya gider yahut Arabistanda, oraya gider insanlar. Vay sen misin bunu diyen! Demirel, Trban takan Arabistana gitsin. dedi. yle diyen falan yok. Denilen u: Eer trban mutlaka takacaksan, bunun msait olduu, mnasip olduu yere git. Benim barts diye bir meselem yok. Benim sadece Trkiye Cumhuriyetinin kanunlar meselem var.68

Askeri vesayet sisteminin tamamen zora ve korkuya dayal olarak ayakta durduu gr ve tezini sorgulamak gerektiini ifade eden Tanel Demirel: Vesayet sisteminin tam olarak bittii kanaatinde deilim. Vesayet sistemi dediimizde sistemin kurumlar, onun yasal erevesi, onu besleyen zihniyet dnyas halen devam ediyor. Bu sistemin hukuki alt yapsna fazlaca dokunulmu deil; vesayet sistemini besleyen zihni donanmla tam anlamyla mcadele edilebilmi deil. Belki daha nemlisi bizim vesayet sistemi dediimiz eyi bir garanti olarak gren veya vesayet sistemini u ya da bu ekilde benimseyen hi de azmsanmayacak bir semen kitlesi mevcuttur. Biz 1950 Demokrat Parti zaferinden sz ediyoruz, CHPnin ald oy yzde 39,45. Halen bu taban olduu iindir ki bu lkede vesayet dediimiz eyin tasfiyesinde zorluklar yaanyor. Trkiyede farkl toplumsal kesimler ve gruplar var, farkl kesim ve gruplarn birbirlerine kar pheleri, korkular ve kayglar var. Ve Silahl Kuvvetler darbelere destek devirirken karsna aldklar bir kesime kar tekilerin desteini almay baaryor. 27 Mays 1960 darbesinde darbeye maruz kalanlar genellikle muhafazakr, mtedeyyin, kyl, taral kesimlerdi. Arkasndan 12 Mart ve 12 Eyll darbelerinde bir ekilde bu kesimlerin destei alnd. htilalleri merulatrmak iin Biz 12 Mart, 12 Eyll sizin kutsallarnz olan devlet ve dini korumak iin yapyoruz. Sola kar yapyoruz. Batllamac elitin ocuklar solcu oldu ve arkalarndakilerin byk bir ksm alevidir. tezi ileri srld ve kendine ciddi bir destek de buldu. 28 ubat ve sonrasnda ise Alevilerin destei arand. sizi bu Snni dindarlarn baskclndan ancak biz koruruz mesaj verilince, Alevi kesimde ciddi bir ounluk Ne yapalm, demokrasi olmasa da olur. Snni korkusu ok daha nde. deyip bu hareketleri alkladlar. Alklamasalar bile en azndan tepki gstermediler. Askeri vesayet sisteminin tamamen zora ve korkuya dayal olarak ayakta durduu gr ve tezini sorgulamak lazm.69 ttihat Terakkinin nde gelenlerine bakldnda, bu lkenin bugnk siyasal kltrnn temellerini atm olan kadrolardr. Cumhuriyeti kuran kadrolar buradan gelmilerdir. Dikkat edilecek olursa bunlarn hepsi mtevaz orta kesim ailelerinin ocuklardr. Yani Sadrazam Talat Paa bir posta memurudur rnein. Enver Paadan Mustafa Kemal Paamza kadar hepsi mtevaz orta snf ailelerin ocuklardr. Bunlarn bir ekonomik gc yoktur yani retim srecinde belirleyici bir rolleri yoktur. Toplumun beenisini kazanp, onun zerinden bir siyasi g devirme kayglar yoktur. Peki, nereden aldlar glerini? niformal ve silahl olmaktan kaynaklanan devlet aygt ve devlet memuriyeti zerinden toplumu ynetme ve ynlendirme geleneinden aldlar glerini. Trkiyede ttihat Terakki anlay bugne kadar hi deimedi. Memurun ne topluma kar bir sorumluluu ne de ekonomik bir art deer yaratma kaygs vard. Memurun devlet aygtn kontrol edip toplumu ekillendirme, ynetme ve ynlendirme gcn eline geirmesi bu toplumda normalletirildi, makulletirildi, yasallatrld ve kurumsallatrld. imdi, darbeleri armaya, darbe ortam yaratmaya lzum yok. Trkiyede zaten bunun hem hukuksal, hem kurumsal, hem psikolojik alt yaps
68Sleyman

Demirel, Trkiye Cumhuriyeti 9. Cumhurbakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 7 Haziran 2012, Ankara Gniz Sokak, s. 45, 46. Muhsin ztrk (2012); s. 187, 188.

69

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

80 / 1404

oluturulmu bulunuyor. Askerlerin sadece yaptklar, zaman geldiinde bu alt yapy, bu mekanizmalar harekete geirmek ve bu ttihat Terakki geleneini srdrmek. Mehmet Ali Birand, Faks ektim Genelkurmay Bakanna, Allaha faks ekilir mi? dedi. Bir tekilat ki kendi teorisini oluturmu, bu tabii laik siyasal bir teoloji, kendi Allahn ve ruhban snfn da oluturmu. Toplumdan soyut bu anlay fevkalade tehlikeli bir ey. Bu orduyu lojmanlar marifetiyle toplumdan soyutlamann gerekesi ise udur: Askerler halkn iinde yaaynca yani kiralk ev tutunca o zaman halk gibi dnmeye balar, ordunun yenieri gibi dnmesi lazm yani padiahn ahsna bal olmas, bu ok tehlikeli.70 Bunun nemi urada. Siz ordunuzu halkn iinden seiyorsunuz, halk bir tarla olarak dnn, oradaki iekleri kknden koparyorsunuz; ite asker lise, harp okulu, daha ileri olanlar, harp akademisi. Bu halk ocuklarnn bir zaman sonra artk halkla hibir temas kalmyor, bunlar devletin ocuklar oluyorlar. Devletin ocuu olduu zaman, kendisini de kamu grevlisi olarak grmyor yani topluma kar sorumlu memur olarak grmyor, devlet memuru diyor kendisine ve sadakati devlete kar ama o Sadakati devlete kar. dediimiz o devleti de kendisi ileten bir aygt olarak grdnden aslnda kendine hizmet ediyor. Kendi ayrcalna, kendi gcne hizmet ediyor. O yzden, brokrasinin devlet aygtn brakmas mmkn deildir. Btn gc, imtiyaz ve btn kaynaklar, derledii ve kulland kaynaklar devlet mekanizmasndan elde ediyor ve bunu da paylayor. Bunu ksmen siyasilerle, ksmen ite akademisyenle paylayor, basnla paylayor ite basnn arkasndaki ekonomik karlarla paylaarak yani bir tr avantajlarn distribtrln yaparak, bu ayrcalkl konumunu ve bu ayrcalklar salayan dzeni srdrebiliyor. Bu dzen bugn siyasi gcn kaybetmitir ama hukuken varln srdrmektedir, kurumsal olarak da hl ayaktadr. Ne zaman ki bugn, baskn olan siyasi otorite yavalar bu mekanizma tekrardan ileyebilir. Darbe dediiniz ey sadece mevcut iktidar deitirmek deildir. Darbecinin yldrarak ve sindirerek bir toplumu kleletirmesidir, onu bir sr hline getirmesidir ve Trkiyede toplum maalesef bir sr hline getirildi ve darbeyi ve darbecileri onaylayacak bir psikolojiye kavuturuldu. Trkiyenin asl mcadele etmesi gereken budur ve buna niversite de alet oldu, basn da alet oldu ve kendisine aydn diyenler de. nk deimeyen iktidar askerler olduu iin devletin olanaklarndan onlarda yararlandrld.71 Baz kaynaklarda son darbe, kamuoyunda da postmodern darbe72 olarak bilinen 28 ubat analize tabi tutan Mustafa Erdoan; szde irticaya kar yaplan bu giriimin aslnda kendisinin irticai bir hareket olduunu ve 28 ubatlarn tarihi geri evirmek istediklerini syler: 28 ubatn failleri siyasette meruluun kaynann halk olduunu reddetmilerdir. Onlara gre, meruluun kayna halkn iradesi deil resmi ideoloji, hatta onun karikatrize edilmi biimci bir trdr. Onlar Trkiye halknn siyaseten ergin olmadn ve ilnihaye vesayet altnda yaamaya mstahak olduunu dnen haddini bilmezlerdir. Onlara gre halk dediin dnk erba ve yedek subaylardan olan bir yndan baka bir ey deildir. Onlar Trkiyenin btn problemlerinin kaynann halkn siyasi tercihleri olduunu vehmetmilerdir. Modernleme dnemi Trkiye tarihinde hukukun bu kadar aka ve kaba saba bir ekilde ihlal edildii baka bir dnem gstermek zordur. 28 ubat bu bakmdan 12
70Dou

Ergil, Siyaset Bilimci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 4 Ekim 2012, s. 18Ergil, Siyaset Bilimci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 4 Ekim 2012, s. 18-

20.
71Dou

20.
72Postmodern

Darbe:Kavram, ilk olarak Radikal Gazetesi yazar Trker Alkan'n 13 Haziran 1997 tarihli ve postmodern bir asker mdahale" balkl yazsnda yer ald. 28 ubat 1997 dnemimde Genelkurmay Genel Sekreteri olan Tmgeneral Erol zkasnak da 14 Ocak 2001'de katld Ceviz Kabuu programnda: 28 ubat postmodern bir darbedir! eklinde aklamasyla darbeyi itiraf etmitir. Hulki Cevizolu, Generalin 28 ubat tiraf Postmodern Darbe, ismiyle konuyu kitaplatrmtr. (Ceviz Kabuu Yaynlar, 2001).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

81 / 1404

Eyll rejimiyle bile yarabilecek bir durumdadr. Anayasay kanunla, kanunlar ynetmelikle etkisiz klmaya almak ancak 28 ubat zihniyetinin akl edebilecei bir iti. Hukukun evrensel ilkeleri ftursuzca ve sistematik olarak bu dnemde inenmitir. Bu zihniyetin insan haklaryla ilikisini dmanlk kelimesiyle ifade etmek belki de anlamszdr; nk bu kafa yaps esasen insan haklar diye bir kavramdan habersizdir. Aktr ki, 28 ubatlar her bir kiinin insan onuruna sahip bir deer olduu fikrine yabancdrlar. te bu zihniyet, gayet doal olarak, devlet eliyle insan haklarna kar bir saldr kampanyas balatlmasna, bata din ve vicdan, ifade ve rgtlenme zgrlkleri olmak zere temel haklarn ftursuzca inenmesine yol amtr. 28 ubatlar toplumsal eitlilii ortadan kaldrarak btn bir toplumu tek-biimli hale getirmek, standardize etmek istemilerdir. nsanlarn doutan getirdikleri, kendi iradelerinin eseri olmayan farkllklarn bile bir komplo olarak deerlendirmilerdir. Onun iindir ki, devlet merkezli kaba bir milliyetilik anlayn hkim klmaya almlar, bu anlay karanln rts yapmlardr. Balca, Krt kimliini ve slami hassasiyetleri resmi dman olarak ilan etmi ve buna gre icraat yapm, yaptrmlardr.Kla dzenini btn bir topluma temil etmek, toplumu demirden bir disiplin altna almak istemilerdir. Karmak toplumsal sorunlar bu nedenle anlamamlar, her trl sorunun emirle yok edilebilecei zehabna kaplmlardr. 28 ubat bilim kart, dogmatik bir hareket olduundan, niversiteleri klalatrmaya yeltenmi; bu erevede bilim adamlarnn sorgulayc ve tartmac deil, resmi ideolojinin buyruklarn sorgusuz sualsiz kabul eden dogmatik kiiler olmalarn ve rencilerini de yle yetitirmelerini salamaya almlardr. 28 ubat kalkmas tipik bir cahil cesareti rneidir.73 Oktay Ekiye gre Trkiyede darbeler dnemi artk tarihe gmlmtr:
Sultan Abdlazizden alp bugne gelebilirsiniz. Ta o tarihten itibaren srece bakarsanz giderek metotlarn deimekte olduunu ve yumuamakta olduunu da grrsnz. Bu neyi ifade eder? Bu, toplumun artk darbelere tahammlnn kaba, ar, baltayla olayn stne gider gibi darbe yapma geleneinin toplumdan tepki grmesinin ve toplumdaki olgunlamann getirdii bir sonutur. Nitekim en son hatrladmz kiminin darbe dedii, kiminin elektronik darbe, e-darbe dedii 27 Nisana gelince bakyoruz ki artk nternete kadar inmi darbe metodu. Bu, zaten lmn geldiini gsteren bir gelimedir, yani darbeciliin ldnn bir somut rneidir. Ben bunu daha ok toplumdaki gelimeye, iletiimin yaygnlamasna ve demokrasinin hakikaten artk kuaklarn iliklerine, genlerine kadar ilemi olmasna balyorum. O nedenle, darbenin, darbeciliin artk ldn dnyorum.74

1960, 1971, 1980 darbeleri, hatta 1990lardaki 28 ubat postmodern darbesi ya da 27 Nisan gibi askeri ynetim ve mdahaleler ayn zamanda Trkiyede demokrasi adna byk frsatlard. Yunanistanda, spanyada, Portekizde, Arjantinde sivil siyasetiler, 1970li ve 1980li yllarnda askeri dnemlerin noktalanmasyla birlikte hem darbecilerden hesap sordular, hem darbecileri cezalandrdlar, hem de darbeleri tarihe gmen demokrasi reformlarn yaptlar. Yunanistanda 1960 darbesini yapan ve yedi yl sreyle lkeyi demir elle yneten askeri cuntann tm yeleri yarglandlar, hapse atldlar. Bir ksm hapiste ld. Sonuncu general, 2009 yaznda ya haddi ve salk nedeniyle hapisten kmadan nce, parlamento tarafndan kamuoyu nnde yazl olarak zr dilemek zorunda brakld. Bizde ise hep tersi yaand. 27 Mays darbesini yapan cuntann lideri cumhurbakan seildi. Cunta

73

Mustafa Erdoan, 28 ubat Gnl Post-Modern Darbenin Anatomisi, Orion Kitabevi, Ankara, 2012, s. 39-43. Eki, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 30 Ekim 2012, s. 42, 43.

74Oktay

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

82 / 1404

yeleri, mr boyu senatr yapldlar. 12 Mart yapanlara dokunulmad. Hatta biri75 az daha yine cumhurbakan seiliyordu. 1970li yllarda patlayan Lockheed Yolsuzluk Skandalnn asker kanadndaki hesab bir tek Trkiyede sorulmad. 12 Eyll yapanlara da dokunulmad. Cuntann lideri cumhurbakan seildi. Hatta daha ilginci, Sleyman Demirel daha sonraki yllarda cumhurbakan olunca, 1980de kendisini deviren 12 Eyll darbesinin liderini ankaya Kknde arlayabilmitir.76 12 Eyll 1980den 6 Kasm 1983e kadar btn mevzuat yeni batan ele alnmtr, ihtiyaca uygun hle getirilerek deta ikinci bir anayasa yaplmtr. Sonra sistem kendi hlinde ilemeye braklm ama bu sefer, daha evvel 71deki ara mdahale benzeri bir durumu yaratmak zere 28 ubat mdahalesi yaplmtr. Fakat fark, bu, eskiden yapld gibi dorudan doruya silahl g kullanarak veya gce dayanarak ynetimi kendi kontrolne almak eklinde olmamtr. nk byle bir metot, Trkiye'nin gitgide gelien, Bat dnyasyla btnleme yolundaki ilikilerine, yeni profiline artk uymuyordu. Darbeler konusunda toplumda iyi kt bir uyanklk olumutu. Trkiye'nin, 12 Eyll darbesi sonrasnda Avrupa Konseyinden karlmas iin baz Kuzey Avrupa lkeleri giriimde bulunmulard ve Trkiye NATOdaki ve Amerikann nezdindeki kredisinden dolay Avrupa Konseyinden karlmaktan kurtulmutu. Daha sonraki dnemde bu tecrbe gz nnde tutulmutur ve daha akllca, ustaca bir yntemle bu sefer sivil veya yar sivil g unsurlarnn devreye sokulmas suretiyle genel bir atmosfer yaratlmtr. Grnte biimsel olarak demokratik sreler iliyor gibi grnyor fakat gerekte yetki anayasal kurumlarda deil fiilen baka yerde.77 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel,darbeleri filin zcaciye dkknna girmesine benzeterek darbelerin Trkiyeye byk zararlar verdiini ve memleketi kurtarclardan kurtarmak gerektiini komisyonumuza ifade etmitir:
Darbeler Trkiyeye byk zarar vermitir. Eer Trkiye bir darbe lkesi olmasayd bugnk durumdan daha iyi olurdu her ey, ok daha iyi olurdu. Darbeyi alklayanlar dhil veya darbeyi tevik edenler dhil veya darbeden memnun olanlar dhil, olmayanlar, olanlar, hepsi zarar grm. Bunun idraki iinde olunmazsa, bundan sonra Trkiyeyi ileriye gtrmekte zorluk olur. Onun iin, birinci mesele halkn skntlarnn zmn olaanst birtakm reetelerde, olaanst birtakm kurallarda, olaanst ynetim ekillerinde deil, kendi hr iradesiyle setii idarelerde aramas lazm ve eer halk kendi hr iradesiyle setii idarelerden memnun deilse, bekleyecek, yani o idarenin deime zaman gelinceye kadar bekleyecek. Deime zaman sandktr. Sandk gelene kadar bekleyecek ve orada kendi iradesini kendisi ortaya koyacak. Bunu yerletiremedike Trkiyede huzuru, sknu salamakta skntlarmz zor geer, ne kadar urasak zor geer. Yani unu sylemek istiyorum: Trk vatanda birbiriyle olan meselesini darbe yoluyla halletmeye kalkmamal, bir. ki, kendi meselesine yine darbe yoluyla zm aramaya kalkmamal, bunlarn hepsini, meruiyetten uzaklamamal, meru yollardan giderek neyi aryorsa onu bulmal. Darbe, aslnda filin zcaciye dkknna girmesidir. Yani girdii zaman krmadk, dkmedik bir ey brakmaz, krar dker, yi yapyorum diye yapar, Kt yapyorum diye yapmaz veya yani kabiliyetsizliinden yle yapar veya
75Orgeneral

Faruk Grler. Trk Silahl Kuvvetleri 15. Genelkurmay Bakan. 12 Mart Muhtrasnda Kara Kuvvetleri Komutan sfatyla imzas vardr. Hasan Cemal (2010); Trkiyenin Asker Sorunu Ey Asker, Siyasete Karma! Doan Kitap, stanbul, s. 20, 21.

76

Erdoan, Akademisyen - Hukuku, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 18 Ekim 2012, s. 2.

77Mustafa

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

83 / 1404

onun ii deildir, yanl bir iin iine girmitir ama zarar verir lkeye neticede ve ondan sonra yeniden byle eylerle karlamayalm diye uramak gayet doaldr. Yani bir milletin askeri onun emrinde olacak. Eer bundan sonra darbe olmasn istiyorsak, mutlaka silahl gcn Anayasadaki yerini iyi tayin etmemiz, nereden, kimden direktif alacan iyi tayin etmemiz ve mill irade stnln, Anayasa stnln mutlaka tesis etmemiz lazm. Zaten asker sivil idarenin emrinde deilse, ona demokrasi demek de mmkn deildir. Onun iin, bu 35nci maddeyi kaldrmak veya tadil etmek hangi ekil olursa olsun, netice itibaryla yine aslnda devletin birden fazla silahl gc olmayacana gre, mnhasran silahl g devlete ait olduuna gre, yani devletten bakasnn silahl g kurmaya kalkmas felaket. Ne olmas lazm? Devletin silahl gc devletin emrinde dediimiz zaman, mill iradenin karar yeri olan Meclisinden ve onun ondan gvenoyu alm hkmetinden mutlaka direktif almas lazm ve o zaman, o direktifle, o direktife dayanarak hizmetini grmesi lazm. Bizim kurtarlacak bir eyimiz yok. htilal yapanlarn kullandklar ey: Memleket uurumun kenarna geldi. Blnyordu memleket de onun iin biz el koyduk. oluyor. Kullanlan gereke bu. Bu gereke, yani memleket blnyor. Memleket uurumun kenarna geldi. kyoruz, yklyoruz. gerekesi aa yukar btn lkelerde ihtilalcilerin kulland gerekedir ve bizim memleketimizde de 1912deki subaylarn meydana getirdii bir grubun beyannamesi de budur, bu oraya dayanr ve 27 Mays beyannamesine bakyorsunuz, ayn ey, Memleket kyordu. lke blnyordu. Ne yapalm? Biz el koyduk. Vatanda da diyor ki: Memleket madem kyormu, blnyormu, ordu el koymu, yani? te, el koymu! Sonra anlyor neyin ne olduunu falan. 12 Eylle gelirseniz, o da ayn ey. Yani farkl farkl eyler olmalarna ramen, gerekeleri hepsinin ayndr. Bu gerekeden Trkiyeyi kurtarmak lazm. u manada sylyorum: Kurtaralm talebi karsnda veya teklifi karsnda Neyi kurtaracaksn? diyebilmeli vatanda. Bizim kurtarlacak bir eyimiz yok. diyebilmeli. Kurtaralm diyorsa, Gel kurtar kardeim dememeli. Bunu ok nemsiyorum yalnz. Bu kurtaralm aa yukar tesirsiz hle getirilmesi lazm gelen nemli, ok nemli bir olay. O 27 Mays ki Adnan Beyi ast. Eer bir lkede Meclisi hapishaneye gtrrseniz, o lkede ondan sonra seim manasn yitirmitir ve bir kere babakan asarsanz, ondan sonra gelecek babakanlarn hepsi alt oda daraac grr. Bunlar yaplm. Yani imdi bugn Bunlara bir ey yapalm. diye sylemiyorum bunlar, bunlar yaplm ama imdi, btn bunlar bu lkede olan eyler. Ben Trkiyenin urad zararlar sylyorum. Darbe hem rejiminize zaaf getiriyor hem de bu lkede 27 Mays bayram oldu. Belki bir ksmnz hatrlamaz, yanz msait deil, bayram yaptk 27 Mays. O 27 Mays ki Adnan Beyi ast. Yassadann hayaleti! Siz, neler ektiler o adamlar biliyor musunuz Yassadada, Yassadaya gidenler? Onlarn, kars, kz, oluk ocuu nasl sefil oldu biliyor musunuz? Nasl sefil oldular? Ne kadar byk eziyet yapld o insanlara biliyor musunuz? Yalnz o insanlara deil, onlara oy vermi olan insanlara da Yani ok nemli hadise. Korkular, bu eyin getirdii korkular kmsemeyin. Korku insani bir ey. Yani herkesten kahramanlk bekleyemezsiniz. Amerika Senatosundaki senatrler okuma yazma bilmezdi.Bizim demokrasimizde elit, halk beenmiyor. Elit, sistemi de beenmiyor. Yani daha pratik zmler aryor, yeni metotlar aryor, yeni eyler aryor ve onlar sistemden nce koyuyor orta yere. yle beenmiyor: Yassadada hkim birisine dedi ki Otur, otur, cahil oy ounluunun mmessili! Halk beenmiyor adam. Elit, halk beenmiyor. Bizim demokrasimizdeki sknt o. Halka kendisini kabul

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

84 / 1404

ettirinceye kadar Bu halk gzel halktr, bunun bir sknts, bir eyi yoktur, baka memleketlerin Efendim, cahil halk. Okumuluk diyorsan, imdi yzde 95e kardk okur seviyesini. Kald ki baka memleketlerde, demokrasinin olduu, yapld memleketlerde okumuluk diye bir ey yoktu. Amerika Senatosu kurulduu zaman senatrler okuma yazma bilmiyordu, parmak bastlar eye. Btn hikye, btn bu kargaann ierisinde elitin halk kucaklamas. Halk da eliti beenmiyor. Bunlar zamanla alabilecek eyler. Daha ok ehirletike Yzde 80 kyl kalamayz. Daha ok ehirletike ve daha ok okuduka, daha ok zenginletike -ok nemli bir hadise- bunlarn hepsi kalkacak orta yerden.78

Samuel Huntington: Toplum sofistike hle geldike asker onu ynetemeyeceini anlar ve ii uzmanlara brakmak mecburiyetinde kalr. diyor ancak bu genel sosyolojik izahtan somuta inersek bundan sonra darbe olmamas iin iki eyin olmamas lazm. Bir, asla ekonomik kriz olmamal. ki, asla Hkmet krizi olmamal nk koalisyonlar lkeyi dzgn idare edemez. Trkiye koalisyonlarda ok on yllar kaybetti 60l yllar koalisyonlarla kaybetti, 70li yllar koalisyonlarla kaybetti, 80 zal dnemidir tek bana iktidara geldii, 90l yllar koalisyonda kaybedildi. Cumhuriyetin ortalama kalknma hz yzde 5tir, hlbuki Uzak Douda ortalama kalknma hz yzde 10dur, yzde 11dir. talyan siyaset bilimci LaPalombara gre; yeni kurulan devletlerde, yani uluslama srecindeki devletlerde farkl kltrleri, farkl blgeleri birletiren at partileri muvaffak olursa hem demokrasi baarl olur hem ulusal btnleme, ulusal entegrasyon baarl olur ve rnek olarak da Hindistan Kongre Partisini vermektedir. Hindistanda niye demokrasi bu kadar devam ediyor diye sorar. nk 1948den yani Hindistan kurulduundan beri, Hinduyu, Mslman, zengini, fakiri toplayan bir Kongre Partisi var. Lakin bu at partileri tahrip edilirse yahut baarsz kalrsa veya herhangi bir ekilde engellenirse o vakit politika dalr, lkenin ynetimi zorlar ve alt kimlikler politize olur. Trkiyede askerler bunu okumu olsalard Menderesin partisini kapatmazlard. Bugn Krt meselesi bu hle gelmemi olurdu nk ayr bir Demokrat Parti aidiyeti ve Cumhuriyet Halk Partisi aidiyeti olurdu. Demokrasinin en byk teminat; Gneydoudan da, zmirden de oy alan gl bir sa parti ve onun rakibi olan gl bir sol partinin olmasdr.79 Trkiye Byk Millet Meclisi yasama organ sfatyla; darbe anayasalarn yrrlkten kaldramad, toplumuna bir btnlk iinde demokratik anayasa sunamad, kanunun bir maddesi iin saatleri yutan khne usuln dntremedii iin meclisin hibir ekilde savunulamayacan ifade eden Ahmet yimaya, siyaset kurumunun ortak gnahn aklar:
Yasama organ, tarif edilmemi bir krizin iindedir. Byk Meclisin milli iradeyi kurallara dntrme kapasitesi, ilevsel zaafa uramtr. Meclisin, artlar olutuunda kendiliinden ileyen kurumsal refleksi yoktur. Bu sonu, siyaset kurumunun sistemli ihmalinin ac semeresidir. Siyaset kurumunun ortak gnah, yine siyaset kurumunun ortak giriimiyle ancak silinebilir.80

Darbe krlmalarn yaam ve demokratik konsolidasyonlarn tamamlam lke parlamentolarnn darbe sonras pratikleri, olaan dnem sreleri bakmndan ufuk ac rneklerle doludur. 2007 ylnda spanya Temsilciler Meclisi tarafndan kabul edilen Tarihin Ansndan Kurtulma Yasas (The Law on the Recovery of Historical Memory), Franko rejimini knamakta, maduriyetleri telafi edici ekonomik hkmler iermekte ve toplu mezarlarda yaklma ve benzeri kayplarn aa karlmas yolunda hkmler sevk etmektedir. Yarg
78Sleyman

Demirel, Trkiye Cumhuriyeti 9. Cumhurbakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 7 Haziran 2012, Ankara Gniz Sokak, s. 4, 5, 10-12, 16, 17, 47. Akyol, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 4 Ekim 2012, s. 21.

79Taha 80

Ahmet yimaya, Siyaset Kurumunun Ortak Gnah Yasama Reformu, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Say 93, MartNisan 2011, s. 284.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

85 / 1404

Baltasar Garzonun uluslararas hukukun kendisine yetki verdii itihad ile kurduu cesur kararlar anlmaktadr. Ayn ekilde Arjantin rnei de reticidir. Arjantin Parlamentosu yrrle girmi olan askeri affn kaldrlmas kararn alm, yarglama sonunda darbeciler mahkm olmu, darbede zarar grenler iin tazminat dzenlemelerine gitmitir. Bu lkede 2000 ylna kadar denen yaklak tazminat tutar, 750 milyon dolardr. Portekiz, ili, Yunanistan benzer rneklerle doludur.Trkiyenin 1960, 1971, 1980, ara rejimler ve akla geldiinde verilen muhtralar srasnda veya sonrasnda genellikle susmann, istisnaen de sylemin dnda kurumsal zmler retememesi sorgulanmaldr. Silahl kuvvetlerin, koruma ve vesayet yknn bozucu ve tahrip edici arlndan kurtarmak, yurt savunmas kamu grevinin geni alanna zglemek, yasama reformunun da n kouldur. Darbe ve muhtralarn birincil muhatab, Trkiye Byk Millet Meclisidir.81 Silahl kuvvetler, kendisini Trkiye Cumhuriyeti devletinin ve onu nceleyen ilkelerin gerek koruyucusu olarak grmektedir. Sk bir eleme srecinden sonra askeri okullara giren gen renciler, ilk gnlerinden itibaren Trkiye Cumhuriyeti Devletini koruma ve kollamann asli grevleri olduu dncesiyle yorulduklar gibi; btn meslek hayatlar boyunca bu dorultuda dnmeye ve davranmaya tevik edilirler. Bu misyonun temel objeleri, dier bir deyile korunmas gereken deerler silsilesinin banda gelenler; devlet otoritesi, lkenin btnl ve laiklik ilkesidir. Laiklik ilkesinin bu deerler manzumesi iinde yer bulabilmesinden de anlalaca gibi, TSK kendisini sadece d gvenlikten sorumlu grmekle yetinmemekte, ayrca ierde cumhuriyeti batllama misyonunun da esas sahibi olarak alglamakta ve enerjisinin byk ounluunu buna ayrmaktadr.82 Trkiyede bir asker sorunu olduunu syleyen Hasan Cemal, meseleyi etraflca tarif eder: Ne midir asker sorunu? Kendi vatandalarnn bir blmn Trkiye dman ilan edebilmektir. Halkn oyuyla seilmi bir parlamentoda ounluun, meru anayasal kurallar iinde gsterdii bir adayn cumhurbakan seimine kar kmaktr. Rejim iinde ankayay kendi tekelinde tutma abasdr. Krt sorununda, Kbrsta, Ermeni meselesinde, AB konusunda kendi anlay dna kanlar vatan hainliine kadar varan sulamalarda bulunacak lde kendi ezberine inanmaktr. Darbeler yapmak, rejime mdahalelerde bulunmaktr. Siyaseti istikrarszlatrc ve sivil siyaset alann daraltc yasaklar koyarak, siyasal normallemeyle demokratik olgunlamay geciktirmektir. Kendi dncelerine, kendi ezberlerine kr krne bal olmak, onlar sorgulamaktan uzak durmak, sorgulamaya kalkanlar psikolojik sava yntemiyle korkutmak, etkisiz klmaya almaktr. Evet, Trkiyenin asker sorunu vardr. Trkiyede asker sorunu, ayn zamanda bir Sivil Sorunudur.83 Mmtazer Trkne soruna farkl bir adan yaklar: Halkn orduya gvendiini, askerlerimiz gururla ifade ediyor. Peki, bu doruysa, askerine gvenen halka, asker neden gvenmiyor? Neden onun sandkta yanl kararlar aldn, liklii ve cumhuriyeti ona kar korumak gerektiini, hatalarnn ancak darbelerle dzeltilebileceini dnyor? Neden bu halkn reit olmadn ve srekli vesayet altnda tutulmas gerektiini ne sryor? O zaman, gvenilmez bir halkn gvendii orduya gerekten gvenilebilir mi? Trk ordusu bu sava kaybetti; nk bu sava yanl bir savat. Bir ordu kendi halkna sava aar m? Kendi halkna sava aan ordunun, igal ordusundan ne fark kalr? Silahnn parasn, maan, askerini ald halk dman ilan eden bir ordunun zafer kazanma ihtimali olur mu? Yanl
81 82 83

Ahmet yimaya (2011); s. 296-298. Tanel Demirel (2009); s. 348. Hasan Cemal (2010); s. 43, 43.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

86 / 1404

savalar kazanlamaz. Halkna kar rtl bir sava yrten ordu. Kendisini var eden her eyi tahrip etmeye giriir. Halk hedef alnca, insan koruyan devlet, devleti var eden hukuk ortadan kalkar; geride ne savunulacak bir lke ne sarlacanz deerler kalr.84 ki yzyl nce Thomas Jefferson yle demektedir: Toplumun en st gcnn emanet edilmesi iin halkn kendisinden daha gvenilir bir ey bilmiyorum. Eer yurttalarn kendi denetimlerini, salkl bir aklla yapacak lde aydnlanmam olduklarn dnyorsak, bunun aresi denetimi onlarn elinden geri almak deil, onlar bilgi sahibi klmaktr. Amerikan toplumu Jeffersonun nerinse uydu demokrasiyi kkletirdi. Jeffersonun halk, bugnk Trk toplumundan daha geri bir dnyada yayordu. nk ayn olanaklara sahip deildi. O halkn bir ylda ulaaca bilgilere, bugnk halklar saniyelerde ulayorlar. Ancak, Jeffersonun halk, kendisini yurttalar olarak ciddiye alyordu. nk demokrasi; byk nderler tarafndan deil, yetkin ve sorumlu yurttalar tarafndan gvence altna alnd zaman gl demokrasi olarak yaayabilir. Etkili diktatrlkler byk nderleri gerektirir. Etkili demokrasiler ise byk yurttalar gerektirir. Ancak yurtta olduumuz srece zgrz; zgrlmz ve eitliimiz yurtta kaldmz oranda kalcdr.85 Asker sorununun zlmesinde Trkiye iin henz riskli eik alamamtr. Mevcut dnme modellerinin tesini grememe, grmeyi kabul etmeme veya geerli modele fazlasyla ballk hallerinde deiim gerekleemez ve sorunlar zlemez. Bu durum iin kullanlan kavram paradigma felcidir. Askeri vesayetin kurumsal ve hukuki temellerine ynelik sistemik bir dntrme iradesi henz ortaya kabilmi deil, hl tereddtler mevcut. 27 Mays sistemini ina edenler; Trkiyeye dardan bakldnda demokratik seimlerin yapld, demokratik dnya standartlarna uymu bir lke gibi grnmesini istiyorlar. eride de halk bunu byle bilsin isterler ama gerekte de iktidar kimselere vermi deiller ve iktidarda hep onlar var. Souk Sava sonras konjonktrde Trkiye ile ilgili yaplan tasvirlerin mihver lke (pivotal state) ile paralanm lke (torn country)86 ular arasnda gidip gelmesi aslnda bu ok ynl dinamizmin ortaya kard bir elikidir. Bir lkenin farkl paralar iinde gerilim yayor gibi grnmesi bile kendi iinde barndrd g potansiyelinin bir iareti saylmaldr. Kendi bunalmndan ve paralanmlndan dahi g retebilen toplumlar tarihe arlk koyma hakkn ve imtiyazn da elde ederler. nsanlk ileri doru bir sramayla kar karyadr, eski dnce tarzlar, eski formller ve ideolojiler, gemite ne kadar deerli veya yararl olurlarsa olsunlar, artk gereklerle rtmyorlar; yeni deerlerin ve teknolojilerin, yeni yaam tarzlarnn ve iletiim aralarnn atmasndan doan dnya, tamamen yeni fikirler ve analojiler, snflandrmalar ve kavramlar gerektiriyor.87diyen Alvin Toffler, gelmekte olan yeni uygarln tm eski varsaymlar alt st ettiini ve umutlu bir bakla muhafazakr tutumlarn deimek zorunda olduunu ve bu dnyada bugne ait sorunlarn dne ait yntemlerle zlmesinin mmkn olmadn belirtir. Trkiyenin sahip olduu geerli
84 85

Mmtazer Trkne (2010); Szde Askerler, Nesil Yaynlar, stanbul, s. 47, 94. Sami Seluk, Zorba Devletten Hukukun stnlne, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 562.

86Samuel

Huntington:Trkiye, Meksika ve Rusya gibi lkeleri torn countries (kimlii paralanm, siyaseti paralanm lkeler) olarak tanmlar. Rusyann 17. yzylda Avrupa yanls ar Byk Petro zamannda, Trkiyenin ise 1920lerde Atatrk Devrimleri ile yrtlmaya baladn anlatr. Huntington, siyasi iktidar tarafndan tepeden inmeci metotlarla gerekletirilen toplumsal deiim ve bu deiimin rn kurumsal yaplanmann ne gibi sonular dourduu konusuna eilir. Trkiyenin adalamaya direnim gayretleri nedeni ile paralanm lke stats kazandn syleyen Huntington, siyasal deiimin Trkiye gibi bir lkede tehlikeli olduuna ve bu gibi uygulamalarn blnm lkeler ortaya karacana deinir. Huntington her ne kadar adalama yanls olsa da, bunun doal bir sre iinde gereklemesi gerektiini belirtiyor. Trkiyenin batllama projesinin yaratt kimlik karmaasn kltrel izofreni olarak nitelendirenler de vardr.
87

Alvin Toffler; nc Dalga, Koridor Yaynclk, stanbul, 2008, s. 9.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

87 / 1404

vesayet dzeninde paradigma deiikliine gitmenin art olduu noktasnda bir konsensse ulalm durumdadr. Bunu kimin baarabileceinin cevabn, paradigma ve bunalm kavramlar zerinde dnce reten Thomas Samuel Kuhn verir: Yeni bir paradigmaya ynelik temel bulular yapan kiilerin hemen hepsi, ya ok gen ya da paradigma deiiklii yaptklar alana yeni girmi kiiler olmutur. Trkiyenin gerek bir demokrasi olmayan kendine has vesayeti demokrasisi temel olarak iki alg zerinde ykselmektedir. Birincisi kendi karndan baka bir kaygs olmayan, kiisel hesaplar uruna rakipleriyle didimekten baka bir ey dnmeyen sivil siyaset snf algs. kincisi, sadece lkenin ve milletin li menfaatlerini dnen, bu uurda btn kiisel kayglarndan uzaklam askeri snf algs. Toplumun kirinden, pasndan mnezzeh, bambaka bir kategori oluturduuna inanlan Trk Silahl Kuvvetleri, ite bu ahlaki stnl nedeniyle gerektiinde sivil siyasetileri grevden uzaklatryor, lkeyi bir sre ynettikten sonra nispeten gevek bir vesayet dzeyini korumak kouluyla klasna ekiliyordu. Son 10 ylda, zelliklede son 3-4 ylda ortaya kan ok sayda olgu, askerle ilgili bu ahlaki stnlk mitini, imajn nemli lde sarsm, imajn hakikate tekabl etmedii anlalmtr. Gnmzde artk ordunun da iinde yaad toplum kadar kirli ve toplum kadar temiz olduu yaygn olarak kabul gren sosyolojik bir gerektir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

88 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

89 / 1404

2. Mill Gvenlik Kurulu


Uygarlk tarihindeki gelimeler gstermektedir ki, askerler, kahramanlk a diye adlandrlan .. 9. ve 8. yzyldan itibaren toplum ve siyaset hayatnda oynadklar rol srdrmektedirler. Devlet ortadan kalkmad srece de onlarn stnlkleri ilk gnk gcnden bir ey yitirmeden devam edecek gibi. Askerin bu gcnn tartmasz bir tek kayna vardr: Silah! O bakmdan asker deyince normal insan deil, silahl kiiyi; askerlikten ise savaa hazrl ve sava anlamak gerekmektedir.88 Trkiyede devlet ve asker bir araya geldiinde ortaya vesayet kmaktadr. Ergun zbuduna gre vesayet rejimi: Seilmi devlet organlarnn seilmemi denetim organlarnn vesayeti altnda bulunmas demektir. Yani Mill Gvenlik Kurulu, Anayasa Mahkemesi gibi kurumlar marifetiyle, seilmi sivillerin esas meselelere giremedii, ksacas devleti ynetmesine izin verilmedii bir durumdur.89

Ulusal Gvenlik Siyaseti


Mill Gvenlik Kurulunun oluturulmasnda 2. Dnya Sava sonras zellikle NATO erevesinde Bat ordularnda yaanan gelimelerin pay vardr. Sava srasnda karlalan koordinasyon sorunlar gidermek ve tm kaynaklar ve bar dnemindeki hazrlklar devreye sokan topyekn savunma stratejisinin gereklerini yerine getirmek iin, bu tr bir kurul nce ABDde kurulmu, ardndan NATO yesi lkeler onu izlemilerdi. Trkiyede de MGKdan nce 1949 ylnda Mill Savunma Yksek Kurulu ad altnda benzer bir tekilat kurulmutu. Bu tekilatn grevi mill savunma politikasn tespit ve topyekn mill seferberlik plann barta hazrlanmas olarak tanmlanm. Mill Savunma Bakan ve onun nerecei dier bakanlar iine almt. MSYK gc babakana veriyor, gndemi onun tespit etmesini ngryordu. 12 yl iinde babakanlar bu kurula sadece bir kez katlmlardr, kurula bakanlk grevi ise Mill Savunma Bakanlar tarafndan yrtlmtr.Ne var ki, Mill Gvenlik Kurulu uygulamas NATO gereklerini de ihmal etmeyen, ancak arl devlet ve siyaset yapsna veren yeni bir gelime ya da uyarlamadr. Askeri otoritenin devlet otoritesini siyasetiyle paylama eiliminin bir sonucudur. Nitekim Anayasa MGK yeleri arasnda babakan, devlet bakann ve babakan yardmclarn, Mill Savunma, ileri, Maliye ve Ulatrma ve alma Bakanlar ile Genelkurmay Bakan hava, deniz, kara kuvvet temsilcilerini yerletirmi, asker-sivil karmas bir yap ortaya karmtr.90 Ordu, savunma grevlerinin kapsamn geni tutan bir anlay adna, dorudan askeri olmayan alanlarda karar alma srecine (decision making) katlma eilimini benimsemise ve meru otoriteleri yerinden etmeden sivil/asker ilikisini tersine evirerek iktidar kontrol altnda tutabiliyorsa demokrasi adna tuhaf bir durum yaanyor demektir. Mill Gvenlik
88 89 90

Hikmet zdemir (1993); s. 18. Muhsin ztrk (2012); s. 134. Ali Bayramolu; Asker ve Siyaset, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 77.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

90 / 1404

Kurulu genel oya ve siyasal partiler rejimine kar duyulan gvensizlik sonucu kurulmu olduunu iddia etmek acaba speklasyon mu olur? Byle bir iddia, en azndan ciddiye alnmak durumundadr. Mill Birlik Komitesi yesiHaydar Tunkanat,1966da, MGK ile ilgili nemli ipular vermektedir:
Komite (MBK), oy okluu ile iktidara gelecek olan siyasi partilerin yeni Anayasamzla kurulacak ikinci Cumhuriyeti de dejenere edip yeni bir ihtilale sebep olmalarn nlemek iin, yeni Anayasa ile Mill Gvenlik kurulunu bir tedbir olarak getirmi ve vazifelerini de ak ve seik olarak belirterek Cumhurbakannn ve Kurulun asker yelerini de mill gvenliimizi ilgilendiren her trl problemlerde temel grlerini bu kurulda bildirmekle hem grevli hem de sorumlu klmtr. (Akam, 22 Eyll 1966)

Buradaki mantkla dile getirilen alt husus ok anlamldr: Oy okluu ile iktidara gelecek olan siyasi partiler; Birinci Cumhuriyeti dejenere ettiler; kinci Cumhuriyeti de edebilirler; yeni bir ihtilale sebep olmalarn nlemek iin; tedbir olarak Mill Gvenlik Kurulu oluturulmutur;Cumhurbakan ve Kurulun asker yeleri grlerini bildirmekle grevli ve sorumludurlar.1961 Anayasasna Temsilciler Meclisinin ve Anayasa Komisyonunun direnmesine ramen Mill Birlik Komitesinin srar ve mdahalesi ile yerletirilen Mill Gvenlik Kurulu bir anayasal mekanizma olarak gerekten byle dnlmse (ki, tersini kantlamak ok zor) bu anayasa ile hkmet edilmez (Eski Babakan Sleyman Demirelin cmlesidir) diyen siyaset evrelerine hak vermemek mmkn deildir.91O zamanki Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Prof. Dr. Turhan Feyziolunun mill gvenlik politikasndan ne anlalmas gerektiine dair yapt tanm ilgintir. Prof. Feyzioluna gre:
Bugn (1962 yl) mill gvenlik politikas dendii zaman, yalnz bizde deil, btn memleketlerde, askeri politikadan, d politikadan ibaret meseleler gelmeyecek, salk, ticaret politikas ile ilgili meseleler, sanayi, ziraat, ulatrma, bayndrlk politikas ile ilgili meseleler bu kurulda grlecektir.

Yasa koyucunun mill gvenlik ve devletin mill gvenlik siyaseti kavramlarn ne ekilde tanmladn bilmek gerekmektedir. 1983 tarihli ve 2945 sayl Yasaya92 gre:Mill gvenlik, devletin anayasal dzeninin, mill varlnn, btnlnn, milletleraras alanda siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik dhil btn menfaatlerinin ve ahdi (anlama ile ilgili) hukukun her trl d ve i tehditlere kar korunmas ve kollanmas; devletin Mill Gvenlik Siyaseti; mill gvenliin salanmas ve mill hedeflere ulalmas amac ile Mill Gvenlik Kurulunun belirledii grler dhilinde, Bakanlar Kurulu tarafndan tespit edilen i, d ve savunma hareket tarzlarna ait esaslar kapsayan siyaset olarak ifade edilmektedir. Bu kavramlarn aklanmasnda izilen snrlar, Mill Gvenlik Kurulunun grev ve yetki alann belirlemektedir.Gerekte grlen o ki, tanmlarda herhangi bir snrlama olmad gibi MGKnn grev alan alabildiine geni tutulmutur. Yetkilerinin de o geni alana uygun olarak dzenlendii bilindiine gre yasa koyucunun elikili davrand sylenemeyecektir. Mill Gvenlik Kurulu toplantlarndan sonra Genel Sekreterlik tarafndan kamuoyuna yaplan aklamalarn Bakanlar Kurulunun ve Parlamentonun karar alma srecindeki rolleri de zerinde durulmaya deer bir konudur. Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii neden byle bir aklamay kamuoyuna yapma gerei duymaktadr? Kurulun ilevi sadece Bakanlar Kuruluna gr bildirmek olduuna gre, bunun yolu herhalde bildiri ile kamuoyuna seslenmek deildir. Mill Gvenlik Kurulunun bir toplantsnda ald kararn kamuoyuna
91 92

Hikmet zdemir (1993); s.18, 24, 25, 26, 121, 122. 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanunu (1983, 9 Kasm). T.C. Resmi Gazete 18218.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

91 / 1404

duyurulmas Anayasaya aykrdr; MGK tamamyla istiari bir organ olduundan kamuoyu ile dorudan iliki kuramaz.93 Ordu genel kararghnda, kurmay subaylarn aratrma ve inceleme almalarnda gerekli her trl bilgi ise askeri ve sivil istihbarat ebekesi yardm ile hzl, eksiksiz ve gvenilir olarak salanmaktadr. Btn askeri ve sivil istihbaratn depolama ve deerlendirme ilemi genel kararghta yaplmaktadr. Fakat hkmetin yararlanabilecei istihbarat bilgisi snrlandrlmtr. Bu yoldan asker, hkmetin ve parlamentonun bile sahip bulunmad bilgilere (dolaysyla da gce) sahip olmakta; stelikte ordunun zerinde onun bu gcn denetleyecek bir mekanizma bulunmamaktadr. Sonu olarak ordu, rejim zerinde kontrol imknszlatran bir gce kavumaktadr.Trk savunma ve gvenlik Konseptinin sonucu olarak asker, rejim zerinde bu gcn iki ekilde kullanmaktadr: Gzetleme (supervision) ve mdahale (intervention). Gzetlemede sreklilik vardr. Bir askeri garnizonun kule nbetisi gibi asker rejimi gzetlemektedir. Mdahale ise gerektiinde yaplan bir davran kontroldr. Bu anlamda 1960, 1971 ve 1980 darbeleri, askerin rejime mdahalesidir.94 27 Mays darbesi orduyu btn dier kurumlar karsndaki zerk bir konuma tayan ve bu zerk konumunu srdrmesi iin gerekli kurumlar ina eden bir srecin balangc olmutur. Dier bir ifadeyle, 27 Mays sadece Demokrat Parti iktidarnn devrilmesi ile sonulanmam, o gne kadar dank bir ekilde ileyen militarist dili devlet syleminin ve aygtlarnn merkezine tayarak dier btn konuma biimlerin tasfiye etmitir.Bu oluum sayesinde askeri brokrasinin, grev ve uzmanlk alanyla ilgili grlerini Bakanlar Kuruluna Mill Savunma Bakan araclyla iletmesi teaml terk edilmitir. Bylelikle askeri brokrasinin st dzey komutanlaryla, milletin oyuyla seilmi hkmetin bakanlarn bir araya getiren, yar-sivil ya da yar-militer bir yksek devlet konseyi yaratmtr. Bu durum MGKy 1960 sonras yeni sistemin merkezi unsuruna dntrmve yeni rejimin muhafzln yapan gizli bir cunta bu kurum zerinden varln srdrmtr. Yine dris Kckmerin de belirttii gibi 1961 Anayasasnn en nemli kurumu Mill Gvenlik Kuruludur. Bu parlamentonun adeta nc bir blm gibi dnlebilir. Bylelikle politik srecin yksek askeri komuta tarafndan gndelik olarak izlenmesini mmkn klan Mill Gvenlik Kurulu,politik alann btnyle militarize edilmesinin kurumsal simgesi olmutur.95 MGKnn yetki ve grevleri tek cmleyle yle zetlemek mmkndr: Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii ve genel sekreteri anayasal kurumlar ynlendiren temel siyasi bilgi ve bilgi derlemesi tekelini elinde tutar. MGK Genel Sekreterlii sadece siyasi ve ekonomik bilgileri istihbari mantk erevesinde deerlendirmekle kalmamakta, ayn zamanda istihbari bilginin de tek elde topland merkez olmaktadr. Genelkurmay stihbarat Dairesi, Emniyet stihbarat Dairesi ve Mill stihbarat Tekilat ve MGK temsilcisinin katld istihbarat koordinasyon toplantlar Genel Sekreterlikte yaplmakta, devlet kurumlarna ve siyasi merkezlere sunulacak tm veriler sonu olarak genel sekreter tarafndan ekillendirilmektedir. Trkiyede devlet sisteminin ve ona bal olarak siyasal sistemin almasnn temel zelliklerinden birisini oluturan nemli drt zellik ortaya kmaktadr:
MGK Genel Sekreterlii, her trl bilginin akt, smarland, deerlendirildii ve koordine edildii devlet hafza ve eylem merkezini olutur. MGK bu bilgi derlemesi erevesinde TRT, RTK, DPT, YK, valilikler ve bakanlklar gibi

93 94 95

Hikmet zdemir (1993); s. 123, 124, 135, 238. Hikmet zdemir (1993); s. 346. Ali Balc (2011); s. 58, 59.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

92 / 1404

devlet kurumlaryla dorudan ilikiye geer, ynlendirme yapar, en nemlisi taleplerde bulunur. Siyaset ve siyaseti bu bilgiler tarafndan kuatlmtr. Bu bilgiler, hkmet dhil olmak zere TBMM komisyonlarnn, ayrca eitli kamu kurum ve kurulularn karar donanmn salar. Bu ekilde kararlarn ynn ve niteliini belirler. Bu durum, fiili olarak siyasi iktidar baml hale getiren ve hkmet-devlet arknn alma biimine iaret eden bir durumdur. MGK alt birimleri sadece bilgiyi retmekle, derlemekle ve politika uygulamalarn denetlemekle yetinmez, toplumu, ekonomiyi, siyaseti her ynyle tmn takip ve kontrol eder. Bilgi tekeli oluturmaktan toplumu ynlendirmeye kadar tm bu faaliyetler askerin siyasi ve ideolojik kontrol altndadr. MGK Genel Sekreterinin ordu komuta kademesinin 15 yesinden biri olduu ve kendi zerinden MGKy fiilen Genelkurmay kararghnn bir paras olmas, en az bunun kadar nemli olan dier bir husus da MGKnn dier personelinin asker ya da asker kkenli olmasdr.

MGK zerinden askerin siyasete mdahalesi ylesine normalletirilmitir ki, dnemin akademisyen hukukular bat demokrasilerinin en ileri olanlarnda bile silahl kuvvetlerin yksek kademelerindeki kumandanlarn istemedikleri bir karar, sivil hkmetin almas ok ender olabilir gibi yorumlar yapabilmitir. Ordunun sivil alana mutlak mdahalesi anlamna gelen dzenleme ya da misyon zamanla militarist sylemin sorunsallatrlmas noktasnda etkin bir ekilde kullanlacaktr. Mutlak mdahalenin ve bir misyon stlenmenin uzun vadede ordu iin sonular fazlasyla sarsc oldu.96 30 Temmuz 2003 tarihinde TBMMden geen Avrupa Birliine ilikin 7. Uyum Paketi kapsamnda yaplan yasa deiiklikleri ile ordunun siyasal arln kurumsallatran MGKnn bileimi epeyce sivilletirilmi, kararlarnn balayclk vasf ve yetkileri bir hayli trplenip datlarak, MGKnn konumu neredeyse olaan demokrasilerin benzer kurumlarnn dzeyine indirgenivermitir. Askeri vesayet rejiminin ayrcalkl aralarndan MGKnn, 1990lardan 2000li yllara Silahl Kuvvetlerin siyasete mdahale, siyaseti denetleme, temel siyasi kararlara katlma, kamuoyu ve kamu kurumlaryla dorudan iliki kurma, askeri demokrasiyi yasal kurallara uydurma gibi temel siyasi faaliyetlerinin odakland kurum olmas, baka deyile askeri politikalarn akland ve kt zerinde sivilletirildii ana birim ilevini grmesi dikkate alnrsa atlan admn kalc, fiili ve sembolik nemi kendiliinden ortaya kar. Bununla birlikte, yaplan deiiklikler MGKnn simgeledii ve hayata geirdii temel modeli ortadan kaldrmamtr. Trkiyede askeri vesayet sisteminin taycs olan ana mekanizma devlet iktidar-siyasi iktidar farkllamasdr. Bu farkllama, toplumsal talep-siyasal karar ilikisini manasz klan, siyasi partilerin varlklarn boan, siyasi alan daraltan bir anti-siyaset, dolaysyla anti toplum dzeni retmekte, gcn siyasi iktidar karsnda devlet iktidarn temsil eden askerin varlndan almaktadr. 2003te MGK Kanununda yaplan yasal deiiklikte; icra yetkileri kaldrlmakla birlikte yasada mevcudiyetini koruyan geni ve mulk mill gvenlik tanm ile devletin mill gvenlik siyasetine ilikin kapsayc tanm zerinden icra fikri yerinde kalmtr. Nitekim mill gvenlik kavramn devletin anayasal dzeninin, mill varl ve menfaatlerinin trl d ve i tehditlere kar korunmas olarak tanmlayan 2945 sayl MGK Kanununun 2. maddesi
96

Ali Balc (2011); s. 62, 63, 65.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

93 / 1404

deimemitir. Geni ve mulk bir nitelik tayan bu tanm mill gvenlii sosyal, kltrel alanlara tamakta, i politikaya uzanmakta, fiilen ve geleneksel olarak i tehdit ad altnda ele alnan toplumsal hareketler ve taleplere, eitim ve sanayi politikalarna uzanmakta, ayrca yrtmenin yetki alanyla st ste oturmaktadr. Nitekim devletin mill gvenlik siyaseti ayn maddede hatrlanaca gibi yle tanmlanmaktadr: Mill gvenliin salanmas ve mill hedeflere ulalmas amac ile Mill Gvenlik Kurulunun belirledii grler dhilinde, Bakanlar Kurulu tarafndan tespit edilen i, d savunma hareket tarzlarna ait esaslar kapsayan siyaset Bu tanmla, mill gvenlik siyaseti, eitimden sivil toplum rgtlerine, Kbrs meselesinden teknolojik yatrmlara kadar i ve d politik erevede temel politikalar mill hedefler ad altnda belirleyen, bunlar MGKnn grleri erevesinde ekillendiren siyaset st bir ana politika haritas haline dnmektedir ve MGKnn grev alann tanmlayan ana e olmay srdrmektedir. Bu erevede her siyasetinin, her brokratn nne ana harita olarak srlen Mill Gvenlik Siyaset Belgesi varln korumaktadr.97 MGKya ilikin analizlerde alt nemle izilmesi gereken hususlardan birisi, bu kurumun Genelkurmay Bakanlnn baml deikeni olarak almasdr. Dier bir deyile birok alma, talimat, hazrlk Genelkurmay Bakanl merkezli olmakta, MGKnn elde ettii bilgiler bu szgeten geirilmekte ve yeniden MGK tarafndan dolama sokulmaktadr. rnein MGK Genel Sekreterliinde Psikolojik Hareket Mavirliinde iki kadrolu elaman bulunmasna karlk, Genel Kurmay Bakanlndaki Psikolojik Harekt Dairesinde 200n zerinde personel almaktadr. MGK, bir anlamda koordinatr ve merulatrc olarak faaliyet gstermektedir.Bu ynyle MGKnn bir anlamda askeri eylemlerin sivilletirildii bir tampon mekanizmas grevi yapt aktr. Bu zellik MGKnn ayrcalkl bir mdahale arac olarak kullanld 28 ubat gnlerinde iyice belirginlemitir. Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii kurumsallam yapsyla, zellikle 12 Eyll 1980den itibaren siyaseti ve devlet ileyiini ynlendiren ve takip eden bir birim haline gelmitir. Daireleri ve mstearlklaryla kurumun altyapsnn nemi st kurulun nemiyle eitlenmi, hatta zaman zaman onu gemitir. Yasa tasarsnn genel gerekesi bu adan ak ve ilgintir:
12 Eyll 1980 ncesi devlete mteveccih tehditlerin ulat boyutlar ve tehditler karsnda Mill Gvenlik Kurulunun tetkik, aratrma ve incelemeleri sonucu tespit ettii ve byk ounlukla 12 Eyllden sonra uygulanan tedbirlerin, zamann yrtme, yasama ve yarg organlarnca yerine getirilmemesi veya istenen ekil veya dzeyde uygulamaya konmamas sonucunda hsl olan durumlarla tekrar karlamay nlemek iin Anayasann ngrd esaslar erevesinde kurulan ve Genel Sekreterliin grev, yetki ve alma usulleri yeni tasarda yar alm bulunmaktadr.

Mill Gvenlik Kurulu Kanunun 2. maddesi mill gvenlii, devletin anayasal dzeninin, mill varlnn, btnlnn, siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik dahil btn menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her trl d ve i tehditlere kar korunmas ve kollanmas eklinde tanmlar. Bu tanm yrtme organnn btn yetkilerini iermekte, daha da te sosyal, kltrel, ekonomik teknolojik i gelimeleri takip edilip ynlendirilecek, hatta mdahale edilecek mill gvenlik unsurlar arasnda sralamaktadr.98MGKnn grevleri temelde icrai niteliklidir, bu erevede devletin mill gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulamasna ilikindir. MGK Kanunu devletin mill gvenlik siyasetini ise:
97 98

Ali Bayramolu (2009); s. 85, 108-112. Ali Bayramolu (2009); s. 94-97, 87, 88.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

94 / 1404

Mill gvenliin salanmas ve Mill Gvenlik Kurulunun tespit ettii grler dhilinde Bakanlar Kurulu tarafndan tespit edilen i ve d savunma hareket tarzlarna ait esaslar kapsayan siyaseti;

eklinde tanmlamtr. Bu erevede mill gvenlik politikas, mill gvenlik kavramnn kapsad alan da dikkate alnrsa eitimden ekonomiye, d politikadan siyasi hareketlere tm siyasi alan kapsayan resmi bir devlet politikalar manzumesini ifade eder. Baka bir deyile uygulayclara, yani siyasi iktidarlara izilen eylem erevesini oluturur. Nitekim mill gvenlik politikas her aamada deiime her an ak olan, ancak belirli srelerle (be ylda bir) yenilenen bir metne, Mill Gvenlik Siyaset Belgesine (MGSB) dntrlmtr. Mill Gvenlik Kurulunun, mill gvenlik siyasetinin ilevini daha iyi kavramak iin, en son 31 Ekim 1997 tarihinde deitirilen MGSBnin ieriine gz atmak yeterlidir. 2 kitap ve 10 ekten oluan 14 maddelik bu belge, i ve d tehdit deerlendirmesinin yan sra zelletirme, ABye yelik, adalet mekanizmas, mahalli ve kltrel zelliklere ynelik politikalar da bir tr devlet hkmne balamtr. Bu konular koullara gre deien, toplumsal taleplere gre ivme kazanan esas olarak siyasi otoriteye ve TBMMye ait alanlardr. Bir siyasi partiden dierine gre deiiklik gsterecek hususlardr. Siyasi partilerin toplumsal talepleri siyasi kararlara dntrme ilevi, yani demokrasi ilevi gz nne alnrsa, bu uygulama tam tersi bir ak getirmekte, devletin siyaset zerindeki egemenliini ifade etmektedir. 31 Ekim 1997 tarihindeki MGKda deitirilen MGSBnin basnda99yaymlanan zet metni yledir:
Blc ve irticai faaliyetler, eit ve birinci derecede nceliklidir. Siyasal slam Trkiye iin tehdit unsuru olmaya devam etmektedir. Trk milliyetilii baz kesimlerce rkla dntrlmek istenmektedir. lkc mafya bundan yararlanmak istemektedir. Bu da bir tehdit unsuru oluturmaktadr. Ar sol yine tehdit unsuru olmaya devam etmektedir. Ancak bir yumuama iinde olduu grlmektedir. Yunanistanla ilikilerde tehdit alglamasna dikkat edilmelidir. Trkiyenin bir tercihi olmamasna karn, Yunanistan ile bir almann kabilecei gzden karlmamaldr. Yunanistan ile kabilecek bir atma halinde, Suriye de Trkiye ile atmaya girebilir. Trkiyenin komusu olan lkelerle ilgili nceki deerlendirmeler aynen korunmaldr. Kamusal alana kaymamak kouluyla mahalli ve kltrel zelliklerin gelitirilmesine ynelik dzenlemeler yaplmaldr. Adalet ve devletin ynetim sistemindeki eksiklik ve aksaklklar acilen gidermelidir. Trkiyenin Batya dnk yznde hibir deiiklie gidilmemelidir. Trkiyenin ABye tam yelik konusundaki hedefi korunmaldr. Ancak baz Avrupa lkelerinin bu konudaki olumsuz tutumlar gz ard edilmemelidir. Bu madde, devletin hassas ve ok gizli bir karar olmas gerekesiyle gazete tarafndan yaymlanmamtr. Trkiyenin dnya ile btnlemesine ynelik, zelletirme de dahil ekonomik abalar artrlmaldr. Trk Cumhuriyetleriyle ilikiler glendirilmeli ve bu lkelerin ynetimlerinin gcnn korunmasna destek olunmaldr.

99te

o belge. Hrriyet Gazetesi, 9 Austos 2001. (http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=9021 Eriim: 1 Eyll 2012).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

95 / 1404

Bu belgeyi hazrlama yetkisi Babakana ait olsa da, fiili olarak belgenin hazrlanmasndaki inisiyatif ve yetki Silahl Kuvvetlere aittir. Belgeye ilikin alma nce Genelkurmay kararghnda yaplmakta ve MGK Genel Sekreterliinde son haline evrilmekte, MGK st kuruluna sunulmakta ve daha sonra Babakan tarafndan neredeyse zorunlu olarak onaylanmaktadr. Babakann verdii bu gdml talimat sonrasnda ve bu talimata gre Mill Strateji Belgesi oluturulmakta, iinde tehdit deerlendirmelerinin de yer ald MASK (Mill Askeri Stratejik Konsept) hazrlanarak Askeri uraya getirilmekte tekrar Babakann onayna sunulmaktadr.

Tehdit Algs
1996 lkbaharnda Silahl Kuvvetler, Mill Askeri Stratejik Konseptte yapt bir deiiklikle lkeye ynelik tehdit deerlendirmesinde ilk kez birinci sray i tehdide vermi ve buna gre yeniden yaplanmtr. tehditle zellikle irticai hareketleri ve iktidardaki RP kastedilmi, Askeri urada Babakan Erbakan kendisinin ve partisinin kastedildii bu metni onaylamak zorunda kalmtr.Anti siyaset mant zerine oturan, demokratik deer ve kurumlarn tam tersi bir gzerghta ilerleyen bu durumu en basit ekliyle eski Genelkurmay Bakanlarndan (1990-1994) Doan Gre,1997 ylndaki bir aklamasnda yle ifade etmektedir:
Anayasamzda tanmland gibi MGK, Mill Gvenlik Siyasetini tayin eder ki, bu btn politikalarn tanrsdr, anayasasdr. Buna aykr davranlmas dnlemez. Bu nedenle 1982 Anayasas, MGK hkmete tavsiye eder ifadesi yerine bildirir ifadesini kullanmtr. Anayasal durum bu olduuna gre MGK kararlarnn tavsiye mahiyetinde deerlendirilmesi yanltr.

27 Mays ile 12 Eyll, hatta 12 Mart sert ve ani darbelerdi. Fiilen askerin iktidara ak el koymasyla meydana gelmilerdi. 28 ubat ise askerin silah gc ve mevzuat destei ile yetinmeyip, medya zerinden kamuoyunu seferber eden ve kamuoyunda meruiyet arayan bir giriimdir. Daha tesi; demokrasinin ekli olarak ve askeri vesayet altnda almaya devam eden kurumlarndan g almaya alan bir mdahaledir. Bu erevede, MGK bata olmak zere anayasal kurumlar yeni ilevler ykleyip, kullanarak siyasi karar hiyerarisini bozan, sonu olarak ekli ileyiine dokunmad demokrasiyi militarize eden, tekeline ald siyaseti sava ve tehlike mantna endeksleyen bir nitelie sahiptir. Emsal oluturmas asndan Psikolojik Harekt ubesinin faaliyetleri ele alnabilir. Genelkurmay Bakanlndaki Psikolojik Harekt ubesi, 28 ubat dneminde Psikolojik Harekt Dairesine dnm, personel says arttrlmtr. Bu da yetmemi psikolojik harekt sadece bu daire tarafndan deil, ayn zamanda Genelkurmay stihbarat ve Harekt Bakanlklar tarafndan da yrtlmtr. 1997 ylnda Genelkurmay Bakanl Psikolojik Harekt Dairesinin 1997 yl faaliyetleri bir emniyet istihbarat notunda yle zetlenmitir:100
Genelkurmay Harekt Bakanlna bal Psikolojik Harekt Dairesi 5 ubeden oluuyor. Diyarbakr, Elaz ve stanbulda toplam 150 kadar subay ve astsubaydan oluan gruplar da var. Gruplarda grevli personel sivil ve sakall olarak alyor. Bu daire tarafndan bu yl yaplan ve yasal olmayan en nemli faaliyetler unlar: RPnin aleyhine haber hazrlayarak basna vermek ve yaymlanmasn salamak, u ana kadar bu dairede hazrlanan 200den fazla haber gazetelerde yaymland.illerin erefsiz onba szne tepki olarak DYP Genel

100

Ali Bayramolu (2009); s. 89-92, 97.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

96 / 1404

Merkezi nnde yaplan ve Gaziler, Emekli Subaylar ve Emekli Astsubaylar Dernei yelerinin katld gsteri yine bu dairece dzenlendi.

28 ubat 1997e gelene kadar Trkiyeye bir illzyon yaatldn ifade eden Rdvan Akar, komisyonumuza durumu yle izah eder:
Hatrlayalm, 1991 ylndan itibaren bir Mslman genlik olgusu ncelikle gndeme getirildi. Bu rgt, Beyazt Meydannda kitlesel eylemler yapmaya balad. Daha sonrasnda Jack Kamhiye yaplan suikast dhil olmak zere nemli suikast eylemi ierisinde tane ad birbirinden farkl slamc rgt ortaya kt ve bu rgtler yaptklar eylemle snrl kaldlar. Trkiyedeki siyasal rgt pratii, bu rgtten kan eitli unsurlarn baka rgtler kurmas, rgtlerin srdrlebilir ve devaml olmas gibi birtakm eyleri beraberinde getirir. Bu rgtler bir anda buharlatlar. Yani bir konjonktr ierisinde en ok konutuumuz rgtler, bir anda buharlap ortadan yok oldular. 12 Eylln ba dman komnizmdi ya da ar cereyanlar. te, bunun ierisinde lkc hareket de ksmen saylyordu, ksmen de Konya mitinginden hareketle irticayama asli olarak komnistler yani sosyalistler, devrimciler hedef alnmt. 28 ubatn o mill asker stratejik konsepte PKKnn ya da terrn ikinci sraya drlp irticann birinci sraya karlmas srecinin bir gerekesi olmas gerekiyordu; o gereke ite Fadimeler, Tarikat eyhi Aliler ve birtakm isimlerle hazrland. ok arpc olan ey udur: Btn bu silahl, radikal slami gruplar bugn nedense ortada yoklar ya da son derece marjinalize oldular. Peki, o zaman niye bu kadar kalabalktlar? sorusu, kafamz kurcalamaya devam ediyor.101

te yandan 28 ubat gnlerinde komuta kademesine verilen Psikolojik Harekat Grevleri balkl bir brifing metninin sonunda, sadece ordunun deil basnn da bir dnem serencamn gzler nne serercesine yle denmektedir:
Trk Silahl Kuvvetlerinde ilk defa Psikolojik Harekt cra Birlii olarak Psikolojik Harekt Grup Komutanl tekil edilmitir. Psikolojik Harekt Dairesi TSKda ok nemli bir boluu doldurmutur. Bugn aznlkta olan irticai basn hari tm gazete ve TVler Silahl Kuvvetlerin her hareketini destekler duruma getirilmitir.

Baka bir deyile psikolojik harekt, Krt sorunundan laiklik tartmalarna dein demokratik neri ve fikirleri, meru kurum ve yaplar hedef almakla kalmam, bu erevede YKten balamak zere btn devlet kurumlar ve medya bu ynde ynlendirilmi ve kullanlmtr. Ana hedef, tektip toplum yaratmak, oradan g alarak siyaset retmek, siyasete mdahale etmek olmutur.Dnemin Deniz Kuvvetleri Komutan Gven Erkayann inisiyatifinde balatlan Silahl Kuvvetlerin hemen tm kademelerinde birer brosu oluturulan ve bir fileme ebekesi olarak faaliyet gsteren Bat alma Grubunun alma biimi, Erkaya tarafndan birimlere gnderilen talimatta ak olarak ifade edilmitir:
l ve iledeki tm dernekler, vakflar, meslek kurulular, ii ve iveren sendikalar, yksek renim kurumlar, renci yurtlar, vali, kaymakam, belediye bakanlar ve dier mlki makamlarda bulunan grevlilere ait biyografiler ve anlan ahslarn siyasi grlerinin tespit edilmesi, il genel meclis ve belediye meclis yeleri, siyasi parti il ve ile tekilatlar ynetim kurullar, yerel TV, radyo, gazete, dergi basn yayn kurulularna ilikin temin edilen tm bilgilerin, yazl ve anketlere kaytl olarak Deniz Kuvvetleri Komutanlnda toplanacaktr. (Deniz

101Rdvan

Akar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 8 Ekim 2012, s. 23.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

97 / 1404

Kuvvetleri Komutanlnn 5 Mays 1997 tarihli ve sth. 3429-3, 97/IKK. . numaral yazs.)102

28 ubat askeri vesayet sistemine ynelik, olaan dnemlere ilikin kalc etkiler brakacak en kesin yasal adm, nl 28 ubat 1997 MGK toplantsndan 1,5 ay kadar nce, 9 Ocak 1997 tarihinde kartlan, altnda Erbakan ve illerin imzas bulunan Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi Ynetmeliinin(BKYM) Resmi Gazetede yaymlanmas olmutur.Darbe kuvvetinde olarak tanmlanabilecek bu ynetmelik bir Babakanlk genelgesiyle uygulanmaya konduu andan itibaren MGK zerinden devlet ileyiini hibir istisnaya yer olmayacak ve ak bir ekilde askere teslim edecek bir mantk iermektedir.Bu ynetmelikle yasal ve toplumsal hareketler kriz tanm iine sokulmu, hangi hareketlerin ne zaman krize iaret ettiinin tespitini askere brakm kriz halinde denetimi ve idareyi tmyle askere devretmitir.103 Ar yetkili ama sorumsuz askeri otorite modelinde ve askerin zerk alannn genilemesinde, BKYM bir zirve noktadr. Bu Ynetmelik, Trkiye'nin bir kriz durumunda olduunu varsayarak yetkileri gya Babakan adna Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterine veriyordu, koordinasyon grevi yapyordu, Mill Gvenlik Kurulu kararlarn takip grevi yapyordu. Hlbuki mevcut Anayasaya gre, lkenin bir krize dar olup olmadna karar vermek politik bir karar meselesidir yani bunu Parlamento ve hkmet kararlatrr. Anayasa olaanst rejimlerin nasl ilan edileceini belli etmitir ve bu rejimlerde kimin ne kadar etkili olacan belirlemitir. Skynetim Kanunu vardr, Olaanst Hal Kanunu vardr, Seferberlikve Sava Hali Kanunu vardr. Btn olaanst ihtiyalar karlayacak ekilde yasal dzenlemeler ve ona uygun kurumlar varken, bir ynetmelikle btn bunlar saf d edilmitir.104 Mill Gvenlik Kurulu yoluyla askeri hiyerari toplumsal alann tm vektrlerini kapsayan bir mdahale yetkisini elinde toplamtr. Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliince Mill Gvenlik Siyaseti ad verilen bu yeni siyasi anlay ordunun, toplumu ve karlarn znel alglaynda ekillenmi, demokrasi ile badamayan, boyun een, deiime kapal, tarihten gelen korkularla beslenen militarist bir toplum tahayylnde skp kalmtr. Nitekim 1990l yllarn banda Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin Devletin Kavram ve Kapsam adyla yaymlad kitapta bu zihniyetin teorisi ak bir ekilde grlmektedir. Devlettoplum ilikisi ve rejimin ana hatlarnn izildii kitapta mill gvenlik konusunda yle denilmektedir.
Hemen hemen lkelerin tmnde zel olarak oluturulmu kurulularca, millgvenlik konular (politikas ve stratejisi dhil) ele alnmakta, lkenin karlarna gre karlatrlmakta ve uygulanmaktadr. Bu sistem ierisinde; lkenin Mill Gvenlik Politikasnn belirlenmesi, uygulanmas ile ilgili kararlarn alnmas, Mill Gvenlik Politikasn ve stratejisini etkileyecek Mill G Unsurlarn ve lkenin siyasi, sosyal, iktisadi, kltrel ve teknolojik gelimelerinin takibi ve deerlendirilmesi srekli olarak yaplr. Bu itibarla; Mill Gvenliin salanmas ve mill hedeflere ulalmas iin hareket tarzlarna ait esaslarn tespiti; yani mill gvenlik politikasnn belirlenmesi; ok byk aratrma deerlendirme isteyen idari sistem iinde ibirlii ve koordinasyonu ve mutlaka ok zel ihtisas birikimi gerektiren gizlilii olan; eitli bask gruplarnn etkisine maruz
102 103

Ali Bayramolu (2009); s. 98-102.

RP Hkmetinin devrilmesinden birka ay sonra, 55. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti Babakan Mesut Ylmaz dneminde, 1 Eyll 1997 tarihli ve B.02.PPG.0.12383/20062 sayl Genelgeyle Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi Ynetmelii uygulamaya girmitir. Erdoan, Akademisyen - Hukuku, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 18 Ekim 2012, s. 2.

104Mustafa

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

98 / 1404

kalmamas gereken konular olduu iin, hazrlk ve takip bakmndan zel bir sisteme balanm bulunmaktadr. Mill gvenliin korunmas ve kollanmas maksadyla aratrma, inceleme, deerlendirme, karar alma, uygulama vb. ilemlerinin; demokratik dzen iinde fakat daha ksa yoldan, gizliliine halel gelmeyecek tarzda ve zellii dolaysyla ihtisas kurallarna daha fazla uymay salayan bir sistemle oluturulmas gerekmektedir. Bu sistem mill gvenlik sistemi olmaktadr. (Devletin kavram ve kapsam, Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Yaynlar: Ankara, 1990, s. 43-44.)

1990lar sresince sisteme uygulanan politikalar ekseninden bakldnda, bu metne bal kalnd grlmektedir. Ancak beraberinde ironi ve elikileri de getirerek. 1990larda demokratik bir siyasi yapnn gereklilii olan bask gruplarnn etkisine maruz kalmak bir yana, bizzat bu gruplarn mill gvenlie tehdit olarak algland bir sre yaanm, demokratik talepler asayi erevesinden ele alnp blclk, eriatlk ve hainlik olarak nitelendirilmitir. Sz konusu tehdit odaklar, Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliince hazrlanan ve millgvenlik sisteminin resmi belgesi olarak kamuoyuna sunulan Mill Gvenlik Siyaset Belgelerinde (MGSB) ve Genelkurmay kararghnda hazrlanan andlarda yansmasn bulmutur. Millgvenlik sisteminin gizliliine halel gelmemesi gereken uygulamalarnda rejimin karanlk yz ile karlalmaktadr. Jandarma Genel Komutan Eref Bitlis tarafndan Demirelin babakanlndaki DYP-SHP koalisyonu dneminde hazrlanp illerin babakanl srasnda uygulamaya konduu ne srlen, PKKya lojistik destek veren kurum ve kiilerin ortadan kaldrlmas, DEP milletvekillerinin dokunulmazlklarnn kaldrlmas, PKKya kar Hizbullah militanlarnn kullanlmas ve PKK itiraflarna tetikilik, tahsildarlk, tayclk grevlerinin verilmesini ieren Kale Planndan, susurluk kazasyla ortaya kan devlet iindeki eteleme pratiklerine, Bat alma Grubundan Orgeneral evik Bir tarafndan 1998 ylnda hazrlanan ve PKK itirafs emdin Sakkn iddialarn kullanarak Fazilet Partisi, HADEP ve insan Haklar Dernei ile baz gazeteci, yazar ve milletvekillerini hedef alan ypratma planna kadar uzayan bir dizi hukuk d yap ve eylemle kar karya gelinmektedir.Tm bu gizlilik gerektirten gelimelerin demokratik dzenle badatrlmas ise askeri sekinlerin demokrasi anlay ile kavramn 21. yzyldaki tanm arasnda var olan daha derin bir elikiye iaret etmektedir. Ancak bu tanm sorununun ordu ile snrl olmad muhakkaktr. Ksr bir demokrasi anlaynn hkim olduu toplumsal dzlemde srekli bir korku kltr yaratlarak aranan destek karln byk lde bulurken, kendi mevkilerini ordunun gznde grece salamlatrmak ve iktidar rantndan daha byk pay almak isteyen, farkl konumlardaki siyasi rgtlenmeler de rejimin mill gvenlik temelinde militerlemesi srecine taeronluk yapmlardr.105 Trkiye siyasetinde ordu lehine oluan denge, TSKnn kurumsal varln yeniden retme kaygs ile bu kayg da laik ve modern bir rejim kimliini koruma-kollama misyonu ile sk bir biimde balantldr. Askeriyenin sol siyaset-merkez sa-siyasal slam- liberaller-aydnlar gibi ok geni bir hedefler spektrumuna kar savamas, eksik tasavvurlu bir demokrasi projesiyle hareket ettiini gsteriyor. rtica ve blclk, askeriyenin varlna ve muhafz rolnn meruluuna hizmet eden tehditler olarak alglandnda da yle bir sonu kmakta: Hep tekiler bulan ve onlar karsnda hukuk devleti gvencelerini yeterli bulmayarak mteyakkz duran bir rejimde asker-siyaset ilikisi hep gerilimli olmaya mahkm. Dolaysyla, korunakl bir rejim, korunacak vatandalar, yaam biimleri, deerler, taahhtler, kurumlar demek oluyorsa bunu gerekletirecek kurum olarak askeriyenin konumu daha da iddetli bir
105 Zeynep arlak; Atatrklkten Mill Gvenlik Rejimine: 1990lar Trkiyesine Bir Bak, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 287-289, 292, 293.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

99 / 1404

biimde korunacak demektir. Ancak bu mantktan yola karak, Cumhuriyeti reflekslerin subay kadrolarnca samimi bir biimde iselletirilip bir militer altkltr normuna dnmedii de sylenemez. Varoluunu srdrme anlamnda kurumsal karn korunmas kaygsnn da bu kltrle i ie getiini dnmek gerekiyor.106 Ulusal gvenlik; souk savatan bu yana, Cumhuriyeti kavraya gre, siyasal, sosyolojik, kltrel, diplomatik, iktisadi ve hukuksal alanlar da kaplayan ok geni bir kavramdr. Nitekim bu kavram -Anayasal deil, 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanununda- yle tanmlanmtr:
Ulusal gvenlik, devletin anayasal dzeninin mill varlnn, btnlnn, milletleraras alanda siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik dhil btn menfaatlerinin ve ahdi hukukun her trl i ve d tehditlere kar korunmas ve kollanmasn ifade eder.

Bat ordular, sava merkezli ilevlerini byk lde yitirmeleri nedeniyle askerlik d, yani topluma hizmete ynelik alanlara kayarken, dier sivil kurumlardan farkl olmadklar da vurguland. Hlbuki TSK iin askerlik d alanlarla ilgilenmek, ulusal gvenlik anlaynn bir gereidir ve ordunun toplumsal gruplarla eitliini deil, onlardan ayrcaln vurgulamaya hizmet eder.Souk sava sonrasnn daha az gergin ortamnda TSK ve rejim asndan ulusal gvenlik kavramnn tanm, uygulanmas ve siyasal sonular konusunda akla kavuturulmas gerekli iki soru var: Birincisi, ulusal gvenlik, i ve d tehditlerle ilikili bir olgu olduuna gre, Trkiyeye ynelik tehditlerin ve d ve i dmanlara kar olumu gvensizliin azaldn dnebilir miyiz? kincisi ise ulusal gvenlie tehdit unsurlarn ve gvenlik politikasn belirleyen ve uygulayan otorite hangisidir? Birinci soru bal bana bir sorun. nk asl mesele Trkiyeye ynelik tehditlerin azalp azalmamas deil. Tehdit alglamasn yapan ve ulusal gvenlik stratejisini onun zerine kurgulayan ajann kimlii. nk ulusal gvenlik, objektif kriterlerle belirlenebilen bilimsel bir olgu deil. znel alglaylar, entelektel bir birikimi, yaama bak felsefesini yanstr. Kimin stlendiine bal olarak iktidar sahiplerini, dengesini, dalmn, ideolojisini hem belirler hem de aa vurur. Kiminin oluturduuna ve formle ettiine bal olarak ierii ve dolaysyla hizmet ettii amalar deiir.Trkiye'de, yasal olarak, ulusal gvenlii belirleme ve uygulama yetkileri sivil hkmete deil MGK'ya verilmitir. Bu husus, hem Anayasann 118. maddesinde hem de 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanununda yle belirtilmitir:
Ulusal gvenliin salanmas ve mill hedeflere ulalmas amacyla Mill Gvenlik Kurulunun belirledii grler dhilinde, Bakanlar Kurulu tarafndan tespit edilen i, d ve savunma hareket tarzlarna ait esaslar kapsayan siyaseti ifade eder.

Bu strateji, 1992'den bu yana Mill Gvenlik Siyaseti Belgesi adyla anlan bir resmi belgenin muhtevas olarak kamuoyuna aklanmakta. Souk sava dneminde Bat'da Yunanistan, Dou'da Sovyetler Birlii olarak belirlenen tehdit odaklar, Souk Sava sonrasnda 18 Kasm 1992 tarihli belge ile yenilendi ve tehdit oda olarak Krt milliyetilii ve terr tayin edildi. Ulusal gvenlik anlay 29 Nisan 1997den balayarak MGK tarafndan deitirilerek irtica ncelikli tehdit dzeyine karld. Dolaysyla Souk Sava sonras Trkiyesi'nde ulusal gvenlik stratejisinin askeri arlkl mimarlar, Trkiye'ye ynelik i ve d tehditlerin azalmad konusunda birlemektedir.
106 mit Cizre; Egemen deoloji ve Trk Silahl Kuvvetleri, Kavramsal ve likisel Bir Analiz, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 155-156.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

100 / 1404

Souk Sava sonrasnda gevemeyen bir Trkiye, 21 yzylla normalletirilmi asker-sivil ilikileri ile girmek durumda. Bat geleneinde askeri kesim, dmann oluturduu tehdidin doasn tarif eder, ancak lkenin tehdit altnda olup olmadna ve tehdit altnda ise buna nasl bir cevap verileceine karar veren sivil otoritedir. O corafyalarda, i ve d tehdidin ve temeller zerinde ina edilen ulusal gvenlik politikasnn askeri brokrasinin egemenliinde belirlenmesinin sakncal olduu dnlr, nk bu durumun, silahl kuvvetlerin kendi kurumsal ve varolusal karlarn koruyabilmek iin abartl tehdit deerlendirmesi yapmasna ve optimum st bir kuvvete sahip olmasna yol aacandan endie edilir. Ayrca, tehdit alglayn ve ona cevap oluturan politikalarnn formlasyonunu kendi tekeline alan herhangi bir ordunun, siyasetin zn ve usuln, yani yaamsal nemi olan btn konularn aadan yukarya tartma, diyalog, ikna ve uzlama yolu ile belirlenmesi ilkesini ihlal ettii kabul edilir.107 Bu haliyle demokratik sisteminbir varolu sorunu yaadn iddia etmek mmkndr. 1970 1980 yllar arasnda bakanlk grevlerinde bulunmu Korkut zala108 gre Trkiyedeki demokrasi uydurmadan ibarettir:
Yasalar yle snrlanm ki siyasi sistem Trkiyenin meselelerinde radikal zm getirecek gce kavuamyor. Trkiye, bir nevi iktidarsz ynetimlere teslim ediliyor. Bunun zm bir tane: Demokrasi neyse, odur.Trkiye bundan ok daha iyi ynetilebilir. O da demokrasiyle olur. Biz demokrasiyi biimsel olarak yaamaya devam ediyoruz. Yaadmz demokrasiyi, halkn nn aan, sorunlarn zen bir yapya getiremiyoruz. inde eskiden kz ocuklarnn aya bymesin diye balarlarm. Demirden pabular giyerlermi. imdi bizim demokrasi de buna benziyor. 61 ve 82 Anayasalar demokrasinin almasn engellemitir. Fikri su saymtr. Dolaysyla minicik ayak gzel grnyor. Ama i yapmyor, zerinde duramyor. Bunun zm demokrasinin gerekten almasdr. Getiren de halk olsun, gtren de. imdi byle deil, halk gibi grnyor ama halk hibir eye mdahale etmiyor. Bu sisteme kimi getirirseniz yozlar.109

MGK eliyle askeri g, yrtme erkine Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu yannda ortak olmu ve arln hissettirmitir. 1961 Anayasasyla kamu hukuku alanna giren mill gvenlik kavram d savunma ve gvenlikle birlikte i gvenlii de kapsadndan her trl hukuk, ekonomi, eitim, hak ve zgrlk sorunu bu kurulun gndemine girmektedir. Bu durum askeri gcn etki alann hzla geniletip, siyaset alann ve sivil alann daraltarak askerilemesine neden olmakta, toplum sivilleememekte, sorunlar zgrce tartlamamaktadr. Daha da nemlisi temel hak ve zgrlkler denetime tabi klnp, MGKnn yetki alanna girdiinden hukuk zemin kaybetmekte siyaset ise zm yeri olmaktan kmaktadr. Cumhuriyeti kuranlar Osmanldan edindikleri deneyimle askeri, daima siyasetin dnda tutmular ve askeri siyasetle buluturacak hibir yaplanmaya gitmemilerdir. Cumhuriyetin demokratik deer ifade eden en nemli ilkelerinden biri bu olmutur.110

107 108

mit Cizre (2009); s. 158-161.

1974-1977 yllar arasnda T.C. Tarm Gda ve Hayvanclk Bakanl ve 1977-1978 yllarnda T.C. ileri Bakanl grevlerinde bulunmutur. Davut Dursun (2005); s 297-298, 302-304. mit Karda (2009); s. 304, 305.

109 110

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

101 / 1404

1776 tarihli Virginia nsan Haklar Bildirisinin 13. maddesi: Ordu her durumda sivil gcn emri altnda bulunmal ve sivil g tarafndan ynetilmelidir. Fransz kamu hukukusu Leon Duguit: Silahl kuvvetler hkmetin elindeki pasif bir aratr. Onun grevini yapabilmesi, hkmetin emrinde tam anlamyla bilinsiz bir aygt olarak kullanlabilecek bir konumda olmasna baldr. Askeri liderlerin hkmetin emrini tartma konusu yapabildikleri yerde devlet yoktur.demitir. Sanldnn aksine, anayasa dzeni bakmndan Trkiyede durum aslnda bundan ok farkl deildir. Nitekim Anayasann 117. maddesine gre, Bakanlar Kurulu ve Cumhurbakan tarafndan atanan Genelkurmay Bakan Silahl Kuvvetlerin komutan olarak grev ve yetkilerinden dolay Babakana kar sorumludur. Yine ayn maddenin 2. fkrasndan, silahl kuvvetlerin anayasal grevinin yurt savunmasna hazrlanmak olduu anlalmaktadr. Yine 117. maddeden, bu grevin bihakkn yerine getirilmesinden ve genel olarak mill gvenliin salanmasndan siyasi bakmdan sorumlu olan merciin Bakanlar Kurulu olduunu da reniyoruz. Silahl kuvvetler her ne kadar yurt savunmas iin tekil edilmi bir devlet gc ise de, yurdun ne zaman savunulacana, byle bir ihtiyacn var olup olmadna Silahl Kuvvetlerin kendisi karar veremez. Geri Hizmet kanunu (m.35) aka silahl kuvvetlerin Trk Yurdunu ve Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumakla grevli olduunu belirtmekte; ama silahl kuvvetler bu grevi ancak anayasal organlarca kendisine bu grev verildiinde hkmetin emir ve talimat erevesinde yerine getirebilir. Nitekim Anayasann 92. maddesine gre, sava hali ilanna ve silahl kuvvetlerin yabanc lkelere gnderilmelerine izin vermeye TBMM ve istisnai olarak da silahl kuvvetlerin kullanlmasna cumhurbakan yetkilidir. Ayrca, mill gvenlik zaman zaman silahl kuvvetlerden i dzeninde yararlanlmasn gerektirebilir. Nitekim olaanst hal ilan edilen yerlerde sivil makamlar silahl kuvvetlerden bu konuda yardm isteyebilirler; skynetim dnemlerinde ise siyasi ynetim deilse de, mlki-idari ynetim tmyle silahl kuvvetlere geer. Ancak, Anayasann 119-122. maddeleri gereince, btn bunlar yrtme organ tarafndan (Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan) tayin ve takdir edilecek hususlardr. Yoksa silahl kuvvetler kendiliinden bu tr grevleri stlenmez.111 Eski Emniyet stihbarat Daire Bakan Blent Orakolu; 28 ubat sreci rneinde lkenin Mill Gvenlik Kurulu eliyle birbirine drldn komisyonumuza ifade etmitir. Dncelerinin devamnda:
12 Eyll 1980 darbesi, asker vesayeti ok ciddi anlamda arttracak, sivil iradeyi, millet iradesini yok edecek birtakm yetkilerle Mill Gvenlik Kurulunu donatmtr. Onun iin, 28 ubat srecinde askerlerin fiili bir darbe yapmasna gerek yoktu. 28 ubat srecinin nne post szn koyarak bunun bir darbe olmadn sylemek yanltr. 28 ubat sreci Trkiyede yaratt sosyal adan, hukuk asndan, i ve d dinamikler, savunma refleksleri asndan, kurumlar aras birlik ve beraberlik asndan, en nemlisi kamplamalar asndan Trkiyeye ok ciddi anlamda zarar vermi bir sretir. Yani burada Trkiyede ilk defa o cunta ekibi tarafndan mill gvenlik siyaset belgesi, iktidarn bilgisi dnda deitirilmitir. Birinci sraya irtica ad altnda milletin deerleri konmutur. PKK ve dier tehditler alt sralara indirilmitir. Burada bu yaplrken yani neye dayanarak yaplmtr belli deildir.112

Demokratik lkelerdeki MGKlar, askerlerin sivil siyasete mdahale etmesini salayacak nitelikte olmad gibi, askerlerin gvenlik ve savunmaya ilikin grlerini ifade edebilecekleri baka platformlar bulunuyor.Mill Gvenlik Kurulu niteliindeki kurulularn
111

Mustafa Erdoan (2012); s. 96-98.

112Blent

Orakolu, Eski Emniyet stihbarat Daire Bakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 16 Ekim 2012, s. 88, 89, 103, 104.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

102 / 1404

hepsinde ileri, Dileri ve Savunma Bakanlar daimi ye statsnde ve pek ok lkede Genelkurmay Bakanlar MGK yesi deil, Savunma Bakanlar ile daimi yeler arasnda. ABD ve Avrupa Birlii lkelerindeki MGKlar Trkiyedeki MGKdan ok farkldr. Bu lkelerde MGKlar sadece danma fonksiyonu gren ve sivillerin emrinde olan kurululardr.Avrupa Birlii lkelerinde MGKlar daha ok istiari kurulu mahiyetindedir. Bu itibarla Bat MGKlar polemik konusu olmamaktadrlar. AB lkelerinde sadece ngilterede MGK yoktur. Mill Gvenlik Kurullarnn yapt ileri ngilterede hkmet yapyor.113

113 Gltekin Avc; Genelkurmay Cumhuriyeti, Ordunun Devleti mi Devletin Ordusu mu? Metropol Yaynlar, stanbul, 2008, s. 130-132.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

103 / 1404

3. Devlet Tekilat ve Genelkurmay Bakanl


Mustafa Kemal Paann 2 Mays 1920 tarihinde bir Meclis konumasyla Genelkurmayn grevini tanmlamas ve bu istikametteki uygulamayla Genelkurmay, dorudan doruya i ve d siyasi kararlarn merkezinde yer alm, Mill Savunma Bakanl askeri karargh merkezli baml bir yapya dnmtr. Askeri merci, ayn sahada yetkili olan kurulular zerinde de stnlk elde etmi. Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti, mill savunmaya ilikin yetkileri tekeline almtr. Bu gelime sadece savaa ilikin gerekeler iermez. ttihat Terakkinin son dnemindeki uygulamalar, Enver Paann tm yetkileri kendi elinde toplamasnn bilinen sonular, ordu-siyaset, daha dorusu asker-siyasi parti ilikilerinin u noktaya varmas gibi kayglar da devrededir. Mustafa Kemal Paa, bu gerekelerle sivilden askere uzanan bir siyasilemeyi reddederken, siyasileme fikrini tmyle yok saymam, askerden sivile uzanan siyasilemeyi yelemitir. Bu konuda Mustafa Kemal Paann u szleri aktr:
Bizim memleketimizde teden beri Harbiye Nazrlar harekt harbiyeyi ve kumanday dahi uhdelerinde bulundurmaktan zevk alrlard. Dorudan doruya Harbiye Nazrnn arzusu dhilinde hareket eden bir Erkn- Harbiye reisi vard. Tabii Harbiye Nezaretine Harbiye Nazrna merbut olan bir Erkan- Harbiye-i Umumiye reisinin mesuliyeti de Harbiye Nazr olan zata mnhasrdr. Bazen bu iki makam bir ahsta birlemitir. Enver Paada olduu gibi. Fakat kaideden hibir vakit Harbiye umur ile Erkan- Harbiye-i Umumiyeyi birletirmek muvafk deildir ve garp memleketlerinde ve her yerde daima Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti mstakil braklmtr. (TBMM Gizli Zabt Ceridesi, c.1, s. 163-164)

zerk Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti


Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekleti kaldrlarak yerine mstakil Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyaseti kuran yasa 3 Mart 1924 tarihinde karlmtr. Sz konusu yasann ilgili maddeleri yledir:
Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekleti ilga edilmitir (madde 8). Reisicumhurca niyabeten hazarda orduya emir ve kumanda ile grevli en yksek askeri makam Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetidir. Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti mstakildir (madde 9). Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi Bavekilin inhas ve Reisicumhurun onay ile tayin edilir (madde 10), Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi vazifesine giren hususlarda her vekletle muhabere eder (madde 11). TBMM muvacehesinde askeri btenin sorumluluu Mdafaa-i Milliye Vekiline aittir (madde 12).

Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin bamsz stats, askeri otoritenin idari adan sorumluluk d kalmasyla tamamlanmtr. Yasa herhangi bir idari bamllk ya da sorumluluk mekanizmasndan sz etmedii gibi, Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisini atayan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

104 / 1404

ve bar srasnda adna bakumandanl temsil ettii, bu yolla dolayl sorumlu olduu makam Reisicumhur da 1924 Anayasasna gre sorumluluk d tutulmutur. Bu erevede Silahl Kuvvetler sorumlu bir makama bal olmayan bir kurumdur.114 Zamanla bu sava modeli pekitirilmitir. Bu kez riyaset, ayn sahadaki bir bakanln da zerinde yer alan bamsz brokratik bir kurumdur. Nitekim bu ters ilikide yeni nokta, daha dorusu kritik mekanizma udur: Siyasi yetkiye sahip olmayan, ancak sahip olmad siyasi yetkilerin siyasi sorumluluunu tayan bir Mill Mdafaa Vekleti ile tad yetkilere karlk bu yetkilerden dolay sorumluluk tamayan bir Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti. Bte politikasnn ardndaki savunma konsepti konularnda yetki Genelkurmaya aitken, bunun siyasi sorumluluu Mill Savunma Bakanlna aittir. Nitekim askeri bteler ordu tarafndan hazrlanmakta, mill savunma btesi olarak sunulmaktadr. Bu, 1924-1927 aras byle olduu gibi bugne kadar hep byle kalmtr. Bu durum, alnan ynetsel kararlarn toplumsal, ekonomik, vb. gibi kriterlere gre deil, asayi kriterlerine gre alnmasna yol aacak; askerin devlet adna siyaseti denetlemesine zemin hazrlayacaktr. Bu yasa sz konusu yetkiler asndan 1924-1944e dein bu tr uygulamalara dayanak olmutur. Uygulamada yetki, bakanlklarn Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisinden izin almas, daha da te devletin btn ilerini Genelkurmay vizesine tabi klan bir ekle dnmtr. Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paa bir siyasi karar alc gibi alm, neredeyse tek bana bugnk MGKya benzer bir ilev grm, demir elik sanayi alannda atlacak admlardan, Dou ve Gneydou illerinde yaplacak eitim, bayndrlk, sanayi admlarna kadar birok konuda bakanlklara mdahale etmitir. Samet Aaolunun bu konudaki, bakanlk belgeleriyle de sabit tankl arpcdr:
Fevzi Paann askerlik bakmndan muhafazakr grleri birok noktada alnmas dnlen olumlu ekonomik kararlarnn nne dikilmiti. Mesela demir elik sanayinin kurulmas konusunda ktisat Bakanlnn ekonomik iletme prensipleriyle tesis yeri olarak setii Karadeniz Erelisini srf askerlik bakmndan savunulmas zor dncesi ile kabul etmemi Demir sanayinin ekonomik artlar zor bir blgede, Karabkte kurulmasn salamt. Bylece de maliyeti yksek, iletmesi zor bir tesis meydana gelmiti. Mareal yine ayn dncelerle Dou ve Gney illerinde sanayi kurulmasn, yollar yaplmasn istememi, yol yapld takdirde bir sava halinde bu snrlardan geecek dmann memleketi kolaylkla igal edebileceini ileri srmtr Mareale gre Dou illerinde okul almas bu iller halkn uyandracak, Krtlk gibi bir takm blc akmlara yol verecekti. Cehaletin, geriliin Trk milliyetiliini baka milliyeti akmlara kar koruyabilecek bir silah olabilecei gibi zararl zanlara kaplmt Fevzi Paa. (Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, stanbul 1972, s.135).

Bir dnemin Urfa milletvekili Behi Beyin ktisat Vekili Celal Beyden (Bayar) blgesine bir fabrika istemesi zerine vekilin verdii yant da ilgintir:
Telefon burada emrinizde, imdi Mareal arayalm, bulalm, siz konuun. Mareal izin versin ben Diyarbakrda da, Urfada da birer fabrikann temelini ataym. Ama msaadeyi aln bakalm. Mareal izin vermiyor, engelliyor (Cemal Madanolu, Anlar 1911-1938, stanbul, 1962, s.135.)

114

68.

Ali Bayramolu; Asker ve Siyaset, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 61, 62, 67,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

105 / 1404

Tm bunlardan sonra fiili referansn sava ve iktidar mcadelesi koullarndan alan askeri otorite - sivil otorite ilikileri modeli yle tanmlanabilir: Silahl Kuvvetler; siyasi ilerle dorudan ve kurumsal olarak ilgili; siyasi kararlara ilikin ilkeleri tespit eden, karar ve uygulamalar denetleyen; bu yolla, baz siyasi sorunlar zerinden siyasi alann nemli bir blmn devletletiren, yani bu sorunlar ve siyasi alan tartmaya ve toplumsal taleplere, siyasi grmelerle kapatarak toplumsal- siyasal niteliinden arndran; bu erevede siyasetdevlet ayrmn devreye sokan (bu ayrma gre askerin siyaset dl partiler karsndaki tutumunu ifade ederken mill meseleler, mill karlar, devlet politikalar ad altnda tanmlanan temel siyasi kararlar, devlet ileri ve siyaset d iler olarak tanmlanmakta, askerin gr bildirme, mdahale etme sahasna girmektedir); bu ileri yerine getirebilmesi iin devlet alan iinde zerk, kendi iinde ar merkezi bir yapda, siyasi etkiye kapal, ancak bu siyasi karar srelerini etkileyebilecek oranda siyasallam bir gelenekle donatlmtr. Bu erevede hem savunma kurumlar arasndaki, hem siyasi iktidar ile askeri brokrasi arasndaki hiyerari ters yz edilmitir. Sonu olarak devlet-toplum, devlet-siyaset ilikilerinde devletin egemenlii bu yolla pekitirilmi ve devlet yaplanmas ve ileyiinde militarizasyon normal bir hal olarak kabul grmtr.115 Fevzi Paann (Mareal Fevzi akmak) kiilik zellikleri ile birlikte Byk Erkan- Harbiye Riyaseti devlet iinde ayrcalkl bir yer alarak gelimi ve 1944e kadar yle kalmtr. Bu sre boyunca TBMMde askeri harcamalar hakknda tek bir soru dahi sorulamamtr. Mill Savunma btesi Genelkurmay tarafndan hazrlanarak adeta formalite tamamlansn diye Meclise gnderilmitir. Byle bir Genelkurmay modeline acaba neden gerek duyulmutur? 1924 Anayasas iin TBMMde yaplan grmelerde bu sorunun yant bulunabilir. Bakomutanlk konusunu dzenleyen 40. maddenin uzun ve iddetli tartmalara neden oluturmas da rastlant saylmamaldr. Sert eletirilerde bulunanlarn en banda yer alanlardan Eskiehir Mebusu Arif Beye116 gre, Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyasetine ok byk mevki verilmi ve Mdafaa-i Milliye Vekleti bu makamn emrine sokulmutur. Arif Bey aka Fevzi Paa Hazretleri Mdafaa-i Milliye Vekili olsayd bu ekil kabul edilmezdi diye konuur. (TBMM Zabt Ceridesi, Dnem 2 (1924), Cilt 8, s. 337) Mareal akmak, yeniliklere kapal, sert mizal ve tutucu bir asker, fkeli bir asker/politikac olarak nlenmitir. Bamsz Genelkurmay modelinin Byk Ekran- Harbiye Reisinin ad ve kiilii ile ilgisi bulunmad kesindir. Mustafa Kemal ve smet Paalara egemen olan gr son derece aktr: Paalar, i politika mcadelesinde ordunun siyasi rakipleri tarafndan kullanlmasn nleyip sava ve olaan d ynetim koullar nedeniyle ne kan muhalif generalleri tasfiye etmek amacyla, ordunun ve ankayann birlikte gven duyaca, Marealin gzetiminde, fakat asl g olarak Reisicumhura biat ettirilen (Cumhurbakannn egemenliini tanyan) bir Genelkurmay Modeli. Trk Genelkurmaynn gelime evreleri arasnda zel bir nemi bulunan Mareal akmakn ar merkeziyeti ynetiminin, ankaya ve hkmet evrelerinde de, tepki ile karlanmak bir yana desteklendii bilinmektedir.117 Erken Cumhuriyet dneminde Mustafa Kemal Paa, parlamenter olmak isteyen Mill Kurtulu Sava kahraman generallerin askerlikten istifasn isteyerek niforma glgesi dnda bir sivil siyasetten yana olduunu gsterir. Ancak bu gelenek mulktr, nk 192024 arasnda grev yapan 6 kabinede de Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi (smet ve Fevzi
115

Ali Bayramolu (2009); s. 69-71, 73, 74.

116Eskiehir

Mebusu Albay Arif Bey (Ayc Arif), 1926da Ankara stiklal Mahkemesince zmir Suikast giriimi nedeniyle idam edilenler arasndadr. Hikmet zdemir (1993); s. 74, 76, 77

117

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

106 / 1404

Paalar) bakanlar kurulunun yesi olarak grev yapmtr. Buna ek olarak Mdafaai Milliye Vekletinde de Fevzi, Refet ve Kazm Paalarla, kabinede her zaman iki generalin bulunduu grlmektedir. Genelkurmay Bakanl 1924te bakanlk statsn kaybettikten sonra 1944e kadar Cumhurbakanna balanm, hkmet ve parlamento denetiminin dnda tutulmutur. Dolaysyla Mustafa Kemal Paa, smet Paa ve Fevzi akmaktan oluan l troykann kaygs, aslnda ordunun rakip bir iktidar oda olarak glenme ihtimalini engellemektir. Bir dier deyile, bu dnemde ordunun sivil siyasette bir arlk tamamas ve Bat lkelerindeki sivil-asker iliki modeline benzer bir modelin iler gibi olmasnn ardnda Silahl Kuvvetlerin siyasetten arndrlm olmas deil, rejime sadakatini salayarak bir kar darbe yapmasn engellemek fikri yatmaktadr.118 kinci Dnya Savann ortaya kard baka gerekler de vardr. Askeri teknoloji alanndaki gelimeler, piyade esastr eklinde ifade edilen modas gemi sava planlarna dayal ordu rgtlenmelerinin terk edilmesini gndeme getirmitir. 1939a kadar teknik anlamda uak ve hava kuvvetleri byk gelime gstermi; uluslararas kara ve deniz stratejisi uzmanlar bile olas bir savata bu silahn nasl kullanlacan tartmaktan kendilerini alkoyamamlard. Denizciler, ua donanmann en iyi grme arac ve uzun mesafe silah saymaya balamlard. Askeri anlamda uak, savata da gerekten mkemmel bir saldr silah olma yolunda hzla ilerlemitir. Ayn ekilde denizaltclktaki teknolojik gelimelerin de komuta asndan nemli sonular yaratt bir gerektir. Bu nedenle 1940larda sava gc asndan Trk Genelkurmaynn iflas ettii tespiti yaplrken, faturay Byk Erkan- Harbiye Reisi Mareal akmaka karmak yerine, ordu politikasn tartmak ve gerekte iflas edenin tek kuvvete (Kara Kuvvetleri) dayal byme stratejisi olduunu teslim etmek gerekmektedir. Nitekim Mareal akmakn kinci Dnya Savanda Almanyann kaderi belli olduktan hemen sonra emekli edilmesi sorunu zmemi, sistemin tartmas gndeme gelmitir.

Mill Savunma Bakanlna Bal Genelkurmay Bakanl


1949da Cumhuriyet Halk Partili 18. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti Babakan emsettin Gnaltay kabinesi tarafndan hazrlanan Mill Savunma Yasa Tasarsnn gerekesinde:
Bugn (1949) demokratik rejimle idare olunan memleketlerde Devletin Silahl Kuvvetlerine ait ilerden dolay Millet Meclisine kar muhatap ve mesul olan icra uzvu (yrtme organ) ya Mill Savunma Bakan veya o memleketin tekilatna gre Ordu, Deniz ve Hava Bakanlardr. Bizde ise bu hizmetler biri komuta, talim ve terbiye, dieri idare, levazm ve ksmen zat ileri olmak zere ikiye ayrlm ve birinci ksm Babakann mesuliyeti altnda Genelkurmay Bakanlna ve dier ksmda Mill Savunma Bakannn mesuliyetine tevdi edilmi (sorumluluuna verilmi) bulunmaktadr. Askeri idarede mevcut olan bu iki ballk her iki makamn vazife ve salahiyetleri arasnda tedahllere (birbirinin iine girmeye) ve ayn mevzu (konu) zerinde muzaaf (fazladan) almalara yol amtr. Mill Savunma Bakanl, Genelkurmayn kanunlarla tayin edilen zel durumu karsnda bu vazifesini tam yapmak iin lazm gelen yetkiyi fiiliyatta (gerekte) elde edememi ve ikmal ve idare ileriyle muvazi ve ahenkli (paralel ve uyumlu) olarak yrmesi icap eden komuta ve eitim hizmetleri de, muvaffakiyeti iin lazm olan artlar ve imknlar tahakkuk ettirememitir (gerekletirememitir). Kald ki, bugnk harplerin istedii sratin salanmas ve birok silah ve malzemenin kullan, ikmal ve bakmlarnn meydana getirdii ilerin maksada uygun tarzda yrtlmesi iin kara, deniz ve hava kuvvetlerinin komuta, eitim ve ikmal ve idare hususlarnda yeter yetki ile tekilatlandrlmalarn icap
118

mit Cizre (2009); s. 141, 142.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

107 / 1404

ettirmektedir. Arz edilen sebepler, bugnk gayri tabiliin (yapayln) giderilmesini ve ayn mevzu (konu) zerinde alan tekilatn bir araya getirilerek tek bir mercide (makamda) toplanmasn ve nihayet demokrasi rejimiyle idare edilen bir memlekete olduu gibi bizde de askeri ilerin ilgili Bakann yetki ve sorumluluuna verilmesini zaruri klm ve iliik kanun tasars hazrlanmtr.

Bu grler, kinci Dnya Savandan sonra (1944te) Trk Genelkurmaynda gerekletirilen stat deitirme operasyonunun yeterli olmadn kantlamaktan te baka anlamlara da gelmektedir. 1944-1949 aras uygulamann ortaya kard iki gerek vardr: ki ballk ve kuvvet komutanlklarnn yeterli yetki ile rgtlendirilmemesi. lkini, Genelkurmay Savunma Bakanlna balayarak; dierini Kuvvet Komutanlklarna dayal Genelkurmay modeli ile zme eklinde bir formlasyon 1949 sistemini oluturmaktadr. Ortak karargh eklinde rgtlenen Trk Genelkurmay modelinin Kuvvet Komutanlklar uygulamasna 1949da geilmitir. Bu yla kadar Genelkurmay Bakanlarn Kara Kuvvetleri komutan olarak dnmek gerekmektedir. lk hava birliklerinin Kara Kuvvetleri iinde kurulmas, donanmann ise Balkesirdeki karac bir generale bal oluu bunun kantlarndandr. 1961 ve 1982 Anayasalarnda ifadesini bulan ve 1970 sisteminden her alanda ileri ve demokratik elere sahip 1949 sistemi, Trkiyedeki asker-sivil ilikileri asndan esasl bir dnm noktasdr. Prof. Dr. Oral Sander, Survey of International Affairs Middle East 19451950 adl kaynaa dayanarak:
ABDnin Trk Genelkurmaynn statsnde kkl deiiklikler yaplmas iin baskda bulunduu ve Amerikan askeri yardm, askeri ilerin bir tek sorumlu hkmet organnda odaklamasn gerekli kld grndedir. (Oral Sander, TrkAmerikan likileri 1947-1964 Ankara 1979, s. 30-31).

1949dan 27 Mays 1960 askeri mdahalesine kadar 11 yl uygulanan Savunma Bakanlna bal Genelkurmay modelinin ordu evrelerini rahatsz ettii eklinde bir takm speklatif iddialar dnda, ne tr aksaklklara yol atna dair ciddi hibir rnek gstermek mmkn deildir. 1961 Kurucu Mecliste, daha ok asker kkenli yelerce savunma bakan genelkurmay ilikisine yneltilen eletirileri 1949 sisteminin eletirisi olarak deil, Demokrat Parti hkmetinin ordu politikasndan kaynaklanan baz protokol ve nezaket sorunlar olarak grmek doru olacaktr. Aksi halde darbe sonrasnn psikolojisi ile Mill Savunma Bakannn paltosunu Genelkurmay Bakan tutuyordu veya Glhane Askeri Hastanesinde yatan Cumhurbakann ziyarete gelen Genelkurmay Bakan odaya alnmad, bir arkc alnd trnden szleri 1949 sistemini eletiren ciddi grler olarak kabul etmek nasl mmkn olabilir? ki olaydan kaynaklanan kiisel tutum ve davranlarn asker kkenli kiilerce ifade ekli bile eletirilerin yzeyselliini gstermek iin yeterlidir. Gnmzde, komuta ve savaa hazrlk iin askeri planlama grevleri dnda Genelkurmay Bakanna, kamu gvenliinden kltr, sivil eitim ve retim alanna kadar olduka geni bir platformda grev verildii ve kimi zaman bu makamn yetkilerinin, normal ynetim dnemlerinde bile sivil otoritenin denetimi dnda tutulabilmesini salayan yasal mekanizmalar ile donatldn sylemek mmkn olmaktadr. 1961 ve 1982 Anayasalarnda yer ald ekli ile bakanlar st Genelkurmay modeli bu anlamda demokrasi kltr gelimemi Trk siyasal elitine uygun grnmektedir.119

119

Hikmet zdemir (1993); s. 83, 84, 86-88, 96-98, 165.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

108 / 1404

Otonomi
Askerler asndan 1961 Anayasasnn getirdii en nemli dzenleme, Genelkurmay Bakanlnn Mill Savunma Bakanlndan alnarak sistem iinde otonom bir halde braklmas, yalnzca Babakana kar sorumlu tutulmasdr. Anayasa komisyonlarndaki tartmalar, Mill Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisinde yaplan uzun grmelerin esasnda hep Genelkurmay Bakanl ile Mill Savunma Bakanl ilikisinin ne ekilde dzenlenecei yatar. Askerler ve rejimin gelimesi iin kritik mekanizmalar getiren Bakomutanlk ve Genelkurmay Bakanl ile Mill Gvenlik Kurulu maddelerinin Mill Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonu arasnda gidip gelmesi de bu yzdendir. 1970 tarih ve 1325 sayl, Mill Savunma Bakanl Grev ve Tekilat Hakknda Yasann Bakanlk ile Genelkurmay ibirliini dzenleyen 6. maddesi sivil otorite silahl kuvvetler ilikisi acsndan byk nem tamaktadr. zellikle maddenin ikinci bendinde:
Her iki makam, grev ve yetkileri icab Kuvvet Komutanlklar, dier makamlar ve kurumlarla yaptklar nemli ve ilgili yazmalardan karlkl olarak birbirlerine bilgi verirler.

eklindeki ifade kritiktir. Yasa koyucu bununla:


Genelkurmay Bakanl ve Mill Savunma Bakanlnn aracsz olarak Kuvvet Komutanlklar, dier makamlar ve kurumlarla yazma yapabileceklerini kabul edilmektedir. Bu yazmalardan nemli ve ilgili olanlarn karlkl olarak Genelkurmay ve Bakanlk birbirlerine bildirecektir. Fakat nemli ve ilgili olan yazmalarn takdiri kendilerine braklmtr. Genelkurmay Bakanlnn dier makam (bakanlklar) ve kurumlarla yazma yapabilecei hkme balanmtr.

Kaynan Anayasadan alan bu dzenleme ile Genelkurmay Bakanlnn farkl statsn yasa koyucuya bir kere daha tescil ettirmektedir. Bu yolla sz konusu makamn zerk yaps daha bir pekitirilmek istenmitir. Sivil otoritenin askerleri kontrol eklinde bir bak as kesinlikle gzlenmemektedir. Ama yalnzca ibirliini yasada belirterek zorunlu hale getirmektir.120 1982 Anayasasnn 117/2 maddesine gre silahl kuvvetler yurdu savunmak grevini, bamsz bir ekilde ve kendi takdirine gre deil, tam aksine TBMMye kar sorumlu olan Bakanlar Kuruluna bal olarak yerine getirmek zorundadr. Nitekim Genelkurmay Bakan grev ve yetkilerinden dolay Babakana kar sorumludur (m.117/4) esasen demokrasi olduunu iddia eden bir rejimde bunun aksi dnlemez. Bu hukuki durum karsnda, baz asker memurlarn121 rtbeleri ne olursa olsun kendi grevleri dna karak Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu ve parlamentonun anayasal grevlerini sahiplenmesi, anayasal dzeni deitirme giriiminden baka bir ey deildir. Ayrca, ordu iindeki baz unsurlar bu giriimde bulunma cesaretini ordunun lke iindeki en byk ve dzenli silahl kuvvet
120

Hikmet zdemir (1993); s. 273, 290. Devlet hizmetinde aylkla alan kimse. (Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlk).

121Memur:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

109 / 1404

olmasndan aldklarna gre, Trk Ceza Kanununun ilgili maddesinde tarif olunan suun cebir unsuru da gereklemi olmaktadr. nk sz konusu unsurlarn eer silahlar olmasayd anayasal grev snrlarn amaya tevessl etmeleri mmkn olmazd. Esasen silahl kuvvetler ancak askeri amalarla ve yurt savunmasna katkda bulunmak zere faaliyet gsterebilir, istihbarat yapabilir bu ise ancak sava durumunda veya skynetim ilan edilen blgede ve skynetimin amacyla snrl olarak yaplabilir. Silahl kuvvetlerin Cumhuriyetimizin yegane koruyucusu olmas sadece yurt savunmas bakmndandr; onun dnda kalan, Cumhuriyetin nitelikleri gibi, hususlarn vatandalara kar korunmas hibir ekilde sz konusu olamaz. nk bir demokraside devletin nasl olmas gerektiini belirleme yetkisine (egemenlie) sahip olan zaten yurttalarn kendisidir, onlarn oluturduu millettir. Eer devlet vatandalarn ise ve vatandalar iin ise, kimi kimden koruyacaksnz? te yandan, bir kurumun kendi grevini alglama biimi eer yanlsa, bu yanln on yllar boyunca srmekte olmas onu doru ve meru yapmaz. Genelkurmay bu kuraln bir istisnas deildir.122 Eski Genelkurmay Bakan Yaar Bykant, Trkiyenin, Genelkurmay Bakannn statsnden dolay NATOda yaad uyumsuzluu ve sknty u ekilde anlatr:
NATO Askeri Komitesinde kran krana mcadele ediliyor ve benim rastladm -iki sene de o asker komitede Trkiyeyi temsil ettim- maalesef, Trk Genelkurmay Bakan en fazla skntya sahip olan asker komutandr. Bir kere, dier NATO lkelerinin Genelkurmay bakanlarnn komutanlk sfatlar yoktur, karargh subaydr. Karargh subaydr. NATOda komutanlk sorumluluu ve yetkisi olan tek komutan Trktr. Karaya da komutanlk yapar, Denize de, Havaya da, Jandarmaya da komutanlk yapar. NATO lkelerinde baka byle bir lke yok. Karargh subay. Ama kritik konular olduunda bir bakarsnz, o 26 kii annda birleir, tek kalrsnz. Neden? nk NATOda grev yapan Genelkurmay bakanlarnn birou Avrupa Birlii yesinin Genelkurmay bakanlardr.123

122

Mustafa Erdoan (2012); s. 179-182.

123Yaar

Bykant, Trk Silahl Kuvvetleri 25. Genelkurmay Bakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, stanbul Dolmabahe Saray, 8 Kasm 2012, s. 7.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

110 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

111 / 1404

4. Gvenlik
Ordu, 1921-1922 arasndaki Mill Mcadele yllarndan balanarak Cumhuriyet tarihi boyunca Trkiyede her zaman bir zabta kuvveti olarak grlm ve kullanlmtr. yle ki, asayiin salanmas iin hibir yasa ve ahlak anlaynda yeri olmayan infaz mangas gibi davranmaktan, banka ve zel sektre ait fabrikalarn bekiliine kadar yerine getirilen ok eitli iler herhalde esas grevi yurt savunmasna hazrlanmak olan askerin, yurtta nezdinde prestij kaybetmesinden baka bir sonu dourmamaktadr. Bir kimsenin sulu olup olmadna ancak mahkeme karar verebilir. Sulu bile olsa cezay mahkeme takdir edebilir. Baka hibir kimse veya makam, byle bir yetkiye sahip deildir. Trkiye Cumhuriyetinde ise bir devlet politikas olarak ordunun asayi ilerinde kullanlmas halkn vicdannda derin yaralar aan baz olaylarn yaanmasna neden olmaktadr. zellikle askeri ynetim dnemlerinde rastlanan bu tr olaylarn rejim ve asker ilikisini hangi ynde etkileyecei aktr. Mustafa Mulal ve Mersin Arslanky olaylar, tek parti dnemindeki rejim ve asker ilikisinin ekli boyutlarn gstermesi bakmndan ok dndrcdr. Trkiyede artk u noktann tartlmas gerekir. Asker ile yurttan kar karya braklmas, yalnzca 1946 ncesinde rastlanlan tek parti ynetimine zg bir politika deildir. Daha sonra, bugn de benzeri ldrme olaylarna tank olunmaktadr. Byle olaylarda sulu ile sorumluyu ayrmak ve ona gre nlem bulmak gerekir. Belki tetii ekenin sulu olduu rahatlkla sylenebilir. Peki, sorumlu kimdir? Sorumlu bizzat devletin kendisidir; 1923ten beri orduya asayi grevi yaptran, olur olmaz ilan edilen skynetimlerde bir devlet politikasna dnen garnizon-devlet uygulamalar ile yurttalar ba baa brakanlardr. Asker, dnyann her yerinde kendisine ldrme teknikleri retilen kiidir. zel sava okullarnda bunun iin eitilir. Yok etmesi gerekenin dman olduu anlatlr. Emir ve disiplin onun her eyidir. Ate emri verilmise, atekes emrine kadar ate edecektir. ldr, denilirse ldrecektir. Her kademeye bir emir veren bulunacaktr. Belki bazlar daha ileriye giderek, emirlerden kendilerine ek grevler de karacaklardr. verene kar grev yaparak hakkn arayan iinin, taban fiyat yetersiz bularak protesto yry yapan iftinin, lkesindeki insan haklarna aykr uygulamalara kar kan aydnn ve rencinin yol at dalgalanmaya bir devlet politikas olarak baraj diye skynetimler ve askeri rejimler konulmaya devam edilirse ve bu, yurt savunmas amacyla eitilen silahl kuvvetler aracl ile yaplrsa; bugne kadar olduu gibi bundan sonra da ordu zarar grecektir. Yakn zamanlarda, 1960, 1971 ve 1980 mdahaleleri ardndan 1961, 1973 ve 1983de klasna dnmek durumunda kalan Trk Ordusu, birazda kendi yaralarn sarmak, ypranmasn asgariye indirmek iin geri ekilmitir.124

124

Hikmet zdemir (1993); s. 28, 30, 37, 38.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

112 / 1404

Trkiyede Cumhuriyetin ilanndan 19.07.1987 tarihine kadar geen 63 yl 8 ay 20 gnlk srede, lkenin eitli yerlerinde uygulanan skynetimin sresi 25 yl, 9 ay, 18 gndr. Dier bir deyile, bu dnemin yzde 40nda skynetim uygulanmtr.125Bu sreye olaanst hal dnemleri de ilave edilirse, Cumhuriyetin yaklak 46 yl olaand koullar altnda yaanm demektir. Trkiyede rejim, kinci Dnya sava bitiminden 1970lerin bana kadar ar ekim bir film gibi, garnizon-devlet uygulamalarndan mill gvenlik devletine doru ilerlemesini srdrrken, ordunun zabta kuvveti olarak stlendii asayi salama grevinde esasl bir deiim gzlenmektedir. Cumhuriyetin kurulu yllarnda Dou ve Gneydou Anadoludaki ayrlmac Krt airetlerin ayaklanmalarna kar sz konusu blgelerde grev yapan ordu, 1960l yllarda ve sonrasnda ii snfnn byk bir nfus younluuna ulat stanbul, Kocaeli, Zonguldak, zmir, Bursa, Ankara, Adana, el gibi metropollerde de asayi grevini stlenmitir. Bu metropollerin hemen hepsinde niversitelerin bulunmas, ii ve memur kesimine gre radikal dnceye daha ak renci ve aydnlarn, uygulanan resmi politika gerei nfusun potansiyel tehlike tayan kesimi olarak gzetimde bulundurulmalarn gerektirmitir. Nitekim rejimin askeri ynetim dnda kalan dnemlerde skynetimi olaan bir ynetim biimi eklinde kullanmas, uygulamann sreklilik kazandn gstermektedir. 1960-80 dneminde, 1964-70 arasndaki be yl dnda stanbul-Ankara bata olmak zere ii nfusun yaad metropoller ve Diyarbakr-Siirt illeri skynetim ile ynetilmitir. 1920lerin banda Anadoluda gayrimslimlere zulm uygulamalar ile n yapan merkez ordusu Komutan Sakall Nurettin Paa gibi 1943te 33 yurtta kuruna dizdiren General Mustafa Mulalnn ok zel rnekler olduu sylenebilir. Bir daha Sakall Nurettin Paalarn ve General Mulallarn kamayaca sylenebilir mi? 1960da deil, fakat 1971 ve 1980 darbelerinde askeri hapishane ve garnizonlar, fabrika ve atlyelerde iverene kar sendika kurma mcadelesi veren, hak aramak iin anayasa ve yasalar ile kendilerine salanm toplant ve gsteri hakkn kullanan ii ve sendikaclarla doldurulmutur. Soru garip gelebilir, iinin sigorta primini yatrmad veya insanca yaamas iin gerekli cret ve sosyal yardmlar demedi diye askeri makamlarca hakknda soruturma alan iveren var mdr? Grev yasan duyuran skynetim bildirilerinin sigortasz ii altrmaya herhangi bir yasak getirmemesi, ordunun hakemlik roln savunanlar asndan yantlanmas gereken bir sorudur. veren rgtleri ve askeri makamlar, eitli amalarla kamuoyuna bilgi vermek iin hazrladklar bror ve kitaplarda yalnzca grevler yznden kaybedilen i gnleri ile ilgili istatistikleri aklarlar. Nedense, ii cretlerindeki reel azalma, kt alma koullar ile iverenin ar ihmali yznden her yl len, yaralanan veya sakat kalan iilerin says Genelkurmay Bakanl veya ordu komutanlarnn dokmanlarnda yer almaz. DPnin 1950de 6 Haziran operasyonu ile balayan ve 1960 Maysnda bu defa Genelkurmaya ve kendilerine kar gen subaylarn gerekletirdikleri bir baka askeri operasyonla sona eren iktidar yllarndaki rejim ve asker ilikisi asndan, bu partinin ciddi kapsaml ve hedefleri belirlenmi bir ordu politikasna sahip olmad grlr. Rejimi sivilletirme vaadi ile geni halk desteine dayanarak iktidara gelen DP ciddi bir ordu politikas oluturmak yerine, kendine bal generalleri greve getirmek eklinde ifade edebilecek, kolay fakat komplocu yola girmitir. Hkmetlerin birlikte alacaklar askeri eflere her anlamda gven duymak istemeleri doaldr ve haklardr. Fakat nemli olan gven

125

Zafer skl, Siyaset ve Asker, Ankara, 1997, s. 71

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

113 / 1404

iinde ileyen bir sistemin kurulmasdr. Yoksa i, fazlasyla subjektif deer yarglaryla karar vermeye kalr.126 Sedat Lainer, ordunun bir i gvenlik birimi olarak terrle mcadeledeki roln farkl bir bak asyla ele alr ve TSKy bekleyen tehlikenin ne olduunu syler:
PKK terryle mcadelenin 24 yln yle bir hatrlayacak olursak hangi ylnda gvenlik glerinin mcadelede yetersiz kaldklarn itiraf ettiklerini ve ciddi bir hesaplama iine girdiklerini grdk. Aksine her safhada ne kadar ok baarl olunduu tekrarland duruldu. Oysa PKK terrnde spanyann yaklak 20, ngilterenin ise yaklak 40 misli insan lmtr. Yaralananlar, sorgudan geirilen yz binlerce insan, dalan hayatlar, eyrek asr boyunca olaanst bir halde yaamak zorunda braklan milyonlar ve ulusal ekonominin kaybettii 1 trilyon dolarlk kayp da eklendiinde ortada ciddi bir baar olmad anlalacaktr. Fakat meseleyi sadece terrist kovalamak olarak aldnz zaman baarnz sadece ldrdnz ve yaraladnz terrist says ile lersiniz. Ne kadar insan ldrdk, o kadar baarlyz anlay yerleir. Sizin kayplarnz ise baarszlnzn gstergesi deil, yeni yeni terristler ldrmek iin gl gerekeler oluverir. Artk zaman kalmad. Halnn altnda yer kalmad. Toplum kendi kaderine el koymak zorunda. Terrle mcadelede Meclis ve Hkmet sorumluluklarn kolluk glerine ve Orduya atmamak zorunda. Aksi takdirde eteler lkenin drt bir yann sarmaya devam edecek, terrle mcadele her seferinde yeni terristler retecek, bazlar terrist peinde terrle mcadele ettiini sanrken lke yangn yeri olmaya devam edecek ve en kts kolluk gleri ve Ordu yeteneklerini kaybederek lkenin i ve d gvenliini koruyamayacak hale gelecektir.127

Terrle mcadelenin yannda, kolluk kuvveti olarak grev yapan jandarma tekilatnn mevcut durumu modern demokratik devletlerde olmas gereken kriterlere uymamaktadr. Avrupada olmayan jandarma tekilatnn (sadece Fransa ve talyada var, ancak bunlar da Trkiyenin Jandarma tekilat gibi deil tamamen sivil bir birim gibi ileri bakanlna baldr) Trkiyede tad askeri bak as gerei, i gvenlik ve adli mekanizmada grev yapmas sakncalar tamaktadr. Jandarma ya tamamen sivil bir kr polisi rgtlenmesine dntrlmeli ve Genelkurmayla balants kesilmeli veya i gvenlik-adli grevden alnmaldr. Polis says da buna gre arttrlabilecektir.128

126 127

Hikmet zdemir (1993); s. 39, 41, 46, 50.

Sedat Lainer; effaf ve hesap veren bir ordu ihtiyac, Radikal Gazetesi, 17 Ekim 2008. (Eriim: 13 Haziran 2012) http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=903799&CategoryID=99 Gltekin Avc (2008); s. 241.

128

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

114 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

115 / 1404

5. zel Harp Dairesi, Kontrgerilla ve Gayri Nizami Harp


Derin devlet kavramn Trkiyede ilk kullanan kii Mahir Kaynaktr129 ve 1995 ylnda unlar ifade etmektedir:
Trkiyede derin devlet yok. Oysa dnyada byk gleri temsil eden devletlerin hepsinin ierisinde grnen yneticilerin arkasnda derin devlet vardr. Sovyetler Birliinde derin devlet yaplanmas gizli servis ierisindedir. ABDde byk sermayenin etrafnda kmelenmitir. Trkiyede -eer kurulursa- her iki devletinkine de benzemeyecek ve ordu etrafnda kurulacaktr. nk Trkiyede siyasal adan deneyimli olan, siyasal kararlar veren g, esas itibariyle ordudur. Ordu Cumhuriyetin de kurucusudur. Trkiyede istihbarat servisi byle bir fonksiyona ve yapya sahip deildir; onun iin derin devlet roln oynayamaz.130

Mahir Kaynak baka bir yerde; Trkiyede problem devletin tek olmamasdr.derken aslnda doru yere tutmakta ve konuyu tam olarak aydnlatmak,9. Cumhurbakan Sleyman Demirele kalmaktadr:
Gladiodan bahsediliyor, derin devletten bahsediliyor, Derin devlet var m yok mu? Derin devlet var. Derin devlet askeriye. Trkiyede bir tane devlet var aslnda. Bunun derini de, dz de bir tane. Eer ikinci bir devlet aryorsanz o, askeriye ite.131

Trkiyeyi bir askeri darbeye srklemek iin bir kargaa ortam132 yaratlr ve devlete alan baz kiralk katiller bu amala cinayet iler. Maalar ve maalar kiralayanlar belliyse de maalar kullananlar hi ortaya kartlamaz.

Mart 1971 Darbe Teebbs:Mahir Kaynak, 9 Mart cuntaclarn deifre ettikten sonra MT tarafndan deifre edilmitir, belki de kendi istihbarat servisi tarafndan deifre edilen tek ajandr. 12 Mart 1971 darbesine giden srete Doan Avcolu'nun kard Devrim gazetesi etrafnda toplanan ve ilerinde 27 Mays Darbesini yapan Mill Birlik Komitesi'nin gerek lideriEmekli Korgeneral Cemal Madanolunun da bulunduu Mill Demokratik Devrimciler, o dnemin siyasi partilerinin demokrasi anlaynn bir oyalamaca olduunu ileri srerek ulusu-devrimci yntem olarak ifade edilen ilkeler dorultusunda parlamento d muhalefeti savunuyorlard. Devrim gazetesinin genel yayn ynetmeni Hasan Cemal ok sonralar anlarn anlatt Cumhuriyet'i ok Sevmitim adl kitabnda o zamanki maksatlarnn ulusalc subaylar ikna ederek onlarla birlikte bir Mill Demokratik Devrim darbesi yapmak olduunu yazd. Nitekim 9 Mart 1971 tarihinde planlanan darbe, ilerinde Mahir Kaynak ve Mehmet Eymr'n de bulunduu Mill stihbarat Tekilat mensuplarnn durumu Genelkurmay Bakan Memduh Tama ve 1. Ordu Komutan Faik Trn'e haber vermesiyle akamete uratld ve darbeye ad karan ve Orgeneral rtbesinden daha kdemsiz olanlar re'sen emekliye sevk edildi.
130

1299

mer Ltfi Mete ve Mahir Kaynak; Derin Devlet Tanmlanamayan G, Tima Yaynlar, stanbul, 2005, s. 114, 151.

131Sleyman

Demirel, Trkiye Cumhuriyeti 9. Cumhurbakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 7 Haziran 2012, Ankara Gniz Sokak, s. 64.

132Darbe

artlarnn olumasn beklemek: 12 Eylln nde gelen paalarndan olan Orgeneral Bedrettin Demirelin ac itiraf: Darbe kararn ok nceden aldk, ama darbe artlarnn olumasn bekledik. 12 Eyll ncesi iki ylda Trkiyede 5 bine yakn gen hayatn kaybetti. Bu kanl sonutan zellikle sivillerin byk ders karmalar gerekir. (Fikri Salar ve Emin zgnl (2000); Kod Ad Susurluk Derin likiler, Boyut Kitaplar, stanbul, s. 315.)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

116 / 1404

Rdvan Akar, 12 Eyll ncesi Mara olaylarnda artlarn olgunlamasnn nasl beklendiini, toplumun darbelere nasl hazrlandn komisyonumuza u ekilde anlatmtr:
Bugn bile yaplan anketlerde zellikle terrle mcadeleyi ne bitirir? sorusuna halkn yzde44 Asker darbe, asker mdahale bitirir. eklinde yant verebiliyor. Biz bunca badireleri atlatm olmamza, demokrasi bunca yara alm olmasna karn, hl bylesi bir yaklamn halkn kafasnn bir yerlerinde var olmas, yani bu anlayn ortadan kaldrlmas gerekiyor. nk darbecileri en ok yaptklar ey u: Ekonomik ve siyasi konjonktr kullanarak toplumu bir sre darbeye hazrlyorlar ve bu hazrlk sreci onlarn olgunlamas, yani darbenin olgunlamasna kadar geen bir zaman dilimini kapsyor. Dnnz ki Kahramanmara katliam gerekletii srada Babakan Blent Ecevit, Genelkurmay Bakan Kenan Evreni aryor ve diyor ki: Ltfen bir eyler yapn, mdahale edin. Yaklak 500 bin askeri olan, NATOnun ikinci kalabalk askeri olan bir ordudan sz ediyoruz. Sayn Evrenin verdii yant: Yeterli gcmz yok. nsanlar orada lmeye devam ediyorlar. Biliyorsunuz, Mara katliam gn sren bir katliamdr. Yani gn boyunca insanlar orada hayatlarn oluk ocuk kaybederken neden asker mdahale etmiyor? nk o srada Blent Ecevitle skynetimin ilan edilmesi, hangi illerde ilan edilecei ve skynetimin hangi yetkilerle donanaca konusunda ciddi ve sert pazarlklar oluyor. Ne zaman ki pazarlklar sonucunda asker istediini alyor, gidiyor Maraa, mdahale ediyor ve can kaybn durdurabiliyor. Dolaysyla, bu bir sre ii, yani darbeler olgunlatrlan bir zaman ve sonunda gerekletirilen bir sre.133

Yllarca derin devlet zerinde aratrmalar yapan emekli deniz subay Erol Mtercimler sonunda ulalamayan bu rgte ular. Mtercimlere gre lkeyi darbelere srkleyen de bu rgtn ta kendisidir:
lk kez bu rgtn adn Emekli Tmgeneral Memduh 134rendiimde ok oldum. Gerek anlamda ok oldum. nltrk nltrkten Paa kendisinin de bu rgtn iinde olduunu syledikten sonra devamnda: Genelkurmayn da, hkmetlerin de, brokrasinin de herkesin stnde bir rgttr. Yasayla falan kurulmu bir rgt deildir. Bu, 27 Mays darbesinden sonra CIA, Pentagon tarafndan kurdurulmutur. Bunun iinde bulunan insanlar, vatana ihanet olsun diye hizmet etmezler. Biz vatan kurtaryoruz, vatana hizmet ediyoruz, vatana yararmz dokunuyor dncesiyle bu rgtn iinde yer almlardr. zellikle Amerikada kontrgerilla eitimi grm olan, bu kurslardan gemi olan generallerin bir blm yeri geldiinde bu kontrgerilla iinde yer alr. dedi. Sonuta ben daha baka insanlardan konuyu aratrdmda unu grdm: Bunun iinde subaylar, emniyetiler, profesrler, gazeteciler, iadamlar ve sradan insanlar var. Bugn eteler dediimiz bu kk birimler var ya, ite bu birimler yapnn iindeki birer blm, birer para. Blent Ecevit aratrmalarnda bunun ne olduunu grd. Cumhuriyet tarihinde tandm en gz kara, daha doru deyimle en deli cesareti olan Cumhurbakan Turgut zal, kendisine yaplan suikast aratrdnda ne dedi? Bir rgte geldim akldm. te zaln bahsettii rgt bu.135

133Rdvan

Akar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 8 Ekim 2012, s. 17.

134Tmgeneral

Memduh nltrk: 7 Nisan 1991 gn urad suikast sonucunda yaamn yitirdi. Kontrgerilla ve darbelerle zdeleen nltrk, 1917 doumluydu. Topu subay, kurmayln ardndan general oldu. Kontrgerillay en iyi bilen isimdi. Bu rgtn btn srlarna sahipti. Zaten Ziverbey Kkndeki ikenceli sorgular bizzat ynetmiti. Ama ilgin olan Memduh nltrk'n son dnemde kontrgerilla hakknda evresindeki insanlara bir eyler anlatmasyd. Yapnn srlarn deifre ediyordu. te o gnlerde ldrld. (Ecevit Kl, 2011, s. 99) Can Dndar ve Celal Kazdal; Ergenekon Devlet inde Devlet, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, s. 83-85.

135

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

117 / 1404

Trkiyede derin devlet hkim ve oligarik zmre olan askeri yelpaze etrafnda vcut bulmutur. Karar alclar merkez olarak askeri yap ve etrafnda ve liderliinde olumusa da, yapnn iinde istihbarat, medya, mafya, sermaye ve brokrasiden unsurlar mevcuttur. Uygulayclar ise grnr, yerst birimi zel Kuvvetler Komutanl; yeralt birimleri ise vatansever sivillerden mteekkildir. Eski CIA Bakan William Colby, yapt aklamada NATO yesi olmas mnasebetiyle Trkiyede Gladio muadili bir yapnn varl ihtimalinin bulunduunu ve Trkiyenin komnistlerin eline dmemesi iin CIAin antikomnist kurululara destek vermi olmas ihtimali bulunduunu en azndan ifade etmitir. Trkiyede derin devlet devasa bir yapdr,operasyonel eylemler yapmtr, yapmaktadr ve tasfiyeye tevessl edilmedii iin belli ki yapmaya devam edecektir.136 NATOya katlmann dorudan bir sonucu bu kuruluun Trkiyenin hzla militaristleen yapsn desteklemesi ve hatta ynetmesi olmutur. Souk Sava boyunca birok NATO yesi devlette olduu gibi, Trkiyede de Amerikan Merkezi Haberalma Tekilatnn (CIA) destekledii kontrgerilla gladio oluumu Ankaradaki Amerikan Yardm Delegasyonu137 binasnda faaliyet gsterdi. Ar sa gruplarn kullanlarak sokan militarize edilmesinde NATOnun uzants olarak oluturulan bu kontrgerilla rgtnn etkisi byk olmutur.1381970lerde sol rgtlerin Trkiyedeki NATO slerini ve Amerikan birimlerini hedef almas bir taraftan da soka gittike artan bir militaristlemeye mahkm etmitir. Yine NATO askeri mdahalede de dolayl ya da dolaysz bir ekilde rol alarak siyasal iktidarn militer bir yapya brnmesinin en nemli ayaklarndan birini oluturmutur.139 12 Eyll darbesinde Amerikann tavrn CIAin nl Trkiye istasyon efi Paul Henze140 aklar: Aslnda Washington olaylarn bu ekilde gelimesine izin verdi. Zira karlarmz bunu gerektiriyordu. Amerika 1980e gelindiinde ran ve Afganistan kaybettikten sonra, Trkiye gibi bir mttefikin salam kaza balanmas, Amerikay mutlu etmeye yetti.141 Seferberlik Tetkik Kurulu adyla 27 Eyll 1952 ylnda Silahl Kuvvetler bnyesinde ve Mill Gvenlik Kurulu ilevini gren Mill Savunma Yksek Kurulu'nun kararyla kurulan, zel Harp Dairesinin tarihi ayn zamanda Trkiye'nin gizli tarihidir.Dier lkelerde olduu gibi Trkiye'nin gizli ordusunun yani zel Harp Dairesi'nin ad gizlendi. Daire kt zerinde seferberlik Tetik Kurulu olarak gzkt. zellikle sivil unsurlarn oluturulmasnda daha rahat faaliyet yrtmek iin bu isim tercih edildi. Ancak grevliler kendiaralarnda dairenin gerek adn kullandlar. zel Harp Dairesi'nin merkezini konulandrmak zere Ankara Kzlay'da bir ev kiraland. Adakale Sokak 36 numaradaki tek katl bu ev bahe iindeydi.Dorudan NATO merkezinden ynetilen bu daire, Trkiye'de dorudan
136

Gltekin Avc (2008); s. 256, 257.

137JUSMAT

(Joint US Military Mission for Aid to Turkey, "Trkiye'ye Yardm iin Ortak ABD Askeri Kurulu"), resmi amac Trk Silahl Kuvvetleri'ne eitim yardm yapmaktr ve Ankara Kirazlderede yerleik ABD askeri kuruluudur.
138

CIA, NATOya ye devletler iinde olumasnda ve eitiminde byk katklar salad yasad, gizli ve glge ordularnn rtl ve kanun d operasyonlarnda, bu lkelerin NATO ile yapt anlamalar bir emsiye olarak kullanmaktadr. Bu yasad yapnn faaliyetlerin ortaya kmas halinde CIA veya NATO gndeme gelmemekte, ypranan o lkede szd kurululardaki birimler olmaktadr. (Blent Orakolu; hanet emberi, Tima Yaynlar, stanbul, 2008, s.11) Ali Balc (2011); s. 45, 46.

139

140[Y]our

boys have done it. 12 Eyll Darbesi srasnda dnemin ABD Merkezi Haberalma Ajans CIA Trkiye Masas stasyon efi Paul Henze'in asker mdahaleyi haber alrken haberi ulatran diplomatn [y]our boys have done it (seninkiler yapt/bizim ocuklar ii bitirdi) anlamndaki konumas, 12 Eyll Darbesi iinde ABD'nin rol konusunda tartmalara neden olmutur. Henze'den sonra Ankaradaki ocuklar baard eklindeki mesaj Bakan Jimmy Cartera iletilmitir. Paul Henze 2003 ylnda bir Trk gazetesine verdii demete Bizim ocuklar ii baard szlerinin Mehmet Ali Birandn uydurmas olduunu belirtmi, ancak ksa bir sre sonra Birand 1997'de Henze ile yapt grmenin sesli ve grntl kaytlarn yaynlayarak Henze'i yalanlamtr.
141

Mehmet Ali Birand ve dierleri, 12 Eyll Trkiyenin Milad, Doan Kitap, stanbul, 2010, s. 148.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

118 / 1404

Genelkurmay kinci Bakanl'na baland. Bylece ynetimi ve denetimi en st dzeyde oldu. Askeri hiyerari asndan bu, ok nemli bir ayrcalkt. Sovyetler Birlii igaline kar lkenin belli yerlerinde gizli silah ve patlayc depolar oluturuldu. Bunlar ounlukla tenha yerlerde yer altna gmld. Bu silah zulalarnn yerine o blge ile ilgili grevi bulanan, dairedeki nemli askerler ve bir de o blgede bulunan ve kamplarda eitimden geirilen sivil unsurlar biliyordu. Olas bir Sovyet igali veya Komnist tehlikede, zel Harp Dairesi'nde grevli siviller, bu silahlar kartacakt. Byk bir gizlilikle yer altna gmlen bu silahlarn numara kaytlar devlette kesinlikle bulunmuyor, kaybolmalar halinde hi bir yasal ilemde yaplamyordu. 1970'li yllarda lke iinde gerekletirilen katliamlarda kullanlan silahlar, sivillerin kullanmas iin gmlenlerdendi. Yine bu katliam, cinayet ve suikastlar gerekletirenler, dairenin sivil unsurunu oluturan "vatanseverler"di. lk zel harpi subaylardan ve zel Harp Dairesi'nin ilk Lojistik ube Mdr olan emekli Albay smail Tansu, bu sivil gleri yle anlatyor: Sivil uzantlar, lke igal edilince kullanlmak zere bar zamanndan eitilip bekletilenlerdir. Grev verilemez. Kopuk tespih taneleri gibi her yere dalmlardr. Trkiye'nin her yerindedirler. Savala beraber tespihin ipi balanr. Grev alrlar. Kar-koca ayn birimdedirler ama birbirlerinden haberleri yoktur. Herkes kendi grevini yapar.142 Albay Tansunun sz ettii Beyaz Kuvvetler, gerekmedike silah kullanmayan, daha ok toplum iinde etkin olan, toplumsal kesimleri maniple eden elemanlar. Meslek sahibi, etkili, itibarl; ama derin yap hesabna organize edilmi ve altrlan kimseler (gazeteci, yazar, milletvekili, siyaseti, doktor, retim grevlisi, din adam, retmen, avukat, polis, hemire vs). Eer mevcut iktidarda veya Trkiyede bir tkezleme, bir srme olursa bu sivil unsurlar alana iner ve Trkiyeye yeniden kbuslar yaatabilecek kudrette.Avrupadaki gizli ordularda olduu gibi, zel Harp Dairesinin yaps da Amerikan kuvvetlerine gre oluturuldu. Amerikan askeri ynergelerinin birebir rnek alnd bu yapya gre zel Harp Dairesi ana blmden oluturuldu: Gayrinizam Harp, stikrar Hareketi ve Psikolojik Harp. Bunlardan Gayrinizam Harp kendi iinde farkl birime ayrld: Gerilla Harekt, Mukavemet Harekt ve Kurtarma Karma Harekt. Eitimlerdeki baucu kayna ise FM31 koduyla balayan Amerikan askeri ynergeleri oldu. Bunlardan nemli olanlar ST-31 koduyla Trkeye evrildi. zel Harpilerin yanlarnda hi ayrmadklar temel ynerge; FM31-15, ST-31-15 koduyla aynen Trkeye evrilen143 Gayrinizam Kuvvetlere Kar Harekttr. (Sahra Talimnamesinin orijinali: FM-35 Unconventional Warfare Department Of The Army, Government Printing Office, 1961). Bu dairenin eitimlerde kulland dier bir kaynak da CIA ajan David Galula'nn yazd Ayaklanmalar Bastrma Harekt Teori ve Tatbikat adl kitap oldu. Albay Hasan Lembet tarafndan Trkeye evrilen kitap Genelkurmay Bakanl tarafndan baslp askerlere datld. Ynerge ve Galula'nn Ayaklanmalar Bastrma Harekt kitabnda zel harp Dairesi'nin yapaca eylemler ve operasyonlar tek tek yer alyor. Bunun yan sra zel harpilerin de grevleri net olarak belirtiliyor. Bu grevler ve neriler dikkatlice okunduunda 1970li yllarn bandan itibaren solculara ve halka ynelik katliamlarn, aydnlara ynelik suikastlarn ve hatta darbelerin kimler tarafndan ve neden yapld ok net grlebiliyor.
142

Ecevit Kl, zel Harp Dairesi, Tima Yaynlar, stanbul, 2010, s. 11, 44, 52.

143 Mmtazer Trkne bu tercme ile ilgili ironi yapar: Galiba hepimiz bir yanl tercmenin kurbanyz. zel Harp Dairesinin talimatnamesi Sahra Nizamnamesi ABDde hazrlanan Field Manuel 31-15in tercmesi. Bu tercme yanl yaplm. Orijinalinde, lke dndaki askeri operasyonlar iin nerilen yntemler, yanl tercme sonucu lke iinde, yani iimizdeki dmanlar iin uygulanm. Dmzn d dmanlarla evrili olmas ayr konu, ama iimizin i dmanlar la dolu olmas, bu yanl tercmenin eseri. Mmtazer Trkne (2010); Szde Askerler, Nesil Yaynlar, stanbul, s. 95.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

119 / 1404

zel harpi subaylarn retmeni kabul edilen David Galulann kitab, 1960l yllardan gnmze kadar gelen byk kanl olaylara adeta k tutuyor. Darbeden sonra gerekletirilecek seimlerin dahi nasl yaplacan tm detaylaryla anlatan Galula, hem sol hareketleri hem de muhalefeti ayaklanma olarak nitelendiriyor. Bu ayaklanmalarn en nemli zelliinin halk iin yaplan mcadele olduunu kabul eden Galula ayaklanmalarn en tehlikeli evresini ise halkla btnletii dnem olarak gsteriyor. Gizli orduya, sol hareketlerin ve muhalefetin halkla btnlemelerine izin verilmeden, hzla mdahale etmeleri nerisinde bulunuyor.Sol hareketlerin siyasi oyunla ya da ykc faaliyetlerle iktidar ele geirebileceini syleyen Galula, gizli orduya halk ayaklanmaclardan yani solculardan ayrmak iin terre yani kontrgerilla operasyonlarna bavurmas gerektiini belirtiyor. Galula, bu operasyonlardan ilkini uursuz terrizmolarak adlandryor:
uursuz terrizm; alaka toplamak ve halkn dikkati bir defa ekildikten sonra gizli olarak bulunan taraflar cezp etmektir. Bu da gelii gzel yaplan terr hareketleriyle, bombalarn patlamasyla, yangn kartmakla, suikastlar yapmakla ve mmkn olduu kadar fazla seyirci cezp edebilecek ekilde toplu olarak, koordine edilerek ve ayarl ekilde yaplr.

Galula, ilk operasyonunun baarl olmas iin devamnda gizli ordunun yapaca suikastlarda kimleri ldrerek balayabileceini aklyor, seilmi terrizm:
Seilmi terrizm; arabuk uursuz terrizmi takip eder. Bundan maksat halk mcadeleye sokmak ve askeri olarak halkn pasif su ortakln temin etmektir. Bu memleketin muhtelif yerlerinde baz kimseleri, halkla en yakn temas olan kk rtbeli hkmet memurlarn, polis, postac, belediye reisi, belediye meclis azas ve retmen gibi insanlar ldrerek yaplr. (David Galula Ayaklanmalar Bastrma Harekt ve Teori ve Tatbikat (ABH-T ve T) Genelkurmay Basmevi, 1965, s. 84).144

Galulann bu retileri uzun yllar zel Harp Dairesinde Kontrgerilla, Ayaklanmalar Bastrma Hareketleri adl derste okutuldu. Trkiye'de ilenen cinayet ve suikastlar dnldnde akla, yaananlar bu dersin uygulanmas myd sorusu geliyor. 1964 ylnda dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Ali Keskiner imzasyla yine Genelkurmay Basmevi'nden yaymlanan ve Amerikan ordu ynergesiyle ayn olan ST 31-15 kodlu Gayri Nizami Kuvvetlere Kar Harekt Talimatnamesinde ise dairenin yeralt rgtn oluturan sivil unsurlarn yaplanmasyla ilgili detayl bilgiler alyor.Talimname olduu iin daire iinde uygulanmas emir kabul edilen bu dzenlemede; Sivil kuvvetler genel olarak askeri kuvvetlerin yardmna ve desteine muhtatr. Yardma ihtiya, kaide olarak tekilat, eitim ve harektn planlanmas konularnda; destee ihtiya ise silah, mhimmat, ulatrma, muhabere malzemesi ikmalinde kendisini gsterir. deniliyor. Talimatnamede bu sivil unsurlarn eylemlerinden yarglanmalarnn engellenmesi iin de bunlarn hibir kanuni statsnn bulunmadna yer veriliyor. Ayn talimatnamede bu yeralt rgtnn yapabilecei eylemler olarak adam ldrmekten balanarak bombalamaya kadar pek ok yntemden bahsediliyor.Korkun olarak nitelendirilebilecek noktalardan birisi Emekli Tmgeneral Cihat Akyolun145 beyanlarndan kmaktadr. zel Harp Dairesinin eski bakanlarndan ayn
144

Ecevit Kl (2010); 56-58.

145Tmgeneral

Cihat Akyol: 1966-1971 yllar arasnda zel Harp Dairesinde bakanlk yapt. Dairenin 27 Mays darbesinden sonra oluan sorunlarn zd. zel Harp Dairesinde varln bugn bile srdren yeni yaplanmaya gitti. Amerikan askeri yaps ve teknikleri dorultusunda birlikleri, hatta timleri yeniden dizayn etti. zel harpi subaylara gre, zel Harp Dairesi'nin bugnk temelleri Cihat Akyol dneminde atlm, dairenin kurumsallamasn salamtr. Ecevit Kl (2010); s. 121, 145.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

120 / 1404

zamanda eski bir MT grevlisi olan Akyol, Silahl Kuvvetler Dergisi Mart 1971deki saysnda yazd bir yazda zel Harp Dairesinde egemen olan anlaya ynelik olarak u ibret verici satrlar kaydetmektedir:
Mukavemetin en verimli tohumunun zulm olduu bilinmelidir. Bazen gayrinizami kuvvetlerin bu gerei bile bile sahte operasyonlarla halkn mukavemet cephesine iltihakna allr. Halk mukavemetilerden ayrmak iin sanki ayaklanma kuvvetleri tarafndan yaplyormu gibi, mcadele kuvvetlerince zulme kadar varan haksz muamele ile sahte operasyonlara bavurulmas tavsiye edilir.

Cihat Akyolun tavsiyelerinin; ST 31-15 kodlu Gayri Nizami Kuvvetlere Kar Harekt Talimatnamesinde sralanan grev ve faaliyetlerle uyumlu olduu grlr. Bunlar: Adam ldrme, bombalama, silahl soygunculuk, ikence, ktrm hale getirme, adam karma suretiyle tedhi, olaylar tahrik, misilleme ve rehinelerin alkonulmas, kundaklk, sabotaj, propaganda ve dezenformasyon, zorbalk, antaj. Yok edilen hedef kiinin sa veya sol dnce yelpazesinde yer almas fark etmemektedir. Yaplacak eylemin bu oluumun amacna uygun ve lzumlu olmas yeterlidir.146 1950li yllarn ortalarndan itibaren Trkiyenin gndeminde Kbrs sorunu vard. Uluslararas dzeyde byk bir anlamazla dnen Kbrs, artk Trkiyenin i politikasn da belirlemeye balamt. Gereklii olmayan, Kbrsl Rumlarn adadaki Trklere ynelik saldr dzenleyebilecei dedikodular Trkiyedeki Rumlar tedirgin ediyordu. 6-7 Eyll tarihlerinde stanbulda meydana gelen olaylarn147 resmi bilanosu: 3 l 30 yaral, 73 kilise, 1 havra, 8 ayazma, 2 manastr, 3.584' Rumlara ait olmak zere toplam 5.583 iyeri ve evin tahrip edilip yaklmas.Gayrimslimlerin evlerinin iaretlenmeye baland gnden itibaren stanbul polisi alarmdayd. Eskiehir ve baka illerden de takviye polisler geldi. Olaylar baladnda ise polis, saldrlar seyretmekle yetindi. Olaylar srasnda stanbul Emniyet Mdrlnde grevli polis memuru Berkan Tmerkan, Yassadadaki durumalarda o geceyi yle anlatt:
Olaylardan saat evvel, yani saat drtte bize Emniyet Mdrl merkezinden bir emir geldi. Saat beten sonra hi bir polis memuru karakollar terk etmeyecekti. Bu haber zerine hepimiz binada kaldk. Saat altya doru her taraftan, zellikle Beyolundan saldrlarla ilgili haberler geliyordu. Dkknlar yamalanp kiliseler yaklyormu. Polis efimiz Celal Kosoval o zaman Avrupa'dayd. Biz de onun vekili olan Necati Ein'e sorduk. Kendisi ikinci bir emre kadar hi bir mdahalede bulunmamamz syledi. Kaplar kilitleyip bekledik.148

146

Gltekin Avc (2008); s. 261, 262.

1476-7

Eyll Olaylar: Trk basnna gre 11 kii, baz Yunan kaynaklarna gre 15 kii ldrlmtr. Sabanc niversitesi retim yesi Dr. Dilek Gven'in Sabah gazetesine verdii rportaja gre l saysnn az oluu gruplara "l olmasn" emri verilmesi sebebiyledir. Resm rakamlara gre 30 kii, gayri resmi rakamlara gre 300 kii yaralanmtr. Gven'e gre resmi rakamlara gre altm olan tecavze urayan ve utanmalarndan veya korkmalarndan dolay ikyette bulunamayan kadn saysnn 400e yakn olduu tahmin edilmektedir. 4.214 ev, 1.004 iyeri, 73 kilise, bir sinagog, iki manastr, 26 okul ile aralarnda fabrika, otel, bar gibi yerlerin bulunduu 5.317 mekn saldrya uramtr. Maddi hasarn, o gnn deerine gre 150 milyon - 1 milyar Trk Liras arasnda olduu tahmin edilmektedir. Demokrat Parti hkmeti zarara urayp tescil ettirenlere toplam 60 milyon Trk Liras civarnda tazminat demitir. Zamann gazetelerine gre "asl sulu, Trkleri provoke eden Rumlardr". Hlbuki 6-7 Eyll olaylarnn sadece Kbrs'la ilgili olarak Rumlara yaplm bir misilleme olmadnn bir gstergesi, tahrip edilen iyerlerinin sadece yzde 59'u Rumlara aitken, kalan yzde 17'sinin Ermenilere, yzde 12'sinin Yahudilere ait olmas, hatta dnmelere ve Mslman olmu Beyaz Ruslara ait meknlarn bile saldrya uramasdr. Ecevit Kl (2010); 59, 74, 75, 81.

148

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

121 / 1404

Eski Anayasa Mahkemesi yesi Sacit Adalnn, komisyonumuza yapt aklamalar arasnda yer alan, 6-7 Eyll olaylaryla ilgili tankln burada vurgulamakta yarar vardr:
Yenikapda bir komumuz Yahudi dieri Rumdu. Kalabalk leden sonra gelmeye balaynca ve yaklat da grlnce Bara ara byk nmayilerle dar sokaklardan geliyorlar. Hemen yanmzdaki Yahudi komumuza -demek fazla varm- babamlar bir bayrak verdiler br yanmzdaki Rum komumuza Kuran- Kerim verdiler ki soruyorlar: Trk msnz, Mslman msnz deilse ispat edin. Onun ispat da ya bayrakla olacak ya Kuran- Kerimle olacak. Yanmzdakiler kurtuldu bizde ama onlarn yanndakiler Rum ve Yahudi olanlar, Ermeni olanlar tarumar edildi. O srada biz top oynuyorduk leyin, bunu duyan Ermeni arkadalarmzdan biraz bizden daha byk olanlar hemen gittiler. Sonra grdk ki Abraham olan ismini brahim diye deitirmi kap ziline ve onlar da kurtuldu. Kap zillerine bakyorlar, kimler Trk, Mslman? Byle bir srecin kendiliinden olmayaca, kendimizi idrak ettikten sonra anladk. ok eyin gdlenerek yapldnn daha sonra farkna vardk, kolay bir i deildi nk.149

6-7 Eyll olaylarna neden olan bombalama provokasyonu ve ardndan balayan yamalama olaylarnn iki kahraman vard: Bombay Atatrk Evi'ne atan MT grevlisi Oktay Engin ve Taksimdeki olaylarda yamaclar ynlendiren, elinde gayrimslimlerin ev ve iyerlerinin adresleri bulunan Mrit Yolgeen.Atatrk Evine bombay koyann Engin olduu ortaya knca Yunanistan polisi tarafndan Hasan Uarla birlikte tutukland. Trkiye Bakonsolosluu Oktay Engin iin iki Yunanl avukat tutu. Oktay Engin sululuu ispat edilince bu iki avukat savunma yapmaktan vazgeti. Bunun zerine Atina Trkiye Bykelilii'ndeki hukuk maviri, Oktay Engin'in avukatln stlendi.Ksa bir sre sonra Trk Vatandalna kabul edilen Engin'in kendisine ve ailesine hkmet kanadyla yardm edildi. renci kayd da stanbul Hukuk Fakltesi'ne alnd. Selanik niversitesinde renim grdne dair hi bir belgesi bulunmamasna ramen niversiteSenatosu Hukuk Fakltesi ikinci snftan devam etmesine karar verdi. niversiteyi bitirdikten sonra avukatlk stajn yapt ve 1961 ylnda dnemin ileri Bakan Orhan ztrak'n yardmyla emniyet istihbaratnda almaya balad. Grevi, Rumlara kar istihbaratt. Oktay Engin, siyasi cinayetlerin, kontrgerilla eylemlerinin balad yllardan, 12 Eyll darbesine kadar en kilit makamlarda grev yapt. Emniyet Mdrl Planlama Daire Bakanl'nn ardndan Eskiehir ve Nevehir Valilii grevlerinde de bulundu ve sonrasnda emekli oldu. Peki, bu tertibin organizatr, mimar kimdi? Bombalama haberini veren istihbarat Mithat Perin'in sahibi olduu stanbul Ekspres gazetesinin o dnemdeki redaktr ve o sayy yayma hazrlayan Gkin Sipahiolu, olaylarn istihbarat rgt MAH tarafndan organize edildiini aklad. Yllar sonra konuan baka bir isim daha vard: Orgeneral Sabri Yirmibeolu.Olaylar balamadan birka gn nce stanbul'a gelen ve sonradan zel Harp Dairesi'nin bana geecek olan Sabri Yirmibeolu, 1991 ylnda gazeteci Fatih Gllapolu'na 6-7 Eyll olaylarnn zel Harp Dairesi rgtlenmesi olduunu anlatt: Sonra 6-7 Eyll olaylarn ele al.Pardon paam anlamadm. 6-7 Eyll olaylar m?Tabii 6-7 Eyll olaylar zel harp iiydi. Ve muhteem bir rgtlenmeydi. Amaca da ulat. Darbe, gizli ordularn dnyann birok yerinde uygulad zel bir harp metodudur. Siyasal cinayetler ileniyor. Kimin yapt belli olmayan bombalar patlatlyor. Katliamlar gerekletiriliyor. Sol grl rencilerle rklar kar karya getiriliyor Ama, halk bktrmak ve bylece darbe bile olsa gelecek ynetime raz olmasn salamak! Ayn zel harp
149Sacit

Adal, Eski Anayasa Mahkemesi yesi, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 11 Ekim 2012, s. 1.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

122 / 1404

metodu ve darbe sreci 21 Nisan 1967de Yunanistanda da uyguland. Darbelerin arkasnda CIA ve o lkelerde oluturulan gizli ordu vard.12 Mart darbesi ardndan dzenlenen operasyonlarda zel eitimli subaylar ile MT mensuplar ortaklaa yer ald. zel Harp Dairesi ve MT arasndaki bu ibirlii dairenin kuruluundan itibaren vard. Hatta ibirliinden te bir i ie gemilik durumu sz konusuydu. Bu durumun birinci nedeni, her iki kurumun etkili isimlerinin Amerika ve Almanyadaki zel harp kamplarnda ayn eitimden geirilmesiydi. kinci neden ise MTin bana ounlukla askerlerin gelmesi ve bu askerlerin de nemli bir ksmnn zel harp eitimi alm olmasyd. Bu i ielik ve ibirliinde komuta stnl her zaman zel Harp Dairesinde oldu Planlanmasn ounlukla dairenin yapt eylemlerin, uygulamas ise MTe ve sivil unsurlara dt.12 Mart darbesi ncesinde dzenlenen provokatif eylemlerde, operasyonlarda bu durum aa kt. Nedense bu ortak eylem ve operasyonlarda hep deifre olanlar MT mensuplar oldu.Bu operasyonlara katlan zel harpilerin kim olduklar hala bilinmiyor. CHPnin lideri Blent Ecevit, o yllarda yava yava Avrupa'nn gndemine gelmeye balayan kontrgerilla tartmalaryla ilgili ilk aklamalarn yapyordu. Bu konudaki ilk szn 26 Mays 1973'te istihbarat tekilatyla ilgili olarak dile getirdi: MTin ne yapt karanlktr.Daha sonra: "Kontrgerilla adl bu resmi grntl, fakat gayri resmi rgtn nitelii ve amac zerindeki rt kaldrlmamtr. Kontrgerilladan hesap soracaz." Ecevitin Babakan olmasnn ardndan Genelkurmay Bakan Semih Sancar Babakanla gitti. Devamn Ecevitten dinleyelim:
1974'teki babakanlm srasnda, zamann Genelkurmay Bakan rahmetli Orgeneral Semih Sancar, Babakanln rtl deneinden acil bir ihtiya iin, bir ka milyon lira istedi. O yllarda milyonlar byk parayd ve benden istenen miktar da rtl denekteki parann tmne yaknd. stelik ben rtl denei ancak sosyal yardmlar iin kullanyordum ve mecbur olmamakla birlikte bu kaynaktan yaplan tm demeleri belgelere balatp, Babakanlk Mstear'nn kasasnda saklatyordum. Onun iin Genelkurmaydan bu parann ne amala istenildiini sormak zorunda kaldm. zel Harp Dairesi iin dediler. O gne kadar byle bir dairenin adn bile duymamtm. Daha nce onlara paray ABD veriyormu. Bir anlamazlk kt iin denei kesmiler. zel Harp Dairesinin nerede bulunduunu sordum. "Amerikan Yardm Heyeti'yle ayn binada yantn aldm.zel Harp Dairesinin Trkiyenin veya bir ksm topraklarmzn dman istilasna uramas durumunda istilaclara kar gerilla yntemleriyle ve her trl yer alt etkinliiyle mcadeleye hazrlanmak iin kurulduunu anlatt. Adlar gizli tutulan baz vatansever gnlller zel Harp Dairesinin sivil uzants olarak almak zere mr boyu grevlendirilmilerdi. Gerektiinde bu gnll sivil vatanseverlerin kullanmalar iin de Trkiyenin baz yerlerinde gizli silah depolar oluturmulard.

Babakan Ecevit, Cumhurbakan Korutrke zel Harp Dairesiyle ilgili bilgileri bir mektupla gnderdi. Bu mektup Trkiye iin bir dnm noktasyd. Trkiyenin sr gibi saklanan gizli ordusu zel Harp Dairesinin varl bylelikle Cumhurbakanlndaki resmi belgelere de girmi oldu:
rgt gizlilik iinde alr, demokratik hukuk dndadr. 12 Mart dneminde sz ok geen ve kontrgerilla denen kimselerin bu rgtle balantl olma olasl vardr. Eylemlerden bazlar alelade olmayan gl bir rgt tarafndan dzenlenecek niteliktedir. 1 Mays 1977 Taksim olay bu izlenimi vermektedir. Bu rgtte grev alm, ynetici olarak alm kimselerden bazlarnn emekli

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

123 / 1404

olduktan sonra da bilgilerini ve yetitirdikleri elamanlar, siyasal nitelikteki eylemler iin kullandklarn gsteren belirtiler vardr.150

Savc Doan z ve Abdi peki cinayetleri aslnda Trkiyede 12 Eyll asker darbesini zmek isteyenler asndan btn malzemeleri iermektedir. Bu cinayetin dosyalar, gelimeleri izlense, aratrlsa zaten her ey ortaya kacaktr. Ankara Cumhuriyet Savcs Doan z,151 ldrlmeden ksa bir sre nce Babakan Blent Ecevite zel Harp Dairesi ve kontrgerillayla ilgili bir rapor sunuyor. Savc olarak yapt yakalamalardan, ald ifadelerden, sorgulamalardan vard sonular ieren bir rapor sunuyor ve diyor ki: Trkiyede esas tehlike zel Harp Dairesi merkezli kontrgerilladr ve ben admm attm her yerde bununla karlayorum. Bu raporu yazmasndan ksa bir sre sonra evinin nnde ldrlyor.152 ldrldkten sonra katil yakalanyor. Katil ifadesinde Doan z ldrdn itiraf ediyor. Mahkemede tanklar da Doan z ldren katili tehis ediyorlar ve mahkeme idamla sonulanyor. brahim ifti, Doan z ldrmekten idama mahkm ediliyor. Dosya Asker Yargtaya gidiyor. Asker Yargtaya gittiinde yine asker savc dosyann onaylanmasn istiyor ve idam kararn 4. Daire onaylyor. Tam onaylayacak, karar kesinleecek, karar dzeltmesi talebiyle ayn savclk dosyay Asker Yargtay Ceza Daireleri Genel Kuruluna gidiyor ve o Kurul 8e 7 oyla, delil yetersizliinden davay sonulandryor ve beraatle bitiriyor. Yargtay karar, sonunda mahkemenin nne geri geliyor. Mahkeme yle bir karar veriyor: Elimizdeki btn deliller, bulgular ve vicdani kanaatimiz bu cinayetin bu ahs tarafndan ilendiine inanmakla birlikte, Yargtay Genel Kurulu kararna uymak mecburiyeti nedeniyle beraat karar veriyoruz. Nasl oldu da 1 gnde oy birliiyle verilen idam karar 8 yenin ikna edilmesiyle beraate dnt? Abdi peki cinayetinde de benzer bir sre yaand, Mehmet Ali Aca yakaland, suunu itiraf etti, katilin sorgulamas srerken ilgin bir ey daha oldu. Sorgulamay stanbul Emniyeti, bizzat o zamanki Cumhuriyet Halk Partisi milletvekili ve ileri Bakan Hasan Fehmi Gne ynetiminde yapmaktayd. Sorgulamann yarsnda dnemin stanbul Skynetim Komutan Orgeneral Necdet ru, Siz yeteri kadar, doru drst sorgulayamazsnz. gerekesiyle soruturmay durdurdu ve Biz sorgulayacaz. diyerek Abdi pekinin katili Mehmet Ali Acay ald Skynetim Savclna teslim etti. Fakat daha sonra anlalyor ki herhangi bir sorgulama ve soruturma yaplmam,sorgulama yaplmamakla kalmayp sonradan o ok korunakl Asker Cezaevinden katilin ok rahat bir ekilde karldn herkes biliyor. Bu sorgulamann daha sonraki aamalar var. Oral elikin getirilmesi, sonra Oral elikin olay yerinde olduunu syleyen tann bu tanklndan vazgemesi, tann devlet tarafndan korunmamas gibi olaylar sonucunda Mehmet Ali Aca dnda, cinayet konusunda eitli sorumluluklar olanlar, ibirlikiler ve cinayeti

150Ecevit 151Doan

Kl (2010); s. 82-85, 124, 142, 143, 162-167, 190, 191.

z, 1978in Ocak aynda yapt bu konumadan sonra, kontrgerillayla ilgili bir dava ama hazrlna giriti. Balataca byk soruturmann bir n almas olarak ksa bir rapor da yazd. O raporda yle diyordu: iddet olaylar, anarik eylemler olarak nitelendirilebilecek kadar basit deildir. Ama, demokrasi umudunu yok etmek; onun yerine faist dzeni gndeme getirmek ve btn unsurlaryla yrrle koymaktr. Bize gre bu sonuca ulamada CIA, kontrgerilla gibi gizli rgtlerin ynlendirmesi vardr. Bu rgtler, devlet aygtn geni lde kendi amalarna uygun ekle dntrerek demokrasi dman akmlar iktidar yapmay ngrmlerdir. (Darbeyi ete mi hazrlad? Can Dndar, http://www.candundar.com.tr/_v3/#Did=5983 Eriim: 1 Kasm 2012). Blent Ecevit tarafndan, o dnemde atmalarn ve cinayetlerin en ok yaand merkezlerden biri olan Adana'ya atanan Cevat Yurdakul. Adana'ya atanmasnn ardndan Yurdakul, alt ay iinde 17 cinayet dosyasn zd ve bu cinayetlerin faali olarak 50'ye akn kii tutukland. Ancak asl hedefi bireysel cinayetlerin failleri deil, bu cinayetlerin arkasndaki yaplanmayd. 20 Eyll 1979 tarihinde Adana'ya gelen Babakan Blent Ecevit'le ba baa bir grme yapan Yurdakul, daha sonra grmeyle ilgili ei lker Yurdakul'a unlar syleyecekti: "ok kr btn bildiklerimi anlattm, artk lsem de gam yemem" Yurdakul, Ecevit'le gizli grmesinden tam sekiz gn sonra, 28 Eyll sabah grev yerine giderken, otomobiline dzenlenen silahl saldr sonucu yaamn yitirdi. Ecevit Kl (2010); s. 11.

152Babakan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

124 / 1404

azmettirenlerin hibiriyle ilgili ciddi bir yarglama ve sorgulama veya cezalandrma yaplmakszn dosya kapatld.153 Gladio denen ve Avrupada birok i atma ve i sava kkrtan kurulularn NATO vastasyla devletler iinde, ordular iinde kurulduu biliniyor. Trkiyedeki bunun muadili olan kurum zel Harp Dairesidir ve hl burann zerindeki perde kaldrlm deil. zel Harp Dairesi kimleri, nasl ve ne kadar ynlendirdi, ne kadar grevlendirdi? Mesela Korkut Eken, Biz Abdullah atly 12 Eyll ncesi de kullandk. dedi. Eer Abdullah atl 12 Eyll ncesi kullanldysa, Abdullah atlnn neler yapt ortada. Yani, Trkiyeyi asker darbeye gtren btn kritik cinayetlerde nemli bir isim olarak var. zel Harp Dairesi bugne kadar sivil glerin denetimine almamtr. Blent Arna suikast iddiasyla bir hkim kozmik odaya girdi, ona not tutmasnn dnda hibir imkn tannmad. Yani Fotokopi ekemezsin, o belgeleri darya gtremezsin. dendi. Trkiyede asker darbelerin hazrlanmasnda rol oynayan karanlk cinayetlerin belgeleri, bilgileri bu kozmik odalarda aratrlmal, bu kurumlar her adan sorgulanmaldr.154 Solu ne pahasna olursa olsun durdurmak, 1970-1980 arasnda youn alan gizli rgtn temel hedeflerindendi. Yllardr varl bilinen, ancak herkesin elle tutamad, gzle gremedii bu yapnn hedefi lkclerle aynyd ve 12 Mart dneminde renci liderlii daha sonra da lkclerin avukatln yapm olan Can zbay, kendisine yaplan teklif hakknda unlar syler:
Hukuk Fakltesinde lk Oca Bakan olduum dnemde kar kahvedeen kedeki masada tek bana oturan ahsn beni beklediini, grmek istediini sylediler. Gittim. ahs; Can ho geldin, sen yle cesursun, byle akllsn, u kadar beceriklisin, seni daha iyi bir ekilde deerlendirmek istiyoruz. Yeteri kadar maddi imkn temin edilecek, sana kimlik verilecek, mahkemelerde, urada burada ceza almaman salanacak. Buna karlk vatan haini komnistlere kar alacaksn. Bize bilgi vereceksin, verilen grevleri yapacaksn eklinde teklifte bulundu. Tabi bu tr teklifler sadece bana deil, benim gibi sada solda temayz eden birok kiiye yapld. Pek ok rencinin itiraz edemeyecei avantajlarla teklifler yapld. Onlar da kabul ettiler.155

Rdvan Akar, konuyla ilgili komisyonumuza u aklamay yapmtr: 32. Gnde altm dnemde bugnlerde oka tartlan, hakknda davalar alm olan bir emniyet mdrne ok merak ettiimiz bir soruyu sorduk. Dedik ki: Bu derin devlet kim? Bir devlet var, bir de derin devlet. Kim bu derin devlet? nk kendisi emniyet tekilat ierisinde o vasf haiz ya da isim olarak zikredilen biriydi. Kendisi yle ifade etti, dedi ki: Bize gre derin devlet 3 tane J komutanldr.156 Siyasetilerin her zaman devletin sahibi olmadn dnrz. Eer hkmetten ya da siyasetten bize ynelik bir talep gelirse biz o J komutanlarn ararz ve deriz ki: Bunun ne kadarn verelim? O da: Nasl olsa bu adamlar gidici. u kadarn verin. derler. Biz de o kadarn veririz. nk bizim terfilerimiz vesaire gibi birtakm prosesler de oralarda

153Oral 154Oral 155

allar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 6 Kasm 2012, s. 2-4. allar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 6 Kasm 2012, s. 4, 5.

Mehmet Ali Birand ve dierleri (2010); s. 39, 41.

156Genelkurmay

kararghnda, Genelkurmay kinci Bakanna bal: Personel Bakanl (J1), stihbarat Bakanl (J2), Harekt Bakanl (J3), Lojistik Bakanl (J4), Genel Plan ve Prensipler Bakanl (J5), Muhabere Elektronik ve Bilgi Sistemleri Bakanl (J6), Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (J7) bulunmaktadr. (Levent Kalyon, Cumhuriyet Dnemi Savunma Politikalar, Doktora Tezi, Ankara, 2008, s. 40, 41.)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

125 / 1404

konuulur. O nedenle biz bu J komutanlarn hkmetten daha ok nemseriz. J komutanlklar tam olarak ne ileve sahipler, onlar tam olarak bilmiyorum.157 1980 sonrasnda Trkiye, zel Harp Dairesini PKKya kar glendirmeye alrken, Bat lkelerindeki gizli rgtler deifre oluyor ve zlme srecine giriyordu. Balang lkesi ise en gl bulunduu talya oldu. talya gizli ordusu zerinde alan talyan Hkim Felice Casson, 1984te polisin ld bombal saldr davasnn dosyasn yeniden at. lk kefettii, bombal saldrnn kzl Tugaylar tarafndan gerekletirilmedii oldu. Bombalamada kullanlan patlaycnn da NATO tarafndan kullanlan C4 olduunu ortaya kard. Saldrnn sol rgtler tarafndan deil sa rgtler ve askeri gizli servis tarafndan gerekletirildiini de belirledi. Soruturmay derinletiren Casson, Gladioyu tamamen aa kartp sorumlularn yarglanmasn salamak istiyordu. Bu amala Ocak 1990dan talyan Askeri Gizli Servisinin arivlerini incelemek iin babakanla ve dier st dzey makamlara bavurdu. Yedi ay sonra Babakan Giulio Andreotti, Cassonun istihbarat servisinin arivinde aratrma yapmasna izin verdi. Casson, grevi Trkiyedeki zel Harp Dairesiyle ayn olan Gladionun varln kantlayan belgeleri arivden buldu. Ulat belgeler sadece talyan gizli ordusu Gladio deildi, Amerika ve ngiltere tarafndan NATO bnyesinde dier Bat lkelerinde oluturulan rgtlerin varln ve bunlarn sa ve milliyeti terristlerle ilikilerini ortaya koyan belgeleri de kartt. Bunun zerine bu rgtn kart cinayet ve katliamlar aa kartmak iin talya Meclisinde milletvekillerinden bir komisyon oluturuldu. Komisyon, 2 Austos 1990da Babakan Giulio Andreottiden Gladionun varl, niin ve ne amala kurulduu hakknda en ge 60 gn iinde detayl bilgi verilmesini istedi. Ertesi gn babakan Andreotti gizli rgtn varln kabul etti, ancak bu rgtn faaliyetlerinin 1972ye kadar devam ettiini, ondan sonra datldn savundu. Ayrca verilen sre iinde komisyona detayl yazl bir rapor vereceini aklad.Ancak Andreotti, komisyonu oyalamaya, yanl ynlendirmeye, baz olaylar maniple etmeye alyordu. Bunun zerine lkede yz binlerce kii gnlerce gerei istiyoruz sloganlar ve pankartlaryla protesto yryleri dzenledi.Sonunda Andreotti, komisyona nihai raporunu gnderdi. Raporda Gladionun NATO lkelerinde olduu gibi bir yeralt direni rgt olarak olas Sovyetler Birlii igaline kar oluturulduunu anlatt. Gladio, CIA tarafndan salanan silah, tehizat ve dier mhimmatlarla dalarda, ormanlarda, mezarlklarda tam 139 silah deposu oluturmutu. Daha sonra bu silah depolarndan birka ortaya kartld. Tm bunlarn sonunda rgtn kart tm olaylarn dosyalar yeniden ald. talya senatosu 370 sayfalk ok detayl bir rapor hazrlad. Yllarca Trkiyedekine benzer kanl eylemlerle lkenin gndeminde kalan rgtn varln ve devam ettiini devlet de kabul etmek zorunda kald ve faaliyetlerine son verildiini aklad. Babakan Giulio Andreotti bile rgtn sularyla ilintili olarak hkim karsna kt. talyadan sonra Gladio tartmas Yunanistana srad. Savunma bakan Nikos Kouris, koyun Postu kod adl rgtn Souk Sava srecinde aktif olduunu dorulad. Bu srete devlet yetkilileri de rgtn kesinlikle lke iinde faaliyette bulunmadn savunarak faaliyetine son verildiini syledi.zlmenin srad nc lke Almanya oldu.Eski Nazi subay Peter Naumann, 1995te rgtn 13 yeni silah deposunu gsterdi. Naumann bu depolarn eski olmad, son 17 ylda oluturduu bilgisini de verdi.Zamanla NATO yesi Fransa, spanya, Portekiz, Belika, Hollanda, Danimarka ve Lksemburgda da bu gizli rgtler aa kartld. Tm bu lkelerdeki devlet yetkilileri, rgtlerin datldklarn aklad. Geriye bir tek Trkiye kalmt. Blent Ecevitin yapt yeni aklamalara ve basnda
157Rdvan

Akar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 8 Ekim 2012, s. 22.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

126 / 1404

yer alan zel Harp Dairesiyle ilgili yer alan Kontrgerilla zel Harp Dairesidirhaberlerine ramen: zel Harp Dairesi 1992de zel Kuvvetler Komutanl adn alarak tmen seviyesine ykseltildiinde, sivillerin bal olduu birim ayr bir daireye dntrlmtr. Batda bu gizli ordularn sivil unsurlar tamamen datlp, kendileri iin oluturulan silah depolar aa kartlrken, Trkiyede sivil unsurlarn saysnda arta gidilmitir. Seferberlik Tetkik Kurulunun komuta seviyesi bu gn tmgeneral dzeyindedir. ounlukla kilit blgelerde ve noktalarda bulunan sivil unsurlarn saylar hakknda kesin bir rakam bilinmemektedir. Bu konuda bugne dek bir rakam bile telaffuz edilmi deildir. Ancak saylar yz binlerle ifade edilmektedir. 1990larda zel Harp Dairesi ve Kontrgerilla tartmas tam 27 kez TBMM gndemine getirildi. Ancak bir trl Meclis aratrmas karar kmad. Ordu, PKKya kar aktif olarak kullanlan zel Harp Dairesini kapatmak sivil unsurlarnda lav etmek yerine daireyi yeniden yaplandrma yoluna gitti. Dairenin nasl yaplandrlaca grevini ise bizzat Genelkurmay Bakan Doan Gre stlendi. Gre, bunun iin ngiltereye gitti. Ardndan Amerikaya iki lkenin de zel Harp Dairesiyle ayn ilevi gren yaplarn inceledi. Ardndan Amerikallarn yardmyla dairenin yapsnda deiikliklere gidilerek zel Harp Dairesinin ad 1991 Eyllnde zel Kuvvetler Komutanl olarak deitirildi. Tpk Seferberlik Tetkik Kurulu'nun zel Harp Dairesi adn almas gibi.158 Mecliste zel Harp Dairesinin faaliyetlerinin aratrlmas nergeleri ret edilirken Gneydou ve Dou Anadoludaki faili mehul cinayetler doruk noktasndayd. zelliklede Krt sorununa duyarl gazeteciler, aydnlar, siyasetiler ldrlyordu. Hibir cinayetin faili yakalanamyordu. Hatta soruturmasnn bile yaplmad cinayetler oluyordu. 1993 ylndan itibaren ise faili mehul cinayetlerde Gneydounun yan sra dikkat eken bir baka blge daha oldu: Bolu-Dzce Sapancann kesitii snrlar. Hedefte bu kez Krt i adamlar vard. lm geni ad verilen bu blgenin ok nemli bir zellii var. zel Harp Dairesinin 1950li yllarn sonlarndan itibaren, olas bir igal durumunda Sovyetler Birlii ordusunu durdurmak amacyla sivil unsurlar rgtledii blgeydi buras. Krt i adamlarnn bu blgede ldrlmesi 1993 yl Mill Gvenlik Kurulunda alnan kararlardan sonra balad. zel Harp Dairesinin ve dier gvenlik kuvvetlerinin Gneydouda yrtt mcadele tek bana yeterli deildi. En nemlisi rgtn ekonomik kaynaklarnn kesilmesi gerekiyordu. 5 Temmuz 1993 gn MGKya sunulan rapora gre, kaynaklardan biri de Krt iadamlaryd. Ve bu i adamlarnn byk ksm Trkiyenin en zenginleri arasnda yer alyordu.MGK toplantsndan bir sre sonra PKKya yardm eden i adamlar ad altnda bir liste hazrland. Listede 67 Krt i adamnn ismi vard. Listenin banda Liceli i adam ve PKKnn yayn organ olmakla itham edilen zgr Gndem gazetesinin orta Behet Cantrk vard. Listede yer alan dier isimlerin de kimler olduu konuulurken Babakan Tansu iller, 4 Kasm 1993 tarihinde stanbul Holiday Inn otelinde ilgin bir aklama yapt: Trkiye milis hareketi niteliine dnm ve yaygnlam bir terr hareketiyle kar karyadr. PKKnn hara ald i adamlar ve sanatlarn isimlerini biliyoruz, hesap soracaz. O gnlerde bu aklama fazla nemsenmedi. illerin ne kadar ciddi olduu iki ay sonra anlald. Medyada sk sk ad PKKya yardm eden iadamlar arasnda geen, Krt mafyasnn nemli ismi Behet Cantrk, 14 Ocak 1994te karlp ldrld, Sapanca yaknlarnda cesedi bulundu.Krt iadamlarnn kimler tarafndan ldrldnn ipucu Susurluk kazasndan sonra Babakanlk Tefti Kurulu Bakan Kutlu Savan hazrlad Susurluk Raporunda yer ald:

158Ecevit

Kl (2010); s. 282, 283-284, 290, 296.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

127 / 1404

Kim olduu ve ne yapt aikr olmasna ramen devlet, Cantrkle ba edememitir. Yasal yollar yetmemi, neticede zgr Gndem Gazetesi, plastik patlayclarla havaya uurulmu, Cantrkn devlete biat etmesi beklenirken, ad geenin, yeni bir tesis kurmak zere harekete gemesi zerine ldrlmesi kararlatrlm ve karar infaz edilmitir.Bylece 100 kiiye yakn olduu tespit edilen ve zamann Babakan'nn ifade ettii PKK finansr i adamlar listesinden bir kii eksilmitir.

Geriye tek soru cevapsz kalyordu: Krt iadamlar neden bu blgede ldrld, bu blgenin zellii neydi? Bu blge zel Harp Dairesinin Sovyetler Birliinin Trkiyeyi igal etme olaslna karn sivil halk eitimden geirdii yerdi. zel Harp Dairesinin planna gre Rus ordusunun engellenebilecei son nokta burasyd.Adapazar - Bolu - Sapanca genindeki sivil unsurlar halk da rgtleyerek Sovyetler Birlii ordusunu vuracakt. Ayrca igal durumunda sivil unsurlarn kullanabilmeleri iin blgede bir de silah deposu vard. Peki, Komnistleri son durdurma noktas olarak zel Harp Dairesi neden bu blgeyi semiti? Bunun cevabn da yine zel Harp Dairesinden emekli albay verdi: Bu yerlerin corafi yaps direnie uygun. Dank araziler ve geni ormanlklardan oluuyor. Blgedeki yaplama da dank. Evler birine ok uzak. Bu durum kontrol gletirir. Ayrca bu blgede ounlukla erkez, een, Abaza, Trkmen gibi silah tutkunu ve operasyonlarda grev alabilecek insanlar ounlukta. Lazlar da younlukla yayor. Bu nedenle silah zaten bu blgenin kltrnn bir paras.stanbul ile Ankara arasndaki konumu da nemli.Cinayetler dneminde blgenin nemli bir blmn iine alan Bolu Emniyet Mdrlnde ise yllarca tandk bir isim grev yapt: Uur Gr. 12 Mays 1977 katliamnda, alanda bulunan ve olaylarn balamasnda sorumluluu bulunduu iddia edilen polis efi. Hatta kalabaln zerine ate alan Sular daresi zerindeki polis olarak basna yansd. Kanl olaylarn yaand 1970li yllarn tamamnda stanbulda grev yapan Gr, cinayetlerin balamasndan nce 1992de Bolu Emniyet Mdr oldu. Tam 12 yl Boluda grev yapt.159 PKK terr rgtnn Gneydou Anadolu Blgesinde artan terr faaliyetleri zerine,1983tekurulmu bulunan Jandarma stihbarat Grup Komutanl blgede aktif hale getirildi. Cem Erseverin hazrlad raporlar dorultusunda bu komutanlk yeniden yaplandrld. 1987de Jandarma stihbarat Grup Bakanlnn ad Jandarma stihbarat Terrle Mcadele olarak deitirildi. Bylece varl yllarca tartlacak JTEM kurulmu oldu. 1996 ylnda patlayan Susurluk skandalnn ardndan dnemin Babakanlk Tefti Kurulu Bakan Kutlu Savan hazrlad mehur susurluk Raporunun devlet srr olduu gerekesiyle sansrlenen blmlerinde JTEMin kurulu hazrlklarnn Hulusi Saynn Jandarma Genel Komutanl Kurmay Bakanl yapt dnemde tamamland bilgisi yer ald (Kutlu Sava, Susurluk Raporu, s.79). JTEM kurulmutu ama hibir yasal dayana yoktu. Tamamen illegal bir yapyd. JTEM oluturulurken zel Harp Dairesinin yaps rnek alnmt.JTEMin kurulmasyla birlikte Gneydouda faali mehul cinayetler balad. nsanlar evlerinden, iyerlerinden gtrlp ya da yolda evrilip gzaltna alnd. Karlanlarn bazlar birka gn sonra yabir kpr altnda, yada bir yol kenarnda l olarak bulundu. Byk ounluun cesetleri bile bulunamad. Bu cinayetlerin arkasnda hep ayn rgt vard: JTEM. Eylemleri nedeniyle JTEM, en ok terrle mcadeleye zarar verdi. Hatta sekteye uratt. Bugn artk kabul edilen bir gerek var: JTEMin terrn bitirilmesi noktasnda hibir faydasnn olmad,aksine byk zararlara sebebiyet verdii biliniyor. JTEMin blge halkna verdii zarar ortada. En byk zararlardan birisini ise Trk Silahl Kuvvetlerine verdi.nk kurucu
159

Ecevit Kl (2010); s. 297, 299, 300.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

128 / 1404

unsurlarnn subaylar olmas nedeniyle blge halk, bu yapy orduyla bir tuttu. Bu da dada terrle mcadele eden subaylarn bile zan altnda kalmasna neden oldu. En nemlisi ise JTEM, blge halknn devlete gveninin sarslmasna yol at. JTEMin eylemlerine baktmz zaman PKK ile Krt halkn bir tutma politikas net bir ekilde grlyor.Bu JTEM liderlerinin gazete arivlerine den szleriyle kendini gsteriyor. Ama JTEM liderlerinin aksine terrn iddetle bitmeyecei noktasnda srar eden, bu noktada yaplacak en byk hatann da yre halk ile PKKya ayn gzle baklmas olacan vurgulayan gvenlik grevlileri de var. Korgeneral smail Selen, Emniyet Mdr Gaffar Okkan gibi, ama ne yazk ki bu isimler de suikastlara kurban gitti. Asayi Kolordu Komutanlnn ilk komutan ayn zamanda JTEMin de kurucusuKorgeneral Hulusi Sayn, emekli olduktan iki yl sonra 30 Ocak 1991de bir suikast sonucu ldrld. Hulusi Sayn suikastn Dev-Sol stlendi. Saynn ldrlmesi,grnrde Dev-Sol tarafndan, ilenecek seri general cinayetlerinin ilkiydi.Emekli Tmgeneral Memduh nltrk 7 Nisan 1991, Tugeneral Temel Cingz 23 Mays 1991, emekli Korgeneral smail Selen 24 Mays 1991, emekli Orgeneral Adnan Ersz 13 Ekim 1991, Deniz Kuvvetleri Komutanl yapm olan Emekli Oramiral Kemal Kayacan 29 Temmuz 1992de uradklar suikastlar sonucunda hayatlarn kaybettiler.Peki, cinayetlerin arkasndaki g kimdi? Tmgeneral Memduh nltrkn kontrgerilla hakknda sahip olduu srlara Orgeneral Adnan Ersz de sahipti. Hem ordu iinde nemli bir istihbaratyd. Hem de MT Mstearl yapmt.Oramiral kemal Kayacan ise NATO konsepti erevesinde kurulan zel harp Dairesi'ni ok iyi biliyordu.zel harp Dairesi hakknda bildiklerini yazmaya karar vermiti. te Kayacan da o gnlerde ldrld.Asayi Kolordu Komutanl'n Hulusi Sayn'dan devralan smail Selen de JTEM 'i ynetti. Ama pasifize ederek. Bu nedenle JTEM'ci subaylarn hedefindeydi.Bir de terrle mcadele ynetimini eletirince grevinden alnmt.Zaten ldrlmesi grevden alnmasndan ksa bir sre sonra oldu.160 adam zdemir Sabancya dzenlenen suikast, derin devletin gzn kararttkaranlk olaylardan sadece bir tanesidir.161 Bu suikastn stratejik amac ile ilgili olarak 2005 ylnda Mahir Kaynakn analizi: Btn para sahiplerine, Krt sorununa karmayn. Sizi 27. Katta bile buluruz. mesaj verildi.162Bu szlerin ciddiyeti ve doruluu 2 Eyll 2008 tarihinde basna da yansyan bir videoda daha iyi anlald. Karagmrk etesi lideri Nuri Ergin ve kardelerinin 2000 ylnda Uak Cezaevinde kardklar isyan srasnda, Nuri Ergin zdemir Sabanc suikastnn faili Mustafa Duyar' ldrme emrini kendisine Tugeneral Veli Kk'n verdiini sylemitir. Grntlerde Nuri Ergin:
Bu devlet bana Mustafa Duyar' ldrtt, ben ldrdm. imdi canl sylyorum. Kardei Vedat Ergin de;Veli abiyi ara, Veli Kk' ara. Bizi sor! Baka bir ey sylemiyorum. Allah'a emanet olun!

Demilerdir.Suikastn arkasnda derin devletin olduu, DHKP-Cyi taeron olarak kulland phesi arlk kazand. Peki, ama Sakp Sabancy derin devletle kar karya getiren ey neydi? Onu kimler, neden hedef alm olabilirdi?Gazeteci Ersin Kalkan:

160

Ecevit Kl; Jitem Trkiyenin Faili Mehul Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul, 2011, s. 97-106.

161zdemir

Sabanc, 9 Ocak 1996'da DHKP/C militanlar Fehriye Erdal, smail Akkol ve Mustafa Duyar tarafndan stanbul Leventteki Sabanc Merkezi'nde urad silahl saldrda ToyotasaGenel Mdr Haluk Grgn ve sekreter Nilgn Hasefe'yle birlikte yaamn yitirdi. Sabanc Center binasnda alan ve dier iki katilin binaya girmesini salayan Fehriye Erdal, 3 Kasm 1996'da meydana gelen Susurluk Kazasnda len polis mdr Hseyin Kocada'n tavassutuyla ie alnmt.
162

mer Ltfi Mete ve Mahir Kaynak (2005); s. 165.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

129 / 1404

nk sermaye snf kontrolden kmaya balamt o dnemde. Krtler ve Trklerin arasnda sren bu anlamsz sava zmek iin bir demokratikleme paketi hazrlamlard. TSAD, Prof. Dou Ergilin bakanlnda bir heyete demokratikleme paketi hazrlatmt. TSADn ynetiminde o dnemde Sabanc ailesi vard. Demokratikleme paketi olmayacak eyler sylyordu. Asker vesayetine dorudan deinmese bile, demokratikleme srecinin dorudan meclisin iradesiyle ve meclis d glerin tasfiyesiyle mmkn olabileceini ve onlarn kontrol edilmesiyle mmkn olabileceini syleyen, bugn aslnda alm ad verilen pakete de nclk eden bir metindi.

Sakn Sabanc, bir yl nce stanbul Sanayi Odasndan bir heyetle birlikte Diyarbakr ziyaret etmiti. Bu geziden sonra Dou Anadolu Ekonomik ve Sosyal Kalknma Politikalar Raporunu hazrlad. Kitap olarak da yaymlanan bu raporda, blgede yatrmlarn tevik edilmesi ve artrlmas iin bir sistem gelitirmeyi neriyordu. Ancak, sorunun sadece fabrika kurmakla zlemeyecei grndeydi. spanya ve ngilterede de bu tr olaylar oldu, onlar inceleyelim diyordu. Bu szler o gnlerde birok kesimde tepki uyandrmt. Hatta MHP lideri Alparslan Trke, Sabancya Sakp Aa, izmeden yukar kyorsun. Politikay oyuncak m zannediyorsun! bile demiti.Suikastla birlikte Sabanc ailesi sessizlie gmlrken, Mustafa Duyar cezaevine girdi. Bildiim her eyi aklamaya hazrm dedii gnlerde, Can Dndar kendisiyle rportaj yapmak istedi. Adalet Bakannn izin verdii rportaj, dnemin Ceza ve Tevkifevleri Genel Mdr Ali Suat Ertosun engelledi. ok gemedi, Duyarn kald Afyon Cezaevine Karagmrk etesi yeleri nakledildi. ete yeleri, Duyarn kald hcrede, bana kurun skarak ldrd. Tarih 15 ubat 1999du Mustafa Duyar artk bildiklerini asla aklayamayacakt.163 Emniyet Genel Mdrlstihbarat Daire Bakan (1997) Blent Orakolunun bir tespitini burada hatrlatmakta yarar var: 11 yl istihbarat ve terr ube mdrl, 9 yl da il emniyet mdrl grevinde bulundum, edindiim tecrbelerden Hizbullah, PKK ve Dev-Sol'un sanki bir yerlerden ynetildiini grdm.164 Eski Genelkurmay Bakan Yaar Bykant, JTEM isminde bir tekilat grmediini syler:
Devlette ok uzun sre hizmet yaptm, JTEM diye bir tekilat grmedim. Diyarbakrda kolordu komutanl yaptm. Yasal zemine oturmu JTEM diye bir tekilat yok.165 Ama ben mesela biliyorum. Bir tarihte Genelkurmay kinci Bakan iken bir bankann yneticilerinden biri beni ziyaret etti. Nezaket ziyareti yani i ziyareti deil. 2 kii gelmi bankasna Biz JTEM elemanyz. unu yapacaksnz, bunu yapmayacaksnz. falan filan gibi birtakm eyler sylemi. Dedim ki: Yahu, sen onlar oyalayp polise haber veremedin mi? Ver polise haber. Gelmi bana sylyor. Bana sylemenin ne faydas var, polise haber vereceksin. Zaten sonra yok olmular. Yani byle kendilerine isim takan,

163

Mehmet Ali Birand ve Reyhan Yldz; Son Darbe: 28 ubat, Doan Kitap, stanbul, 2012, s. 132-133.

164Hizbullah,

PKK ve Dev-Sol bir yerlerden ynetiliyor.Zaman Gazetesi, 24 Mays 2012. (Eriim: 6 Eyll 2012) http://www.zaman.com.tr/newsDetail_getNewsById.action?haberno=1292577&title=bulent-orakoglu-hizbullah-pkk-vedevsol-bir-yerlerden-yonetiliyor&haberSayfa=1 Jandarma Asayi Komutan Korgeneral Hikmet Kksal imzal ve 22 ubat 1990 tarihli Jandarma Binba Ahmet Cem Ersevere verilen takdir belgesinde: SLOP JTEM-2 Tim Komutan tabiri gemektedir. (Ecevit Kl 2011; s. 76) Yine Jitemi Ben Kurdum diyen emekli Albay Arif Doan, ayn isimli kitabnda Olay Deerlendirme Raporu rnei sunmu ve raporun altnda ilgili Jandarma stemenin ad soyad ile JTEM-2 sth. Sb. unvan yer almtr. (Arif Doan 2011; s. 208)

165

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

130 / 1404

karanlk ilere bulam insanlar Trkiyede olabilir. Ama buna JTEM diye bir isim takmak da bence uygun deil.166

smail Beiki, 27 Mays, 12 Mart ve 12 Eylldeki askeri darbelerin nemli nedenlerinden birinin Krt sorunu ve Krt milliyetiliindeki gelimeler olduunu ifade ediyor. Bunun dile getirilmemesi Krtleri, Krt sorununu, zellikle Krtlerin bilincine arptrmamak endiesiydi. Bu konuda bir bilincin gelimesi, Krt sorunun, Krt milliyetiliinin gelimesine hizmet ederdi. Bu bakmdan askeri darbelerin nedenleri saylrken, Krtlere, Krt sorununa ima bile yaplmamasna zen gsterilirdi. Ama darbelerin nemli bir nedeni Krt sorunuydu. Krt sorununu geriletmek, toplumun gndeminden drmek nemli bir nedendi.167 JTEM, zellikle Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde hukuk devletinin askya alnmasn, yasadl, terre kar terr ifade ederken;bu oluumun baka bir versiyonu 3 Kasm 1996da Susurlukskandalyla gn yzne kt. Grevleri terrle mcadele etmek olanlarn, lkeyi ynetmek adna yola kanlarn, kamu grevlilerinin, uyuturucu tacirleriyle girdii sk ibirliinin, karanlk ilerin, kanunsuzluun, haralarn, fidyelerin, faili mehullerin, derin devletin fotorafyd. O fotorafta; mafya liderleri, PKK itiraflar, zel harekt polisler, emniyet gleri, siyasiler, istihbarat elemanlar, iadamlar, askerler, silah kaaklar yerlerini aldlar. Ksa zamanda anlald ki Susurluk aslnda yllardr alttan alta sregelen dzenin adyd.Srekli Aydnlk in Yurtta Giriimi yesi Ufuk Uras, Susurlukta kapanmayan defterin Trkiyeye maliyetini en iyi anlatanlardan:
Susurluk olay gerekletikten hemen bir gn sonra Trkiye genelinde sprge eylemleri balattk. eteleri sprelim, yurttalar siyasetin bir paras olsun diye. Fakat hatrlarsnz o dnem Mehmet Aarn Bir tulay ekersem yklr bu duvar! veciz ifadesi vard. Ya da Ne yaptysam MGKnn bilgisi dhilinde yaptm diye. Bu iler genelde birisine fatura ediliyor, dorudan bir sistem sorgulanmas gelmiyor.O defter kapanmad iin bu gn hl hikye devam ediyor.168

zel Harp Dairesinin kuruluunun zerinden tam 60 yl geti. Bu sre iinde deien tek ey ad oldu. En nemli ve en tehlikeli gerek de 1970li yllar kana bulayan sivil unsurlarn hala faaliyette olmas. Uur Mumcunun ldrlmesi169 zel Harp Dairesi iin yeni bir dnem oldu. zellikle sivil unsurlar yeniden yaplandrld ve bu yaplanma hali hazrda devam etmektedir.170 1996 ylnda Adalet Bakanl ve ileri Bakanl, ncesinde de Valilik ve Emniyet Genel Mdrl yapm olan Mehmet Aar171, kalm olduu Aydn Yenipazar Cezaevinde,
166Yaar

Bykant, Trk Silahl Kuvvetleri 25. Genelkurmay Bakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, stanbul Dolmabahe Saray, 8 Kasm 2012, s. 9.

167

smail Beiki; 27 Mays ve Krtler, Resmi Tarih Tartmalar - 9, 27 Mays: Bir Darbenin Anatomisi, zgr niversite Kitapl, Ankara, 2010, s. 159. Mehmet Ali Birand ve Reyhan Yldz; Son Darbe: 28 ubat, Doan Kitap, stanbul, 2012, s. 168, 171, 174, 175.

168 169

24 Ocak 1993 gn Uur Mumcuya yaplan suikasttan iki gn sonra ilgin aklamalardan birini Refah Partisi Genel BakanNecmettin Erbakanyapt. Erbakan; Mumcu cinayetinde pheler, byle profesyonel bir olay dolaysyla Kontrgerillann zerinde toplanmaktadr. Hkmet, Gladio ve zel Harp Dairesinin faaliyetlerini yasaklasn. diyordu. Can Dndar ve Celal Kazdal (1997); s. 119. Ecevit Kl (2011); s. 300, 301.

170

171Mehmet

Aar, Susurluk Davas kapsamnda Emniyet Genel Mdr olduu dnemle ilgili crm ilemek iin silahl teekkl oluturduu iddiasyla yargland ve 5 yl hapse mahkm edildi. ddianameye giren sulamalardan ikisi yle: Kayp silahlar: Emniyete 1994ten itibaren silah ve malzeme hibe eden srail silah irketi Hosprodan milyonlarca dolarlk silah ve malzeme satn alnd. Bu silah ve malzemenin kayd tutulmad, bir blm kayboldu. Hibe silahlardan birisi Susurluktaki kazada bulundu. atlya pasaport: Yaar zn evinde kendisi ve MTi Tark mit adna dzenlenmi yeil pasaport

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

131 / 1404

komisyonumuz tarafndan ziyaret edilmitir. Trkiyede derin devlet/kontrgerilla var m? sorusuna verdii yant:
Trkiyede kontrgerilla olsa hibir zaman yaygn terr rgtleri olamazd, keke olsayd. Bu kadar yaygn terr rgtleri olamazd yani mmkn deildi. oktan nlerlerdi o ii.172

9. Cumhurbakan Sleyman Demirel Kontrgerilla diye bir ey yoktur. diyor ve ekliyor: Yok olduu hlde var idiyse, onlar ortaya karsa yok diyen adamlar sorumludur.:
Kontrgerilla konusu ok tartld Trkiyede. 70li yllar hatrlyorum, rahmetli Ecevit, biz hkmetken kar kar kontrgerilla derdi, ben de hkmete gvenlik mensuplarn arrdm, yani Emniyet Genel Mdrn, MT Mstearn, Genelkurmay Bakann teker teker ardm. Muhalefet kontrgerilla diyor, bu nedir kardeim?, Yok efendim byle bir ey. imdi, devletin yksek memurlar Yok efendim byle bir ey. diyorsa ya yok hakikaten ya yalan sylyor. Benim bunu ayrt etme imknm yok ki ama ne oldu sonradan? Sonradan 78de Sayn Ecevit, rahmetli, bizim elimizden hkmeti ald milletvekillerinin bir ksmn aktarmak suretiyle, Gne Motel hadisesi, hkmeti ald. Hkmetin nc gn ben kendisine bir mektup yazdm Hadi bakalm, bu kontrgerillay bul nk drt sene her gn omzumdaydn kontrgerilla diye, ben de bulamadm kimseyi, hadi sen bul kontrgerillay kardeim. Bir sre sonra, rahmetli Hasan Ik geldi, Savunma Bakanyd, Hasan Ik drst bir adamd, bizim bykeliliimizi falan yapt, ok drst bir adamd. O dedi ki: Bu ii kartrmayn, yok byle bir ey., Hasan sen temin ediyor musun bunu?, Evet. Siyaseten yok diyorsanz yok kardeim. Ondan sonra, ben, kendi bama Cumhurbakan olarak veya Babakan olarak ne kontrgerilla kamp arayabilirdim ne unu yapabilirdim ne bunu yapabilirdim. Bana derlerdi ki: Kardeim, biz sana syledik ya ite yok yani bunlar. Yok olduu hlde var idiyse, onlar ortaya karsa yok diyen adamlar sorumludur. Ben size bir ey syleyeyim: Bizim idaremizde, benim banda bulunduum idarede Cumhurbakanl veya Babakanlk veya herhangi bir ey, umumi mdrlk, devletin her kademesinde bulundum, meruiyete dayanmayan hibir ey yoktur, her ey meru ve meru kkenden yetki almayan hibir hareket de yoktur.173

Kontrgerilla yoktur sznn bizzat kendisinin, kontrgerillann psikolojik harp slogan olduu ve kontrgerillann bugnk rejimin elik ekirdei olduu ynndeki dnceler de anti tez olarak orta yerde durmaktadr. Trkiyenin sahip olduu bu iklimde, bilerek ya da bilmeyerek sivillerin paynn olduu muhakkaktr. Babakan Yardmcs Tansu iller, Susurlukun ba sanklar hakknda 1996da:
Bu millet uruna, lke uruna, devlet uruna kurun atan da yiyen de her zaman bizim iin saygyla anlr. Onlar ereflidirler...

Cumhurbakan Sleyman Demirel, devletin ba sfatyla 2000 ylnda:


bulundu. Aarn pasaportlar ze yurtd istihbarat ve devlet srr niteliindeki grevler nedeniyle verilmitir talimat dorultusunda z, serbest kald. Aarn atlya da yeil pasaport dzenledii ortaya kt. (http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1085049&CategoryID=77 Aara 2 yl cezaevi yolu ald, Radikal Gazetesi, 16 Nisan 2012, Eriim: 16 Kasm 2012)
172Mehmet

Aar, Eski Adalet ve ileri Bakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, Aydn Yenipazar Cezaevi, 10 Kasm 2012, s. 57. Demirel, Trkiye Cumhuriyeti 9. Cumhurbakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 7 Haziran 2012, Ankara Gniz Sokak, s. 22.

173Sleyman

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

132 / 1404

Devlet, halin icabna gre hareket eder. Yani, her zaman rutini takip etmek mecburiyetinde deildir. Devletin yksek menfaatleri icap ettirdii zaman devlet rutinin dna kabilir.

eklinde hukuksuzluu artracak aklamalarn olumsuz etkileri olmutur. Yine Kutlu Savan hazrlad Susurluk Raporunda, devletin itlaf (ldrme, yok etme) yetkisinden bahsedilmitir. Bu raporun z uydu: Devletin itlaf yetkisi vardr, ancak devlet bu itlaf yetkisini olur olmadk insanlara devretmitir, yanl insanlar iin kullanlmtr, denetlenememitir, mafya iin iine girmitir.174 Bu karmak mesajlar ve yznden Susurlukun derinliine inilememi bu da daha sonra devlet iindeki ete tipi rgtlenmelerin ipularnn elde edilmesine ciddi bir engel tekil etmitir. Trkiyede bir gerginlik ve kutuplama iklimi oluturan ve tetikleyen yaplar var.Bu gayri kanuni etelerin saysnn 50den aa olmad tahmin edilmektedir. Byle bir yaplanma ortaya net izlerini koymuken talyann GladioOperasyonu ile deifre edilen illegal alar gibi Trkiye de bu illegal i buhran gnlllerini tabandan zirveye tespit etmeli ve tasfiye etmelidir.Bu noktada sorumluluk; siyasi iktidar, ana muhalefet, TBMMde grubu bulunan siyasi partiler, Genelkurmay Bakanl ve sivil toplum kurulularnn omzundadr.Yoksa kendini ve milleti yiyen bu kurt, lkeyi atee verecektir.175 Temiz toplumun aydnlna giden yol, gemite karanlkta kalm dosyalarn aydnlanmasndan gemektedir.176Devlet hukukla yaadna gre, devleti hukuk dna kartan her dnce ve eylem devlete zarar verir. ete usul ve mant ile devlet ynetilirse ekyadan da hkmdar olur. Trkiye Cumhuriyeti Devleti gibi, yeryznn en kkl devlet birikimine sahip bir toplumun iinde yaad bir devlette, vatan elden gidiyor diye ayaa kalkmann, tarihte benzeri grnen eriat isteriz ayaklanmalarndan bir fark yoktur. Derin devlet, devletin ve vatann iflah olmaz dmandr. Devlet silahla deil, silahn zerinde bile egemen olan hukukla yaar. Devleti hukuk korur ve glendirir.177

174Glay 175 176 177

Gktrk, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 15 Ekim 2012, s. 30.

Gltekin Avc (2008); s. 213. Can Dndar ve Celal Kazdal (1997); s. 149. Mmtazer Trkne (2005); s. 102.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

133 / 1404

6. Askerin Eitimi
Eitimin genel kabul gren iki tanm: nsan davranlarnda bilgi, beceri, anlay, ilgi, tavr, karakter gibi nemli saylan kiilik nitelikleri ynnden belli deimeler salamak amacyla yrtlen dzenli bir etkileimdir. Kiinin davranlarnda, kendi yaants yoluyla istendik ynde ve bir dereceye kadar kalc deimeler meydana getirme srecidir. Askerin eitim sorununu ele almadan nce, Trk eitim sisteminin durumuna bakmakta yarar vardr:
Trk eitim sistemi son derece katdr, aydnlanmac ve eletirel zelliklerden btnyle yoksundur. Eitlie aykr ilkelere dayanan hiyerarik ve elitist bir sistemdir. Ama dahas da var. niversitelerde dahi akademik zgrle hibir ekilde yer vermedii iin, liberal anlamda zgrle bile tahammlsz bir sistem sz konusudur. Trk mill eitim sistemi, bu adan, Mori Arinorinin kurduu milliyeti Japon eitim sisteminin bile gerisine dmektedir. Anmsanaca gibi, Mori Arinorinin oluturduu eitim sistemi ayn derecede eitlie aykr ve hiyerarik bir yapda olduu halde, niversitelerin dnce zgrl ile aydnlanma deerlerinin serpilip gelitii merkezler olmasn ngrmekteydi. Trk mill eitim ideolojisi, evrensellik ve enternasyonalizme kar gvensizlii ve nyarglar pekitirme eilimi tamaktadr. Siyasal ve ideolojik retilemeye ynelik olduu izlenimini uyandrmaktadr. Bu durumdan kurtulmak iin, eitim sistemini, insanln kkl felsefelerine, uluslararas kltre, evrensellie, dnya halklarnn ortak mirasna amak gerektii ne srlebilir. Trkiyedeki eitim sisteminin bir felsefe deiikliine ihtiyac vardr. Her alanda zgrl ve eitlii esas almayan dzenlemeler toplumsal kmazlar daha da derinletirmektedir.178

Fransa hem ilk ulus devlet, hem de ordu-milletti. 19. yzyln bandan itibaren Fransay rnek alan Avrupada paral askerlik zerine kurulu imparatorluk ordular, yerlerini zorunlu askerlik grevine dayal mill vatanda ordularna brakmaya baladlar. Bu ordular uluslamann hem sonucu hem de arac oldular. Sosyolog Eugen Weber'in deyiiyle, Fransa'da kyllerin "Fransz"a dnmeleri srecinde askerlik ve eitimin rol bykt. Her iki pratikte de 18. yzyldan itibaren nce Avrupa'da daha sonra (veya ezamanl olarak) baka corafyalarda zel alanlarndan syrlp belirli snflarn tekelinden karak, herkesi kapsayan (en azndan niyet baznda) ve hatta "zorunlu" bir nitelik kazand. Yeni bir "disiplin" anlaynn gelitirilip uyguland bu iki kurum araclyla, ayn niformay giyen, ayn dili konuan, ayn marlar syleyen itaatkr ve retken bedenler, milliyeti ve sadk vatandalar yaratmak hedeflendi. Bu anlamda vatanda ordular, yalnzca ulus devletin vatanda yaratma projesinin nemli bir aya olmakla kalmayp, dier nemli bir ayak olan eitimin de ekillenmesine katkda bulundular. Ordu-millet kavram ilk olarak ngilterede yaymlanan (yazar belirsiz) The French Considered as a Military Nation Since The Commencement of Their
178 smail Kaplan; Trkiyede Mill Eitim deolojisi ve Siyasal Toplumsallama zerindeki Etkisi, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 165-166, 172, 393-397.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

134 / 1404

Revolution (Londra, Egerton, 1803) kitabnda yer alr. Bu kitap, Fransann tm vatandalarn askere dntrerek askeri alanda ok nemli ve tehlikeli bir yenilie imza attn anlatyor ve Byk Britanyann bu tehdit karsnda yapmas gerekenleri sralyor.179 TSK kendisini Trkiye Cumhuriyeti devletinin ve onu nceleyen ilkelerin gerek koruyucusu olarak grmektedir. Sk bir eleme srecinden sonra askeri okullara giren gen renciler, ilk gnlerinden itibaren Trkiye Cumhuriyeti Devletini koruma ve kollamann asli grevleri olduu dncesiyle yorulduklar gibi; btn meslek hayatlar boyunca bu dorultuda dnmeye ve davranmaya tevik edilirler. Bu misyonun temel objeleri, dier bir deyile korunmas gereken deerler silsilesinin banda gelenler; devlet otoritesi, lkenin btnl ve laiklik ilkesidir. Laiklik ilkesinin bu deerler manzumesi iinde yer bulabilmesinden de anlalaca gibi, TSK kendisini sadece d gvenlikten sorumlu grmekle yetinmemekte, ayrca Cumhuriyeti Batllama/adalama misyonunun da esas sahibi/taycs olarak alglamaktadr. Ordularn demokratik rejimle birlikte yaamay renmeleri kolay olmamtr, olmamaktadr. Hiyerarinin, disiplinin kaytsz artsz itaatin vurguland bir rgt kltrnde yetien insanlar iin, demokratik rejimin dzensiz, karar alma mekanizmalar ok yava ileyen, demagojiye izin veren bir rejim olarak alglanmas kuvvetle muhtemeldir. Gerekten da askerlerin anlaynda sivil siyaseti imaj, kiisel menfaatler iin ilke ve kural tanmayan, demagojiye bavurmaktan ekinmeyen, iyi niyetinden ve bilgisinden phe edilecek kii profiline ok yakndr. Byle olunca da, meru kanallardan iktidara gelmi olan sivillere itaat etme, onlarn denetimine ak olma fikrinin kabul edilmesi kolay olmamaktadr. Ayrca, temel fonksiyonu gvenlik salamak olan bir yaplanmada ulusal gvenlie ynelik tehditlerin abartl bir biimde alglanmas sz konusudur. Bu da demokratik rejimin gerektirdii zgrlklerin ar bulunmasna yol aan bir etkendir. 27 Maysn etkili isimlerinden Orhan Erkanlnn180 konuyla ilgili grleri anlamldr:
Trk subaynn yetime tarz dier ordulara hi benzemez. Dier ordularda subaylk herhangi bir devlet hizmeti gibi, profesyonel meslektir. Bizde ise, bir meslein ok stnde mill bir vazifedir. Devlet muhafzldr. Btn okullarda bu telkinlerle yetien subaylar, rtbeleri ykseldike, yetki ve imknlar arttka ayn fikirleri kendi muhitlerine de yayarlar ve bylece okulda balayan, Cumhuriyeti korumak ve kollamak grevine ballk btn ordu hayatlar boyunca onlar iin deimez bir inan haline gelir. artlar gerektirdii zaman bu vazifeyi yapmak iin ya kendileri harekete geerler veya verilen mdahale emirlerini normal bir vazife yapmann rahatl iinde yerine getirirler.

Harbiye Marnn szleri bu dnceyi dorular niteliktedir: Kanla irfanla kurduk biz bu cumhuriyeti, cehennemler kudursa lmez nighbanyz (bekisiyiz).181 Modernizm, tarihsel dnemlerde olduu gibi, belirli bir eitimden gemi olanlara dierlerinden farkl olduklar bilincini enjekte eder. Bylece bunlarn iinden ktklar snfa yabanclamalar salanr. Farkl olduklar bilinci tayan bu insanlarda; Eer farkl isem dier insanlardan farkl yaamaya, ayrcalkl olmaya ve otorite kullanmaya da hakkm vardr. bilinci yerletirilir.182
179

Aye Gl Altnay; Eitimin Militarizasyonu, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 180,181. Kurmay binba rtbesiyle fiilen darbeye katld ve 38 kiilik Mill Birlik Komitesinde yer ald. Tanel Demirel (2009); s. 349, 360. Fikret Bakaya (1999); s. 92.

180 181 182

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

135 / 1404

Askeri renciler, dier rencilere gre ok farkl bir eitimden gemektedirler. Onlara Atatrkn ocuklar olduklar ve ktlklerle dolu dnyada karn dnmeyen bir kadro olduklar defalarca sylenmektedir. nsanln ve bireyin deerlerinden ok, devlet ve ulus deerlerini renmektedirler. En baarllar, derin bir grev duygusuyla, sadece askeri ynden deil, siyasi ve manevi ynden de Trkiyenin kaderinin kendilerine bal olduu inancyla mezun olmaktadr. Askeri okullarda, dnyay tehlikelerle dolu gsteren stratejik doktrin retilmektedir. Her yerde tehdit vardr. Yabanc gler, Trkiyeyi ykmak, blmek ve zayflatmak iin hi durmadan komplolar kurmaktadr. Atatrk dman olan kt Trkler de bu komplolara katlmaktadrlar. Bu kadar ciddi sorunlarla kar karya olan ulusu savunmak iin, ordunun elinde ok sayda tank, helikopter ve top olmas yeterli deildir. Nankr bir i olsa da, toplumu dzenlemek, ulusu felakete gtrmek isteyen tehlikeli fikirleri ve bireyleri bastrmak grevlerini de stlenmelidir. Gnler yllar boyunca bu mesajla doldurulan renciler, kii haklar ve sivil gcn stnl gibi insancl deerlerden ok, devlet ve grev gibi soyut idealleri benimsemi subaylar haline gelmektedirler. Onlarn Trkiyesi, birok sivilin grd yaam dolu, kendine gvenli ve hrsl Trkiye deildir. Dmanlarla evrili ve kolayca ynlendirilebilen saf insanlarn oluturduu bir halk grmektedirler. Bir lkenin acil toplumsal ve siyasi sorunlar olsa da askeri sorunlar yoksa, bar iinde ve gvenli ise, ordu o kadar da ncelik tamaz. Baz Trkler, sahip olduklar stnl korumak isteyen generallerin tehditleri abarttn, hatta olmayan tehditleri varm gibi gsterdiini dnmektedir. Bunu sylemek hakszlk olur. Generaller, byk kurumsal glerini korumay doal olarak istemektedir. Ancak korkularnda, artk zamann gereklerine uymayan bir stratejik doktrine gre eitildikleri ve yaadklar uzun yllarn byk etkisi vardr.183 Harbiyenin retim ylnn al treninde, o zamann Genelkurmay bakan Biz, sizi burada devlet adam olarak yetitiriyoruz. dedi. Harbiye bir meslek okuludur. Tbbiye ve Mlkiye gibi bir meslek okuludur. Devlet adam denilen ey mektepten yetimez. Nasl oluyor da, siz orada doru drst bir profesyonel asker, bir savunma eleman yetitireceinize kendinize byle bir rol biiyorsunuz? te bu snr amaktr. O renciler yle koullanyor. Askerlerin askerlik yapmas gerekir; siyaseti ve rejimi tartmak deil. O zihniyette yetimi olan bir generalin de kendisine Sen devlet memurusun. dendii zaman, memuriyeti kltc bir ifade olarak grmesi de sistemin iinde var olan eitimin bir sapmasdr. Bu ayn zamanda meslek eitiminden bir sapmadr. Zaten en byk sorun da askerliin bir ideolojik meslek grubu hline gelmesidir ve toplumu militarize eden bir ideolojiye dnmesidir. Askerlerin merkezinde olduu bir siyasal sistemin varln ve srdrmesini ieren bir ideolojidir bu. Askerlerin merkezinde olduu bir sistemin srmesi demek, onun otoriter, hiyerarik ve devletin toplum zerindeki tahakkmn ieriyor olmas demektir zaten.184 Darbeler sonrasnda demokrasiye geite iyi bir uygulama rnei olarak kabul edilen spanya: yle bir lkeydi ki, son 200 yllk tarihinde 150 civarnda darbeye, darbe giriimine ve askeri komplolara sahne olmutu. stelik Franco faizmi krk yl boyunca iktidarda kalabilmiti. Sivil demokrasi karsnda sanki spanyol ordusu siyasal bir zerklie sahipti. Franco diktatrl dneminin 1975te kapanp demokrasiye geiinden sonra 1982de yaplan yasal deiiklikle belirsizlik giderildi Ordunun siyasal zerklii ortadan kaldrld. Btn ders kitaplar ve tarih kitaplar spanya i savanda Franconun Cumhuriyeti glere kar
183

Stephen Kinzer (2002); s. 215, 216, 222. Ergil, Siyaset Bilimci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 4 Ekim 2012, s. 22.

184Dou

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

136 / 1404

kazand zafere gre yazlmt. Demokrasiye geile birlikte okullardaki ders kitaplar btnyle deitirildi. Askeri akademilerde okutulan ders kitaplar tmyle gecikmeli de olsa deitirildi.185 Eski Genelkurmay Bakan emekli Orgeneral Hilmi zkk; askerlerin eitimi meselesi, demokratikleme ve askerlik mesleinin ne olduu ile ilgili komisyonumuza unlar ifade etmitir:
Darbeler salksz bir demokrasinin semptomudur. spanya eski Mill Savunma Bakan Narcis Serra isimli birisi vardr. Bu 1980li yllarda spanyada zellikle demokratikleme -Francodan sonra- ve ordunun demokratik nizam ierisindeki zgn yerinin almas konularnda alm, daha sonra eitli lkelerde akademisyen olarak danmanlk yapm, niversitelerde ders vermi, gerekten bu konularda ok deerli bir siyasetidir. Serra diyor ki: Darbeler salksz bir demokrasinin semptomudur. Semptomla uramak meseleyi zmez, hastalkla da uramak lazm. Tabii hastalkla uramak 1950den beri yani ok partili demokrasiye getiimizden beri eitli merhalelerle, eitli ekilde ele alnmtr ve bu gayretler srmektedir. Tabii onu sizler benden ok daha iyi bilirsiniz -genel demokratikleme- ama bunun ierisinde ordunun yeri konusunda ite bugn ben de sizlere yardmc olmaya alacam. Thomas Bruno diyor ki: Yeni ya da eski tm demokrasilerde sivil-asker ilikileri meselesi temelde ayndr. Yani bu bize unu gsteriyor: Bu mesele sadece Trkiyeye zg bir mesele deildir. Askerliin temel zellikleri: Askerlik en eski mesleklerden birisidir -iki meslek daha vardr bunun yannda- bu nedenle gelenekleri ok kuvvetlidir. Bunu insanlarn gvenlik igds yaratmtr. Yani doaya baktmz zaman her yerde gvenlik vardr. yle eyler var, byle aacn stne kar bir tanesi nbetidir bakar nk igdsel olarak insan hayatn veya bir hayvan hayatn idame ettirmek ister ve bunun iin de evvela gvenlik arttr, arkasndan reme. Bu iki duygu insanlarn btn davranlarn ok yakndan etkileyen duygulardr. Askerliin z, mensuplarn bakalar iin lmeye veya ldrmeye gtrmektir. Askerlik yemininde bunu stelik seve seve yapmamz bize retilmektedir ve canmz; vatanmz, ulusumuz, anayasal dzenimiz iin seve seve vereceimizi yeminle askerlie balarken iimize akarz. lm gze almak da, ldrmek de ok ac vericidir. kinci Dnya Harbinde Alman askerlerinin ounun hedeflere deil, hedeflerin sana soluna ate ettiklerini tespit etmiler yani bir sr mermi atlyor fakat zayiat kar tarafn beklendii kadar deil ve bunu inceliyorlar, psikologlar bunu tamamen insan ldrmemek igdsyle, kendi leceini de bildii hlde -kendisi ldrmezse, kendisini ldreceklerhedefe ate etmediini gryorlar ve psikolojik olarak bir uzun eitim ve tedavi dneminden sonra ancak bunun stesinden gelebiliyorlar. Bu zor ii insanlara veya askerlere yaptrabilmek iin askerler kaytsz artsz itaate altrlmlardr. Ssl niformalar giydirilmilerdir, mutluluk hormonu salasn diye savaa ritmik, uygun admla gtrlmlerdir. Bunlarn hepsinin anlam bu zor grevi askerlere yaptrabilmektedir ve onlara gene bu lm gze almalar ve ldrebilmeleri iin ok gl bir vatan ve ulus sevgisi -bunu btn ordular iin sylyorumalamtr. Mill menfaatlerinin nemi retilmitir. Dnn Amerika her iki dnya harbinde binlerce askeriyle geldi Avrupada ld. Lksemburgdan Belikaya girerken byk bir mezarlk vardr, binlerce Amerikan askeri halarla temsil edilmitir, orada yatmaktadrlar. Neden lmlerdir? Vatanlar, milletleri iin deil, Amerikann menfaatleri iin lmlerdir nk Avrupa demek
185

Hasan Cemal (2010); s. 72, 73.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

137 / 1404

Amerikan ekonomisi iin srdrlebilirlik demek, btn menfaatleri oraya bal ve imdi de -bakn- bunlar ok gzlemliyoruz, btn lkeler artk snrlarnda deil, snrlarnn tesinde mill menfaatlerine doan tehditleri yava yava orada gidermeye, byle kanl canl eski Prusya muharebeleri gibi harp yapmamaya alyorlar ve hepsi de ordularn klttler daha ziyade politik ve ekonomik gc tatbik ederek istediklerini kar tarafa kabul ettiriyorlar. Mamafih askerliin bu temel zellikleri artk deiiyor -bunu da endie etmeyin diye sylyorum- askerlerin yerini lm makineleri alyor, orta vadede harp eden iki lkenin belki de askerleri birbirini grmeyeceklerdir. imdi gryorsunuz Amerikada konsolun bandan Afganistanda basyor yani artk bundan sonraki savalar robotlar sava olacak. Belki de o zaman insanlar lme gtrmenin yntemleri bu sylediimin ok dnda olacak ama bunlar tabii bizim gibi orta st lkeler iin -teknoloji ynnden kastediyorum, silah teknolojisi ynndenbiraz zaman alacaktr. retmekle tabii etkileyebilirsin insanlar ama en doru ey rnek olmaktr. Ben ocuklarmdan yle biliyorum. Eimle kararlatrdk, biz doru davranrsak onlar bizim gibi olurlar. Sylyorsunuz, buradan girer, buradan kar. Bunun da ok hikyesi vardr ama iyi rnek olmak, bu da bir yntemdir. retimle tabii bunu desteklemeli ama insanlarn entelektel seviyesi Artk genlerde ben bunu gryorum. Genler, inann, bizden ok daha demokratik dnyorlar bizim jenerasyona nazaran. Biz nk biraz daha eski gnleri, souk sava falan yaadmz iin yleyiz yani ey byle. Siyasete ve siyasetiye gvensizlik hissederse halk ordudan bir eyler beklemeye balyor. Bu byk bir sorumluluk yk oluturuyor ordu zerinde yani halkn byle bir beklenti ierisinde olduunu sezinlemek ok byk bir yk bindiriyor askerlerin omzuna ve her eye karmaya balyor bu etkinin atnda. Demokratikleme gelitike mdahale ihtimalleri, asker mdahale ihtimalleri azalacaktr nk hastalk ortadan kalkarsa semptomlar da ortadan kalkacak. Dolaysyla gl, kuvvetli, halka dayanan temsil bir demokrasinin varl bu konuda ok byk nem tamaktadr. Tabii darbeleri, muhtralar ve olumsuz giriimleri incelerken demokrasiyi sorunlu hle getiren unsurlar da aratrlmal ve yaplacaklar saptanmaldr.186

Gazeteci Rdvan Akar, TSKnn eitim modeli ile ilgili olarak: Trk Silahl Kuvvetleri ierisindeki eitim modeli sorgulanmaldr. Kendisini devletin biricik kollaycs ve sahibi gren, sivil ve yurtta ve siyasetiyi de aslnda devletin onlara kar da gerektiinde korunmas gerektiini dnen bir eitim modeli ierisinde yetitirilen askerlerin, ite 1946dan 60a, 1956dan 80e kadar uzanan o darbecilik duygu ve dnceleri ve saikiyle Trk Silahl Kuvvetleri ierisinde kalmamalar gerektiini, onlarda da ordunun gerekten millet iin var olduunun, gl ordu deil gl milletin olmas gerektiinin altnn izilmesi gerektiini dnyorum.187 Demokrasinin zerindeki glge olarak tasavvur edilen ordu inisiyatiflerinin meneinde zellikle subay olacak askeri okul talebelerinin yetitirildikleri psikolojik ortam ve kendilerine lke brokrasisinde bitikleri rol fevkalade nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Kukusuz, askeri okullarda yaplan eitim ve retimin demokratik siyasetin unsurlaryla uyuabilecek bir zihniyeti tamas sadece Trkiyede deil, dnyann hibir yerinde mmkn
186Hilmi

zkk, Trk Silahl Kuvvetleri 24. Genelkurmay Bakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, Ankara, 4 Ekim 2012, s. 1-3, 19. Akar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 8 Ekim 2012, s. 17.

187Rdvan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

138 / 1404

deildir. Ama maalesef, Trkiyede mesele bunun da tesinde bir vahamet arz etmektedir. nk Trk Silahl Kuvvetlerinin subay adaylarna verdii eitim teknik olmaktan ziyade ideolojiktir. Trk subay ald eitimin bir neticesi olarak, kendisini, mesela mhendis gibi, polis gibi bir kamu hizmetini yerine getiren teknik bir eleman olarak deil; tam aksine rejimin bekisi olarak gryor ve bundan dolay da imtiyazl sanyor.188

188

Gltekin Avc (2008); s. 169.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

139 / 1404

7. Yarg Birlii ve Askeri Yarg


Sivil demokratik bir sistemde askeri g sivil otoriteye bal olup onun emrindedir. Trkiyede anayasal sre ierisinde askeri g ilk 1961 mdahalesinden sonra yaplan anayasa ile sisteme arln koymaya balamtr. 1971 ve 1980 askeri mdahalelerinden sonra da anayasal planda etkinliini giderek arttrarak kendisine ait yarg alannn gerek ceza hukuku gerekse idare hukuku alannda geniletmi, yrtme erkini Bakanlar Kurulundan daha etkin bir ekilde kullanarak siyasi temsilcileri etkisiz brakm, dolaysyla siyaset alann da alabildiine daraltmtr.189

ift Bal Yarg


1961 Anayasasnn 141. maddesi ile Askeri Yargtay, askeri mahkemelerden verilen kararlarn temyiz incelemesini yapan yksek bir mahkeme olarak dzenlenmitir. Bylece ceza yarglamas alannda Yargtayn yanna bir Askeri Yargtay konularak yarglama birlii ilkesine aykr, ift bal bir ceza yarglamas yaratlmtr. 20.9.1971 tarihli ve 1488 sayl yasa ile yaplan deiiklik, sivillerin askeri mahkemelerde yarglanacaklar alan daha da geniletilmitir. Bu deiiklikle askeri mahkemeler artk sivil kiileri sadece zel kanunda belirtilen askeri sulardan dolay deil, ayrca kanunda gsterilen askeri mahallerde askerlere kar iledikleri sular nedeniyle de yarglar hale gelmilerdir. Yine 353 sayl yasann 12. maddesine gre asker ve sivil kiiler mtereken bir su ilerlerse bu ilenen su askeri bir su ise her iki sank da askeri mahkemede yarglanacaktr. Bunun en somut rnei Sarmusak Orakolu davas olmutur.190 Asker kii olan Sarmusaka yklenen su Trk Ceza Yasasnn 54. maddesiyle askeri su ile hi ilgisi olmad halde askeri su haline getirtildiinden Sarmusak askeri mahkemede yarglanmtr. Oysa Sarmusakn da asker kii olmasna ramen iledii savlanan su askeri bir su olmadndan doal yargc nnde yarglanmas gerektirdi. Orakolu ise sivil bir kii olmasna ramen asker kii olan Sarmusak ile mtereken bir su iledii savlandndan ve yklenen su yapay bir ekilde askeri su kapsam iine sokulmu bulunduundan askeri mahkemede yarglanmtr. Bu durum doal yarg ilkesine tamamen aykrdr.
189

mit Karda; Askeri Gcn Anayasal Bir Yarg Alan Yaratmas ve Yrtme Erkini Etkin Bir ekilde Kullanmas, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 295-298. Davas: 1997 ylnda Emniyet stihbarat Dairesi baz nemli belgelere ulat. Belgelere gre Orgeneral evik Bir'in emriyle, Bat alma Grubu (BG) adnda bir birim oluturulmutu. 16 Nisan 1997 tarihli olan ve btn asker birimlere gnderilen ilk belgede, laiklik aleyhtar faaliyetlerin artt vurgulanarak camilerin gzetim altna alnmas emrediliyordu. Plana gre grevli asker personel camilere gidecek ve laiklik kart fiil ve szleri ivedilikle garnizon komutanlklarna bildirecekti. evik Bir imzasn tayan ve btn askeri birimlere gnderilen 29 Nisan 1997 tarihli ikinci belgede her ildeki renci yurtlar, zel okullar, dernekler, vakflar, Kur'an kurslar, imam hatip okullar ve bu kurumlara giden gelenlerin saysnn ve kimliklerinin tespit edilmesi isteniyordu. nc belge ise birimin bilgi ihtiyalarnn karlanmas hakknda idi. Emniyet stihbarat Dairesi, askeri darbe hazrl olarak alglad belgelerle ilgili bir rapor hazrlayp dnemin ileri Bakan Meral Akener, Babakan Necmettin Erbakan ile Babakan Yardmcs Tansu iller'e iletti. Erbakan, Cumhurbakan Sleyman Demirel'i BG belgelerinden haberdar etti.

190Kstebek

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

140 / 1404

Yine 1971 deiikliiyle ilk kez nemli bir dzenleme idari yarg alannda yaplmtr. Bu dzenlemeyle artk askeri g kendisine idari hukuku alannda yeni bir yarg yeri yaratmaktadr. 1961 Anayasasnn Dantay dzenleyen 140. maddesine 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl yasa ile bir fkra eklenmi ve asker kiilerle ilgili idari eylem ve ilemlerin yarg denetimi Dantaydan alnarak yeni oluturulan Askeri Yksek dari Mahkemesine verilmitir. Askeri g kendisine ceza yarglamasnn yannda rnei bulunmayan bir Askeri Dantay da yaratmtr. Bylece idari yargda gevemeyle birlikte ift ballk yaratlmtr. Bu yksek mahkeme hukuki bir manta ve ilkeye dayanmamaktadr. Her bakanlk kendi personeli iin, kendi glgesi altnda yksek mahkeme isteyebilir. Bu mantktan hareket edilirse 800 bin personeli olan Mill Eitim Bakanlnn idari ilem ve eylemlerine ilikin davalarn Eitim Yksek dare Mahkemesinde ileri Bakanlnn idari ilem ve eylemlerine ilikin davalarn da Gvenlik Yksek dare Mahkemesinde grlmesi gerekir. Askeri Yksek dare Mahkemesi, grev alan daha da geniletilmi haliyle1982 Anayasasnn157. maddesinde yerini almtr. Bu dzenleme ile artk AYM askeri olmayan makamlarca tesis edilmi olsa bile asker kiileri ilgilendiren idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn yarg denetimini yapan ilk ve son derece bir yksek mahkeme durumuna getirilmitir. Hatta askerlik ykmllnden doan uyumazlklarda ilgilinin asker kii olma art aranmayacaktr. Bylece sivil kiilerde askerlik ykmllkleri ile ilgili davalarn AYMde aacaklardr. Bu mahkemenin askeri yarg yeleri dndaki subay yeleri Genelkurmay Bakanlnca her bo yer iin gsterilecek aday iinden Cumhurbakannca seilmektedir. 1961 Anayasas ile balayan sre 1982 Anayasasnda askeri gcn ceza ve idari yargs ile (bir ksm sular ve uyumazlklar nedeniyle sivilleri de kapsayacak ekilde) kendisine ait, geni ve etkili olduu bir yarg alan yaratmas sonucuna ulamtr.191

Yargnn Tarafszl, Bamszl ve Ordu


Anayasa yargsnda asker etkisini inceleyen Hikmet zdemir, 1962-1986 arasnda Anayasa Mahkemesinin silahl kuvvetler, askeri kurum ve kiiler ile savunma ve askeri yarg konularnda 47 karar verdiini tespit etmitir. Varlk sebebi anayasada yazl temel hak ve zgrlkleri korumak ve TBMM tarafndan karlan yasalarn, bavuru zerine anayasaya uygun olup olmadn denetlemek olan Anayasa Mahkemesinin, drt kararn ele alan zdemir; Trkiyenin en yksek mahkemesinin kararlarnda kendisine hayat veren orduya duyduu kran ve gnl borcunu dedii ve kararlardaki askeri etkinin lsnn fazla karld sonucuna varmaktadr. Cumhuriyet Halk Partisinin at davada, 1930 tarih ve 1632 sayl Askeri Ceza Yasasndaki baz maddelerin kimi hkmlerinin Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 7, 14, 30, 138. maddelerine ve hukuk devleti ilkelerine aykr olduu ileri srlerek iptalleri istenilmitir. 1930larn su ve ceza sistemi ile 1961 Anayasasnda kiinin temel hak ve hrriyetlerini ileri bir ekilde dzenleyen anlayn badatrlmas herhalde mmkn deildir. Bu durumun farknda olan Cumhuriyet Halk Partisi TBMM Grubunu, 14 ubat 1963 gnl birleiminde oybirlii ile Anayasaya aykr yasalar iin iptal davas ama karar almaya zorlayan gelime anlamldr. lkenin en byk partisinin parlamento gruplar toplanarak, Askeri Ceza Yasasnda anayasa asndan geri bulduklar hkmlerin ayklanmas iinde giriimde bulunma karar almak gereini duyuyorlarsa, Anayasa Mahkemesinin de en azndan byle bir
191

mit Karda (2009); s. 298-300

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

141 / 1404

eilim balad diye sevinmesi beklenebilir.Beklenenin aksine yksek mahkeme, tekilere gre ok uzun (40 sayfa) kararnda askeri disiplin ile ilgili 1930lardaki dzenlemenin, 1961 Anayasasnda temel haklarn korunmasna ynelik hkmlere nasl uygun dtn kantlama abasna girecektir: Askerlik hizmetinde disiplinin lm-kalm derecesindeki nemine ve disiplini koruyabilmek iin askerlie zg cezalarn ve cezalandrma yollarnn gerektiine inanan Anayasa Mahkemesi, Trk hukukunda askeri ynetim dnemlerinde bavurulan ifte standart uygulamalarnda nclk yapar duruma dmtr.Daha kts, yksek mahkemenin askerlik grevinin nemini vurgulamak isterken kulland cmlelerdedir. On be sekin hukuk adam unlar sylemektedir:
Askerlik, erefli bir grevdir. Bu erefin korunmas kaygs en ar meyyideleri (cezalar) dhil hakl klar. Askerlik erefine leke srenlerin, yerine gre hapis, ar hapis, hatta idam cezasyla cezalandrlmalar yeterli deildir. Bylelerinin bir daha geri alnmakszn asker topluluunun dna atlmalar, askerlikle olan ve askerlik hizmetinden doan btn ilikilerinin kesilmesi ve bu ilikileri hatrlatacak btn izlerin silinmesi; ksacas, hi askerlik hizmetine girmemiler gibi bir duruma getirilmeleri gerekir.

Bir lkenin Anayasa Mahkemesi, insanlarn: Yerine gre hapis, ar hapis, hatta idam cezasyla cezalandrlmalar yeterli deildir diye gerekeli kararlar yazabiliyorsa, o lkede hukuk diye baka bir ey yaanyor demektir.192 Anayasada gsterilmedii halde Anayasa Mahkemesi tarafndan uygunluk denetimi srasnda yaplan:Trk Silahl Kuvvetleri Trk Yurdunu, bamszln ve Cumhuriyeti korumakla ykml silahl Devlet kuvvetidir. veya yurdumuzu, bamszlmz ve Cumhuriyeti d ve i dmanlara kar korumak ve kollamak grev ve sorumluluunu yklenmi olan Trk Silahl Kuvvetleri () trnden tanmlanan anlam ne olabilir? Yksek mahkeme yeleri de bilmektedirler ki, TC Anayasas mill gvenliin salanmasndan ve silahl kuvvetlerin yurt savunmasna hazrlanmasndan (1961de savaa hazrlanmasndan denilmekte idi) Trkiye Byk Millet Meclisine kar Bakanlar Kurulunu sorumlu tutmutur. Anayasa koyucu isteseydi sz konusu tanmlarda geen silahl kuvvetlerin koruma ve kollama grevini belirtebilirdi. zellikle byle bir yola gidilmedii gibi 1961 ve 1982 Anayasalarnda Bakanlar Kurulunun sorumluluu hibir tereddde gerek olmayacak biimde dzenlenmitir.Yksek Mahkemenin bu tutumunu aklamak iin iki yol vardr: Ya gerekten silahl kuvvetleri tanmlamak gerekmekte veya silahl kuvvetler deyince cumhuriyetin (rejimin) gzetimi akla geldiinden byle bir tanma ihtiya duyulmaktadr. Ne yazk ki her iki halde de Yksek mahkemenin tuttuu yol yanl ve demokratik rejim asndan sakncaldr. Silahl Kuvvetleri tanmlayacak e yalnzca koruma ve kollama mdr? kincisi, Anayasada yasama ve yrtme ile yarg gleri aka dzenlenmesine ramen neden baka kurumlar deil de Silahl Kuvvetler ne karlmaktadr. 1963 ylnda Adalet Partisi TBMM Grubu tarafndan 1949 tarih ve 5398 sayl, Mill Savunma Bakanlnn Kurulu ve Grevlerine Dair Yasann Anayasadaki hkmlere aykr olduu iddiasyla alan davada:Mill Savunma Bakanl ile Genelkurmay Bakanl arasnda deil ballk ilikisini, idari bir balant kurulmasn bile Anayasaya uygun bulmayan Anayasa Mahkemesinin:
Anayasann 110ncu maddesinin Genelkurmay Bakanlnn Mill Savunma Bakanlna balanmas hususunu kesin olarak nlemi olduunu kabul etmekte zorunluluk bulunmaktadr. Esasen bu dava dolaysyla mahkememizce halli lazm
192

Hikmet zdemir (1993); s. 304, 314, 315.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

142 / 1404

gelen mesele de Genelkurmay Bakanlnn hangi Bakanla balanabileceinin tayini olmayp onu, Mill Savunma Bakanlna balayan sz konusu kanun hkmnn Anayasaya uygun olup olmadnn tayininden ibaret bulunmaktadr.

Grnden hareket ile 1949daki dzenlemede Mill Savunma Bakanlna verilen grev ve yetkilerin iptali talebini yerinde bulmas artc olmamtr.Anayasa Mahkemesi, sivil otoritenin stnl ilkesini savunmak bir yana, Mill Savunma Bakanl ile Genelkurmay Bakanlnn 1970 tarih ve 1325 sayl yasann 6. maddesi ile dzenlenen ibirlii erevesinde, her iki makam grev ve yetkileri icab, teki makamlar ve kurumlar arasnda, Kuvvet Komutanlklaryla yaptklar yazmalardan karlkl olarak birbirlerine bilgi vermeleri hkmn bile Anayasaya aykr bulmutur. Anayasa Mahkemesi, Trk hukuk sistemindeki yerlemi hkmlerin aka ihlal edildii bir olayda, askeri kayglar hukukun nne almave silahl kuvvetleri korumac izgisini srdrmeyi tercih etmitir. 1982 Anayasann 119 ve 120. maddelerinde, doal afet ve ar ekonomik bunalm veya iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebepleriyle ilan olunaca hkme balanan olaanst hal, toplumun gnlk yaamnda esasl deiiklikler getirmektedir. Bunlardan biri, 1985 tarih ve 3175 sayl Ky Kanununun 74. maddesine ki Fkra Eklenmesine Dair Yasann 1. maddesidir.193 Yasa koyucu, kyde veya evrede meydana kacak olaanst hal ilann gerektiren sebeplere ve iddet hareketlerine ait ciddi belirtiler karsnda Geici Ky Korucusu ad altnda yeni ve zel bir kolluk kuvveti oluturmutur. Bu durum 1985 ylnda Halk Parti tarafndan Anayasaya aykr bulunarak iptal davasna konul edildiinde Yksek Mahkemenin:
Mahalli idarelerin en kk birimini oluturan kylerde asayi ve dzeni korumak Devlete olduu kadar ky tzel kiiliini temsil eden muhtara ve onun emrindeki ky korucularna ait bir grevdir.

eklinde bir yorum yapmas, ky korucular sisteminin uyguland Gneydou ve Dou Anadoludaki ky korucular ile 442 sayl ky Yasasnda sz edilen kylerde asayi ve dzeni salamakla grevli muhtar ve beki arasndaki fark anlamadnn gstergesidir. Belki sadece bu nedenle Anayasa Mahkemesi, Olaanst Hal ilan edilen illerde hkmetin, eline silah verdii eitimsiz ky erkeklerini e ve ocuklar ile birlikte lme gnderiine ortaktr. Bu insanlar ky korucusu olduklarnda ayrlma yanls silahl guruplarn; bu ii kabul etmeyince de gvenlik kuvvetlerinin karsnda hesap vermek durumunda kalmaktadrlar. Anayasa Mahkemesinin nne gelen davalara birey veya topluluklar asndan deil, devlet ve zellikle ne olduu ve ne yana ekilecei belli olmayan kamu yarar gibi soyut kavramlarla bakmas, kimi zaman yurttalarn can pahasna uygulanan yasalar devlet ve toplum yaamnda tutabilmektedir. Belirtilmesi gereken dier nemli bir husus; Trkiyede askeri darbelerin geleneksel rn olarak ortaya kan 1961 ve 1982 Anayasalarndan askeri ynetim uygulamalar ile ilgili olarak karar alanlar, tasarrufta bulunanlar ve uygulayanlar hakknda cezai, mali ve hukuki sorumluluk iddias ileri srlemeyecei ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamayaca hkme baland iin Anayasa Mahkemesine bir i dmemektedir.194

193Hikmet 194

zdemir (1993); s. 316, 317, 318, 322, 323, 328.

Askeri ynetim dnemindeki uygulamalardan dolay cezai, mali ve hukuki sorumluluk iddias ileri srlemeyecei ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamayaca hakknda: 1961 Anayasas, geici 4.md. ve 1982 Anayasas, Geici 15. Md.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

143 / 1404

Askerlerin 27 Mays 1960 eylemini eletirmeyi Mill Gvenlik asndan sakncal bularak yasaklayan 38 sayl yasaya aykr davrananlarn bir yldan be yla kadar ar hapis ile cezalandrlmalarn hkme balayan yasa koyucunun (parlamento ounluu), bu ekilde bir uygulama ile darbe sonularnn tartlmasn nlemek istedii aktr. Anayasa Mahkemesinin de byle bir yasa yerinde bulmas, darbe sonularn koruma istei dnda bir anlam tamamaktadr. Anayasa Mahkemesine kendisine hayat veren 27 Mays subaylara duyduu kran ve gnl borcunu deme frsat yaratan, bu kapsamdaki davada da ret karar verilmitir. lgin bir nokta ise, her dosyann da 20/21 Mays 1963teki askeri ayaklanmadan ksa bir sre nce ve ayn gn (8 Nisan 1963) karar balanmasdr. Anayasa Mahkemesinin tutum ve davranlar zerinde teki lkelerde de tartma yaplmaktadr. Siyasi sistem iindeki yeri yasama ve yrtme ile ilikilerinin sistemin ileyii asndan rol hakknda birbirleri ile elikili grler ne srlmektedir. Prof. Mmtaz Soysaln anlatmyla:
Anayasa Mahkemesinin tutumu toplumdaki sosyal gler dengesi zerinde etki gsterir ama mahkemenin itihatlar da ayn sosyal glerin gelimesinden kopuk olarak meydana kmaz mutlaka onlarn etkisi altnda kalr.

Anayasa Mahkemesi kararlarnda eitli glerin etkisi bu anlamda kanlmaz olmaktadr. Bununla birlikte askeri etkide lnn biraz fazla karld da kabul edilmelidir. Bu durumda hemen bir soru akla gelebilir: Anayasa Mahkemesi kararlarnda grlen askeri etkide askerlerin pay nedir? Herhalde bu pay, askerlerin rejim zerindeki etkilerinden daha az deildir.195 zdemirin bulgularn, bir dnem Anayasa Mahkemesinde raportrlk de yapan Osman Can teyit etmektedir: Bugn cari olan siyasal, sosyal ve yargsal hayatmza ilikin temel dorularn yzde 80den fazlas darbe zihniyetinin rndr: Anayasa Mahkemesi bu gne kadar demokrasiyi glendirecek hibir eyi yapmamtr, temel hak ve zgrlkleri deer olarak grerek koruyucu hibir eye imza atmamtr.196 Askeri yarglama hukuk devletinin gereklemesine engel oluturmaktadr. nk askeri yarglar bamsz ve gvenceli deil. nk askeri yarglar subay niformas ve dolays ile hiyerarik bir yaplanma iinde grev yapyorlar. Askeri hkimlerin biri mesleki, dieri kta amirlerinden aldklar subay sicili olmak zere iki tr sicil almaktadrlar. Bu sicillerin ortalamasna gre askeri hkimler terfi etmektedirler. Bu, askeri hkimlerin idarenin bir noktada emrinde olduunun da gstergesidir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin benimsedii objektif lte gre, Trkiyede askeri yarg komutan etkisine maruz olduundan, bamsz ve yansz deildir. Trkiye bu ve benzeri kararlardan dolay 1999da Devlet Gvenlik Mahkemelerinden askeri yelerin karlmasn kabul etmitir.197Askeri hkimlerin atanmalarnda bal bulunduklar kuvvet komutanlar yetkilidir. Denetlemelerini Mill Savunma Bakanlna bal tefti kurulu yapmakta, Mill Savunma Bakan kendilerine disiplin cezas verebilmektedir. stelik askeri mahkemelerde komutan tarafndan grevlendirilen bir muharip snf subay yarglk yetkisi kullanmaktadr. Hibir demokratik ve hukuki ereveye smayan bu mahkemelerin olaan dnemlerde dahi baz sular nedeniyle sivilleri yargladn dnn. Trkiyede televizyon programcs iki sivil, halk askerlikten soutmak suundan askeri mahkemede yargland. Anglosakson hukuk sistemine
195Hikmet 196 197

zdemir (1993); s. 329, 330, 334, 340.

Muhsin ztrk (2012); s. 55. Gltekin Avc (2008); s. 100.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

144 / 1404

bal lkelerde (ngiltere, Amerika, Kanada) askeri yarglamann siviller zerinde hibir yetkisi yoktur. Kald ki, salt sivillerin mi bamsz ve gvenceli yarglar nnde yarglanma hakk vardr? Subay, astsubay gibi doal yarglarndan bir sre iin ayrlm bulunan askerlerin de bu haklar anayasal planda yurtta olmalar sfatyla vardr. te demokratiklemenin ve hukuk devleti olmann ipular burada yatmaktadr. oulcu demokratik sistemle ynetilen lkelerden Almanya, sve, Danimarka ve Norvete barta; Avusturyada ise savata dahi askeri mahkemeler bulunmamaktadr. Fransa, Belika, Hollanda, svire ve spanyada askeri mahkemelerin kuruluuna sivil yarglar katlarak sivilletirme yolu almtr. Hatta Cezayir, Fas, Tunus gibi Afrika lkelerinde dahi askeri mahkemelerin kuruluunda sivil yarglar grev almaktadr. Ayrca Belika, Fransa, Hollanda, ngiltere, Kanada, Rusya, Cezayir ve Tunusta Askeri Yargtay yoktur. O halde Silahl Kuvvetlerin, i disiplini asndan Almanyada olduu gibi disiplin yarglamasna sahip klnmas yeterli olup, askeri mahkemelerin kaldrlarak gerekiyor ise adliye ierisinde uzmanlk mahkemesi olarak; Askeri deil asker mahkemesi olarak dzenlenmesi (i mahkemesi, basn mahkemesi, ocuk mahkemesi gibi) ve bu mahkemede grlecek davalarn temyiz incelemesi grevinin de Yargtayn ceza dairelerinden birine verilmesi, yarglanacak sivil ve asker kiiler bakmndan gvence salayacaktr. Tarihsel sre iinde asker-sivil ilikileri bir dansa dnmtr. Bugn her konuda yaanlan ve demokratik sistemin nn tkayan ilikiler zinciriniOsmanl mparatorluundan miras alnd bir gerektir. Sorunlar zemeyen yneticilerin asker zerinden siyaset yapma abalar, askeri siyasetin iine ekme ve hatta iktidar askerle paylaarak sorumluluktan kama gayretleri sivil kadrolarn ve dolaysyla gerek bir demokrasiye ulamann kmaz durumuna gelmitir. te yandan askerin, sivil kadrolarn yetersizliini ve baarszln kullanarak ve bazen de baarl olmalarnn nne tkayarak ya da demokratik sre iinde bunalmlarn alabilecei noktalarda yaplan mdahalelerle bu sreci geciktirerek siyaset yapmak ve lke ynetme hevesi de bu kmaz derinletiren dier bir boyut olmutur.Ordularn grevi yurt savunmas ve buna bal olarak askeri hizmetleri, aksamadan ve dzenli yrtmeleridir. Bunu salayacak ise hazr olma ve itaat ilkeleri, yani sonu olarak askeri disiplindir. te askeri ceza hukuku ve onu uygulayan askeri yargnn varlk nedeni de ordu disiplinidir. Bu lt erevesinde asker kiilerin sz konusu ilkelere aykr eylemlerinin askeri mahkemelerde veya disiplin mahkemelerinde grlmesini anlamak olanakldr. Ancak asker kiileri bu sularn dndaki sular bakmndan askeri yarglamaya bal klmak doru deildir. Hele sivil kiilerin askeri yarglanmaya bal klnmalar askeri yarglamann varolu nedeniyle aklanmayaca gibi doal yarg ilkesiyle de badamamaktadr. Askeri sular srf askeri sulara indirgenerek tanmlanmaldr. Dier bir deyile askeri sular salt askerler tarafndan ilenebilen ve dorudan doruya askeri disiplini bozan askeri yarar ve gerekleri ihlal eden eylemleri dzenlemelidir. Bu sular askeri mahkemelerin grev alanlarnn belirlenmesinde ana lt olmaldr.Yine Anayasann 37. maddesindeki kanunen tabi olduu mahkemeden baka ibaresi doal yargcndan baka olarak deitirilerek doal yarg ilkesi anayasada ve net bir ekilde yer almaldr.198

198mit

Karda (2009); s. 303, 306, 308-310.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

145 / 1404

8. Ekonomi ve Darbeler
Trkiyede yaanan btn darbeler aslnda ekonomiyle nemli lde i ie srelerdir. rnein, Demokrat Parti dneminde ilk cuntalarn kurulduu tarih 1954den itibaren Demokrat Partinin iktisadi olarak kriz yaamaya balad ve bu krizin 1956 ithalatn kesilmesi, 1958de devalasyon ve istikrar politikasnn uygulanmasna yol aan bir srecin devamdr. Demokrat Parti, zellikle d politikada araylarn, krizi zme ynndeki araylarn eitlendirme ynnde admlar atmaya baladnda da darbe sreciyle kar karya kalmtr. 12 Martta da 1971 istikrar politikalar devalasyonu dolar karsnda Trk lirasnn deer kaybetmesi ve ekonomik krizin sonunda halkn iki biimde hazrlanmas. Bir, ynetenler bizi istediimiz gibi ynetemiyorlar. kincisi de biz bu hayat pahallndan ve ekonomik krizden de yorulduk. Bunlarn zmn acaba hangi halaskr salayacaktr aray, psikolojik olarak toplumun hazrlanmas asndan son derece nemlidir. Keza 12 Eylle baktnzda da 24 Ocak istikrar tedbirlerinin alnmasndan itibaren ki ok nemli bir krlmadr, tpk 71de olduu gibi serbest piyasa ekonomisinin Trkiyede uygulanmas ynnde atlm son derece nemli bir admd ve bu adm atldnda dnemin DPT Mstear Turgut zal 3 kere askerlere giderek 24 Ocak istikrar tedbirlerini onlara izah etme ihtiyac duymutur, ne zamandan bahsediyoruz? Henz 12 Eyll asker rejimi gereklememi ve orada Kaya Erdem diyor ki: Biz, zellikle DSKin gerekletirdii ve yaklak 100, 110 bin iiyi kapsayan, mesela, kar hak grevleri srasnda bunlar anlattmzda, dnemin kuvvet komutanlarndan biri, O zaman bu iktisadi tedbirleri uygulamann imkn yok, iileri bir ekilde bu srecin dnda brakmak gerekir. aklamasn yapyor. Sayn Evren de o dnemde eer, 12 Eyll olmasayd 24 Ocak199 istikrar tedbirlerinin bu lkede uygulanamayaca ynnde bir beyanatta bulunmutur. Benzer bir beyanat Memduh Tama tarafndan 12 Mart dneminde halkn sosyal uyanyla iktisadi gelimenin geride kalmas arasndaki benzetmesidir. Dolaysyla, 28 ubat srecinde, almetifarikalarndan biri 1994 iktisadi krizinin yaratt ortam ve o ortamla 2001 krizine kadar giden o sre ierisinde Trkiyedeki sermaye birikiminin eitli evreler tarafndan bir ekilde iselletirilmeye ya da bundan byk bir pay kapma yarna girmi olmalardr. zellikle 1993-2001 sonu araln dikkate alacak olursak, o dnemde zellikle 2001 krizinde hangi bankalarn o dviz krizinden byk paralar kazanm olduu sorusu, bugn hl tam olarak yantlanamam bir sorudur. Oysa kamuoyunun ok merak ettii bir sorudur ayn zamanda. nk aa yukar 200-250 milyar dolar civarnda bir paray halk demek zorunda kalmtr. 94 krizinde de yaklak 800 bin kiinin isiz kald, sbvansiyonlarn ortadan
199

Kenan Evren anlarnda: 12 Eyll olmasayd 24 Ocak kararlar fiyasko ile biterdi. 24 Ocak kararlarna bal tedbirler ancak byle sk bir askeri rejim sayesinde meyvesini verdi. demitir. Ayrca, Korkut Boratav: 24 Ocak Kararlarnn uluslararas sermayenin zellikle Dnya Bankas araclyla pazarlad, ie ve da kar piyasa serbestlii ile uluslararas ve yerli sermayenin emee kar glendirilmesi gibi ynleri de vardr. Programn bu boyutu zaman iinde daha da n plana kmaktadr. Bir dieri Demirel Hkmeti bu program, zaln ve sermaye evrelerinin istekleri dorultusunda yani sistemli ve srekli olarak emek aleyhtar bir dorultuda uygulayabilmenin ve gelitirebilmenin aralarndan yoksundur. te 12 Eyll 1980de gerekleen rejim deiiklii, 24 Ocak programnn nndeki bu nemli engeli ortadan kaldracaktr. Korkut Boratav (2003); s. 148.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

146 / 1404

kaldrld, dviz krizi nedeniyle iflaslarn yaand bu dnemin sonunda insanlar Ben artk byle yaamak istemiyorum. duygusuna fena hlde sahiptiler. te o sahip olma duygusudur ki bir darbenin meruiyetini de salayabilirdi.200 Bir lkede demokratik ilevlerin geerliliini yitirdii darbe sreleri siyasi sonular yannda ekonomik sonular bakmndan da nemli tahribatlar meydana getirmektedir. Toplumsal reflekslerin tam olarak gelimedii Trkiye gibi lkelerde kamu kaynaklar rasyonaliteden uzaklalarak darbeyi destekleyen kar gruplarnn istekleri dorultusunda kullanlmaktadr. Ayn zamanda kendileri gibi dnmeyen dier gruplarn ekonomik aktiviteleri de eitli yntemler kullanlarak engellenmektedir. Bunun yannda kurumlarn ileyiinde piyasa kurallarnn dna klmas, iletmelerin muadil ekonomilere gre kk,younlamann az, risk ynetimi kltrnn tam olarak yerlemedii yapya brnmelerine neden olabilmektedir. Bylesi bir durumda ulusal ekonominin uluslararas platformda rekabeti kimlie kavumas mmkn olmad gibi dardan gelecek oklara kar krlganlk katsays da art gstermektedir. te yandan kreselleme srecine bal olarak lkelerin birbirlerine kar bamllklarnn giderek artt iinde bulunduumuz dnemde uluslararas sermaye akmlarnn bir lkede makro ekonomik performans zerindeki etkinlii daha da belirginlemektedir. Sermaye yetersizliinin bulunduu Trkiye gibi lkelerde demokrasinin kesintiye urad darbe dnemlerinde uluslararas sermayenin lkeye girileri de nemli oranda dmektedir. Demokratik ileyie dardan yaplan her trl mdahale ulusal ve uluslararas balamda iktisadi faaliyetlerin lke lehine gelimesine engel olmakta ve bedeli ar tahribatlar meydana getirmektedir. Bu bakmdan siyasi ve ekonomik yapnn doal dinamiklere bal olarak deiimine mani olan d mdahaleleri ortadan kaldracak toplumsal refleksin oluturulmasna ynelik almalarn yaplmas gerekmektedir. Bunun yannda demokrasiye mdahaleyi engelleyecek yasal dzenlemelerin de hayata geirilmesi, nmzdeki srete kaynaklarn daha etkin kullanld rekabeti retim yapan ekonomik yapnn oluumuna nemli dzeyde katk salayacaktr. Demokratik usullerin geerli olduu ekonomilerde effaf kurallarn bulunmas bir taraftan belirsizlii azaltrken, dier taraftan yneticilerin kaynaklar gayri meru aralar kullanarak bir bakasna devretmelerini ve politik arla gitmelerini engellemektedir. Demokrasi politik gcn bar ve ngrlebilir biimde transferini ifade ederken, otokrasilerde politik g iddetle ve intizamsz biimde transferlere konu olmaktadr. Bu trden ynetimlerde kamu harcamalarna ilikin byklkler siyasal karar alma srecinde bask ve kar gruplarnn rant kollama faaliyetleri yoluyla aktif grevler ald ve kamu harcamalar kompozisyonunu byme ve kalknmann finansman yerine hi de rasyonel olmayan kiisel ya da grupsal karlar dorultusunda belirlenmektedir. Nitekim Trkiyede bunun en son rnei 28 ubat srecinde yaanmtr. 1997 ylndan itibaren kamu harcamalarnn kullanmnda ekonomik kriterlerin gz ard edilmesi yannda harcamalarn finansmannda da ekonomik rasyonaliteden uzaklalmasnn meydana getirdii sorunlar borlanmay besleyen ve daha maliyetli konuma getiren sebeplere dnmtr. Bu dnemde kamu ve bankalar asli grevlerinden uzaklamlardr. Poplist politikalarn finansman amacyla kamu bankalarnn kullanlmas bu bankalarn grev zararlar yazmalarna neden olmutur. 2001 krizi sonrasnda finansal sistemin glendirilmesi
200Rdvan

23.

Akar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 8 Ekim 2012, s. 14, 15,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

147 / 1404

srecinde kamu bankalarnn grev zararlarnn lkeye maliyeti 21,9 milyar ABD dolar seviyesindedir. te yandan yzde 100 mevduat garantisi altnda zel sektr bankalar zayf denetim altnda toplam olduklar fonlar geri dn olmayan ekonomik birimlere transfer etmeleri, z kaynaklar yetersiz ve kk lekli zel bankalarn risklere kar krlganln artrmtr. Nihayetinde bankaclk grevini yerine getiremeyecek hale gelen irketlerin ynetimlerine TMSF tarafndan el konulmutur. TMSFnin ynetimlerini devrald 25 banka iin 31,4 milyar ABD dolarlk kaynak ihtiyac domutur. Sonu olarak bu srete, zel sektr ve kamu sermayeli bankalarn yeniden yaplandrlmasnn lkeye maliyetinin 53,3 milyar ABD dolar olduunu ifade edebiliriz. Trkiyede yksek kamu borlanma gereine bal olarak artan faiz oranlar bir taraftan zel sektr yatrmlarn dolaysyla da byme srecini olumsuz etkilerken, dier taraftan da bankaclk kesiminin asli grevinden uzaklamasna ve daha ok Hazinenin fon ihtiyacna cevap verecek yapya brnmelerine neden olmutur. 28 ubat sreci sonrasnda oklara kar krlganlklarn daha da ykselmesiyle 1999 ve 2001 yllarndaki ekonomik klmelerin yatrmlara olumsuz yansmalar 47 milyar ABD dolar civarndadr. Devlet i borlanma senetlerinin bankalarn toplam aktiflerindeki pay 1990 ylnda %10 iken, bu oran 1999da %23 seviyesinde gereklemitir. Kamu kesiminin faiz harcamalarnn gayri safi milli haslaya orannn deimediini kabul ettiimizde 1997-2007 periyodunda yaklak 119 milyar ABD dolar fazladan faiz giderlerine harcama yapld grlmektedir. Bunun yannda ilgili dnemde hkmetlerin yapsal sorunlara kaytsz kalmas ve poplist harcamalarn finanse etmek iin yksek faiz oranlarn tevik etmeleri ksa vadeli sermaye akmlarn tevik etmi ve kur-faiz arasndaki makasn almasna neden olmutur. Bylesi durumlarda ekonomi ksa vadeli sermaye akmlarna kar bamllk katsays ykselmekte ve meydana gelen cari an srdrlemez boyuta ulatnn hissedilmesinin akabinde sermaye klarnn yaanmas, iktisadi bymeyi olumsuz etkilemekte ve byme performansn istikrarsz klmaktadr. Bu balamda 1999 ylnda meydana gelen ani sermaye klarnn ardndan ekonomide %6,1 orannda, 2001 ylndaki sermaye klar sonrasnda ise gelir seviyesinde %9,5 orannda daralma sz konusu olmutur. ki dnemdeki sermaye klar sonrasnda gayri safi milli hasla dzeyinde toplamda 75 milyar ABD Dolar azal meydana gelmitir. Fiyat istikrarnn olmad, piyasada gven unsurunun eksik bulunduu ve karllk oranlarnn tahmin edilemedii ekonomilerde dorudan yabanc sermaye girileri beklentilerin altnda kalmaktadr. Kresel bazda sermaye girilerine ynelik genel eilimlerin younlat 19942001 yllar arasnda Trkiyeye ynelik dorudan sermaye yatrmlar beklentilerin altnda kalmtr. Meksika ve Brezilya rneklerinde 1995-2000 periyodu iin dorudan yabanc sermaye girilerinin gayri safi yurtii hslaya oran Brezilyada %3 ve Meksikada %3,2 dzeyinde iken ilgili yllarda Trkiye iin bu oran %0,4 seviyesindedir. Milli gelirin %2 seviyesinde sermaye girilerinin olacan varsaydmz takdirde 16,5 milyar ABD Dolar daha fazlanet dorudan yabanc sermaye girilerinin olacan syleyebiliriz. 2001 ylnda yaanan byk ekonomik kriz sonrasnda uygulamaya konulan ekonomik program ve 2002 Kasm aynda yaplan genel seim sonrasnda ekillenen tek partili hkmet yaps ile birlikte makro ekonomik istikrarn salanmas ynnde alnan nlemler ekonomide istikrarszlklarn azalmasn salam, bankaclk sektrnde 2003 ylnda yaanan mar Bankas olay dnda her hangi bir olumsuzluk grlmemitir. Ekonominin krizlere maruz kalmas, mafyatik rgtlerin toplumun hcrelerine kadar nfuz edip finansal sistemin ileyiine ve adalet sistemine bile mdahale edecek cesaret gsterisine

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

148 / 1404

kalkmas, bankalarn pe pee batmas darbe srelerinde yaanan deformasyonun ve rmenin vahim sonular arasnda yer aldn syleyen eski TMSF (Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu) Bakan Ahmet Ertrk, komisyonumuza u aklamalarda bulunmutur:
Ekonomik maniplasyonlar, darbe korkusunu oluturmak ve darbeyi insanlarn zihninde merulatrmak iin yapld. Darbeci gler, demokrasi dman unsurlar zaman iinde model ve strateji deiikliine gittiler ve bizzat dorudan darbe yapmak yerine darbe korkusu yaratma yoluna gittiler. Bu yeni model, birilerinin postmodern darbe diye adlandrd bu yeni strateji darbeciler iin daha kolay ama toplum iin sonular daha ar ve daha tahrip edici bir modeldir. Darbeciler iin kolayd nk darbe yaparken aslnda darbe yapmam grnyorlard. Toplum iin daha zahmetli ve vahim idi nk darbe korkusu yaratma sreci toplumun en kritik kesimlerini zihinsel olarak darbe destekisi bir psikolojiye soktu. Toplumun, ekonominin, sosyolojinin ve toplum psikolojisinin btn dinamiklerini deforme etti. Korkuyu besleyen bir ortam oluturmak iin toplumda ar ajitasyonlar ve maniplasyonlara bavuruldu. Suikastlar dhil, ekonomik maniplasyonlar dhil darbe korkusunu oluturmak ve sonuta modern veya postmodern -her neyse- meydana gelen darbeyi insanlarn zihninde merulatrmak iin byle bir dezenformasyon ve maniplasyon sreci yaand. Bu, medyann, baz sivil toplum kurulularnn, meslek rgtlerinin, niversitelerinin, yargnn 28 ubat srecinde oynadklar rol, bu vahim sonularn ibret verici, ac rnekleri arasnda hatrlanmaktadr. Ekonominin krizlere tene hle gelmesi, mafyatik rgtlerin toplumun hcrelerine kadar nfuz edip finansal sistemin ileyiine ve adalet sistemine bile mdahale edecek cesaret gsterisine kalkmas, bankalarn pe pee batmas bu deformasyonun ve rmenin vahim sonular arasndadr. Onun iindir ki birilerinin Ben, darbeyi nledim aslnda. demesinin hibir kymeti yoktur. Bu tavr ve sylem, aslnda o darbe srecinin bizatihi bir parasdr. Yani, bu rol aslnda o senaryoda zaten yazlmtr, bu yazlan rol oynamtr birileri. Darbe korkusu yaratmak ile aslnda darbe yapm gibi ayn sonular alyorsunuz ve almsnz. 28 ubat ayn zamanda bir finansal mhendislik projesidir. 28 ubat bir toplumsal ve siyasal mhendislik projesiydi. Bununla birlikte, ayn anda, buna paralel olarak bir finansal mhendislik projesi de o zaman, o dnemde hayata geirildi. Bu iki proje arasndaki balant neydi? Ayn gler tarafndan m e zamanl olarak bu iki proje oluturulup dizayn edilip hayata geirilmiti, yoksa baka bir ey miydi? Ben ahsi fikrimi arz etmek isterim: Burada, aslnda bu projenin siyasi ve toplumsal ayan dizayn edenlerin mant uydu: Banknot matbaasn basarsn, paray srersin piyasaya, memleketin ihtiyac hallolmu olur. Byle bir mantk, byle bir ekonomi felsefesine sahip bir proje mimarnn bu kadar ince ii dizayn edebildiine ben inanamyorum. O hlde yle bir durum vard: E zamanl, iki proje iki farkl g tarafndan ama birbirlerinden destek alarak, birbirlerine glckler atarak hayata geirildi. Bu, ikinci finansal mhendislik projesi bankalarn batmasna sebep olan bu proje, aslnda br projenin yaratt kaotik ortamda yksek kr, hak etmedikleri kazanlar, adaletsiz krlar peinde koan, kt niyetli mteebbisler tarafndan hayata geirildi. Siyasette hak etmedii mevkileri silah zoruyla veya silah korkusuyla elde etmeye alan gler ekonomide de hak etmedii kazanlar maniplasyonlarla, eitli gayrimeru yollarla elde etmeye tevik etmitir. Bu iki g, bu iki paralel hakszlk ve adaletsizlik birbirini destekleyerek, birbirini besleyerek ekonomiyi ke srklemitir. Bunlar -yle bir izlenim kamuoyunda var- bankalarn bir ksmnda sizin de bildiiniz gibi asker kkenli kiiler ynetim kurulu yelikleri201 yaptlar.
201Komisyonumuzca

Fon'a devredilen bankalar ve kamu bankalarnda st dzey yneticilik yapm olan asker kkenli kiilerin grev dnemlerine, sorumluluk alanlarna ve varsa haklarnda yaplm su duyurularna ve akbetlerine ilikin ilgili kurum ve bankalardan bilgi talep edilmi olup, sz konusu bankalarda grev yapm olan asker kkenli personel ve grev

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

149 / 1404

u anda tam say olarak veremeyeceim ama saysn vermenin de ok nemli olduunu dnmyorum ama en azndan be alt tane bankada emekli askerler ynetim kurulu yesi olarak grev almlardr. imdi, burada u soru sorulabilir: imdi, emekli askerlerin ya da emekli gvenlik mensuplarnn o bankaya ne gibi katklar olabilir? Bunlarn bankann finansal ileyiine bir katklarnn olmayaca aktr. O hlde neye katklar olmutur? O banka sahipleri bu kiilerden ne beklemilerdir ki bunlar ynetim kurulu yesi yapmlardr? Burada benim aklamam u: Bu eski emekli askerler o bankalardan yararlanmak iin oraya gitmediler, o banka sahipleri hak etmedikleri kazanlar, zmek istedikleri ileri elde etmek, zebilmek iin o gnn gl grdkleri kiilerinden yararlanma yolunu setiler. Aslnda, sonra, muhtemelen bu emekli generallerin byk ksm, belki de hepsi ok pimanlk duydu ve ok ac ekti nk bunlar aleyhine hukuk davalar ald. Bir ksm aleyhine ceza davalar ald ve bunlarn sonuta ald, ynetim kurulu cretleriydi. Yani orada bu banka sahiplerinin profilini aklmza getirirsek bunlarn nemli bir blm baz iyi niyetli olan, o gnn kaotik, kt ekonomik artlarndan dolay zor duruma dm olan banka sahiplerini hari tutarsak, bir blm kt niyetle bu sektre girmitir. Batk bankalarn paralar nereye gitti? 25 tane banka o dnemde batt, bunlarn yirmi tanesi denetim ve ynetimi fona devredilerek, geri kalan bei tamamen dorudan tasfiyeye sokularak ve iflas yoluyla tasfiye edilerek. Ayrca batan yirmi be bankann on tanesi ayn zamanda medya sahibi olan bankalardr. Yani on tanesinin ya televizyonu, gazetesi veya ikisi birden olan bankalardr. Baz paralar nereye gitti? Bunun aklamas finansal mantk iinde mmkn olamad ve bunun izini srmek de o kadar kolay deil, para uucu. Bugnn artlar iinde bir bilgisayar tuuna bastnz zaman, o parann dnyann neresine gittiini artk izleyemez hle gelebilirsiniz nk dnyada maalesef bu tr paralara snak olmak iin yaratlm meknlar da var. Oralara gittii zaman bu parann akbetini sremiyorsunuz. Dolaysyla, aklanamayan, bankalarn kaynaklarnn gittii yerlerden bir ksm bilinmiyor, belli deil. imdi, unlar bilebiliyoruz: Bankalarn zararlarnn nemli bir blm, o banka sahiplerinin kendilerine aktard kaynaklardr, dorudan veya dolayl olarak. Kendi irketlerine kredi am, sonra o krediler geri denmemitir. Kendi irketlerine itirak edilmi, yani irketin hisselerini banka satn alm, o irketler sonra sfrlanm, o paralar gitmi. Dolayl yollardan akrabalarna, eine, dostuna, tandklarna krediler aktarm, o paralar batm. Bunlar klasik, bildiimiz back to back krediler yoluyla yani iki batk bankacnn birbirlerine kredi vermiler, o ona kredi vermi, o ona vermi. Bir de fiduciary dediimiz bir ilem var. Trkiyedeki bir banka yurtdndaki bir bankaya para gnderiyor, orada bir hesap ayor, o hesab teminat olarak gstererek yurtdndaki banka bu kiiye kredi ayor, bir de byle bir yolla Yani bu yollar tespit edebiliyoruz, bu yollarla ne kadarlk parann kaybolduunu tespit edebiliyoruz ama buna ramen, izah edilemeyen zararlar var, bunlarn akbeti nedir? Bunlar bilemiyoruz. Dolaysyla, bu iki sre arasnda finansal, parasal bir iliki olmu olabilir ama bunu ok
dnemlerine ilikin bilgiler ise u ekildedir: (Emekli Orgeneral) Hsn ELENKLER (Halkbank Danma Kurulu yesi) (1990-1991); (Emekli Orgeneral) A. Doan BAYAZIT (Kentbank) (1996-1999); (Emekli Oramiral) . Feyzi AYSUN (Bayndrbank) (1991-1993); (Emekli Orgeneral) Sabri YRMBEOLU (Bayndrbank) (1996); (Emekli Koramiral) etin ERSARI (nterbank) (1996-1999); (Emekli Orgeneral) Teoman KOMAN (nterbank) (1997-1999); (Emekli Koramiral) Ik BREN (Egebank) (1989-1991); (Emekli Oramiral) H. Vural BAYAZIT (Etibank) (1999-2000); (Emekli Orgeneral) M. Muhittin FSUNOLU (Smerbank) (1998-1999); (Emekli Oramiral) Zahit ATAKAN (Impexbank) (1989-1991); (Emekli Koramiral) Ekmel TOTRAKAN (Etibank) (1997-zelletirme ncesi); (Emekli Korgeneral) Alaettin GVEN (Etibank) (1998-zelletirme ncesi); G. Aydn AKSAN (Etibank) (1994). BDDK ve TMSF tarafndan gnderilen cevabi yazlarda bu kiilerden H. Vural BAYAZIT ve Muhittin FSUNOLU hakknda BDDK tarafndan, Teoman KOMAN ve etin ERSARI hakknda ise Hazine Mstearl tarafndan grev yaptklar dnemlere ilikin su duyurularnn tespit edildii belirtilmitir. (23. Genelkurmay Bakan Hseyin Kvrkolu dneminde emekli paalarn bu tr grevlerde bulunmalar yasaklanmtr.)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

150 / 1404

somut rakamlarla tespit etmek maalesef mmkn deil ve bu srecin, bu ekonomik ve politik srecin en byk hasarlarndan biri btn bunlar olup biterken yani ekonomi ke doru giderken, siyasi sistem ilemez hle gelmiken bunlara Dur diyecek bir akl ve saduyuyu da yok etmiti o dnem. Batk bankalardan TMSF eliyle 20 milyar dolar civarnda bir tahsilt yapld ve bu tahsilatn nemli bir blm daha sonra yaplan hukuksal dzenlemelerle, glendirilen yaptrmlar sayesinde alnm oldu. Yoksa aslnda bu parann belki drtte biri bile eski sistemle ve eski mantaliteyle drtte bir bile alnmas mucize olurdu.202

Yabanc sermayenin bir lkede yatrm yapmas iin siyasi, ekonomik istikrar ve krllk oranlar nemli faktrler arasnda bulunmaktadr. Bu anlamda sk sk darbelerin yapld, konuulduu ya da tehlikesinin bulunduu ekonomilerde yabanc sermaye girileri snrl dzeyde kalmaktadr. Bunun yannda fiyat istikrarnn olmad, piyasada gven unsurunun eksik bulunduu ve krllk oranlarnn tahmin edilemedii ekonomilerde dorudan yabanc sermaye girileri beklentilerin altnda kalmaktadr. Kresel bazda sermaye girilerine ynelik genel eilimlerin younlat 1994-2001 yllar arasnda Trkiyeye ynelik dorudan sermaye yatrmlar beklentilerin altnda kalmtr. Meksika ve Brezilya rneklerinde 1995-2000 periyodu iin dorudan yabanc sermaye girilerinin gayri safi yurtii hslaya oran Brezilyada yzde 3 ve Meksikada yzde 3,2 dzeyinde iken ilgili yllarda Trkiye iin bu oran yzde 0,4 seviyesindedir. Milli gelirin yzde 2 seviyesinde sermaye girilerinin olacan varsaydmz takdirde 16,5 milyar ABD dolar daha fazlanet dorudan yabanc sermaye girilerinin olacan syleyebiliriz. Trkiyede bir taraftan yatrm ve retimde bulunmas iin yurt dndan yabanc sermayenin gelmesini istenirken, dier taraftan da kendi bnyesinde bulunan yerli sermayenin bir ksmna yeil sermaye ad verilerek, sahiplerinin yatrmlarn engelleme veya rettikleri mallarn baz kurumlarda satna izin verilmeme gibi bir uygulama 28 ubat darbesi sonrasnda yaamtr. Darbelerin bir i denge ve i dinamikler sorunu olarak grlmemesi gerektiini, Trkiyenin dnyadaki ekonomik deiimlerden dorudan etkilenen bir lke olduunu syleyen stanbul niversitesi ktisat Politikalar Ana Bilim Dal ProfesrMehmet Altan komisyonumuza yapt aklamada:
Trkiyenin darbeleri hep dnyay iyi okuyamamaktan kaynaklanmtr ve Trkiyede darbeler aslnda ieriden kaynaklanan unsurlar deildir. Trkiye bir NATO lkesidir ve siyaseti dnyay alglayamad vakit, dnyadaki gelimeleri okuyamad vakit uluslararas sistem, iin ok kmaza girdii noktalarda askeriyeyi kullanmtr. Yani siyasetin okuyamama bazen de 80de olduu gibi okumasna ramen alamayaca, alamad kararlara kar dnya sisteminin reaksiyonu olarak gelmitir ve dnya sistemini okuyamayan giriimlerde Talat Aydemir, Balyoz gibi hikyeler de akamete uramtr. Uluslararas sistemin bir ekilde emir-komuta zinciri dndaki darbeler kiisel macera olarak kalmtr ve hepsi bir ekilde akamete uramtr. Yani ayn siyaset gibi askeriye de bunu iyi okuyamad vakit, yeryzn iyi deerlendiremedii vakit, kendi bana kalkt vakit iyi okuyamamasnn cezasn iktidara gelerek deil ite, bana belalar gelerek der. Onun iin bu d politikadaki esas, dnyayla irtibatlarn ahenksizletii noktadan darbelere bakmak gerek hep biz bunu i nedenlere balarz. Aslnda, i nedenler hi nemli deildir yani o Trkiyede her seferinde bu darbeler d
202Ahmet

Ertrk,eski TMSF (Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu) Bakan,TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 16 Ekim 2012, s. 69, 77-81, 84, 86.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

151 / 1404

dnyayla anlamazlktan, d politikadaki kaymalardan Amerikann izni olmadan Trkiyede darbe olmaz.

ekillenmitir.Ve

Trkiye cumhuriyet tarihi Osmanly da iine alarak baktnzda tasarruf oran ok dk bir lkedir. Yani zenginleme refleksleri gelimemi bir lkedir, kendi ihtiyac olan kalknmay hibir zaman kendi kaynaklaryla salayamaz. Onun iin hep d tasarruflara ihtiya duyar, d tasarruflara ihtiya duyduu vakit dnya sisteminin gelimesi, deimesi, dnmesini iyi okumak lazmdr. Okuyamadn vakit d tasarruf gelmez, ieride kriz balar, kriz balad vakit d politikada bu sylediim yap 28 ubatta biraz daha farkllamtr nk ikili bir dnya sistemi olduunda, Sovyetlerin var olduunda, Batyla ba derde girdii vakit Sovyetlerden kaynak bulmaya gitmitir. Yani 60 darbesine ve Hkmet yelerinin babakann aslmasnn gerekelerine bakarsan ihanettir o, NATOya ihanettir aslnda, ondan ba belaya girmitir. eride o kaynak gelmeyince Sovyetlerden kaynak almaya kalkmtr ve d politikasn deitirmek, en azndan esnetmek istemitir ve ceza olarak geri dnmtr. 28 ubatta da Mslman dnya zorlamasyla sistemin snrlarnn dna girmitir yani o bir postmodern darbe olmas Amerikallarn askerleri kullanmadan yani fiil darbe iin kullanmadan ama mevcudu da Bat sisteminin dna doru fazla tamasn engelleyecek bir yap olarak ortaya kmtr. Yani bunun ekonomik olarak tasarruf yetersizliini giderecek bir d dnyayla ahenk bozulur. O, d politikaya yansr, sonra krize dnr ve darbeyle sonulanan bir eyi vardr. Bunlarn temelinde tabii, Trkiyenin kendisinin istedii kaynaklar bulamamas, o kaynaklar bulabilecek bir dnya okumas yapamamas. Yeryzndeki iktisat politikasn anlamak.60taki nispi, ordu eliyle gelen zgrlemenin temelinde ithal ikamesi vardr. Yani bir byme modeli, montaj sanayinin, dardaki sanayinin ki bu, dayankl tketim mallardr ve onu Trkiyede herkesin alabilecei bir alm gcn ykseltmek ve dolaysyla daha toplu szleme, grev, ayn zamanda iilerin alm gcnn ykselmesi. Bu, uluslararas sermayenin gelimesini salayacak bir montaj sanayinin gelimesiyle balantl bir iktisat politikasn bize enjekte etmitir. Ama onu da bizim sermayemiz kendi aklyla ve talebiyle oluturamad iin o ithal ikamesinin ikinci aamasna biz geemedik. Ama daha sonra, yeryzndeki yap deimeye yani sanayi dneminden sanayi sonras dneme gemeye balad srada Trkiye bunu okuyamad ve 71 muhtrasyla 80 arasnda hibir fark yoktur.24 Ocak kararlar siyasetin alabilecei bir karar deildi nk btn alm gcn sfrlyordu ve byle bir basky ancak darbeyle salayabildi Trkiye.Amerika Birleik Devletleri bugn dnyann siyasi, ekonomik yaps iinde en gl devlet ama Amerika Birleik Devletlerinden de daha gl olan bir g var. O, zamann ruhu, tarihin temposudur, teknolojik deiimdir. Trkiyenin i tartmalar, bunun sosudur, biberidir, tuzudur ama esas belirleyici unsur uluslararas sistemdir. Sistem seni gelitirmeye alyor ki ite iPhone 5 satsn. Trkiyede hane bana den gelir, aylk gelir, 683 lira bugn. 683 lira geliri olan bir hane iPhone 5 alamaz, onun iin burann demokratiklemesi, gelimesi, dnmesi lazm. Belki bugnk siyasi kadrolarn anlamad bu, demokratiklemeden geliemez, ekonomik olarak kalknamaz. Banka soygunlar. Son Bankalar Birliinin aklad bir rakama gre, bankalardaki, toplam mevduatn yzde 46s, yani Trkiyede ne kadar banka varsa, bu bankalardaki paralarn aa yukar yarsna yakn, 49 bin kiiye ait. Yani, asker dnemlerdeki soygun dnda da, Egemenlik milletin de paralar kimin? yani o arpklk temelde hibir zaman deimez. 28 ubattaki soygunda banka sahipleri bankalar aldlar yani adam halkn verdii mevduat cebine koydu, gitti. Laiklik, bilmem gericilik kavgas derken esas bankalar alp

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

152 / 1404

gtrdler ve bu paralarn 50-60 milyar dolarn gtrlmesinde siyasetinin ortakl vardr, ayn zamanda brokratn ortakl vardr, paalarn, ordunun st kademelerinin vardr, i adamlarnn. Bunlar sylyorum ama burada sistem deimiyor yani eer bu darbeler, bu Aratrma Komisyonu, Sovyetik modeller grntden ibaret deilse ki inallah deildir, o zaman bu sistemi, rejim, Parlamentonun demokrasiden yana mevcut rejim muhalifi olmas lazm. Resm olarak statkonun her unsuru o 60 milyardan yararlanmtr. 60 milyar geri alamadk biz, utu, gitti yani onlarn hepsi halkn parasyd. Buras aslnda bir Prusya tipi bir ordudur. Prusya tipi ordu, askerlerin Biz milletin parasyz. demeleriyle ok ksaca anlatlabilen bir yapdr. Hlbuki gelimi demokratik lkelerde ordu, milletin paras deildir, devletin hizmet reten, gvenlik reten bir birimidir; sorgulanr, u olur, bu olur. Ama Trkiyede sistemi ve rejimi demokratikletirmek yerine sosyal snflarn gelimemesi, emek ve sermayenin olmamas, tasarruf oranlarnn dkl, sanayi devrimini yapamamas baka bir yaplanma karmtr.203

1960 darbesinin ardndan sermayenin iki ynl olarak, militaristletii sylenebilir. lk olarak, bizzat sermaye kesiminin ordunun politikalarn onaylayc ve ordu ile yakn ilikiler gelitiren bir yaklam olmutur. Bu balamda Sakp Sabanc anlarnda babasnn srekli bir ekilde askerlerle irtibat halinde olduunu ve Sabanc irketlerinde emekli askerlerin ynetici olarak sorumluluk stlenmelerine zen gsterildiini dile getirmitir. Ordunun 1960 ncesi iadaml kart tutumu, bu tarihten itibaren deimi ve karlnda i dnyas sekinleri de bir ortaklk ya da boyun eme duygusuyla, orduya hem insan gc hem de maddi kaynaklar sunmay akllca bir ynelim olarak grmeye balamlardr. Zaten siyasal nitelikli bir zerkliin ve mdahale yetkisinin bir sonucu olarak ortaya kan OYAK, orduyu kapitalist sisteme ihtiyac olan ve bu nedenle siyasal sisteme mdahale etmekten kanan bir yapya dntrmemi, aksine ordunun lkenin siyasal geliimine mdahale etme eilimini daha da arttrmtr.204 Trkiyede 27 Mays 1960 askeri darbesinden ksa bir sre sonra, gnn askeri-sivil hkmetince nerilen sui generis bir yasa maddesi Kurucu Meclis tarafndan karlan bir zel Kanun ile OYAK ad altnda bir oluum meydana getirerek, hzla onand.205 Bu Yasann ama maddesi (Trk Silahl Kuvvetleri yeleri iin yardmlama hizmetlerinin salanmas), oluumun asl etkinlik alann olduundan eksik gsteriyordu; son maddenin ayrntl listesi, byk bir ticari iletmenin silahl kuvvetlerin kurumsal yapsyla birletirilecei gereinden azn anlatmyordu. oktan siyaseti olmu at srtndaki memur; tccar, sanayici, sermayedar ve gelir sahibi olacakt. yle de oldu ve bunu baarl bir ekilde yapt. 1961den 1970e OYAKn net deeri alacak bir biimde yzde 2.400 orannda artt.206 Ordu asndan bakldnda temel gdnn, askerin gemi yllarda olduka ktlemi olan maddi koullarn iyiletirme ve kendilerini o koullara dren sivil iktidarlar karsnda iktisadi zerkliklerini garantileme olduu sylenebilir. 205 sayl Yasann Teklifi ve Gvenlik ve iktisat Komisyonu Raporlarnda OYAK'n kurulu gerekesi:

203Mehmet

Altan, stanbul niversitesi ktisat Politikalar Ana Bilim Dal Profesr,TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 2 Ekim 2012, s. 12-15, 19, 21. Ali Balc (2011); s. 65, 66. 205 sayl Ordu Yardmlama Kurumu Kanunu (1961, 1 Mart). T.C. Resmi Gazete 10702.

204 205 206

Taha Parla; Trkiyede Merkantilist Militarizm 1960-1998, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 201, 202.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

153 / 1404

Filhakika, uzun hizmet yllar sonunda TC Emekli Sand'ndan alnan maa ve ikramiye ile ancak mtevaz geim artlar salanmakta, kk bir ev sahibi olmak hususunda mkllerle karlalmaktadr... ktisadi hayatn gn getike inkiaf ettii memleketimizde ordu mensuplar herhangi bir sebep tahtnda vazifeden ayrldklar takdirde, bugnk mevzuat muvacehesinde kendilerine salanan yardmlarla kendi itimai seviyelerine uygun bir hayat seviyesi temin edememektedirler... Ordu mensuplarnn kendi ilerinde ve kendi mali imknlaryla bir dayanma suretiyle istikbal endiesinden kurtularak maddi ve manevi huzura kavumalarn temin maksadyla Ordu Yardmlama Kurumu Kanunu Tasars hazrlanm bulunmaktadr.

OYAK ile askeri personelin st orta snflara denk refah dzeyinde bir yaam srebilmesini salamak hedeflenmektedir.207 Kurumun zel hukuka m kamu hukukuna m dhil olduuna ilikin Yargtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesinin aralarndaki uyumazln grld 1978 tarihli Uyumazlk Mahkemesi, OYAK bir kamu tzel kiilii olarak tanmlam ve ancak nc kiilerle olan ilikilerinde zel hukuka tabi tutulabileceine karar vermitir. Kazan merkezli faaliyetlerinde kendisine daha geni bir alan amasn salamak amacyla kurum 1. madde ile zel hukuk hkmlerine balanm ve buna karlk 2001 ylana kadar hibir kurumun denetimine ak olmamtr. OYAK bylelikle hukuksal dzlemde de piyasadaki dier rakiplerinden daha ayrcalkl bir konuma kavuturulmutur. Bu durum ordunun siyas ve ekonomik snf karsndaki ayrcalkl konumu ile birlikte dnldnde kurumun mutlak bir gle piyasaya dhil olduu sylenebilir. Bu mutlak gcn sonular hemen hissedildi. Kurumun net varl yaanan btn ekonomik krizlere ramen 1960-1980 aras dnemde srekli bir art trendinde seyretti ve el att btn giriimlerde baarl oldu. 1971 ve 1980 askeri darbelerinin hemen ardndan kurumun gelirleri ilk olarak 1973 ve 1974de daha sonra 1981 ve 1982de olmak zere ikier kat artmas ise kurumun nasl gelitii noktasnda hayli dikkat ekicidir. 1990a gelindiinde Trkiyenin en byk holdingi olan kurum, 1996da drdnc, 2000de yine nc srada yer almtr. Bu hzl geliim sayesinde kurum ksa srede Trkiyenin pazar ekonomisini ynlendirebilecek kadar gl bir kurulu halini ald ve lkenin sanayilemesinin ve ekonomik geliiminin doal mttefiki oldu. Sonu olarak OYAKn bylesine gl bir ekilde piyasaya dhil olmas kanlmaz bir ekilde sermayecilerin militaristlemesi denen srece katkda bulundu.208OYAK eitli yasal ayrcalklara sahiptir ve bunlar arasnda en nemlisi vergi muafiyetleri olup OYAKa bal itirakler normal bir ekilde vergi demesine ramen, OYAKn kendisi vergi muafiyetleriyle dier holdinglere gre bir ayrcalk tayor.209 OYAK unlardan muaftr: Kurumlar vergisi, dier her trl gelir vergisi, katlm creti ve dzenli aidat alan tm kurulularn dedii zel gelir vergisi, btn sat ve tketim vergileri, tm yasal ilemlerden alnan damga vergisi. Dahas, OYAK'n serveti, kazanc ve tahsil olunacak hesaplar, tpk hkmetlerinki gibi nc ahslara kar rhan hakkna sahiptir. OYAK'n mal varlna zarar veren her ahs ya da kurulu devlet malna zarar vermi gibi ilem grr. Bunlara ramen zel Yasa, OYAK'n zel Ticaret Yasas'na bal yasal bir oluum olduunu syler. Bu elikiler tablosunu tanmlamak iin, yasann OYAK' Savunma Bakanl'na bal, mali ve idari anlamda zerk, zel bir anonim irket olarak tanmladn ayrca belirtmemiz gerekir. Askeri sekinler ve i dnyasnn sekinleri arasnda kusursuz bir gr birliinin varl, Trk
207 smet Aka; Kolektif Bir Sermayedar Olarak Trk Silahl Kuvvetleri, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 232, 233, 238. 208 209

Ali Balc (2011); s. 67, 68, 69. smet Aka (2009); s. 249.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

154 / 1404

sanayisi ve ticaretinin imparatoru Vehbi Ko'un ve Trk zel bankaclnn baronu Kazm Takentin, ilk ynetim kurulunda yerlerini alm olmalaryla ve ayrca ilk nemli OYAK giriimlerinde -Ko, OYAK Goodyear'da; Takent, OYAK Renault'da- birer kurucu hissedar olmalaryla kantlanmtr.210 Trkiyede ordunun savunma sanayinde giriimci olarak yer almaya balamas, 1970lerin ikinci yarsnda kuvvetlere (Kara, Deniz ve Hava) bal vakflarn kurulmasyla balam olmakla beraber, bnyesinde yerli ve yabanc sermaye ortaklklar olan 15 irketi barndran byk bir holding yapsna kavumas, ok ksa bir yasa olan 3388 sayl yasa211 ile tm vakflar bnyesinde birletiren Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakfnn kurulmasnn ardndan gereklemitir. Vakflarn birlemesi ile beraber TSKGVye u irketler o dnemdeki hisse oranlaryla gemitir: ASELSAN yzde 83,16; TUSA yzde 45; TAI yzde 1,9 (yzde 49 hissesi Tusandr, dier ortak yzde 42 ile Lockheed212 Martin Turkey ve yzde 7 ile General Electric Internationaldr.) HAVELSAN yzde 98,7 TEI yzde 3,02; ASPLSAN yzde 95,1; BR Elektrik yzde 90,47; ROKETSAN yzde 15; MERCEDES-BENZ TRK yzde 5; DTA yzde 20; NETA yzde 5 vb.213 Medeni Kanuna bal bu yeni kurum unlardan muaftr: Kurumlar Vergisi (kendi ekonomik giriimlerinin dnda), balar ve ald yardmlarla ilgili veraset ve intikal vergisi, tm resmi ilemlerden alnan damga vergisi. OYAK ve TSKGV, bir balarna, hesaba katlmas gereken birer ekonomik g haline geldiler. kisi bir arada dnldnde ekonomide daha da gl bir varlk oluturuyorlar. Daha imdiden 55 ortak giriimde yatrmlar bulunuyor (srasyla 25 ve 30), yaklak 40.000 insann ivereni durumundalar (OYAK daha 1990'da 23.000, TSKGV ise 1998de 10.000). Ama btn bu ekonomik gstergelerden daha nemlisi, OYAK ve TSKGV, Trkiye ekonomisinin yapsn ve doasn deitirmi bulunuyor. nce OYAKla birlikte pazara askeri sermayenin girii, sonra, TSKGV ile birlikte ekonomide, savunma ve sava sanayinin geliimiyle ekonominin militaristletirilmesi. Belki daha da nemlisi, bu olgu, zel sektrle kamu sektr ve ekonomiyle siyaset arasndaki izgiyi bulanklatrd ve ayrca yansz bir brokrasinin tm kalntlarn tehlikeye att; ordu sermayesi ve yerli-yabanc zel sermayenin organik birlikteliini yaratt. TSK'nn OYAK araclyla kapitalist ilikiler ve karlar gelitirmesi, 'siyasal' nitelikli bir zerkliin ve mdahale potansiyelinin nedeni deil sonucudur. Kurum ve dier toplumsal aktrler aras ilikiler zerinden bakldnda, siyasal zerklii snrlayc etki ok daha
210

Taha Parla (2009); s. 205, 211. sayl Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakf Kanunu (1987, 25 Haziran). T.C. Resmi Gazete 19498.

2113388

212Lockheed

Martin: Lockheed Corporation ve Martin Marietta itiraki olarak kurulmu ok uluslu, ileri teknoloji ve havaclk irketidir. Dnya apnda 56 lkede faaliyet gstermektedir. ki ortaktan bir olan Lockheed, rvet skandallar ile hatrlanmaktadr. 1976 ubat'nda Lockheed Aircraft Corporation'n Japonya, Hollanda, Almanya, talya, Fransa ve Trkiye'de rvet datt ortaya kt. Trkiye, 19741975 yllar arasnda Lockheed firmasndan ok sayda sava ua satn almt. Lockheed skandal, Japonya'da babakan hapse drd. Hollanda'da kralienin tahtn sarst. Trkiyede TBMM ve Genelkurmay Bakanl, iddialar aratrmak iin birer komisyon kurmak zorunda kald. Trkiye dndaki lkelerde yrtlen soruturmalar sonucunda yolsuzluk skandalna bulaanlar yargland, ar cezalara arptrld. Mehmet Altan, komisyonumuza darbe ekonomisini anlatt konumasnn bir blmnde: Lockheed asker uak almndaki rvet, burada ben yanlmyorsam, hafzam beni yanltmyorsa (501) numaral Meclis Komisyon Raporudur. Bu soygunlar sorarken bir tane, en gzel rneklerinden biridir. Orada da muazzam, adam Rveti ben verdim. dedi, dnyann her tarafnda kt, Trkiyede kmad, ayn 28 ubat ve yani o soygun sistemi bir, uluslararas iktisat politikasnn deiimiyle meru lke ii paylam deiir ve o srada darbeyi yapanlarn peynir farelii vardr, onlar ite parasn, pulunu, bilmem nesini arttrr. demitir. (Mehmet Altan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 2 Ekim 2012, s. 14)
213

smet Aka (2009); s. 257-2598.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

155 / 1404

barizdir. Her ne kadar tek tek OYAK mensuplar steril bir orta snf yaamna ekilerek toplumsal ve siyasal yaamdan belli oranda soyutlansalar da bir (btn) kurum olarak ordu, OYAK ve TSKGV'nin faaliyetleri sonucunda sermaye birikim srecinin ve snflar aras ve snf ii g ilikilerinin daha ok iine ekilmekte ve zellikle orta vadeli yeniden yaplanma srecinin de dorudan bir taraf olarak yer almaktadr. zellikle snf ii ilikiler asndan bakldnda byk sermaye kesimi ile ayn organik karlar paylaan ordu, byk sermaye ve kk ve orta boy iletmeler arasndaki elikilerden azade olamayacaktr. Anadolu'daki esnafa, kk ve orta boy sanayi iletmelerine kepenk kapattran krizleri, byk sermaye kesimleri gibi askeri sermaye de kapitalist sermaye birikiminin alma sistematii uyarnca bir frsat olarak alglayacaktr. Ya da rnein Anadolu meneli slamc sermayenin 1990lar boyunca gelimesi, Trkiye byk sermayesinin yaam alanlarna el uzatmas ve dnya ile alternatif bir btnleme modelinin taycs olmas, TSAD gibi yaplarda rgtlenen byk sermaye iin olduu kadar ayn organik karlara sahip askeri sermaye asndan da bir tehdit olgusudur. Ancak bu tehdit salt ideolojik-kltrel bir alglamann tesinde bir olgudur, tpk slamc sermayenin askeri sermayenin hkim olduu savunma sanayisine gireceini beyan etmesinin orduda yaratt tedirginlik gibi.214 OYAK, kamu alanlar arasnda eitsizlik yaratan bir kurumdur. TBMM Dileke Komisyonuna ubat 2012de bilgi veren Ordu Yardmlama Kurumu (OYAK) Genel Mdr Cokun Ulusoy; 2010 yl itibariyle OYAKa 30 yl aidat deyen bir subaya 260 bin lira, 30 yl aidat deyen astsubaya 205 bin lira,45 yl aidat deyen bir orgenerale emekli olurken 600 bin lira emekli ikramiyesi dendiini ifade etmitir.215 Sivil brokraside durum farkldr ve hemen hemen ayn hizmet sresiyle emekli olan bir bykelinin emekli ikramiyesi ise yalnzca 75 bin liradr. Hakim, savc, vali, kaymakam ve benzer statlerdeki kamu grevlilerinin ikramiyeleri bykelinin stnde deildir. Dileri, Maliye, Mill Eitim gibi kamu kurumlarnda alanlarn, ayn artlarda fabrikalar, holdingleri neden olmasn?

214

smet Aka (2009); s. 263, 265.

Orgeneral emekli olurken 642 bin lira alyor, 3 ubat 2012, (http://t24.com.tr/haber/ulusoy-orgeneral-emekli-olurken642-bin-lira-aliyor/195615 Eriim: 20 Eyll 2012)

215Ulusoy:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

156 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

157 / 1404

9. Askeri lerin Denetimi


kinci Dnya sava balangcna kadar Trkiyede genel bte harcamalar iinde savunmann yeri yzde 30 - 35 arasndadr. 1929 Dnya Krizinin etkisiyle askeri harcamalarda 1937e kadar mutlak deer olarak bir dme grlmekteyse de, bu yldan, 1944e savan bitimine kadar srekli art olmutur. kinci Dnya Sava boyunca toplam bte harcamasnn yaklak yzde 60 65i askeri amalar iin kullanlmtr. 1961 Anayasasnda parlamentonun mali denetimini dzenleyen 127. maddesinin ilk eklinde; Saytayn genel ve katma bteli dairelerin btn gelir ve giderleri ile mallarn parlamento adna denetlemek ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hkme balama ilevini yapmakla grevli olduu eklinde getirilen dzenlemede istisnalara yer verilmemitir. 12 Mart 1971 Mdahalesinden sonra gerekletirilen Anayasa deiiklii ile:
Silahl Kuvvetlerin elinde bulunan Devlet mallarnn Trkiye Byk Millet Meclisi adna denetlenmesi usulleri, Mill Savunma Hizmetlerinin gerektirdii gizlilik esaslarna uygun olarak kanunla dzenlenir.

Denilerek gizlilik kstas getirilmi ve bu dzenleme 1982 Anayasasnda da benimsenmitir.Gizlilik konusunun askeri harcamalar zerinde bir rt eklinde anlald bu eilim, bir yanda anayasadaki parlamento adna Saytaya mali denetim yetkisi veren dzenlemenin zne aykr olurken; te yanda askeri harcamalarn parlamento denetiminden kanlmasna yol amaktadr. Askeri harcamalarn her kuruunun hesabn soran ve gnlerce bu konularda tartmal oturumlara sahne olan Merutiyet Meclisi Mebusan ile Mill Mcadele Meclisinin sahip olduu yetkiler asndan dnldnde, Cumhuriyet dnemi meclislerine ait mali denetim yetkisine getirilen kstlamalar soru iareti tar.216 1924 Anayasas dneminde gelenek olmutu: Atatrk ve nn Cumhurbakan iken, her yl parlamento alnda konumalarnda orduya usulen deinilirdi. ok eye ayrntl olarak yer verildii halde sra bu kuruma gelince:
Ordumuzu en yeni vastalarla mtemadiyen tehiz etmeye alyoruz. Yksek kymetini arttrmaya verdiimiz ehemmiyet ise daha ziyadedir.

Ordunun almalarndan ve btn milletin vatan mdafaas iin severek ve isteyerek alma evkinden memnuniyet belirtilirdi. Yalnzca Celal Bayar (1957 yl dnda, o ylki a konumas ok ksadr) hemen her yl br sorunlar gibi rejimin ordu politikasn izmi, yaplan almalar ve tasarlanan iler hakknda meclise bilgi vermitir.1960 darbesinden beri tek parti dnemindeki eilime dnld gzlenmektedir. Orduyu konumayan bu eilimin

216

Hikmet zdemir (1993); s. 245, 249.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

158 / 1404

en arpc rnei Babakan smet nnnn 27 Kasm 1961 gn parlamentoda okuduu 1. Koalisyon Hkmeti programnda ifadesini bulur:
Mill Savunmann karakteri itibaryla teferruatn arz etmeme imkn yoktur. Ordumuz, varlmzn balca teminat olarak millete aziz bildiimiz bir messesedir. Bu byk mill messesenin her bakmdan vazifesini ifa edecek kudrette olmasn hkmet daima gz nnde bulunduracaktr.

Birok istisna dnda parlamentolar orduyu konumaktan hep kanm, hatta bte grmeleri srasnda siyasi parti szclerinin takndklar tutum orduya selam, oldubitti vesselam tekerlemesiyle anlatlr olmutur.Oysa Merutiyet Trkiyesinde ve 1920 Ankara Meclisinde askeriye ile ilgili konular, harcamalar gnlerce hatta haftalarca tartlr, gerektiinde hkmetten hesap sorulurdu. Kimseye ve en bata Trk Silahl Kuvvetlerine yarar olmayan bugnk eilim Trk Parlamentoculuunun nemli bir zaafdr. Yetkilerine sahip kamayan, onlar kullanamayan parlamentonun askeri darbelerle kapatlmasna sivillerin kar duramaylarndaki bir neden de bu zaaftr. Ordu dhil hibir kurum tabu olmamaldr.217 Parti-devlet sisteminin yrrlkte olduu totaliter rejimlerde, silahl kuvvetler siyasal g tekelini elinden tutan konuma tabidirler. Bu rejimlerde ordunun idari zerklii zayftr. Siyasi komiserler ordu iin faaliyet gsterirler. Totaliter gcn kanlmaz olarak ana destek gc olmak durumunda olan silahl kuvvetler, ayn zamanda bu rejimlerde iktidar iin en gl potansiyel tehlikedir. Totaliter rejimlerde, siyasal gle silahl kuvvetler arasnda hem bir tamamlayclk ilikisi hem de karlkl pheye dayal bir yapsal gerginlik yaanr. Bu gerginliin tr ve younluuna gre, totaliter rejimlerde ordu, kaynak tahsisi ve kullanm konusunda, dier kurumlara nazaran ayrcalk elde edebilir. Ama bu ayrcalk, son tahlilde, totaliter yapnn merkez gleriyle yaplmas gereken pazarlk srecini ortadan kaldrmaz. Buna karlk, totaliter rejimlerde ordu siyasal ve toplumsal olarak dilsizdir. SSCB veya Nazi Almanyasnda ordunun konumu bu alardan benzerdir. Demokratik rejimlerde de ordular, siyasal ve toplumsal olarak dilsizdirler. Bu dilsizlik karlnda silahl kuvvetlerinin harcamalarnn belirlenmesi konusunda sivil siyasal gler greli bir zerklii ou yerde kabul ederler. ABDde askeri harcamalar parlamentoda didik didik edilip, incelenirken, Fransada bu konu Meclis komisyonlarnda daha global bir deerlendirmeyle yetinilerek geilir. Ama askerlik hizmetinin tanm, sresi gibi konularda silahl kuvvetler temsilcileri teknik bilgi veren uzman konumundadrlar. Ayn ey, silahlanma stratejileri ve genel d gvenlik stratejisinin tespiti konusunda da geerlidir.Trkiyede ordunun konumu, demokratik ve totaliter rejim rneklerindeki konuma uymuyor. Ksa sreler iin birka kez yaanm olmasna ramen, sz konusu olan askeri diktatrlk de deil. Bu nedenle siyaset literatrnde, Trkiyedeki rejimin karma yapsn pretoryen cumhuriyet218 olarak tanmlamak mmkndr. TSKnn kurum olarak
217

Hikmet zdemir (1993); s. 14, 15.

218Pretoryen

tabiri, Antik Romada konsllerin etrafnda oluan koruma birlikleridir. Pretuar alan, komutan adrnn etrafndaki alana iaret eder ve o alana girmek yasaktr. Romada nemli ilkelerden bir tanesi senatonun alanna kimsenin girememesiydi. Bir mddet sonra bu pretuar glere, hassa birlikleri olduklar iin senatonun kutsal alanna girme izni verildi. Milattan sonra 2. yydan sonra pretuar gler, gl birlikler haline geldiler. Bylelikle pretoryen gler imparatoru deviren yerine, imparator seen dolaysyla kendileri iin alan bir zmre haline geldiler. Roma mparatorluunun knden sonra bu gler likide edildi, ama tabir kald. 19.yyda Marks, Napolyonun darbesinden sonra seimle gelmemi, kendini imparatorluk fikrinin sahibi olarak gren bir kesim iin bu tabiri kullanmtr. Pretoryen g, seilerek gelmeyen, kendini iktidarn doal sahibi olarak gren, bunu darbeyle, entrikalarla srdrmeye kararl olan bir evreyi belirtmek iin kullanld. Modern siyaset biliminde ise, pretoryen devlet kavram Latin Amerikada st ste asker ve sivil darbeleri yapanlar belirtmek iin kullanlmtr. (Ahmet nsel, Yeni Asya Gazetesi, 25.06.2007, Eriim: 20 Eyll 2012,http://www.yeniasya.com.tr/2007/06/25/roportaj/default.htm)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

159 / 1404

elinde tutuu zerk ve stn konum, pretoryen cumhuriyet yapsnn ayrc zellikleri iinde en nemlisidir. Bu yapda g ve ondan treyen ayrcalk ve stnlk haklar (bunlar ksmen yasal ksmen fiili haklardr ve hepsi toplumsal bir zmni kabule dayanrlar), ahsi deil zmreseldir. Pretoryen cumhuriyetin merkez zmresi konumunda olan TSK, rejimin pretoryen zelliklerinin giderek ar bast 12 Eyll sonrasndan gnmze kadar, giderek daha fazla kendi iine kapal ve kendi kendine reten bir toplumsal zmre, bir tr sosyal snf zellikleri sergilemektedir. Ama bunu yaparken, sadece kendisi iin snf olma zellii deil, bir ynetici snf grnm sunmaktadr. TSK mensuplar, kendi profesyonel alanlar dndaki sorunlarn da ilgilisi ve zmlerinin sorumlusu olarak kendilerini grmekte ve bunu ifade etmektedirler. Bugn sivil siyasal glerin TSK tasarruflar konusunda suskun kaldklar konular, sadece siyasetle ilgili olanlar deildir. Askeri harcamalarn boyut ve ierii hakknda da, zellikle bu konularda ordu hiyerarisi, sivil siyasi otoriteyi sadece formel bir bilgilendirme tesinde ie bulatrmamaya itina eder. Grnte harcamalar Mill Savunma Bakanlnn denetimindedir. Ama bte grmelerinde, mill savunma komisyonun grmeleri gizli celsede yaplr. ok uzun bir zamandan beri, bte kanunun eklerinde yer alan, kamu kurulularnn kadrolar, TSK personeli hari tutularak yaymlanr. Komisyona gizli oturumda verilen bu bilginin, toplumun ilgili kesimlerinin dorudan ve ak biimde kullanamayaca bir bilgi olarak kalmasna zen gsterilir.Bunun iki nedeni vardr. Birincisi, asker harcamalar iinde personel harcamalarnn artnda cret artlaryla istihdam art arasndaki fark incelemek mmkn olmaz. Ama bu bilgiler, NATO kaynaklarna aktarld iin, uluslararas veri tabanlarndan temin edilebilmektedir. Her yl Londrada yaymlanan Military Balance dergisinden, sadece kendi ordunuzu deil, btn dnya ordularn ve silah ve cephane konusundaki deimeleri izlemek mmkn. Bu ok gizli bilgi denilen eylerin ou Souk Sava dnemine zg yalanlar ve bu yalanlar zerine kurulmu rgtlenmelerden oluuyor.219Askeri sr olarak deerlendirilmesi mmkn olmayan bu bilginin, gizli kalmasna yol aan esas neden simgesel g kullanmyla ilgilidir. Gizli olmasnn operasyonel bir nedeni olmamasna ramen, TSKy ilgilendiren bu tr bilgilerin simgesel olarak gizli, yani dokunulmaz kalmas nemlidir. Askeri strateji asndan gizli kalmasnn gnmzde hibir yarar olmayan bilgilerin gizlenmesi, Trkiyede ordunun dokunulmazlk alann simgelemek asndan anlamldr.220 Trkiyede devlet srr, batl muadillerinin aksine, tam olarak mill gvenlik devleti anlay zerine oturan ve kapal tutulmas gerekenlerin addr. Bir lkede milli gvenlik denilen kavram eer militarist bir biimde belirleniyorsa, herkesin bilmesi gereken kavramlar milli gvenlik ekseni ierisinde devlet srrna dntrlverir. Bu, devletin szde milli gvenlik anlay iersinde ataca btn hukuk d admlar merulatrmaya ve onlar zmsz brakmaya yarayan bir ara olarak alr. Devlet srr; derin devlet, zel Harp Dairesi, kontrgerilla gibi korkunun, lmn, suikastlarn kol gezdii evrelerde dolar. Bu srlar; Hrant Dink, Doan z, Abdi peki ve Uur Mumcu gibi siyasi cinayetlerin merulamasna ve siyasi cinayetler zerine Trkiyenin daima bir OHAL dzeni iinde tutulmasna yarayan bir ara oldu. Modern devlette, devlet srr denilen olguya parlamento ya da parlamentonun denetiminde olan bir komisyon karar verir. Trkiyeye bakldnda, devlet srrna kimin karar vereceine ilikin herhangi bir yasa yoktur ortada, devlet srr kavramnn asker srr kavramyla zdeletii grlr. Bu adan bakld zaman devlet srr kavram aslnda askerin, neyin sr olmas gerektiini syledii eyin addr. Dolaysyla burada asker ile devletin eit olduu gibi bir sonu ile karlalr. Devlet srr kavram zerinden Trk siyasal
219 220

Mmtazer Trkne (2010); s. 49. Ahmet nsel (2009); s. 44-48.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

160 / 1404

yapsnn DNAs ok rahat bir ekilde okunabilir, orada devletin aslnda ordu olduu grlr. Vurgulanmas gereken dier bir husus da devlet srrnn esasnda ne olmas gerektii herhangi bir yasal mevzuatta yoksa bu durumda devlet srr aslnda yoktur da denilebilir.221Trk Ceza Kanununda ve hatta Anayasada (26. madde) geen devlet srr, Trkiye'de cezalandrlan ancak zel olarak tanm yaplmayan bir kavram. Bu kapsamda deerlendirilen belgelerin; ne ekilde belirlenecei, korunaca, aklanaca ve bu hususlara ilikin ykmllklerin neler olduu belirsizdir. Ulusal gvenlik kavramnn verdii olaanst durum deerlendirmesi zerine ina edilmi pretoryen cumhuriyetin merkez zmresi olan bir siyasal parti grnm de sunabilen TSK, ayn zamanda kendisi iin var olan bir zmre halinde gnmzde yaplanmtr. Bu pretoryen zmre, otoriter zellikleri ar basan cumhuriyet rejiminin nihai dayana ilevini grmekte ve bu rejim tarznn toplumsal tahayylde hkim konumda yer almaya devam etmesini salamaktadr. Otoriter rejimden demokratik cumhuriyete geiin olmazsa olmaz koullarndan birisi, stn ve ayrcalkl zmre konumunu ve bundan treyen hikmetinden sual edilmez tasarruflarda bulunmak hakknn sivil siyasal glerce sorgulanr olmasdr. Sadece askeri zmrenin siyasal alandaki hkim konumunun deimesi deil, askeri harcamalarn toplumsal kaynak tahsisi ncelikleri iinde serbest bir deerlendirilmeye tabi tutularak tespit edilmesi pratiinin yerlemesi de bu geiin gerekli admlarndan biridir. Bunlarn gerekleebilmesi iin, her eyden nce, demokratik sivil glerin kendilerinde bu hak ve yetkiyi grmeleri gerekir. Bu ise, askeri vesayet rejiminin taycs olduu otoriter refkleslerden sivil siyasal glerin arnm olmalarn ngrr. Ne var ki, Trkiyede muhafazakrlk kadar yaygn biimde paylalan siyasal deer, otoriterliktir. Bu nedenle pretoryen cumhuriyet glerinin hkim konumlarnn geri ekilmesi, kendisi iin var olan stn ve ayrcalkl bir zmre olarak zmre konumlarn yeniden retmelerine son verilmesi konusunda yegne engel TSK deil, kendinde bu hak ve yetkiyi grmeyen, ordulam millet ideolojisi iinde toplumsal bilinleri ekillenmi egemen siyasal ve toplumsal tasavvurdur.222 Trk Silahl Kuvvetleri 24. Genelkurmay Bakan Hilmi zkk, komisyonumuza askerin denetimi hususunda yapt aklamada:
Denetim konusunda yol alnmtr. Saytay baz yerleri biliyorsunuz denetliyor. Gayet tabii ki denetlemeli ama tabii bir de zaruretler var. Yani gizli olan eyi denetlemede sknt olabilir mi, olamaz m? Bence artk o da deiiyor, olabilir nk Bulgar geliyor tak, tak kapy alyor Edirnede, Ben orduevinde kalacam, yarn birliinizi bir denetleyeceim. diyor. Ondan sonra, ertesi gn sabahleyin biniyorsunuz arabaya Beni falanca zrhl tugaya gtrn, tanklar sayacam. diyor, gtryorsunuz veya sizin uanz alyor, baka bir lke kiralyor, gidiyor baka bir lkenin zerinde uuyor veya Ukraynann ua geliyor Trkiyede Ak Semalar Anlamas, Konvansiyonel Silahlar Anlamas; btn bu anlamalara imza koymu bir Trkiye. O bakmdan, artk belki gizli ey olmaz yani Silahl Kuvvetler de hibir zaman Hayr. demiyor ama yeter ki bizim saygnlmza ey gelecek yani yle sanki sust yle empoze ediliyor. Dolaysyla, demokratiklemede admlar atmak, zamanlamak ve bir zaman-olay izelgesi yapmak ok nemli; spanya byle yapm. Hangi tarihlerde ne yaplacak? Bu i byle ksa bir eyle olmuyor. Tam entegrasyon,

221 222

Osman Can (2010); s. 176, 177. Ahmet nsel (2009); s. 56-57.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

161 / 1404

demokratiklemeyi bir btn olarak alyorum. Onun iin bunun byle adm adm, sindire sindire ve akllca hl tarzlar aratrarak, bularak yaplmasnda fayda var.223

Trkiye; askeri224giderler iin gayri safi yurt ii hslasnn yzde 2,4n harcamakta ve 155 lke ierisinde 15. srada yer almaktadr. Ayn listede yer alan Fransa, gayri safi yurt ii hslasnn yzde 2,3n, Almanya yzde 1,3n, Brezilya yzde 1,5ini, talya yzde 1,6sn askere harcamaktadr. Denetlen(e)meyen ordu sorununu Sedat Lainer ak yreklilikleanlatr: 27 Maystan bu yana terr bata olmak zere ulusal gvenlik konular fiili olarak, hatta baz hallerde yasal olarak sivil siyasetin yetkisinin dna itilmitir. 27 Mayslar bankaclktan eitime, salktan d politikaya kadar neredeyse tm konulara mdahale ettiler. Ama asl ilgilendikleri alan Ordunun yaplanmas ve devlet sistemi iinde dokunulmaz hale getirilmesi oldu. Ordu mensuplarnn maalarna okkal zamlar ve onlar Hkmetlere mahkm etmeyecek OYAK tarz mali dzenlemeler yaptlar. Zaten Menderes ve iki bakannn idam edilmi bedenlerini grdkten sonra askerlere meydan okuyabilecek kadar babayiit sivil siyaseti bulmak da artk zordu.Siyasetiler darbeyi unutacak gibi olduklarnda nce sz ile sz ile uslanmayan ise ktek ile yola getirdiler. 1960lar ve 1970ler boyunca meydana gelen pek ok terr olay ve karkln iinde karanlk devlet memurlarnn olmas herhalde tesadf deildir. 1970li yllarda tannm bir sac ile tannm bir solcuyu ldren silahn ayn olmas da tek bir merkezin olaylar nasl da orkestra ettiini ak bir ekilde gsteriyor olmaldr. Hkmeti batan aya deitiren 1971 Muhtrasn (veya darbesi) 12 Eyll Darbesi izlemitir. 28 ubat Postmodern Darbesi ile birlikte askerin siyaset zerindeki kesin belirleyicilii srmtr. Darbelerin arasnda muhtralar, muhtralarn arasnda ise gizli kaplar ardnda ikna almalar sivilleri iyiden iyiye sindirmitir. Bylece siviller esas grev alanlarnn barajlar, otobanlar ve duble yollar yapmak, maalar demek, kredi bulmak vb. olduuna, gvenlik konularnn ise ancak askerlerce ele alnabileceine kanaat etmilerdir. Trkiyenin babakan olma rekortmeni Sleyman Demirele neden terr nleyemedii sorulduunda verdii yant aslnda gerek tabloyu zetlemektedir: Asker polis ne istemi de vermemiim. Bu szlerden de anlalaca zere sivil ynetimler gvenlik konusundaki grevlerini askerin (ve polisin) isteklerini temin etmek olarak tanmlamlardr. zal gibi terr politikalarn sorgulamaya kalkanlara ise araclar gerekli uyarlarda bulunmu, daha da olmad bildik yntemler devreye girmitir. Her kapal yapda olduu gibi toplumun gzetimi altna girmeyen, denetlenmeyen, eletirilmeyen ve hesap vermeyen terrle mcadele yapsnda da ciddi rmeler yaanmaktadr: Trkiye yaklak yarm asrdr halnn altna sprd gereklerle yz yze gelmektedir. Tpk sivil kurumlar gibi, hatta belki de onlardan ok daha fazla askeri kurumlarnn da ciddi sorunlarla kar karya olduunu toplum daha yeni yeni kefediyor. etelerden sonra, askeri kurumlardaki i rekabet, rme, yolsuzluklar, ihmaller ve karanlk noktalarla yzlemeye hazr olmak zorundayz. Lainer, dncelerinin devamnda TSKnn bana gelenleri u ekilde aklar; eletirilmeyen, denetlenmeyen ve yanllar konusunda uyarlmayan her kurum iten ie rr, rmeye ek olarak yabanc unsurlarn bnyesine szmasna ve yerlemesine uygun yaplar haline gelir:
Hkmetler gvenliin dier alanlaryla birlikte terrle mcadelede de ofr koltuuna oturamam, tm sevk ve idare Ordunun eline gemitir. Oysa ordular doalar gerei tm dnyada terrle mcadelenin lideri olamazlar. Hatta gelimi
223Hilmi

zkk, Trk Silahl Kuvvetleri 24. Genelkurmay Bakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, Ankara, 4 Ekim 2012, s. 18. Institute (SIPRI),

224 List of Countries by Military Expenditures, Stockholm International Peace Research (http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_military_expenditures Eriim: 5 Kasm 2012).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

162 / 1404

lkelerde sadece sivil kolluk glerine istisnai katk salayan yaplar olabilirler. Fakat Trkiyede Ordu terrle mcadelenin hem beyni, hem de uygulaycs olmutur. Buna karn tm politikalar eletiriden ve denetimden uzak tutulmutur. Meclis Orduyu veya eylemlerini eletirememi, hkmetler buna cesaret edemezken, medya da Ordu ile ilikilerini koruyabilmek iin ban her zaman baka ynlere evirmitir. Oysa eletirilmeyen, denetlenmeyen ve yanllar konusunda uyarlmayan her kurum iten ie rr. rmeye ek olarak yabanc unsurlarn bnyesine szmasna ve yerlemesine uygun yaplar haline gelirler. Bu tr kurumlarda rk elmalar ve d dmanlar ile ieriden ibirlikleri artar. eteleme de rmenin ardndan gelen bir hastalktr. En kts ise eletirilmeyen, uyarlmayan ve hesap vermeyen kurumlar en temel yeteneklerini de kaybetmeye balarlar. nce krelme balar, ardndan pek ok yetenek kaybolur. te TSKnn bana gelen de budur. Meclis tarafndan szde denetlenen, hkmetlerin asla karsna almak istemedii, Saytayn siyasi iradenin cesareti kadar ve askerin ltfettii kadar klaya girebildii bir ortamda terrle mcadelenin asl liderlik koltuklar adeta bo kalmtr. Meclis terrle mcadelenin fikri ve ahlaki liderliine bir trl geemezken, hkmetler de terrle mcadeleyi sevk ve idare etmeyi asker ve polisin her istediini yapmak sanmtr. Bylece hatalarn hata olduu bile grlememi, hatalar yeni hatalar getirmi, mevcut yanllar kronikleirken sorunlar iinden klmaz bir hal almtr. Buna ramen yine de hatalar grlememi, ya da hatalar yasalar, anayasa, dier devletler, i ve d hainler gibi sylemler ile perdelenmeye allmtr. Hatalarn zerine gitmek yerine yasalar daha da sertletirilmi, gvenlik glerinin bteleri ve yetkileri daha da arttrlm ve bylece mevcut gariplikler perdelenmitir. Ordu iindeki iletiim mekanizmasn dahi anlayabilmi deiliz. Sistemin ok hantal olduunu, terrist saldrlar karsnda yava kaldn, iletiim ve istihbarat problemleri yaadn anlyoruz. Fakat karmzda bu eletirilere nem veren bir yap da grlmyor. Bunun yerine eletirenleri hain ilan eden bir alnganlk var. nk gvenlik gleri bugne kadar byle eletirilere altrlmamlar.225

225

Sedat Lainer; effaf ve hesap veren bir ordu ihtiyac, Radikal Gazetesi, 17 Ekim 2008. (Eriim: 13 Haziran 2012) http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=903799&CategoryID=99

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

163 / 1404

10. Ulusal stihbarat ve Darbeler


MT ksa adyla Mill stihbarat Tekilatnn bir yasaya kavumas eski deildir. Trkiye Cumhuriyeti istihbarat rgt ile ilgili ilk yasa 1965de karlmtr. Oysa rgtn gemii 1920lere uzanmaktadr. Kurtulu savanda farkl merkezlerden ve bir ksm da kendiliinden ynetilen istihbarat gruplar tasfiye edilerek TBMM Reisi ve Bakumandan Mustafa Kemal Paann ve yakn arkadalarnn denetiminde faaliyetleri kontrol altna alnmtr.Trk istihbarat mevzuat asndan ilk hukuki giriim, istihbarat hizmetinin srekliliini salamak iin, 1926da Atatrkn emri ile grev, yetki ve denei Baveklet tarafndan takdir edilecek ekilde, fakat zel bir yasaya dayanmadan Mill Emniyet Hizmetleri Riyasetinin oluturulmasdr.Bu rgtn eski alfabedeki ksa ad olan MAH yeni alfabede de kaldndan, Trk istihbarat rgt 1965te yasas kana kadar bu adla adlandrlmtr. 1963te istihbarat rgt ile ilgili bir tasar koalisyon hkmetince Millet meclisine sunulmutur.Gerekenin aktarlan ksmlarnda dikkati eken iki nokta vardr. Birincisi, kurulacak istihbarat rgtnn Mill Gvenlik Kurulunun bir organ eklinde dnlm olmas ki, byle bir ihtiya Mill Gvenlik Kurulunun grevleri asndan baklrsa kanlmazd; ikincisi, o zamana kadar istihbarat faaliyetinde bulunan rgtlerin MAHn beynini ve iskeletini oluturmasdr. Tasar ile yaplmak istenilenin MAHn tm sorunlaryla birlikte Trk hukuk sistemine ithal etmek anlamna geldiini sylemek gerekmektedir. Byle bir tutum, 1960lardaki adyla Mill stihbarat Tekilatn kuranlarn ilk yanln oluturmutur.MAHn hastalklar dereden geliyordu? Veya MAH hangi gelenein temsilcisi idi? BuradaMAHn esasl miras devraldn belirtmekte yarar var:
kinci Abdlhamidin jurnalcilie dayal hafiye (gizli polis) politikas, 1908den sonraki ttihat ve Terakki terr, Mill Kurtulu Sava Trkiyesinde igalcilere kar btn snf ve tabakalarda gelien mcadele bilinci.

1922 sonbaharsonras dnem zetlenecek olursa; MAH, sz edilen miras zerine, tek parti rejimi istihbarat rgt olarak faaliyet gstermitir. Bir dier anlatmla MAH, partinin istihbarat rgt konumundadr. Bu ise rgtn, parti st ynetimi emrinde olmasdr. Valilerin ayn anda tek partinin il bakanl grevini stlendikleri 1930lu yllarda MAHn parti muhaliflerini (ki burada parti muhalifleri sznden rejim dman ve vatan haini anlam kartmak gerekir) filemek iinde kullanlmasndan doal ne olabilirdi?Tek parti rejimlerinde istihbarat rgt, partinin yeraltndaki vurucu gcdr.226 MTte Daire Bakanl da yapan ve Mahir Kaynak:

226Hikmet

zdemir (1993); s. 179, 181, 182, 183, 184.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

164 / 1404

Bizim istihbaratmz hi tutmuyorum. u ana kadar hangi yabanc operasyonu ortaya kard? Hibirini. Bir sr oyun oynand, hibirisi engellenmedi. Bizim istihbaratlar gidiyor orada, u adam solcu, u adam sac, u adam dinci. Bu, Trkiyenin byk bir zaafdr. Trkiyenin drt dman vardr: Solcu, dinci, komnist, faist. Bunlar dmandr, yleyse bunlar ararlar.227

1950lerde Trk istihbaratl asndan gzlemlenebilen en nemli gelime MAHn CIA ile ilikilerinin dostluk tesi platforma tarlmasdr. Bu ilikinin dayatmasyladr ki MAH, adeta CIAin yerel (local) birimi gibi almak, i politika istihbaratna arlk vermek durumunda kalmtr.CIA ile girilen byle bir ilikinin Trk istihbarat birimlerine baz bakmlardan olumlu katklar da olmamtr denilemez; CIAden salanan mali fonlar, ABDde eitim imknlar, istihbarat teknolojisindeki ilerlemenin hissedilmesi Fakat bunlarn ne pahasna olduunu da dnmek gerekir. Bu nedenle uzun yllar tek parti rejiminin istihbarat rgt olarak i politika alannda faaliyet gsteren MAHn srtndaki CIA balants ile 1963te, hukuki bir dzenleme sonucu kurulacak MTe dntrme kararn, ok partili sistem asndan yaplan ciddi bir yanl eklinde deerlendirmek doru ve yerinde bir tespit olmaktadr. 1983 tarihli ve 2937 sayl Devlet stihbarat Hizmetleri ve Mill stihbarat Tekilat Yasasna gre yasa koyucu MTe, yrtme grevinde bulunan Bakanlar Kurulu dnda ayr bir organ konumunda bulunan Mill Gvenlik Kurulunun bilgi toplama merkezi grevi vermektedir. Daha ilginci, MTin isteklerini karlamak durumunda olduu kiilerin sralanmasdr. MTin grevlerini dzenleyen 4. Maddenin (a) ve (b) bentlerinde iki kez saylan bu kiiler; Cumhurbakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri ve ilgili Bakanlklar olarak belirlenmitir.Buradan yola karak, Trkiyede Mill Gvenlik Protokolnn aadaki ekilde olduunu iddia etmek mmkndr:
Cumhurbakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri, Mill stihbarat Tekilat Mstear.

Mill Gvenlik Kurulunun siyasi sistem iindeki konumu, bileimi, grev ve yetkileri ile birlikte dnldnde, bir istihbarat rgt olarak Mill stihbarat Tekilatnn yasasndan kaynaklanan, Trkiyeye zg bir olgu gndeme gelmektedir. 28 Haziran 1983 gn ve KKTD 18/101-1528/05467 sayl, Babakan Blent Ulusu imzas ile Danma Meclisi Bakanlna gnderilen, Devlet stihbarat Hizmetleri ve Mill stihbarat Tekilat Yasa Tasarsnn Gerekesinde sz konusu olgu veya baka bir anlatmla Trk istihbaratlk tarihinin bir paradoksu yle itiraf edilmektedir.
Mill istihbarat Tekilat, emsali birok yabanc devletler gizli servislerinden farkl olarak iki ana grevi birden deruhte etmi (stlenmi) bulunmaktadr. Bunlardan birincisi i istihbarat (gvenlik istihbarat) dieri de yabanc devletler istihbaratdr (stratejik istihbarat).(Danma Meclisi Tutanak Dergisi. Cilt 22, 1983, 585 sevk sayl belge)

227Mahir

s. 16.

Kaynak, ktisat Profesr, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 14 Ekim 2012,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

165 / 1404

MTin siyasi sistem asndan yaratt bunalmlarn bir nedeni i ve d istihbarat grevini birlikte yapmasdr. 1965teki tasar Cumhuriyet Senatosunda grlrken Haydar Tunkanat bu olguyu eletirerek unlar sylemitir:
Cumhuriyet rejimi yeni kurulduu zaman dmanlar ok olduundan ileri Bakanlnn asl vazifelerinden olan rejimin gvenlii grevi istihbarata ilaveten Mill Emniyet Bakanlna da verilmi bulunmaktadr. Fakat aradan geen uzun zaman ierisinde jandarma ve polis tekilatmz genilemi ve kuvvetlenmitir. Rejim oturmutur. ayet bu rejimin ve Anayasa dzeninin gvenlii ileri Bakanlnn yz bine yaklaan polis ve jandarma kuvvetleri, yzlerce milyonluk bteleri ile yapamayacaklarsa, 3-5 milyonluk btesi ve be-alt yz personeli ile hem istihbarat, istihbarata kar koyma ve hem de rejimin gvenliinin temini grevini Mill Emniyet Tekilatnn nasl baarabildiinin srrn bilmek elbette faydal olacaktr.

Balangta rejimin gvenlii grevini zerine alan bu tekilat, zamanla benzeri tekilatlar gibi deien artlar karsnda genileyip inkiaf edecei (geliecei) yerde rejimin gvenlii konusuna daha fazla nem vererek tekilatn byk ksmn yurt iine yaym ve iktidarn gvenlii bir reis veya bakann emri altnda ordu ve emniyet kadrolarnda dn alnan personelle kendisine verilen gizli tahsisatla ayakta zor kalabilmi ve dta tekilatlanma ise asgari lde tutulmutur. (Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, Birleim 86, 1965, s.29). MT Mstearl gibi, uygulamada lke genelinde siyaseti gzetleyen bir gizli rgtn ba olan generalin Genelkurmay Bakanl ile ilikisi ordunun kendi hiyerarisi asndan dzenlenmitir.Genelkurmay Bakanlnda olduu gibi yasa koyucu MT Mstearn da Babakana kar sorumlu tutmaktadr, bal deil. Acaba MT Mstear kime veya kimlere baldr? Bu sorunun yantn Mstearn greve atanma srecini inceledikten sonra vermek doru olacaktr.
1965/644 Sayl yasa: MT Mstear, Mill Gvenlik Kurulunda grldkten sonra Babakann inhas ve Cumhurbakannn onamas ile atanr; Mstearla bir askeri ahs atand takdirde, bu ahs grev sresince Silahl Kuvvetler makamlar tarafndan bir denetim ve teftie tabi tutulamaz. (Md.12). 1983/2937 Sayl yasa: Mill stihbarat Tekilat Mstear, Mill Gvenlik Kurulunda grldkten sonra Babakann inhas ve Cumhurbakannn onay ile atanr (Md. 13).

Buna gre, MT Mstearnn kim olacana karar veren makam Mill Gvenlik Kurulu olmaktadr. Babakan inha yetkisini ancak Mill Gvenlik Kurulunda grldkten sonra kullanabilmektedir. MT Mstear iin inha yetkisini kullanrken Babakana kstlama getirilmesi, bu makamdaki kiiye gvenilmediini deil, Mill Gvenlik Kuruluna daha ok gvenildiini gsterir. Babakan bu modelde kendisi katlmam bile olsa, Mill Gvenlik Kurulu kararn (veya grn) uygulayan bir yksek memur durumuna drlmektedir.228 MTin bana kimin geeceine karar verenler, doal olarak ulusal istihbaratn da efendisi olmaktadrlar. 12 Marta giden yolda, 32. Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin Babakan Sleyman Demirel MT konusunda sitemkrdr:
228

Hikmet zdemir (1993); s. 187, 191, 192, 197, 199, 200.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

166 / 1404

stihbarat Tekilat aslnda byk meselelerde Hkmete en son olacak ii syleyememitir. Mesela Angoladaki iki kabile birbiriyle arpm, u kadar Zululu, bu kadar da Mululu lm. Onu size her gn sabah verir. Ama Ankarada sizin altnz oymular onu vermez.

11 Mart 1971 gece yars darbe yaplacan drt general dnda iki kii daha biliyordu. Cumhurbakan Cevdet Sunay ve MT Mstear Fuat Dou. Sunay kke Demirel karmt ama o, ne olursa olsun eski bir askerdi. MT Mstear Fuat Douya gelince, o da bir asker olsa da, yasal olarak Babakana bal bir kurumun bandayd ve derhal durumu Demirele bildirse belki de lkenin kaderini deitirecekti.229 Mill Gvenlik Kuruluna bal bir istihbarat merkezi olarak dnlen MTe yasa ile verilen rapor hazrlama grevi ile parlamenter demokratik sistemin zne aykr hkmler tayabilmektedir. Her ne kadar rapor sunulacak Devlet Organlar arasnda Babakanlk da var denilebilirse de, hkmet tasarsn hazrlayanlarn, Mill Gvenlik kurulu belirtirken Babakanl neden ayrca belirtmediklerini sormak, onlara hakszlk etmek anlamna gelmez. Babakanlk ile MT ilikisinde sorun kayna uradan geliyor: Babakan, MT mstearl gerekten kendisine bal ise, MTe hazrlanan bir raporu yrtmenin ba ve ayn zamanda Mill Gvenlik Kuruluna bakanlk yapan Cumhurbakanna neden kendi eliyle sunmasn? Ayn biimde, Mill Gvenlik Kurulunun teki yelerine Genel Kurmay bakan, Kuvvet komutanlar ve ilgili bakanlara neden vermesin? Yasa koyucu Babakann atlanarak, st makama ve altndaki makamlara (isim belirterek) MT raporlarnn aracsz iletilmesini hkme balamaktadr.MT zerine yaplacak deerlendirmede yalnzca yasadan hareket etmek, bu kurum ile ilgili hukuki tabloyu verecektir. Trkiye gibi bir lkede MTin faaliyetleri hakknda sylenebilecek ok ey bulunmaktadr. Gereki bir deerlendirme bu rgtn faaliyetleri incelendikten sonra yaplabilir. Madalyonunu grnen yznde (kimi evreler kabul etmek istemeseler de) zor ve baskya dayal bir sorgu yntemi ile ikence ve bazen lme giden uygulamalarn olduu bilinmektedir.230 1996da yaanan Susurluk skandalnda, devletin iine kapanmasnn, ser verip sr vermemesinin birinci dereceden sorumlusu Mill stihbarat Tekilatdr. 48, 53 ve 55. Trkiye Cumhuriyeti Hkmetlerinin Babakan Mesut Ylmaz;
Ben (Refahyoldan sonra) hkmetin bana geldikten sonra bu konuda yeni bir aratrma balattm. Babakanlk Tefti Kurulundan bu konuda neler yaplabileceine ilikin bir rapor istedim. Tefti Kurulu Bakan Kutlu Sava bizzat kendisi bu almay yrtt. Bir gn bana MTten gerekli bilgileri alamadn ifade etti. Kendisiyle beraber MTe gittik. MT Mstear Snmez Kksalla bir toplant yaptk. Orada gayet iyi hatrlyorum, MT mstear, bu olayn ok fazla stne gitmenin doru olmadn bize ifade etti.231

Babakann kendisine bal bir memur olan MT Mstearnn telkininebal kalmas;millet iradesini temsil edenlerin Susurluk Skandal gibi karanlk odaklara uzanan bir olay zme konusundakiisteksizliinindelili niteliindedir. Trkiyenin tek bir ulusal istihbarat rgt vardr o da MTtir. Kaos ve istikrarszlatrma operasyonlarnn maas olan eteleri deifre etmek, gerek yzlerini millete gstermek Mill stihbarat Tekilatnn temel grevleri arasndadr. Mill bir istihbarat biriminin asli
229 230 231

Mehmet Ali Birand ve dierleri (2008); s. 213, 246. Hikmet zdemir (1993); s. 209 Mehmet Ali Birand ve Reyhan Yldz; Son Darbe: 28 ubat, Doan Kitap, stanbul, 2012, s. 175.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

167 / 1404

vazifesi, karanlklar aydnla karmak ve lke insannn huzur ve gven iinde yaamasna katkda bulunmaktr. MT, Trkiyenin d istihbaratnn yannda i istihbaratndan da sorumludur, bu sorumluluun bir gerei olarak MTin aydnlatmak zorunda olduu belli bal olaylar unlardr:
6-7 Eyll 1955 Olaylar; 27 Kasm 1970 Kltr Saray yangn; 5 Mart 1972 Marmara Yolcu Gemisi yangn; 28 Haziran 1972 Eminn Araba Vapurunun batrlmas; 1 Mays 1977 Taksim Katliam; 17 Nisan 1978 Hamit Fendolu suikast; 19-26 Aralk 1978 Mara Katliam; Mays - Temmuz 1980 orum Olaylar; 18 Haziran 1988 Turgut zala suikast giriimi; 31 Ocak 1990 Muammer Aksoy suikast; 7 Mart 1990 etin Eme suikast; 4 Eyll 1990 Turan Dursun suikast; 6 Ekim 1990 Bahriye ok suikast; 30 Ocak 1991 Emekli Korgeneral Hulusi Sayn suikast; 23 Mays 1991 Adana Jandarma Blge Komutan Tugeneral Temel Cingz suikast; 7 Temmuz 1991 HEP Diyarbakr l Bakan Vedat Aydn suikast; 29 Temmuz 1992 Emekli Oramiral Kemal Kayacan suikast; 20 Eyll 1992 Musa Anter suikast;24 Ocak 1993 Uur Mumcu suikast; 17 ubat 1993 Jandarma Genel Komutan Eref Bitlisin pheli lm; 4 Eyll 1993 DEP milletvekili Mehmet Sincar suikast; 22 Ekim 1993 Tugeneral Bahtiyar Aydn suikast; 2 Temmuz 1993 Sivas Madmak Olay; 4 Kasm 1993 Emekli Binba Ahmet Cem Ersever suikast; 3 ubat 1994 Tunceli Jandarma Alay Komutan Kazm illiolu cinayeti; 1994 Bolu Dzce Sapanca geninde ilenen Krt iadamlar suikastlar; 12 Mart 1995 Gazi Mahallesi Olaylar; 12 Austos 1995 Mardin Jandarma Alay Komutan Rdvan zden suikast; 9 Ocak 1996 zdemir Sabanc suikast; 24 Ekim 1999 Ahmet Taner Klal suikast; 18 Aralk 2002 Necip Hablemitolu suikast; 19 Ocak 2007 Hrant Dink suikast; 18 Nisan 2007 Zirve Yaynevi Katliam.

Trkiyede istihbarat birimi enflasyonu vardr. Bu istihbarat danklnn, ikinliinin ve grev rtmelerinin temel sebebi, yasal bir boluk veya yasal yetersizlikler deildir; tek cmleyle silahl kuvvetlerin fiili durumdan kendisine vazife karmasdr. Bat alma Grubu ve EMASYA rneklerinde; Jandarmaya Trkiye Cumhuriyeti vatandalarn fileme yetkisi, Jandarma Tekilat, Grev ve Yetkileri Kanununda ve dier kanunlarda verilmemiken,Jandarma Genel Komutanl bu alanda istihbarat faaliyetlerinde bulunmutur. 1985 ylnda Polis Vazife ve Salahiyet Kanununa 7. madde eklendi:
Polis devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, Anayasa dzenine ve genel gvenliine dair nleyici ve koruyucu tedbirleri almak, emniyet ve asayii salamak zere, lke seviyesinde istihbarat faaliyetlerinde bulunur, bu amala bilgi toplar, deerlendirir, yetkili mercilere veya kullanma alanna ulatrr. Devletin dier istihbarat kurulularyla ibirlii yapar.

Uzun sre Jandarma stihbarat Tekilat olan JTEMin varlnn inkr edilmesinin altnda yatan sebep; prensip olarak jandarmann istihbarat retme yetkisinin olmay ve bu yetkinin belirtilen kanun maddesiyle lke iinde Emniyet Genel Mdrl stihbarat Daire Bakanlna verilmi olmasdr. 1985 ylnda yaplan deiikliin anlam uydu: Sivil iktidarlarn darbelerden hi haberi olmuyordu, ama artk olacak. Nitekim 28 ubat srecinde Bat alma Grubu denilen mekanizmann faaliyetleri polisin toplad istihbaratla ortaya kmt. Jandarma, Polis Vazife ve Salahiyet Kanununun 25. maddesine dayanarak, polisin bulunmad blgelerde istihbarat toplama hakkna sahip olduunu ileri sryor. Bu maddede: Polis tekilat bulunmayan yerlerde il, ile ve bucak jandarma komutanlar ile jandarma karakol komutanlar bu kanunda yazl vazifeleri yapar ve yetkileri kullanrlar. denilmektedir. Hlbuki Jandarma Genel Komutanl unsurlar kendi sorumluluk sahasnda

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

168 / 1404

olmak kaydyla ancak ve ancak, suu nleme amal teknik istihbarat ve teknik takip yapabilir. Peki, kanundaki ak maddeye ramen jandarma bunu nasl yapabiliyor? Askerin Trkiyede oluturduu fiili durum ve nfuzundan yararlanarak komutanlarnn emriyle yapabiliyor.232 Genelde askeri istihbaratn zelde Jandarmann yapt bu istihbarat faaliyetleri; yetki ve grev tecavz niteliindedir ve aka kanun ddr ve sutur. Jandarmann tm lke genelinde yapt filemeler gibi, 9 Kasm 2005te emdinlide yaanan olayda233 da iki Jandarma Astsubaynn, polis sorumluluk blgesinde, habersiz ve izinsiz olarak yaptklar eylem bu kapsamdadr. Trkiyedeki askeri otoritenin devlet iindeki zerk alannn zemini iki katmanldr. lki yasalar katmandr. Sivilleme sreci bu birinci katman bir lde krmtr. kincisi, zellikle 28 ubat dneminde tahkim edilmi olan ynetmelik ve protokoller katmandr. Sivilleme sreci bu ikinci kademeye hemen hi ulamamtr. Denebilir ki bugn askeri vesayet rejiminin deimeyen unsurlarnn en nemlileri, mill gvenlik dzenine 28 ubatta dhil olan girdilerdir.28 ubatn bu adan kalc etkisi 2000li yllarda fark edilmitir. Bu etkinin, daha dorusu devletin i ileyiinin, mlki, istihbari ve asayi alannn grece askeriletirilmesinin kkeninde EMASYA234protokol yatar. Bu protokole gre, illerdeki askeri otorite valilerden izin almadan da (daha sonra bilgi vermek ve izin prosedrn yerine getirmek kouluyla) acil durumlarda asayi olaylarna mdahale edebilmektir. Bu erevede her ilde askeri garnizonda dzenli faaliyet gsterecek, yani kurumlaacak bir gvenlik birimi kurulmutur. Bu birim askeri ve sivil istihbarat ve operasyon planlamasnn, tehdit ve tehlike deerlendirmelerinin merkezi olarak faaliyet gstermektir. u aktr: Her ilde askeri bir birim iinde oluturulan Asayi Gvenlik Merkezleri sivil emniyeti ve mlki amiri istihbarat, deerlendirme ve planlama asndan askere baml klmtr. Tm toplumsal ve istihbari bilgiler askerin elinde birikmekte, fileme235 doal bir ilem haline gelmektedir. MT, emniyet istihbarat asndan bir anlamda iller dzeyinde bu askeri birimlerin baml deikeni haline gelmitir. Bu durum yaygn, tehlikeli ve sradan bir askerileme srecine iaret etmektedir. En nemli noktalardan birisi Trk Silahl Kuvvetlerinin i gvenlik doktrinini bu protokole gre yaplandrm olmasdr. Tedbir alma gerekesiyle askeri merkezli fileme, istihbarat ve operasyonlar byle yaygnlamtr.236 28 ubat srecinin ardndan yaklak 6 milyon kiinin
232

Gltekin Avc; Karanlk likiler Susurluk emdinli ve Dantay Olaylarnn ifresi, Birey Yaynclk, stanbul, 2006, s. 201-203.

233Jandarma

Astsubay Ali Kaya iin, Tanrm, iyi ocuktur diyen dnemin Kara Kuvvetleri Komutan halen emekli Genelkurmay Bakan Yaar Bykant, konuyla ilgili olarak komisyonumuza unlar ifade etmitir: 97 baharnda Kuzey Iraka operasyon yaptk. 2 tane yardmcm vard. 1 tane Trk Silahl Kuvvetlerinden tmgeneral, 1 tane de pemergelerden yardmcm vard, pemerge komutan diyorlard onlar. Onlarla konumam lazm. Ali Kaya ok iyi Krte konuurdu, Jandarmada grevli. Yanma verdiler ki tercmanlk yapsn diye. Oradan tanyorum yani iki ay Kuzey Irakta bana tercmanlk yapt. Ben onu tanrm, yle ocuktur. dedikten sonra o cmlenin devam o: Bir kusuru varsa cezasn eker. Maalesef bizim insanmz byle. Hani Abdestsiz namaz klmak gnahtr. dersiniz abdestsizi atarsanz Namaz klmak gnahtr. olur. Ona benziyor. Yani o cmlenin ikinci paragrafn bazs yazd, bazs hi yazmad. (Yaar Bykant, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, stanbul Dolmabahe Saray, 8 Kasm 2012, s. 12, 13)
234EMASYA

Protokol (Emniyet, Asayi, Yardmlama): ileri Bakanl ile Genelkurmay Bakanl arasnda 5442 sayl l daresi Kanunu 11/d maddesigereince alnmas gereken mterek tedbirlere ilikin 7 Temmuz 1997de imzalanan protokoldr. Dnemin ileri Bakan ise Murat Baesgioludur. boyutlaryla 28 ubat (2):EMASYA ey ifade etmitir: (1) Asayi alannn askeriletirilmesi ve bu erevede tm illerde n tedbir ad altnda toplumun tasnif edilmesi ve filemeler yaplmas, (2) Gerektiinde siyasete ve kamusal alana tmyle koyacak darbe planlarnn EMASYA planlarna enjekte edilmesi, (3) Askere toplumsal olaylara dorudan el koyma, kendi bana hareket etme imknnn verilmesi. Askeri yapnn i gvenlik alanna srekli ve denetleyici bir biimde yerlemesi olarak tek cmleyle tanmlanabilecek 'EMASYA dzeni' faaliyetlerini bundan iki yl ncesine, 2010 ylna kadar, protokol ilga edilene kadar srdrmt. Sorular udur: Bu 10 yln bilanosu nedir ve topluma dair filer nerededir? (Ali Bayramolu, Yeni afak Gazetesi, http://yenisafak.com.tr/yazarlar/AliBayramoglu/yasayan-boyutlariyla-28-subat-2/34429 Eriim: 16 Ekim 2012). Ali Bayramolu; 28 ubat Postmodern Bir Darbenin Sosyal ve Siyasal Analizi,Birey Yaynclk, stanbul, 2007, s. 91,

235Yaayan

236

92.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

169 / 1404

filenmesine neden olan bu protokol 2010 ylnda kaldrlmtr.237Eski Emniyet stihbarat Daire Bakan Blent Orakoluna gre de, EMASYA faaliyetleri kapsamnda komutanlklar, Trkiyede 11 milyon insan filemitir. Bu filer de halen Mill stihbarat Tekilatnda tutulmaktadr.238 gvenlik istihbarat, bu konuda rtn sahip olduu teknoloji ve almalaryla ispatlam olan Emniyet Genel Mdrl stihbarat Daire Bakanlna braklmaldr. Bu saha esasen bir su istihbarat mahiyetini tamaktadr. MT, ana istihbarat servisi olarak hasseten d istihbarata ynelmelidir. ABD modeli CIA-FBI ayrmna gidilmeli. FBI (Federal Bureau of Investigation- Federal soruturma brosu) i gvenlik istihbarat yapmakta olup ayn zamanda adli polis olarak grev yapmakta ve ABD Federal Savclarna fevkalade yardmc bir istihbarat birimi durumundadr. MT, kanuna gre drt makama bilgi vermekle grevlidir. Cumhurbakan, Babakan, Genelkurmay Bakan ve MGK Genel Sekreterlii. Bu drtlden Genelkurmay Bakan ve MGK Genel Sekreterlii karlmal, ulusal istihbaratn ncelikle sivil otorite elinde toplanmas temin edilmelidir. Dier ikisine istihbarat ak gerektiinde bu iki sivil otorite tarafndan salanmaldr. nk Genelkurmay istihbarat Bakanl (J2) ve Kuvvet Komutanlklar istihbarat Bakanlklar geni bir yelpaze olarak zaten Genelkurmay Bakannn nfuz ve kontrol altnda olup, bu birimlerin faaliyetinden hibir sivil otorite ve mercii haberdar deildir. Askeri istihbarat yelpazesinin hibir sivil makam ve kiiye ball, kontrol, denetimi, bilgi verme mkellefiyeti sz konusu olmadndan (Cumhurbakanna bile), demokratik hukuk devleti mekanizmalar dikkate alndnda lkemiz asndan paranormal bir konumda olduu bir vakadr. Bu cihetle askeri istihbarat birimlerinin st seviyede Mill Savunma Bakanna ve dolayl olarak Babakanla ballnn temin edilmesi kanlmaz bir mecburiyettir. stihbarat, bilhassa gnmzde entelektel ve stratejik vizyon gerektiriyor, bu itibarla MT askeri kadrolardan arndrlmal ve sivil hviyetine kavuturulmaldr.239 Sivil siyasi otorite, tekil ettii tamamen kendine bal sivil bir istihbarat servisi kanalyla orduyu izletmeli ve ordu iindeki antidemokratik filizlenmeleri derhal durdurmal ve bylelerini ve bunlara n ayak olanlar ordudan derhal kovmaldr. Trkiye 21. asrda gerekten demokrasi oyununu kuralna gre oynamak istiyorsa, demokrasi istiyorsa, bunun asker ile deil siviller ile gerekleecei idrakinde olmaldr. Evet, yllar boyu ulusal gvenlie tehdit olarak Komnizm, Krtlk, Trklk rtica grlm ve istihbarat servislerimiz de bu tehditlere gre konulandrlmtr. Dikkat edilirse bu tehditler arasnda bir tek d tehdit vard o da Sovyet Rusyann kmesiyle bitti. Artk maalesef hibir d odaklanma ve hedef kalmam ve tamamen ie dnk bir gvenlik kaygsyla KGB sendromlu paranoya toplumuna dnlm durumda. Zaten d istihbarat odaklarnn istedii de buydu ve baardlar. Vakit kaybedilmemeli ve kendi toplumunu takip eden bir byk birader devleti anlay terk edilerek, devletleraras denge ve stratejik menfaatlere dayal operasyonlar mercek altna alan bir istihbarat odaklanmasna gidilmelidir.240

237

Mehmet Baransu; Karargh, Karakutu Yaynlar, stanbul, 2010, s. 485.

238Blent

Orakolu, Eski Emniyet stihbarat Daire Bakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 16 Ekim 2012, s. 108. Gltekin Avc (2008); s. 232.

239 240

Gltekin Avc; Genelkurmay Cumhuriyeti, Ordunun Devleti mi Devletin Ordusu mu? Metropol Yaynlar, stanbul, 2008, s. 186, 230.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

170 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

171 / 1404

11. Medya, Aydnlar, Sivil Toplum ve Darbeler


Tanel Demirele gre, Askerler meruiyet arayn darbe kadar nemsiyor: Trkiyede askerler siyasete her mdahalelerinde farkl toplumsal kesimleri birbirine kar kullanabiliyorlar. Darbelere destek devirirken karsna aldklar bir kesime kar tekilerin desteini u ya da bu ekilde alyorlar.241Devlet geleneinin de etkisiyle anayasaya uygunluk ve hukukilik endiesi o kadar ileri gitmitir ki; Trk darbecilerinin darbelerden sonra yardma ilk ardklar meslek grubu niversitelerin hukuk ve siyasal bilimler alanndaki retim yeleridir. Her askeri mdahaleden sonra niversitenin szl ve yazl olarak darbenin merutiyetine dair fetva vermesi alkanlk haline gelmitir. Trkiyede asker, fiili iktidar ele aldnda kendisine akl vermek isteyen ok sayda okur-yazar daima hazr bulmaktadr.242 Cemil Meri aydnn vasflarn yle sayar: Aydn olmak iin nce insan olmak lazm. nsan mukaddesi olandr. nsan hrlamaz, konuur, maruz kalmaz, seer. Aydn, kendi kafasyla dnen, kendi gnlyle hisseden kii. Aydn yapan; uyank bir uur, tetikte bir dikkat ve hakikatin btnn kucaklamaya alan bir tecesss.243 Darbe dnemlerinde akademisyenlerin ounluu, askerin politik ve sivil alana mdahil olmasn yadrgamam bilakis onaylayan bir sylem gelitirmilerdir. rnein, Enver ziya Karal gibi nemli aydnlar ve Hseyin Nail Kubal ve Sddk Sami Onar gibi hukukular bir taraftan darbeyi onaylarken, dier taraftan bunlarn bir ksm askeri rejimin yasa yapma srecine dhil olarak militarist rejimin organik aydnlarna dnmlerdir. Darbenin olduu gn stanbul niversitesinden yeni anayasay hazrlamak amacyla Ankaraya getirilen be hukuk profesr 28 Maysta yaymladklar bildiri ile Demokrat Partinin anayasaya aykr olarak kurduu Tahkikat Komisyonlar nedeniyle meruluunu kaybettiini ve bu nedenle askeri mdahalenin hakl olduunu ifade ettiler. Yine bu isimlerin hazrlad ve 14 Haziranda yrrle giren 1 Sayl Yasa, darbenin kanunla orduya verilen: Cumhuriyeti kollamak ve korumak vazifesi temelinde yapldn belirtmitir. Bylelikle hocalar ordunun ihtilal eylemini anayasal, hukuksal ve bilimsel bir klfa soktuklar gibi daha sonraki darbeler iin de yasal bir gereke icat etmi oldular.244 27 Maysta aydnlarn yaad durumun bir benzerine, 1971 muhtras sonrasnda rastlanr. Demokrasi kavram zerinde henz bir konsenssn salanamad, demokrasinin herkese ayn eyi ifade etmedii dnemlerdir. Parlamento d muhalefet hareketi ne geerken baz radikal sol gruplarda silahl propaganda ve darbeci oluumlar iinde alma tercih edilir bir yntem olmutur. ok partili hayat kmseyen, Bat demokrasisini cici demokrasi,
241 242 243 244

Muhsin ztrk (2012); s. 109. Hikmet zdemir (1993); s. 47. Cemil Meri; Bu lke, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 54. Ali Balc (2011); s. 55.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

172 / 1404

Filipin demokrasisi ifadeleriyle kmseyen ve temelde tek partili otoriter rejim zlemi ierisinde olan darbeci devrimcilerin muhtray selamlamalarn ortaya koyan pek ok veri bulunmaktadr. Muhtrann ertesi gn Cumhuriyet Gazetesinin Devrimci ordunun sesi maneti ile kmas, solcu olarak bilinen ke yazarlarn destek yazlarn kaleme almalar, devrimci kurulularn destek mesajlar yaynlamalar bunun somut gstergeleriydi.245 Darbeci devrimciliin savunucusu Devrim dergisi byk bir mutlulukla Ordu Antikemalist Gidie Artk Dur Dedi manetiyle kmt.246 O dnemin etkili dergilerinden Devrimin247 yaz ileri mdr Hasan Cemal, o yllardaki eilimiu cmlelerle zetlemektedir: Genler dhil byk ounluumuz, ok partili rejimi kmser, Bat Demokrasisi deyince tylerimiz diken olurdu. Biz gerek demokrasiden, proletarya diktasn, nc Dnya lkelerinin tek partili otoriter rejimlerini, Sovyetlerdeki, indeki ya da Kbadaki diktatrlkleri anlardk.248 Demokratlktan darbecilie ynelii siyasi sefalet olarak nitelendiren Babr Pnar: Halkn desteini arkasna alamayan burjuva sol partilerin, burjuva sa partilerin hkmet olmalar durumunda; ordunun sopasnn glgesi altnda zgrlk ve demokrasi havarisi kesilmeleri, kafalarnn arkasnda yer alan devletin sahibi biziz yargsnn da vurumudur ve bu baylarn orduyu halkn ordusu gibi gsterme abalar byk bir aldatmacann parasdr.249 Hasan Blent Kahraman, farkl bir bak asyla Trkiyede ordu ile aydnlar arasnda bir mcadele olduunu ifadeeder:
Ben Trkiyedeki modernlemenin Osmanldan beri tarihsel blok (ordu, aydnlar ve brokrasi) ile yapldn; fakat bu bloun zaman zaman kendi i iktidar mcadelesinin siyaseti belirlediini dnyordum. 1920-30larda bu hareket bir btn. 1950de evre, tarihsel blou yeniyor. 1960ta tarihsel blok bir btn olarak iktidar darbe ile evreden geri alyor. Ama 1961den itibaren tarihsel blok kendi iinde atlamaya balyor. Aydnlarla ordu arasnda mcadele var. Doan Avcolu gibi baz aydnlar ordusuz olmuyor diyor, baz aydnlar da kendilerini o dnemdeki Marksist rzgrlara kaptrarak ordu tarafndan dlanyor. Ve 12 Mart aslnda Demirele ve evreye kar bir muhtra deil, ordunun belli bir kanadnn

24512

Mart 1971 Muhtrasna destek mesajlar yaynlayan devrimci kurulular arasnda: Trkiye retmenler Sendikas, Devrimci Avukatlar Birlii, Harita ve Kadastro Mhendisler Odas, Trkiye Mill Genlik Tekilat, Teknik Personel Sendikas, niversite Asistanlar Sendikas, Mimarlar Odas, Trk Hukuk Kurumu, Elektrik Mhendisleri Odas, naat Mhendisleri Odas, ODT Mezunlar Cemiyeti, Dev-Gen, Maden Mhendisleri Odas, Trkiye Orman Yksek Mhendisleri Sendikas gibi rgtler bulunmaktayd. Davut Dursun (2003); s. 65. Doan Avcolu Tehis ve Tedavi balkl yazsnda unlar dile getirmitir: Cici demokrasinin artk sonu geldi. Fakat can ekimesi hayli zaman alabilir. Parlamento ve hkmet, yurdumuzu anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokmu, Atatrkn bize hedef verdii ada uygarlk seviyesine ulamak midini kamuoyu da yitirmi ve Anayasann ngrd reformlar gerekletirememitir. Trkiyemiz cici demokrasi uruna 25 yl israf etti, yeter artk. Doan Avcolu, Tehis ve Tedavi, Devrim, say: 73, 17 Mart 1971. Davut Dursun (2003); s. 66.

246

247Doan Avcolu ve Mill Demokratik Devrim: Avcolu 1961'de Mmtaz Soysal ile birlikte kurduu, yaymn 1967'ye dein srdrd Yn dergisiyle 1960 sonras siyasal dnce ortamnda etkin bir rol oynad. Yn dergisinde yaymlanan yazlarnda bir tr Kemalist sosyalizm anlayn savundu. Avcolu, 1968-1969 yllarnda ise CHP Yksek Danma Kurulu yelii yapt. 12 Mart 1971 Muhtras'na kadar kard haftalk Devrim Dergisinde yaymlanan yazlarnda devrimin Kemalist aydnlarn yol gstericiliinde ve Kemalist gen subaylarn nclnde geni bir cephe tarafndan Mill Demokratik Devrim olarak gerekletirilebileceini ne srd. Trkiye'de Orduyu tahrik ederek solsosyalist, bir eit Baas ynetim kurdurmak iin ciddi faaliyetler vard. 12 Mart 1971 muhtrasndan sonra 9 Mart 1971 darbe teebbsnde orduyu bakaldrmaya tevik iddiasyla Emekli Korgeneral Cemal Madanolu ile birlikte yarglanan ve beraat eden Avcolu 1973'te siyasal yaamdan ekildi. 248 249

Davut Dursun; 12 Mart Darbesi Hatralar Gzlemler Dnceler, ehir Yaynlar, stanbul, 2003, s. 50, 65.

Babr Pnar; 27 Mays Darbesinin Snfsal Analizi, Resmi Tarih Tartmalar - 9, 27 Mays: Bir Darbenin Anatomisi, zgr niversite Kitapl, Ankara, 2010, s. 122.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

173 / 1404

dier kanadna verdii bir muhtradr. 1980de ordu, aydnlar bu defa tamamen oyun dna atmak iin darbe yapyor.250

Jakobenler, Fransa devrimini korumak iin sertlik yanls olan, devrim elden gidiyor diyerek kan dkmekten ekinmeyen taraftarlara verilen ad. Baz aydnlara gre jakobenlik, ok saygdeer ve soylu bir hareket ve tepeden inmeci hareketlerin tmne jakoben demek de yanl. Fransz devrimiyle beraber atma kltr zerinden siyasetin yrtld Fransa, 2. Dnya sava sonras totaliter, pozitivist, kurgulayc rasyonalist yapdan syrlarak demokratikleti. Yani Fransa, kat ve sert modernlemesini deitirip, post-modernizm ve benzeri adlar verdikleri yeni siyaset felsefesi ile Anglo-Sakson ekole olduka yaknlayor. Demokrat olduunu iddia eden baz aydnlarn aslnda jakoben olduunu syleyen Niyazi ktem:
Sol dnceye yanda olanlarn byk bir ksm 12 Mart dneminde ok byk sknt ekmilerdi. O dnemin felsefesi uydu; hibir demokrasi kendisini reddetmeyi hedefleyen siyasi dncelere yer vermez. Bunu zellikle Komnizmle Mcadele Dernekleri kullanyorlard. O dnemin solcular bundan da ok rahatsz oluyorlard. 90lardan sonra i tam tersine dnd. imdi o solcular dnce zgrl ho ama demokrasiyi tehdit eden dncelere hayat hakk tannmasn diyorlar. te militan demokrasi dedikleri ey. Hlbuki kendileri bu sknty ekti. nk o dnemde sosyal demokratlar solun her fraksiyonuyla ayn kefeye konuyordu, dolaysyla sosyal demokratlar ok sknt ektiler. imdi de Fethullah Glenle Hizbullah ayn kefeye konuyor. Yanl. Rousseaudan John Lockea geelim derken sistem deiiklii neriyorum. Ama benim daha ziyade arlkl olarak zerinde durmak istediim nokta u; gelin biraz bunun st yapsn oluturalm, grn artk Anglo-Sakson sisteminin zgrlkln, demokrasisini, dayanm olduu siyaset felsefesini.

Aydnlanmann dnyaya armaan ettii iki ekol var; birincisi Rousseaunun ncln yapt ve Fransayla zdeletirilen Fransa ekol, ikincisi John Lockeun fikir babaln yapt ve ngiltere ile birlikte anlan bugn Amerikayla zdeleen Anglo-Sakson ekol. Birincisi sosyalist, dieri ise liberal karakterli. Birincisinin devleti, toplumcu zellii var; Halka ramen halklk laf bu ekol iin sylenmi. Ahmet Arslann deyimiyle Rousseaunun temsil ettii aslnda totaliter demokrasi gelenei, ya da demokratik totalitarizm; Lockeun temsil ettiine aslnda totaliter demokrasi gelenei, ya da demokratik totalitarizm; Lockeun temsil ettiine liberal demokrasi demek de mmkn. Birincisinde birey olarak insann yaam toplumun genel iradesinin ne dediine ve devletin nasl uygun grdne bal iken ikincisinin de birey sistemin merkezinde yer alyor. Lockea gre, devletin korumakla sorumlu olduu bireyin mutlak ve temel baz haklar var; din ve vicdan hrriyeti, ifade hrriyeti ve mlkiyet haklar gibi. Bu ekolde, Niyazi ktemin ifadesiyle birey sadece cezalandrma hakkn devlete devreder. Ahmet Arslan da benzer bir eyi sylyor: Lockea gre devlet ancak doutan itibaren geerli devredilemez temel haklarn korumak grevini stlenir. Bu ayn zamanda devlete biilen rol gsteriyor; devlet yarglama, d ve i gvenlik ilevleri yklenmekle yetinmelidir. Toplumsal hayat bireyin, sivil topluluklarn belirleyecei bir alandr.251 Cumhuriyetin ok dar, jakoben, fanatik ve Trk toplumunun temel ihtiyalarna uymayan bir adalama anlay var. Mesela, 17 Kasm 1924te Kzm Karabekirin kurduu
250 251

Muhsin ztrk (2012); s. 74. Muhsin ztrk (2012); s. 85, 87, 94, 95.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

174 / 1404

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas. Bu parti programnda kendisinin liberal olduunu yazyor, ademimerkeziyet fikrine, demokrasi fikrine bal olduunu ilan ediyor. Bunu, Atatrk Nutukta En hain dimalarn kurduu irtica partisi. olarak niteler. smet Paa 1946da demokrasiye gemeye karar verdiinde demokrasiye geiin skntlar yaanyor. nk smet Paada, etrafnda ve Trkiyenin entelektellerinde, bu 1925le 1946 arasndaki ideolojik eitimin meydana getirdii bir artlanma var; Halk gerici, halk serbest brakrsak irtica gelir. diye. Yakup Kadri Karaosmanolunun 1949 ylnda yazd, 1950 ylnda yaymlanan Panorama isimli bir roman vardr. Romanda; Trkiye seimlere gider, seimleri mrteciler kazanr, ikinci 31 Mart yaanr ve mrteciler ilericilerin evlerini basarak onlar ktr ktr keserler. 1949da yazlan bir romanda, demokrasiden nasl korkuluyor, nasl bir fikir yerletirilmi, nasl bir artlanma yaplm grlebiliyor. smet Paa sonradan 1948lerde, Faik Ahmet Barutuya diyor ki: Terakkiperver Frkay kapatmakla ok byk hata yaptk. Mesela, Yakup Kadri Karaosmanolu -rahmetli, edebiyatmzn en byk, en saygn isimlerinden biridir- yayor olsayd hi kimseden emir almadan 28 ubatta herhlde alk tutard. O da rticaya Kar Topyekn Sava diye nutuk atabilirdi. Trkiyede byle arpk bir adalk anlayyla, baka trl bir adalama olamayaca artlanmasyla yetimi geni bir okuryazar kesimi, geni bir burjuvazi kesimi var.252 lkenin okumu, kltrl, mnevver insanlar 1960l yllarn en etkili iletiim gc olan yazl basn araclyla, fikirlerini halkla paylamaktaydlar. 27 Mays darbesinin ardndan, toplum zerinde etkili yazlar kaleme alan baz aydnlarn gazetelere yansyan fikirleri:Ulus Gazetesinde yazan Blent Ecevit yazsna Karanlk gnlerin sona erdi! Gnaydn Trk Milleti! girii ile balyor:
etin bir medeniyet snavn, bir hrriyet, haysiyet ve insanlk snavn, sen yalnz Trk tarihine deil, insanlk tarihine de eref sayfalar katacak bir baar ile geirdin Dn Trkiyede byk bir inklp gerekleti, kkleti Bu inklp vatanda uurunda boy verdi, genlik kan ile suland, ordu eli ile pekiti Trk milleti dn ordusu ile vnmekte ne kadar hakl olduunu bir kere daha grd Trkiye halk, dn sabah uyandnda gnein yla beraber hrriyetin aydnlna da kavutu. Bu aydnl ona, Trk Ordusu, bir byk mjde olarak, gecenin karanlnda sesiz sedasz hazrlayp hak ettii bir armaan olarak, gn yla beraber sundu. Sa olasn Trk Ordusu! Gnaydn Trk Milleti!(Gnaydn Trk Milleti! Blent Ecevit, Ulus Gazetesi, 28 Mays 1960)

Ulus Gazetesinin bir dier yazar Doan Avcolu ise, 1 Haziran tarihli yazsnda elitist bir gr ileri srer:DPyi okuma yazma bilmeyen birinin oyu ile profesrn oyunu bir tutmakla eletirir ve sekinlerini lke ynetimine getirmeyen iktidarlarn baar ansnn olmadn vurgular:
Sabk iktidara hkim olan bir kanaat vard: Demokrasi ba rejimdir. Bir profesrn reyiyle okuma yazma bilmeyen bir vatandan reyi msavidir. Bu inann tabi neticesi, sayya ehemmiyet verilmesi, bir memleketin zn tekil eden aydnlarn en sekinlerine, yani susmayan niversite hoca ve talebelerine, gen subaylara, mcadeleci yazarlara, hlasa Atatrkn inklplarnn bekiliini yapmakla vazifelendirdii aydn genlie dudak bklmesi oldu. Say kalitenin yerini ald Bilhassa Trkiye gibi henz iktisadi gelime safhasnda bulunan, halli zaruri muazzam iktisadi ve sosyal meseleler karsndaki bir memlekette, cemiyetin en dinamik elamanlar, iktidarn evkle hizmetinde olmadka, onu desteklemedike, iktisadi ve sosyal kalknmay gerekletirmek imknszdr. (Doan Avcolu, Ulus Gazetesi, 1 Haziran 1960).
252Taha

Akyol, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 4 Ekim 2012, s. 16.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

175 / 1404

Sonrasnda ise, demokrasinin ba rejim olduu ynndeki yaklamlar doru bulduunu ancak, demokrasinin;en sekinlerin iktidara gemesine imkn verdii ve iktidar, ordudaki, niversitedeki, basndaki, vs. en dinamik elamanlar tarafndan desteklendii takdirde, Trkiye gibi az gelimi bir memlekette payidar olabileceini ne srer. Akamda yazan Aziz Nesin ise ayn gn 28 Mays 1960 Az gittik Uz Gittik isimli kesinde 28 Mays kutsayan yazsna Sa ol generalim, sa ol albaym, yarbaym, binbam, yzbam! sa olun yiit komutanlarm! Var olsun Trk Ordusu! giriiyle balyor:
Kara gnlerin acsyla ezgisiyle deil; halkmzn, aydnlarmzn bu son yiite davran karsnda, sevin gzyalar dkerek yazyorum Atatrkn en kutsal varlmz Cumhuriyeti emanet ettii ama kendini bilmezlerin oluk ocuk diye kmsedikleri gen niversitelim! Temiz anlnda talanan boncuk boncuk terler, akttn mbarek kan boa gitmedi. O kandan, o terden, yiit Trk Ordusu, Trk ulusuna prl prl hrriyet armaan etti. Kara cbbeli diye aalanan, saygdeer hocalarm, yurdumuzun ile ekmi aydnlar, bilginleri, sayn profesrlerim! En kara gnlerde alnlarnzda parlayan klar, tkettiimiz soluk boa gitmedi. O klardan, o dertlerden, yiit Trk Ordusu, Trk Ulusuna, ite bu nurlu gn yaratt.(Sa ol generalim, sa ol albaym, yarbaym, binbam, yzbam! Sa olun yiit komutanlarm! Aziz Nesin, Akam Gazetesi,28 Mays 1960).253

Akam Gazetesinin bir baka ke yazar olan Vecihi nal, 10 Hazirandaki makalesinde gnmzde de kullanlan bir ifadeyi balk olarak kullanyor. Ayaklar ba olursa:
Gemiten ders almayan ve insanlar mideden ibret birer yaratk sanan gz dnm diktatrlerin kara zincirine, 27 Mays sabah, gn aarmadan yenileri katld. Basn umumi efkr hazrlayarak grevini yapt. Aydn genlik, Atatrkn kendilerine emanet ettii Trkiye Cumhuriyetini korumak iin can verdi ve ordu, milletin kurtarc melei olduunu ispat etti. (Ayaklar Ba Olursa, Vecihi nal, Akam Gazetesi, 10 Haziran 1960).

Cumhuriyet Gazetesinin bayazar Nadir Nadi 28 Maystaki kesinde, vatanda ordunun arkasnda kenetlenmeye arr:
Trk Silahl Kuvvetleri, bu artlar altnda devlet idaresine el koyarak patlamasna ramak kalan karde kavgasn nlemeyi bilmilerdir. Yaadmz gnlerin ciddiyetini ve her birimize den vatanda borcunu unutmayalm. Bu bor azmsanmayacak kadar ardr. Her eyden nce, sevgili vatanmz huzura kavuturmak uruna olaanst sorumluluk yklenen kahraman ordumuza gvenelim. Milletimizin gz bebei, kahraman ordumuzun yapt ilk hamlenin vatanda kan dklmeksizin baarlmas, bize iyi yarnlar mjdeleyen bir talih eseridir. Yaasn Trk Milleti! Yaasn onun kahraman ve erefli ordusu! (Nadir Nadi, Cumhuriyet Gazetesi, 2 Mays 1960).

Yaar Kemal de darbenin yarat cokudan payn almtr. 11 Haziranda yaynlanan yazsna Zulm baln atar ve okurlarn, sonraki gnler iin yreklendirir:
Bizim milletimiz gl millet, yapc millet. Her hareketinde bunu grdk. Temel devrimlere ynelirsek, aydn olarak, asker olarak onun istekleriyle birlikte olursak, ok az, ama ok az bir zamanda ileri bir millet olmamak iin hibir sebep yoktur.
253

Renan Acar; Basn ve 27 Mays Darbesi, Resmi Tarih Tartmalar - 9, 27 Mays: Bir Darbenin Anatomisi, zgr niversite Kitapl, Ankara, 2010, s. 207, 208, 211.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

176 / 1404

Bunu bylece bilip imdiden kollar svamalyz. Kemal,Cumhuriyet Gazetesi, 11 Haziran 1960).

(Zulm,

Yaar

Cumhuriyetin bir dier yazar Hamdi Varolu ise, Kadife eldivenli Orduya baln att 4 Haziran tarihli yazsnda keskin cmleler kurar. Yazar, kan ve intikam peindedir:
Hrriyet mjdesini, senin kahraman bir subayndan aldm ilk gece gzmn nnden gitmiyor anl ordu! Demir elindeki kadife eldiveni artk kar. alnan haklar geri alnrken senin demir eline ok muhtacz. alnanlar, inenenleri, ezilenleri, yok edilenleri kurtaran elin nasl bklmez bir el olduunu, bu memleket de btn dnya da grsn! (Kadife eldivenli Orduya, Hamdi Varolu, Cumhuriyet Gazetesi, 4 Haziran 1960).254

Milliyet Gazetesindeetin Altan, darbe ncesi ve sonrasnda ok heyecanldr. 27 Maysta Ta isimli kesinde Byk Gn baln kullanr:
Btn Trk vatanperverleri bu muazzam ve anl gnn sevinci ve heyecan iindedirler. rm, sfli politika ve tertiplerinin ahsi ihtiraslarla Trkiyeyi en tehlikeli badirelere, karde kavgalarna srklemek zere olduu bir srada, Trk Silahl Kuvvetlerinin medeni bir ekilde devlet idaresine el koymalar ve memleketi karanlk bir akbetten kurtarmalar, tarihimizin byklne yakan mutlu bir hareket olarak, Milletimize hr ve insan Haklarna uygun yeni ufuklar amaktadr Hakiki hrriyetin saati almtr. Atatrkn nklplarna bal olarak demokratik bir memlekette Trkln erefine yakan bir nizamn temelleri atlmaktadr. Yaasn Trk Milleti, Yaasn Trk Ordusu. (Byk Gn, etin Altan, Milliyet Gazetesi, 27 Mays 1960).

Abdi peki30 Maysta kaleme ald yazsnda askerin iba yapmasn nasl bir umutla beklediklerini anlatmaya alr:
Size iki hafta evvel yazdmz mektup u satrlarla bitiyordu: Daha anlatmak istediimiz ok ey var. Onlardan da bahsedeceimiz gn inallah ok yaknda gelecektir. Bu cmlenin ifadesi o gnk rejimde kan bir gazete iin ok tehlikeli bulunmu ve kelimelerde deiiklik yaplmt. Ama mana aynyd ve arif olan anlyordu. Bugn gelecekti, yaknlamt. Biliyorduk ve inanyorduk.Bu bir ay yllardr artan basknn patlama kvamna geldii gnlerdi. Ve nihayet bu bir ayn sona erdii gecenin sabah, beklediimiz ve inandmz rya gibi gzel gnn geldiini grdk, yaadk. Matbaada herkes kucaklamaya balad Ve biraz sonra gelen askeri bir kamyon dier meslektalarmzla birlikte bizi ordu evine gtrecek, orada Trk Ordusunun en anl, en byk, en medeni, en cesur, en insani baarsn resmen duyacaktk. (Abdi peki, Milliyet Gazetesi, 30 Mays 1960).

Bir gece yars ifade vermek zere rfi dare Kumandanlna gtrldklerinde baz subaylarn kendilerini kucaklayp barlarna bastklarn ve On be gn daha diinizi skn dediklerini de hatrlatan peki, bu subaylarn ayn cmleleri gazetenin kapatld gn de tekrarladn belirtir ve yazsn u cmle ile bitirir:
Sabrettik, imdi sevinten alyoruz.

1960 darbesinin zerinden geen 52 yla ramen Trkiyedeki gazetelerin yayn politikalarnn hemen hemen hi deimeden bugn de devam ettiini belirtmek gerekir. O gnlerde
254

Renan Acar (2010); s. 212, 219, 221.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

177 / 1404

merkez bir izgide yayn yapan Hrriyet, Cumhuriyet, Ulus, Milliyet, Tercman vb. gazetelerin gnmzde de yayn hayatlarna bu profillerini sayfa formatlarn bile bozmadan srdryor olmalar olduka ilgin. Atlan manetler: yanda basna el altndan servis edilen bilgi ve belgeler; dzmece ve sansasyonel haberler, yalanlar, sylentiler ve hakaretler; ke yazarlarnn kalplam yorumlar; n ve arka sayfa mizanpajlar vb. gnmzde de neredeyse tamamen ayn. 27 Mays darbesinin gereklemesiyle birlikte var olan farkllklar, doal olarak tamamen ortadan kalkyor. Btn gazeteler tek bir azdan 38 kiilik Mill Birlik Komitesine, Komitenin lideri Cemal Grsele vgler ve devrilen hkmet yelerine lanetler yadryorlar. Kendi deyimleriyle devrim ve hrriyet ehitleri ant iin kampanya ile yardm toplanmasna cenazelerinin Antkabirin bahesine defnedilmesine ve sonraki haftalarda ise zor durumdaki darbe hkmeti adna vatandan elindeki para ve ziynet eyasnn hrriyet iin feda olsun temasyla toplanp maliye iin nemli bir kaynak oluturulmasna nayak oluyorlar.255 Trkiyede darbeler karsnda basn, gerekten, en nemli sorumlular arasnda yer almaktadr. Bu, basnn kendi merebine gre zellikle, misyon gazetecilii yapan gazeteleri blok olarak kenarda brakrsak eitli gazetecilerin de vicdani durularna gre deien bir eitlilik arz etmekle beraber zellikle merkez medya farkl darbe dnemlerinde genellikle darbecileri destekleyen ve sonrasnda da bu darbecilerden beslenen bir tutum ve davran ierisine girmitir. Bir darbe sreci sadece darbenin sorumlularyla kstlanmamas gereken bir olay olarak deerlendirilmelidir. Darbe, sadece darbeciler tarafndan gerekletirilen bir i deildir, darbe, nce kendi ideolojik aygtlarn oluturur. Bu aygtlar ierisinde, eitim yani akademik camia ve basn gibi birtakm organlar darbenin hazrlk srelerinde halkn bu duyguya altrlmas asndan son derece tarih bir ileve sahiptirler.256 27 Maysn hemen ardndan gazetelerde yer alan baz manet ve haberler: Parayla tutulmu adamlara datlmak zere 7 bin silah ve asker elbisesi ele geti (Ulus Gazetesi - 30 Mays 1960); ldrlen rencilerin mezarlar tespit ediliyor (Cumhuriyet Gazetesi - 29 Mays 1960); ktidar, nny snr d etmeye hazrlanyordu (Yeni Sabah Gazetesi - 30 Mays 1960); Buzhane ve ukurlarda cesetler bulundu (Cumhuriyet Gazetesi - 2 Haziran 1960); stanbulda 9 ceset bulundu (Ulus Gazetesi - 11 Haziran 1960); DP dmeseydi dn geni bir katliama giriecekti (Dnya Gazetesi - 31 Mays 1960); Harbiyeliler bir meydana toplanacak, makineli tfek ve bombalarla imha edilecekti (Vatan Gazetesi - 9 Haziran 1960); Katliam plan! DPnin 40 milyon lira sarfyla niversiteyi ve Harbiyeyi imha iin tekilat kurduu anlald (Dnya Gazetesi - 31 Mays 1960). Milliyet gazetesine gre darbe, bir ihtilal deil inklptr, devrimdir. 4 Haziran 1960ta yaynlanan bayaz, Bu bir ihtilal deildir bal altnda bu konuyu ilemektedir. Yazya gre 27 Mays Dnya tarihinin imdiye kadar kaydetmedii, ei grlmemi bir inklptr, yabanc basnda bu hareketi zarif ihtilal, centilmenler ihtilli gibi zenle seilmi kelimelerle tanmlamaktadr. 27 Mays dier ihtilllerden ayran en byk zellik bunun meru olmasdr:
Ordunun iktidar devralmas keyfi ve mesnetsiz bir kararn neticesinde olmamtr. Hareket Anayasann ihlaline ve kanunsuz davranlara kardr. Mesnedini Hizmet kanunun 34. maddesinden almaktadr. Bahis konusu madde Trk Ordusunu Trkiye Cumhuriyetini ve Anayasasn mdafaa ile grevlendirmektedir. Her ihtillin yaratt kahraman vardr: Nasr, Kasm, Castro
255

Renan Acar (2010); s. 201, 202, 204. Akar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 8 Ekim 2012, s. 15.

256Rdvan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

178 / 1404

gibi 27 Mays harekt ise tek bir ahsn hazrlad ve gerekletirdii bir i deildir. Anonimdir. Ordumuzun en alt kademelerinden en yksek rtbelerine kadar isimsiz kahraman subaylarn gerekletirdii bir baardr. Kahraman yaratmamaya, isimler etrafnda reklam yapmamaya bilhassa dikkat edilmitir. O kadar ki, harektn genelkurmay olan Mill Birlik Komitesinin yeleri aklanmam, gizlenmitir. Orgeneral Grsel bir ihtilal kahraman olmak iddiasnda deildir. O sadece hareketin nihai gayesine erimesini salayacak bir lider, bir vatanseverdir. (Bu Bir htilal Deildir, Milliyet Gazetesi, 4 Haziran 1960).

Bayazya gre darbecilerde iktidar hrs da yoktur. 27 Mays inklbn gerekletiren kuvvet, memleketi karde kavgasna srkleyen parti kavgasnda u veya bu tarifi ilzam etmemitir. Etmeyeceini de kesin olarak bildirmitir. Huzuru kuracak sonra iktidara gelecek partinin tayin iini milletin reyine brakacaktr. te 27 Mays inklb bu vasflar dolaysyla herhangi bir ihtilal deildir ve tarihe mstesna bir hadise olarak geecektir.257 Ulus Gazetesinin ne kadar kkrtc olduunu, izgisini ancak tahrik edici ve yalan haberlerle koruyabildiini gstermek iin bir bir en yakn iki gnde kulland manetleri vermek gerekir. 30 Mays nshas Sabk iktidarn yarda Kalan Tertibi bal ile balyor ve altnda stanbulda parayla tutulmu adamlara datlm 7.000 silah ve asker elbisesi ele geti. Depolar bulundu. Tahrip tekilat yakaland Memleketimiz ve halkmz byk tehlike atlatt. Bu silahlarla yzlerce kii tevkif ve yok edilecekti Sahte askerler tarafndan yaplacak bu tedhi hareketi de ordumuza yklenerek halkla kahraman ordumuz arasndaki sevgi balarnn kopartlmasna allacakt 9 Haziranda ise n sayfada sekiz stuna sabk iktidarn Harp Okulu rencileri iin tasarlad suikast tasars dn akland maneti atlyor ve haberin spotunda; Grselin subaylarla yapt konuma: Harp Okulu makineliler ve bombayla imha edilecekti. Aklanan plana gre renciler yrye karlp yolda kurunlanacak veya rencilere izin verildikten sonra evlerinden teker teker alnarak imha edilecekti. Neden retildii kolayca anlalabilen bu dzmece haberler, Yassada durumalarnda geerli birer delil olarak kabul edilecektir. Haftalk siyasi dergi Kim, dier birok gazete ve dergi gibi muhalif yaynlar nedeniyle kapatlm ve darbe sonrasndaki ilk basksn 30 Mays 1960 tarihinde yapabilmitir. Kapandnda Cemal Grselin resmini kullanan dergi, manet olarak da Millete zlenen nklp tercih ediyor. Derginin bayazar Ali hsan G ise ayn gn, Okuyuculara Mektup balkl yazsna; anl Trk Ordusu mazisine yarar bir vakar ve asalet ierisinde kansz bir iktidar deiiklii yapt girii ile balyor ve orduya ynelik abartl bir vg ile devam ediyor:
Sayn devlet ve hkmet bakan, Mill Birlik Komitesi Bakan Orgeneral Cemal Grselin radyo ile yapt ilk konumasnda ve sonraki beyanlarnda belirttii gibi kardei kardee krdrmak isteyen muhteris ve gz dnm politakclara doru yolu anlatmak bir trl kabil olmam, sarf edilen gayretler hep neticesiz kalmtr. Ordu son dakikalarda duruma mdahale etmekle bir felaketi nlemitir. Trk Silahl Kuvvetleri ilelerle, straplarla uyanan bir gecenin sabahnda btn vatan ve milleti huzura, ferahla, saadet mitlerine hazrlam, her ey birka saatin iinde deimitir. Beklenen, dualarla tekrar edilen, zlenen emeller tahakkuk etmitir. Ordu, millet sulh iinde yeni bir zafer daha salam, Trkln gururunu ykseltmitir. (Ali hsan G, Kim Dergisi, 30 Mays 1960).

257

Renan Acar (2010); s. 223-225.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

179 / 1404

Bayazara gre Trkiye tam bir batl devlettir; zulme mukavemet hakkn bu derece efendice, medeni dnya lsnde emsalsiz bir ekilde kullanmtr. Dnya siyasi tarihinde, imdiye kadar hibir ordu, demokrasi namna duyduu endielerle, bylesine mkemmel bir teebbs gerekletirmi deildir. G, makalesinin sonunda, 27 Maysn bayram ilan edilmesi gerektii fikrini de ortaya atyor. Millet, ordusu ile iftihar ediyor ve onunun hazrlad hrriyet ve emniyet havas iinde istikbale daha emin admlarla ilerleyeceine iman ediyordu. 27 Mays bunun iin mill bayramdr.Kim dergisinde ise air Behet Kemal alar 28 Nisanda Beyaztta len Turan Emeksiz iin 23 Maysta kaleme ald, ancak dergi kapatld iin zamannda baslamayan bir iirde:Namk Gedik258 didik didik olasn, her paran bir alda bulasn, aklasn bir kazn stne, korkuluktan beter hdk olasn, Bir tek umut sende kald amann, Trk Ordusu, Trk Ordusu yeti gel. mtiyaz sahiplii ve bayazarln smet nnnn damad Metin Tokerin yapt haftalk Akis Dergisi, darbeyi 29 Maysta baslan saysyla karlyor. zerine boydan boya arp ekilmi bir Adnan Menderes resmi,altnda ise Adnan MenderesSabk Babakan. Dergi, kendi aramzda balkl sunu yazsnda, okurlaryla yeniden kucaklamann sevincini ve kapatlma gerekelerini sralamaya alyor.Dergi, 29 Mays saysnda, tutuklanan DP ileri gelenlerinin acz iindeyken, uykulu, sakal veya i amarl vb. resimlerini ve gya ankaya kknde ve DPli vekillerin kklerinde yapld iddia edilen baz zel partilerle ilgili dedikodular basarak rakiplerine fark atma peindedir. Hangi kaynaktan servis edildii kolaylkla kestirilebilecek bu haber ve sylentiler iin belden aa ifadesi bile terbiyeli kalr.Bir sonraki 5 Haziran saysnda ise darbeden bu yana gelien olaylar Yurtta Olup Bitenler bal altnda deerlendiriliyor. Yine ayn kaynaktan servis edilen bilgiler ele alnyor. Tabi, abartnn dozu da darbe ncesine gre olduka artmtr. Bunlar arasnda, o sralar ordunun bile elinde olmayan en modern silahlarla donatlm yedi tabur byklnde hazr bir kta olduu; bu ktann DPnin bir emrine bakt ve grevinin merkez garnizonundaki normal askeri birlikleri bertaraf etmek olduu; harp okulu rencilerini zmir civarndaki kamplara gtrecek trenin bombalanarak havaya uurulaca; kta grevi iin tayini kan temenlerin kuruna dizilecei; niversite profesrlerinin yok edilecei ve Tarm Bakanl binasnn bodrum katnn, silah deposu olarak kullanld iddialar da var.259 Akis, ayn sayda, nnnn darbedeki kendi roln belirsizletirmek amacyla verdii bir demecini yaynlar. Balk smet nnnn 27 Maystaki Roldr. Makalenin isimsiz yazar, darbe olacan byk bir nsezi ile nceden tahmin eden nnnn Hi kimseyi inandramyorum. Ama temin ederim ki hareketten zerrece haberdar deildim dediini aktarr. Paa rportajnda yle devam etmitir.
Ben onlara bu milletin bask rejimine tahamml etmeyeceini, kar yol braklmadna gre ihtillin meru hale getirildiini syledim. imdi, byle sylemi bulunduum iin hadiselerden haberdar olduumu sanyorlar. Hlbuki bunlar milletini iyi tanyan bir insann tehislerinden baka ey deildir. Onlara Trk milletini hi tanmadklarn da defalarca hatrlatmtm. Tanmamakta srar ettiler ve balarna bu geldi.

Renan Acar, 27 Mays darbesinde basnn oynad role dair u sonulara ular:
Mkemmel egdm tesadf olamaz: 50 yl nce gnmz teknolojisinin ok azna sahip olan bir basnda, 27 Mays darbesinin hazrlan ve sunuundaki bu uyum ve mkemmel egdm tesadf olamaz.

258 259

Namk Gedik; 1954-1960 yllar aras Trkiye Cumhuriyeti ileri Bakan. Renan Acar (2010); s. 226-231.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

180 / 1404

Encmen-i Dani:Darbe karar, Mays ay sonunda kendiliinden gelien bir sosyal tepki sonrasnda deil, ok daha nceden verilmitir. Faal ve emekli generallerin grmelerinde, niversite profesrlerinin bildirilerinde, nnnn de katld Encmen-i Dani toplantsnda vb. gidiat nleminin tek kar yolunun darbe olduu zmne varlm ve bu karar basna empoze edilmitir. Yaygn bir kitlesel destekten bahsedilemez:27 Mays ncesinde oluturulan karmaa ve sonrasnda yaratlan coku genellikle gazetelerin ilk sayfalarnda kalmakta, sokaa aynen yansmamaktadr. Basnn iddiasnn aksine, darbenin yaygn bir kitlesel destekle yapld da doru deildir. 27 Mays srecinde gelien olaylar ve gsteriler esas olarak stanbul, Ankara ve zmir illeriyle ve renci kitlesiyle snrldr. Darbe sonrasnda da bu il dndaki blgelerde, brakn yre halkn, darbeyi gerekletiren birliklerin bile, bu askeri harektn neden yapldna dair net bir bilgileri yoktur. Bablinin ibirlikilikte yapt bir devrim:27 Maysn bir devrim olduuna yaygn olarak inanlr; birilerinin devrildii gerekten dorudur. Yine de bu bir inklp deil darbedir. Ama devrim yaktrmasnda srar edilecekse de bu olsa olsa Bablinin ibirlikilikte yapt bir devrim olabilir. Bu masaln yazar da, kahraman da, okuru da kusurludur: Darbe srecinde basnn kulamza fsldad bir hikye vardr. Bu ykde 27 Mays ncesinde, kt adam lanetlenmekte ve hep Olur mu byle olur mu? Karde kardei vurur mu? konusu ilenmektedir. Askeri harekt srasndaysa yknn kahraman olan iyi adam, kt adam yenerek lkesini ve halkn kurtarmaktadr. ok deil, (Adnan Menderes ve arkadalarnn daraacna gnderileceinin kesinletii) darbeden hemen sonraki birka ay iinde ise, pimanlk hkimdir ve tuhaf bir ekilde tema da deimitir. Artk kahramandan pek sz edilemez. Olur mu byle olur mu? Karde kardei asar m? konusu ilenmeye balar. Bizi toplum olarak uzunca bir sre uyutmay baarm olan bu masaln yazar da, kahraman da, okuru da kusurludur.260

Yazl basnn ve aydnlarn ve n planda yer ald ve 27 Maystan yeterli dersi karamam olmann tekrar niteliindekifilm, bir kez daha 12 Mart 1971 Muhtrasnda ekilmitir. Radikal sol evreler aka ordu merkezli bir darbe beklentisi ierisinde olduklarndan ilk gnlerde muhtray byk bir memnuniyetle karlam ve desteklerini dile getirmilerdir. Sol aydnlar, 12 Mart Muhtrasn da tpk 1960da olduu gibi sa iktidara kar bir darbe olarak grm ve alklamlardr. 1971 Muhtras radyoda okununca sol hareketlerin ou, birbirini kutlayp orduya nerilecek reform programlar hazrlamaya girimilerdi ama ksa bir zaman iinde bunun byle olmad ortaya ktnda mthi bir yanlg yaanm ve darbenin devrimci subaylar tarafndan deil komutanlar tarafndan gerekletirildiinin farkna varlmtr. Sol radikalizmin gl kalemleri olan etin Altan, lhan Seluk, Uur Mumcu, lhami Sosyal gibi isimlerin 12 Mart Muhtras sonrasnda kaleme aldklar yazlarda ak bir memnuniyet ve darbeye destek verdikleri gzlenmektedir. Mesela Devrim dergisinin Muhtradan hemen sonra yaynlanan saysnda Uur Mumcu Erkekseniz Kar kn balkl yazsnda unlar yazmtr:261
Bugne kadar cici demokrasinin kara sevdallar ne savunmularsa, bugnden sonra da ayn ilkeleri savunsunlar. Desinler ki, biz silahlarn glgesinde
260 261

Renan Acar (2010); s. 233. Davut Dursun, 2003; s. 64, 65, 67.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

181 / 1404

yaayamayz. Desinler ki tepeden inme devrimcilere karyz.Erkeklerse ordunun bildirisine kar ksnlar Evet, Halk Partililerin, Adalet Partililerin, Gven Partililerin, Demokratik Partililerin, hepsinin bir daha geri dnmemek zere Trk Siyasal hayatndan atlmalarn istiyoruz. Atatrk meclis, bugnk partilerin bulunmad Meclistir. Aka sylyoruz: Orduyu byle bir bildiri yaynlamaya zorlayan siyasal koullar, bugnk siyasal partiler yaratmlardr. Bu dzenin sorumlular mutlaka yarglanmaldr. (Erkekseniz Kar kn, Uur Mumcu, Devrim Dergisi, 17 Mart 1971).

lhan Seluk da 13 Mart gn Akamda yaymlanan yazsnda siyasilerle aka eleniyor ve Muhtradan duyduu mutluluu dile getiriyordu:
Ey sandktan kanlar, naslsnz, eyi misiniz? Eyisiniz, eyi Nasrettin hocann kar helvasna benzer cici demokrasi mucidi smet Paaya da sormak lazm: Naslsnz? Ey misiniz? Eysiniz, eyi Ya Trkiyeye her yl yeni bir Trkiye katma peindeki Sleyman Bey, sen naslsn? Eyi misin? Eyisin, eyi Babu Trke, senden ne haber? Komando kurslarn ne alemde? Necmettin Molla, ehadet parman havada m gene? erbeti profesr, bakalm imdi hangi nabzlara erbet vereceksin? Ordu bildirisi, hibirinizin bir tekinden daha becerikli olduunu sylemiyor. Parlamento ve Hkmet diyor. Bu snflandrmann iinde tmnz varsnz. (Naslsnz, Eyi misiniz? lhan Seluk, Akam Gazetesi, 13 Mart 1971).

Solun gl kalemi etin Altan da Muhtradan memnuniyet duymu ve desteini esirgememitir. Altan muhtrann hemen arkasndan kaleme ald Ve ahmerdan Gm Diye ndi Sonunda balkl yazsnda mevcut siyasetilere en ar ekilde saldrarak adeta onlara kar yaplan her eyin normal olduu intiban vermeye almtr:
nsan insan yapan erdemlikler vardr; haysiyet, vakar tutarllk, drstlk, seviye, mantk ve kltr, beyin ve yrek sahibi olmak gibi Bir demolundan bunlarn tmn birden karnz, geriye bizdeki politikac tipi kalr Haysiyetsiz, mantksz, kltr az, kafasz ve yreksiz bir rastlanmadk cehennem zebanisidir bizdeki politikac tipi. (Ve ahmerdan Gm Diye ndi Sonunda, etin Altan, Akam Gazetesi, 14 Mart 1971).

Basn dnyasnda 12 Mart Muhtrasna aka kar koyan ve ar eletiriler ynelten tek kii Bedii Faik olmutur. Solda ve sada hemen herkes Muhtraya destek yazlar kaleme alp eitli rgtler yaynladklar bildirilerle gelimeyi onaylarken Bedii Faik, bunun kabul edilemez olduunu, 27 Mays tecrbesini yaam bir lkede buna destek verilemeyeceini, asla makul ve kabul edilebilir bir gerekesinin olmadn yazmtr. Bedii Faik Dnya Gazetesindeki kesinde 12 Mart Muhtras aleyhinde eitli yazlar yazm ve bundan dolay da bana baz skntlar gelmitir. Sadi Koan u deerlendirmesi o gnlerdeki durumu zetlemektedir:
Yalnz Dnyada Bedii Faik muhtraya kar kmt. Hatta kar kmakla da kalmam, yaylm ateine gemiti. Bunun dnda yalnz muhtradan memnun olanlar deil, muhtradan nefret ettii muhakkak olan, drlen iktidarn en gl kalemleri bile Kahraman Orduya vg dzmekle birbirleri ile yar ediyorlard. Ve bu hal her gn biraz daha dozunu attrarak devam etti.262

12 Mart mdahalesi ile ordu bir kez daha sistemi kendi istedii gibi dzenleyerek lkenin sosyal, ekonomik ve siyasal geleceini ynlendirme ve dar kalba sokma yntemini hayata
262

Davut Dursun (2003); s. 68, 71, 72.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

182 / 1404

geirmitir. Ama bu ara dnemde demokratik kurumlar zerinde kurulan bask ve ynlendirmelerle takip edilen politikalarn yetmili yllarda toplumu yz yze brakt terr, anari, derin sosyo-ekonomik ve siyasal krizlerin temel sebeplerini oluturduu kabul edilse bile kimse bunun hesabn sormay dnmemitir.263 12 Eyllde medya tekrar darbe snavna girmitir. Trkiye'nin nde gelen gazetelerinin 13 Eyll 1980 manetleri yledir: Hrriyet: Atatrk yolunda devam.Tercman: Yeni anayasa hazrlanacak Ordu mecbur kald. Milliyet: Yeni ynetime herkes yardmc olsun.Cumhuriyet: Ana hedef Atatrklk.Bu manetlere ve basnn tm irin grnme gayretlerine ramen darbenin basna maliyeti ar olmutur: 400 gazeteci iin toplam 4.000 yl hapis cezas istendi; gazetecilere 3.315 yl 6 ay hapis cezas verildi; gazetecilerden istenen toplam tazminat miktar 12.848.000.000 Lira; 31 gazeteci cezaevine girdi; 300 gazeteci saldrya urad; 3 gazeteci silahla ldrld; gazeteler 300 gn yayn yapamad; 13 byk gazete iin 303 dava ald; 39 ton gazete ve dergi imha edildi. En nemlisi de apolitik bir basn oluturmak iin getirilen yasaklar ve snrlamalar gazetelerin iini boaltt, yayn anlayna magazin gazetecilii hkim oldu. Gazeteci Oral allar; zelde 12 Eyll, genelde tm darbelere dair medyay deerlendirir:
12 Eyllde medyann oynad rol utan vericidir. Darbe destekisi, darbe akaks yani hi tartlacak bir ey yok burada, zaten yle yapmayanlarn gazetecilik yapma ans kalmamt o zaman. Yaanm tecrbelerle, biraz itiraz edenlerin hemen hapse atld ve gazetesinin kapatldn biliyoruz. Medya, maalesef her dnemde byledir. Trkiye'nin sivillemesi konusunda veya Trkiye'de darbelerin desteklenmesi ve kamuoyunun zehirlenmesi konusunda esas itibaryla ok olumsuz bir rol oynad. Tabii ki istisnalar var, tabii ki dzgn davranan ve davranmaya alan insanlar vard, onlarn hepsini bir kefeye koymak istemiyorum ama Genel bir deerlendirme yap. derseniz, yzde 90, yzde 80 itibaryla Trk medyasnn bu tr snavlardaki durumu ktdr, ok ktdr.264

28 ubat 1997 MGK toplants ile zdeleen 28 ubat srecinde: Olmayan bir sava ve dman medya ile ilan edilebilir. nk medya, insanlar her eye inandrabilir. sznn hayata geirildiine ve basnn bu erevede kullanldnatank olundu.Normal demokrasilerde, yasama - yrtme ve yargdan sonra 4. kuvvet kabul edilen ve toplumsal bir denetim arac ilevi gren medya, Trkiye pratiinde kendini sk sk 1. kuvvet konumunda gryor ve buna gre tavr alyor.Birinci kuvvet anlay, medyay srekli hataya zorluyor. Kendini btn kurumlarn stnde gren yneticiler - yazarlar, hatta muhabirler, ellerindeki gc toplum yararna deil, kendi karlar iin kullanabiliyor. Peki, sonuta ne oluyor? Siyaseti kendi anlayna gre dizayn etmek, babakanlar ve hkmetleri belirlemek, devlet ihalelerinde sz sahibi olmak, seimlerde vatanda ynlendirmek, toplum mhendisliine soyunmak, yalan haber yapmak, hatta yalan haberi rutinletirmek, beenmedii kii ve kurumlar hakknda haksz ve karalayc sfatlar kullanmak, insanlarn eref ve haysiyetlerini rencide edici yaynlar yapmak gibi konu balklar; Trkiyedeki merkez medya anlaynn yerleik konu balklar haline geliyor. 28 ubat gnlerinde basn-asker ilikileri, 27 Mays izgisine geri dnm, 12 Eyll ve 12 Mart sanki hi yaanmamtr. Manetlerinden baz rnekler: Bu defa ii Silahsz kuvvetler halletsin (Hrriyet - 20 Aralk 1996); Ordu Rahatsz (Sabah - 13 Aralk 1996); Gerekirse Silah Bile Kullanrz (Hrriyet - 12 Haziran 1997); Erbakan Pes Etmiyor (Radikal - 3 Mart 1997);
263

Davut Dursun (2003); s. 86. allar, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 6 Kasm 2012, s. 9.

264Oral

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

183 / 1404

Tayyipe ok Ceza Muhtar Bile Olamaz (Hrriyet - 22 Nisan 1998); Refaha uyar (Sabah 1 ubat 1997); Tanklar Sincanda (Sabah - 5 ubat 1997); Muhtra Gibi Tavsiye (Cumhuriyet 1 Mart 1997); te Fadimenin Sulad Adam (Sabah- 5 Ocak 1997); Karadaydan Humeyni Dersi (Sabah - 1 Eyll 1996); Ordudan Ambargo (Milliyet - 6 Haziran 1997); Askerden RPye ok Sulamalar (Hrriyet - 11 Haziran 1996); eyhler Ordusu Kuruldu (Cumhuriyet - 11 Haziran 1996); Ya Uy Ya ekil (Hrriyet - 4 Mart 1997); Refah Bunalm (Milliyet - 1 Mart 1997). Trkiyede son yllarda medya patronlarnn i adam olmas, gazetecilikten gelmemesi, medya bamszl ile de ok ilikilendirildi. Basn sermayesi ne kadar gl olursa, iktidarlara kar da o kadar bamsz olur tezi ilendi. Ancak yaanan gelimeler bu tezleri desteklemiyor. Can Dndarn tespit ettii gibi, Trkiye gibi ekonomideki arln hala devlette ve dolaysyla da hkmetlerde olduu lkelerde, i hayatnda etkin olmak medyaya bamszlk getirmedii gibi tam tersi onu hkmetlerin gdmne sokuyor. Akal ilerde hkmetlerle medya srekli kar karya geliyor.Medya eletirmeni Ragp Duran sorunu Trkiyedeki medya mlkiyetiyle ilikilendirenlerden:
Bir yandan gazetecilik, bir yandan inaat, arazi, petrol ii yaparsnz burada gazeteciliiniz sorgulanr. Siz hangi maksatla gazetecilik yapyorsunuz? sorusu gndeme gelir. Kamuoyu bilgilensin diye mi, yoksa dier faaliyetlerinizde bir takm kolaylklar salansn veya yaptnz usulszlkler gizlensin diye mi gazetecilik yapyorsunuz? Bu sorularn sorulmas kanlmaz olur.265

Ayn konuyu, Devlet zerinden zenginleen medya balyla ele alan Mehmet Altan:
Gazetecilik yapmak yerine devlet zerinden zenginleme bugn medyaya olan gveni sfrlad. Ergn Babahann da vurgulad gibi, siyasi iktidar zerinde gcn kullanarak zenginleme peinde koan medya patronu, i takipisi konumundaki gazete yneticisi, ticari kayg ve kiisel fke ile yaplan holding medyacl, asl ilevi sadece ve sadece habercilik olan gazetecilii neredeyse tamamen ldrd. Medyann zenginlemesine olanak salayarak kendi rmln gzlerden saklamaya uraan Ankara ve rant datm iinin taeronluunu stlenmi olan halktan kopuk siyaset kurumu, bu zihniyetin enkaz altnda debeleniyor imdi. Medya, Trkiyedeki sistemin kilit tadr. O kilit almadan, Trkiye dzelemez. nk lke kendini her gn arpk bir aynadan izlemeye mecbur kalr, yalanlarn, arptmalarn arkasna gizlenen gerei gremez. (Holding Medyas, Mehmet Altan, Sabah Gazetesi, 21 Ekim 2002)

Hrriyetin patronu Erol Simavi ise Turgut zal ile giritii kavgayla hatrlanan eski bir basn patronu. Onun Babakan zal ile giritii kavgann en arpc ve hatrda kalan blm, 19 Nisan 1988de Babakan zala yazd ak mektuptur. Bu mektubun son satrlarnda:
Evet, Sayn Babakanm... Gelelim netice-i kelama: Montesquieu, Kuvvetler Ayrl sistemini getirirken l bir dzen dnmt: Yasama, Yrtme, Yarg... Zat devletiniz bu ilkeyi tekliye drdnz: imdi varsa da, yoksa da zal... Anayasay bile, ama bir kez, ama on kez ihlal etmekte beis grmeyen siz deil misiniz? Bilirsiniz... Devlet organlar arasnda yer almasa da, azck fantezi, aslnda bir gerein ifadesi olarak Basn da kuvvetler arasna katarlar. Ona da bir numara yaktrrlar: Drdnc Kuvvet. Ben de imdi, sizin ilhamnzla, yeni bir Kuvvetler Ayrl ilkesi getiriyorum. Demokrasiye ve demokratik dzenin kutsallna olan sarslmaz inancmn da nda, benim kuvvetler ayrl
265

56.

Zafer zcan; Arz ederim 28 ubat 1997 / 12 Eyll 2010 Basn Sendromu, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2010, s. 15, 55,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

184 / 1404

kitabm, Trkiyede, birinci kuvvet faslna bilir misiniz ne yazar? Basn... Ya ikinci? Buyurun, kalemimi zatliniz teslim aln... Aklnzdan ve gnlnzden ne geiyorsa, varn oraca onu yazn. Sayglarmla. Erol Simavi.

stne vazife olmayan ilerle itigal eden medya kervanna 28 ubat srecinde devlet kurumu olan TRT de katld. 12 Eyll 1996 tarihli, Ertrk Yndem klasii Perde Arkas; TRT-1 ve TRT Intde yaymlanan programda, mevcut ortam 12 Eyll ncesine benzetilerek Konya mitingi ve ran grntlerine yer verildi. Yndemin szleri unlar oldu:
Bu gn aradan tam 16 yl geti. En acs u ki, bugn yine 12 Eyll 1980 ncesi kara gnlere dnmek zereyiz. Ac ve gzya devam ediyor, katliamlar, lmler devam ediyor. lkemiz paralanma tehlikesini hala tam anlamyla atlatm deil. Dn olduu gibi bugn de silahl kuvvetlerimiz lkemizde 12 Eyll 1980 ortamn istemiyor. Ancak, lkemizin birlik ve beraberlii, demokrasi, Atatrk ilke ve inklplar, vatan topraklar tehlikeye girdii an yasann verdii yetkiyi kullanmak zorundadr. (Perde ArkasTRT, Ertrk Yndem, 12 Eyll 1996).

Programn MGK kaynakl olduu ileri srld. Yndembu iddiaya genelde itiraz etmedi. Bizden kritik dnemlerde MGK ya da Genelkurmayn hassasiyet gsterdii konularda baz program istekleri olmutur.266 Milliyetin bayazar Gneri Cvaolu Anayasa m dediniz? baln uygun grd yazsnda RPnin zamannda hizaya getirilmemesini eletiriyor.
Tarihi MGK toplantsnn, komutanlar arasndaki deerlendirmesi yle: Kurbaay iinde souk su olan tencereye atarsnz... Az sonra bana geleceklerden habersiz, yzmeyi srdrr. Tencerenin altndaki atei yakarsnz... Suyun yava yava kaynadn fark etmez. nk ykselen sya alr. Su iyice kaynadnda, artk ok getir. Reflekslerini yitirmitir. Oysa kurbaay, dorudan kaynar suya atsaydnz... Derhal tencereden dar frlard. RP, laisizm d uygulamalar, kurbaann iinde bulunduu suyun yava yava stlmas gibi bir taktikle toplumsal yaama ve devlet hayatna sokuyordu. Su kaynadnda artk ok ge olacakt. Toplum alacakt. Refleksler krelmi olacakt. Bu szler, laisizm adna tepki koyan sivil kesimin silahsz glerinin ve silahl kuvvetlerin aymazla dmediinin simgesel anlatmdr. Ve baka srpriz grntye iaret edeyim. Galiba... Asl, son MGK toplantsnda, scak suya kurbaa atld. Birilerinin hayli halandn syleyebilirim. Tekke mensuplarna, tekkelerin kapatlmasaklamasna imza koydurtmak az ey mi? (Halama, Gneri Cvaolu, Milliyet Gazetesi, 2 Mart 1997)

Hrriyet yazar Fatih Altayl ise kendine zg slubu ile MGKy ne kadar demokratik bulduunu ifade ediyor ve artk muhbir vatandam vurgusunda bulunuyordu.
Artk muhbir vatandam. Kendime yeni bir i buldum, Bundan byle artk byle klk kyafet kanunu aykr olarak dolaanlar, sarkllar, kolundan tutuum gibi karakola gtreceim. Evlerini polise gstereceim. Otomobilde grrsem plakalarn alp bildireceim. Yaplan ilemi savcla kadar takip edeceim. Yok yok, savclkta da takip edeceim. (Hrriyet Gazetesi, 3 Mart 1997).

Mehmet Ali Birand Sabahtaki kesinde, Aslnda, hepimizin ince ayara ihtiyac var diyerek mdahaleye antidemokratik denemeyeceini savunuyordu.

266

Zafer zcan (2010); s. 61, 63, 64, 22, 23.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

185 / 1404

Olanlar oldu... Siyasilerimiz yine boluk yarattlar ve normal koullarda Meclis'te grlmesi gereken bir hesap, MGK'da grld. Asker, siyasi yaammzda balans ayarn veya ince ayar tamamlad. Kendi den alamaz. Bundan byle kimsenin ikyete hakk yok. Askerin bu tutumunun demokrasi ile badamadn da sylemeyin... Oktay Eki'nin dn yazd gibi, "Eer siz beceremezseniz, yerinize bakalar yapverir..." Trkiye iin artk yepyeni bir dnem balyor. Yeni bir demokrasi tarifi, yeni bir hkmet edi ekli, yeni bir dengeler dnemi... Buna "Trk usul demokrasi" demek gerekir. Durumu gereki ekilde deerlendirirsek belki bu yeni dnemi uzatabiliriz. Yok, 12 Eyll ncesindeki gibi "mektup bana deil, karmdakine yolland" kargaasna dlrse, bu i ksa srede karakolda biter... imdi bir hesap yapma dnemi balyor... in gereine bakacak olursak, hepimizin bir ince ayara ihtiyacmz var... (Aslnda hepimizin ince ayara ihtiyac var, Mehmet Ali Birand, Sabah Gazetesi, 3 Mart 1997)

Sabah yazar Necati Doru ise Hasan Ali Ycel anlatyordu balkl yazsnda bir askeri mdahaleye kar iktidar ortaklarn uyarmakla kalmyor, aka MGK kararlar uygulanmad takdirde Babakan Erbakan ile Babakan Yardmcs illerin gtrlp hapsedileceini ifade ediyordu:
Anayasa ayrca MGK'nn son ald ve henz halka aklanmayan 20 kararn uygulanp uygulanmadn da denetleme yetkisini Orgeneral lhan Kl'a vermi. Dolasyla Erbakan ve iller, MGK'nn kararlarna ivedilikle uymak zorundalar. Uymazlarsa... Uydurulurlar... Ordu klasndan kar... Erbakan ile iller'i... Anayasa suu ilemi ilan eder... Gtrr bir yerlere hapseder. (Hasan Ali Ycel anlatyordu, Necati Doru, Sabah Gazetesi, 6 Mart 1997)267

Gazeteci amil Tayyar, Star Gazetesindeki kesinde, Sincanda tanklarn yrtlmesi meselesini anlatrken; Hrriyet muhabirinin olay grntleyememesi zerine, tanklarn ekim iin tekrar Sincan caddelerinden geirildiini yazd. Bu ayrnt bile 28 ubat srecinde medyann oynad rol anlatmaya yetiyor. 4 ubat 1997de gerekleen tanklarn yrmesi hadisesi ile ilgili ayrnty amil Tayyr yle anlatyor.
Sincanda tanklarn yrtlecei bilgisi, belli bir merkezden baz gazetelere nceden haber verildi. Bunlardan biri Sabah, dieri Hrriyettir. Birok gazetenin muhabiri gece yorgun dp Ankaraya dnerken sadece Sabah muhabirleri Cemal Doan ile Kamil Elibol Sincanda kald. Ve sabahleyin Sincanda dolaan tanklar ayrlana kadar grntledi. Bu arada ilgin bir gelime yaand. Tank grntlerinin Sabah tarafndan ekildii duyulunca, bata Hrriyet olmak zere ok sayda gazete o fotoraflarn peine dt. Ama Sabah, fotoraflar vermedi. Bunun zerine baz gazetelerin st dzey yneticileri, Genelkurmay arayarak tanklarn Sincanda ikinci kez yrtlmesini saladlar. Ayn gn saat 16.00 sularnda tanklar ikinci kez Sincan sokaklarnda tur attlar. Bylece, tank yarnda geride kalan medyamz muradna erdi. Fakat buna en ok bozulan ilk fotoraflar eken Cemal Doand. Tanklar ikinci kez yrtlrken bir komutana yanap sordu: Komutanm ne oldu? Komutan: Tanklar bakma gtryoruz. Cemal yeniden devreye girdi: O zaman niye ters istikamete gidiyorsunuz? Komutann u sz tarihe geecek nitelikteydi: Ne sorup duruyorsun? Sizin byk balarnz aram. Dndk geldik. (Sincanda tanklarn yrd o sabah, amil Tayyar, Star Gazetesi, 11 Ocak 2008).

Trk Silahl Kuvvetlerine olan gveni sarsan en ciddi olay: And. 25 Nisan 1998e Hrriyet ve Sabah, bir sre nce Suriyede yakalanp Trkiyeye getirilen PKKnn iki numaral adam
267

Zafer zcan (2010); s. 37-40.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

186 / 1404

emdin Sakkn askeri istihbaratta verdii ifadesini o gn manetten yaymlad. Gazetelerin bu yalan vakay haberletirmesinden saatler nce, 24 Nisan 1998 akam aratrmac gazeteci Uur Dndarn banda bulunduu Kanal D Ana Haberde; emdin Sakkn, PKK ve irtica ile ilgili itiraflarnn ardndan aynen u ifadelere yer verildi; Trkiye'de baz gazetecilerin rgtten para alarak terr rgt PKK lehine haber yaptklar iddia ediliyor. PKK'dan menfaat temin ederek terr rgt lehine haber yapanlarn unlar olduu renildi; Mehmet Ali Birand, engiz andar, Yaln Kk ve Mahir Kaynak.Konuyla ilgili olarakHrriyet gazetesinde, bayazar Oktay Eki, ifadelerin bu blmlerine dikkat ekerek, bu gazetecilerin aklanmasn istedi. Alaklar tanyalm balkl yazda Eki yle diyordu:268
PKK'nn srr kalmad. nk emdin Sakk isimli eririn verdii ifadelerden, PKK ile kimlerin balantl olduunu, gizlice ne gibi destekler verdiklerini Trk kamuoyu henz bilmiyor olsa da devlet biliyor. Bu bilgilerin emdin Sakk hakknda yaplan soruturmann selameti asndan bir sre daha gizli kalmas'' mmkndr. Ama konu yargya intikal ettii andan itibaren Trk kamuoyu bu bilgilerin tamamn renme hakkna sahiptir. Gerekten bilmeliyiz: Vatanseverlikte kendileriyle yarlamayan pek fiyakal zenginlerimizle allame geinen gazeteci ve yazarlarmzdan hangileri aslnda PKK'ya uaklk yapyorlarm. Keza drst gazeteci veya sorumlu aydn havalarnda, bizleri arkadan hangi alaklar hanerliyormu, bilmeye mecburuz. Kimi alakln saklamak iin hukuku kulland. Kimi insan haklar, kimi demokrasi dedi. imdi hepsi geride kald. Sra kulaklarndan tutup adalete gnderilmelerine veya kamuoyuna tehir edilmelerine geldi. Onu bekliyoruz. (Alaklar tanyalm, Oktay Eki, Hrriyet Gazetesi, 25 Nisan 1998)

Oktay Eki, renmek istedii bilgiye abuk kavutu, nk bir gn sonraki manetlerde Sakka atfen daha ilgin ve bir o kadar da arpc ayrntlar vard. Hrriyetin maneti, ifadesindeki isimler baln tayordu. Sakktan ok ddialar(26 Nisan 1998) baln atan Sabah ise kendi yazarlar Mehmet Ali Birand ve Cengiz andarn ismini de birinci sayfadan, PKK yanda sfatyla okurlarna duyurmakta beis grmemiti. 28 ubat srecinde Trk Silahl Kuvvetlerinin komuta kademesi, yalan sulamalarla sslenen bir komploya imza atmt. Genelkurmay, iki kelimelik aklamayla andn doruluunu kabul etti. Ancak ne madur brakt kiilerden zr diledi, ne de i tahkikat ap sorumlular cezalandrd. Grmezden gelmeyi tercih etti. Gazeteci Ersin Kalkan:
138 sayfalk bir ifade metni sunuldu gazetecilere. Daha dorusu servis edildi Sadece bir kiinin syledii, tabii nemli bir isimdi o, bir kiinin syledii metin zerinde Trkiyenin drt bir tarafnda byk bir dalga yaratld. ok planl, ok iyi hesap edilmi bir ey olduu anlalyordu. Gazeteciyseniz bunu anlyorsunuz. Sonra bir kaynaktan, mahkemeye yakn bir kaynaktan Sadece eyi renmek istiyorum, sorgu metni ka sayfadr? dedim. 105 sayfa diye cevap geldi. Geriye kalan her ey eklenmi.

Erturul zkk (Hrriyet Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni), o gn bizi resmen kullandlar diyerek nedamet getirdii yazsnda:
28 ubatta benim en piman olduum ve en kendi kendime aypladm ey andtr. Askerlerle zaten and olayndan sonra btn psikolojik ilikilerim kesildi. Zaten yoktu ilikim de, psikolojik ilikilerim. Ben Trk ordusuna gzmn bebei gibi baktm hep. Hl da iimdeki duygu odur vatanda olarak
268

Zafer zcan (2010); 28, 70, 71.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

187 / 1404

ama Trk ordusunun subay eitimi, u bu konularla ilgili, o zihniyetiyle ilgili kafamdaki eylerin hepsi ykld. O gnden sonra ykld. nk resmen kullandlar bizi orada. Yani bizi kullandlar ve biz de kendimizi kullandrtmayabilirdik o durumda.269

Olayn failleriyle ilgili ilk itiraflar 28 ubat dneminde Sabah Gazetesi ke yazar ve yayn koordinatr olarak da grev yapan Can Atakldan geldi. Atakl, kz dergisine verdii rportajda, 28 ubat srecinde Sabahn ve dier byk gazetelerin verdii haberlerin yzde 90nn yalan olduunu sylyordu. emdin Sakkla ilgili itiraflarla ilgili ilgin bir bilgi veriyordu. Atakl: Dnemin ok gl bir Generali, bu haberlerin konulmamas durumunda gazeteyi batrma tehdidini de bulunmutu. Bu rportajdan sonra Zaman gazetesi de Ataklyla bir sylei yapm. Atakl orada da benzer eyler sylemiti:
Trk basn 28 ubat srecinde kt bir snav verdi. 28 ubat sreci ierisinde zellikle byk gazete ve televizyonlarn yapt haberlerin yzde 90' (doksan) yalandr. Biz yazdk, biz okuduk... Ben bunu her yerde syledim. Gene de sylyorum. O dnemde yleydi ya!.. Otur, bu olaya byle bakalm, deyip yazyorduk. Yaz ite!.. Gayet netti. 28 ubat'la birlikte bir dman ilan edildi ve bu dman gelecek, bamza oturacak m! endiesi ierisinde bir savunma mekanizmas alt. Bu savunma mekanizmasnn almasyla birlikte zemberek de koptu. (Haberlerin yzde 90 yaland, Can Atakl, Zaman Gazetesi, 22 Aralk 1999).

Ataklnn ok szleri emdin Sakkn dzmece itiraflar kadar basnda prim yapmad ve olay birka gazetede yer alabildi. te bu sre basnn ilk And maceras olarak kaytlara geti. Kendisi de kapatlan Nokta Dergisi Genel Yayn Ynetmeni olarak benzer bir sreci yaayan Gazeteci Alper Grme gre bu olayla Trkiyede ilk kez ordunun, sadece sivillere has kirden pastan arnd bilinci sarsld, askerlerin de kumpas yapabilecei grlm oldu. Taha Akyol;28 ubatta asker ve medya ilikileri balamnda Trkiyenin sosyolojisini, komisyonumuza urnek diyalogla anlatmtr:
28 ubatn byle ok hayhayl olduu gnlerde evik Bir Milliyet gazetesini ziyarete geldi. Arkadalar, ben Trkiyenin nasl bir tehlikeyle kar karya olduunu size anlatmak istiyorum. dedi. Btn Milliyet yazarlar var, ben de varm. Umur Talu evik Biri protesto etmek iin katlmad. evik Bir, szne yle balad: Arkadalar, tehlikenin farknda deilsiniz, Trkiye yeilleniyor. Yeilleniyor dedii Greenpeace deil yani eriat geliyor anlamnda ve ii yine kzlara getirdi. Konumas tipik bir fanatik cumhuriyeti konumasyd. Ben kendisine dedim ki: Sayn Bir, siz Milliyete geldiniz, misafirimizsiniz, ok teekkr ederiz, sizinle sohbet etmekten de memnun olurum. Biz kapya yle bir yaz yazsaydk nasl karlardnz? niformayla bu sivil messeseye girilemez. Birdenbire irkildi byle. Yahu bu ne demek, bu niforma yasak m yani?dedi. Ben dedim ki: evik Bey, bakn nasl tepki gsteriyorsunuz? 18 yandaki kzlara siz bunu yapyorsunuz. te, trban ilericilik midir, gericilik midir tartmas buradan kt ve ben kendisine trbann bir modernleme simgesi olduunu, bilimsel kaynaklar gstererek anlattm ve mesela dedim ki: zmirde alt ay nce toplanan 1. Sosyoloji Kongresinde ba ak, modern, cumhuriyet kadnlarndan sosyologlarn sunduu tebli var. Onlar diyorlar ki trban geleneksel kadnn modern hayata, modern eitime katlmasn salayan bir modernleme aracdr, bir modernleme simgesidir. Bana inanmayabilirsiniz, ben

269

Mehmet Ali Birand ve Reyhan Yldz (2012); s. 272.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

188 / 1404

sizi eletiriyorum. Ya hi olmazsa sosyologlar dinleyin, onlardan mtalaa aln. Kabul etmedi tabii.270

Grmenin devamnda Taha Akyol, evik Bire sorar: Niye Trk toplumunun geleneklerine bu kadar kar kyorsunuz? Bunun iin Trkiyede ok deerli sosyologlar var. Niye onlara danmyorsunuz? evik Bir de eer sosyologlara271 danrsak bu konudaki kararllmz dalrdiyor.272 Asker - medya mnasebetleri konusunda kaytlara geen bir dier olay da Genelkurmay Bakanl Genel Sekreteri Erol zkasnak ve Kurmay Kdemli Yzba M. hsan Tavazar imzal Basnla Temas balkl belgedir (8 Haziran 1998 tarihli ve 3050-296.98/CRA.SB). 28 ubat srecinde yararlanlan gazetecilere teekkr mektubu gnderilmesi talimatnn verildii Hizmete zel bir yazdr. Bu iki sayfalk belgede tam 40 gazetecinin ismi yer alyor ve Sz konusu basn mensuplarna, bu almalarnda gsterdikleri ibirliinden ve vermi olduklar hizmetlerden dolay takdir ve teekkrlerimi bildiren mektuplar yazlacaktr deniliyor.273TSK, lik merkez medya ile o gne kadar grlmemi bir iliki oluturdu. Yazl ve grsel basn beslemeye balad. zel turlar, brifingler ve kulaklara fsldanan bilgilerle manetleri ve televizyon haberlerini aka kontrolne ald. O gnn resmini Ali Bayramolu (Yeni Yzyl Gazetesi) yle izmektedir:
Gazetelerin yapt birinci i: Toplumu ekillendirmek, toplumu ynlendirmek. kinci yapt i de udur: Silahl Kuvvetlerin silah olmak. Silahl Kuvvetler, 28 ubat mdahalesini silahla yapmad, ama basnla yapt. Basn silah gcnde kullandlar. Gerek filemelerle, gerek andlarla, gerek nokta atlarnda basn; dorudan doruya kullandklar, dorudan doruya hem ahlaki yaptrm, hem siyasi yaptrm, hem hukuki yaptrm asndan devrede tuttuklar bir yap oldu. Dolaysyla 28 ubata baktmzda hakikaten basnn kara sayfasn, utan sayfasn grrm ben. Eer basn bu tavr almasayd, bunu yapabilir miydi, baka bir tartma konusu ama basn bu tavr almasayd zannediyorum bu kadar ftursuzca, bu kadar rahat bir ekilde baz sorunlar yaanmazd.

Fikret Bil (Milliyet Gazetesi Ankara Temsilcisi) baarszln faturasn, o gnlerde medya etiini ineyenbasna deil siyaset kurumuna karr:
Siyaset kurumunun kendi ilevini yerine getirememi olmasndan kaynaklanan mahcubiyetle, sorumluluk medyaya yneltiliyor. Aslnda siyaset kurumu askerin karsna kmamtr. 28 ubatta onun karsnda dik bir duru sergileyememitir Medyann fonksiyonu olmu mudur, olmutur, ama medyann fonksiyonu birinci derece bir fonksiyon deildir. Mesela u soruya cevap vermeleri gerekir; Erbakan tankn stne kt da biz yazmadk m? Byle bir ey olmad. Siyaset kurumu kendi gcyle uyumlu bir tepki vermedi ki, Erbakan MGKdan, Ben bunlar imzalamyorum diyerek rest ekip kmad ki. Niye o zaman suu medyaya ynlendiriyorlar?

270Taha 271Dinin

Akyol, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 4 Ekim 2012, s. 23.

toplumsal kltrn nemli bir gesi olduu gereini kavramaktan aciz olanlarn, bir dizi arlktan ve samalktan yakay kurtarmas mmkn deildir,diyen Fikret Bakaya; Trkiyede devlet aydnlar ve memur bilinci tayan bilim cemaatinin din ve dinin ileviyle ilgili yeterli bilgi birikiminden yoksun olduklar iin, dini kolaylkla vazgeilebilir bir ey sayarak yanldklarn; bugn toplumun yaamakta olduu gerilimin, dine yaklamdaki yanllar ve o yanllar zerinde ykselen sakat politika ve uygulamalarn bir sonucu olduunu ifade etmektedir. Fikret Bakaya (1999); s. 14. Zafer zcan (2010); s. 71-75. 2012

272

273Kullanlan

gazeteciler onlar m? Zaman Gazetesi, 2 Mart 2010, (Eriim: 21 Haziran http://www.zaman.com.tr/newsDetail_getNewsById.action?haberno=957123&title=doviz-gune-nasil-basladi)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

189 / 1404

Gneri Cvaolu Kanal D Haberde, Gnn Yorumunda o akam yle diyordu:


Genelkurmayda bugn tarihi bir brifing verildi. Durum gerekten vahimdir. Silahl Kuvvetlerin artk iyi bildiimiz ve yaklak onar yllk aralklarla karlatmz i hizmet yasas balamnda laik cumhuriyeti korumak ve kollamak zere durumdan vazife karmak sylemi anlaml bir mesajdr. Keke demokrasinin tatile kmasna anak tutanlar ve de onlarn anak yalayclar, bu pisliin zerinde uuan sinekler yaklaan frtnay sezebilseler Trkiye Refahyol adl bu bitli yorgan artk srtnda tayamaz. Erbakan uzaklatrp illeri babakan yaparak tersyz edilse de bu yorgan bitlerinden arnmaz.

Fatih Altayl (Sabah Gazetesi):


Btn mesele siz de gayet ili biliyorsunuz MGK kararlarnn imzalanp imzalanmamas imdi imzalayacaksnz, tamam diyeceksiniz, hkmette kalmak uruna her trl adm atacaksnz ve buna ramen kalamadktan sonra da Biz maduruz diyeceksiniz. Ben inanmyorum byle bir maduriyet yaklamna Asker peki yani kafana aplak vurur, aplak da deil el yle katl zaman Al abi, babakanlk diyenlerin hi mi suu yok? O zaman niye giriyorsunuz siyasetin ierisine, niye Trkiyeyi ynetmeye soyunuyorsunuz?274

2006daki Dantay saldrs medya iin tekrar bir turnusol kd vazifesi grmtr. 17 Mays 2006da Dantay 2. Dairesine silahl saldrda bulunan Avukat Alparslan Aslan, Daire yesi Mustafa Ycel zbilgini ldrd. Aralarnda Daire Bakan Mustafa Birdenin de bulunduu drt yeyi ise yaralad. Daha sonra kamaya alan saldrgan polisin zamannda mdahalesi ile yakaland. Yakn tarihin en provokatif olayna, daha duyur duyulmaz hkmn veren medya, saldrnn gerekesinin, bu dairenin ald trban karar olduunu ilan etmekte gecikmedi. Daha hibir resmi aklama bile yaplmadan baz televizyonlar alt yazlarla olay, Dantaya trban saldrs diye vermekte saknca grmedi. Bu gibi olaylarn en duyarl gazetesi olma zelliine sahip Milliyetin ertesi gn att, Laiklie kurun bal, gazete koleksiyonlarnda olduu kadar, hala o gne ait internet gazetesinde duruyor. Dantay saldrsnn en ilgin en anlaml maneti Milliyete ait ancak en arpc ke yazs Erturul zkkn. 18 Mays tarihli Hrriyet Gazetesinin maneti kaya kaya eklindeydi. zkkn ayn gn kaleme ald yaz, n sayfada Rejimin 11 Eyll i sayfada ise Cumhuriyet'in 11 Eyll baln tayordu. Yazda:
Bu, Trkiye Cumhuriyetinin "11 Eyll"dr. Rejimin temel direklerinden biri olan yarg tam kalbinden vurulmutur. Bu hepimize kar yaplm bir saldrdr. Bu lkede din zerinden siyaset yapmak ok, ama ok tehlikelidir. () ster dini amala yaplsn ister baka emellere hizmet etsin, sonunda bu bahaneyi reten tek etken, dinin siyaset alanna sokulmasdr. (Cumhuriyet'in 11 Eyll, Erturul zkk, Hrriyet Gazetesi, 18 Mays 2006)

Bu yazdan yaklak iki ay sonra 14 Temmuz 2006 tarihli kesinde, baz gerekler ortaya kmasna ramen, zkk srarldr: Ben ilk gnden beri hep ayn eyi yazdm. Arkasnda kim olursa olsun, bu, hepimize ynelik bir giriimdir. Hedefi rejimdir. te o nedenle bu saldry sembolik olarak Trkiyenin 11 Eyll olarak niteledim. Hl ayn eyi dnyorum.

274

Mehmet Ali Birand ve Reyhan Yldz (2012); s. 183, 222, 223, 232, 249.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

190 / 1404

Milliyetin yazar Can Dndar, randa m eitildi? balkl yazsnda ylesine cmleler kaleme ald ki, olay Vakitin kapatlmasndan, trbanl kzlarn isyanna ve topyekn dinci basnn sorumluluuna kadar tamakta hi saknca grmedi:
Dantay Bakan'nn uyar konumasndan sonra "Bunlar hep dinliyoruz" diye dudak bken ve "Hedef gsteriliyoruz" kayglarna zerrece aldr etmeyen Babakan, sorumlularn en bandadr. Dantay' hedef seen hkmet ve dinci basn da yle... O yzden imdi Gerekesi ne olursa olsun...la balayan ve gerekeyi aklayan lanetleme mesajlar timsah gzyalarn andryor. Erdoan'n Dantay Bakan'nn kayglarn dikkate almamakla hata ettik demesini, hkimleri hedef gsteren Vakit'in kapatlmasn, haklar iin kan dklen trbanl kzlarn Biz byle insanlk d bir hesaplamada yokuz. Saldry lanetliyoruz diye yollara dklmesini beklemek hayalperestlik olur. (randa m eitildi?Can Dndar, Milliyet Gazetesi, 18 Mays 2006)275

Darbelerden nce ve sonra mdahaleyi merulatrmak iin psikolojik harektlar yapld. Bu bazen gelmekte olan tehlikeye dikkat eken propaganda, bazen de fiilen lke gvenliinin salanamad zehabn yaygnlatracak kanl olaylar eklinde oldu. Her ynyle kirli bir bilgi sava var. nternet siteleri kuruldu, strateji dnce kurulular ad altnda uzmanlarla desteklendi, jandarma istihbarat finansrlnde hkmet aleyhine kitaplar yazld, kara propaganda ve itibarszlatrma faaliyetleri rutine dnt. Gazete patronlar, genel yayn ynetmenleri, etkili ke yazarlar ve Ankara temsilcilerine dorudan ya da toplu bilgilendirmeler yapld. Mdahale srelerinde ise ricalar emre dnt. Bir emirle Bu defa silahsz kuvvetler halletsin (1996) maneti atlabildi. Eer gazeteci tamamen iin iindeyse bu balk Gen subaylar tedirgin (2003) eklinde oldu.276 Turgut zal ile balayan, giriimcilii tevik etme ve ekonomiyi da ama politikalar 1990l yllardan itibaren geleneksel merkezin dnda yani, devletten nispeten bamsz-oluan ve adna ksaca Anadolu Sermayesi dediimiz yeni bir iktisadi gcn ortaya kmasn kolaylatrmtr. slamc Siyasetin o dnemde ykselie gemesi de bir yanyla bu ekonomik dinamikle balantldr. Ne var ki, bu ykseli geleneksel kayrmac ekonomik sistem iinde devletle ibirlii halinde palazlanm olan yerleik ve daha byk sermayeyi ciddi olarak kayglandrmtr. Bu evreler Refah Partisi iktidarnn kendileri aleyhine olarak bu kenar gcn destekleyeceinden endie ediyorlard. Nitekim RPnin byk orta olduu hkmetin ekonomi alannda izledii kimi politikalardan byk sermayenin rahatszlk duyduunu ve bunu kontrol ettii merkez medya araclyla da vurduunu kolayca hatrlayabiliyoruz. Byk lde bu nedenle, devlet eliyle datlan ranttan kendisinin artk yararlandrlmayaca, dolaysyla geleneksel avantajl pozisyonu ve sekin snfsal statsn kaybedecei endiesine kaplan byk sermaye RP, DYP koalisyonuna sert bir muhalefet yrtmeye balad. Bu statnn bir yan da bu kesimin ada hayat tarz idi. Bu muhalefet zamanla merkez medya eliyle silahl kuvvetleri hkmete kar kkrtma eklini ald.277 Glay Gktrk, her darbenin ardnda km bir demokrasi, yerlerde srnen bir hukuk, onurunu yitirmi bir meclis braktn, 28 ubat srecinde basnn ok kt bir snav verdiini, btnyle ok byk ve ar bir yenilgiye uradn ifade eder:
28 ubat srecinde ve ben una inanyorum ki: Eer basn dik durabilseydi, basnda 15-20 tane istifa etmeyi gze alabilen genel yayn ynetmeni, yaz ileri
275 276 277

Zafer zcan (2010); s. 122-125. Muhsin ztrk (2012); s. 109. Mustafa Erdoan (2012); s. 32, 33.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

191 / 1404

mdr olabilseydi, btn o kendilerine talimatla gelen manetleri atmay reddeden ve bunu kamuoyuna aklayan, bunu kamuoyuna aklama cesareti gsteren ok deil 10-15 tane st dzey ynetici olabilseydi 28 ubat byle derinleemezdi, 28 ubat ok daha erken tasn taran toplayp gitmek zorunda kalrd. Sadece basn deil, entelektel snfmz da btnyle snfta kald, aydnlarmz da snfta kald. Bunun birinci, belki en nemli sebeplerinden bir tanesi: Zaten hamurlarnda bir darbecilik geleneinin olmasnn yani hamurlarnda bir jakobenliin olmasnn, siyasi ve ideolojik izgi olarak alttan yukar gelen halk hareketlerinin, alttan yukar gelen Demokrat Parti hareketinden tutun da daha sonra Refah hareketi ve daha sonra Ak Parti hareketine hep gerici, a d ve Trkiye iin tehlikeli bulmalarnn bir rol var ama ayn zamanda akntya kar yzme gelenei de yok yani bir entelektelin en temel vasflarndan biri, aznlkta kald zaman akntya kar durmay bilebilmektir. Trkiye'nin entelektellerinin ok byk oranda ounlua uyma, rzgr nereden esiyorsa o tarafa yelken ama gelenei olmas, akntya kar durma geleneklerinin olmamas da bir baka zaaft ve sonuta ortaya kan tablo, evet, btn basn ok byk bir ounluuyla, tpk 27 Maysta olduu gibi demokrasinin anna ot tkamasna yardm etti, gnll yazld ve yaratc bir biimde haberler retti, kendisine verilen talimatlarla da yetinmeyip onun da tesine geip aslnda hem halkna ihanet etti hem de mesleine ihanet etti.278

Hasan Cemal, darbeler karsnda, basn zgrlnn ve demokrasinin bayran sallamayan gazetecilere ve toplumun dier kesimlerine hitapla:
Asker karsnda srekli boyun een bu ark kurnazl, bu uysallk da Trkiyenin sivil sorunudur. Bu Sivil Sorununun bir boyutunda hi kukusuz zellikle yargdan balayarak, niversite, i dnyas ve tabii medyadan ok nemli paralar vardr. Bu durum, demokrasi kltrnden bu nasipsizlik hali, demokrasi ve hukukun stnl alannda Trkiyenin Avrupadan, rnein bir Yunanistandan, bir spanyadan geri kalmasnn kolaylatrmtr. Bu lkede, yalnz siyasetilerin darbelere meydan okumalar deil, hukukun stnln gerekten benimsemi yargnn da, bir Yunanistan rneinde olduu gibi, darbe yapm ya da darbeye kalkm askerleri yakasndan tutup adaletin karsna karmas, hapse atmas gerekirdi. Bu lkede, akademik zgrl gerekten benimsemi bir niversitenin askeri darbe ve ynetimlere anak tutmak ve destek vermek yerine, Ne duruyorsunuz, elinizi abuk tutun! demek yerine, niversiteleri asker partisinin akademik uzants yapmaya kalkmak yerine, kla dzenleri karsnda demokrasiyi sonuna kadar savunmas gerekirdi. Bu lkede, ekonomik bymeyle kalknma yolunun bar, demokrasi ve istikrardan getiini gerekten benimsemi bir i dnyasnn, Krt meselesi gibi, PKK ve iddet gibi, Kbrs gibi sorunlar zmsz kald srece Trkiyede ekonomik gelimenin kilitleneceini bilen bir i dnyasnn, askerin politikayla ilikisinin Avrupadaki kadar snrlanmasna ok daha byk katklar yapmas gerekirdi. Bu lkede, kendi varlk nedeni olan basn zgrlnn gerekten benimsemi bir medyann, generallerin sesine kulak vermek ve askeri mdahalelerin gnll gnlsz destekiliini yapmak yerine demokrasi ve basn zgrl bayran darbecilere kar sallamas gerekirdi. Bugne kadar bunlara ok az tank oldu Trkiye. Trk basnnn duayenlerinden, 1960lar ve 1970lerde Hrriyet ve Gnaydn gazetelerini ynetmi olan Necati Zincirkran, Hrriyet ve Simavi imparatorluu adn tayan anlarnda, 1960larn bandaki 22 ubat darbe giriimi ile ilgili olarak unlar yazar: 22 ubatlar arasnda
278Glay

32.

Gktrk, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 15 Ekim 2012, s. 31,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

192 / 1404

niversitelerden sivil akl hocalar vard. nl profesrler, bilim adamlarmz, nl gazetecilerimiz cuntaya destek veriyorlar, onlara yol gsteriyorlard. nk Trkiyeyi birlikte kurtaracaklard! Dnya gazetesi sahiplerinden Fatih Rfk Atay, bir yazsnda, Albay Talat Aydemirin gzlerinde Mustafa Kemalin prltlarn grdm diyebiliyordu.279

1986 ylnda, medyann apolitikleme ve magazinlemeye kaymasyla oluan sorunlar, ilkesiz yaynclk anlayn gidermek ve basn alannda meslek ilkeleri tekil ederek bir zdenetim kuruluu oluturmak gayesiyle kurulan Basn Konseyine, 1988'den 2011 ylna kadar bakanlk yapm olan Oktay Eki, basnn darbeler karsndaki tutumuyla ilgili olarak komisyonumuza unlar ifade etmitir:
Darbeler konusunda basn iyi imtihan vermedi. Bu yeni bir ey de deil, sevgili basnn tarihi boyunca deimemi bir gerektir bu. O nedenle bugn bir darbe olacak olsa Trk basnnn dnknden farkl bir tavr olacan dnmyorum, Trk basnnn deil adliyesinin, niversitesinin, sokaktaki adamn, tccarnn, siyasetisinin bir baka fark var m ki Trk basnndan, yle olmasn da byle olsun diye ayr bir tavr bekliyoruz. Onun iin hamurun yarsn kesip br yarsn grmeden hkm vermeye kalkmamz doru olmaz. inde altm, krk drt senemi verdim Hrriyet gazetesi. Hrriyet gazetesinin 26 Mays gecesi baslan gazetesi 27 Mays sabah kan gazeteden farkldr, niye? nk 26 Mays gecesi merhum Adnan Menderesin Eskiehirde yapt konumann ve o tarihteki dhiliye vekili Namk Gedikin szlerini byten ve onu n plana alan gazetedir, fakat gece yars buukta filan darbe meselesi ortaya knca btn o saylar yaklm veya tahrip edilmitir, ertesi gn okuyucunun nne Silahl Kuvvetler idareye el koydu diyen mjdeli bir balk atlmtr. Bu, sadece Hrriyet gazetesi iin byle deil.280

Medyann ve medya elitlerinin 27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll, 28 ubat ve 27 Nisanda yaadklar ve yaattklar sendromu,Kendi kurduumuz sistemi paylamak istemedik, tasfiye oluyoruz! diyen Mehmet Ali Birand zetlemektedir:
Bizim kuak iin devlet daima ncelikliydi. Devleti de asker temsil ederdi. Siyaseti kt, yalanc; asker namuslu, her eyini vatana harcayan kahramand. stelik Atamz laik-demokratik Cumhuriyeti koruyup kollama grevini ona brakmt. Askerin politikacy denetleme hakk vard. ler bozulduunda da asker mdahale edebilirdi. Hatta tereddtl bir davranla karlatmzda komutan neredesiniz, devlet elden gidiyor diye yazdk Genlerimize, belki de farkna varmadan darbecilik ilendi niformalarn prltsn yar hayranlk, yar korkuyla izlerdik. Btn darbeleri anlayla karladk. Yardmc olduk Genel alglama, sanki darbeler asker kendi keyfiyle veya Washingtondan ald iaretlere gre gerekleiyordu. Hayr, iler o kadar basit deil. Askeri darbeye iten, zorlayan daima laik kesim olmutur Cumhuriyetin kuruluundan itibaren, iki geleneksel dman olan dindarlar ve Krtlere kar srekli ayn sert yaklam gsterdik. Kendi sistemimizin mhendisliini yaptk. Bu sistemi olutururken de, bu lkenin sadece bize ait olmadn, dindar kesim ve Krtlerle paylamamz gerektiini hibir zaman kabullenmedik. Dnmedik dahi... Dnenlerimizi de hapishanelere yolladk. Ne Cumhuriyet'in siyasi sistemini, ne de lik kesimin egemen olduu ekonomik pastay paylatk. Byle bir bask altnda kaldka, bu iki dman da radikalleti. Baka bir cephe oluturdular ve siyasi-ekonomik pastay paylamak ister oldular. te o zaman da,
279

Hasan Cemal (2010); s. 28, 29. Eki, Gazeteci, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 30 Ekim 2012, s. 28, 29.

280Oktay

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

193 / 1404

hemen askere bavurduk. Demokrasi adna, darbelerle ince ayar yaptrdk. Bir gn, Trkiyenin ve dnyann deiebileceini ve srekli keye sktrdmz bu insanlarn gleneceklerini ve bizleri aznlkta brakabileceklerini dnemedik. Bugnlere gelmemizin balca nedeni, imdiye kadar hazrladmz anayasalar hep, tek tarafl dnmemiz ve kendimize gre ayarlamamzdr.

Uluslararas literatrde sivil toplum kurulular olarak isimlendirilen Trkiyedeki meslek rgtleri, darbe zamanlarnda hkmetlerin dmesi iin ortak veya bamsz deklarasyonlar yaymlarlar [28 ubat iin beli ete: TRK- (Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu), TOBB (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii), TSK (Trkiye verenler Sendikas Konfederasyonu), DSK (Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) ve TESK (Trkiye Esnaf ve Sanatkrlar Konfederasyonu)]. Arlkl olarak ii temsilcisi olan bu siviller bunu yaparken iverenler ne yapyor? TSAD yesi shak Alatonun anlatmyla: dnyas askere selam akyor.281 Sendikalarn darbe karsnda aldklar tutum incelendiinde: 1960 darbesi dneminde, sendikaclar da iktidarn tercihlerine rza gstermi, onunla almak yerine ona boyun eip iktidarn yaknnda olmann avantajn kullanmak istemilerdir. Sendikal hareketteki hkim eilim her zaman yzn yelerine deil devlete ve onu yneten kadrolara dndrmtr. Ve bu sayede iktidarn koruyabileceklerini dnmlerdir. Bu balamda sendikaclar, darbeleri de byk coku ve heyecanla karlamlardr. 1960 darbesini Doan inklp gnei olarak selamlayan Trk- 1971 darbesini ise Trk Silahl Kuvvetlerinin duruma, ortada hibir sebep yokken mdahale ettiini sylemek mmkn deildir Trk Silahl Kuvvetlerinin sesiz kalmasn beklemek Onun var olu nedenini temel felsefesini inkr etmesini istemek demektir. szleriyle merulatrmaya alr. DSK ise Trk Silahl Kuvvetlerinin yannda yer almaktan kvan duyduunu ilan eden bildiriyle selamlar darbeyi. 12 Eyll 1980de ise DSK aklama yapma ans bulamadan kapatlr. Ancak Trk- Genel Bakan brahim Denizciler: Milletin barndan kan ordunun tam bir btnlk ierisinde milletimize huzur veren davrann desteklediini ve yannda yer aldn ilan eder. Sonrasnda toplanan Trk- Ynetim Kurulu yapt aklamayla: 12 Eyllden sonra yurdumuzun en byk ii kuruluu olarak Mill Gvenlik Konseyine yardmc ve destek olmay bir vatan perverlik sayacan belirtir ve darbeciler tarafndan kurulan hkmette Genel Sekreterini alma ve Sosyal Gvenlik Bakan olarak grevlendirir.282 Buradan hareketle sendikaclarn bu tavrna kar iilerin tutum allarna bakacak olursak, iilerin gecikmeli de olsa darbe maduru siyasi partileri desteklediini grrz. 1960 Darbesinin DPye kar yapldn hatrlarsak; onun devam olan Adalet Partisi (AP) 1961 ylnda yaplan seimlerde yzde 34.78, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi yzde 13,95 ve Yeni Trkiye Partisi yzde 13,72 oy almlardr. partinin oyu yzde 62,45tir. Semen tm sessizliinin ardndan Yassadaya ve mralya tepkisini oylaryla gstermiti. Sngyle gidenler sandkla geri dnyordu.283 Bir sonraki genel seim olan 1965 ylnda ise Adalet Partisi rekor bir oyla yzde 52.87 orannda oy almtr. 1971 ylnda yaplan darbenin sola kar yapldn hatrlarsak 1973 ylnda yaplan seimlerde CHP yzde 33.29, 1977 ylnda ise yzde 41.39 orannda oy almtr. Darbeciler, sngyle iktidara gelmilerdi ama onun zerine
281 282

Muhsin ztrk (2012); s. 107, 108, 110, 118, 119.

Haydar etinba; 27 Mays: iler ve Sendika(c)lar, Resmi Tarih Tartmalar - 9, 27 Mays: Bir Darbenin Anatomisi, zgr niversite Kitapl, Ankara, 2010, s. 155, 156. Mehmet Ali Birand ve dierleri; 12 Mart htilalin Penesinde Demokrasi, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2008, s.

283

20.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

194 / 1404

oturmann imknsz olduunu sandktan kan sonulardan anlamlard.iler, snfsal bir tavrdan ok ezilen kesimlerin bir paras olarak, madurun yannda yer almlardr. 1980 ylnda yaplan darbenin eskinin btn siyasi unsurlarn silmeyi hedefleyen tavrn dndmzde, 1983 seimlerinde ANAP yzde 45.14, Halk Parti yzde 30.46 orannda oy almlar, darbelerin aka destekledii MDP yzde 23.27 orannda oy alabilmitir. Siyasi yasaklarn kalkt greli rahatlama dneminin olduu 1991 seimlerine baktmzda ise APnin devam olan DYP, CHPnin devam olan SHP ve CHPnin eski genel bakannn partisi olan DSPnin ald toplam oylar yzde 59lar civarndadr. Bu btn tutum allar yakn dnemde yaanan adna rtl darbe ya da postmodern darbe de denilen 28 ubatta da benzer biimde olmutur. Dnemin Trk- ve DSK Genel Bakanlar aka darbenin yannda yer almlar, hatta darbenin bir paras olmulardr. Darbenin maduru Refah Partisi izgisindeki partiler olmu, Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) 2002 ylnda yaplan seimlerde, yzde 34.28 oy alm ve tek bana iktidar olmutur (2007 genel seimlerinde ise yzde 46.58ve 2011 seimlerinde yzde 49,8oy oranna kmtr). Sonu olarak darbelere ve darbecilere kar iilerin ve sendikaclarn yaklamlar farkl olmutur. Sendikaclar darbe yapanlarn yannda yer alp onlara destek olurken, iiler daha ok darbeyle sorunlu partilere ynelmi, en azndan darbelere aka destek vermemilerdir.284 Tam demokrasiye sahip olamayan bir devlet sisteminin kusursuz ileyen bir sivil toplum yapsna sahip olmas da beklenemez. Bu anlamda Trkiyenin kayp halkas sivil toplumdur nermesi yanl deildir. Sivil toplumun geliemeyiinin tarihi, sosyal ve kltrel gerekelerinden ok nce peinen ifade edilmesi gereken somut bir sebebi vardr. Ekonominin yzde 70e yakn blmnn devlete ait olduu bir lkede sivil toplumdan ancak dnce alannn bir nesnesi olarak sz edilebilir. Devlet iktidarnn siyaseti ve brokrat tarafndan suistimal edilmesini nleyecek tek g sivil toplumdur. Sivil toplumun denetlemedii ve hizaya ekmedii devlet iktidar rasyonellikten uzaklar ve sonunda yozlar.285Darbeler karsnda kendilerinden beklenen sivillii gsteremeyen kamu kurumu niteliindeki ii ve iveren rgtlerinin statleri ve fonksiyonlar yenilenmeye elden geirilmeye muhtatr. Bu kurulular zgrlk, oulcu ve demokratik bir yapya sahip deildirler. Otoriteryen ve korporatist bir durum arz eden mevcut yaplar vastasyla devlet, sivil grnml olan ama aslnda sivil olmayan bu kurulular yoluyla sivil toplum alanna mdahil olmakta ve buralar kontrol altnda tutmaktadr.

284 285

Haydar etinba (2010); s. 157. Mmtazer Trkne (2005); Trkiyenin Kayp Halkas, Etkileim Yaynlar, stanbul, s. 74, 75, 79.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

195 / 1404

Genel Deerlendirme ve Sonular


Demokrasilerde esas olan mill iradenin dokunulmazldr. Trkiyede her on ylda bir gerekletirilen darbeler, milli iradeyi yok ederek, demokrasinin kesintiye uramasna yol am; Trkiyenin kanun devletinden hukuk devletine dnmesini engel olmutur. Milletin temsil hakkn tehlikeye drecek her mdahale demokrasi, hukuk ve insan haklar ile evrensel deerleri inemek manasna gelir. Millet iradesinin sreklilii ve aksatlmaya uratlmamas temsili demokrasinin temelidir. Bu yzden demokrasi, her koulda korunmas gereken ve kltr benliimize nakedilmesi gereken bir deerdir. Trkiyede cumhuriyetin kuruluundan bu yana atanmlar ile seilmiler arasnda var olan ve zaman zaman gn yzne kan ekimenin ad: Devlet - hkmet kamplamasdr. Bunun arka plannda, Trkiyede kendisini devletin gerek sahibi olarak gren baz brokratlarn, toplumun iinden kan seilmilere ynelik derin gvensizlikleri yatmaktadr. Bu hastalkl dnceye gre, Trkiyede seilmiler, bir baka deyile siyasiler, nihai tahlilde kendi menfaatlerini mill menfaatlerin zerinde gren, gvenilmez kiilerden olumaktadr. Bu nedenle siyasilerin, devlet ve devlet aygt tarafndan her zaman ve her art altnda ve gzetlenmesi zaruridir. Bu anlay, 1982 Anayasasnda vcut bulan kukucu, kendisinden baka kimseye gvenmeyen ayn zamanda statkocu brokratik vesayetin de temel dayanadr. Trkiyede meydana gelen darbeler grnrde bazen saa, bazen sola, kimi zaman hem sola hem saa bazen de dindarlara kar yaplmtr. Darbeler gerekelendirilirken bu tr ideolojik argmanlar kullanlm olmakla ve deiik dnemlerdeki askeri mdahalelerde, baz kesimler dierlerinden daha fazla diyet demekle birlikte aslnda fatura tm toplum tarafndan denmitir. Dnya ve Trkiye rneklerinin rettii; darbelerin tm halka kar yaplm, hak ve hukuk kavramlarnn askya alnd talihsiz dnemler olduudur. Toplumun tm kesimleri ve bunlarn siyasi temsilcilerini her eit darbe, muhtra ve demokrasiye mdahale srelerine kar ortak tepki gstermesini salayacak, demokratik bilin dzeyini ykseltecek bir eitim sistemine ihtiya vardr. Hibir kesim dierinin aclarna kaytsz kalmamaldr. Yalnzca madur olunduktan sonra evrensel haklar hatrlanmamal, herkesin asgari bir ilkesel duru gstermesi ve empati kurmas insanln ve vicdann bir gereidir. Askeri mdahaleler Trkiyenin yakn tarihinin karanlkta kalm dnemleridir. Szde millet ve milletin huzuru bahanesiyle yaplanlar; yz binlerce insann sorgusuz sualsiz cezaevlerine ve klalara kapatld, ikencelerin yapld, geleceklerin alnd, idamlarn yaand karanlk dnemler olarak anlacaktr. Darbeler; zde toplumsal huzuru tesis etmeye gelenlerin Edirneden Ardahana tm lkeyi ak hava hapishanesine dntrd, konumann yasak olduu, kitlelerin dilsizletirildii, susturulduu, hatta kitaplarn su sayld, yakld korku imparatorluunun ina zamanlardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

196 / 1404

lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm Darbe ve Muhtralar ile Demokrasiyi levsiz Klan Dier Btn Giriim ve Srelerin Tm Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla Kurulan komisyonumuz mecliste grubu bulunan tm partilerin ortak giriimi ve uzlamas ile teekkl etmi ve faaliyetlerini srdrmtr. Cumhuriyet tarihinde bir ilki baaran Trkiye Byk Millet Meclisi, bu admla lkedeki demokrasinin ve toplumsal barn tesisinde nemli bir kazanm salamtr. Bu komisyonun varl ayn zamanda, siyasi kltrn demokratik olgunluunun da tescili niteliindedir. Trkiye bugn, dnle mukayese edilmeyecek bir noktadadr. Bundan sonras demokrasi kltrnn, oulculuun, hogrnn ve farkllklara saygnn yaygnlatrlmas ve silahl brokrasi ile ibirlii iine giren sivillerin bu tepeden inmeci anlaytan bir sonu alamayacaklarna inandrlmasdr, ikna edilmesidir. Dnn darbe ibirlikilerinin ve heveslilerinin, tmnn olmasa da, nedamet ifade edici aklamalar Trkiyenin yarnlar iin umut dr. Komisyonumuz alt komisyon halinde almalarn yrtm ve sonlandrmtr. 27 Mays 1960 Darbesi ve 12 Mart 1971 Muhtras Alt Komisyonu, 12 Eyll 1980 Darbesi Alt Komisyonu, 28 ubat 1997 Postmodern Darbesi ve 27 Nisan 2007 E-Bildirisi Alt Komisyonu.

Alt komisyonlarn ulam olduu sonular ile milletvekillerinin grlerine bal olarak gelitirilen neriler:

1.

Sivil anayasa.Mevcut anayasa ile birlikte temel yasalarn byk ounluu darbelerden miras kalmtr. 12 Eyll rejiminin dolaysyla militarist sylemin temel zelliklerini iinde barndran anayasalar dneminin sona erdirilmesi ve milletin temsilcilerince hazrlanacak bir anayasaya her zamankinden daha ok ihtiya vardr. Halk bir yn dzeyine indiren hlihazrdaki anayasayla oulcu demokratik bir sistem ve i bar kurulamaz. Temel insan haklarnn gvence altna alnd; hkmetin ynetilenlerin rzasna dayand; ounluun ynetiminde lakin aznlk haklarnn garanti altna alnd; zgr ve adil seimler, kanun nnde eitlik, bamsz ve tarafsz mahkemelerin var olduu; hkmetin anayasa ile snrlandrld; toplumsal, ekonomik ve siyasal oulculuun, hogr, ibirlii ve uzlama deerlerinin benimsendii; tam demokrasi, oulculuk ve zgrln esas alnd bir kavrayla halkn gerek temsilcilerince, halkn nnde ve yksek sesle tartlm yepyeni bir anayasa yaplmaldr. Gerekleri Aratrma Komisyonu. Komisyonumuzun ele alm olduu konunun derinlii ve kapsamnn genilii sebebiyle detayl aratrma frsat ve imkn bulunamayan hususlarn olduu ortaya kmtr. Bu itibarla yasal dzenlemeler yaplmak suretiyle, Gerekleri Aratrma Komisyonukurulmaldr. Bahse konu Komisyonun Genel Kurulun takdir edecei sreyle almas ve daha geni yetkilerle donatlmasn teminen, devlet srr, ticari sr ve bankaclk srr niteliindeki bilgilere erime imknn verecek hukuki dzenlemeler yaplmaldr. Bunlara paralel olarak TBMM Tznde de gerekli deiikliklerin yaplmas salanmaldr.

2.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

197 / 1404

Darbe madurlar: Temel insan haklarnn askya alnd darbe, muhtra ve postmodern darbe dnemlerinde madur olan, ikenceye urayan, hkm giyen vatandalarn ve kamu grevlilerinin, durumlarnn incelenmesi, gerektiinde yarglamann yenilenmesi, haklarnn iadesi, ayrca ikence, insan hakk ihlalleri yapan ve insanla kar su ileyen kamu grevlilerinin aratrlmas ve bunlarn kamuoyuna ifa edilmeleri; Siyasi cinayetler:Tm darbe dnemlerine uzanan srelerde younlaan ve byk ounluunun faili ya da azmettiricisi bulunamayan siyasi cinayetler ile toplumda infial yaratan ve zelikle Sivas Olaylar, Babalar ve Yavi Katlimlar ve benzeri olaylar aratrmak zere; 1 Mays 1977, Mara, orum, Malatya ve Sivas katliamlar: 12 Eyll darbesine giden yolda lkeyi darbe ortamna hazr hale getirmek iin tertiplenen olaylar ile 1990l yllarda Krt meselesini derinletiren olaylar da dahil, tm cinayetlerin arka plannda yer alan karanlk odaklarn ortaya karlmas maksadyla; Kamuoyunda hukuk d faaliyetler iinde bulunduklarna dair ok gl iddialar bulunan ve zel Harp Dairesi, Gladio, Kontrgerilla, JTEM adyla bilinen oluumlar: Kuruluunda Seferberlik Tetkik Kurulu, sonra zel Harp Dairesi ve ardndan zel Kuvvetler Komutanl ismini alan, dorudan Genelkurmay Bakanlna bal birim hakknda iddia edilen hukuk d faaliyetlerin incelenmesi ve buraya ait olduu iddia edilen kozmik oda/odalarn ve buradaki belgelerin aratrlmas hususunda; Ayr ayr aratrma komisyonu kurulmas Trkiye Byk Millet Meclisine nerilmitir.

3.

Devlet ve darbe madurlar: Darbe srelerini yaam ve demokrasilerini salamlatrarak normallemelerini tamamlam lkelerdeki hukuki dzenlemeleri dikkate alarak, tm askeri darbelerin ve muhtralarn, hukuku ve demokrasiyi ar ekilde ihlal eden fiiller olduunu ilan edecek, darbelerin asli faillerini knayacak ve tm madurlardan zr dilemeye olanak tanyacak bir hukuksal ereve oluturulmaldr. Mill Gvenlik Kurulu: Askeri vesayeti kurumsallatracak tm mekanizmalar sivilletirilmeli, hesap verebilen ve denetlenebilen bir yap ina edilmelidir. Militarist dili, devlet syleminin ve aygtlarnn merkezine tayarak kendine hkmetler ve siyaset st rol bien Mill Gvenlik Kurulunun normal bir demokraside yeri yoktur. MGK uygulamalarnn Trkiyeye maliyeti; demokratik ileyii engelleyerek siyasi, sosyal, ekonomik nitelikteki ulusal sorunlarn zmn gletirmi olmasdr. Siyasetin askeri vesayetten kurtarlmas ve lkenin her sorununun mill gvenlik kriterleri dorultusunda tartlmasnn nne geilebilmesi iin, Mill Gvenlik Kurulu Avrupa Birlii normlarnda sivil yapnn kontrolnde ve tavsiye organ eklinde yaplandrlmaldr.

4.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

198 / 1404

5.

Genelkurmay Bakanlnn Hukuksal Stats:AnayasadaGenelkurmay Bakan grev ve yetkilerinden dolay Babakana kar sorumludur. eklindeki hkmde yer alan sorumluluun mahiyeti ve snrlar net bir ekilde belirlenmemitir. Hl Genelkurmay Bakannn sorumluluk snrlar ve yaptrmlar ile kuvvet komutanlarnn Mill Savunma Bakan, Babakan ve Cumhurbakanna kar grev ve sorumluluklarn belirleyen bir dzenleme yoktur. Bu itibarla, Genelkurmay Bakanlnn zerk, hesap vermeyen, her eyin ve herkesin stndeki stats artk son bulmal, devlet tekilatndaki konumu ada demokratik lke rneklerine uygun hale getirilerek Mill Savunma Bakanlna balanmaldr. Ya da Babakanla olan ballnn idari ve hukuki ynden akla kavuturularak bu ynde yasal dzenleme yaplmaldr. gvenlik, asayi ve ordu: Orduyu bir zabta kuvveti olarak grmekten artk vazgeilmelidir. Terrle mcadelenin yannda, kolluk kuvveti olarak grev yapan jandarma tekilatnn mevcut durumu, demokratik devletlerde olmas gereken kriterlere uymamaktadr. AB lkelerinde Jandarma, sadece Fransa ve talyada vardr, ancak bunlar da Trkiyenin Jandarma tekilat gibi deil tamamen sivil bir birim gibi ileri Bakanlna baldr. Jandarma tekilatnn, i gvenlik ve adli mekanizmadaki grevi sonlandrlmaldr. Jandarma tekilat, sivil bir yaplanmaya dntrlmeli ve demokratik teamllere uygun ekilde denetlenmesine olanak tanyacak bir hukuksal ereveye kavuturulmaldr. Ordunun demokratik denetimi: Orduya ynelik denetim ilevi pratikte tam olarak yerine getirilememekte, bu noktada ikincil mevzuatn kanuna uygun olarak ve kanunda verilmi yetkileri kstlamayacak ekilde hazrlanmas ve uygulanmas gerekmektedir. Bu alanda mevzuattan kaynaklanan tek istisna olan Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakf (TSKGV) ve irketleri yasal dzenlemeyle Saytay veya dorudan TBMM denetimine almaldr. Askeri yarg:Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin benimsedii objektif lte gre, Trkiyede askeri yarg, askeri hiyerarinin belirleyicilii veri alndnda etki altnda bir grnm arz etmektedir. Silahl Kuvvetlerin, i disiplini asndan Almanya rneindeki gibi disiplin yarglamasna sahip klnmas yeterlidir. Askeri mahkemelerin kaldrlp adliye ierisinde uzmanlk mahkemesi olarak; Askeri deil asker mahkemesi oluturulmas, bu mahkemede grlecek davalarn temyiz incelemesi grevinin de Yargtayn ceza dairelerinden birine verilmesi, yarglanacak sivil ve asker kiiler bakmndan gvence salayacaktr. Bu itibarla, Askeri Yargtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesi kapatlmal, yksek yarg temyiz yeri, Yargtay ve Dantaydan ibaret olmaldr. Filemeler:Her trl fileme, hukuka aykr dinleme, takip ve kayt faaliyetlerine son verilmeli ve mevcut btn fileme kaytlar imha edilmelidir. Kendi vatandan i tehdit ve i dman olarak grmek, demokratik toplum anlayna ve insan haklarna aykrdr. Bat alma Grubu ve EMASYA rneklerinde yaand gibi, orduya Trkiye Cumhuriyeti vatandalarn fileme yetkisi verilmemitir. Genelde askeri

6.

7.

8.

9.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

199 / 1404

istihbaratn zelde Jandarmann yapt bu tr istihbarat faaliyetleri; yetki ve grev tecavz niteliindedir ve aka kanun ddr. Jandarma Genel Komutanl kendi sorumluluk sahasnda olmak kaydyla ancak ve ancak, suu nleme amal teknik istihbarat ve teknik takip yapabilir. Askerin Trkiyede oluturduu fiili durum ve nfuz, kanunlardaki ak hkmlere ramen jandarma ve dier askeri istihbarat birimlerinin fileme yapabilmelerine imkn vermitir. Bu fiili duruma gz yumulmamaldr.

10. Profesyonel

ordu:Trkiyede ordu profesyonelletirilmeli; bu ynde ordunun harekt kabiliyetini artracak bir dzenlemeye gidilerek, nicelikten ziyade nitelii ne karacak bir askeri yaplanma egemen klnmaldr.

11. Avrupa

Birlii ve demokratik reformlar:Trkiyede askeri mdahaleler ksa srede sona ermi ve demokrasiye geilmi gibi grnse de darbe dnemlerinde tm devlet, batan aa yeniden dizayn edilmitir. Darbelerin kendisine zemin bulmasnn gerek sebebi demokrasinin zayf olmasdr. Gl bir demokrasi, muasr medeniyete ulam lkelerde uygulanan evrensel demokratik hukuk normlarnn, insan hak ve hrriyetlerinin benimsenmesiyle mmkndr. Bu dorultuda, Avrupa Birlii aday lkesi olan Trkiyenin, ilgili ve gerekli reformlar hayata geirme kararll devam ettirilmelidir. ve olaanst hal: Skynetim ve olaanst hal durumlarnn snrlar, nedenleri, uygulama biimi ak ve net olarak belirlenmelidir. Mevcut anayasada skynetimi gerektiren durumlar olarak dzenlenmi hallerin tamamnn bir komutanlk eklinde deil, sivil bir ynetim modeliyle yeniden ele alnmaldr. lgili kanun maddelerinde yer alan hkmler demokrasi, insan haklar ve hukukun stnlne uygun tarzda dzenlenmelidir.

12. Skynetim

13. Ordu

Yardmlama Kurumu (OYAK):Darbe dnemi sonras kurulmu olan ve kamu alanlar arasnda eitsizlik yaratan OYAK, sahip olduu ok sayda imtiyazla bugnlere gelmitir. Bu kurumun haksz rekabet oluturan tm ayrcalklar ve tm vergi muafiyetleri kaldrlmaldr. Trk Ticaret Kanunu hkmlerine uygun hale getirilerek, orduyla ve devletle olanhukuki balar, imtiyazlaryla birlikte kesilmelidir. srr ve ticari sr: TBMM tz ile aratrma komisyonu almalarnn kapsam dnda tutulan devlet srr ile ticari sr kavramlarnn hukuksal dzeyde tanmlanarak mulkln giderilmesi salanmal; bu erevede parlamentonun denetim olanaklarn glendirecek dzenlemeler gelitirilmelidir. partiler ve demokrasi:Demokrasinin olmazsa olmaz siyasi partilerdir. Siyasi partilerin ve siyasetin kurumsal kimliklerinin glendirilmesi iin nndeki hukuki engellerin kaldrlmasyla ilgili yasal dzenlemeler yaplmal, bu maksatla darbe dnemlerinden kalma Siyasi Partiler Kanunu, Seim Kanunu ve Yksek Seim Kurulu Kanunu gibi mevzuat yeniden ele alnmal ve demokratikletirilmelidir

14. Devlet

15. Siyasi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

200 / 1404

16. Sivil

toplum:Tam demokrasiye sahip olamayan bir devlet sisteminin, kusursuz ileyen bir sivil toplum yapsna sahip olmas beklenemez. Baz sivil toplum rgtleri darbe dnemlerinde sivil siyaset yerine darbe ve darbecilerin yannda yer almlardr. Olaanst dnemlerde vesayeti oluumlar, bu kurulular yoluyla sivil toplum alanna mdahil olmakta ve buralar kontrol altnda tutmaktadr. Bu kurulular zgrlk, oulcu ve demokratik bir yapya kavuturulacak ekilde yasal dzenlemeler yaplmaldr. mevzuat: Darbelere dayanak gsterilen TSK Hizmet Kanunu 35inci maddesi ve benzeri tm yasal dzenlemeler ile darbe dnemlerinde karlan, btn mevzuatn gzden geirilmesi ve bu mevzuatta yer alan vesayeti dzenlemelerin tespit edilip ayklanmas iin bir aratrma komisyonu kurulmaldr. konulan ve/veya kamulatrlan dernek, vakf, sendika ve zel kiilerin malvarlklarnn iade edilmesi hususunda yaplabilecekler aratrlarak bu konuda gerekli admlar atlmaldr.

17. Darbe

18. Malvarlklarna el konulan STKlar:Darbe dnemlerinde malvarlklarna el

19. Toplumsal

hafza: Tm darbelerin-muhtralarn sorumlularnn ve darbelere teebbs edenlerin, kamu kurumlar, sokak, cadde, stat, park ve spor salonlar gibi kamu alanlarna verilmi isimleriderhal kaldrlmaldr.

20.Demokratik

Eitim: Askeri ve tm eitim kurumlarnn mfredat, eitim bilimciler tarafndan incelenmeli, gnmzn koullar ve demokratik normlara uygun olarak yeniden dzenlenmelidir. 12 Eylln bir kurumu olarak teekkl eden YK, demokratik normlara uygun ekilde yaplandrlmaldr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

201 / 1404

27 MAYIS 1960 DARBES


27 Mays ve Kavram Kargaas 27 Mays tanmlamak iin kullanlan kavramlar ayn zamanda mahiyete de iaret etmektedir. 27 Maysn aktrlerinin ve bu harekete olumsuz gzle bakmayanlarn hemen hemen hepsinin kulland kavramlar ounlukla devrim, ihtilal, inklp, bunlara nazaran daha az kullanlan kavram da mdahaledir. Darbe istisna olarak yine de ihtilal manasnda kullanlmaktadr. Ancak 27 Maysa taraftar olmakla birlikte Milli Birlik Komitesinin (MBK) icraatlarna duyduklar tepki sebebiyle darbe kavramna olumsuz bir anlam yklendii de grlmektedir. Mesela Prof. Reat Kaynarn niversitede tasfiye karar sebebiyle yaynlad kitabnn ad niversiteye Darbedir. 27 Maysn madurlarnn ve bu harekete olumlu yaklamayanlarn kulland kavramlar ise bata darbe olmak zere fiili durum, hkmet darbesi gibi kavramlardr. Uur Mumcuya gre 27 Mays da yine bir ttihatlk ruhuyla yaplmtr ve yine ayn siyasal izgidedir.286. Darbe aktrleri ve destekileri esas itibariyle ihtilal, inklap, devrim ve mdahale kavramlarn tercih etmektedirler. Bilhassa Komisyonunun dinledii MBK yeleri darbe kavramna itiraz etmi, gerekletirdikleri hareketin darbe olarak tanmlanmasna itirazda bulunarak ihtilal, devrim ya da mdahale kavramlarnn kullanlmasn tercih ve hatta tavsiye etmilerdir. MBK yesi Sami Kk: 27 Mays bir askeri mdahaledir. Sonradan getirdii anayasa ilkeleriyle, bir darbeden km, bir ihtilal hviyetine brnmtr diyerek darbe ve ihtilal arasnda bir ayrm yapmaya almaktadr.287 Mmtaz Soysal Brokrasinin temsil ettii Kemalist yaklam ikinci plana atmak isteyen bir iktidar karsnda, memur, renci ve asker btnlemesi 27 Maysa bir brokratik hareket niteliini veriyor diyerek darbenin brokratik ynne dikkat ekmektedir.288 27 Maysn aktrlerinden ve 14ler olarak tasfiye edilen MBK yelerinden Orhan Erkanl, 27 Mays yalnz D.P. iktidarn ykan ve yeni bir anayasa dzeni kuran bir hareket olarak deil, Trk Silahl Kuvvetlerini politikaya sokan, sk sk sivil idareye mdahale arzu ve geleneini yaratan bir olay olarak da incelenmelidir demektedir.289

286 287

Bedri Baykam, 27 Mays lk Akmzd, Ankara, mit Yaynclk, 1994, s.230. Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.193.

288 Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.278. Mmtaz Soysal, 1950 seimlerinin kendilerine bir eit Kemalist brokrasiye kar bir hareket olarak gzktn syleyerek dilin eski dile dntrlmesi, ya da ezann Arapa okunmas bir eit irticann belirmesi gibi eyler oldudiye ilave eder. Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.272273. 289

Orhan Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s.3.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

202 / 1404

Numan Esin devrim kavramn tercih etmitir:


Biz kendimizi darbeci olarak deil, 27 Mays devrimcisi olarak gryoruz. Biz halktan kopuk, halka kar bir hareket iinde asla bulunmadk. Biz, demokrat insanlardk. 27 Mays devrimcilerinin byk ounluu, belki hepsi demokrat insanlardr. Demokrasi zlemini ne koymulardr Biz, halkla btnlemeye halk ikna ederek, ihtilal meclisinin dinamizmi ierisinde bir devrim yaratmaya almzdr htilal deyin una. Darbe lafn sevmiyorum. Ya Mill Birlik hareketi diyeceksiniz, ya 27 Mays ihtilali.290

Komisyonun bilgisine bavurduu isimlerden Talat Turhan grme esnasnda:


Ben zaten darbe demiyorum, devrim diyorum nk etimolojik olarak baktmz vakit, devrimin tarifi ani bir deiim demektir. O ani deiim oldu nk bir parlamentoyu olduu gibi kaldran bir hareket, devrimdir. Art, yzde 62 kamuoyu desteiyle bir Anayasa kt, 61 Anayasas. Ki o zamanki anayasa profesrlerinin kitaplarn okursak, hatta dnyadaki btn kitaplar okumusak, hatta bu konuda ok yetkin bir kitap var, Christian Rumpfun Almanca bir doktora tezi var. Orada Trkiyede gelmi gemi, hatta dnyada gelmi gemi en iyi anayasa olarak 61 Anayasas gsterilir.

eklinde gr beyan etmitir.291 MBK yelerinden Suphi Grsoytraka gre 27 Mays bir halk hareketidir.292 MBK yelerinden Haydar Tunkanat 27 Maysn sebep ve mahiyeti hakknda izahta bulunurken ihtilal kavramn kullanmaktadr. 27 Mays htilali, diktaya ve keyfi idareye kar insan haklarna dayal, Bat anlamnda demokratik, laik bir hukuk devletini btn messeseleriyle kurmak iin yaplmtr.293 Komisyonun dinledii isimlerden biri olan MBK yesi Mustafa Kaplan ise Komisyonun darbe tabirini kullanarak sorduu bir soruya imdi Sayn Vekilim, vallahi ben darbeyi bilmiyorum. Benim bildiim darbe, sanatkrlarn tahtay ey yapan, bir vurguyla alamazsa ona gelip keserle iki, tane gl vurmada bulunmas bir darbedir ama diye cevap vermitir. htilal nedir, sorusuna verdii cevap ise mdahale eklinde olmutur.294 27 Mays ile ilgili en ilgin kavram kullanan ise MBK yesi Kamil Karavelioludur. Yazd hatratnn baln Bir Devrim ki Darbe olarak takdir eden Karaveliolu 27 Mays iin devrim ve ihtilal kavramlar yannda kar darbe tabirini de kullanmaktadr: Aslnda 27 Mays ihtilli var olan rejime bir darbe deildir ki; ortadan kaldrlan ve parti rejimine dnen bir devleti yeniden ihya etmek amacndadr. zeti: Darbe deil; kar darbedir. 27 Mays gnlerinde devletten ne kalmt?... DPli liderlerin saltanatna son verilmitir. Siz isterseniz saltanat bile ihya edebilirsiniz zihniyetinin uygulamasna son verilmitir.295

290 291 292

Numan Esinin 26 Haziran 2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl Talat Turhann 26 Haziran 2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl

Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.118; Suphi Grsoytrak, 27 Mays Bir Halk Hareketidir, Tarih ve Toplum, say:125.
293 294 295

Haydar Tunkanat, 27 Mays 1960 Devrimi (Diktadan Demokrasiye), stanbul: ada Yaynlar, 1996, s.461. Mustafa Kaplann 26 Haziran 2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl. Kamil Karaveliolu, Bir Devrim ki Darbe (27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll), stanbul: Grer Yaynlar, 2007, s.171.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

203 / 1404

Yassada Adalet Divan tarafndan idama mahkm edilen ancak cezas MBK tarafndan mr boyu hapse tahvil edilen Cumhurbakan Celal Bayar 27 Mays fiili bir durum olarak tanmlamaktadr.296 Buna ramen DPliler de zaman zaman ihtilal tabirini kullanmaktadrlar. Ancak onlar ihtilali ya haksz bir ihtilal ya da asker darbe anlamnda kullanmaktadrlar. Yassadada mahkm olan DPlilerden Halil mre hakszlk vurgusuna iaret etmektedir:
Halksz demokrasiler gibi Halksz ihtilaller de vardr. Ankara ve stanbulda, birka taburda hazrlanan ihtilal ile halk kitlelerinin hibir alakas yoktur. Bu alakaszlk, ihtilalcilerin de balca korkusu olmutur. Bu yzden her tarafta ordu birlik ve mensuplar idareye el koyma, halk susturma, gerekirse ve gerekenleri kamplara alma emri verilmitir Ve halkmz, istiklal savandan beri, silahn, ancak dmana evrileceini dedelerinden, babalarndan renmilerdi. 700 milyona mal olsa bile 7000 subay, ocukluklarndan beri hazrlanp yetitirildikleri mesleklerinden, bu halksz kaln korkusu ile uzaklatrlmlard. Ve halk, ancak, silahlar susup, silahllarn, bir ksmnn dln alp, bir ksmnn, yaptklar iin, sona ermi bir asker grev anlayyla klalarna dnp dndrldkten sonra siyas parti kadrolarnda olan biteni dnmeye balamlardr.297

Yassadada mahkm olan mlkiye hocas mebus Prof. Dr. Rfk Salim Burak bu durumu net olarak ifade etmektedir:
Biz 27 Mays iin bazan hkmet darbesi, baz kere de ihtill terimini kullandk. htill, genel olarak, halk tarafndan gerekletirilen bir hareketi ifade ediyor. Oysaki 27 Mays gerek hazrlan ve gerekse uygulan bakmndan tam anlam ile bir askeri darbe niteliindedir. Byle olmakla birlikte, yurdumuzda da, yabanc kaynaklarda da her iki isim birden kullanlm, Trk fikir ve politika hayatnda daha ok ihtill terimi zerinde durulmutur. Fakat 27 Maysa ister ihtill, isterse hkmet darbesi denilsin, nemli olan bu deildir. nemli olan, 27 Maysn Trk milletinin tasvibine mazhar olup olmad keyfiyetidir. Nitekim, darbeyi yapanlar da byle dnm olacaklar ki, giritikleri hareketin halkmzn arzu ve eilimi dorultusunda yaplm olduu fikrini toplumumuzda yaygn bir hale getirmek istemi ve ihtilli Trk milletinin benimsemi olduu yolundaki gr kabul ettirebilmek iin youn bir aba harcamlardr.298

htilal ve devrim kavramlarnn kullanld yerlerde 27 Mays ayn zamanda meru bir hareket olarak kabul ve takdim edilmekte, hareketin salt bir asker darbe ya da mdahale olmad vurgulanmaya allmaktadr. Suphi Grsoytrak:27 Maysta o gn eer Trk ordusu duruma hkim olmasayd, Romanyada grdmz gibi halk ayaklanmak zereydi. Aslnda 27 Mays kartlarnn btn iddialarna ramen tipik bir halk hareketidir. Genlik ba ekiyordu. Genliin ncln yapt, hakszla tahamml edemeyen Trk halknn, iisinin, kylsnn, aydnlarnn verdii bir savan sonucu oluan bir eylemdir. Ordu buna son safhada katld demektedir.299 Uur Mumcuya gre 27 Maysn arkasnda bir halk hareketi vardr. Halk hareketi de genlik eliyle sokaa yansmtr300. 27 Mays ncesi DPye muhalif gazetecilerden Hilmi
296 297

Cell Bayar, (Anlatan), Bavekilim Menderes, Der. smet Bozda, stanbul: Tercman Yaynlar, 1986, s. 13.

Halil mre, Bir mr Kitap (ocukluum, Yoluma kan Politika,27 Mays 196027 Kasm 1964), Ankara: Ayyldz Matbaas, 1976, s.286287. Rfk Salim Burak, Yassada ve ncesi, Ankara: am Matbaas, 1976, s.9.

298 299

Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.118; Suphi Grsoytrak, 27 Mays Bir Halk Hareketidir, Tarih ve Toplum, say:125.
300

Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.230.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

204 / 1404

Yavuz ise 27 Maysn niin ihtilal olamayacan genlik hareketidir vurgusuyla u ekilde ifade etmektedir:
Ne olursa olsun 27 Mays bir halk ayaklanmas deildir. Bu ihtilal deildir. Bir coup detadr, kudetadr (darbe). Yalnz gryoruz ki, baz kudetalar ne olursa olsun ou kez deilse bile, zaman zaman arkalarnda halk ynlarnn desteini de bulmutur. 27 Mays iin byle bir ey sylenebilir mi? O konuda da ok fazla bir ey sylemek istemiyorum. nk ok emin deilim. 27 Mays sabah yaanan bir enlikti. nsanlar sokaklara bir karnaval cokusuyla kmlardr. Ama bu, o insanlarn 54-60 arasnda, Menderes ynetimine itiraz olan, Menderes ynetimini onaylamayan ve bu ynetimin radikal bir ekilde deimesini isteyen insanlar olduu anlamna gelmez. Bizde genellikle byle bir takm determinist balantlar kurulmutur. Halk sokaklara dkld. yleyse ihtilali, 27 Mays destekliyorlard. Bence byle determinist neden- sonu ilikileri kurulamaz. nk kitle psikolojisi var. Dolaysyla 27 Maystan nceki Trkiyeye, halk ounluu dzleminde deil de daha snrl bir muhalefet olay ieriinden bakmak daha doru olur.301

27 Maysn ne olduu, ne olmad hususunda Beyaz htilaldir, bir Kabak, bir Patrona isyan deildir diyen Dndar Seyhan ise ilgin bir yaklam sergilemektedir. Bu hareket fikir getiren, Atatrk dirilten, ihtilal vasfn biraz da hareket ertesi gelimelerle aa karan bir konumdadr:
27 Maysta koskoca bir vatan yerinden oynad. Atatrk, Ant-Kabirden kalkarak btn hametiyle yeniden Trk milletinin bana dikiliyor 1960 da Atatrk Trk milleti, tarihinin hibir devrinde bu derece byk bir ilah ltfa eriemedi. Evet, 27 Mays ihtilli, Atatrkn 22 yl sonra dirilerek Trkiyenin kaderini ele alyd.302

Babakan Adnan Menderes de 27 Mays ncesi bata smet nn, muhaliflerden tarafndan da kullanlan ihtilal kavramn tercih edenlerdendir. Ancak Menderes, ihtilali, salt iktidara kar giriilen bir hareket olarak grmemektedir. Hkmete ynelik halk destei ve ihtilale direni de ihtilalidir:
htilal yalnz iktidara kar yaplan bir hareket deildir. htilal kanunlar ineyenlere, milletin haklarna taarruz ve tecavz edenlere kar milletin bir kyam demektir. Bugn milletin haklarna tecavz edenler, milletin iradesini yok etmek isteyenler, iktidarda olanlar deil, aksine olarak bugn kendilerinin millet haklarnn koruyucusu olduklarn sahte bir eda ile ilan ederek, millet iradesini yok etmeye kyam etmi olanlardr. Binaenaleyh, ihtilal onlarn hakk deil, milletin ana haklarn inemek isteyenlere, onlara kar millete durmak, bir milletin en tabii hakk saylmak icap eder. htilalin ne demek olduunu bu szde ihtilalciler elbette anlamakta gecikmeyeceklerdir.303

Ancak Menderesin anlad anlamda bir ihtilal vuku bulmam, darbeye/ihtilale kar direni eklinde bir ihtilale tesadf edilmemitir.

301 Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.325. Hilmi Yavuz, 27 Mays iin halk hareketi olduunu kesinlikle syleyemem. Ama bunun bir genlik hareketi olduu rahatlkla sylenebilir demektedir. Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.330. 302 303

Dndar Seyhan, Glgedeki Adam, stanbul, Nurettin Uycan Matbaas, 1966, s.7880.

27.5.1960 tarihli Havadis gazetesinden aktaran: Hasan Halis Sungur, Anayasay hlal Sular, stanbul: stanbul Matbaas, 1961, s.167.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

205 / 1404

1. II. Dnya Sava Sonras Trkiye ve Demokrasiye Gei Sreci


Birinci Sava Sonras Dnemde Trkiye Panoramas ve DPnin Kurulu Sreci
II. Dnya Sava sona ermek zereyken Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ynetimi kendini yepyeni bir takm sorunlarla kar karya bulmutur. Bunlar bir bakma, 1923ten beri uygulanmakta olan siyasal modelin tkanma noktasna geldiini gstermektedir. Halk daha fazla siyasetin dnda tutmak, rejimi ilemez hale sokabilirdi. Bata smet nn olmak zere, devrin ileri gelenlerinin bunu idrak etmi olduklar tahmin edilebilir. stelik II. Dnya Sava sonunda faist totaliteryenizmin yklmasyla birlikte btn dnyada demokrasi rzgarlar esmeye balam; hatta sava sonu konjonktr iinde Bat dnyasna yanamak zorunda kalan Trk politikasna bu ynde d basklar younlamtr. zellikle II. Dnya sava sonunda Trkiyenin siyasi ve ekonomik menfaatlerinin kesinlikle batya ynelmesini zaruri kl, batnn ncelikli Amerikann demokrasiyi Trkiyenin batdaki manevi itibar iin art komas, lkede oluan toplumsal, siyasi, ekonomik honutsuzluk genel sebepler tek parti rejiminin temellerini sarsmtr. Sava sonras dnemde dnyann geleceinin belirlenecei 1945 San Francisco Konferansnda Trk delegesi, Reuters ajans muhabirine Harpten sonra Trkiyede her trl demokratik cereyanlarn gelimesine msaade edileceini sylemitir.304 Trkiyenin 1945lerdeki iktisadi durumunun parlak olmay, yneticileri -bata ABD olmak zere- Batl demokrasilerin anlayna muhta hale getirmitir. Buna bir de kuzey komumuz Sovyetler Birliinin Boazlarn statsnde sz hakk ve Trkiyenin dousundan toprak talebinde bulunmas da eklenirse, lkenin genel manzaras tamamlanm olur.305 Byle bir uluslararas ortam iinde zellikle hr dnya lkelerinden anlay bekleyen Trkiyenin nce kendi evinin iini dzeltmeye balamas, bu dorultuda baz admlar atmas kanlmaz hale gelmitir. Bu admlardan biri de ok partili hayata gei sreci olacaktr.306 Trkiye 19231945 dneminde genel TCF ve SCF denemeleri hari CHP iktidarnda tek partili bir sistemle ynetilmitir. Siyasi sistemde deiiklik yaplmas ynndeki ilk nemli iaret, dnemin Milli efi, Cumhurbakan smet nnden gelmitir. Almanyann teslim olmasndan ok ksa bir sre sonra, 19 Mays 1945te yapt nl konumada, nn, sava
304 305 306

Ayn Tarihi, Mays 1945, s.633. Baskn Oran, Trk D Politikas, C.I, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 472-473.

Mustafa Erdoan, Trk Demokrasisinin Doum Tarihi: 14 Mays, Liberal Toplum Liberal Siyaset, Ankara, Siyasal Kitapevi, 1992, s. 253.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

206 / 1404

bittiine gre artk demokrasi yolunda yeni admlar atlabileceini bildirmitir.307 kinci nemli adm, 17 Haziran 1945te alt milletvekillii iin yaplan ara seimlerde, iktidardaki tek parti olan CHPnin (CHP) aday gstermemesi olmutur. Resmi aday yokluu, bu ara seimlerin demokratik ekime iinde gemesine yol amtr. Bundan sonra, liberalleme admlar byk bir hzla birbirini izlemeye balamtr.308 Bu arada Temmuz aynda yeni bir parti kurmak iin iadam Nuri Demira 18 Temmuz 1945de valilie bavuruda bulunmutur. Ancak tm ilgilerin CHP iindeki muhalefete yneldii bu dnemde kurulan Milli Kalknma Partisi (MKP) hem iktidar hem de basn tarafndan ilgisizlikle karlanmtr. Nitekim MKP 27 Ekimde resmen kurulduu halde nn 1 Kasmdaki Byk Millet Meclisini a konumasnda bu partiyi adeta yok sayarak partiden ihra edilen muhaliflere seslenmitir.
Bizim tek eksiimiz, hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Tek dereceli olmasn istediimiz 1947 seiminde, milletin oklukla verecei oylar gelecek iktidar tayin edecektir. O zamana kadar ayr bir parti kurulabilip kurulamayacan... bilemeyiz. unu biliriz ki, bir siyasi kurul iinde prensipte ve yrtmede arkadalarna taraftar olmayanlarn hizip eklinde almalarndan fazla, bunlarn, kanaatleri ve programlar ile aktan kar durum almalar, siyasi hayatmzn gelecei iin yapc bir tutumdur.309

Nitekim Nuri Demiran kurduu Milli Kalknma Partisi tutunamayarak kapanmtr.

310

Trk siyasi hayatnda fazla

Bu dnemde smet nnnn istedii ayarda kurulacak muhalefet partisi Demokrat Parti (DP) olacaktr. DP kurulmadan daha birka ay ncesine dek, drt kurucu Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl CHP yesi idiler. Bayarn yeni partinin yaknda kurulacan aklayan demeci Tan Matbaas olaynn hemen ncesinde basnda yer alm ve burada Bayar Kemalizmden baka herhangi bir ideoloji ile alakam yoktur311 diyerek ar akmlardan uzak duracan belirtmitir. Souk Sava ortamnn olumaya balad 1945 sonlarnda, CHP iktidarnn Sovyet yanls sol muhalefetle ilikisi olan bir muhalefet partisine izin vermeyeceinin bilinciyle hareket eden Bayarn belirtilen yasaklara uymak kouluyla (irtica ve komnizm) iktidardan ekl olmayan bir gvence ald sylenebilir. Bayarn aklamas zerine CHP yanls gazeteciler yorumlarnda CHP kkenli olan kadrolarn kuraca yeni partiden duyduklar memnuniyeti dile getirirken, bazlar da ne tr bir muhalefet partisinin ngrldn aka ifade etmilerdir. Hseyin Cahit Yalnn deyimiyle DP bir kontrol partisi olacaktr. Yaln, Bir demokraside en az iki parti olmazsa murakabe bulunamazd. Bunun iin en iyi arenin mevcut frka iindeki baz zatlarn ayrlarak esas programda mttehit kalmakla beraber bir kontrol partisi vcuda getirmeleri olacan

307Cumhuriyet,

20.5.1945, s.1.

308 Cem Eroul, ok Partili Dzenin Kuruluu:19451971, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s. 112 309

Nihal Kara nciolu, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, ( Editrler: Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay), stanbul, Der Yaynlar, t.y., s. 270.

310

MKP ok partili siyasi hayata gei dneminde merkezi stanbulda olmak zere Nuri Demira, Hseyin Avni Ula ve Cevat Rifat Atlhan tarafndan kuruldu. Parti bakan Nuri Demira idi. Tz muhafazakr bir nitelik tayan MKP, 1946dan itibaren katld seimlerde hi baar salayamad, kurucularndan Demira da 1954 seimlerinde DP listesinden bamsz olarak parlamentoya girebildi. Demiran lmnden sonra, genel kurul toplantsn yapmam olmas sebebiyle parti 22 .5. 1958 tarihinde mnfesih hale geldi. Bkz. Fatma Klnolu, , Milli Kalknma Partisi ve Nuri Demira, Gaziantep niversitesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gaziantep, 2003. 1.12.1945, s.1.

311Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

207 / 1404

sylemitik diyerek bunu aka beyan etmitir.312 19 Mays 1945te Cumhurbakan nnnn bayram mesajnda, sistemin demokratikletirilmek istendiine ilikin dolayl bir ifadesi gze arpmaktadr. nn bunu:leri bir insan cemiyeti olmann maddi artlarn hele manevi vastalarn mmkn olduu kadar abuk tamamlamak iin durmadan hamleler yapmak zorundayz. Cumhuriyetle kurulan halk idaresi her istikamette ilerlemeleri ve artlaryla gelimeye devam edecektir. Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktka memleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkm srecektir. En byk demokrasi messesemiz olan Byk Millet Meclisi ilk gnden itibaren idareyi ele alm ve memleketi demokrasi yolunda mtemadiyen ilerletmitir eklinde ifade etmitir.313 Bu aklamay CHP milletvekili Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Adnan Menderesin imzalaryla yaynlanan 7 Haziran tarihli Drtl Takriri izlemitir. Takrirde halkn, Anayasann salad demokratik hak ve zgrlkleri kullanmasnn nndeki engellerin kaldrlmas gerektii belirtilmitir. Ancak bu takrir sonucu doacak tepki imzaclarn bekledii seviyeyi amtr. Bunlar dzenleme istemiyor, parti kurmak istiyorlar denilmitir. nn, Bunu partide yapmayn, karmza gein, tekilatnz kurun ve ayr parti olarak mcadeleye girin deyince gelimeler hem hzlanm hem de yn belli olmutur. 12 Haziranda CHP Grubu nergeyi gizli oturumda grm ve imza sahiplerinin oyu dnda ounlukla reddetmitir. Drtl takrir belgesinin zeti yledir:
Kuruluundan beri Trkiye Cumhuriyetinin ve CHPnin en temel ilkesi olan demokrasi prensiplerine inanm Trk milletinin ancak bu prensiplerin uygulanmasyla refah ve saadete ulaaca kanaatine balanm olan vatandalarn btn memlekette ve zellikle partimiz mensuplar arasnda byk ounluk oluturduklar phesizdir. Bu kanaatle millete arzulanan bu amacn gereklemesi iin gerekli grdmz tedbirleri partimizin meclis grubuna arz ve teklif etmeyi bor bildik. Trkiye Cumhuriyeti Tekilat- Esasiye Kanunuyla dnyann belki de en demokratik anayasasn meydana getirmi, gerek ferdi hrriyetleri gerekse milletin denetim hakkn en geni ekilde salama imkann vermitir. Burada izahna lzum grmediimiz Serbest Frka tecrbesinin uyandrd tepkilerden dolay siyasi hrriyetlerin kstlanmasna ramen Cumhuriyet idaresinin demokratik gelime yolunda ilerleme kararndan geri dnd herhalde sylenemez. Keza II. Dnya Sava ile ortaya kan askeri tehdit bir kere daha siyasi hrriyetlerin kslmasna yol am, dolaysyla anayasann demokratik ruhundan biraz daha uzaklalmtr. Btn dnyada hrriyet ve demokrasi cereyanlarnn zafer kazand, devletlerin demokratik hrriyetlere uymasnn gvence altna alnmak zere olduu u gnlerde, cumhurbakanndan en kk ferdine kadar btn milletin demokratik lkleri tadndan phe edilemez. Asrlardr bamsz yaayan halkmzn siyasi hrriyetleri bilinli kullanacak seviyede olduu inkar edilemez. Gerek i gerekse d artlar anayasamza hakim olan demokratik ruhu bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuvvetle ortaya karmak zamannn geldii kanaatine bizi sevk etmi bulunuyor. Bunun bir an nce gereklemesi ynndeki dncelerimizi yle zetliyoruz:

312

nciolu, a.g.e.,s.270. 20.5.1945, s.1.

313Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

208 / 1404

1- Milli hakimiyetin en tabii neticesi ve dayana olan meclis denetiminin, anayasamzn yalnz ekline deil ruhuna da uygun olarak yerine getirilebilmesini salayacak tedbirler alnmaldr. 2-Btn yurttalarmzn siyasi hak ve hrriyetlerini ilk anayasamzn imkan verdii genilikte kullanmasnn imkan salanmaldr. 3-Btn parti almalar bu esaslara uygun olarak yeniden dzenlenmelidir. Takririmizin Byk Millet Meclisinde parti grubunun ak oturumunda mzakeresini rica ederiz.314

CHP takrirde dile getirilen demokrasi talebine kar kmam, imza sahiplerinin isteklerini kanun deiiklii teklifi hazrlayarak getirebileceklerini, parti tzyle ilgili talepleri karara balama merciinin kurultay olduunu, dolaysyla konunun grupta grlmesinin mmkn olmadn sylemilerdir. DP, takrir sahiplerince 7 Ocak 1946 tarihinde kurulmutur. DPnin kuruluu CHP yanls basn organlarnda sevinle karlanm ve istenilen tipte bir parti kurulmu olmasndan duyulan memnuniyet dile getirilmitir. New York Times gazetesi yeni partinin Majestelerinin sadk muhalefeti gibi dnldn ileri srmtr. Bu durum DPnin muvazaa partisi olaca iddialarna yol am ve DP iindeki muhalefet, ilerleyen dnemde partinin kurucularn bu ynde sulamtr.315 DPnin kuruluunda rol oynayan Bayar ve Menderes gibi iki nemli isim ile kadrolar aslnda CHPde milletvekili statsnde olan kiilerdir. zellikle Bayar, gerek ttihat-Terakki dneminde ve gerekse milli mcadele dneminde etkin faaliyetlerde bulunmu ve hatta milli mcadelenin baz blgelerinde gstermi olduu faaliyetler ile yeni kurulacak olan Trk Devletinin temel yap talarndan biri olarak roller stlenmitir. Atatrk dneminde ise savunduu liberal politikalar ile smet nnnn devleti modeline kar Atatrk tarafndan tercih edilen bir isim olmu ve Bankasnn kuruluunda aktif olmu ve hatta 1927 tarihinden itibaren babakanlk koltuunda iktidar kadrolarn idare etmitir. 316 Adnan Menderesin politik hayat ise 1930 ylnda Serbest Cumhuriyet Frkasnda balamtr. Bu partinin kapatlmasndan sonra ise Menderes, Atatrk ile yapt -5 dakika olarak planlanan ama yaklak 4 saat sren- bir grmenin neticesinde 1931 ylnda CHP Aydn milletvekili olarak meclise girmi ve siyasi faaliyetlerine bu partinin ats altnda devam etmitir.317 Bu iki nemli isimle birlikte dier arkadalarnn Halk Partisi ile olan ilikilerinin gerginleme sreleri, 1945 yl ierisinde meclise sevk edilen ve toprak reformu amacn tayan Kyly Topraklandrma Kanunu Tasars ile balamtr. ktidar bu kanun tasarsn meclisten geirerek byk toprak sahiplerinin ellerindeki topraklardan bir ksmn alp bunlar ihtiyac olan kimselere vermek istemitir. Kendisi de byk toprak sahibi olan Menderes ise bu kanun tasarsna karlk yapt sert klar ile parti ierisinde sivrilmeye balaynca artk dn

314

Ayrca tam metin iin bkz. Mete Tunay, Drtl Takririn Tam Metni Tarih ve Toplum Dergisi, No. 54, 1985, s. 1518. Avni zgrel, Hl Gncel Bir Manifesto, Radikal ,8.5.2005. nciolu, a.g.e.,271. Trak, Liberalizm-Devletilik Tartmas (19231939), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IV, stanbul, letiim Yaynlar, 1984, s. 10851089. kr Apuhan, teki Menderes, stanbul, Tima Yaynevi, 1997, s. 8789

315

316Aye

317

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

209 / 1404

olmayan bir sonun da balangcna gelinmitir.318 Trkiye ok partili hayata gei srecine girerken d politikada Trkiyeyi ilgilendiren ok nemli bir konu yaanmtr. Gelime Truman Doktrininin yaynlanmasdr. Truman doktrini bu yllarda adn ald Amerika Birleik Devletleri bakannn bir politikas olarak ortaya km; demokrasi ve hrriyeti korumak amacyla ABDnin Trkiyeye ve Yunanistana yapaca yardmlar kapsamaktayd. kinci Dnya sava yllarndan sonra deien dnya dengeleri ierisinde balayan Bat ile yaknlama abalar iinde ABDnin byk nemi vardr. Truman doktrini ve ABD yardmlar; batdaki Trkiyede demokrasi var m? tartmalar Trkiye i politikasn etkilemekteydi. Nitekim nn Associated Pres muhabirine verdii demete Amerikan yardmnn demokrasiyi savunmak yolunda bir adm olduunu ve Trkiye ile Birleik Devletler arasnda daha sk mnasebetler kurulmasnn demokrasinin Trkiyede salam yerlemesine yardm edeceini belirtmiti. Truman ise Trkiyenin bamsz olarak bekasnn ehemmiyeti byktr eklinde aklama yapmtr.319

ok Partili Demokrasiye Gei Srecinde Truman Doktrini ve Marshall Plan


Truman doktrini, 12 Mart 1947de Amerika Birleik Devletleri bakan Truman tarafndan Amerika Birleik Devletleri kongresinde aklanmtr. Senatodan 23e kar 67 oyla geen karar,320 9 Mays 1947de temsilciler meclisinden gemitir. Dileri bakan Hasan Saka ile Ankara Amerika Birleik Devletleri bykelisi Edwin C.Wilson imzalaryla da 12 Temmuz 1947de uygulamaya konulmutur.321 Truman Doktrini yolu ile hem gvenliini salamak, hem Batya balanmak, hem de ekonomik ve asker yardm almak isteyen Trk hkmetinin bu tartmalardan etkilenerek ok partili rejime geii hzlandrmasn salamtr. Trkiye'ye Amerikan yardmnn gelmesi, Truman Doktrini dolaysyla salanan 100 milyon dolarlk asker yardmla balamtr. Truman Doktrini esas olarak asker niteliktedir. Doktrinin ekonomik yn ise, o srada Bat Avrupa'da kurulmu ve kurulmakta bulunan dier ekonomik rgtler erevesi iine alnmtr. Bunlar iinde en nemlisi Avrupa Ekonomik birlii rgt erevesindeki Marshall Plndr (Avrupay Kalkndrma Projesi)322. 12 Temmuz 1947 tarihinde Pariste toplanan 16 devletin katlmyla yaplan konferansta oluturulmutur. Bu konferansa Dou Blou-Sovyetlerde davet edilmi fakat bu kabul edilmemitir. Marshall Plannn amac ekonomik ibirliine giderek Bat Avrupay salkl bir yapya kavuturmaktr. Bylece drt yl kapsayan (19471951) Avrupa Kalknma Projesi yani Marshall yardm balam oluyordu. Bu plann dorudan sonucu u olur: ki blok kesinleir ve komnist dnya ile Baty birbirinden ayran uurum derinleir. Bylece bloklardan birinin

318Kemal 319 320

Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, Afa Yaynlar, 1986, s. 108125.

Ulus, 13.3.1947. Cumhuriyet, 23.5.1947. 13.7.1947.

321Cumhuriyet, 322

Haluk lman-Oral: Sander, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler, (1923-1968) II, ASBF Dergisi, C:XXVII, No:1, 1972, s.20. 24.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

210 / 1404

alaca karar dierleri mutlaka yantlamas gereken bir saldr olarak grecek ve ztlklar aratarak kukular derinleecektir.323 1948-1952 yllar arasnda alnan bu ekonomik yardmn da Trkiye asndan nemli sonular oldu. Trkiyeye gnderilen Trkiye-ABD likilerinde Truman 394 Amerikal uzmanlarn grleri erevesinde yardmlarn %60 tarm alannda kullanld. Bylece, 1950lerin balarnda Trkiye, dnyann en nde gelen buday reticilerinden oldu. Dier yandan, tarm aletlerinin de yurtdndan alnmas nedeniyle, bakm-onarm ve yedek para maliyetleri Trkiyenin d ticaret dengesini olumsuz etkiledi. Bu durumda, uzun vadede yardmla gelen miktarn byk blm dolayl olarak ABDye geri dnd. ABD, yardmlarn karayollarnn gelimesi iin de kullanlmasn istiyordu. Bylece karayolu yapm, demiryolu yapmna tercih edildi. Karayolu ulamnn dzelmesiyle Trkiyeye ithal edilen yabanc otomobil ve otobslerin says ve buna bal olarak petrol ihtiyac artt. Trkiyenin Marshall Plan erevesinde ald ekonomik yardmn miktar da tartma konusu oldu. Trkiyenin ald yardm, tm Marshall yardmlarnn yalnzca binde 36sn oluturdu.324 Truman Doktrini ve Marshall Plan ile yaanan srecin, Trkiyedeki sosyal yaama da byk etkileri oldu. Amerika Birleik Devletlerinin Trk kamuoyundaki imaj glendi. Amerikan mallarn kullanmak bir prestij haline geldi. Amerikan izgi romanlarnn gelmesiyle ocuklar Amerikan kahramanlarn benimsediler. Bu srete, Trk kamuoyunda Amerika Birleik Devletlerine kar byk bir ilgi ve hayranlk yaand. Tm bunlarla birlikte, Trkiye, Truman Doktrini ve Marshall Plan srecinde Amerikadan ald destekle Sovyet taleplerini geri evirebildi. Bu sre, bir dnem iin Sovyetler Birliine kar Trkiyenin gvenliini salad. Yaplan askeri yardm, byk oranda Amerika iin eski saylabilecek malzeme ve silahtan olusa da, o dnem iin Trk Ordusunun modernizasyonunu salad. Ayrca Marshall Plan ile tarma yaplan yatrm, tarmda kullanlan malzemenin kalitesinin ve teknolojisinin ykselmesine ve Trkiyenin byk bir tarm hamlesi yaparak retimini arttrmasna nemli bir katk salad. Sonu olarak, Truman Doktrini ve Marshall Plan ile yaanan sre, Trkiyenin i ve d dengelerinde ok byk deiimlere neden olurken, Souk Sava yllarnda yaayaca yaklak 50 yllk dnemin de ynn belirledi.325

1946 Seimleri ve DPnin Muhalefet Sreci


deolojik olarak CHPden farkl olmayan DP, daha az merkeziyeti ve daha az brokratik bir devlet ngrmtr. Yine de bu model, nnnn hesaplarna tmyle uygun bir geliim de gstermemitir. Geri model, tm solu ve meru olmayan sa oyun dnda tutmada, model kendisinden bekleneni vermitir. Ancak, muhalefetin beklenenden ok daha hzl gelimesi, ynetimin birok umudunu da ykmtr. DP kurulur kurulmaz, basnn, i evrelerinin, aydnlarn ve geni halk kitlelerinin desteini hzla kazanarak, tm yurtta aniden her yana yaylmtr. Bu geliimi yavalatmak iin, CHP iki tr nleme bavurmutur. Birinci trn amac, halkn tevecchn kazanp DPye kaymay durdurmaktr. rnein, Haziran 1946da tek dereceli seim usul kabul edilmi326, yine Haziranda basn yasasnn hkmete gazete kapatma
323 324

Oral Sander, Trk-Amerikan likileri 19471964,ASBF Yaynlar,1979,Ankara, s.55. Oran, a.g.e., s. 542. Ertem, Trkiye-ABD likilerinde Truman Doktrini Ve Marshall Plan Balkesir niversitesi Sosyal

325Bar

Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 12 Say 21, Haziran 2009, s.377-397

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

211 / 1404

yetkisi veren hkm kaldrlm, niversiteye zerklik tannmtr.327 kinci tr nlemin amac ise muhalefetin glenmesini engellemektir. Bu tr nlemler iinde en gze batan, 1947de yaplmas gereken genel seimlerin aniden bir yl ncesine alnmas, bylece, henz alt aylk gemii olan muhalefetin doru drst rgtlenmesine frsat braklmamasdr. Bununla birlikte 21 Temmuz 1946 genel seimleri, tam bir bask iinde gemitir. Seimlerden nce 6 Haziran 1946da hkmetin hazrlad yeni bir seim kanunu yaynlanmtr. Artk seimler tek dereceli ama yine ounluk esasna gre yaplacaktr. Trk siyasal yaamnda 1876 ylndan beri uygulanan iki dereceli seim sistemi terk edilmitir. Basit ounluk esasna dayanan seim sistemi 1960a kadar siyasal bunalmn kaynaklarndan biri olacaktr. DP erken seim iin tam hazrlkl deildir. Kurulal henz 6 ay olmutur. Ksa bir tereddtten sonra seime girmeye karar verilmi ve youn bir seim kampanyas balatlmtr. Demokratlarn yapt mitinglere byk kalabalklar katlmaya balamtr. Bu durum, DPye ynelik basky da beraberinde getirmitir. Baz DPli yneticiler yaralanmtr. Ama en vahimi Adnan Menderesin khyasnn ldrlmesi olaydr.328 1946 ylndaki ilk ok partili seimlerde ilk kez bir siyasal rekabet yaanmtr. Seimler byk bir heyecan iinde yaplmtr. DP 465 milletvekillii iin 273 aday gstermi, bunun da ancak 62si seilebilmitir. Ancak daha oy verme srasnda itirazlar balamtr. DPnin seim ncesinde ve sonrasnda en ok eletirdii konu, seim yasasnn antidemokratik hkmleridir. Seimlerin ardndan da usulszlk yapldn ne srerek eletiri dozunu arttrmtr. Bu amala stanbul bata olmak zere Bursa, Balkesir, Adana, Konya ve Ankarada byk mitingler yaplmtr. Seim sonularna itiraz edilmise de bir sonu kmamtr. Gerekten de Trkiyenin birok yerinde seime hile karm ve usulszlkler yaplmtr. Bu srete yapld iddia edilen usulszlkler nedeniyle 1946 seimleri hileli seimler olarak anlacaktr. DP, seim ve yarg gvencesinin salanmadn, hkmet ile memurlarn tarafsz kalmadn ve seimlerin CHPnin bask ve mdahalesi altnda getiini srarla vurgulamtr. CHP ise DPyi halk ayaklanmaya kkrtmakla sulamtr. Sonbaharda yaplan il genel meclisi yelik seimi de benzer bir hava da gemi, gerilim trmanmtr. Trkiye alk olmad muhalefetle tanm, parlamentoda sert tartmalar yaplmtr. ok partili siyasal yaam zerinden henz bir yl gemi olmasna ramen Hrriyet Misak ile balayp 12 Temmuz Beyannamesi ile sona eren ilk ciddi siyasal kriz patlak vermitir. CHP hkmeti, bu kriz sonrasnda DPyi gayr meru ilan etme noktasna kadar gelmitir.329 te bu aamada DPnin taknd tutum, Trkiyede, snrl da olsa ok partili demokrasinin yerlemesi bakmndan, son derece nemli olmutur. DP, meruiyet snrlarnn dna kmamaya zen gstermekle birlikte, bu snrlar iinde olabilecek en cesur muhalefeti kararllkla srdrmtr. DPnin baskya kar en etkili arac, on binlerce insann topland byk meydan gsterileri olmutur. Trk siyasal yaamnda bunun ne denli byk bir yenilik olduu aktr. 330 DPnin demokrasi mcadelesi ilk nemli sonucunu 1011 Mays 1946da verdi: CHPnin Olaanst Kurultaynda parti tznde yer alan Milli ef ifadesi kaldrlm ve
326Cumhuriyet, 327Cumhuriyet, 328Cumhuriyet, 329 330

31.5.1946. 13.6.1946. 19.7.1946.

Alkan, a.g.e.,s. 5354. Eroul, ok Partili, s. 116.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

212 / 1404

Deimez Bakan yerine Genel Bakann seimle gelmesi esas kabul edilmitir. Mcadelenin ikinci nemli sonucu 5 Haziranda tek dereceli seim kanunun kabul edilmesidir. Ertesi yl Recep Pekerin 1 Nisanda stiklal Mahkemelerinin henz kaldrlmam olduunu hatrlatan tehdidi bir yana braklrsa,331 demokratik gelime asndan daha mit vericidir. DPnin (711 Ocak 1947 tarihinde yaplan) Byk Kongresinde Hrriyet Misak karar altna alnmtr. Buna gre, demokratiklemenin tam ve gerek anlamda salanabilmesi iin:
a) Anti-demokratik kanunlarn kaldrlmas, b) Seimlerin yarg denetimi altnda yaplmas, c) Cumhurbakanl ile parti bakanlnn ayrlmas gerekmektedir.332

Bu karar 7 ay sonra ksmen etkisini gstererek, Cumhurbakan smet nn 12 Temmuz 1947de, 12 Temmuz Beyannamesi olarak anlan bir bildiri yaynlamak zorunda kalmtr.333 nn yaynlad bildiri ile taraflar skunete davet etmi, atmay uzlamaya, kavgay bara evirmitir. Seimle oluan parlamentodaki muhalefet partisi olan DPnin meru olduunu srarla belirtmitir. ok partili demokrasinin yryeceini vurgulamas ise Trkiyeyi rahatlatmtr. Bylece ok partili siyasal yaama geite son derece nemli bir rol oynayan smet nn, ilk krizin de atlatlmasn salamtr. CHP 1950ye kadar geen dnem iinde lml politikalar takip etmeye almtr. Brokratlarn tarafszlatrlmas, gizli oy ak saym gibi demokratiklemeler salanmtr. Recep Peker ynetimindeki uzlamaz, kat, merkeziyeti hkmetin yerine Hasan Saka ve emsettin Gnaltay gibi lmllardan kurulu hkmetler getirilmitir. Sonu olarak 1945-50 aras dnemde siyasi aktrlerin bilinaltna yerleen biz ve teki kavramlar daha da belirginlemitir. ok-partili bir sistemin ileyebilmesi iin gerekli olan kurumsal dzenlemelerin yaplmam olmas, 1950de iktidarn el deitirmesinin nedenlerinden birisi olmutur. Ayrca 1950 sonras iktidar-muhalefet aras ilikilerin ileyiinde ortaya kan sorunlara bu be yllk dnemde yaanan olumsuzluklar da etki etmitir.

331Cumhuriyet, 332Vatan,

2.4.1947. 13.7.1947.

12.1.1947.

333Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

213 / 1404

2. Trkiyenin Demokrat Partili Yllar


1950 Seimleri ve DPnin ktidara Gelii
Seim ncesinde Basnn Tutumu Bu dnemde son derece kstl bir basn hrriyeti sz konusudur. zellikle 1925 sonrasnda Takrir-i Skn Kanunuyla,334 rejim otoriter bir karakter kazanm, neyin yazlp neyin yazlamayaca noktasnda Matbuat Umum Mdrlnden yaplan telkinler kat yaptrmlara balanmtr.335 1930un sonlarnda giriilen ok partili hayata gei denemesinin baarszlkla sonulanmas, yeni kurulan parti etrafnda yayn yapan gazetelerin de basn camiasndan ekilmesine neden olmu ve rejim yeniden tek partili otoriter idarenin altnda tek sesli karakterine dnmtr.336 Trkiye Atatrkn vefatnn hemen ardndan kendini birdenbire yeni bir dnya savann eiinde bulmutur. Bir yl sonra scak atmaya dnen milletleraras ihtilaf, tam alt sene boyunca harbe girip girmeme noktasndaki tereddtl bekleyiin de etkisiyle ok partili rejime geii, ancak harbin demokratik (SSCB hari) cephe tarafndan kazanlmas neticesinde d dinamiklerin dayatt bir srpriz olarak mmkn klmtr.337 Basnn, Drtl Takrir nedeniyle Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl isimlerini stunlarna yerletirip bu kiilerden sempatiyle bahsetmesi DP-Basn ilikisinin balangc saylabilir.338 Kamuoyunda sol evreler olarak bilinen pek ok ismin bu evrede DP ile olan samimi yaknlnn, bir mddet sonra CHPliler tarafndan DPnin komnizmle ibirlii iinde olduuna ynelik sulamalar yapmalarna neden olduu dnldnde, ellili yllarda, rollerin nasl deimi olduu aka grlebilir.339 Zaten ellili yllarda basnn byk bir ksm da DPnin, 19461950 arasndaki vaatlerini yerine getirmedii sulamalaryla muhalefete getiklerini ifade edeceklerdir.
334

Bu srecin, basn asndan tam anlamyla trajedi olduu grlyor. lk kapatlan gazete ve dergiler, Tevhidi Efkr, stikll, Son Telgraf, Aydnlk, Orak eki ve Sebilrreatd. eyh Sait syann dolayl olarak kkrttklar gerekesiyle tutuklanan baz gazeteciler ise unlard: Eref Edip, Velid Ebzziya, Abdulkadir Kemali (t), Fevzi Ltfi (Karaosmanolu), Sadri Ethem (Ertem), lhami Safa, Gndz Nadir, Ahmet Emin (Yalman), Ahmet kr (Esmer), Suphi Nuri (leri), smail Mtak (Mayakon). Bkz. Mete Tunay, T.C.nde TekParti Ynetiminin Kurulmas (19231931), stanbul: Cem Yaynevi, 1992, ss.142143. Ahmet Kabakl, Temellerin Durumas, stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 1989, s.273 vd. Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1999, s.142 vd. Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2001, s.54 vd. Takririn tam metni iin bkz. Yeil, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, ss.189192. Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul, AFA Yaynclk, 1996, s.154

335 336 337 338 339

vd.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

214 / 1404

27 Maysa giden sreci iyi anlamak iin demokrasi tarihinin milad saylan 14 Mays 1950 seim srecini iyi analiz etmek gerekmektedir. O dnemin basn incelendiinde gze arpan ilk ey gazetelerin tarafsz bir tutum izlemediidir. ncelenen gazeteler asndan bakldnda, her gazetenin kendisine yakn hissettii ya da zaten o partinin yayn organ olduu iin doal taraftar olduu gze batan bir gerektir. Bu yzden kendine taraftar gazeteler bulmak ya da kurmak partiler iin nemli bir seim malzemesi olacaktr. DPnin belki de en byk seim arac basn olmutur. Kuruluundan itibaren hakknda her gn olumlu yazlar, makaleler yaynlayan gazeteler, halkn DPye ynelmesinde nemli bir etki gstermilerdir. zellikle Ahmet Emin Yalmann bayazarln yapt Vatan Gazetesinde, DPyi tantmak ve halka benimsetmek adna mit verici bamakaleler yazlm ve halka gven alanmtr. Parti kurulduunda parti programn birok ynden tahlil eden Yalman, objektif olmaya alsa da DPnin yannda olduunu gstermitir. Bunun yan sra partinin kurulduu gnlerde Celal Bayarn torunlaryla ekilmi bir resmini kullanan Vatan Gazetesi, Celal Bayarn siyaseti ynyle birlikte aile yapsnn da kuvvetli olduunu gstermeye almtr. Bir baka yntem ise Celal Bayarn Atatrkle ekilmi resimlerini koymak ve Atatrkle anlarn yaynlamaktr. Vatan ve Yeni Asr gazetelerinin sklkla izledii bu yntemler, her ne kadar o gnlerde kullanlan bir propaganda ekli olarak grlmese de, halk zerinde olumlu etkiler meydana getirmitir. Vatann yannda Tasvir de DP tarafnda olmutur.340 Dnemin gazeteleri incelendiinde hemen her gn DP ile ilgili bir yaz bir haber bulmak mmkndr. DPliler buna ayr bir nem vermiler, bata Celal Bayar olmak zere btn kurucular eitli sebeplerden dolay deme verip, bu demelerin gazetelerin birinci sayfasndan gsterilmesi iin almlardr. DP geliimini salamak iin basnn desteine ihtiya duymu ve bunun neminin farkna varmtr. O dnem iinde en etkili reklam, basndr. Gazete, hemen her eve girmese de halk ile siyasi partilerin iletiim arac haline gelmitir. 1950 Seimlerinden nce Trkiye yeni bir gelime daha yaamtr. 16 ubat 1950 itibariyle seim konumalar ilk kez radyodan yaynlanmtr. Yaplan dzenleme ile radyolarda yaplacak propaganda sresi belirlenmi, konumalar seimlerden 10 gn nce balam 3 gn kala ise son bulmutur. Partilerin konuma zaman ve sras iin kura ekilmitir. CHPnin seim almalar dneminde en nemli propaganda arac, ayn zamanda partinin sesi olan Ulus gazetesi olmutur. Ulus gazetesi bir yandan partinin faaliyetlerini takip edip halka aktarrken; bir yandan da muhalefeti eletiren yaynlar yapmtr. zellikle DPlilerin iddia edilen aklarna ynelik haberler yaparak, CHPye tevecchn artrlmasna almtr. Mesela 14 ubat 1950de yaynlad bir haberi u ekildedir:
Seimde hile yapan DPli tutuldu. Edremitin Camc Kynde yaplan muhtar seimine DPliler hile kartrm, smail elik adnda bir demokrat, sanda fazla rey atarken sust yakalanmtr. Bu messif hadiseyi mteakip ky halkndan bazlar DPden istifa ederek CHPye yazlmlardr. Bu vatandalar Demokratlarn yaratt bask altnda ve hileli bir ekilde cereyan eden bu seimin iptal edilerek yeniden seim yaplmas hususunda DPnin yeni bir taktii: Propagandaclar dkkn dkkn, ev ev dolaarak ekerin vesikaya bineceini sylyorlarm341

340

Hfz Topuz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi, stanbul, Gerek Yaynevi,1973, s.172. 14.2.1950.

341Ulus,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

215 / 1404

Ulus gazetesi yukardaki rneklerde olduu gibi CHPyi desteklemeyi tevik edeni, muhalefeti ise yeren haberlerle gndem oluturmaya almtr. Ayn zamanda CHPnin ocaklar, toplantlar, kongreleri adm adm takip edilmi, CHPnin saflarna geenler manetten duyurulmutur. 1950 Seimleri iin propagandalar, mays ayndan itibaren balamtr.342 Daha kyler elektrik enerjisiyle tanmamken kyller, siyasi sylemin deimesinde nemli bir pay olan transistorlu radyoyla tanmlardr. Radyo sayesinde politikaclar okuma yazma bilmeyen semenlerine dorudan doruya ulaabilmi, bu semenler de seim srecine etkin biimde katlmlardr. Bu dnemde Trkiyede radyo saysnda byk bir art olmutur. Dnemin gazeteleri yarm boy Amerikan radyolarnn reklamlar ile dolarken, Trk halk yava yava siyasi hayata, dinleyici olarak da olsa, adm atmaya balamtr. Basnn partilere ynelik yrttkleri propaganda almalar, seim ncesinde parti listelerine yansmtr. CHP listesinde de, DP listesinde de baz gazete sahipleri, bayazarlar ve yazarlar yerlerini almlardr. CHPde yer alanlarn says daha fazladr. Aralarnda, Ulus Gazetesi bayazar Hseyin Cahit Yaln, Ulusun eski bayazar Falih Rfk Atay, Son Telgrafn sahip ve bayazar Etem zzet Benice, Vakitin sahiplerinden Hakk Tark Us ayn zamanda milletvekiliydiler. Bu kiiler yeniden aday gsterilmilerdir. Bu kiilere Cumhuriyetin yneticisi Cevat Fehmi Bakut ile yazar Burhan Felek de eklenmitir. Ayrca karikatr dergisi Akbabann iki sahip ve bayazarda bir nceki dnemdeki gibi, CHP listesinde yer almtr: Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Orta Onlara, saclyla tannm olmakla birlikte, son sralarda Ulus yazarlar arasna giren Peyami Safada yeni bir CHPli olarak katlmtr. DPde ise Tasvir bayazar Cihat Baban ile Son Posta sahibi Selim Ragp Eme ve -bamsz olarak- Cumhuriyet gazetesi sahibi Nadir Nadi vardr. nk DP bu seimde de baz adaylarn yanna parantez iinde bamsz sfat eklemitir. Bunun anlam udur: DP onlar, partiye katlmam olmalarna ramen memlekete hizmet etme yeteneklerini gz nnde tutarak listesine almtr. Onlarda bunu kabul ederek DPyi onurlandrmlardr. Bunlar arasnda CHPden son anda ayrlan Ali Fuat Cebesoy, Hamdullah Suphi Tanrver, Sinan Tekeliolu da vardr. Ancak birisi daha vardr ki o da CHP tarafndan tarafszlna gvenilerek Seim Kanununu hazrlayan komisyonun bana getirilmi olan Yargtay Bakan Halil zyrktr. Seim ncesinde lkedeki Siyasi Durum 1950 seimlerinden nce, DP programnn 20. maddesine gre ylda iki kez yaplan istiare toplants, 7-9 Ocak tarihleri arasnda Ankarada 153 delegenin katlmyla gereklemitir. stiare sonucunda yaynlanan teblide DP, iktidar seim sistemi konusunda uyarm (o zaman seim kanunu kesinlememitir) ve bu durumun dzenlenmemesi halinde seimlere girmeyebileceklerini aklamlardr:
Umumi seimlere doru gittiimiz u srada iktidarn haksz ve yersiz bir tecavz ve tehdit politikas tatbikine kalkmasn memleket hesabna ok zararl grdn aklamak zorundadr. Seimlerde byle bir tehdit veya bask havas iinde gitmeyi kendi hesabna muvaffakiyetli netice verecek bir usul zanneden iktidarn imdiden bilmesi ve dnmesi icap eder ki DP memleket hesabna ok ar ve felaketli neticeler yaratabilecek byle bir vaziyette vatann selameti namna umumi seimlere girmemek kararn vermek zorunda kalabilir. Yahut kt ve
342Cumhuriyet,

1.5.1950.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

216 / 1404

hileli bir seim neticesinde teekkl edecek meclise itirakten istinkf (ekince) tek memleket menfaatine daha uygun bulabilir. te iktidar mevkiinde bulunanlarn btn bu ihtimalleri imdiden gz nnde bulundurmalar ve dar dncelere kk hesaplara kaplarak memleketi fena akbetlere gtrecek bir hareket hatt takibinden ihtiraz etmeleri lazmdr kanaatindeyiz.343

DP bu sylemiyle bir anlamda Milli Teminat Andn tekrarlamtr. Bu teblie cevap Nihat Erimden gelmitir: Milletin temsil vazifesinden, u parti kaarsa onun yerini baka bir parti elbette alacaktr.344 CHP ile DP arasndaki bu karlkl szl atmalar seimlere kadar devam edecektir. Ulus Gazetesi ise bu tebliin partiyi blnme aamasna getirdiini, seime girilmemesi halinde baz DPlilerin partiden ayrlacan yazmtr.345 Seim Kanunu henz Meclisten kmadan ve henz seim tarihi belirlenmeden, Ocak ay sonunda nce DP346, iki gn sonra da CHP seim kampanyalarna balamlardr. Babakan ise, seimlerde huzur ve skneti bozacak, lkenin asayiini tehlikeye drecek hibir harekete izin vermeyeceini, bunu bir vatan borcu olarak grdn sylemitir. Her iki parti de seim kampanyasna, ok nem verdikleri Ege Blgesinden balamlardr.347 Nadir Nadi, konuyla ilgili Balarken balkl makalesinde, nce, Bayarn ve CHP Bakanvekili Hilmi Urann ayn trenle zmire gittikleri bilgisini vermi, bu durumu, Seim kampanyasna olduka demokratik ve Avrupai bir hava iinde giriyoruz szleriyle yorumlamtr. Nadi, ayn makalenin sonunda, CHPnin drt yldr oy kaygsyla devletilik ve liklik ilkelerini iyice zedelediini, softalara tavizler verdiini ve ekonomik politikalarda bocaladn belirterek, bu durumun seimlerde bir zaaf olarak grleceini yazmtr.348 24 Nisanda CHP seim beyannamesini iln etmi, Nadir Nadi beyannameyi, ieriinde "Geen drt yl iinde Halk Partisi hkmeti tarafndan yurtta msbet olarak neler baarldna dair hibir bilgiye rastlayamad gerekesiyle eletirmitir. Nadi makalesinin sonunda, beyannamede srekli olarak gelecekle ilgili vaatlerde bulunulmasndan da yaknmtr.349 CHP seim bildirgesini yaynlad 24 Nisan gn milletvekili adaylarn da ilan etmi, bu listede eski milletvekillerinden 169unun adlarna yer verilmemitir. 26 Nisanda ise DP, listelerini kamuoyuna aklamtr. Cumhuriyet Gazetesi Yaz leri Mdr Cevat Fehmi Bakut ve ke yazar Burhan Felek CHPden aday olurken, mer Rza Dorul ve Nadir Nadi DP listelerinden aday gsterilmilerdir.350 1950 seimlerinde CHPnin en nemli almalarndan birisi de CHP danma brolar idi. Halkn sorunlarn dinleyecek olan brolardan yedisi stanbulda almtr. Bu brolara mracaat edenlere sorunlarn zm iin yol gsterilecek, kanuni ve idari bilgi verilecektir. te yandan CHP Genel Merkezinden yaynlanan bir genelgede parti ile yakn ilgilerini devam ettiren yelerin tespit edilmesi ve partiye yeni ye kaydedilmesi iin faaliyete geilmesi istenmitir.

343Cumhuriyet, 344Cumhuriyet, 345Ulus,

13.1.1950; Vatan, 14.1.1950. 16.1.1950. 28.1.1950 30.1.1950; Ulus, 25.3.1950. 29.5.1950. 25.5.1950. 27.5.1950.

19.1.1950.

346Cumhuriyet, 347Cumhuriyet, 348Cumhuriyet, 349Cumhuriyet, 350Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

217 / 1404

Seim almalar boyunca CHPnin iledii konularn banda d politika gelmitir. Bata nn olmak zere CHP tarafndan d politika hususunda, vatann byk tehlikelerle kar karya bulunduu, iktidarn bu konuda zamannda tedbir ald ve izlenen yolun btn siyasi evrelerin takdirini kazand, nmzdeki senelerde de d emniyet meselesinin balca kayg olaca, d politikada gsterilen baarl icraatlarn bundan sonra da ehil ellerle (yani CHP) devam ettirilmesi gerektii vurgulanmtr.351 nn seim nutuklarnda muhalefet partilerinin bnyesinde barndrdn iddia ettii iddet politikalarn eletirmitir. nnye gre muhalefet partilerinin iddet politikalar ykc neticelere sebep olmaktadr. Ayrca seim konumalarnda zerinde durulan nemli konulardan biri de anayasa deiiklii fikridir. nn demelerinde lkede demokratik artlar gelitirecek ekilde anayasann deitirileceine sz vermitir. Bu fikir CHPde ilk kez CHP Meclis Grubu Bakanvekili Hseyin Cahit Yaln tarafndan dile getirilmitir. Hseyin Cahit Yalnn makalesi Anayasa Meselesi bal ile Ulus gazetesinde 20 Aralk 1948de yaynlanmtr.nnnn anayasa deiiklii ile ilgili dier bir yaklam ise alt okun anayasadan kartlmas ile alakaldr. nn, Krkkale konumasnda ise alt temel ilkenin vatandaa beendirilmesini CHP kendisi yapacaktr demitir. 352 Bu dnce CHPnin seim beyannamesinde de yer almtr. Seim almalar esnasnda CHPnin iledii dier bir nemli konu ise demokrasi meselesidir. Buna gre lkeye demokrasi getiren ve gelitiren CHPdir. Bundan sonrada demokrasi iin CHP arttr. Demokratik hayata gemede karar sahibi olan, i ve d politikada stn baar gsteren nnnn etrafnda birlemek hem rejim hem de gelecek iin tarihi bir grevdir. Yoksa memleketin gelecei rastgele insanlardan birine nasl teslim edilebilir.353 CHPliler meydan ve salonlarda bu konular zerinde dururken muhalefetin iddet politikalarndan da sk sk ikayet etmilerdir. CHPlilere gre muhalefet, iktidarn hogrsne ve iyi ilikilere verdii neme ramen vatanda birbirine drc husumet antlar ilan etmektedir.354 Bylece 27 Maysn en byk argmanlarndan birisi olan blclk imaj, DPliler daha iktidara gelmeden kendilerine ilitirilmeye allmtr. CHPde sadece nn yurt gezilerine ve toplantlarna gitmemitir. CHPli bakanlar, milletvekilleri ve milletvekili adaylar birok yerde halkn ayana kadar gitmi, mitinglerle, toplantlarla ve radyo konumalar ile halktan oy istemilerdir. nk bu lkede tarihi bir genel seim olacaktr. Bata Babakan emsettin Gnaltay olmak zere, Tarm Bakan Cavit Oral, CHP Genel Bakan Vekili Hilmi Uran, alma Bakan Reat emsettin Sirer, Devlet Bakan Cemil Sait Barlas, Bayndrlk Bakan evket Adalan, CHP Genel Sekreter Yardmcs Cevat Dursunolu, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Nihat Erim gibi birok CHP ileri geleni yurt gezileri, toplantlar, radyo konumalar ile youn seim almalar ierisinde olmulardr. Mitinglerde ve toplantlarda CHPnin ileri gelenleri tarafndan muhalefetin ayrmlatran tarz eletirilmi, CHPnin ise ne kadar hogrl olduu, aada Ulus gazetesinde yaynlanan haberlerde de grlecei zere, vurgulanmtr: CHP Genel Bakan Vekili Hilmi Uran: Bu memlekette ve bu rejimde btn istekler hatta btn ihtiraslar millet iradesini ifade eden kanunlar erevesi iinde yrrler ve onun dna
351Ulus, 352Ulus, 353Ulus, 354Ulus,

28.3.1950. 26.3.1950. 11.5.1950. 7.5.1950.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

218 / 1404

knca ya susarlar yahut susturulurlar, Ne ifal ne tahrik ne tehdit bizim bugnde dnde iltifat etmediimiz ve davamzn samimi inanc iinde iltifat etmeye de asla lzum hissetmediimiz vastalardr. Kemal Satr (Ulatrma Bakan): nsafsz bir muhalefetin terbiye hudutlarn aan iftira ve istinatlarna ayn ekilde cevap vermemeyi bir memleket vazifesi sayyoruz. Biz memlekette huzur ve sknu temine ve vatandalar arasnda karlkl sevgi hislerinin artmasna alyoruz evket Adalan (Bayndrlk Bakan): Huzur ve skn bozan her fikir millete geri evrilmektedir. Cemil Sait Barlas (Devlet Bakan): Bizim kan dkme ile elde ettiimiz inklplar tehlikeye drecek propagandalar yaptlar. Askerlik kalkacak dediler, eski harfler dnecek dediler. Muhalefetin uurlu insanlarndan 1950 seimlerinde bu yola gitmeyecekleri hususunda imdiden ahdu peyman etmelerini beklemekteyim lkenin ilk kez yaad bylesi hareketli bir seim dneminde artk halk etkilemek, ynlendirmek ok nemlidir. Bunun o dnem iin en etkili yntemlerinden biri de gazetelerdir. Partilerin gazetelerle salad bu gc ynlendiren ve makaleleriyle halk etkileyen nemli yazarlar, CHPnin vazgeilmezleri olmutur. Bunlara rnek olarak Ulus gazetesinde bayazar olan Hseyin Cahit Yaln ve Peyami Safa gibi yazarlar gsterilebilir. Peyami Safa bir makalesinde muhalefeti yle eletirmektedir:
Milli husumet andnn karde kavgas karmak iin deil rey hrszlna mani olmak iin hazrlandn iddia ediyorlar. Trkiyede hibir namuslu emniyet ve adalet mercii yokmu gibi bunlar kendi balarna bir sandk polisi ve adliyesi mi kuracaklar?...

8 Mays 1950de ise Niin mi Halk Partisi? isimli makalesinde Peyami Safa, halkn neden CHPne oy vermesi gerektiini deerlendirmitir:
nk: CHP iktidarnn yklmasn btn muhalif partilerimizden daha fazla isteyen kapdaki dman, gzn anahtar deliine uydurmu aramzdaki ekimeyi seyrediyor ve 14 Mays gn sandklarmzdan kacan umduu ykl mjdesini bekliyor. Onu sevindirmemek lazm. Yarn bugnknden fazla muhta olacamz milli birlii ve younluu temelinden sarsacak bir deiiklikten saknmamz lazm. nc bir dnya harbinin mmkn olduu ve barn muhakkak olmad bu karanlk ve sallantl gnlerde hibir iktidar staj ve denemesi olmayan toy partilerce devlet binasn bir prova salonu gibi teslim etmemek lazm355

Sonu olarak CHPnin seim almalar 1946dakine gre daha etkindi. CHP, gemi kampanyalara oranla daha olumlu bir hava sergilemitir. Dier muhalif partiler gibi, vatandalarla birebir yaknlamaya allm, btn kadrosuyla halkn ayana gitmitir. CHP seimler iin parti geleneinden tavizler vermitir. lkretime din derslerinin konulmas, mam Hatip kurslarnn almas ve trbelerin yeniden ziyarete almas gibi dzenlemelere gitmesi akllarda soru iareti brakmtr. Babakan Yardmcs Nihat Erime bu gidiat soran Nadir Nadi u cevab almtr: imdi seim kampanyasna girmek zereyiz. Bu srada devrim ilkelerini ele almak seim taktii bakmndan doru olmaz. Atatrkn kurduu CHP elbette yrekten devrimlere baldr. Bir kere u seimleri kazanalm, o zaman btn gcmzle

355

Ulus, 8.5.1950.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

219 / 1404

byk esere sarlacaz. Vatanda oyunun bizi destekledii anlaldktan sonra devrimleri daha byk bir gvenle koruyacamza inanmaz msnz.356 Toprak Reformu da bu arada kabul edilmitir. Ancak reformun en temel noktalar metinden karlmtr. Bu yasa, zellikle seim zamannda kylerde nfuzlu olan toprak sahiplerine, CHPnin tand bir ayrcalk olarak nitelendirilmitir. CHPnin seim almalar boyunca ne srd eitli propaganda aralar unlar olmutur: Cumhuriyeti biz kurduk, lkeyi dmanlardan biz kurtardk. Dimyatta pirince giderken evdeki bulgurdan olmayn. DP, lkeyi birbirine drmeye alyor, hizipleme yaratyor. Kyler zenginletirilecektir. Deneme zamannda deiliz. Tm bu sylemlerle lkede mitingler dzenlemi, halkn sevgisini tekrar kazanmaya almtr. 9 Mays 1950de DP seim beyannamesini aklarken, 10 Maysta nn stanbul'da Taksim Meydannda son konumasn yapmtr. Celal Bayar ise Gneydou Anadolu'da bulunmutur. Yeni Seim Kanunu btn lkede hi kimsenin ikayetine yer vermeyecek ekilde uygulanmtr. Celal Bayarn zmire gelecei haberi tm zmirde heyecanla karlanmtr. Bursadan zmire geen Bayar, yol boyunca DPli halkn ilgisiyle karlam baz yerlerde kk konumalar yapmtr. 10 Mays sabah birok zmirli Celal Bayarn konuma yapaca Cumhuriyet Meydanna toplanmaya balamtr. Yeni Asrn bir muhabirinin grne gre, kalabalk, nnnn toplad kalabaln katdr.357 Bayar, Cumhuriyet meydann dolduran kalabala kar uzun bir konuma yapmtr ve CHPlilerin kendilerini srekli olarak huzur bozmakla itham etmelerine deinmitir:
Biz her zaman olduu gibi milletimizin asil ruhuna ve memlekette yalnz huzur ve sknun selmet temin edecei kanaatinde bulunduuna inanmaktayz. Biz memleketimizi her eyden fazla sevdiimiz iin memlekette istikrar, skn ve huzuru bizzat mdafaa etmek azmindeyiz. Ama hakszlk edenlere kar "hakszsnz" demei de vicdan borcu, mukaddes vazife bileceiz. Hkimiyet ve mill irade ebed olacaktr. nk Trk milletinin saadetini bal bana temin eden bir kaziyedir. Yaasn Trk milleti.358

DP seim propagandas boyunca CHPye yklenmitir. Ancak gizliden gizliye de parti ile brokrasiyi ayrarak basky daha az brokrasiye yneltmeye balamlardr. nk kendisine cephe alm bir brokrasinin, seim sonularn olumsuz etki etmesinden endie edilmitir. Bununla birlikte brokrasinin, DPnin iktidara gelmesi durumunda, Partinin program zerinde bir fren oluturaca dnlmektedir. Bu nedenle brokrasi kazanlmaldr. Bu nedenle devr-i sabk yaratmayacaz sz brokrasi asndan nemlidir. CHPnin gemile ilgili yaptklar hatalar brokrasiden sorulmayacaktr. Demokratlar seim beyannamesinde, bir iktidar deiiklii halinde lkede maddi ve ruhi hibir sarsntya meydan vermeyeceklerini aklamlardr: Hibir vatanda, hibir snf veya zmre iktidar deimesinden zerre kadar ykntya maruz kalmayacak aksine olarak, memleket, millet iradesine ve fikirlere dayanan bir iradenin nimetlerinden faydalanmaya balayacaklardr359. Bu hem brokratlar iin hem de halk iin bir gvencedir.
356

Nadi, Nadir, Perde Aralndan, 3. Bask, stanbul ada Yaynlar, 1979, s. 357. 10.5.1950. 9 .5. 1950. 10.5.1950.

357YeniAsr, 358Zafer,

359Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

220 / 1404

Bu iki partinin yannda seimlere katlan Millet Partisi kurulduu gnden itibaren hem CHPye, hem de paralanarak geldii DPne ar eletirilerde bulunmutur. CHPnin din ve laiklik anlayna kar kan parti DPyi muvazaa parti olmakla sulayp gerek muhalefeti kendisinin yaptn ileri srmtr. Parti 1949 da meclisteki Mstakil Demokrat Grubu ile z Demokratlar Partisinin katlmyla glense de pek fazla etkinlik oluturamamtr. Partinin en byk kozu Mareal Fevzi akmaktr. Ancak akmak, seimlerden nce vefat etmitir ve yerine ei stanbuldan aday olarak gsterilse de kazanamamtr. Millet Partisinin propagandasnda genel olarak Milli efe ynelttikleri eletiriler arlk kazanmtr. Partinin programnda demokratik bir ynetim kurulmas, Alt Okun Anayasadan karlmas, kii zgrlklerinin geniletilmesi, genel bir kalknma programnn hazrlanmas ve liberal bir iktisat politikas izlenmesi gibi dnceler ve grler yer almtr. Bunlarn yan sra parti, cumhurbakannn tek dnem iin seilmesi ve ift meclis sistemine geilmesini de savunmutur.360 Nihayet propaganda sresi bitmi, 14 Mays 1950'de artk sz semene gemitir. 14 Mays 1950 Seimleri: Beyaz htilal 1950 seimleri ncesinde, 16 ubat 1950de emsettin Gnaltay hkmeti, muhalefetteki DPnin de eletirilerini dikkate alarak demokratik bir seim yasas hazrlamtr. Bu yasaya gre seimler tek dereceli, genel, eit, gizli oy, ak tasnif esasna gre yaplacaktr. Seimlerde propaganda serbest braklm ve yarg gvencesi getirilmitir. Artk btn gzler seim gnne evrilmitir. Mays banda partiler radyoda propaganda konumalarna balamlardr. DP, bu seimde hala belleklerde olan ok arpc bir afi kullanmtr. Afi, Seluk Milar tarafndan bir gecede izilmi, lkenin drt bir yanna aslm ve ok yank uyandrmtr. Afite bir el resmedilmi ve u yaz yer almtr: Yeter Sz Milletin! Bu afi, DPnin seimi kazanmasna nemli bir katk yapmtr.361 14 Mays 1950 tarihinde yaplan seimlere yedi parti katlmtr: CHP btn illerde, DP Hakkri hari btn illerde, Millet Partisi 22 ilde, Milli Kalknma Partisi 3 ilde, Toprak Emlak ve Serbest Teebbs Partisi, Trk Sosyal Demokrat Partisi ve i ifti Partisi sadece stanbulda seimlere girmitir. 362 14 Mays 1950deki seimlerde DP 408, CHP 69 sandalye kazanmtr. Bamsz milletvekillerinin says ise 9dur. Beyaz ihtilal ya da afili seim: Yeter Sz Milletin! kelimeleriyle de zetlenebilecek bir durum arz eden 1950 seimleri, Trk demokrasi tarihi asndan nemli bir yer tutmaktadr. Trkiyede ilk iktidar deiiklii son derece bar bir ortamda ve seimle gereklemi ve ok partili siyasal hayat yeni bir boyut kazanmtr. Meclis 22 Maysta toplanmtr. Meclis bakanlna Refik Koraltan, cumhurbakanlna Celal Bayar seilmitir.363 Hkmet, Adnan Menderesin babakanlnda kurulmutur. Trkiye yeni bir iktidarla tanm ve CHP bu tarihten sonra tek bana iktidar olma gcn kaybetmitir.

360

Daha geni bilgi iin bkz: Mithat, Atabay, ok Partili Dnemde Bir Muhalefet Partisi: Millet Partisi (20 Temmuz 1948-27 Ocak 1954), Ankaraniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991. a.g.m., s.54. 23.5.1950. M. Serhan Ycel, Demokrat Parti Kongreleri, Ankara, Emek Matbaas, 1997, s. 79.

361Alkan, 362

363Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

221 / 1404

Seimleri kaybeden CHP bu dnemde iktidar gasp etmi olarak grd DPye kar adeta bir devlet partisi olarak muhalefet yrtmtr. Denilebilir ki, 1950li yllar CHP'nin oulcu ve rekabeti bir sistem iinde ilev gren ve toplumu temsil etme kaygsnda olan bir parti olmakla devlet partisi gelenei arasnda bocalad bir dnemdir. Buna karlk seimle iktidara gelen DP ise asker ve sivil brokrasiyle zdelemi olan CHP karsnda balangtan itibaren kendisini tehdit altnda hissetmi ve muhalefete kar bir bask politikas izlemitir. Bunu yapabilmesi iin gerekli mekanizmalar da vardr. nk iktidar kaybetmeyecei varsaymyla hareket eden CHP, gei dneminde muhalefetin yaamas iin yeterli yasal gvenceyi salayacak deiiklikleri gerekletirmemitir. Devlet partisi geleneiyle halk adna konuan muhalefet partisi karsnda, 1950 ncesinde daha liberal ve oulcu bir syleme sahip olan DP liderleri, 1950 yl ortalarnda -milli irade- kavramna dayanarak aznlk haklarn gz ard eden bir tutum sergilemitir. Seimi kazanan mutlak ounluun halk sayld, buna karlk kaybeden aznln ise hi sayld bu anlay muhalefeti ortadan kaldrmaya kadar gidebilmitir.364 14 Mays 1950 ncesinde seilmiliin sadece kt zerinde olduu bir sistemden sandn yegne belirleyici olduu aamaya gei, nfusunun drtte hl tarmla megul olan kitlelere byk bir g vermitir. DP de bunun bilincinde olarak ekonomi politikalarnda bu kesimi kollayc deer aktarmlarn gerekletirmitir. Toplumsal maddi birikimden pay alan kesimlerin iinde baat mevkide bulunan brokrasi aleyhine uygulanmaya balanan bu siyaset, henz seimlerin zerinden ay gemiken, CHPnin ar eletirisine neden olduu gzlenmitir. DP dneminde yaplan byk yatrmlara kar taknlan aalayc tutum, zaman iinde adeta sz konusu tutumu taknanlar yalanladka gerilim de artmtr.365 lkenin kalknmasyla finans sorununun birbiriyle ayrlmaz birliktelik iinde olduu dnldnde, bu hzl kalknmann bir zaman sonra fire vermeye balayacan tahmin etmek de zor deildi. Tarmda verimin artmasyla birlikte ihracata konu olan mal miktarnn, dolaysyla gelirin art, en ok tarm sektrndeki hane halklarn mreffeh klarken; enflasyonun ykselerek paray deersizletirmesinin gadrine ise cretli kesim uramtr.366 Sorunun maddi boyutu bu yndeyken bir de manevi yn bahis konusu olmaya balamtr. Bir dnem modern Trkiyenin vitrini olarak lkedeki yabanclara tehir edilen gen cumhuriyetin bakentinde, Ulus Meydannda, gnn belirli saatlerinde gezip dolamalar zabta gcyle nlenen kyller, DP dneminde artk muteber vatanda muamelesi grmeye balamtr. stelik cumhuriyetin kurulu felsefesinin en simgesel ynlerinden biri olan ezan, yeniden asl gibi okunmaya balamtr.367 Seim Sonularnn Trkiyede ve Dnyada Yansmas Gazeteler seim sonularn gnn artlarna gre vermilerdir. Mesela seim sonularnn netlemeye balad gn olan 15 Mays sabah Ulus gazetesi, CHP taraftar okurlar geree altrma abas iinde olmutur. Ulusun bal yledir: Seimler btn yurtta sknetle
364 365

nciolu, a.g.e.,s. 274.

Mehmet Arif Demirer, Demokrat Parti (Alparslan Trkein Anlar Ve 27 Mays 1960), stanbul: Demokrat Parti Yaynlar, 1994, s.42 vd. Sabri Yirmibeolu, Askeri ve Siyasi Anlarm C1, stanbul: Kasta Yaynevi, 1999, s.16 vd. TCK 526 maddedeki Trkeden baka dilde ezan okumann ceza yaptrma balanmasna ilikin kanunun deitirilmesi sonucunu yaratan 16 Haziran 1950 gn ve 5665 sayl kanunla, ezann Arapa okunmasna balanmt. Bkz. tar Tarhanl, Mslman Toplum, lik Devlet (Trkiyede Diyanet leri Bakanl), stanbul: AFA Yaynlar, 1993, s.26. Basn, gelimeyi mhim bir davann halli olarak veriyordu. DP mhim bir davay halletti: Ezan Arapa okunacak. Kanun Bugn Meclise veriliyor, Vakit, 14 Haziran 1950.

366 367

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

222 / 1404

sona erdi. Baz illerde itirak nispeti ok yksek oldu. Kati neticelerin bugn alnmas muhtemel.368 DPnin yayn organ Zafer, teknik zorluklar yznden erken basld iin ihtiyatl bir manet atmtr. Sonucu kendi adna uygun olarak Zafer diye nitelemi: DP Zafer Yolunda369 16 Mays sabah ise iki gazetenin de tavr kesinlemitir. Zafer, Zafer kelimesini kullanrken Ulus, partisinin yenilgisini itiraf etmitir: Milletimizin verdii karar Pazar gn ki seimde tecelli etti. CHP meclis iinde ve dnda tam bir muhalefet ve tenkit partisi olarak vazifesine devam edecektir.370 Ahmet Emin Yalman, Vatan gazetesindeki smet nn'ye tebrik mektubu balkl yazsnda, nn'den vg ile sz etmitir:
Sizin bu milli zaferin amilleri arasnda yksek bir mevkiiniz vardr. Bu sayededir ki; on iki seneden beri igal ettiiniz Cumhurbakanl mevkiinden ayrlrken klmeyeceksiniz, milletin nazarnda yeni bir mertebeye ykseleceksiniz. Siyasi hayatnz bu memleket iin kapanmamtr. En tatl, heyecanl, en hayrl ve verimli devriniz, bu saniyede muhalefet lideri sfatyla balyor.371

Bu seimler Tark Zafer Tunayann yorumu ile ...sakin ve vakur bir nklap mahiyetini tamaktadr.372 Milletvekili olduktan sonra hapisten kan Zafer bayazar Mmtaz Faik Fenik ise; "Vazife byk ve etindir" balkl 17 Mays 1950 tarihli yazsnda; "Bu esiz mcadelenin, kansz ve uurlu bir ihtilal" olduunu belirtmitir.373 Kudret gazetesinden Nurettin Ardolu da "Halk Partisi nasl muhalefet yapabilir?" balkl yazsnda: Yeni mecliste muhalefet, hem kemiyet hem de keyfiyet bakmndan zayf kalmtr. Halk btn gc ile CHP tahakkm ve diktatrln ykmaa koarken, bu arada l kaybolmu ve karmza adeta tek bir partiden ibaret bir meclis kmtr.374diyerek yine tek partili bir meclisin ortaya karaca sorunlara iaret etmek istemitir. Mmtaz Faik Fenik 23 Mays 1950 tarihli Zafer gazetesinde "nn'den Bayar'a" balkl yazsnda nn'den vgyle sz etmitir: "Tarih elbette ki, Sayn nn'nn bu memlekete yapt byk hizmetleri unutmayacak Lozan'n banisi deerli asker ve devlet adamn takdirle yad edecektir."375 Seimleri kaybeden Necmettin Sadak ise Akam'daki "Eski iime balarken" balkl yazsnda yle demitir:
Hkmette bulunan bakanlardan hibiri seimde kazanamad. Bilmiyorum, byle bir hadise herhangi bir memlekette bir partinin bana gelmi midir? Bu halin
368Ulus,

15 .5. 1950. 15.5.1950. 16.5.1950. 26.5.1950. 17.5.1950. 20.5.1950. 23.5.1950. 16 .5. 1950; Zafer, 16 .5. 1950.

369Zafer, 370Ulus,

371Vatan, 372Vatan, 373Zafer,

374Kudret, 375Zafer,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

223 / 1404

Trkiye'de de bir daha grleceini sanmyorum. nk bu seimler bir sel, bir yabanc gazetenin yazd gibi bir heyelan gibi geldi. Millet iradesinin aka beliren okluu, CHP Partisini iktidardan bir hezimet halinde devirmeyi tek hedef edinmiti.

Sadak bu yazsnda DP'nin baa gelmesini olumlu karlam, yepyeni bir hkmeti Trk demokrasisi iin esiz bir olay olarak ifade etmitir.376 Babakan emsettin Gnaltay, seimin arifesinde Vatana verdii mlakatta u szleri sylemitir:
Seimin drst bir surette cereyan edecei hakknda millete kar verdiimiz szn tutulacan ve seim imtihann insanlk huzurunda mkemmel bir surette geirmemiz iin ne yapmak mmknse yaplacan hadiseler ispat edecektir. Millete gven verecek istikrarl ve modern bir iradenin nesillerden beri bir trl temeli atlamamasndan dolay milletimiz ok felaket grmtr. Mazinin ac tecrbelerinden ders alarak, bu noksan ortadan kaldrmak ve parti menfaatlerinden ok evvel memleketi dnmek zorundayz. Hadiselerin iyi niyetimi ispat edeceini bildiim cihetle benim iin nemli olan nokta, elli yl sonra bu devrin tarihini yazacak bir tarihinin "Trkiye'de hakiki demokrasi idaresinin temel tutmas ve vatandalarn ruhuna huzur ve emniyet gelmesi iin feragatle alm adamlardan biridir" hkmn vermesidir377

Hseyin Cahit Yaln seim sonular ile ilgili olarak "smet nn'nn Zaferi" balkl yazsnda DP'nin iktidar kazandn, seimlere itirak nispetinin her trl tahmin ve beklentinin stnde olduunu, bunun Trk Milletinin mukadderatn kendi eline almak azmini ispat ettiini, DP'nin iktidara g bir zamanda geldiini, bu gln de d politikann zorluundan kaynaklandn yazmakta, i politikada gelebilecek sarsntnn bir buhran eklini almadan, normal bir tarzda cereyan edeceini mit ettiklerini ve irticayla mcadele konusunda Halk Partisinin daima DP yannda yer alacan belirtmitir. Yaln yazsna u ekilde devam etmitir:
Seimlerin gsterdii umumi manzaray bir tablo halinde temaa ederken bundan kan manay dnrken bu sahnenin zerinde smet nn'nn muhterem simasnn ebediyet nurlarndan vcuda gelmi bir hale iinde ykseldiini gryoruz. u dakikada ahidi olduumuz byk nklp O'nun eseridir. Atatrk demokrasi inklbnn temelini att, heykelini nn ykseltti. smet nn o heykele can verdi.378

17 Mays 1950 Vatan Gazetesinde Nihat Erim "Seimin Neticesi ve Otuz beler" adl makalede: "Millete faydal olmak iin almaktan geri kalmayacaz. Tek Partili rejimin inkilaplar yapm partisinin kendi eliyle iktidar devredecek artlar yaratt artk tarihi bir hakikattir. Millet iradesinin bu ekilde tecelli etmesi karsnda CHP mensubu olarak sayg duymaktaym. Bugn dnya tarihinde bu ekilde bir iktidar devrine baka misal gsterilemez. Halk Partisinin meydana getirdii seim kanunu ok gzel ilemitir..." demitir.379

376Akam, 377Vatan, 378Ulus,

22.5.1950.

16.5.1950. 16.5.1950.

17.5.1950.

379Vatan,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

224 / 1404

BBC Ankara muhabiri 1950 seimlerini DP'nin kati bir zaferi eklindeki yorumunda bu seimlerin Halk Partisi iin nemli bir srpriz olduunu sylemitir. Dou Avrupa'daki memleketler tek parti sistemine dnerken ve demokratik hayat kaybederken Trkiye Bat dnyasndaki yerini tayin etmektedir" szleri ile Trkiye'nin 1950 seimleri ile Bat demokrasisinde kendine yakr bir stat elde ettii belirtilmitir.380 Zafer gazetesi 17 ve 18 Maysta dnya basnndan verdii rneklerle DPnin seim zaferinin yanklarn okuyucularyla paylamtr. Buna gre Amerikan gazeteleri Trkiye'nin Orta Dou'da nemli bir rol oynayabileceini ve yeni iktidarn zel sektr ve yabanc sermayeye kar daha olumlu bir tavr alaca konular zerinde de durmulardr. Amerikan gazetelerinden New York Times, "Trkiye demokrasiye oy verdi" balkl yazda unlar aktarmtr:
Trk seimlerinin hayret verici neticesinden yalnz Trkler deil, garp demokrasileri de hakkyla gurur duysalar yeridir. Bir zamanlar Avrupa'nn hasta adam adyla anlan bu eski memleket, imdi bizim inandmz ve zlediimiz cihana yeni bir kura efrad gibi katlm bulunmaktadr.

New York Herald Tribune de "Trkiye bir istihale geiyor" balkl yorumda; Trkiye bir Cumhurbakanl diktatryasndan imdi demokrasiye doru planl nizaml ve emsalsiz sratle bir istihale geirmektedir" denilmitir. Yine kan dklmeden gerekleen 1950 seim ihtilalinin baarcs Halk Partisi ve nn'nn kendilerinin deitirdii seim kanununa kurban gittii bunun da kaderin bir oyunu olduu ifade edilmitir.381 Seim Sonras Dnemde Ordu ve Darbe Sylentileri Trk siyasi tarihinde yeni bir dnem aan 1950 seimleriyle birlikte darbe sylentileri de Ankara kulislerinde konuulmaya balanmtr. 1950 seimlerine mdahale edilmesi endiesinin aslsz olduu sylenemez. Seimlerden birka ay nce Birinci Ordu Komutan General Asm Tnaztepe, Nihat Erim araclyla nnye ok partili siyasete geiten duyduu endieyi iletmitir. nn de liberallemenin nemini anlatmak ve ordunun siyasetin dnda kalmas gerektiini vurgulamak iin Ankaradan stanbula giderek382 Tnaztepe ve dier generallerle grmtr. 9 Haziran 1950 tarihli Hrriyet gazetesindeki bir haberde komutanlarn 14 Mays akam ankayaya karak Cumhurbakan nnye bir emri olup olmadn sorduklar iddia edilmitir. Seimlerden hemen sonra drt st rtbeli komutan nnye gelerek sonularn iptali iin darbe yapmay nermi, nn ise neriyi reddetmitir.383 Genelkurmay Bakan Nafiz Grmann DP liderlerine ordunun seim sonularna saygl olacan sylemesi ortam rahatlatmtr. Halee gre, seimlere mdahale edilmemesinin sebebi ksmen ordunun tarafszla tam sadakatinden ok, Menderes yanllar ve kartlar olarak blnm olmasdr.384 Bu olay ordudaki CHP ve DP yanls hizipler arasndaki bir hesaplamadan ibaret olaca gibi DPli eski babakan yardmcs Samet Aaoluna gre ordu iinde alt rtbedeki subaylarn
380Vatan, 381Zafer, 382 383

16.5.1950. 17-18.5.1950.

Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 251.

Nezirolu, a.g.m., s. 1238; William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset, ev. Ahmet Fethi, stanbul, Hil Yaynlar, 1996, s. 88. Hale, Trkiyede Ordu, s. 88.

384

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

225 / 1404

bir ksm Demokrat iktidardan geni bir tasfiye ile beraber ordunun yalnz sava zamanlarnda deil, sulh zamanlarnda da memleket idaresinde imtiyazl bir yeri olmasn istemektedir. Yksek rtbeli subaylar ise ordunun o gne kadar kabul edilmi imtiyazl mevkiine dokunulmamas gerektii, nk subaylarn devlet tekilatnda memur saylamayaca inancndadrlar.385 5 Haziran 1950de bir albay, Babakan Adnan Menderese 89 Haziran gecesi yeni hkmete kar bir darbe yaplaca ihbarnda bulunmutur. hbar ncesinde Ankara-Erzurum arasnda kurye grevi yapan bir grup askeri uan ehir ve kylerden geerken halka nn etrafnda mutlak surette toparlanlmas gerektii ars yapan beyannameler atmas386 DP iktidarn tedirgin etmitir. Menderes de Bayarla grmesinin ardndan 6 Haziranda ordunun st kademesinde Genelkurmay Bakan Nafiz Grman, Genelkurmay kinci Bakan, Deniz ve Hava Kuvvetleri komutanlar ile ordu komutanlarn ieren geni apl bir operasyon yapmtr. Darbe sylentileri sonucunda kuvvet komutanlaryla birlikte 15 general ve 150 albay emekliye ayrlmtr.387 Operasyonun ardndan Menderesin orduya hakim olduu sylenebilir. 1952 ylnda Seyfi Kurtbekin Milli Savunma Bakan olmasndan sonra ivme kazanan ordu iindeki reformlar, eski ve otoriter generallerin etkisizletirilmesini hedeflemitir. 1953te st dzey geleneki generallerin tasfiyesi, DP iinde Seyfi Kurtbeke ynelik komplolarn da balangcn oluturmutur. Seyfi Kurtbekin, Enver Paann 1914te yapt gibi, orduyu temizleyip ardndan da Savunma Bakanln btn iktidar ele geirmenin atlama tahtas olarak kullanaca sylentileri karlmtr.388 nceleri gelenekselci ve nnye sadk generalleri tasfiyesi nedeniyle destek alan Kurtbekin bu sylentiler sonrasnda istifaya zorlanmas, reform programn da kesintiye uratmtr. Bu gelimeden sonra DPnin iktidar olmasn, CHPye ve onun kurumlarna kar sevinle karlayan gen subaylar kua, DPnin devrim nitelii tayan kararlara imza atmasn beklemilerdir. Ancak DPnin sre ierisinde gelenekselci tarzn devamndan yana tutum sergilediini dnmeye balamlardr. Nitekim Kurtbekin istifas gen subaylarn 1950 ncesi DPye bakn bir anda tersine evirmitir.389 1954 seimlerinden sonra Menderesin, halen nnnn etkisinde olduundan kukuland ordu ve mensuplarna srtn iyice dndn grmek mmkndr. zellikle Ben orduyu yedek subaylarla idare ederim, kravatl valyelerin burunlarn kracam dediine dair sylentiler ordu iinde dalgalanmalara yol aarak subaylarn kzgnln arttrmtr.390 Bu olay bundan sonra kurulacak cuntalarn da habercisi olmutur.

1950-1954 DP Hkmeti craatlar


Siyasi Durum Fiilen 22 Mays 1950de iktidar devralan DPye kar CHPnin alaca tavr hi de yle bekle ve gr tarznda gelimemitir. CHPliler, bata liderleri olmak zere, DPnin halk aldatarak
385 386

Samet Aaolu, DP Dou ve Ykseli Sebepleri/ Bir Soru, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s. 217-218. Osman Metin ztrk, Ordu ve Politika, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993, s. 66. 7.6.1950. Grman 27 Maystan sonra Kurucu Meclis Devlet Bakan Temsilcilii (6 Ocak1961 - 15 Ekim1961)

387Milliyet,

yapmtr.
388 389 390

Hale, a.g.e.,s.93 Ahmad, a.g.e.,s. 134. Orhan Erkanl, Anlar, Sorunlar, Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s. 7.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

226 / 1404

iktidar olduunu; gerekletirilmesi imknsz vaatlerle kandrma siyaseti izlediklerini tekrarlayp durmulardr. Ykc muhalefetin en bariz rneklerinin sergilenmeye balanacann bu ekilde gsterilmesi karsnda DPnin tavr da ayn sertlikte olmutur. DP seimi kazandktan sonraki dnemde halk ycelten ve ona gerek deerini atfetmeyi vadeden bir retorii getirmitir. Parti liderleri konumalarnda ve beyanlarnda srekli olarak halk zerine bir vurgu yapmlardr. rnein Menderes bir rportajnda Kemalist elite kar reformlarn gerek muhafznn Trk milleti olduunu ilan etmitir.391 Sk sk halkn aslnda muhalefetin ngrd gibi cahil ve gerici olmadn ifade etmitir. Ancak DP poplizmini bu ekilde sadece halkn yceltilmesi olarak yorumlayp gemek byle bir sylemin siyasal almlarn gz ard etmek olur. Nitekim DPnin anti-elitist vurgusu siyasal elit karsndaki her kesimin bir btn olarak alglanmasyla paralel bir gelime gstermi ve sonunda parti tm milleti temsil eder bir hal almtr. yle ki partinin nde gelenlerinden hsan Yurdolu bir konumasnda Btn milleti etrafna toplayan DPnin davas bir parti davas deil; btn Trk milletinin mterek hrriyet ve kurtulu davasdr demektedir. Bu balamda DP milli iradeyi temsil ettiini iddia etmi ve bu kavram partinin izledii politikalar meru bir zemine oturtmas iin srekli bavurduu bir savunma mekanizmas haline gelmitir.392 Mustafa Erdoana gre DP ile balayan sre, brokrasiden demokrasiye, baka bir deyile memurlarn iktidarndan halkn iktidarna gei olarak da tanmlanabilir. 14 Mays brokratik iktidarnn sonu olmu ama Trkiyede hala brokratik tutuculuun etkisi tam olarak krlamamtr. Brokratik iktidarn transandantal (mteal, akn) devletinin yerini enstrmental (arasal) devlet almaya balam, bylece kutsal (kendi kendinin amac olan) devlet kavram etrafnda rlm bulunan brokratik ideoloji zayflamaya balamtr. Bu ise devlet arlkl bir ynetim modelinden toplum arlkl bir siyasete gei demektir. Baka bir ifadeyle, DP ile birlikte toplum arlkl siyasal sistem, soyut devlet aleyhine genilemeye balam ve bylece vesayeti demokrasi anlay temelsiz hale gelmitir. Trk demokrasisinin bir noktada doum tarihi olan 14 Mays 1950den itibaren siyasetin sosyolojik taban deimeye balarken, deiimin baz kltrel uzantlar da ortaya kmtr. Bylece, ta Osmanl dneminden beri bir sekin kltr olarak halka yabanclam olan merkezin deerler kadrosu ile evrenin kltr birbirine yaknlamaya balamtr. Bu yaknlamann Trk siyasal kltrnn iki ynl olarak demokratiklemesine katkda bulunduu sylenebilir. lk olarak, siyasal kadrolarn geleneksel sekinci kltr halkn deerlerinden etkilenmeye balamak suretiyle bir bakma halkla btnlemenin yolu alm, bu ise siyasal kltrmzdeki devlet merkezliin yerini sivil toplum-merkezlie brakmas eilimini ortaya karmtr. kinci yn, halk arasnda vatandalk ve demokrasi bilincinin gelimesinde kendini gstermektedir. Siyasete katlmann kendisi asndan olduka fonksiyonel olduunu ve bu katlmada kendi deer ve beklentilerinin, kendi dilinin etkili olduunu gren halk, sisteme yabanclamadan kurtulmaya balamtr. Bu suretle oluan yaknlama duygusu ve siyasal sistemi benimseme tutumu halkn geleneksel baskc devlet kavrayn terk etme eiliminin de balangc olmutur. Bu deiimin znde sakl temel anlam popler kltrn demokratiklemesi olarak adlandrabilir.393 Bu erevede DPnin ilk yllarnda yapt en nemli icraatlarn banda Trke okunan ezann tekrar Arapa okunmasna dair kanunun Meclise sunulup kabul edilmesi olmutur. Gazetecilerin bu konu hakknda sorduu sorular zerine Babakan Menderesin gazetelerde yaynlanan aklamas u ekildedir:
391 392

Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 351 Fulya zkan, 1950lerin Poplizm Asndan Bir ncelemesi, Journal of Historical Studies, No.2, stanbul, 2004, s. Erdoan, a.g.e.,s.58.

32.
393

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

227 / 1404

Her taassup, cemiyet hayat iin zararl neticeler dourur. Cemiyet hayatnda esas deiikliklerin yaplabilmesi evvela taassup zihniyetinin yklmasna baldr. Bu hakikatin iyice kavranm olmas neticesidir ki, Byk Atatrk birtakm hazrlayc n inklaplara balarken taassup zihniyetiyle mcadele etmek lzumunu hissetti. Ezann Trke okunmas mecburiyeti de byle bir zaruretin neticesi olarak kabul edilmelidir. Zamannda ok lzumlu olan bu mecburiyet ve tedbir, dier tedbirlerle birlikte bugnn hr Trkiyesine zemin hazrlamtr. Ezann Trke okunmasna mukabil camii iinde btn ibadet ve dualarnn din dilinde olmas garip bir tezat tekil eder gibi grnr. Bunun izah arz ettiim gibi, gemiteki hadiselerin hatrlanmasna ve taassup zihniyetine kar mcadele zaruretinin kabul olunmasna baldr.394

DP iktidarnn ilk bir ka ylnda hava artlarnn uygun olmasyla hasadn bollamas, ekonominin iyilemesi DP iin nfusun byk bir ksmnn yaad krsal kesimin oylarn garantilemitir. CHPnin DPye ynelik klasik irtica sylemlerine kar (o yllarda Ticanilerin Atatrk heykel ve bstlerine ynelik saldrlar vard) 25 Temmuz 1951de Atatrk Koruma Kanunu karlmtr. Dini istismar ediyor gerekesiyle 8 Temmuz 1953te Millet Partisi kapatlmtr.395 1953te karlan 6195 Sayl Kanunla CHPnin tek partili yllarda devirdiini iddia ettii mallar haksz iktisap eklinde niteleyerek hazineye aktarlmasn salamtr.396 CHPnin bu kanun karsnda muhalefeti daha da sertlemitir ve 1954 seimleri ncesinde yaplan bu dzenlemeyle DPnin siyasi arenada rakipsiz kalmaya yneldii; bunun da aka diktaya gitme niyetinin gstergesi olduu dillendirilir olmaya balanmtr. Bununla birlikte Halkevleri kapatlm ve Ky Enstitleri retmen Okullarna dntrlmtr. 1954 genel seimlerinin arifesine gelindiinde, lkenin genel grnm yle zetlenebilir: Trkiye Batnn en sadk dostlarndan biridir; dta ve ite azgn bir komnizm dmanl egemendir. Halk, henz enflasyon ve yoklua dnmemi olan iktisadi liberalizmin salad genel ekonomik canlanmadan ve brokrasinin gcnn krlm olmasndan honuttur. DP iinde Menderesin kiisel ynetimi giderek younlamtr.397 Ticanilerin Atatrk Heykellerine Ynelik Saldrlar DP iktidarnn ilk gnlerinde, i siyasette bir tarikatn ismi ne kmaktadr: Ticaniler. Sz konusu tarikat mensuplar Atatrk heykelleri zerine younlatrdklar saldrlaryla gndeme gelmilerdir.398 DP iktidarnda adn Atatrk bstlerine yaplan saldrlarla duyuran Ticanlerin lideri Kemal Pilavolunun 1950 seimlerinde CHP Ankara milletvekili aday olduu bilinmektedir.399

394Cumhuriyet, 395Cumhuriyet, 396

16.6.1950. 8.7.1953, s.1.

Turan Gne, CHP'nin Haksz ktisaplarnn adesi Hakknda 6595 Sayl Kanunu ptal Eden Anayasa Mahkemesi Karar zerine, ASBF Dergisi, Yl 1963 Cilt 18 Say 3, 345361. Eroul, ok Partili, s. 124. Tican meczuplarna kar ge kalm ilk tedbirler. Menfur Ankara taarruzundan sonra tarikatn eyhi Pilavolu ile 10 mridi tevkif edildiler, Cumhuriyet, 28 Haziran 1951. Ankarada bir Atatrk bst daha krld, Cumhuriyet, 4 Temmuz 1951.

397 398

399 Cneyt Arcayrek, Demokrasinin lk Yllar 19471951 (Cneyt Arcayrek Aklyor1), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.216.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

228 / 1404

Ticani eylemlerinde, tek partili idarenin sona ermesi karsnda cokuya kaplan bir grubun bylesi ar bir refleks gstermesinin birka sebebi olabilir. Bunlardan ilki, tek partili yllar boyunca uygulanan militan laikliin yaratt tepkinin fevri bir ifadesi eklinde aklanabilir. kincisi, milli ef dneminde Atatrk yerine nnnn n plana alnmas karsnda, bu kesimlerin, rejime ynelik tepkilerinde, nnden ziyade Atatrk daha kolay bir hedef olarak grmeleri de manidardr. zellikle 19381946 arasnda Atatrkn isminin ve hatrasnn unutturulmas ynndeki kimi faaliyetler karsnda, bu kesimlerin Atatrke ynelik olarak yaplacak saldrlarda ho grleceklerini dnmeleri iin gayet olumlu bir ortam mevcuttur. Son olarak ad geen tarikatn liderinin dnemin CHPsiyle daha bir irtibatl oluu; henz eski tek parti ynetiminin bendesi olmaktan kurtulamam kimi derin yaplanmalarn, byle bir tertip tasarlamalarna da neden olmu olabilir. Muhalefet dnemindeyken komnizmden irticaya kadar birok unsurla irtibatl olduu ithamyla yaftalanan DPnin iktidara gelii sonrasnda, adeta biz dememi miydik? ntiba da bu ekilde ortaya konulmak istenmi olabilir. Bu eylemlerin neticesi hukuk bir dzenleme olmutur. Atatrk Koruma Kanunu, CHPlilerin nisp muhalefetine ramen kabul edilmitir. Kore Sava DP Hkmeti 25 Temmuz 1950 gn Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin talebi zerine 4509 kiilik Trk Sava Birliinin Koreye gnderilmesine karar vermitir.400 Kore Savana katlma karar, Trkiyenin DP ile yeni bir d politika belirlediinin bir gstergesidir.nn, gazetecilere verdii demete: Karar, TBMMden geirilmemi ve memleketi savaa gtrecek byle nemli bir konuda muhalefet partisiyle fikir teatisinde bulunulmamtr diyerek DPnin kararn eletirmitir.401 Millet Partisi Genel Bakan Hikmet Bayur Bugn Birleik Amerika Korede savaa atlmsa bunu orada pek byk Amerikan ideali olduu iin mi, Birlemi Milletler lksn kurtarmak iin mi yapmtr szleriyle Koreye asker gnderilmesine kar kmtr. Yeni Sabah ve Ulus gibi gazeteler de ihtiyatszca alnan bu karar eletiri bombardmanna tutmulardr. te yandan CHPnin Kore Kararna ilikin tavr net deildir. Byle bir konuda niin kendisine danlmadn sormu, ama karar onaylayp onaylamadn aklamamtr. Kore Karar TBMM tatilde iken alnm olduu iin kararn TBMMde onaylanmas Kasm aynda gerekleebilmitir. Bu, aslnda Trkiye'nin Souk Sava'ta Bat Blou tarafnda yer aldn gstermek iin yapt bir siyasi manevradr. Bunun neticesinde, Trkiye 1952'de NATO'ya tam ye olarak kabul edilmitir. Ayn yl NATO'nun istei zerine komnizme kar gayri-nizam harp yapacak Seferberlik Tetkik Kurulu, daha sonraki adyla zel Harp Dairesi kurulmutur.402 Halkevleri ve Ky Enstitlerinin Kapatlmas

400Cumhuriyet, 401Cumhuriyet, 402Cumhuriyet,

25.7.1950, s.1. 29.7.1950, s.1. 19.2.1952, s.1.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

229 / 1404

Halkevleri 1931 ylnda CHP tarafndan kurulmutur. 1931 kongresinde CHP tzne Halkevleri hakknda bir madde eklenmitir. Uzun incelemelerden sonra Halkevleri iin etrafl bir ynetmelik hazrlanmtr. Buna gre Halkevleri, halkla scak iletiim kuracak, halk deerlerinden de kaynaklanacak kltr merkezleri diye dnlmtr. Her yurttan ilgi alanna gre katlmn salamak balca hedeflerdendir. Halkevleri zel statde kurulular olduklar halde, kamu hizmeti grecektir ve devletin baz hizmetlerine yardmc olacaktr. Halkevleri bu programla, 19 ubat 1932'de ald. lk defa on drt il merkezinde; ikinci aamada Haziran 1932'de yirmi il merkezinde birden faaliyete gemitir. 1933 ylnda, eitli il ve ilelerde yirmi bir Halkevi daha amtr. 1938'de saylar 209'u bulmutur. 1951'de ise Trkiyede 404 Halkevi bulunmaktadr. Halkevleri Cumhuriyet tarihinde iz brakan etkin bir kurum olmutur. Tek parti rejiminin doal sonucu CHP'ne bal kurululardr. ok partili hayata geilince, siyasal sorun olmutur. Geri, CHP ynetimi Halkevleri'nin ok partili rejim gerei parti ile balantsnn kesilmesini dnm ve bu dorultuda karar almtr. Ancak bu dnce uygulamaya geirilememitir.403 Halkevleri, ok partili yaama geilmesinden itibaren tartma konusu olmutur. DPye gre Halkevleri, halk ve genlii CHP ideolojisi dorultusunda eitmek amacyla kurulmutu. Ynetimleri tamamyla CHPnin merkez ve yerel rgtleri tarafndan stlenilmitir. Gereksinimleri ise Parti tarafndan ve genel bteden karlanmaktadr. Bu durum DP Milletvekillerinden bir grup, Halkevlerinin yeni bir tze balanmas iin kanun teklifi verdiler.404 Daha sonra Halkevlerine yaplan yardm tutar, Maliye Bakanlnca incelenmeye balanmtr.405 CHPnin Halkevleri yoluyla tasarrufuna geirdii mallarn hazineye geri verilmesine dair kanunun grmeleri esnasnda, CHPliler, CHPnin mallaryla ilgili grlerini belirttikten sonra salonu terk etmilerdir. Kanun teklifi, DPlilerin oylaryla kabul edildi ve iki gn sonra Halkevleri kapatlmtr.406 Ky Enstitlerine ise, Ky Enstitleri hemen II. Dnya Sava'nn balarnda 17 Nisan 1940 gn resmen ondrt yerde birden kurulmutur. Temel amac krsal kesimde skntl olan eitim ihtiyacnn grlmesi olarak belirlenmitir. Ky Enstitlerinde renim, ilkokuldan sonra be yl olarak programlanmtr. 1947 ylna kadar, her renim ylnda yar-yanya dengelenen kltr ve teknik-tarm derslerinin arlklar o yl deitirilmitir. Yeni program, kuramsal genel kltr derslerini arttrmtr. Bu deiiklik, bandan beri Ky Enstitlerine kar kan evrelerin sava sonrasnda etkinliklerinin artmas karsnda, savunma iin bir eyler yapma gayretinin iaretidir.407 Ky Enstitlerinde CHPli Mill Eitim Bakan, Reat emsettin Sirer dneminde ilk darbe vurularak, orijinal yaps ve amacndan saptrlmaya allmtr. Krsal kesimden alnan kyl ocuklarnn retici ve yaratc bir eitim srecinden sonra, yine o kesime gnderilerek nderlik etmesini ve ayn zamanda da Trk Devriminin ideolojisini, dolaysyla CHPyi din tutmas ngrlen bu kurumlar, feodal evrelerde byk bir rahatszln olumasna yol am ve Sirer dneminde orijinal yap ve amalarnda snrlamaya gidilmitir.408

403

Murat Katolu, Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim, Kltr, Sanat, Sina Akin (Yay. Yn.), ada Trkiye 19081980, C4. stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s.451. Cumhuriyet, 15.6.1950. Cumhuriyet, 1.9.1950. Milliyet, 7-9.8.1951. Katolu,a.g.m., s.407.

404 405 406 407 408

Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, 1992, Hacettepe niv. Doktora Tezi, s. 861-62.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

230 / 1404

Ky Enstitleri, demokratik ok partili hayata geildikten sonra, siyasal gndemin ve yaklamlarn bir unsuru olmutur. lerleyen yllarda Enstit kllar, tutucu siyasal iktidarlarca genellikle hor grlmlerdir. Eitim dnyasnda ve aydn kesimlerde bir Enstitl ayrm yaanmtr. Merkezci siyasal yaklamlarn yan sra baz sol anlaylar da enstitleri eletirmi, uygulamann ve rnlerinin sol dnceyle badamazln vurgulamlardr. Bu dncenin zn krsal kesim insann, krsal kesimde yaamaya mahkm etmek biiminde formlletirilmitir.409 DP iktidara geldikten sora, bu eitim kurumlar, komnizm propagandas yapld gerekesiyle, Mill Eitim Bakan Tevfik lerinin abalar ile 1954 ylnda karlan 6234 sayl yasayla Ky Enstitleri ile retmen okullar birletirilmi ve Enstitler sradan retmen okullar haline getirilmilerdir.410

1954 Seimleri ve Sonras Dnem


2 Mays 1954 seimlerinde DP 503, CHP sadece 31 sandalye kazanmtr. DP ekonomideki gelime sayesinde seimlerde de baar gstermi ve seimin galibi olmutur. Seim sistemi sayesinde %57ye yakn oy alm ama milletvekilliklerinin %93n kazanmtr. CHP ise oylarn %35ini alm ama milletvekilliinin ancak %6sna sahip olabilmitir. Kyl Partisi 5, bamszlar ise 10 milletvekili kazanmtr. Parlamento aritmetii, DPye geni bir hareket alan salamtr. DP, meclis ounluu ile ulusal iradeyi zdeletirmitir. 1954 seimleri CHP asndan yeni bir umut olarak grnmtr. Fakat seim sonular 1950 seimleriyle kyaslandnda iktidarn gcn perinledii; muhalefetin ise erimeye baladn gsterir nitelikte olunca, CHP iin derin bir hayal krklnn yaandn sylemek mmkndr. 1954 seim sonular CHP iinde partinin son iktidar ylnda bavekili olan emsettin Gnaltay tarafndan, ksa sreli de olsa bir lider tartmasnn yaplmasna neden olmutur. Gnaltay, banda nnnn bulunduu bir CHPnin asla iktidar olamayacan beyan eden cmleler sarf etmitir.411 Menderesin 1954 seimlerinde oyunu arttrp iktidarda kalmas, 1950den beri devlet kurumlar asndan duyduu kukular bir kenara atmasna neden olmutur. DP st ynetiminin 1950de byk bir baar kazanmalarna ramen brokrasiye olan gvensizlikleri belirgindi. smet Paaya sadakatinden kukulandklar orduya kar bir tedirginlikleri vard. Karizmatik bir grnts olmamasna ramen nn, Atatrkn sadk silah arkada ve lkenin en kdemli devlet adam olarak sayg grmekteydi. DPliler Paa Faktr dedikleri eyle, yani ordunun ve brokrasinin nderlik ettii zinde kuvvetleri temsil eden nn ile, kendilerini kar karya bulmulard.412 1954 ylnda ekonomik adan skntl bir dnem balamtr. Elverili hava koullar bitmi, tarmsal retim gerilemitir. Kore Sava bitmi, dnya piyasalarndaki tarmsal rn talebi de sona ermitir. DP, seim havasna girerek iktisadi kurallar bir kenara itmek durumunda kalmtr. Daha az byme ve daha az harcama yapmay tercih etmemitir. Dnya piyasalarnda tarmsal mallarn fiyatlar hzla derken Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO)
409 410 411

Katolu, a.g.m., s.408. Cumhuriyet, 28.1.1954. Toker, DP Yoku Aa (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), ss.4245. Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999, s. 34.

412Feroz

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

231 / 1404

devreye sokulmutur. Buday yksek fiyatla alnm, ama kentliye de ucuz ekmek yedirilmitir. Aradaki fark TMOnun zarar olarak grnmtr. Bu sbvansiyon piyasadaki para miktarnn artmasna neden olmu ve dviz darboaz gndeme gelmitir. D kredi aray balamtr. Hkmetin bavurusu zerine Ankaraya ilk kez IMF heyeti gelmitir. IMF klasik reetesini nermitir: Harcamalar ksn, KT rnlerine zam yapn ve d demeler dengesini iin yksek oranl bir devalasyon gerekletirin. Hkmet seime giderken kemer skmak niyetinde deildir. Ekonomik sknt, siyasal gerginlii de beraberinde getirmitir. Siyasal ve toplumsal muhalefet glenmitir. Bu nedenle ekonomik nlemler ertelenmi, seim tarihi ise bir yl erkene yani 1957ye alnmtr. 19541957 yllar bir anlamda DPnin gsterdii performansn geni kitleler nezdinde sorgulanr olduu bir dnem olarak gze arpmaktadr. Brokrasinin asker ve sivil kanadnn var olan geleneksel muhalefetine, iktisadi darboazn olumsuz etkileriyle bunalan kitlelerin honutsuzluu da eklenince zaten parti ii hiziplemelerin neredeyse zirve yapt DP, blnme srecine girmi, Hrriyet Partisinin kurulmasyla somutlamtr.413 6-7 Eyll Olaylar 67 Eyll Olaylar olarak anlan sre, Selanikte Atatrkn doduu evin yanndaki Trk konsolosluunun bahesine atlan iki bombadan birinin patlad, evin ve konsolosluk binasnn camlarnn krld haberi ile bata stanbul, Ankara ve zmir olmak zere, byk kentte halkn sokaa dklmesi ile balamtr. 67 Eyll olaylarn bu ekilde hzl ve ykc gelimesinde Selanikte Atatrkn evinin Rumlar tarafndan bombaland haberinin le ajansna saat 13. 00de ulap stanbul Ekspres gazetesinin ikinci basksn yaparak iki saat ierisinde stanbulda 1300 adet civarnda satlmas etkili olmutur.414 Bomba haberi zerine Kbrs Trktr Dernei ve niversite rencileri tarafndan bir nmayi dzenlenmi ve gruplar halinde Taksime doru yry balamtr. Taksim alannda saat 19.00dan itibaren balayan gsterilere katlanlarn says gittike artm, byk bir galeyana kaplan halk; bata Beyolu olmak zere, aznlklarn, ounlukta yaadklar semtlerde yangnlar karacak, maazalarn vitrinlerini krarak kiliselere ve mezarlklara saldrlarda bulunacaklardr. Olaylar ksa bir sre sonra, adeta bir yamaya dnecektir.415 DP iktidar olaylarn ar bir komnist tertip ve tahribat olduunu beyan ederek yle bir tebli sunmutur: Kbrs meselesi etrafnda cereyan eden hadiseler dolaysyla aylardan beri umumi efkrda hsl olan iddetli heyezana inzimamen Selanikte aziz Atatrkn evine ve konsolosluumuza kar tertiplenen suikast; ksmen maksatl ve hainane ksmen de idrak ve uurdan mahrum tahrikilerin de tesiriyle byk kitlelerin vcuda getirdikleri nmayi hareketlerine sebep olmu ve bu hal bilhassa stanbulda gecenin ge saatlerine kadar devam etmitir. Bu esnada byk ekseriyeti Rum vatandalarmza ait olmak zere dkkn ve maazalara girilmek suretiyle byk tahribat yaplm olduunu en derin teessr ve teesslerimizle ifade etmek isteriz. Denilebilir ki dn gece stanbul ve memleket esas itibariyle ar bir komnist tertip ve tahrikler ve ar bir darbeye maruz kalmtr. Bu
413

Konu hakknda yaplm yksek lisans tezi iin bkz. Sibel Demirci, Hrriyet Partisinin Trk Siyasal Hayatndaki Yeri, Ankara, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 2002. Ekspres, 6.7.1955, s. 1 (2. bask) Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, Phoenix Yaynlar, 2004, s.33.

414stanbul 415

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

232 / 1404

uursuzve memleketin yksek menfaatlerine kastedici hareket, bir ksm milli serveti yok etmekle beraber, btn haklar Tekilat- Esasiye Kanunumuzun teminat altnda bulunan Trk Vatandalarndan bir ksmn da telafisi ar zararlara uratm ve byk bir felaket halini alm bulunuyor. Bu vatandalarmzn maruz kaldklar zararlar sratle telafi ve tazmin hi phe yok ki, devletlik vasfnn icaplarndandr ve bu icap yerine getirilecektir. Bu hadiselerin iddete ihlal ettii amme huzur ve asayiini yeniden ve derhal tesis iin btn gerekli tedbirler alnm ve alnacaktr. Hadiselerin cereyan srasnda en acil bir tedbir olmak zere stanbul ve zmirde fevkalade halin mevcudiyeti ilan edilmi ve fakat, hkmet kuvvetlerinin vaziyete hakim olmalar zerine kaldrlmtr. Maksatl ve uursuz tahriklerin de byk tesiri bulunan bu ok ackl hadisenin dorudan doruya alet ve failleriyle bunu tertip ve tahrik edenler mutlaka ve sratle cezalandrlacaktr. imdiye kadar birok tahrikiler yakalanm ve bunlar hakknda kanuni takibata balanmtr. uur ve idrak sahibi memleketin yksek menfaatlerine hrmetle bal btn vatandalarmzn hkmet icraatna yardmc olmalar bugn en mhim vatan vazifesidir.416 10 Eyll 1955 tarihinde TBMM Yksek Reisliine verilen dileke erevesinde balayan grmelere muhalefet partisi adna CHP Malatya milletvekili smet nn unlar syleyerek balamtr:
6-7 Eyll hadiselerinde kayplarmz, asl manevi cihetten pek ardr. Vatandan el srlmez haklar kanun himayesi, hukuk devleti gibi mefhumlar da ar sarsntlar geirdi. Bu hareketler, vatan cehennem klan, Trk milletini medeniyet ailesinde lekelemek isteyen teebbslerdir. Her manasyla milli bir felakete uradk. Tecavzleri byk, alicenap, masum milletimiz bir batan br baa ret ve telin eder. Tecavzlere TBMM asla msamaha etmeyecektir Hadiselerin her taraf karanlktr. Bu kadar tertipli ve tehizatl bir tecavz ne vakitten beri, nasl hazrlanmtr? 6 Eyll saat, leden sonra, 5-6dan itibaren vahim tabiatta balayan tecavzler serbeste nasl geliiyor? Nihayet askeri kuvvetler, sivil idarenin talebiyle derhal yardma gelebilirlerdi Hadise yerleri de byk askeri merkezlerdir. Hep bildiimiz hicap ve elem verici tereddt mevzularn tekrarlamayacam. Hadiselerin hazrlan ilerleyi seyrinin mutlaka meydana kmasn isteriz. Tecavzlerin karakteri de tetkik edilmeye deerdir417

Konumadan anlalaca zere bu olayn karanlk odaklar tarafndan tertip edildii nn tarafndan dillendirilmitir. DPnin stanbul milletvekili Aleksandros Hacopulos ise olaylarla ilgili unlar sylemitir:
Bu hadiselerin vukuu anndan itibara pek muhterem Hkmet Reisimiz Adnan Menderes ve kymetli vekillerimizin sarf etmi olduklar ve sarf etmekte devam ettikleri muazzam gayret ve gsterdikleri hakiki ve kardeane alakadan dolay kendilerine ne kadar teekkr etsem azdr. Ellerinden geldiini yapacaklarna da eminim. Dinin Hristiyan olmas hasebiyle deil, bir Trk Vatanda ve bu milletin mmessili olarak medeniyetimize ve tarihimize vurulmu olan bu darbe beni son derece zmtr, zmemesine de imkan yoktur Rum vatandalarmzn maddi zararlardan ziyade memleketimizin dar olduu manevi zarardan dolay daha ziyade mteessir olduklarn burada kati olarak ifade etmek isterim. Asil Trk milleti bu hareketleri cezasz brakmayacaktr. Trk milletinin alnna ve tarihine kara leke srmek isteyenlerin bu alaka hareketlerinin tekerrrne meydan verilmeyecei aikrdr. Bunlar medeni ve hr milletler camias iindeki eref ve haysiyet ve itibarmz rencide etmek istemilerdir. Btn medeni dnyann
416Akam,

7.7.1955, s.1 C:8, :1, 10.7.1955, s.668-669.

417TBMMZC,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

233 / 1404

gzleri bize evrilmitir. Bunun maddi ve manevi zararlarn ksmen dahi olsun muhakkak ki telafi edeceiz. Hepinizden bunu beklerim.418

Babakan Adnan Menderes ise olaylarn arkasnda farkl odaklarn olabileceinden bahsetmitir:
Talebe Cemiyetleri, Kbrs Cemiyeti, daha baka ve bu kabil teekkller gibi, mevcut kanunlarmzn himayesi altnda kurulmu olan Cemiyetler, bir takm muzr ehasn, muzr faaliyetlerin merutiyet kisvesini ve siperini tekil etmi oldular. Hadise nasl balad? Hadise bir genlik, bir talebe grubunun harekete gemesiyle balad. Bu bir anda stanbulun her tarafnda hazrlanm olan ruhlarn ve insanlarn birden harekete gemesiyle btn stanbulu sarm oldu. imdi bunun teferruatna ve bir takm sebeplerine girmek sizin u kadarn sylemek lazmdr. Polis, emniyet memuru, emniyet amiri hi vazife grmedi bu bin kiiyi birka saat iinde karakollara hapsedenler kimlerdir? Emniyet Tekilatnn 10001500 kiilik kadrosu, hadisenin cereyan esnasnda bin kiilik bir sulu grubunu tevkif etmi bulunuyordu. Bununla emniyet tekilatnn tam kudretiyle vazife grm olduunu sylemek istiyorum. Asla, Mesuller vardr ama hadisede tarif ve tasvir edildii gibi de deildir... Hadiseler baladnda tamamyla nezih bir talebe ve genlik topluluu eklinde cereyan etti. Haberimiz yok mu idi? Vard. Neden nlemediniz, diyeceksiniz, nlemek iin kafi kuvvetlerimiz mevcuttu. Fakat hadise bir anda ylesine imbisat etti ve yaratlm olan psikoz o derece messir bir ekilde btn zabta kuvvetlerini ilk anda hareketsiz brakt ki, millete milli bir felakete maruz kalndn, hakikaten baskna uranldn kabul etmek lazmdr419

stanbulda meydana gelen olaylar, parti ii muhalefeti harekete geirmitir. Ancak parti disiplini ve babakann siyasal arl sonucunda gelen ihra ve istifalar, DPnin ayn dorultuda siyasetini srdrmesine engel olamamtr. Olaylardan bir ay sonra, DP IV. Byk Kongre hazrlklarnn younlat gnlerde, DPli 11 milletvekili ispat hakk420konusunu gndeme getirmilerdir. Basna ispat hakk tannmasn, bylelikle yayn organlarnn kolayca sansr edilmesinin nne geilmesini isteyen milletvekilleri baz nemli isimleri de yanlarna ekerek genilemilerdir. Ancak DP, bu milletvekillerinin bir ksmn ihra etmi, kalanlar da DPden istifa etmitir. Ayrlan milletvekilleri 20 Aralk 1955te Hrriyet Partisini kurmulardr.421 67 Eyll olaylarnda ortaya kan ar milliyeti gruplarn yan sra komnist oluumlarn varl, hatta olaylarn komnistlerle ilintili hale getirilmeye allmas Trkiyenin yakn tarihinde ortaya kacak sasol, milliyeti, slamc kavgasnn da aslnda bir ynyle alt yapsn hazrlamtr. Bu olay Yassada durumalarnda da gndeme gelmitir. Yksek Soruturma Kurulu sank olarak; Celal Bayar, Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu, Fuat Kprl, Fahrettin Kerim Gkay (stanbul Valisi), Alaaddin Eri (stanbul Emniyet Mdr), Kemal Hadml (zmir
418TBMMZC, 419TBMMZC, 420

C:8, :1, 10.7.1955, s.675-678. C:8, :1, 10.7.1955, s.689-690

Aslnda ispat hakk meselesinin mazisi ner-Ycel davasyla birlikte olumu bir Yargtay itihadna dayanmaktadr. Dnemin DP l Bakan Kenan nerin, bakanlnda komnistleri koruyup kollad iddiasyla Hasan li Yceli sulamas ve Ycel tarafndan dava edilmesi ertesinde ner, iddialarn ispatlayabileceini belirterek kendisine bu imknn verilmesini talep etmi ancak yarglanann bir bakan olmas nedeniyle kendisine bu olanan verilmemesinin Yargtay tarafndan karara balanmasyla ispat imkn ortadan kaldrlmtr. Grld gibi ispat imknnn ortadan kaldrld dnem de DP dnemi deildir. Ancak ispat hakkn savunan milletvekilleri DPnin yasal bir dzenleme yapmasn istemektedirler. 21.12.1955, s.1.

421Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

234 / 1404

Valisi), Mehmet Ali Balin (Selanik Bakonsolosu), Mehmet Tekinalp (Selanik Bakonsolos Muavini), Hasan Uar (Selanik Konsolosluu Kavas) ve bomba att iddia edilen Oktay Engini (renci) yarglamtr.422 Bunlardan Adnan Menderes ve Fatin Rt Zorlu 6ar yl, Kemal Hadml ise 4,5 yl hapis cezasna arptrlm dier sanklar beraat etmitir. Burada deinilmesi gereken nokta udur. Yunan tezine gre, bombay diplomatik anta iinde Trkiyeden getiren kii Selanik Bakonsolos Yardmcs Mehmet Ali Tekinalptir. Bombay evin bahesine atan kii de Trk Bakonsolosluunda kavas olarak alan Hasan Uardr. Onun azmettirdii kii ise Selanik Hukuk Fakltesi 2. snf rencisi ve ayn zamanda Milli stihbarat Tekilatnn bir eleman olduu iddia edilen Oktay Engindir. Yunan mahkemesi olaydan sonra Hasan Uar ve Oktay Engini tutuklamtr.423 Oktay Engine yl alt ay, Hasan Uara ise iki yl hapis cezas verilmitir. Dokuz ay Selanik cezaevindeki hcrede yatan Oktay Engin, tutuksuz yarglanmak zere tahliye edildikten sonra kaarak Trkiyeye snmtr.424 Engin, stanbulda hukuk eitimine kald yerden devam etmi sonra kaymakam olmutur. ankaya ve Marmariste de bir yl kaymakamlk yaptktan sonra Kastamonunun bir ilesine atanm, ayn yl Emniyet Genel Mdr Hayrettin Nakipolunun (Nakipolu 6-7 Eyll olaylarnn yaand dnemde Beyolu Kaymakamdr) istei ile Emniyete gemitir. Emniyet Genel Mdrl Siyasi ler ube Mdr olmutur. Oktay Engin bir rportajnda bu durumu ve hzla ykseliini yle aklamtr:
O zamanki sisteme gre Siyasi ube Mdrl benim iin 15, 20 senelik bir terfiydi. Beinci snf kaymakamm. Beni davet ettikleri kadro yle. Bylece Emniyeti oldum. 1967den 71e kadar drt sene Siyasi ler ube Mdrl yaptm. 1971de Gvenlik Dairesi Bakan oldum. Yedi buuk sene Gvenlik Dairesi Bakanl yaptm. Ondan sonra da siyasi ilerden sorumlu genel mdr yardmcs oldum. 1980e kadar. Ondan sonra kenara ekildim. Nihayet 1991de bir kararname ile Nevehire vali oldum.425

Sonu olarak DPyi ite ve dta zor duruma dren 6-7 Eyll Olaylar hala aklanmaya muhta blmleriyle yakn dnem siyasi tarihin karanlk noktalarndan birisini tekil etmektedir. Kbrs Meselesi, Trk Mukavemet Tekilat ve Fatin Rt Zorlu Bugn hemen hemen herkes Yassada Adalet Divan tarafndan idama mahkm edilen ve aslan Dileri Bakan Fatin Rt Zorlunun Kbrstaki Trk varln garantiye alan devlet adam olduunu kabul etmektedir. Zorlunun bu yn darbe esnasnda da bilinmektedir. Londra ve Zrih Anlamalaryla Trkiyenin garantr devlet olmas, Kbrstaki Trklerin varlnn garantiye alnmas, bilahare bu uluslararas anlamalara istinaden Trkiyenin Kbrsa mdahalede bulunmas DP ktidar dneminde ve Zorlunun abalar sayesinde gereklemitir. Yassada Adalet Divan, ksa adyla KP olarak bilinen Kbrsn stirdad (Geri Alnmas) Projesinin mimar olan Zorluyu idama mahkm etmi, MBK de bu idam kararn tasdik etmitir.
422 423Milliyet, 424Milliyet, 425Faruk

6.1.1961, s.1. 24.9.1956, s.1.

Mercann Oktay Engin Rportaj,Bombac da, MT eleman da deildim, http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-10392-34-bombaci-da-mit-elemani-da-degildim.html, Eriim Tarihi, 30.10.2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

235 / 1404

1955te Yunanistan, Kbrsta ENOSS ad verilen ve Kbrsn Yunanistana ilhakn ngren EOKA rgtn kurdurmu, bu rgt 1957ye dorudan ngiliz Ynetimine ve bilhassa Trk varlna kar iddet eylemlerine balamtr. 1 Nisan 1955te sabotaj eklinde balayan gerilla faaliyeti ksa srede bireysel ve toplu suikastlara dnm, sadece polis ve asker deil, sivil vatandalar da saldrya uramaya balamtr.426 Yunanistann Kbrsa gizlice silah ve mhimmat sokmas, EOKA rgtnn balatt ve birok Trkn hayatna mal olan bu saldrlara kar koymak iin Trk Hkmetinin bavurduu ama Trk Diplomas kitaplarnda Fatin Rt Zorlu ad anlarak pek yazlmayan, anlatlmayan are Trk Mukavemet Tekilatyd (TMT). Bu saldrlara cevap vermek zere benzer bir tekilatn varln zaruri gren Trk Hkmeti ve Zorlu, bunun mmkn olup olamayacan anlamak iin meseleyi nce Genelkurmay Bakanlna iletmi ve konuyla ilgili olarak Genelkurmay 2. Bakan Org. Salih Cokunla kapsaml bir grme yapmtr. Konuyla ilgili hatratn yaynlayan smail Tansuya gre Orgeneral Salih Cokun 1958in Ocak aynda Seferberlik Tetkik Kurulu Bakan Dani Karabelen Paay ararak Hkmetten bir soru yneltildi; Kbrsta EOKA ya kar silahl bir rgt kurabilir miyiz diyorlar. Dairenizin fonksiyonu malum, ancak ben, sizinle grmeden cevaplamak istemedim. Siz de yarna kadar dairenizde konuyu gzden geirin, ne yapabileceinizi bana bildirin demitir. 427 Dani Paa, Korede birlikte bulunduu Binba smail Tansuyla yapt grme neticesinde bir direni rgt kurabileceklerine kanaat getirdiklerinden greve hazr olduklarn 2. Bakan Orgeneral Salih Cokun vastasyla Babakan Adnan Menderes ve Dileri Bakan Fatin Rt Zorluya bildirmilerdir. Ksa bir sre sonra gerekli hazrlklar yaplm ve Tansu da, Dani Karabelen Paann emriyle Trk Mukavemet Tekilatnn (TMT) kurulu projesini hazrlamtr. Bu projenin ad KPtir. Proje, birka ay sonra Genelkurmay kinci Bakan Cevdet Sunaya sunulmutur. 1958 Nisanna gelindiinde Babakan Adnan Menderesin istei dorultusunda rgt kurulmutur. Emeklilii gelen Dani Karabelen Paa da sivil olarak TMT rgtn ynetmek iin baa gemitir. Kbrsta rgtlenmek iin Trkiyeden gidecek subaylarn grevleri maskelenmi, btn bakanlklar her trl kolayl salamtr. Ancak iin mimar, en byk destekisi Zorludur. Tansunun Zorlu ile ilgili ifadelerinde:Fatin Rt Zorlu bu iin ba idi. nk rgt fikri onundu ve Menderesten izni o almt. Btn sorunlar onun aracl ile zlecekti. Kendi bakanlnda bize yardmc olacaklarn adlarn vermiti. Gerektiinde, teki bakanlarla yaplacak grmelerimizde bizzat kendisi araclk edecektiZorlu, 27 Mays 1960da Yassadaya gnderilinceye kadar, ne zaman kendisi ile grmek istesek derhal bizi kabul etmi, ilgi ile karlam, verdiimiz haberlerden sevinmi, takdir ve tevik edici szlerle teekkr etmitir. Bu arada hibir eyden ekinmeyin, arkanzda ben varm demek suretiyle de bize kuvvet vermitir. steklerimizin yerine getirilmesinde derhal harekete gemi, vaatlerine sk skya bal kalmtr.428 Demitir. Yaplan bir grmede de Zorlu unlar sylemitir: Arkanzda, yani perde arkasnda devlet var, hkmet var, silahl kuvvetlerimiz var ve ahsen ben varm. Grev iin gerekli her isteiniz kesinlikle yerine getirilecektir. Kapm size her zaman aktr. zel kalem mdrme emir vereceim. Karlaacanz her zorluktan beni haberdar ediniz. Sizden ricam ksa
426 427 428

Grel, Kbrs Tarihi (18781960) Cilt:2, s.103104. smail Tansu, Aslnda Hi Kimse Uyumuyordu, Ankara: Minpa Matbaaclk, 2002, s.28. Tansu, a.g.e, s.40.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

236 / 1404

zamanda tekilatn kurulmas ve mmkn olduu kadar ok sayda silah ve cephane gnderilmesidir. Para ihtiyacnz Bakanlmca karlanacaktr. Dier her trl destek ilgililerce yaplacaktr. lerinizin takipisi olacam. Hepinize teekkr ediyor ve baarlar diliyorum.429 Ancak 27 Mays olduunda iler sarpa sarmtr. nk Kbrsta zaman gelince Mcahitlere datlmak zere Silahl Kuvvetler envanterlerinden eitli ekillerde kayd dlerek baz depolara kaldrlan silah ve mhimmatlar darbe ertesinde gazetelerin manetlerinde yer almtr. O dnemde akllara durgunluk veren genlerin silahlarla ldrld, kyma makinelerinden geirildii, asfaltlara gmld haberleriyle bu depolar ve depolarda bulunan silahlar arasnda balant da kurulmu, Diktac olarak adlandrlan DP ve Menderesin zel ordu kurduu bile iddia edilmitir. Genelkurmay kinci Bakan Cevdet Sunay ise anlald kadaryla gerekli ve yeterli bir giriimde ve bilgilendirmede bulunmamtr. Tansunun bu konuyla ilgili ifadeleri de yledir: re karldna dair Milli Savunma Bakannn onayn tayan belgelerle askeri depolardan aldmz ve Kbrsa gnderilinceye kadar gizli yerlerde depoladmz silah ve mhimmat 27 Mays 1960 ihtilali ncesinin propagandasna malzeme tekil etmiti. O srada baz muhalefet mensuplar, bu dedikodular ele alarak, Adnan Menderesin taraftarlarn silahlandrmakta olduu iddialarn ileri srmlerdi. Bu olay gerek faaliyetimizi gizli tutabilmi olduumuzu gstermekte ise de, bu gizli kalmln esrarengiz bir ekil alarak, ihtilalcilerin haksz propagandasna frsat vermesi bakmndan zc olmutur.430 Adnan Menderes ve Fatin Rt Zorlu, yarglandklar esnada bile bu gizlilie riayet etmilerdir. TMTnin darbeciler nazarndaki algsndan rahatsz olan Tansu, tant ve aslen Kbrsl olan Alpaslan Trketen randevu alm ve durumu izah etmitir. Tansu, Trkein rgt ile kanaatini ve onunla vaki grmesini u ekilde nakletmektedir: Trke bu anlattklarm zerine, aknln gizleyememi imdi her ey anlalyor diyerek memnunluunu belirtmiti. Ardndan da anlattklarmdan duygulanan Trke, scak bir yaklamla teekkr ederek bizi kutlam ve unlar sylemiti. Sa ol, bizi zamannda uyardn ve bir skandal nledin. Merak etmeyin rahat olun, almalarnza eskiden olduu gibi devam edin.431Ancak gelien olaylar tam aksi istikamette cereyan etmi, hem Dani Karabelen, hem de TMTnin Kbrs Bakan Yarbay Rza Vurukan dhil birok subay grevinden alnmtr. Kbrs balamnda TMT-Zorlu ilikisi Cemal Grsel, Cevdet Sunay ve Alpaslan Trke tarafndan bilinmektedir. 27 Mays darbesinin ertesinde basnda ska yer alan yolsuzluk iddiasnn da gerek olmad, iirilmi olduu da anlalmtr. Ancak tm bunlara ramen Zorlu, sadece darbenin ilk gnleri deil Yassadada da fiili saldrlara maruz kalmtr. MBK yelerinden Numan Esin, Zorlunun idamn yolsuzluk iddialarna balamaktadr: Nitekim Fatin Rt Zorlunun da hibir eyi ktye kullanmad daha sonra ortaya kt. Adam asldysa, politikasnn doruluundan ve yanllndan deil, bundan aslmtr. Hasan Polatkan da benim kanaatimce, paraya hkmeden Maliye bakan olduu iin, suistimalde beraber grlerek, ayn ac sona mahkm olmutur. Cumhuriyet Halk Partisinin dergilerinde, gazetelerinde yazlp izilmi, sonuta belki de devlet maln yedikleri kanaat yaygnlat iin aslmlardr.432
429 430 431 432

Tansu, a.g.e, s.47. Tansu, a.g.e, s.82. Tansu, age, s.232233. Esin, Devrim ve Demokrasi Bir 27 Maysnn Anlar, s.159.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

237 / 1404

1957 Seimleri ve Sonras Dnem


1957 seimlerinde DPnin oylar ncekilere gre azalm, ancak seim sistemi sayesinde 419 sandalye kazanmtr. CHP 173, CMP 4 ve HP ise 4 milletvekilli karmtr. Meclise 2 de bamsz milletvekili girmitir. CHP %41 orannda oy alrken milletvekillii oran %29 da kalmtr. DP ise %47 orannda oy almasna ramen milletvekilliinin %70ine sahip olmutur. CHP birok yerde usulszlk yapld iddiasyla sonulara itiraz etmitir.433 HPnin 1957 seimlerinde ald oya bakldnda pek varlk gsteremedii vakiiyken; yapt tahribatn asl etkisi: semenin DP karsnda kurulacak cephenin merkezi olarak CHPyi grdn ortaya koymu olmasdr. Nitekim 1957 seimlerinin ortaya koyduu tablo DP iin tehlike anlarnn almasyken muhalefet asndan durum, umut vericidir.434 CHP, DPye kar muhalefette yalnz kalm bir parti deildir. Karizmatik kiiliinin nemli bir parasn oluturan gl hatipliiyle Osman Blkba ve partisi Cumhuriyeti Millet Partisi; Tahsin Demirayn Trkiye Kyl Partisi; ispat hakk tartmalar iinde DPden koparak kurulmu olan Fevzi Ltfi Karaosmanolunun HPsi de partilemi muhalefetin dier unsurlardrlar. Buna ramen 19501960 aras dnemin asl mcadelesi DP ve CHP arasnda gemitir. Dier partiler, CHPnin kaybettii iktidara biran evvel yeniden kavumak amacyla ykc muhalefet yapan muhteris bir parti olmadn; ancak rahatszln hemen her kesimden geldiini ispatlar konumlaryla nem tamaktadrlar. CMP siyaset bilimcilerinin tabiriyle bir kii partisi435 mevkiindeydi ve yurt genelinde taban olmaktan ok liderinin memleketi olan Krehirde bloklanm bir oy potansiyeline sahipti. HP ise adeta bir liderler topluluudur. Ekrem Hayri stnda, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Raif Aybar, Turan Gne, Fethi elikba, Ekrem Alican, Aydn Yaln gibi isimlerden oluan parti, nn ve Menderes gibi geni kitleleri peinden srkleyecek yapda kurulmamtr. Sonu olarak, Celal Bayara gre 27 Mays ile partiler arasndaki mesafeye konu olabilecek belli bal iki parti vardr: DP ve CHP. CHPnin 27 Mays ncesinde basn, niversiteyi, yargy, ordunun bir kesimini ve genlii bir hedef etrafnda toplad; DPyi diktaya giden tutum ve uygulamalaryla sonraki yllarda zinde gler olarak adlandrlan bu kesimlere jurnalleyerek askeri bir darbeyi tahrik ve tevik ettii sylenir olmutur.436 1957 sonrasnda, bir sonraki seime kadar olacak iktidar yrynn rotas tespit edilirken tek hedefli fakat farkl kollardan muhalefet edileceinin emareleri grlmeye balanmtr. Ana Muhalefet lideri nezdinde seim sonrasndaki her gn bir sonraki seim yarn yaplacakmasna youn bir propaganda faaliyetlerine konu edilmelidir. Basnn bilinen kalemleri yurt gezilerine karak iktidar topa tutarak, nny stiklal Savann muzaffer kumandan olarak selamlam; propaganda gezileri manetlere militarist eler ieren tarzda

433 434

Eroul, ok Partili, s.125.

Sarol, 30 Ekimde seimin, resmi sonularnn aklanmasndan sonra u yorumu yapyordu: Gerekten ounluk sistemi hkim olmasayd muhalefetin ald oylar karsnda, belki de Demokrat Parti iktidar kaybedecekti. Bkz. Mkerrem Sarol, Bilinmeyen MenderesII, stanbul: Kervan Yaynlar, 1983, s.784. Cneyt Arcayrek, Bir ktidar Bir htill 1955 1960 (Cneyt Arcayrek Aklyor3), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1984, s.257 vd. lter Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul: Der Yaynlar, 1996, s.120.

435 436

Cell Bayar, Kayseri Cezaevi Gnl, Haz. Ycel A. Demirel, stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1999, s.68 vd.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

238 / 1404

tanmtr. Trakya karmas, Ege Taarruzu gibi isimler verilen geziler, iktidar partisini tahrik edecek hareketler eliinde yrtlmtr.437 CHP, DPye bilenirken, ekonominin durumu pek de i ac deildir. 1950 ylndan sonra birden giriilen enflasyonist yatrmlarn ve altn karl kat para sisteminden uzaklalarak, karlnda altn stoku bulunmayan dinamik kat para sistemi uygulamasnn dourduu fiyat ykselmeleri, devalasyon operasyonuna zemin hazrlamtr. Sabit ve dar gelirli vatandan geim sknts, her geen gn artmtr. zellikle, Trk parasnn d piyasalardaki deerinin srekli olarak dmesi, lke ekonomisinin itibarn sarsmtr. Btn bunlarn yannda, 1958 yl devalasyonu, demeler bilanosundaki baz nemli boluklar kapatm, fakat beklenilen ekonomik dengeyi salayamamtr. Seimlerin ardndan 4 Austos 1958 tarihinde ktisadi stikrar Tedbirleri ad altnda yaplan bu devalasyonda, Trk Liras %220 deer kaybederek; bir dolar, 900 kuru yani 9 TL olmutur. Devlet harcamalar kslm, KT rnlerine zam yaplmtr.438 Ekonomik ve siyasal bunalm gittike derinlemitir. lk askeri darbeye giden yolun siyasal talar da denmeye balamtr. Tahkikat Komisyonu ise sonun balangc olmutur.439 Trkiyede Gizli Askeri-Darbeci Komitelerin Kurulmas Trkiyede 1950li yllardan itibaren ordu iinde birtakm farkl gruplamalar olduu grlm, 1954den sonra darbe amal teekkllere balanmtr. Kurulan gizli rgtlerin milad konusunda bir netlik yoktur. 27 Mays 1960 Darbesini yapan askerlerin anlar incelendiinde ana rgtn varl gze arpar. Bunlardan birincisi 1954 yl sonbaharnda, bir pazar gecesi Tuzla Uaksavar Topu Okulunda Dndar Seyhan ve Orhan Kabibayn kurduklar rgttr. Seyhan ... bir gizli cemiyet en az iki kiiden kurulur. Neden seninle ben, bu cemiyeti tekil eden iki kii olmuyoruz440 szleri sonrasnda yaptklar yemini balang noktas olarak kabul etmitir. Ardndan srasyla Yzba Sreyya Yksel, Yzba Turan Okan ve Yzba Nejat Kumaolu tekilata katlmtr. Be kiilik rgtn Sreyya Ykselin Fenerbahedeki evinde yaplan toplantsnda Seyhan, genel sekreterlie seilmitir. Seyhan, bir komite de Kara Harp Akademisinde okurken snfn en kdemlisi, o zamanki rtbesiyle Binba Faruk Gventrkle birlikte kurmutur. Seyhan eski komitesinin yemin metnini yeniden hazrlyormu gibi el yazs ile tekrar yazmtr. Gventrkle birlikte tekilatn ana esaslarn belirlemilerdir. Ardndan Orhan Kabibayn bu yeni komiteye katlmasn salamtr. Kabibay, yeniden komiteye giriyormuasna yemin etti. kiilik bu komitenin bakan Gventrk, genel sekreteri de Seyhandr. Bir baka gizli rgt Ankarada Talat Aydemir tarafndan kurulmutur. stanbulda rgtlenmenin ciddi boyutlara geldii anlarda Ankarada da DP iktidarna kar cunta hareketlerinin kurulmas ve DP iktidarna son verilmesi iin rgtlenme modelleri tartlmaktadr. Bunlardan biri de Ankarada grevli olan Talat Aydemir ve ekibidir. evresinde bulunan yeni nesil subaylarla yapt tartmalar sonucunda, 1956 ylnda fikir birliine ulat arkadalar Sezai Okan ve Osman Kksal ile birlikte ordu iinde yaplacak almalar geniletmenin yollarn aramtr. 1956 ylnn ekiminde buradaki ortamn ve subaylarn brnm olduklar karamsarlktan bahsederek, fikri yaknlk kurmakta zorlandndan yaknr. 441
437 438 439 440

Erer, On Yln Mcadelesi, ss.360365. elebi, a.g.e.,s. 60. Mehmet .Alkan, Osmanldan Gnmze Trkiyede Seimlerin Ksa Tarihi, Gr Dergisi, 1998, s. 55.

Dndar Seyhan, Glgedeki Adam, stanbul, Nurettin Uycan Matbaas,1966, s. 44, rfan Nezirolu, ok Partili Trk Siyasi Hayatnda Askeri Mdahaleler,Yeni Trkiye Dergisi, No. 2324, stanbul, 1998, s. 1240;
441

Talat Aydemir, Talat Aydemirin Hatralar, stanbul, May yaynlar,1968, s. 27.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

239 / 1404

Ankarada oluan bir dier ekip ise Sadi Koa ve Kenan Esengilin oluturduu ekipti. Bu ekipte yer alan Sadi Koa 27 Mays ncesi ve sonrasnda kilit noktalarda grmek mmkn olacaktr. 1957 ylnda stanbula gelen Sezai Okan ve Adnan elikolu ile almalarn hzlandran Aydemir ekibi ksa srede Seyhan grubu ile balant kurup ekiplerini birletirme karar almtr. Birleme 1957 yaznda skdarda tarihi birlemelere uygun bir evde, Jn Trk Devriminin 1909da ki kurtarcs Mahmut evket Paann bir zamanlar igal etmi olduu evde trenle kutlanmtr.442 Talat Aydemir, Sezai Okan, Rafet Aksoyolu, Fahrettin Ermutlu, Rauf Gke, Ahmet Yldz, Dndar Seyhan ve Orhan Kabibay katlm ve silah zerine yemin etmilerdir.443 Yeni bakan Talat Aydemir toplantya Osman Kksal ve Alparslan Trkein vekletini alarak gelmitir. Kendisi bakan, genel sekreter ise Ahmet Yldz olmutur.444 Gizli rgtn yaplandrlmas, genilemesi, ye sistemi, rgtlenme modeli gibi konularda anlama salanmakla birlikte temel konuda farkl dncelerin ortaya kt anlalmaktadr. zellikle Talat Aydemir ve Dndar Seyhan gibi radikaller hemen bir devrimden, daha ihtiyatl komplocular ise darbeyi son are olarak grmekten ve ilk adm olarak ordu iinde reformlar ne karma zerine younlatrmaktan yanadrlar. Bu saflama Dndar Seyhann kendi grubu iinde yapt konumada net biimde ortaya kmaktadr. Seyhan: Ordu da slahat yapacaz diyoruz. Bunun iin alyoruz, hazrlanyoruz. Ama dava ordudaki slahatla halledilemez. Memleketi slah etmek, kurtarmak lazm. Politikaclarn tutumu ortada. Onlarn bir ey yapaca yok. Bu bakmdan yaknda hkmeti bertaraf etmemiz bahis konusu olabilir. Hazrlklarmz bir ihtilale gre gelitirmeliyiz. Bunun iin gerekirse kan dkmekten ekinmemeliyiz. Kan dklecekse dklr, baka are yoksa hem de ok dklr derken ilk defa ihtilal kelimesini telaffuz etmitir.445 rgtn toplantlar sonucu ortaya koyduu stratejiye de deinmek gerekmektedir. Stratejik noktalar sralanrsa:
a) Komitenin geniletilmesi. Komiteye alnacaklarn gven telkin edip etmediklerine dikkat etmek. b) Komiteye ordudan albay rtbesinden fazla bir rtbeye sahip hi kimse alnmayacak. (Bu madde ile 1959 ylna kadar rgte general dahil edilmemitir. Albay ve alt rtbede ki younlamalar daha sonra emir komuta zincirinde sorunlar douracaktr) c) Komiteye dahil edileceklerde aranlan vasflarn belirlenmesi. d) Ordu iinde kilit noktalarn tespit edilmesi. e) Komitenin genel prensiplerinin belirlenmesi. f) Ordunun kalknmas iin gerekli olan konularn tespitinin yaplmas ve ett edilmesi g) Komite iinde yardmlama ve haberleme usullerinin belirlenmesi. h) hanette bulunanlarn infaz edilmesi.446

442 443 444 445 446

Hale, Trkiyede Ordu, s. 96. Abdi peki, mer Sami Cokun, htilalin yz, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1962, s. 44. rsan ymen, Bir htilal Daha Var, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1986, s. 168. peki, a.g.e.,s. 40. Aydemir, a.g.e.,s. 35.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

240 / 1404

Komitenin ana hatlar ile yukardaki maddeleri temel almas artk ordu iinde genilemenin izlerini verirken, gemite var olan ve kendiliinden gelien muhalif izlerin rgtlenmeye balad grlmektedir. Cunta eilimlerine giren ekip gelecekteki darbenin tohumlarn atarken stratejiyi de belirlemitir. Esas olann ordu da reform deil, iktidar ele alabilecek bir darbe giriimi olduu artk netlemitir. Aydemir'in anlarndan Muzaffer zdan da ilk komiteyi sahiplendii anlalmaktadr. Aydemir komiteyi 1956 ylnda kurduklarn syleyince zda glerek biz daha nce (1952) kurduk demitir. Yzba rtbesindeki zda, o tarihte Harp Okulunda renci idi. Kanlarn aktarak bir mendil zerine Trkiye haritas yapmlar ve 1960da MBK yesi olarak Mecliste ettikleri yeminin aynsn tekrarlamlard.447 Bu rgtlerin amalar balangta orduyu slah etmekti.448 Ancak gizli rgtlenmelerle birlikte darbeden sonra ne yaplaca konusunda da almalar yaplmtr. Yldz bu konuda bir grev blm yaptklarn yazmtr. Yldza gre o dnemde grtkleri sekin insanlar kendilerine iyi bir anayasa ile seim yasasnn hazrlanp yrrle konmasnn sorunlarn zm iin yeterli olacan sylemitir.449 Buradan da anlalaca zere ordudaki rgtlenmelerin her ne kadar seimlerin drst yaplmasn salamak gibi meru bir ama iin balad iddia edilse de daha sonra iktidara ynelik hazrlklar ihmal edilmemitir. Dokuz Subay Olay Seimlerden sonra kurulan Beinci Menderes hkmeti, 19501960 Dneminin son hkmeti olmutur. Bu hkmet greve gelir gelmez yaanan Dokuz Subay Olay 1958 Trkiyesinin nemli gndem maddelerinden bir olmutur. Bu olayn geliimi u ekilde anlatlabilir. Yukarda bahsi geen komiteler youn bir rgtlenme iindeyken kendilerine ba olabilecek kiilere ulamaya almaktadrlar. Bu erevede temasa geilenlerden birisi de Milli Savunma Bakan emi Ergindir. Yaveri olan Birleik Komite yesi Adnan elikolu vastasyla temasa geen Faruk Gventrk, emi Ergine darbenin lideri olmasn teklif etmesine ramen emi Ergin Ben bir basit avukatm, bir ihtilale liderlik edecek adam deilim, byle bir eyle uraamam yant vermitir.450 Milli Savunma Bakannn kendine bal bir subayn teklifini soukkanllkla dinlemesi ve herhangi bir ilemde bulunmamas Trkiyede sivil otoritenin yaps konusunda ciddi ipular ve soru iaretini de beraberinde getirmektedir. Milli Savunma Bakannn harekete geiremedii mekanizmay hemen bir gn sonra komiteye girmeye alan Binba Samet Kuunun ihbar ile Menderes harekete geirmitir. Samet Kuunun adn verdii isimlerin kendisini ldrebileceklerini zannetmesi, yapt ihbarn gvenirliini azaltmtr ama yine de soruturma balatlmtr. Haklarnda soruturma alan subaylar unlardr: Albay lhami Barut, Yzba Kazm zfrat ve Binba Ahmet Dalkl. Albay lhami Barutun ban ektii bu grup Harp Akademisi grubundan ayr bamsz bir komitedir ve Samet Kuu ile tesadfen ilikiye gemilerdir. Binba Asm Ural, Albay Naci Akn, Binba Ata Tan ve Yzba Hasan Sabuncu ekibi ise Gventrke bal hcrelerinden biridir. Dokuzuncu kii ise olaylardan habersiz olan emekli Albay Cemal Yldrmdr. Cumhurbakan Bayar bu olay hakknda geni bir soruturma yaplp baka rgtlenmelere meydan vermeyecek ekilde her
447 448 449 450

ymen, a.g.e., s. 209. Erkanl, a.g.e., s.9-10. Sadk Gksu, Darbeler Demirkratlar ve 27 Mays, stanbul, Anahtar Kitaplar Yaynevi, 1999, s.30 peki, a.g.e.,s,65

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

241 / 1404

ne varsa aa kartlmasn isteyerek, olaya adeta hkmetten daha fazla nem vermitir. Ordu st ynetimi bu dnemde sessiz kalm, emi Ergin istifa etmek zorunda braklm ve yerine Ethem Menderes atanmtr. Soruturmalar srerken bakanla gnderilen bir ihbar mektubu ile Birleik Komite yesi Suphi Grsoytrak, Orhan Erkanl ve Rza Akaydnda tutuklanm, daha sonra serbest braklmlardr.451Askeri mahkemede ordu iinde gizli bir darbe hazrlamak sulamasyla yarglanan dokuz subay alt ay sonra beraat etmilerdir. hbarda bulunan Samet Kuu ise orduyu isyana tevik suundan iki yl hapis cezasna mahkum olmutur. Dokuz Subay Olaynn orduya yansmas olduka ilgintir. Gizli rgtlenmeler bu olaydan glenerek kmlardr. Harp Akademisinde kurulan Birleik Komite ise faaliyetlerini 1959 ylna kadar asgari dzeye indirmi ve Gventrkn deifre olmas nedeniyle kendi iinde yapamad tasfiyeyi hkmete yaptrmtr. nk Gventrk ar davranlar ile komitenin emniyetini tehlikeye atmtr.452 Sadi Koca grubu ise Dokuz Subay Olayndan en az etkilenen gruptu. Kocaa gre ordu mdahalesinin resmi lideri gibi davranmaya raz olacak en azndan bir tane st rtbeli general bulmak zorunludur. Bu bir bakma ordu iindeki hiyerariyi de darbe ynnde aktif hale getirebilecektir. Dolaysyla ilk nce nc Ordu Komutan Necati Tacan ile irtibata gemitir. Fakat Tacann 1958 yaznda kalp krizi geirmesi nedeniyle Kara Kuvvetleri Komutanlna atanan Orgeneral Cemal Grsele yaklamaya karar vermitir.453 Dokuz Subay Olay sonrasnda faaliyetlerini durdurma karar alan Birleik Komite 1959 ylnda Koca grubu ile irtibata geerek daha geni bir yaplanmann yannda fiilen daha geni bir alan kontrol etme ansn da yakalamtr. Osman Kksal ve Sadi Kocan birliktelii ile gerekleen bu ittifak, ana komitenin atsn izerek hcre tipi rgtlenmeyi temel almtr. Komite iinde Faik Bey parolas ile anlan Cemal Grsel ise fiilen olmasa bile komitenin resmi lideri olmutur. Cemal Grselin: Eer mdahaleye mecbur kalrsak kesinlikle kan dkmemeliyiz. Askeri diktatoryada ben yokum. Sandalyeler bize tatl gelmemeli, ihtilali yapar yapmaz profesrlere yeni bir anayasa ve seim kanunu hazrlatp en ge ay iinde seime gitmeliyiz. diye zetledii darbe stratejisi darbeden sonra kabuk deitirecektir. Osman Kksaln Cumhurbakanlk Muhafz Alayna atanmas ve Suphi Karamann da Personel Atama Dairesinin bana gelmesi ile darbeci subaylarn atamalarnn kritik birliklerle, stanbul ve Ankarada ki birliklere yaplmas ezamanl olmutur. 1959 ylnn sonuna doru komitenin nemli isimlerinden Sadi Koa Londra, Dndar Seyhan ise Washington Ateemiliterlii grevine atanmtr. Bylece Trkiyede ihtilalci sfatyla anlan nemli isim 27 Mays yaklarken Trkiyeden uzakta kalmlardr. Aydemir Koreden, Koa Londradan, Seyhan ise Washingtondan gelimeleri takip etmek zorunda kalmtr. Osman Kksaln Muhafz Alay Komutanlna gemesi ve Koan da Londraya atanmas ile birlikte Komitede toplantlarda bakanlk yapma ii en kdemli olmak sfatyla Albay Alparslan Trkee kalmtr.454 Komitede tartmalar artk darbenin yaplp yaplmayaca zerine deil, darbe sonras zerine yaplmtr. Ortaya fikir kmtr:
451 452 453 454

Akyaz, a.g.e.,s.101. Akyaz, a.g.e.,s.102 Hale,a.g.e.,s.98 peki, a.g.e.,s.128

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

242 / 1404

a)Askeri idare kurmak b) ktidar CHPye devretmek c)Geici bir meclis kurup idareyi yeni seimler yaplncaya kadar bu meclise brakmak.

kinci k batan elenmitir. Trke askeri idare ile Trkiyenin bir mddet idare edilmesini isterken Vehbi Ers ise nc kkn savunucusu olmutur. Daha sonra komiteye katlan Sami Kk ise Trkein dorudan doruya askeri diktatrlk istediini savunarak byle bir teebbsn iinde bulunamayacan belirtmitir. Darbeye Zemin Hazrlayan Olaylar DPnin halk katmanlarn politikaya sokmas, CHPnin malvarlnn kaynan aratrmak iin Tahkikat Komisyonu kurmas ordu iinde de rahatszlklara yol amtr. DP giderek kendini daha gvensiz hissetmi, gittike de muhalefet zerindeki basklarn artrmtr. Ayrca 1950lerin ortasnda balayan ekonomik yavalama, durgunluk ve giderek ortaya kan kriz belirtileri, DP iktidarn sarsmaya balamtr. zellikle kentlerin sabit gelirli alanlar iin enflasyon ciddi bir sorun oluturmutur. Gerek cretlerin dmesiyle ii, memur, subay, niversite retim yesi gibi sabit gelirli meslek gruplar bu gelimeden olumsuz etkilenmitir. Sanayiciler de tarma ok fazla kaynak aktarldn ileri srm, plansz ve programsz ekonomiden ikyet etmilerdir. rnek olarak stanbulda 333 temel maddenin fiyat 1955de 174,6 lira iken 1956da 228,7 lira olmutur.455 DPnin uygulad ekonomik politikann cretli kesime ynelik kt etkileri brokratik direnci arttrmtr. Yarg brokrasisinin etkinliini krma ynnde ald emekliye sevk yetkisi, bakanlk emrine alma uygulamalar aradaki kprlerin iyiden iyiye atlmas sonucunu ortaya karmtr. Hele askerlerin yaadklar mesleki sorunlarn yan sra geim sknts iten ie kaynayan brokratik muhalefeti ak bir isyana srklemitir.456 1960 ylna girerken toplumsal gerginlik belirgin olarak da vurulmaya balamtr. Adanada meydana gelen CHP ve DP yelerinin kavgasnda 10 kiinin yaralanmas, 1959 sonlarnda Uakta nnnn bana ta atlarak yaralanmasyla balayan srecin younlamas anlamna gelmektedir. Gazetecilerin seri halde hapsedilmesi hzlanmtr. Ahmet Emin Yalman gibi Menderesin yllarca yannda yer alp danmanln yapan bir gazeteci dahi tutuklanmtr. niversitelerde rencilerin iktidara kar balattklar eylemlere, iktidarn tepkisi ok sert olmutur. ubat aynda nnnn Konya mitinginde olaylar km ve arbede srasnda ok sayda kii yaralanmtr. Kayseride yaanan DP-CHP atmasnn nedenlerini yerinde grmek isteyen nn Kayseriye sokulmam bu nedenle Kayseride skynetim ilan edilerek engellenmeye allmtr. Tm abalara ramen nn Kayseriye girmitir. nn kesen birlik komutanlar nnnn Kayseriye girebilmesi iin izin verdikten sonra istifa ederlerken aslnda DP iktidarnn orduya ynelik gvensizliklerini de ispatlamlardr. Menderes ynetimi nnnn Kayseriye girmesinden Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grseli sorumlu tutarak emekliliine alt ay kala izinli olarak Grseli zmire gndermitir. Tm bunlarn yaand srada nn Mecliste nl szlerini sylemitir. artlar mecbur ettiinde ihtilal milletlerin meru hakkdr. 27 Nisanda ki renci gsterileri ve polisin rencilerin
455 456

Cumhuriyet, 2.5. 1956, s. 1.

Orduda Osmanl ordusundan gelen bir dk maa sknts hkimdir. Nitekim dnemin atmosferini iyi okuyanlardan biri olan Ord. Prof. Mkrimin Halil Yinan, Adnan Menderesi bu nedenle uyarmak zorunda kalm, Abdlhamitin dk subay maalar yznden devrildiini hatrlatmtr, bkz. ztuna ve Gkdemir, Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.29.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

243 / 1404

zerine iddetle gitmesi sonucunda nn Mecliste DP iktidarn uyaran son noktay koymutur: Byle giderse sizi ben bile kurtaramam. Mazcya gre 27 Maysa giden yolu DPnin ordu dahil dier kurumlarla ilikisine balamak tek bana yetersiz, bir bakma yanltr. nk bu dnemde antidemokratik tavr, DP dndaki sivil kurum kurulularda da grlmektedir. Tek parti dneminin iktidar-ordu ilikilerini gerginletiren nedenlerden biri, 27 yl iktidarda kalan CHPnin muhalefet partisi olmaya alamamasdr. Ayrca Trk Silahl Kuvvetleri yeterince profesyonelleememitir, basn drdnc erk olmann bilincinde deildir, niversiteler siyasallamtr.457 Zile Olaylar: 18 Ekim 1958 tarihli gazetelerin ounda 17 Ekimde Zileye gelen smet nny karlayanlara,458 27.6.1956 tarih ve 6761 Nolu Toplant ve Gsteri Yryleri Kanununa muhalefet ettikleri gerekesiyle mdahalede bulunulduu, cop ve gaz bombas kullanld, havaya ate edildii, nn ve baz milletvekillerinin itfaiyenin hortumla skt sularla sland, kendilerine saldrld yazldr. Ancak yazlan haberlerin tamamen yalan olduu, bir gazeteci hari Zileye kimsenin gitmedii, o giden gazetecinin de dzmece haberini herkesin kulland yine Yerdein hatratnda yle anlatlmaktadr:
Tokattan vakitlice klacak, Zileye gidilecek ve akam da yine dnlecekti. tibarl aabeyimiz dedi ki: -Siz oturun oturduunuz yerde, ben takip eder, gelir yazar ve sizlere veririm Bir o gidip geldi Zileye. Daktilosunun takt sayfalarn arasna kopya ktlarn yerletirip, galiba iki A4 dolduracak tespitleri nmze koyarak, buyurun, gein gazetelerinize demiti Eh, vasta yok veya son derece kstl, bir de akl eren ve kendini o ekilde inandrm kdemli ve stelik en nde bir meslektamz, sizler zahmet buyurmayn, ben dnnce yazarm dediyse, ne vard ki bunda Ne mi vard ki onda ok ey olduunu sonradan duyup anladk Gazetelerimize getiimiz haberlerde Tokat ahalisinin tamamnn bizlerden duyup nceden rendikleri Zilede neler olmamt, neler. Paann stne arazzlerle sular m sklmamt, arabalarn lastikleri mi kesilmemiti, kafa ve gzler mi yarlmamt Zile iin kendisine gvenip bel baladmz yakn evre gazeteci aabeyimiz kolumuzu kanadmz krmt. Sonradan rendiimize gre yle hortum-mortum da pek kesilmemiti. Demokrat Partiyi bylesine karalayp gzden drmek, yazk gnah ve ayp deil miydi? Etraf byle diyordu. Yani smet Paa, pek paa paa da gidip gelmemiti Zileye ama, elimize tututurulan oaltlm szde haber neyin nesiydi...459

Afyonun Emirda ve Hatayn Krkhan lelerinde Yeil Bayrak Ald ddias: 19 Ekim 1958te Adnan Menderesin Afyon/Emirda ziyareti esnasnda Nurcular tarafndan yeil bayrak ald iddias yazlm, bu haber de gndemi megul etmitir. Gngr Yerde bu haberlerle ilgili de unlar yazmaktadr: imizden yine bir aabeyimiz Ben hepinizin adna takip eder, sizlere de yazarm deyince sanki dnyalar gen meslektalarn oldu. Ankara-Afyon arasn bir toz yuma halinde tamamlayan gazetecileri, tali ky ve kasaba yollarnda kim bilir neler bekliyordu! Cumhuriyetin kdemli Ankara muhabirinin bu teklifi hepimizi memnun ve mesut klmt
457 458 459

Nuren Mazc, Trkiyede Ordu ve Siyaset.., s. 51. Bu olay ayn zamanda Yassadada Anayasay ihlal suu kapsamnda yarglama unsurlarndan birini oluturmutur. Yerde, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, s.3840.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

244 / 1404

Evet, Emirda ve dier yerlerdeki karlamalarda neler olmutu Neler mi olmutu? Kdemli aabeyimize gre neler olmamt ki Laik bir memleketin gazetecilerine babakann tekbirli, tespihli, Arapa yazl bayraklar alarak, develer, mandalar kurban edilip sureler okunarak karlama yapldn sylerseniz, stelik o gazeteciler muhalefetin borazancln da yapyorlarsa, o habere drt elle nasl sarlmazlar Bu kitap yazdrlmayanlarla, tahrif edilmileri bir araya toplayacan daha bandan vaat etti. Cumhuriyet muhabiri aabeyimizin elindeki oaltlmlar deta kaptk ve sras gelen geti stanbula Ankara dn masamda bir not buldum. Emniyet Genel Mdr Kemal Aygn beni aramt ve hemen makamna gelmemi istiyordu Beni makama aldklarnda rahmetli Kemal Aygnn arkas dnkt. Gel Gngr evladm, otur yle dedi Heyecan ve korkudan titrediimi itiraf edeyim Ne imi bu yeil bayraklar, nerede kimler tekbir getirmi? diye pek sakin, pek babacan bir ekilde sordu Ben susmaya devam ettim, o hep konutu:-Byle bir eyin katresi olmamtr. Biliyorum, sizler Afyonda kaldnz, sizin adnza malm arkadanz takip etti ve hepinizi kandrp maalesef let etti Senden bundan sonraki hadiseler iin bir isteim var. Grmediine, duymadna inanma zeti byle idi rahmetli Kemal Aygnn szlerinin. Sonra zile basp ne imek istediimi sordu, teekkr ettim, peki dedi ve szlerimi ltfen unutma tembihiyle elimi skarak beni yollad lk intibam uydu: Kurtulmutum Ben sanyordum ki barp aracak, atn unu ieriye diye polisleri odasna dolduracak filan Hep kandrlacak mydk? Bu soruyu imdi bile soruyorum. yi niyet ve gven hissi, insanlar bundan sonra da skntya sokacak myd?.460 Krkhanda byle bir olay olmad da lhami Soysal tarafndan ifade edilmitir: Bir Gneydou seyahati oldu Menderes'le. Ben de o zaman ok belirgin muhalif gazeteciyim. yle bir kombinezon kurulmutu ki, o geziye katlacak gazeteciler iinde Demokrat Parti iktidarnn btn yaclar vard... Bir de bizim gibi Milliyet, Akis, Kim, Vatan, Akam gazetelerinin gazetecileri var, biz de muhalefetleriyiz seyahatin. Bu seyahatte Krkhan civarnda bir yerde yeil bayrak ald diye bir hikye kt. Daha nce de Afyon'un bir kazasnda da yeil bayrak ekmilerdi camiye, yani irtica alarm. Ben Krkhan'da Menderes'in yeil bayraklarla karlandn grmedim, nk biraz daha geride kalmtm. Gazeteci arkadalarmzdan gen birisi "Ben yeil bayrak grdm" dedi. Akam kendi aramzda konuuyoruz, haber olarak gazetelerimize yazdracaz. Ben dedim ki "Dikkat edin, duygusal hareket etmeyin, bamza i kartrsnz sonra, Menderes'le aramz bozulur, seyahatte kk sktrr". Buna ramen bu haber yazld. Ben vermedim byle bir haberi, grmedim nk. Ertesi sabah Menderes uyandnda ate pskryor etrafndakilere. Ben ok uzak mesafelerde takip ediyorum Menderes'i. En yaclarn dnda pek kimse yanma yanamyor. Ate pskryor, kt bir konuma yapt, basna verdi veritirdi ve biz takip edenlere, isimlerimiz vermese bile ne alaklmz, ne ikiyzllmz, ne yalanclmz, ne Halk Partisinin uaklar olduumuzu brakt. Halk galeyana getirecek ekilde konumasn yapt ve "yeil bayrak yoktu" diye de iddia etti. Olmayabilir de, ben de emin deilim". 461 27Mays darbesine doru DP Hkmetinin ve Menderesin hatalar birok kez tekrarlanmasna ramen nnnn muhalefet anlay basn tarafndan eletiri konusu yaplmamtr. Basn, DP iktidarna ynelik, tutuklamalara kar CHPyi destekisi olarak grmektedir. DP iktidarna kar yapt yayndan dolay cezaevine giren ve nnnn kendisini ziyaret ettii gazetecilerden Cneyt Arcayrek yllar sonra unlar yazmtr: Evet, Menderes, rejimi rndan karan eitli yntemler uygulamt. Ama Menderesin bu lgnlklarna kar, genelde smet Paa muhalefetinin de kkrtc bir rol zaman zaman

460 461

Yerde, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, s. 5254. Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.264265.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

245 / 1404

stlendii de gerekti. Muhalefetin iinde-kk de olsa- grev yapm olanlar, biz, lgnlklara kar kkrtmalarn da tezghlandn grmtk.462 zellikle Tahkikat Komisyonu aamasnda gazetecilerin karlat muamele darbe ertesi yazlan haber ve yorumlara da sirayet etmitir. Grld kadaryla sadece darbe ertesi deil, darbenin yapld gnlerde de basnn hemen hemen tamam DP muhalifi bir tavr iindedir. Komisyonun bilgisine mracaat ettii Bedii Faik Akn ve Kurtul Altuun yapt aklamalar ok nettir:
BED FAK - imdi, efendim, nce bir eyi belirtmek istiyorum: 27 Maysta balamtr i bildiiniz gibi ama yle bir hava estiriliyor ki, sanki 27 Mays be tane subayn oturduklar yerde u seilmileri bir devirelim diye karar vermiler ve birdenbire devirmiler havas yaylmak isteniyor ok, yle bir ey yok. Bir defa o gnk havay bilmekte fayda vardr. imdi, baknz, siz bir Komisyonsunuz, Millet Meclisi Komisyonusunuz. Demokrat Partinin kurduu bir tahkikat komisyonu var, o da Millet Meclisi Komisyonuydu. Siz btn bu havann ierisinde byk nezaketle, bana hatta siz diyorsunuz, ben o komisyona da gittim, o komisyon da beni ard, o komisyon beni nasl gtrd biliyor musunuz? Matbaam mhrlediler, arkadalarm dar attlar, sokakta bir kamyonetin zerinde ben maa verdirmek zorunda kaldm nk aybayd ve beni tevkif edip Ankaraya gtrdler ve eski Meclis binasnn bir yerine koydular, ondan sonra boyuna ifademi aldlar. Siz de komisyonsunuz, onlar da komisyon. Birdenbire baz yazlar okuyorum. Efendim, Millet Meclisi komisyonu kurulmu da, bu komisyona niye isyan edilmi mi Sizin Komisyonunuz gibi komisyon olursa kimse isyan etmez ama insanlar toparlayp da, byle Bunu unun iin anlatyorum: yi bilmek lazm o devri, o devri iyi yaamak lazm. Gen insanlarsnz, o devri yaamanza imkn yoktu, ancak okuduklarnzla iktifa etmek mecburiyetindesiniz veya size anlatlanlarla iktifa etmek mecburiyetindesiniz. Ltfedin, size anlatlanlarn benimki de dhil- ne kadar samimi ne kadar gayrisamimi ne kadar uydurma bunlar iyi ayklayn, ltfen nk ok yalan sylenmektedir, eskiden ok sylendi, hl da yalan sylemektedir. BED FAK AKIN Benim sylemek istediim udur: Evvela sizlere teekkr ederim. nk, ben defa tahkikat komisyonlarnn karsna ktm, o byk tahkikat komisyonuna bir hafta ktm, ilk defa gler yzle ayrlyorum. Ankaradaki tahkikat komisyonuna, onu da hi saklamadan syleyeyim size, gittiim zaman ayn sualleri o kadar fazla soruyorlard ki, bu bir sual taktii herhlde, insan bunaltyordu, isyan hline getiriyordu. Karlarnda bir oda vard, odada arkalksz bir iskemle vard Git orada istirahat et. diyorlard, ben orada oturuyordum. En sonunda artk yere oturmaya balamtm, nk arkam dayamak istiyordum. Bu bir haftalk ikenceyi -ben ikence sayyorum- bu sorgu ikencesini atlatrken bir akamzeri ezan sesi duydum Beyefendi, uzaktan, derinden bir ezan sesi duydum. Hi saklamyorum Allahm, asldklarn gster bana. dedim, o hle geldim, hi saklamyorum. O kadar canma tak etmitir. Aslmalarn istedim manasnda sylemiyorum ama o hle geliyor ki insan, bunu insan haletiruhiyesini size gstermek iin sylyorum. nsan lmlerini hibir zaman trnamn ucuna dahi dedirecek ekilde benimsememiimdir. Ben ne hle girmiim Beyefendi? Ben sonra bunu nasl yaptm, bunu nasl syledim diye ey yaptm. Rahmetli annem sa idi, ok mtedeyyin bir insand, Allah rahmet eylesin. Anneme kavutuum zaman dedim ki Byle byle yaptm anneciim. Ziyan yok, infial ile sylenen eyleri Allah hesaba katmaz. dedi. Bylelikle beni teselli etti. Yani o hle gelebiliyorsunuz. Bunu, inannz, hep tylerim rpererek hatrlarm. Yani insan unun iin sylyorum: Bir tahkikat komisyonusunuz, bir darbeleri inceleme komisyonusunuz, meseleleri ele alrken ltfen, bir yal aabey deyin, adam deyin,
462

Cneyt Arcayrek, Bir ktidar Bir htilal (19551960), Ankara: 1984, s.241.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

246 / 1404

ne diyorsanz benimi iin syleyin, bir yal insan olarak size syleyeceim ey, o gn yaamaya alarak mutlaka zn ileri, zmeye aln, o gn anlamaya alarak yapn. Bugnden bilemezsiniz. Bugn siz, bakn, bana evvela Ankaradan ok nazik bir zat telefon etti, hanginizsiniz bilmiyorum. Byle byle Ben icabet edemeyeceimi, stanbula bal kalmak zorunda hastam olduunu, yam vesairesiyle Ne dedi biliyor musunuz Beyefendi? O zaman biz stanbulda sizi dinleyelim. dedi. BAKAN Benden bahsediyor arkadalar. BED FAK AKIN Peki dedim. Siz miydiniz, teekkr ederim, ok teekkr ederim. Sonra stanbulda, gene telefondaki bir ses bana Sal gn u olacak, bu olacak Ben On birde gelebilirim. dedim vesaire, geldim. Sizden ikramlar grdm, gler yzler grdm. Bilir misiniz ki ok kolay yazyorlar imdi Efendim, Parlamentodaki bir tahkikat komisyonu Bahane edilerek ihtilal yaplr m? Siz byle dnebilirsiniz, nk siz tahkikat komisyonusunuz ama siz insansnz. Ben yle bir tahkikat komisyonundan geliyorum ki sizinle mukayese edemem ben onu. Onu anlamanz lazm, onlar grmeniz lazm.463

Kurtul Altu ile yaplan grme kayd da yledir:


BAKAN - yle aalm m biraz? Akis dergisinin yazlarn sizden nce dinlediimiz Mill Birlik Komitesi yelerinden bir tanesi de syledi. Akis dergisinin yaynlanmasn beklerdik. Akis dergisi, askerlerin duygularna, hislerine tercman olurdu. Ksmen darbenin gerekelerinin altyapsn hazrlayan, gerekli imi gibi bir imaj olumutu. KURTUL ALTU - imdi, orada imaj size anlataym m? O imaj neden olutu? Askerlerle o zaman eyin hibir alakas yok. Ben hapse girdiim zaman benim aabeyim, zaman zaman smet Paaya giderdi, smet Paann zaman zaman yannda Ecevit olurdu veya Orhan Birgit olurdu. Orhan Birgiti de dinleyecekseniz, o da anlatr bunlar size. smet Paaya 555 K olay cereyan ettii zaman yani 5 Mays AHMET TOPTA (Afyonkarahisar) 5inci ayn 5inci gn saat 5te Kzlayda KURTUL ALTU Tartakladlar Adnan Beyi. Adnan Bey zorlukla, -bu kitapta var, Bir Numaral Tank tavsiye ederim- Emin Karatan bir volkswagen arabas vard, ona zor att kendisini. Hatta unu syledi: Ne yapmak istiyorsunuz, beni ldrmek mi istiyorsunuz? ldrn o zaman. imdi, btn bunlar olurken ZCAN YENER (Ankara) - Siz orada mydnz efendim? KURTUL ALTU - Hayr ben hapisteydim. Ben onlar tabii sonradan reniyorum. Ben o zaman cezaevindeydim, Tahkikat Komisyonu tarafndan tevkif edilmiim. Tabii, konudan konuya girdiimiz iin pey ey yapamyorum, insicamm bozuluyor. imdi, isterseniz, evvela Tahkikat Komisyonunu anlataym size. Neden Trkiye girdi 1 Maysa? Asl oraya gelmek istiyorum. Bu Tahkikat Komisyonu demin isimlerini zikrettiim 2 kii tarafndan verildi ve o komisyon hemen Meclise getirdi, Mecliste geerken smet Paa krsye kt ve bir konuma yapt, Tarihin nnde konuuyorum. Yanl yapyorsunuz. Bu kanun yargya mdahale anlamna gelir. Eer bunu yaparsanz ok kt sonular olur. deyince, nde oturan ar partililer Paa, Paa, Battal Gazinle ihtilal mi yapacaksn? aynen laflar bunlar. smet Paa onun zerine u tarih szleri syledi, dedi ki: Biz ihtilal yapmayz. Biz ihtilalin ne olduunu biliriz nk iinden geldik. htilal iyi bir ey deildir. Ben size demokrasi adna bunlar sylyorum. Eer siz bunlar yapmaya devam ederseniz, o zaman ben dahi sizi kurtaramam. Bunu syledikten sonra Trkiyede ok ey deiti. imdi, bunu, isterseniz, askerlerin bir mesaj aldklarn zannedebilirsiniz. Nitekim imdi, milletvekili olan Nur Serterin babas Emin Aytekin bana geldiinde Sen niye yoksun? bunu syledi. Yahu, smet Paayla irtibatnz oldu mu? Gazeteci olarak, benim iim bu. Katiyen. Aslnda arkadalarmzn dndkleri onu alp oraya oturtmak ama yapmaz. dedi.
463

Bedii Faik Aknla 13 Haziran 2012de Yaplan Grme Tutana,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

247 / 1404

Aradan zaman geti, smet Paaya gittiler, onu biliyorum, ben hapisten kmtm o zaman, ihtilal olmutu. Kimi ihtilal diyor, kimi devrim diyor, kimi darbe diyor. Aslnda bunun bir asker hareket olduunu ve gen subay hareketi olduunu kabul ediyorum. nk kimseye haber vermeden yaplan bir hareket. O zaman Genelkurmay Mill Savunma Bakanlna balyd. Kara Kuvvetleri Komutan mesela, Cemal Grsel, Genelkurmay Bakann atlyor dorudan Ethem Menderese mektup yazyor. O mektup da var o eyin ierisinde. O mektupta birtakm artlar ileri sryor ve Cumhurbakannn istifa etmesini, ite Hkmetin istifa etmesini, unun olmasn, bunun olmasn falan filan anlatyor. Tabii bu mektup bizde yaynlanmad, nerede yaynland? Kimde yaynland. Benden sonra zannediyorum Orhan Birgit gelecek. Ona sorarsanz bunu, o size teferruatyla anlatr. Baarl bir gazeteciktir. Tabii biz orada atlamz. Ama bu hareketi bizim durdurmamza yahut tekrar imkn vermiyor nk zaten kurulmu olan Tahkikat Komisyonu o gn, 28 Nisan gn, hi unutmuyorum aradlar. Ama sizden arayan arkadalar gayet nazik, kibar ve bir soruturmay yrtmek zere aradklarn belirttiler ve gelip gelemeyeceimi sordular. Ben de onlara mazeretim olduunu, ama eer stanbulda bulumak mmkn olursa, herhlde oraya gelirim dedim. Byle oldu. imdi, onlar, telefon eden komisyonun en nemli adamlarndan biri, Kemal zer. imdi nere milletvekili olduunu hatrlamyorum. Kemal Biber ortalarda, o orum Milletvekilidir ama. O telefon etti, dedi ki: Sizi buraya istiyoruz. dedi. Nereye efendim? dedim. O zaman da rsan men var rahmetli, hepsi var. Bu tarzda akalayoruz, yahu, seni de aracaklar Tahkikat Komisyonuna, beni de aracaklar. Ben aka yapyor zannettim birisi. Yani hep birbirimize aka yapyoruz, her gn telefon ediyoruz birbirimize haydi Tahkikat Komisyonuna diye. Meerse i ciddiymi, dedi ki: Ne biim konuuyorsunuz Beyefendi? Ben Tahkikat Komisyonunun yesiyim. Benim sizi alp gtrmeye bile hakkm var. O zaman polis gnderin, aln yahut yazl bir ey gnderin. D6edim. Sizin yaznz burada, gayet kibarca yazlm, insann gelesini getirten, yani mutlaka buraya bu davete icabet edip bildiklerini sylemesini gerektiren bir yaz. imdi, byle bir yazy deil, hakaretamiz yani kk gren, gazeteciyi rezil edici, rezil etmeye kararl birisi. Kalktk, gittik biz. Hi unutmuyorum yanmda Yusuf Ziya Ademhan var. O da sonra bir garip cinayetle, ormanlarda kayboldu, ld gitti. O da ok ac ekmitir. Akise girenler hep er ay, beer ay yatar yatar karlard. Ben kalktm gittim Tahkikat Komisyonuna. 5 kiilik bir Tahkikat Komisyonu. Bir tanesi il bakan Cemal Yldrm sorguya ekiyor, bir tanesi beni sorguya ekiyor. Sayn Bakann sorduu soruya yant anlamnda sylyorum. Biz bunlardan hi haberdar deiliz olup bitenlerden. Yalnz bizim stanbul temsilcimiz(Ses kayd olmad iin bu blm tutanaklara gemedi) KURTUL ALTU - Cemal Yldrm il bakan, emekli albay kendisi. Kendisi 9 subay olaynn ierisinden gelme. Hepiniz biliyorsunuz 9 subay olaylarnda o. O da korkun bir hatadr. Subaylarmz da beraat ettiler, mahkeme kararyla...ama orada grdm manzara, bizim ikimizin sadece cipe bindirilirken tanm olmas. kimiz de birbirimizi tanmyoruz. O bana Sen misin o yahu, Kurtul Altu?, ben de ona Sen misin Albay Kocabay? diyoruz. O kadar birbirimizden habersiniz ama, Egemen Bostanc bir yaz kaleme alm, diyor ki: Halk Partisi il bakanl Basna sansr konmu, skynetim ilan edilmi 28 Nisan sonunda. imdi, byle bir ey olunca biz telaa dtk. Birbirimizin kulana fsldayarak bir gazete kardk. Yani konuturmuyorlar, sokakta 5 kiiden fazla insan yrtmyorlar. Bu artlar altnda ne yapalm? Bu ii nasl yapacaz? Baka are kalmad, bunu yaptk. Bunu da Egemen Bostanc yazm, bize gndermi Biz buna bu grevi vermiiz. O zaman Korede bir ihtilal oluyor. Syngman Rhee devriliyor. Syngman Rhee devrildii zaman Akis bunu birinci haber yapm. Tahkikat Komisyonunda en ok sorulan soru bu oldu. imdi Akisin yazlarnn hepsini ben yazmyorum. Ben Akisin yneticisiyim, genel yayn ynetmeniyim. Orada bir yayn kurulu var. Bir tane siyasi adam yok. Doan Avcolu bile yok. imdi, bunun zerine, bana eyin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

248 / 1404

bakanln, tpk sizin oturduunuz gibi bir yerde, Nusret Kiriiolu yapyor komisyonu, Kemal zoban var orada, ondan sonra, Osman Kavuncu var. br byk komisyonda, aslnda, 11 kiilik komisyon baya bykt. O komisyona, ayn gn, 28 Nisan gn, olaanst yetkilerle bir yasa karttklar gnde sorguya ekiliyoruz. O olaanst yetki, ite, Trkiye Byk Millet Meclisinde kuvvetler ayrl prensibini ortadan kaldryor ve sorgu yargc grevini bir komisyona veriyor. Yani dnn ki sizin komisyona yarn sorgu yargc grevi verilecek, ben de burada size geleceim, kemali ciddiyetle meselelerimi anlatacam, siz de beni buradan doru hapishaneye gndereceksiniz, byle bir yetki. Bu, ite, barda taran damla olmutur bence. te ondan sonra Trkiyede herkesin bir beklentisi balad. Bizi tevkif ettiler, gtrdler. Ne skntlarla, 15 kiilik heyetin nne kardlar bizi.15 kiilik heyette Bu Nusret Kiriiolu da benim Zonguldaktan tandm, ok sevdiim bir aabeyim. Kendisiyle Meclise gideriz. Meclise de sokmuyorlar ama ben alt taraflarda falan arttryorum Nusret aabeyi. Nusret aabey geliyor, benimle konuuyor. Bir gn byle toplant hlindeyiz, bana dedi ki: Yahu, siz niye muhalefet yapyorsunuz? te, millet iradesidir. Millet iradesi ama kardeim senin millet tarafndan seildikten sonra btn Trkiye'nin milletvekilisin. dedim. Hayr, byle bir ey yok. dedi. Ben Adnan Beyin milletvekiliyim, Adnan Bey beni seti, ben ona bakarm. Olmaz, byle olursa olmaz. Anayasa byle diyor. Anayasaya aykr olur. falan dedik. te btn bunlar st ste geldi, geldi, geldi, bir sabah biz hapishanede uyandmzda ihtilal oldu. Ama hapishaneye daha evvelden byle bir haber geldi. Nasl geldi bilmiyorum, kim getirdi bilmiyorum ama hapishanenin ierisinde Yarn darbe olacak, ihtilal olacak. laflar dolamaya balamt. Biz de merakla bekliyoruz. 27 Mays sabah saat te, hatta bete. Biz o zaman revirde yatyoruz, hastalk dolaysyla revire gitmiiz. Hatta smet Paa benim hapishanede kalmamam iin hastaneye rica etmi, hastal olabilir, onu hastaneye nakil edin, ocuk eziyet grmesin diye. Ben Hayr. Yirmi yirmi drt yanda adamm, ne olacak bana o yata. Bu yata olsa, tehlikeli. Onu deyince revire getim. Revirde yatyoruz. Ne olmu? htilal olmu. Biz zannettik ki hemen bizi alp gtrecekler. Hayr, bir ey olmad. Bir subay geldi, ieri girdi. Albay, giyindi, tra oldu, kt darya, avluya. Subay buna bir selam verdi, bir de tabanca kard elinden, uzatt yani bunlar ihtilalin koreograf hlleri, size anlattm, renk olsun diye. Tabancay uzatt, dedi ki: Buyurun komutanm, size lazm olur. O da dedi ki: ek onu, benim artk silahla ilgim yok. Bu kadar. O Cemal Yldrm sonra senatr oldu. Ondan sonra dardan yazdklarn reniyoruz. Hapishaneden ayrl eyine yle bir not dm: Adnan Menderesin gayrimeru Tahkikat Komisyonu taraflar tevkif edildi ve Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan kurtarldm. imdi, bu susa, su deil Cemal Yldrma. nk adam duygularn sylemi. Bizi bir gn sonra kardlar. Burada da unu ifade etmek istiyorum: Baz askerler siyasetten daha hukuka bal oluyorlar. imdi, bizi, bir hukuki stat ierisinde ieri aldklar iin, ieri koyduklar iin, yine, onun bir hukuki statye balanmasn istiyorlar ve bir gn geciktiriyorlar. Zannediyorum 1 veya 2 sayl Kanun, bizim darya tahliye edilmemize dair bir af kanunudur. imdi, ben bunu grdm andan itibaren, akas unu syleyeyim: Askerlere sempati duydum. imdi, bunu herkes duyar. Sizi hapse atm bir iktidar var, oradan sizi kurtaran bir asker var. imdi, asker-millet el ele eyi buradan kmtr, bugn de devam ediyor.464

Ancak bilhassa Bedii Faikin 27 Mays ncesi yazlarnn bir ksm eletiri snrlarnda olmad gibi darbe sonras hakarette ar gidenlerin de banda gelmektedir. Komisyonun kendisine Bayar ve Menderesi kpekten daha aa gsterdii yazsn sormu, Akn bu soruyla ilgisiz bir cevap vermitir:
464

Kurtul Altu ile 11 Ekim 2012de Yaplan Grme Tutana.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

249 / 1404

CENGZ YAVLOLU (Erzurum) Yani, yarglamadan nceki bu soruturma dosyalar. Bir de yine 15 Haziran 60 tarihli gazetenizin nshasnda Protesto diye bir makaleniz var, herhlde ke yaznz bu sizin. Orada stanbul niversitesi genlerinin hazrladklar bir pankartta Bayar ve Menderesin kpee benzetildiklerini grdk. nsanlara daima sadakatle hizmet eden hemcinslerimiz adna bir hakaret kabul ettiimiz bu benzetmeyi protesto eder, duyurulmasn isteriz. Cmle kpekler yerine ktmir. -aynen naklediyorumeklinde bir eyiniz var. yle de bir durumla kar karyayz, unu da herhlde sylyorsunuz siz: Gazetecilerin ve gazete sahiplerinin yalnzca gazetecilikle ilgilenmesi gerektiine dair de bir herhlde kanaatiniz var. BED FAK AKIN Tabii, hl yle. CENGZ YAVLOLU (Erzurum) Bunu hangi tecrbelerinize dayanarak Yani bu ekilde iine girmi bir gazeteci ama ayn zamanda da btn bunlardan sonra da byle bir tecrbe sonucu var. BED FAK AKIN imdi, bakn, bu gazetecilik bal bana bir itir ve ne kadar mstakil olursa, ne kadar tek bana olursa o kadar tesirli olabilir. Eer gazetecilie baka eyleri de ekler de giderseniz bu gazetecilii yapamaz olursunuz. Binaenaleyh gazete sahibinin sadece gazeteci olmasn ben evleviyetle isterim ve onun savunurum. imdi, bugn tutarsz bir alay gazete var. Daha bir ey syleyeyim size: Trkiye 24 milyon nfuslu iken ne gazete tiraj varsa, 75 milyon nfuslu Trkiyede de o gazete tiraj var. yle bir hadise dnya gazeteciliinde grlm deildir. Bunda computerlerin, twitterlerin unlarn bunlarn pay vardr, o pay kabul ediyorum. Ama btn dnyada da var onlar, yalnz bize ait deil ki. Btn dnyada da gazetelerin rakipleri var, televizyonlar vesaireler, orada niye olmuyor da bizde oluyor? nk inandrcln kaybetmitir Beyefendi. nandrcln gazetenin kaybetmesini ben gazetenin sahibine atfetmeyeceim de kime atfedeceim? Onun tutumuyla olur o i. 465

Kars ve Ardahann Ruslara Satld ddias: Darbe esnasnda zayf bir retorik olarak sahiplenilen Kars ve Ardahann DPlilerce Ruslara satld iddias Komisyon tarafndan Celal Bayarn kz eski milletvekili Nilfer Grsoy ve torunu akademisyen Prof.Dr. Emine Grsoy Naskaliye sorulmu ve u cevap alnmtr:
O soru mahkemede, Yassadada soruldu. Bahkim bykbabama tevcihen veya mahkeme salonunda Kars, Ardahann satlmas meselesi gndeme geldi. Bykbabam da orada -stanbul-Ankara davasnda olmas lazm, neroldu o dava da- Byle bir soruyu nasl bana tevcih edebilirsiniz? diyor. Mill Mcadelenin iinde bulunmu bir kimse olarak byle bir sorunun bykbabama tevcih edilmi olmas, byle bir sula itham edilmi olmas.

Komisyonumuzun bu sorunun bilinli olarak sorulup sorulmad hususunda tevcih ettii suale de u ekilde cevap verimitir:Tabii, daha nceden, daha farkl iddialarda olduu zere, mesela kyma makineleri meselesi, herkesin ok iyi bildii veya bykbabamn Harp Okulunu imha edecei meselesi. Btn bunlar bilinli olarak maddi ynyle, vatana ball ynyle.466 Kars ve Ardahann Ruslara satld iddias Demokrat Partililerin Yassadaya gtrlmeleri esnasnda grdkleri fena muamelelerin de sebepleri arasnda zikredilmektedir. Tahkikat Komisyonu yelerinden Mehmet nderin hatratnda yer alan anekdot yledir:

465 466

Bedii Faikin 26 Haziran 2012 Tarihli Grme Tutana. Nilfer GrsoyEmine Grsoy Naskaliin 11Ekim 2012 Tarihli Grme Tutana

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

250 / 1404

En feci, esasen kalp hastas olan rahmetli Ltf Krdarn karlat muamele oldu. Uan kapsna gelince, neesinden kabna samayan Hava Subaymz, adn, soyadn, hangi vekil olduunu yksek sesle haber verdi ve hemen arkasndan, babas yerindeki yal, muhterem insann belinin ortasna, utanmadan, sklmadan, Allahtan da korkmadan sert bir tekme indirdi. Onu merdivenlerden aaya adeta bolua yuvarlad Aadaki azgn topluluun: -Dne dne ban dnd namussuz. Moskovaya niin gittin, Kars ve Ardahan satmak iin mi?... Mukavelesini imzalamak iin mi? Sesler geliyordu...467

Mehmet nderin hatratna gre Demokrat Partililer Yassadada tutuklu bulunduklar esnada da MBK yeleri tarafndan da bu kabil ithamlara maruz kalmlardr. Rfk Salim Burakn hatratnda Demokrat Partinin Kars ve Ardahan Ruslara satt iddiasnn darbenin hemen akabinde DPlilerin henz Harbiyede tutulduklar bir esnada radyodan da duyurulduu bilgisi yer almaktadr. Oysa Babakan Adnan Menderes ile birlikte ngilterede bulunan Dileri Bakan Fuat Kprlye veklet eden Ethem Menderes Bakanlar Kurulu toplantsnda Trkiyenin Moskova Bykelisi Faik Hozarn gndermi olduu 31.5.1953 tarihli ve 68 numaral ifreli teli okumutur. Buna gre Rusya 7 Haziran 1945 gn istedii Kars ve Ardahan ile Boazlardaki s talebinden vazgetiini ifade etmi; bylece de iki komunun ilikilerini yllar boyu gergin tutan bir unsuru kaldrd anlalmtr.468 Uak ve Kayseri Olaylar: DPnin yklna giden yol, 29 Nisan 1959da, 48 milletvekili, partililer ve gazetecilerden oluan byk bir kalabaln banda, kendi deyimleriyle Byk Taarruzu balatan smet nn tarafndan almtr. CHP gezisinin ilk dura Uaktr. Olaylar burada balamtr. Burada hkmet tarafndan organize edildii sanlan bir grup gstericiden on alt yandaki birinin att ta nnnn kafasna isabet ederek yaralamtr.469ktidar ve muhalefet yandalar birbirlerine girmilerdir. Sonraki duraklarda da olaylar hep birbirini izlemitir. nn Ankaraya dnnce, yine olaylar kmtr, 11 Mays 1959 gn, Mecliste CHPlilerle DPliler birbirlerine girmiler, karlkl kfrlemeler ve yumruklamalar iinde camlar krlm, yaralananlar olmutur.470 Bu durum CHP tarafndan devaml gndemde tutuldu ve bu yzden lke apnda ortam gerginlemitir. Bu hadise askerler arasnda da nnye duyduklar saygdan dolay huzursuzlua neden olmutur. Daha sonra nn zmire oradan da stanbula gitmi orada havaalanndan ehre gelirken arabas bir grubun saldrsna uramtr. Anadolunun eitli yerlerindeki muhalefetin etkisini krmaya ynelik teebbsler etkili olamam, aksine CHPnin trendini ykseltmitir. Son olarak Kayseride Yeilhisar yaknlarnda nn ve taraftarlar iin verilen emre askerler itaat etmemilerdir. Bu durum da gstermitir ki DP ordudan destek alamaz ve CHP asker yaknlamasn artrmtr.471

467 468

Mehmet nder, Yassadada Mill rade Nasl Mahkm Edildi, stanbul: Dem Yaynlar, 1990, s.73. Rfk Salim Burak, On Yln Anlar (19501960), Ankara: Nurol Matbaaclk, 1998, s. 170172. 30.4.1960. 12.5.1960.

469Milliyet, 470Milliyet, 471

William Hale, Turkish Politics and Military, Routledge, London 1994, s. 106.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

251 / 1404

Byk Taarruzunu balatan nnye Uakta ta atld ve bann hafife kanad olay DPnin tahammlszlnn ve diktac rejim arzusunun bir delili olarak lanse edilmitir. Bu olayda DP ve DPlilerin de kabahatinin bulunduu aikr olmakla birlikte olayn iyznn anlatlandan farkl olduu da yenilerde yazlmtr. Gngr Yerde, bu olayn nnyle beraber gezide bulunan bir gazetecinin eliyle DPlilere nah iareti ektikten sonra vuku bulduunu yazmtr: Tren yava yava hzlanyor. Paann bulunduu koridordayz. Pencerelerin camn indirip deta st ste ylm ekilde perondaki Demokrat Partilileri seyrediyoruz. imizden biri san solunu dirsekleyip bir pencereyi aniden kaplyor ve sol elinin avcunu ap uzatarak, sa elinin baparman iaret parma ile yzk parmann arasndan geirip tokmak eklinde uzatt sa bileini o sol avcunun iine yerletirip skarak seyretmekte olan Demokratlara Naaa! diye barp balyor sallamaya Aman yarabbi, ne iin bu lgnlk Bu iareti, terk etmekte olduumuz perondaki Demokratlara yapyor. CHPliler ise, uzaklaan treni alklayarak Paalarna ballklarn gstermekteler. Ama bizim arkadamzn maksad ne? Bizimki ne iin yapyor bunu? Ve ite bundan sonra balyor talama Gelelim bizim lgn meslektamza Hayat komplolar zerine kurulmutur desem yalan olmayacak. Aldrmyormu gibi grnp, inceden inceye aratrp provokasyonunu yle hazrlayan bir hadise yaratcs Paay uurlamaya gelen CHPliler bizim meslekta trene bindirmeden nce deta pck yamuruna tutmulard. Srtn svazlayp kucaklayarak deta teekkr ediyorlard. DPliler de o srada sadece homurdanyorlard diyebilirim. 472 Komisyon Gngr Yerdein hatratn yazmasndan sonra vefat etmesi sebebiyle kendisinin bilgisine bavuramamtr. Ancak Uak Olaylar esnasnda Kim Dergisi adna geziyi takip eden ve ta atldnda smet nnnn yannda bulunan Orhan Birgite bu husus sorulmu, kendisi u cevab vermitir:
BAKAN - Rahmetli nnnn Uak gezisinde -bir gazetecinin- istasyondaki Demokrat Partililere eliyle bir iaret yapt, olaylarn da bu hareket neticesinde alevlendii, balad ve nnnn bana atlan bir tala yaraland sylenir. Bu haberi yapan gazeteciyi biliyor musunuz? ORHAN BRGT Hayr, bu haber yaplmad ki. Demokrat Partili vatandalar Cumhuriyet Halk Partisi Genel Bakann uurlamaya gelmemilerdir herhlde yani ho-med yapar gibi Hayrl yolculuklar. demeye gelmemiler. Onlar oraya gelmiler, o Uak Polis Mdr de onlarla beraber smet Paaya ta atld, talardan bir tanesi Paann bana isabet etti, bir tanesi de yanndayd BAKAN Bahsedilen o hareketi yapan gazeteciyi biliyor musunuz? diyorum. ORHAN BRGT yle bir hareket yapldn bilmiyorum. Savunma babnda konmu eyler olabilir. BAKAN - Yani o esnada orada bulunan gazeteciden birisinin ansnda yazyor, o gazeteciyi de gerekirse verebiliriz. ORHAN BRGT Bilmiyorum ben kimse. BAKAN - Gngr Yerde. ORHAN BRGT Evet, Gngr Yerde BAKAN - Okuduum gibi yazd Gngr Yerde. ORHAN BRGT Yok, hayr yani Hamdi Avcolu vard, ben vardm; ikimizin de ba yarld o tarihte.473

2829 Nisan Olaylar ve niversitelerin Tutumu:


472 473

Gngr Yerde, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, Ankara, mit Yaynclk, 2006, s.2427. Orhan Birgitle 11 Ekim 2012 Tarihli Grme Tutana.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

252 / 1404

stanbul niversitesi olaylarnda rektrn izni olmakszn yaplan polis mdahalesi esnasnda rektrn tartakland iddialar, kimi retim yeleriyle polisler arasndaki arbede, 27 Mays sabah neredeyse niversitenin intikamc bir tutumla hadiseye yaklamasna neden olmutur. Darbenin hemen ardndan, bir daha asla diktac bir ynetimin iktidara gelmesine, laiklikten dn verilmesine mani olacak anayasann yaplmas iin davet edilen retim yelerinin ie nce hukuki manada yaplann adi bir hkmet darbesi saylamayacan ieren grle balamalar, DP iktidarna kar duyulan husumet hiyerarisinde ilk srada olduklarn gstermektedir.474 nde gelen darbecilerin yaplacak tutuklamalarn dar bir kitleyi kapsamas gerektii ynndeki eylem planna kar dile getirdikleri itiraz da bunu kantlar niteliktedir.475 2829 Nisan 1960 tarihli stanbul ve Ankara niversitelerindeki gsteriler her ne kadar darbe ncesinde bir anlamda barda taran son damlalar olmusa da; iktidar-niversite ilikisinin yn ve seyrinin hi de i ac olmadn gsteren nemli bir hadise vardr. Bu da dnemin Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi dekan Prof. Dr. Turhan Feyziolunun, 19561957 retim ylnda fakltenin al treninde iktidar aleyhinde yapt bir konuma nedeniyle bakanlk emrine alnmasdr. Feyziolu bu konumasnda, niversitenin asli vazifesinin hrriyet ortam iinde hakikati arama, edinme ve aklama olduunu belirterek aksi takdirde nabza gre erbet veren bir kurum olup kacan belirtmitir. Konumann basna aksetmesinin ardndan bakanlk emrine alnan Feyziolu, niversiteden istifa etmi ve CHP saflarnda siyasi mcadeleye balamtr.476 DP ile yldz bir trl barmayan niversitenin, muhalefete gemesinin gerekelerinden en nemlisi 1933 niversite Reformudur.477 Reform ile birlikte inklba hizmetle vazifeli niversitenin, yklendii mesuliyetle birlikte kazand nem 1950den itibaren gitgide azalmtr. DPnin kendisine dayanak olarak setii kesimleri tatmin noktasnda daha bir istekli olmas, nasl brokrasi ve ordunun geleneksel hkimiyetini zedelediyse, niversite de bu yeni politikadan incinmitir. Bayarn izahyla: ananevi iktidar ortaklar olan ilmiye, kalemiye ve seyfiye arasndaki ittifaka reaya lehine mdahil olan DP, bunun bedelini 27 Mays darbesiyle devrilerek demitir.478 niversite krslerinden iktidarn icraatn eletiren retim yelerinin bu tavrna kar iktidarn tutumu da bir o kadar sert olmutur. Bakanlk emrine almann yan sra, emekliye sevk etme, hakknda soruturma ama gibi tedbirler niversiteyle iktidar arasndaki kprlerin adeta atlmas sonucunu yaratmtr.479 zellikle lkenin iki byk niversitesinde balayan gsterilere hamilik yapan retim yelerinin darbenin hemen ertesinde, devrik
Grn tam metni iin bkz. Anayasa Komisyonunun Raporu, Ak Devrim, Ankara: Babakanlk Basmevi, 1960, ss.6466.

474

475

Profesrler, masumiyet karinesini tersine evirerek, yaplan tahliyelerin yersiz ve yanl olduunu belirtiyorlard. Devrilen hkmet mensuplarnn hepsinde su karinesi mevcuttu ve buna binaen: Aksi ispat edilene kadar hepsi suludurlar demektedirler. peki ve Coar, htilalin yz, s.276. Nitekim tahliye edilenler yeniden toplandlar.

476Grcan Bozkr, Prof. Dr. Turhan Feyziolu'nun Siyasi Kiilii, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 19961997 Cilt 2, Say:67,s.208. Feyziolu, siyasete girmeden nce ksa sreli bir tereddt yaad. Acaba CHPden mi, yoksa Hrriyet Partisinden mi siyasete girmeliydi? Yaln Kkn aktardna gre bu hususta iki sekin rencisinin grn merak etmiti: Taner Timur ve Yaln Kk. Kkn naklettiine gre Timur, HPyi tavsiye ederken, kendisi CHPyi nermitir. Feyziolu sonunda CHPyi tercih etmitir, bkz. Yaln Kk, Aydn zerine Tezler5 (18301980), stanbul: Tekin Yaynevi, 1988, s.737. 477 478

Nuren Mazc, ncesi ve Sonrasyla 1933 niversite Reformu, Birikim, Say:76, Austos 1995, ss.5670.

Celal Bayar (Anlatan), Bir Darbenin Anatomisi (27 Mays htilali), Yazan smet Bozda, stanbul: Emre Yaynlar, 1991, ss.1213. Sedef Bulut, nc Dnem Demokrat Parti ktidar (19571960): Siyasi Basklar ve Tahkikat Komisyonu, Akademik Bak, Cilt 2, Say 4, Yaz 2009, s.139.

479

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

253 / 1404

hkmet mensuplarna, darbeyi bizzat gerekletirenlerden daha sert tutum almalarna neden olmutur.480 Toplumun en dinamik kesimi ile en gl kesimini karsna alan iktidarn simgesel olarak bitii 5 Maysta Kzlayda Menderesin darp edilmesidir. Fakat yaklaan darbenin balangcnn en keskin iareti Kara Harp Okulu rencilerinin yrydr. Bu yry harp okulu rencisi yrynden kp subay yry halini almtr.481 Orgeneral Cemal Grselin zmire gitmesi ile bu srete darbe planlayan komitenin geici bir lider bulma zorunluluu ortaya kmtr. Adaylardan ilki stanbul Skynetim Komutan Fahri zdilektir. zdilek Menderes iktidarna karyd fakat yaplan teklifi reddetti. Bunun zerine ikinci aday Cemal Madanoluna teklif gtrlerek general a kapatlmaya allmtr. Cemal Madanolu bata Ben bu ie gelmem arkadalar, benden byk rtbe lazm diyerek teredddn belirtse de daha sonra komiteye girmeye raz olmutur.482 Artk komite ve darbeciler generalsiz deillerdir. Darbecilerin general rtbesine sahip kiilerle irtibatta olmas ve generalsiz yapamayacaklarn bilmeleri komitenin eksikliinden deil, hiyerariye olan ballklar ve ordudaki hiyerariyi karlarna almak istememeleri nemli etkendir. Darbeye adm adm yaklarken ihbarlarn younlam ve darbe beklentisi artmtr. Menderes ve kabine bunlardan etkilenmi olacak ki o ana kadar pek dikkate almadklar ordu mensuplarnn ekonomik durumlarn iyiletirme karar almlardr. Maa arttrlmas dahi ordu mensuplar tarafndan rvet olarak alglanmtr. Subaylarn azndan ayn cmle dklmtr: Bizi para ile satn alacaklarn sanyorlar.483 Genelkurmay Bakan Erdelhunun hkmete ordudan bir hareketin gelmeyecei konusunda gvence vermesine ramen Harp Okulu yry hemen herkeste ordunun iktidar ele almasnn artk gn meselesi olduu, Harbiyenin bouna yrmeyecei inancn dourmutur. Hatta Samet Aaolu gibi baz DPliler Menderesi mdahale konusunda aka uyarmlardr. Fakat Aaolunun uyarlarna ramen Menderes, Kara Harp Okulu rencilerinin tahrik edildiini, Harp Okulu Komutan General Stk Ulayn kendisine teminat verdiini sylemitir. Hatta o kadar ki Mkerrem Sarol, Harp Okulunun hkmete kar hazrlk iinde olduunu syleyince buna ok sinirlenen Babakan, Okul Komutan Stk Ulay iin Yalnz okul komutan deil, hayatm korumak zere bir eit fedai olarak dnlm ve o mevkiye getirilmitir demitir.484 Menderes ve DPliler, generallerin kendilerine verdikleri teminat dikkate alm, ordu iindeki ekirdek hcrelerin zaman gelince bu kadar byyeceini hesaplamamlardr. Alttan gelen bask ile yukarda yer alan st rtbeli subaylarn dahi yksek bir debi ile akan darbe kararllna kendilerini kaptrmalar siyasiler tarafndan kolay kolay alglanmam, son noktaya giderken eski tutumlarda deiiklie gitmekte gecikmitir. Tahkikat Komisyonunun Kuruluu ve lk Tepkiler:
480 72

mit zda, 27 Mays htilli (Menderes Dneminde OrduSiyaset likiler), stanbul: Boyut Kitaplar, 1997, s.237.

Doan Akyaz, Askeri Mdahalelerin Orduya Etkisi Hiyerari D rgtlenmeden Emir Komuta Zincirine, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 125. peki, a.g.e.,s. 39. peki, a.g.e.,s. 62. Samet Aaolu, Arkadam Menderes, stanbul, Remzi Yaynevi, s. 166.

482 483 484

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

254 / 1404

nnnn byk bir enerjiyle yurt sathnda yrtt muhalefet, her iki parti taraftarlarn zaman zaman kar karya getirmektedir.485 ki partinin de nde gelenleri birbirleri aleyhine sert demeler verirken,486 tavanda balayan bu sz dellosu, tabanda da yanksn bulmaya balamtr.487 DPnin tm bu gelimeler karsnda ald askeri ve polisiye nlemler yetersiz kalmaya balaynca, kkl bir tedbir alnmas ynnde meclisin devreye sokulmas kararlatrlmtr. 1924 Anayasasnn ruhundan mlhem Tahkikat Komisyonunun488 faaliyete balamas, muhalefetin sert karlk vermesine neden olmutur.489 Tahkikat Komisyonu yelerinin hepsinin DPli olmas, geni saylabilecek yetkilerle mcehhez klnmas karsnda CHPnin tepkisi sert olmutur. nn, bir merciin hem davac, hem yarg, hem de tatbikat olamayacan, memleketin tek partili devreyi oktan geride braktn, sert szlerle ifade etmitir. 27 Nisan 1960ta mecliste tartlan nerinin DPlilerin oylaryla kabul edilmesi karsnda nn, meclis krssnden u cmleleri sarf etmitir: Bu bask rejimine, bu tedbirlere teebbs eden bask tertipileri zannediyorlar ki Trk milleti Kore milleti kadar haysiyetli deildir Artk sizi ben bile kurtaramam.490 Bu szlerin ardndan nnye tam 12 celse meclis almalarna katlmaktan men cezas gelmitir. Salahiyet Kanunu, komisyonun kurulmas kadar tepki ekmitir. Tahkikat Komisyonunun almalar geni yetkilerle srd ve hazrlanan raporun okunmasna frsat bulunmadan 27 Mays darbesi yapld. Raporu kaleme alan Nusret Kiriiolu, CHPnin ihtilal yaplmak zere ne gibi faaliyetler iinde olduunu gsterir ses bantlarnn da elde edildiini ancak tm srarlara ramen Yassadada raporun okunmasna msaade edilmediini belirtmektedir.491 Tahkikat Komisyonu kurulmas ve Salahiyet Kanununun karlmasnn 1924 Anayasasna aykr olduu anayasann i mantna gre iddia edilemez gibi grnmektedir. Ancak unutulmamaldr ki 1926da stiklal Mahkemelerinin ileyii ve yelerinin milletvekili oluu bir anayasa meselesi yaplmamt. 1960 Nisan ayndaki gelimelerin de anayasaya aykrlk erevesinde deerlendirilmesi pek mmkn gzkmemektedir. DPnin amaz uradadr: CHPnin, sonu darbeyle bitecek bir hazrln iine girdiini, adl soruturmann da bu hazrl tam olarak ortaya karamayacan dnmektedir. Ancak komisyonun kurulu yaps Meclis Aratrma Komisyonu deil de DP Aratrma Komisyonu gibi olmutur. Buna ramen anayasann i mant ve nadir saydaki uygulamas dikkate alndnda bu sonucun anayasay ihlal deil de maslahata aykrlk olduu sylenebilecektir. nk anayasann meclise tand hak, muhalefet partisini de aratrmay kapsamaktadr. Bu balamda Yassada Adalet Divannda anayasay ihlal suu kapsamnda yaplan yarglama aslnda maslahata uymama ve demokratik davranmama suu idi. Fakat kanunlarda da byle bir su bulunmamaktayd.
485 486 487 488

nnnn Uak ziyareti hadiseli oldu, Akam, 1 Mays 1959. Oysa nn, Afyona geldiinde hibir olay olmamt. Gnaltay: Demokrat Parti artk ruhsuz bir partidir dedi, Akam, 3 Austos 1959. DP ile CHP Genleri Delloya Balad, Akam, 24 Mart 1960.

Siyasi faaliyetler durduruldu. Dn kurulan 15 kiilik DP Tahkikat Komisyonu almaya balad ve tahkikat sonuna kadar kongrelerle her trl parti toplantlarn menetti, Akam, 19 Nisan 1960. Siyasi faaliyetler durduruldu. Dn kurulan 15 kiilik DP Tahkikat Komisyonu almaya balad ve tahkikat sonuna kadar kongrelerle her trl parti toplantlarn menetti, Akam, 19 Nisan 1960. Ylmaz ztuna/Ayvaz Gkdemir, Trkiyede Askeri Mdahaleler, stanbul: Tercman Yaynlar, 1987, s.55. Raporun tam metni iin bkz. Nusret Kiriiolu, 12 Mart, nn&Ecevit ve Tahkikat Encmeni Raporum, stanbul: Baha Matbaas, 1973.

489

490 491

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

255 / 1404

1950-1960 Aras Dnemde DP-Basn likisi


19501954 yllar arasndaki iktidar-basn ilikilerinin nitelii, kesin gerginlik aamasna dnme evresi olarak nitelendirilebilir. Uzun yllar gazeteci-milletvekili kimliiyle siyasi sahnede rol oynam olan birok ismin eski iktidar partisiyle olan ilikilerini, milletvekili kimlikleri sona ermesine ramen bamsz ve tarafsz gazeteci kimliine dntrememi olmalar, basn-iktidar ilikilerinin bozulma sebeplerinden sadece biriymi gibi gzkmektedir.492 Basn camiasnn geni bir kesiminin eski iktidar partisiyle olan ba, CHPnin muhalefete gemesiyle birlikte ona bal basnn da kendiliinden muhalefete gemesini gerektiriyormu gibi bir tutum taknlmasna sebep olmutur.493 Henz ayn bile doldurmam bir iktidara kar hcuma geen ana muhalefet partisi liderinin izgisini takip etme kararll, DPnin basna tpk bir muhalefet partisiymi gibi tavr almasnn da nedenleri arasndadr. Eski iktidar partisinin seim sonularnn aleyhine sonulanmasn DPlilerin halk aldatm olmalarna balayarak bunu hemen her mahfilde tekrarlamas ve bu beyanlarn basnda ska dillendirilmesi494 DPnin, sonralar CHPliler tarafndan besleme basn olarak adlandrlan, kendi ekseninde bir basn grubunu kurmaya itmitir.495 Sektrde ayakta kalmann tirajdan ok kamu ilanlarn creti karl yaynlamaya bal olduu bir ortamda, DPnin bu ilanlar kendisine muhalif duran basna vermemi olmas bu ynyle anlalabilir gibi durmaktadr.496 zellikle 1953de CHPnin Haksz ktisaplarnn Hazineye Devrini salayan kanun,497 partinin yayn organ mevkiindeki Ulus gazetesinin de nce kapanp, sonra Yeni Ulus ismiyle yeniden faal hale gelmesi, dier basn nezdinde de ak bir saldr olarak nitelenmi ve DP ile aralarnda olan mesafenin almasna neden olmutur.498 19541957 yllar DPnin ikinci iktidar dnemidir ve bu dnemde artk iktidar-basn ilikileri, hkmeti bunaltan bir evreden basn bunaltan bir evreye doru gelimitir. lan kozunu baaryla uygulayan iktidar kimi muhalif izgideki gazete patronlar arasndan bazlarn kendi yanna doru ekmeyi baarmtr.499 lan kozunun yan sra kat tahsisleri noktasndaki sktrma, basnda ba gsteren direnci krma ynnde, nemli bir hamledir. Yine de basnn en etkin gazete ve dergileri hl ana muhalefet partisi izgisindedirler.500 Kamuoyu nezdinde kendisine kar yaplan muhalefetin yazl basnda bulduu yanky dengelemeye alan iktidar partisi, bu kez radyoyu
492

O yllarda Nihat Erimin ynettii Ulus gazetesinin tutumu iin bkz. Metin Toker, DPnin Altn Yllar (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991, s.116 vd. Aslnda bir anlayn kavgasn veren kimi yazarlarn mnakaas Trk Basnnda ska gndeme gelmitir. Bu tip atmalarn hikyesi iin bkz. Tekin Erer, Basnda Kavgalar, stanbul: RekTur Kitap Servisi, 1965. Tekin Erer, On Yln Mcadelesi, stanbul: Ticaret Postas Matbaas, ty. s.52.

493

494 495

Dr. Mkerrem Sarolun Trk Sesi isimli bir gazete karp tahsisler ve resmi ilanlarla beslenmesi; stelik resmi kurumlar, hatta ilkokullarn bile bu gazeteye abone yaplmas hususu iin bkz. Metin Toker, DP Yoku Aa (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991, s.106.
496

Erer, aslnda ilk etapta muhalefete taviz politikas gden Menderesin, muhalefet ettike kazandklarn gren basn srekli beslediini yazyor. Bkz. Erer, On Yln Mcadelesi, s.135.

497

Esat Arsebk, CHPnin Haksz ktisaplarnn adesi Hakkndaki Kanuna Dair, AHF Dergisi, Yl 1953 Cilt 10 Say 14, 426432.

498 Cneyt Arcayrek, Yeni ktidar Yeni Dnem 19511954 (Cneyt Arcayrek Aklyor2), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.109 vd. 499 500

Altan ymen, fkeli Yllar, stanbul: Doan Kitap, 2009,s.457 vd. Orhan Birgit, Evvel Zaman inde, stanbul: Doan Kitap, 2005, s.299.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

256 / 1404

muhalefetin istifadesinden arndrma politikasna ynelmeye balamtr.501 ktidar partisi iindeki ilk blnme de yine bu tarihler arasndaki bir hadise neticesinde ortaya kmtr. Kbrs meselesinin hararetli bir biimde d politikann gndemine oturduu bir esnada meydana gelen 67 Eyll Hadiseleri dnemin basnnda ak bir hkmet tertibi olarak ele alnm; nitekim Yassada durumalarnda bu iddiay Yksek Soruturma Kurulu Bakan Altay mer Egesel de basn kaynak gstererek bolca ilemitir.502 Basnda kimi bakanlar hakknda dile getirilen yolsuzluk ve nfuz suiistimali iddialarnn yargya tanmas, bir tartmay da gndeme getirmitir. spat Hakk olarak adlandrlan bu tartmalar, herhangi bir bakan hakknda bu tip sulamalar kaleme alan gazeteciye, yaptnn bir iftira deil gerek olduu ynnde mahkemeye kant getirme hakkn tanmayan bir uygulamann hakszlk olduu kanaatine katlan on dokuz DPli milletvekilinin partiden koparak Hrriyet Partisini kurmalaryla sonulanmtr.503 Gazetecilerin basn kanununa getirilen kimi hkmler uyarnca tutuklanmalar da yine bu tarihlerdedir. Yazlan ve izilenlerin nemli bir ksm makul eletiri snrlarn aan hakaretler ieren tarzda kaleme alnmtr.504 19571960, basnn artk iyiden iyiye iktidar partisiyle kprleri att dnemdir. zellikle son seimlerde usulszlkler yapld; kimi il, ile ve nahiyelerin srf muhalefet partilerini destekledikleri gerekesiyle daha kk idari birimlere dntrld eklindeki yazlar stunlarda bolca gzkmektedir. renci hareketlerinin balad 1960 ylnn ilk yarsnda, basnda bu kez, kolluk gleri tarafndan inanlmaz yntemlerin uyguland dile getirilmitir.505 zellikle Kim ve Akis dergilerinde, muhalefetin iktidar aleyhinde ortaya att iddialar kati gerekler olarak takdim edilmi; ikincisinin sahibinin Ana Muhalefet Partisi liderinin damad oluu, bu dergiyi neredeyse partinin yar resmi yayn organ haline dntrmtr.506 Eletiri snrlarnn tesinde yaplan hakaretleri ieren kimi yazlarn sahibi ve yaynland dergi ya da gazetenin sorumlu yaz ileri mdrlerinin birer ikier gzaltna alndklar, tutuklandklar veya mahkm olduklar bu dnem, gerekten de artk bir eylerin olabileceine delalet edecek manzaray gzler nne sermektedir.507 O dnemde basn kanununa muhalefetten hrriyeti snrlananlarn gnderildii cezaevinin ad Ankara Hiltona karlmtr.508

27 Mays Srecine Girilirken D likiler


27 Maysa giden srete Trkiye d ilikilerde iki nemli gelime yaanmtr. Bunlardan ilki Sovyet Rusya ile yaknlama giriimleri, ikincisi ise Avrupa Ekonomik Tekilatna katlm iin son dnemece girilmesidir.

501 502

Ayrntlar iin bkz. MuammerAksoy, Partizan Radyo ve D.P., Ankara: Ayyldz Matbaas, 1960.

Ayn Egeselin, 1954te DPden milletvekili seilebilmek iin almad kapnn kalmad ynndeki Celal Yardmcnn iddialarn aktaran Aaolunun u eserine bkz. Samet Aaolu, Marmarada Bir Ada, stanbul: Baha Matbaas, 1972, s.190. Ayrca bkz. M. Hulusi Dosdoru, 6/7 Eyll Olaylar, stanbul: Balam Yaynlar, 1993. Toker, DP Yoku Aa (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), s.154 vd. Bunlara bir rnek olmas asndan Ratip Tahir Burakn EK 1deki karikatrlerine bkz. 31 Mays 1960. Erkanldan yazan; Nazl Ilcak, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor, c.1, stanbul: Kervan Yaynlar, 1975, s.13.

503 504

505Tercman, 506 507

27 Maysta basnn tavrn rneklerle analiz eden u alma ok nemlidir: smail Kkkln, 27 Mays ve Basn, Trkiye Gnl, Say 101, BAHAR, 2010, 2341. Cneyt Arcayrek, Bir ktidar Bir htill 19551960 (Cneyt Arcayrek Aklyor3), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1984, s.89

508

vd.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

257 / 1404

nce SSCB ile ilikilere deinmek gerekir. 1959a gelindiinde Trkiyedeki idarecilerden SSCB ile olan ilikilerle ilgili olumlu dnceler dillendirilmeye balanmtr. 8 ubat tarihli Dileri Bakan Zorlunun demeci509 ve 1 Kasm tarihli TBMMnin al konumasnda Bayarn Son bir sene iinde sulh ve istikrarn gereklemesi bakmndan beslenen mitleri krc birtakm hdiselerin zuhur ettiini grm bulunuyoruz. Umumiyetle milletleraras komnizmin eitli blgelerde ihdas ettii bu hdiseler yannda, Sovyet Rusya'nn takip etmeye balad, ahsi temaslar temini suretiyle ferahlk yaratma siyaseti de gittike daha geni bir ekilde gelimekte ve bu hareketler, emniyetsizlikten mustarip ve hakiki sulha hasret eken demokrasilerde, az da olsa, iyimserlik mitleri dourmaktadr Trkiye'nin, emniyet iinde sulhun teesssn arzu eden memleketlerden biri olarak, Bat ile Dou arasndaki mnasebetlerin dzelmesi gayesine yneltilen btn teebbsleri tasvip ve takdirle karladn bir kere daha belirtmek isterim eklindeki demeci ilikilerde yumuamaya ivme kazandrmtr.510 Basnda ise ilikilerin iyilemesi gerektii zerine yazlm olan yazlar yer bulmaya balamtr. Bu sre yaklak bir yl boyunca srmtr. ki lke arasndaki ilikiler uzun yllar sonucunda en alt dzeyde kalm iken 11 Nisan 1960 gn Ankarada ve Moskovada yaplan bir aklama diplomatik evrelerde byk bir etki gstermitir. Babakan Adnan Menderesin 12 Temmuz 1960 tarihinde Moskovay resmen ziyaret edecei, buna ileride Nikita Kruev tarafndan iade-i ziyaretle karlk verilecei kamuoyuna duyurulmutur. Ayrca haberde Menderesin Moskova ziyareti iin nceden haber verildii bilgisi geilmitir.511 Nitekim 9 Nisan 1960ta iki lke bakentinde ayn anda yaplan ortak aklmada; iki lke arasndaki ilikilerin restorasyonu amacyla yaplacak karlkl ziyaretler kamuoyuna duyurulmutur. Babakan Menderesin SSCBnin vekilleri Heyet Bakannn zel daveti zerine bu ziyareti gerekletirecei vurgulanmtr. Cumhuriyet gazetesi bir gn sonra manetten: Trk-Sovyet mterek teblii btn Dnyada geni ilgi uyandrd eklinde haber yapmtr. Ayrca haberin devamnda Moskova ve Washingtonun tavrn; Moskova Yaplacak ziyaretler, dnya bar iin nemli bir adm tekil edecektir derken Washingtonun bu ziyaretler ile ilgili tavr ise ABD bu ziyaretlerin Ortadoudaki havay yattracan ummaktadr eklinde verilmitir. Yine ayn gazetenin yazarlarndan M. Piri, D politika kesinde: Trkiyenin, Rusyada karlkl emniyete dayanan bir dostluk havasna girmesi, Ortadoudaki huzursuzluklar byk apta azaltaca iin Sulha byk mikyasta yardm olacaktr eklinde yorumlamtr.512 Oral Sander Menderesin gezisini ekonomik zorluklara balamaktadr: Trk-Amerikan ilikilerinin yeni havas iinde ve ekonomik zorluklarn etkisiyle, Trkiye Babakan zellikle yardm iin Moskovaya gitmeyi planlamtr. Feroz Ahmad da Menderesin ziyaretini ekonomik beklentilere balamakla birlikte bunun tehlikeli antaj yanna dikkat ekmektedir: Eisenhower (ynetimi) (Menderese Ekim 1959da) para vermeyi reddetti. Bu noktada, o zamana kadar kararl bir souk sava olan Menderes, gelecek temmuzda Sovyetler Birliini ziyaret etmeye karar verdi. Bu karar olduka dikkat ekiciydi; nk Menderes ABDde bulunduu srada kendisini dinleyen Amerikallar, Sovyetlerin detant giriimlerine aldrmamalar, byle bir dmana gvenilmeyecei konusunda srekli uyarmlard. Mete Tunay ise zetle, bu gezinin Amerika tarafndan ho karlanmadn ifade ettikten sonra,
509Cumhuriyet, 510TBMMTD,

1.3.1959.

C.10, B.3, 1.11.1959, s.10. 13.5.1960.

511Hrriyet,12.5.1960. 512Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

258 / 1404

bu gezinin ekonomik gerekelerden kaynaklandn ve ihtiya olunan paray bulmak amacyla yapldn bildirmektedir. Ayrca bu gezinin sonrasnda ABDnin 27 Mays darbesine gz yumarak bir anlamda karlk verdiini de vurgulamaktadr. Bu balamda tarihi Mete Tunay Menderesin Moskovaya gidiini ekonomik nedenlere balamakla beraber bunu ABDnin 27 Mays Hareketine kar taknd tavr ile ilikilendirme yoluna gitmektedir: Yeterince vurgulanmayan bir nokta, Menderesin ekonomik skntlara are aramak iin son zamanlarda Sovyetler ile iliki kurmaya alm olmasdr. ABDnin 27 Mays Mdahalesine ses kartmaynn nedeni, byk olaslkla bununla ilgilidir.513 Milliyette Nur Baturun yaynlad; ngiliz Gizli Belgelerinde Menderes-ABD kavgas ve 27 Maysa doru yaz dizisinde bahsetmi olduu gizli rapor bu noktada nemlidir. Zira ngilterenin Ankara Bykelilii Mstearnn ngiltereye verdii gizli raporda zetle ABDnin Menderes ve Zorludan yatrmlar durdurarak kararlar almalar, sanayilemeden vazgemeleri, ABDnin Menderes ve Zorlunun tutumlarndan honut olmadklar belirtilmektedir.514 Yine ayn yaz dizisinde Zorlu dneminde Dilerinde Ticaret leri Genel Mdr olan Milli Savunma eski Bakan Hasan Esat Ikn; Menderes ve Fatin Beyi deviren Amerikallardr. 27 Mays yapan olaylar ve kiiler deildir demiyorum. Ama byle bir hareketin yaplmasn, Menderes ve Zorlunun ibandan uzaklatrlmasn Amerikallar herkesten ok istiyorlard demesi nemlidir. Anlalan odur ki; ABD zerk ve bana buyruk bir Trkiye arzulamamaktayd. Onlar evreleme siyasetine tam teslimiyet beklemitir. Yine DP ktidar dneminde Dileri Bakanl Genel Sekreteri ktisadi ler Yardmcs, Melih Esenbelde zetle ABDnin yllk byme hznn %8-9dan %4ler seviyesine indirilmesini ve devalasyon yapmasn istediini ve Menderesin de buna direnerek devalasyon yapmayarak inaatna balanm olan yatrmlarn bitirilmesini saladndan bahsetmitir.515 ABDnin, DP iktidarnn dizginlenmesi iin 1954ten 1958e kadar dviz ve yardm musluunu kapamas DP iktidarnn da zor gnler geirmesine neden olmutur. Tm bu yaklamlar ve amalananlar DP ynetimi tarafndan bilinmektedir. Belki de Trkiyenin yapmay planlad bu yeni alm DP Hkmetinin ynetimden darbeyle uzaklatrlmasna olan olaylardan birisidir. Darbe ile Menderes iktidarnn sona erdirip, 5 yl sre ile Sovyetler Birlii ile olan ilikilerin tamamen soumaya terk edilmesi ve darbenin hemen ardndan iktidara el koyan askeri idarenin ilk i olarak NATO ve CENTOya olan ballklarn beyan etmeleri dikkate deerdir. Yine 27 Maysn hemen ncesinde AET ile ilgili ok nemli gelimeler yaanmtr. 31 Temmuz 1959 gn Trkiye, AETye katlmak iin bavuruda bulunmutur.516 27 Eyll 1959da Trkiye ile AET arasnda ortaklk mzakereleri balamtr.517 10 Mays 1960 gn, "Trkiye'ye yaplacak neriler"e ilikin olarak AET komisyonunun hazrlad iki seenekli forml ele alnmtr. Yunanistan ile Trkiye'ye ayn anlama modelinin uygulanamayaca netlik kazanmam, politik nedenlerle de kesin bir karara varlamamtr. stelik bu farklln
513 514 515

Cneyt Akaln, Askerler ve D Gler, stanbul, Cumhuriyet Kitap, 2000, s.111-112 Milliyet, 13.2.1989. Milliyet, 14.2.1989. 1.8.1959. 28.9.1959.

516Milliyet, 517Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

259 / 1404

Trkiye'ye ne ekilde anlatlabilecei, Trk tepkisini hafifletebilecek nasl bir forml oluturulaca da bilinememitir. Ankara bir an nce "n hazrlk grmelerinin" bitirilip, resm anlama mzakerelerine geilmesine ncelik vermektedir. Bu nedenle, bakanlar kendi pozisyonlarn kesinletirmek iin sre kazanmak amacyla, Trkiye'yi tatmin etmeyi yelemekten yana tavr sergilemilerdir. Resm mzakerelerin balatlmas, AET'nin Trk halkna verdii nemi de gsterecektir. Toplant ald zaman, konseyin dnem bakan, bakanlar arasndaki temel sorunla ilgili gr ayrlna ksaca deinmitir.518 Konseyin iki karardan birini almas gerekmitir.
1- Yunanistan'a uygulanan formlle mzakereleri resmen balatp, Atina'ya nerildii gibi 12 ylda Gmrk Birlii'ne gidecek bir model. 2- Trkiye'nin de istedii gibi 22-24 yllk model. Alnacak kararn politik nemi byktr.

Trklerin, Yunanistan'la paralellik ve dengenin kaybedilmemesi konusundaki hassasiyetini unutmamak gerekmektedir. Alman Devlet Bakan Van Scherpenberg de politik karar noktasna dikkati ekmi, ancak modeller arasnda byk farkllk olmamasn istemitir: Almanya, Yunanistan'a oranla Trkiye'nin zorluklarnn ve zelliklerinin farkndadr. Ekonomik ve ticar alanlarda farkllklar da ortada. Trkiye, Yunanistan'a oranla daha az gereki bir yatrm politikas iinde grnyor. Ancak bu farkllklar, zellikle hukuk, mal ve ekonomik adan tamamen ayr bir anlamay gerektirecek kadar deil. Komisyon, Yunanistan'a nerilen modelin Trkiye'nin koullarna ne derece uydurulabileceini bir defa incelesin ve iki anlamay olanaklar iinde birbirine yaklatrmaya alalm. Hollanda Dileri Bakan Joseph Luns da tm gereklere ramen, politik sakncalar nedeniyle, Trkiye'ye, Yunanistan'dan ok farkl bir model nerilmesine kar kp, "Ben de politik ve psikolojik adan, Trklerle mzakerelere Yunan modelinden ok farkl bir emayla balamasnda saknca grrm" demitir. talyan Russo, politik neme ramen, ortadaki gereklerin gzden karldna dikkati ekerek, "Trkiye'nin koullarna daha ok uyaca iin, uzun sreli bir modelle masaya oturulmas" zerinde durmutur. Fransa da talya'y desteklerken, Avrupa Komisyonu adna toplantya katlan Jean Rey, behren gr birliini toparlamtr:
Herkesin, Trkiye'yle grmelerin balatlmasn istedii anlalyor. Ancak, henz hangi tip (12 ylda m, yoksa 22 ylda m Gmrk Birlii'ne gidilsin) modelin nerilecei konusunda gr birlii yok. Komisyon, Trklerle 7 Haziranda grtkten sonra size bilgi verir ve o zaman kesin karan alrsnz.

Bylece, daha yzlerce soru iareti bulunmasna ramen, politik sakncalar dikkate alan AET, "Trkiye ile aratrma grmelerinin tamamlandn ve resm mzakerelere geilmesini" kararlatrmtr. Buna gre Trkiye'yle de Yunanistan gibi Gmrk Birlii yaplacak; ancak sresi ve ortakln biimi, Yunanistan'n tam aksine ilerde saptanacaktr. Bu kararn zerinden iki hafta gemeden, Trkiye'de 27 Mays gn darbe olmu ve her ey durdurulmutur. Bundan sonra hem AET'de hem de Trkiye'de ok eyler deiecektir.

518 Esra ayhan, Nursin Ateolu Gney, Avrupada Yeni Gvenlik Araylar: NATO-AB-Trkiye, stanbul, Afa Yay.Tses Vakf, 1996, s.96.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

260 / 1404

Deimeyen tek nokta, toplulukla yaplacak anlamann yine "Bat'yla ba kurma" eklinde ve politik adan deerlendirilip, ekonomik koullara nem verilmemesi olacaktr.519 Daha sonra koalisyon hkmetleri dneminde devam eden grmeler srasnda Topluluk tarafndan nerilen tercihli ticaret anlamas seeneini ise Trkiye reddetmitir. Yaplan bu ticaret anlamas nerisinin ardnda ekonomik nedenler kadar Topluluun askeri mdahale sonrasnda Trkiyedeki siyasal gelimelerden duyduu endieler nedeniyle ilikileri sklatrmaktan kanma istei de yatmaktadr. te bu yzden Trk tarafnca kabul edilmeyen ticaret anlamasnn yerini, yaplan toplam 10 mzakere sonunda 25 Haziran 1963te Komisyonun ve Trk hkmetinin temsilcileri tarafndan Brkselde parafe edilen Ortaklk Anlamas almtr. Anlama 12 Eyll 1963te nn Hkmeti ve Topluluk yetkilileri arasnda Ankarada imzalanp 1 Aralk 1964te yrrle girmitir.520

1950-1960 Aras Dnemde ktisadi Durum


kinci Dnya Sava sonrasnda bir takm i ve d gelimelerin etkisiyle yeni ekonomi politikas araylar gndeme gelmitir. Bu dorultuda hazrlanan 1947 Kalknma Plannda ulam ve enerji altyaplar, tarmn ve dolaysyla krsal kesimin gelitirilmesi hususlarna vurgu yapld grlmektedir. Yeni dnemde ngilterenin yerini ABDnin almas ve SSCB ile ilikilerin giderek bozulmas, lkeyi ABDne daha ok yaknlatrm, bunun sonucunda Trkiyenin ekonomi politikasnn oluumunda ABD belirleyici rol oynamaya balamtr. Semenin serbest iradesinin ve tercihinin sanda yansd ilk seim olan 14 Mays 1950 seimi sonucunda Demokrat Parti (DP) iktidara gelmi ve lkede yeni bir dnem balamtr. Bu tarihten sonra 1960 ylna kadar kurulan be Demokrat Parti hkmeti dneminde de zel sektr nclnde iktisadi kalknma modeli uygulanaca deklare edilmi ve iktidarnn ilk yllarnda DP bu konuda nemli admlar atmtr. rnein, ithalat Eyll 1950de %60-65 orannda serbestletirilmi, fiyat kontrolleri kaldrlmtr. Banka kredi faizleri drlerek, zel kesimin daha fazla kredi kullanmasna imkan salanmak istenmitir. Demokrat Partinin iktisat politikasnda iki hedefin ne kt grlmektedir: Altyap yatrmlarnn gerekletirilmesi, Satn alma gcn tabana yayan bir gelir politikas. Ekonomik gelimelerin ve uygulanan politikalarn genel nitelikleri itibariyle dnem iki alt dneme ayrlabilir: 1950-53 ve 1954-1960 Dnemi Aadaki tablodan da grlebilecei gibi, ilk dnem ekonomik gstergelerin olduka parlak olduu bir zaman dilimini ifade etmektedir. Bu dnemde GSMH sabit fiyatlarla ylda ortalama %11,3 orannda bym521, kii bana gelir %8, %8,5 orannda ykselmi, drt yl iinde ihracat %48,8 orannda art gstermitir. Bu olumlu gelimelerin en nemli nedenleri arasnda, para arznn ve kredilerin artrlmas, st ste drt yl devam eden olduka iyi iklim koullar, tarmda destekleyici fiyat politikalar, Kore Savann dnya piyasalarnda tarmsal rnlerin fiyatlarn ykseltmesi ve d yardmlar gsterilebilir.
519

Daha geni bilgi iin bkz. Mehmet Ali Birand, Trkiyenin Byk Avrupa Kavgas, 3. Bask, stanbul, Doan Kitap, 2005. Aye Ceyhan, Avrupa Topluluu Terimleri Szl, stanbul, Afa Yaynlar, 1991, s. 23. Dnemin tamamnda ulusal gelir sabit fiyatlarla ylda %5-6 dolaynda bir art gstermitir. Ulusal gelir iinde tarm kesiminin greli pay azalm, buna karlk sanayi ve zellikle de hizmetlerin pay nemli oranda artmtr.

520 521

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

261 / 1404

Tablo1950-60 Dnemine Ait Baz Makroekonomik Gstergeler


Yllar 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 GSMH % 9.4 12.8 11.9 11.3 -3.0 7.9 3.2 7.8 4.5 4.1 3.4 TEFE 34 36 36 37 41 44 51 61 70 84 88 TEFE% 5,9 0 2,8 10,8 7,3 15,9 19,6 14,8 20 4,8 D Tic. Deng. (Milyon $) -23 -88 -193 -137 -143 -185 -102 -52 -68 -116 -147 D.Tic. A % deime 282.6 119.3 -29 4.4 29.4 -44.9 -49 30.8 70.6 26.7 Cari Denge (Milyon $) -50 -94 -198 -164 -177 -177 -75 -64 -64 -145 -139 Cari Ak % Deime 88 110.6 -17.2 7.9 0 -57.6 -14.7 0 126.6 -4.1

Kaynak: DPT Ekonomik ve Sosyal Gstergeler 1950-2010

Dnemin dikkat eken bir baka zellii, hkmetin KTler konusundaki tavrdr. Bu kurulularn zel sektre devredilecei (zelletirme) vaadinde bulunan Hkmet, bu szn yerine getirememitir. Ancak bu dnemde yeni KT kurulmam, var olanlarn sermayeleri artrlmamtr. 1954 sonras dnemde bir taraftan makroekonomik gstergelerde nemli bozulmalar ortaya karken, dier taraftan KTler yeniden nem kazanmaya balamtr. Bu dnemde liberal politikalarn terk edildii ve devletin ekonomik hayata youn mdahalelerde bulunduu grlmektedir. Kamu kesiminin sanayide retilen katma deerdeki pay %59,1 e kmtr. Bu dnemde sanayideki gelime tarm sektrndeki bymeyi amtr. DP retim art salamak iin yatrmlara nem ve ncelik vermi, ancak toplam yatrmlarn milli gelir iindeki pay 1954 sonrasnda dmeye balamtr. Bunun balca nedeniyse d ticaret andaki ykselme ve yatrm mal ithalinin zorlamasdr. Bu srete lke adm adm ekonomik bunalma srklenmitir. 1956-1958 dneminde arlaan bunalm 1960l yllarda planlamaya geiin sosyal ve psikolojik ortamn hazrlamtr. Liberasyonu takiben d ticaret aklar genilemitir. Beklenildii kadar yabanc kaynak girii olmaynca, snrl altn ve dviz rezervleri ksa srede tkenmitir. Hem tketim mallarnda darlk balad, hem de hammadde tedarikinde sorunlar yaand iin sanayi retimi olumsuz ynde etkilenmitir. Bunun zerine 1956da Milli Korunma kanunu yeniden yrrle konulmu, fiyat kontrolleri yaygnlatrlmtr. 1950-60 dnemi bir btn olarak deerlendirildiinde, ngrlenin aksine devletin ekonomideki paynn azalmayp, artt ancak, zel sektrn ilk defa bu dnemde gelimeye balad grlecektir. DP programlarnda kamu yatrmlarnn zel yatrmlara rakip deil, tamamlayc olmas ilkesi benimsenmitir. zel sektr kamunun yannda ekonomide arl olan ve desteklenen bir kesim olmutur. zel sermaye birikimi yeni kaynaklarla beslenerek hzla genilemi, bir sre sonra ekonomik ve toplumsal gelimeyi belirlemeye balamtr. Kamu kesimi yatrmlar ulatrma ve haberleme alt yapsna, tarma, sanayide ara ve yatrm mallar sanayi alt dallarna ynelmitir. Buna karlk, zel kesim tketim mallar sanayiine, (zellikle dayankl tketim mallar) girmitir. zel kesim ihtiyac olan yerli ara ve yatrm mallarn kamu kesiminden ou zaman maliyet fiyatnn altnda satn almtr. Bylece devlet zel kesime kaynak transfer etmitir. zel kesim sanayilemede nc bir rol oynamak yerine faaliyetlerini bilinen sanayi dallarnda ve zaman zaman kapasite fazlas oluturacak ekilde younlatrmtr. Sanayileme srecinin ileri aamalarn temsil eden ara ve yatrm mallarn retecek projeleri oluturmada ve tesisleri kurmada kamu kesimi nc rol oynamtr. Dier taraftan, Sava izleyen yllarda zel giriimin nclnde hzl bir banka kurma abas sz

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

262 / 1404

konusu olmutur. Ziraat Bankas ve Bankas dnda kalan drt byk banka bu dnemde kurulmutur. zel sektre devredilmesi planlanan KTlerin iktisadi kalknma srecinde ne kmalar, dnemin ilgin bir zellii olarak karmza kmaktadr. Genileyen i talebi karlayacak zel sektr yatrmlarnn yetersizlii, hkmeti KTler araclyla iktisadi kalknmay salama yoluna itmitir. Dier taraftan, zellikle o yllarda zel giriimciler devlet desteini ve kamu imknlarndan yararlanmay, onun yerini almaya tercih etmilerdir. Ancak KTlerin ynetiminde ve KT rnlerinin fiyatlandrlmasnda politik ve keyfi yaklamlar devam etmitir. Bteden ve TCMB kaynaklarndan karlanan KTlerin iletme zararlar ekonomide enflasyonist bask unsurlar olmaya balamtr. Dnemin ne kan zelliklerinden bir dieri, tarmn pazara almas ve kyden kente g olaynn yaygnlamasdr. 1948 ylnda Marshall Yardm Plannn uygulanmaya balamasyla birlikte, tarm sektrnde son derece hzl bir makineleme srecine girilmitir. Bata makineleme olmak zere ada girdi kullanmnn artmas, ilenen alanlarn genilemesi ve verim art tarmsal retimin bymesine imkn vermi, tarm daha fazla pazara almtr. Bu da kylnn refah seviyesinde iyileme ile birlikte kyden kente ge neden olmutur. Kentlerde nfusun oalmas, bata ak isizlik olmak zere bir dizi sosyal problemlerin su yzne kmasna yol amtr. Tarmn pazara almas ve tarmsal hammadde ileyen sanayilerin gelimesiyle tarmsal retimin kompozisyonunda bir takm deiiklikler olmutur. Tarmn tmyle vergi d tutulmas, kredi imknlar ve destekleme fiyatlaryla tarmda sermaye birikimi sreci hz kazanmtr. Ayn gelimeler, pazara alma ya da i pazarn genilemesi yoluyla dier kesimlerdeki gelimeleri etkilemi ve uyarmtr. Buna karlk tarmsal iletme biimi nemli lde deimemi, cce ve kk iletmelerin oran yksek dzeyini korumutur. Krsal kesimin zlmesi ve buna bal olarak oluan gecekondu olgusu sonucu ii says hzla art gstermitir. Bu dnemde ilk kez kentlerde ak isizlik ortaya kmtr. Ayrca igcndeki saysal genileme niteliksel bir dnm beraberinde getirmemitir. 1950den sonra ABDnin desteiyle, ulatrma politikasnda temel bir deiiklik yaplarak, tarmsal retimde uzmanlama ve tketim mallarna dayal sanayilemeye ve karayollarna dayal bir ulam sistemine arlk verilmitir. Sonuta ABDnin mali destei ve politika nerileriyle birlikte ulatrma alt sistemleri ierisinde karayollar egemen bir konuma gelmitir. Sanayi sektrnn geliimi asndan dnemin ne kan zellikleri u ekildedir: Bu dnemde uygulanan ithal ikameci sanayileme stratejisi ile tketim mallarnn yurtiinde retilmesi aamas nemli lde tamamlanmtr. Hzl kalknmann salanabilmesi iin yatrm harcamalarna arlk verilmi ve yatrmlarn GSMH ierisindeki pay %10dan %15e ykselmitir. Kamunun retim teknolojisindeki stnl ve etkinlii nedeniyle snai gelimede kamu kesimi nc rol stlenmitir. Sanayi sektr ylda ortalama %8,3 bymtr. malat sanayinde ihracat yerine, ithal ikameci sanayi kollarna arlk verilmitir. Bu dnemde bir taraftan ileri teknoloji gerektirmeyen sektrler gelimi, dier taraftan yabanc sermaye girii ve teknoloji transferi ile birlikte yksek teknolojili retim gerekletirilmeye allmtr. Genellikle montaj sanayi zellii gsteren sektrn gelime hz, dnemin ikinci yarsnda hammadde ve aramal ithalatnn yavalamasna paralel olarak yavalamtr. 1950li yllarda iktisadi faaliyetlerde ve uygulanan iktisat politikalarnda en dikkat ekici gelimeler d ticaret ve yabanc sermaye alanlarnda ortaya kmtr. kinci Dnya Savann

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

263 / 1404

sona ermesinden sonra Trkiyenin IMF ve Dnya Bankasna yeliiyle birlikte d ekonomik ilikilerde canlanma olumutur. Bu dnemde Trkiye Marshall Plan kapsamna alnm, 1948 ktisat Kongresinde yabanc sermaye yoluyla dviz skntsnn giderilmesi nerilmi ve sonuta yabanc sermayenin tevik edilmesi gndeme gelmitir. retimin ithal girdilere ar bamll, bugn olduu gibi o dnemde de, nemli bir problem alanyd. Dnemin balarnda uygulanan liberal d ticaret politikalar sonucu d ticaret aklarnn srdrlemez dzeylere gelmesiyle birlikte, 1954den itibaren korumac politikalara geri dnlmtr. D ticaret hacminin GSMHya orannn ortalama %10 civarnda olduu dikkate alndnda, ekonominin da ak bir grnm sergilemedii kolaylkla anlalabilir. Dnemin tamamnda d ticaretin zellikleri; kronik ak, hava artlarna bal ihracat hacmi ve d yardm ve kredi imkanlar ile snrlanan ithalat hacmi eklinde zetlenebilir. hracat artyla karlanamayan dviz ihtiyac d borlarda arta yol am, borlanmada balca kaynak ABD olmutur. Dardan temin edilen kaynaklarn ok nemli bir blmn resmi krediler ve askeri amal balar oluturmutur. Yabanc kaynak giriiyle birlikte ekonomiye dardan mdahaleler de artmtr. D borcun alternatifi olarak yabanc zel sermayenin (dorudan yabanc yatrmlar) lkeye ekilmesi asndan nemli admlar atlm, o dnemin koullarnda olduka liberal saylabilecek bir mevzuat oluturulmutur. Ancak yabanc sermayenin lkeye ekilmesinde baarl olunamamtr. Yabanc zel sermayenin retime ynelen pay olduka yetersiz dzeylerde kalm, sanayi retimine ynelen yabanc sermaye ise, ilkel teknoloji ve dk lekle retimde bulunmu, youn ithal girdi kullanmtr. Bu durum uzun dnemde yerli snai retimin gelimesinde olumsuzluklara sebebiyet vermitir Hzl ekonomik byme ve sanayileme uruna krklenen i talep, i tasarruflarn ve d kaynaklarn yetersizlii, dzensiz, koordinasyonsuz yatrmlar ve kaynak israf ekonomide kamu aklarna, parasal genilemeye, enflasyona ve byyen d ticaret aklarna neden olmutur. Sorunlarn giderilmesi iin alnan tedbirlerle ekonominin iinde bulunduu bunalm alamaynca hkmet uluslararas finans kurulularndan yardm istemek zorunda kalmtr. IMFnin gdmnde ve OECD ile yrtlen grmeler sonucu Trkiyenin ticari borlar konsolide edilerek takside balanm, vadesi gelen bor taksitleri ertelenmi ve yeni krediler almtr. Bu d destei arkasna alan Trkiye 4 Austos 1958de istikrar tedbirleri adyla anlan kararlar yrrle koymutur. stikrar tedbirleri erevesinde; TL %68,9 orannda devale edilmi, ithalata yeniden serbesti getirilmi (ithalat er aylk dilimlere balanm, ara ve yatrm mallar ithalatna ncelik verilmitir), para arz ve bte harcamalar kstlanm,KT retim ve hizmetlerinin fiyatlar ykseltilmitir. stikrar tedbirlerinin uygulanmasyla d ekonomik ilikilerdeki tkanklk giderilmitir. D kredilerin almas ve ithalatn artmas sonucu ekonomi yeniden canlanmtr. 1959dan itibaren ihracat artmaya balam ve d ticaret hacmi yeniden genilemitir. Ayn yl Trkiye, Avrupa Ekonomik Topluluuna (AET) bavurmu, bu bavurunun kabul zerine 27 Eyll 1959da Toplulukla grmeler balamtr. Bu olumlu gelimelere ramen, d deme glkleri ve isizlikle beliren ekonomik bunalm dnem sonunda ciddi bir siyasal bunalma dnmtr. zetle, bu dnemde benimsenen ithal ikameci sanayileme modeli ve zel sektrn tek bana ekonomik kalknmay srkleyecek kapasiteye ulamam olmas kamunun i ve d kaynaklar dengesiz bir ekilde kalknma abasna ynlendirmesine yol amtr. Benimsenen ithal ikameci politikalar ile lkenin ciddi anlamda dviz tasarrufu yapmas beklenirken, artan d kaynak kullanm ve d kaynaklar ile finanse edilen etkin olmayan projelerin kendi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

264 / 1404

masrafn karlayamayacak duruma gelmesi lkenin ekonomik anlamda d bamlln artrmtr. Devletin d kaynaklarn yan sra kt olan i kaynaklar da kullanma abas lke ekonomisi zerindeki basky arttrarak, kamu harcamalarnn nemli bir ksmnn TCMB kaynaklar ile finanse edilmesine yol amtr. 1950-1960 dnemi zellikle kamu kesiminin ekonomideki arlnn azaltlmas sylemlerinin n plana kt bir dnem olsa da, bu sylem zel sektrn yetersizlii nedeniyle gereklememitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

265 / 1404

3. 27 Mays Darbesi ve Trk Siyasi Hayatnda Yeni Bir Dnemin Balangc


27 Mays Darbesi
Genelkurmay Bakan, Babakana orduyu elinde tuttuunu syledii sralarda Birleik Komite 23 Maysta bir toplant yaparak 25-26 Mays gecesi mdahalenin yaplmasn kararlatrmtr. Toplantda Cemal Madanolu mdahalenin hiyerarik dzen iinde yaplmasn teklif etmi fakat kabul grmemitir.522 Toplantda 1. ve 2. Ordudan mdahaleye itiraz gelmeyecei fakat Ragp Gmpalann komutasndaki 3.Ordudan itiraz gelecei tahmini stnde durulmu, Cemal Madanolunun Ragp Gmpalaya mdahale sonras edecei telefonun Gmpalay kendi taraflarna ekecei dnlerek stanbul ve Ankara iinde birlik tasnifine geilmitir.523 Ankara iindeki baz birlik komutanlarnn harekete gemek iin bir generalin emrini talep etmeleri ve Menderesin Eskiehire gitmesi nedeniyle mdahale 27 Maysa ertelenmitir. Fakat Eskiehirde komite ile balants olan herhangi bir kiinin olmamas nedeniyle Menderesin ele geirilmesi sorun olmaktadr. Havaclar arasna szmakta zorlanan komite, son noktann konulaca Eskiehire stanbuldan Agasi eni yollama karar almtr. 26 Mays 27 Maysa balayan gece saat 03.00da stanbulda balayan darbe bir saat iinde nemli ve kilit mevkilerin ele geirilmesi ile tamamlanm ve Ankaradan gelecek olan radyo yaynna odaklanmtr. Fakat stanbul ve Ankara ekipleri arasndaki saat anlamazl nedeniyle stanbul ekibi operasyonu Ankaradan 2.5 saat nce tamamlamtr. Ankarada yaplmayan radyo yayn nedeniyle Orhan Erkanlnn darbeyi stanbuldan duyurma nerisi makul bulunmu ve saat 4.36da Binba Kenan Ersoyun sesinden darbe duyurulmutur.524 Sabah saat 7.50de Menderes Ktahyada Silahl Kuvvetler tarafndan tutuklanrken, zmirden kalkan bir uakta da sembolik lider Cemal Grsel Ankaraya doru umutur. Hkmet stanbul ve Ankarada skynetim ilan etmitir. htilal sylentileri karssnda kendi konumunu glendirmek iin Menderes halka dnmtr. Gl olduu Ege Blgesinde mitingler dzenlemitir. Ankaraya dndnde Harp Okulu rencilerinin gsterisi hkmetin itibarna ar darbe vurmutur. Harp Okulu rencilerinin gsterisi zerine hkmetin bir soruturma balatarak darbe planlarn ortaya kartacandan korkan cunta erken davranarak 27 Mays 1960da darbeyi yapmtr.

522 523 524

Akyaz, a.g.e.,s. 129. peki, a.g.e.,s. 179. peki, a.g.e.,s. 215.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

266 / 1404

ktidar ele geiren subaylarn 27 Mays gnk radyo konumas, eylem amalarn vurgulamalar asndan dikkate deerdir. Partileri kmazdan kurtarmak, partiler st bir ynetim kurmak, serbest seimleri yapmak ve siyasi iktidar tekrar kazanan partiye devretmek, darbecilerin amalarn oluturmutur. nk siyasi partiler siyasi bir kmazda tuzaa dmtr ve bu mdahale kurtulu salar gibi grnmtr. DPliler nn yanls bir darbeden korkmutur fakat ilk bildiriyi okuyan Alparslan Trkein sesini tanyanlar, nn yanls olmayacan bilmektedirler. Zaman mdahalenin niteliini gsterecektir.525 Albay Alparslan Trke 27 Mays 1960 gn saat 15.00de Genelkurmay Bakanlnda yaplan basn toplantsnda darbenin gerekesini aklamtr. Bir gazetecinin Bu sabahki harekt nasl tavsif edebilirsiniz? Bir darbe-i hkmet mi olmutur, yoksa Anayasaya dn m bahis konusudur? sorusu zerine, Alparslan Trke:
Yrrlkteki Anayasa idare tarafndan inenirse o idarenin meruiyeti pheye der. Onun iin biz birka seneden beri memlekette Anayasann ihlal edildiine ahit olduk. Fakat sabrla bekledik ve iten temenni ettik ki bu yol parlamenter nizam iinde mecliste halledilsin. Son bir aylk hadiseler memlekette byk zntye sebep oldu ve demokrasi hayatmz bir kmaza girdi. Fakat btn mit ve beklememize ramen parlamentoda bunun dzelmesine gidilmedi. Diktatrle gidileceinden btn memleket endieye dt ve bu hal ayr partilere mensup vatandalarn mnasebetlerini de g hale soktu. Bu durum karsnda memleketin ve milletin i ve d tehlikelerden korunmas sorumluluunu zerinde tayan Trk Silahl Kuvvetleri, kt ekilde yrtlen bu i mcadelenin memleketin d emniyetini de tehlikeye soktuunu grd. Bunun hem Ortadou blgesinde sulh ve skunu temin, hem de Anayasann her trl tesirden azade bir hale getirilmesi maksadyla Trk Silahl Kuvvetleri kendi sorumluluu dahilinde dzeltmeye karar verdi.

diyerek cevap vermitir.526 Darbeden bir gn sonra dzenledii bir basn toplantsnda Cemal Grsel, idareye el koymann amac, Trkiyede demokrasinin tekrar ortaya karlmasdr demitir. Yeni seim kanununun hazrlanmasndan sonra ynetim, halkn serbest seimine braklacaktr. Grsel, DP de dahil olmak zere, btn partilerin genel seimlere katlmalar iin izin verileceine sz vermitir. 527 Celal Bayarn Bence, 27 Mays, bir fiili durumdur. Bence, askeri ihtilali Osmanldan kalma geleneksel ynetimimizdeki ordu-medrese ibirliinin, kanun yapma ve yrtme gcne kar direnii, mdahalesidir tespiti ile MBKden Orhan Erkanlnn 27 Maysn gerekesi olarak I. Dnya Savandan beri TSKnin savaa girmemesi sonucu, yapacak ilerinin olmadn ve skldklarn belirtmesi, Trk ordusunun profesyonelleme dzeyi hakknda derin kayglar uyandrmtr. Cumhuriyet, Tercman ve Hrriyet gazetelerinin Kahraman Trk Ordusu idareyi ele ald, Byk Trk Ordusuna ithaf desteimiz, ...doruya zlemlerimizi fiili halde gerekletirme erefi kendine den ordu..., Trk Ordusu vazife banda haberleriyle 27 Mays kucaklamalar, Abdi peki, etin Altan, Refi Cefat Ulunayn

525 526 527

Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 194. Cumhuriyet, 28 .5. 1960, s.1.

Feroz Ahmad, Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (19451971) , stanbul, Bilgi Yaynevi, 1976, s. 216.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

267 / 1404

sevinten alayarak darbeyi ven yazlar, 27 Maysla birlikte Trk toplumunda belirli kesimlerin ilk tepkileri olarak gze arpmaktadr. 528 27 Mays darbesinin hemen ardndan yaplan ilk icraatlardan biri 28 Mays 1960 gn saat 03.00dan itibaren, MBKnin 22 Numaral Tebliiyle basn sularndan dolay gzaltnda, tutuklu veya mahkm olan herkesin tahliyesi olmutur.529 Devr-i Sabk yaratmayacan vaat ederek iktidara gelen DPnin akbeti, adeta bir devr-i sabk konumundadr. Gzaltlar esnasnda DPlilerin balarna getirilenler hakknda doru drst bir habere rastlanmamaktadr. Hibir kama teebbs olmamasna ramen kimi DPlilerin hudut boylarnda; kimilerinin ise ykte hafif pahada ar neleri varsa toplayarak, temin ettikleri bir vastayla kaarlarken yakalandklar haberleri verilmitir.530 Henz Yksek Soruturma Kurulu tahkikat devam etmekteyken basnda, yolsuzluklar ve suiistimaller iddia boyutundan arndrlarak unsurlar tamamlanm birer su hviyetine abucak brndrlmtr. Bu dorultuda, gazete manetlerine ekilen u haberlerin hatrlatlmas gerekmektedir:
ehitleri tespit iin komisyon kuruldu. niversitelileri ldrdkten sonra mehul yerlere gmen polisler sorguya ekiliyor. Dikilecek abidenin istismar edilmemesi istendi.531 Partizan valiler birer birer tevkif ediliyor. Ethem Yetkinerin bankada 1 buuk milyon liras olduu tespit edildi; Sarol otomobil kaakl ile megulm.532 K. Aygn, belediye tahvillerini krdrp kendi hesabna toplam. Beki aidatlarnn da yenildii anlalyor.533 Menderes 10 ylda 480 bin lira maa ve tazminat alm. Sabk Babakann 1954 ve 1957 seimlerinde yapt propaganda gezileri iin de yolluk ald tespit edildi.534 Bayar kahve ithali iinde de ortakm.535 Sabk Cumhurbakan 1500 Harbiyelinin imhasnda hi mahzur olmadn sylemi.536

Bunlarla birlikte gazeteler Menderes dnemini diktatrlk ve zorbalk olarak tanmlam ve sonradan dorulanamayan birok iddiay haber yapm, ke yazlarnda da bu haberler kullanlmtr. Brakn haberde doruluk ve drstl, ou zaman insaf snrlar zorlanmtr.

528 529 530

Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler , s. 13. Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1991, s.39.

Mithat Perin, Yassada Facias Cilt 1 (27 Mays Darbesinden damlara Kadar kence Altnda Ezilenlerin Dram), stanbul: Dem Yaynlar, 1990, s.37. 31 Mays 1960. 2 Haziran 1960.

531Tercman, 532Tercman, 533Akam,

12 Temmuz 1960. 13 Temmuz 1960. 9 Haziran 1960. 27 Eyll 1960.

534Milliyet, 535Akam,

536Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

268 / 1404

27 Mays olmasayd Hkmetin ordu mensuplar, aydnlar ve niversite genliine kar silah kullanaca, depolarda ok sayda silah bulunduu, Harp Okulunun imha edilecei,Ardahann Ruslara teklif edildii gibi haberler yaynlanmtr. Ayrca yzlerce rencinin ldrld, cesetlerin ortadan kaybedildii, bir ksmnn Et ve Balk Kurumunun makinelerinde tlerek hayvan yemine dntrld, bir ksmnn ise bilinmeyen yerlere gmld haberleri de bu haberlerle birlikte verilmitir.537 rnein buzhane ve ukurlarda bulunan cesetler 30 Mays 1960 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Ankarada dolaan ayialara atfen haber yaplmtr. Bazen de ayn haber iki farkl gazetede iki deiik kaynaa atfen verilmitir. Gazeteler kamuoyunu bilgilendirmekten ok ou zaman yanl bilgi bombardman ile ynlendirme gayreti ierisinde olmutur. peki ve Coara gre MBK ve Bakanlar Kurulu ihbarlar konusunda gafil avlanm ve byk bir ounluu hibir mspet delile dayanmayan ihbarlar gerek kabul edilip derhal kamuoyuna duyurulmasnda fayda grlmtr.538 Darbe sonras haberlerdeki en ilgin noktalardan biri de Menderes ve dnemini ktlemek iin zaman zaman dini ierikli haberler yaplm olmasdr. rnein Menderesin otel dairesindeki aramada ayakkablar altnda bir Kuran- Kerim bulunduu gndeme getirilmitir. Benzer ekilde Msrda yaynlanan bir gazetenin darbenin ardndan Menderes hkmetinin dini kullanp iktidara geldii ancak sonradan dini unuttuu eklindeki yorumlarna yer verilmitir. Hrriyet gazetesinde 30 Mays tarihinde Asm Can imzasyla kan ve stanbuldaki gsteriler srasnda len Turan Emeksizin cenazesini ykayan hocann mukaddes bir varla dokunduu eklindeki ifadeleri ayr bir u rnek oluturmutur. lgin bir ekilde d basnda kan haberlerin tamamn 27 Mays darbesine destek veren haberler oluturmutur. Ancak ou defa referanslar konusunda gerekli hassasiyet gsterilmemitir. rnein 29 Mays tarihli Tercman gazetesinde Los Angelestaki bir gazetenin muhabiri olduu iddia edilen Waldo Drakee atfen Amerika ve Avrupada Trkiyeden dnyann en medeni lkesi diye bahsedildii eklindeki haberde Drakein hangi gazetenin muhabiri olduu, grlerinin hangi tarihte ve hangi gazetede ktna dair bir bilgi yer almamtr. O dnemde yabanc basnda ya darbeyi eletiren hibir haber ve yorum kmam, ya da bunlar gazeteler tarafndan sansr edilmitir. Haberler gibi ke yazlarnda da 27 Mays 1960 darbesi aka desteklenmitir. Bu balamda Tercman gazetesinde ilgin bir gelime olmu ve daha nce genelde Pazar gnleri ikinci sayfada eitli konularda yazlar kan Haldun Taner, darbenin ardndan gazetenin bayazlarn yazmaya balamtr. Yazlarnda Menderes hkmetini hrriyet dmanlar olarak tanmlayp kyasya eletiren Tanere gre darbeden kartmamz gereken asl ders kurtuluun partilerde deil, partiler dndaki milli kuvvetlerde olduudur. Taner demokrasinin koruyucusu olarak tanmlad bu manevi kuvvetlerin politikaclar kapsamadn, genlik, niversite ve ordudan olutuunu belirtmitir. Ayn gazeteden Kadircan Kafl da 27 Mays kalemle balayp klla sonulanan bir hrriyet sava olarak tanmlamtr. Ke yazarlar darbecilere akl vermeyi ihmal etmemi, zellikle DPli politikaclara yumuak davranlmamas konusunda onlar uyarmtr.539

537

Henz yarglamalar balamadan, MBK rtibat Brosu tarafndan hazrlanm ak bir ithamname niteliindeki u brore bkz. Yassada Bror: Ekim 1960, stanbul: T. C. Mill Birlik Komitesi rtibat Brosu, 1960. peki ve Coar, s.312. rfan Nezirolu, Trkiyede Askeri Mdahaleler Ve Basn 1950-1980, Ankara, Trk Demokrasi Vakf Yaynlar, 2003.

538 539

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

269 / 1404

Darbenin ardndan gazetelerde 27 Maysa muhalif hibir haber veya yorum yaplmamtr. Darbenin basn zerindeki etkisi sonraki yllarda da devam etmitir. Byle bir ortamda yaplan 27 Mays 1960 hareketi ordunun bir darbesinden ok, DP iktidarnn siyasi darbesine kar yaplm bir kar-darbe niteliindedir. Trkiyede sosyoekonomik koullarn bir ara dzeldii bir dnemden sonra, bir takm siyasi gerilimler yaanm ve nihayetinde Trkiyede yaklak her on senede bir yaplacak darbeler dnemi balamtr. Bu ekilde Cumhuriyetin bandan beri, en bunalml dnemlerde dahi korunmaya allan sivil ynetim kural, ok ar bir yara almtr. O gnden sonra Trkiyede askeri ynetim, daima aklda tutulmas gereken bir olaslk olarak ortaya km, lke ynetiminde derin bir bunalm belirdii her sefer, artk gzlerin orduya evrilmesi bir alkanlk haline gelmitir. Geri, Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetimini srekli olarak stlenme eilimlerini kendi iinde bastrmay baarmtr ama bu tutum, ancak olaan dnemlerle snrl kalmtr. Olaanst dnemlerde ise, kendini artk aka rejimin bekisi sayan ordu, gerekli grd her vesilede sivil ynetime karmaktan geri kalmamtr. 27 Mays 1960tan sonra, bu mdahalelerin en nemlileri, 12 Mart 1971 ile 12 Eyll 1980de gereklemitir. Bunlarn dnda, sonuca ulamayan birtakm askeri giriimler de olmutur. Ayrca olaan dnemlerde bile ordu etkeni, siyasal yaamn deimez verisi haline gelmitir.540

Milli Birlik Komitesi Dnemi


Milli Birlik Komitesinin Yapsal Analizi Merkezi Ankarada olan hareketin fiili lideri Cemal Madanolunun ars zerine bakentte toplanan bilim adamlar, mdahaleyi baaryla sonulandrm olan ordu mensuplarna iki tavsiyede bulunmulardr. lk gn muhafaza edilmek zere cumhurbakan, TBMM bakan, babakan, bakanlar, milletvekilleri v.s. derhal tutuklanmal ve gerekli anayasa dzeni kuruluncaya kadar lke ynetimine Silahl Kuvvetler adna bir heyete el konulmaldr. Liderlii kabul edeceini cunta mensuplarndan birine (Sadi Koa) daha nce bildirmi olan Orgeneral Cemal Grsel de bu arada zmirden gelerek, hareketin bana gemitir. Grselin bakanlnda ilk toplantsn yapan yeni hkmet u kararlar almtr:
1)Maddi durumu normale evirmek iin kararlar alnmas, 2)Parti ayrm gzetmeksizin herkese adaletle davranlmas, 3)Btn parti faaliyetlerini yasaklayarak, ekime ve tartmalardan kanlmas, 4) Hrriyetleri kstlayan kanunlarn kaldrlmas, 5) Mali ve ekonomik durumun dzeltilmesi iin kararlar alnmas, 6) DP hkmeti tarafndan yabanc devletler hakknda alnm olan btn kararlarn yrrlkte tutulmas, 7) D siyasette, barn temel ilke olarak kabul edilmesi.541

Grselin teklifiyle komitede, kara, hava, deniz ve jandarma kuvvetlerinin temsil edilmesine de nem verildi: Grsel hari 37 yeden meydana gelen heyet, 12 Haziran 1960 gn, l Sayl kanunla birlikte ilan edildi.

540 541

Eroul, a.y. Cumhuriyet, 31.05.1960. s. 1.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

270 / 1404

27 Maystaki Rtbesi /Ad ve Soyad

27 Mays Esnasndaki Durumu


KKK iken emekliliini beklemek zere zmir'de mecburi izinli 1.Ordu Komutan KKK Lojistik Bakan Kara Harp Okulu Komutan KKK Personel Bakanl Birinci Muavini. KKK Harekt Bakanl Kurslar ubesi Mdr Cumhurbakanl Muhafz Alay Komutan Genelkurmay Bakanl Harekt Dairesi Harekt ube Mdr Genelkurmay Bakanl Plan ve Harekt Dairesi 5. ubede. 61. Piyade Tmeni Topu Komutanl 242. Sahra Topu Taburu S.3 ayn zamanda stanbul Skynetim Komutanl Harekt Bakan Yrd. Genelkurmay Bakanl Plan ve Harekt Dairesi CENTO ubesi Mdr Milli Savunma Bakanl NATO Koordinasyon ubesi Mdr Hava Harp Akademisi Hava Tabiye ve Strateji Ders Grubu ve Planlama Grubu Bakan. Hava Harp Akademisi Hava Harp Silah Vastalar retmeni Mill Savunma Bakanl Genel Sekreterlii Harekt Subay KKK Personel Bakanl Erkn ubesi Mdr Genelkurmay Bakanl Harekt Dairesi Plan ve Prensipler ubesi. 4.Tmen 13.Topu Taburu Komutan KKK Harekt Bakanl, Harekt ve Planlama Dairesi Harekt ubesinde grevliydi. Genelkurmay Harekt Bakanl Plan ve Harekt Dairesi CENTO ubesinde grevli 28. Tmen 229. Piyade Alay 1. Tabur Kumandan Muavini ve 28. Tmen Harekt ubesi Mdr Vekili. 43.Svari Alay II. Grup Komutan Kara Harp Akademisinde retmen. 3. Zrhl Tugay Piyade Tabur Komutan Davutpaa 3. Zrhl Tugay 3. Tank Taburu Kumandan 61. Piyade Tmen Harekt ve eitim ubesi Mdr ve stanbul 1. Asayi Blgesi Kurmay Bakan Hava Harp Akademisi 2. snf rencisi Deniz Harp Akademisi 2. snf rencisi Deniz Harp Akademisi rencisi

15 Ekim 1961 Seimleri Sonrasndaki Konumu


26 Ekim 1961'de Cumhurbakan Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yeliini reddetmi, 1966da Cumhurbakan Cevdet Sunay tarafndan kontenjan senatr olarak atanmtr. Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi sonradan mstafi 12 Eyll 1960'da trafik kazasnda ld Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi sonradan mstafi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi, 8 Austos 1962de vefat etmitir. Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Orgeneral Cemal Grsel Orgeneral Fahri zdilek Tmgeneral Cemal Madanolu Tugeneral Stk Ulay Tugeneral rfan Batu Kurmay Albay Ekrem Acuner Kurmay Albay Osman Kksal Kurmay Albay Fikret Kuytak Kurmay Albay Sami Kk Kurmay Albay Mehmet zgne Kurmay Albay Muzaffer Yurdakuler Kurmay Albay Alparslan Trke Hava Kurmay Albay Mucip Atakl Hava Kurmay Albay Haydar Tunkanat Kurmay Yarbay Kadri Kaplan Kurmay Yarbay Suphi Karaman Kurmay Yarbay Sezai Okan Kurmay Yarbay Ahmet Yldz Kurmay Yarbay Refet Aksoyolu Kurmay Yarbay Orhan Kabibay Kurmay Yarbay Mustafa Kaplan Kurmay Binba Vehbi Ers Kurmay Binba Suphi Grsoytrak Kurmay Binba kran zkaya Kurmay Binba Orhan Erkanl Kurmay Binba efik Soyuyce Hava Kurmay Binba Emanullah elebi Deniz Kurmay Binba Selahattin zgr Deniz Kurmay Binba Mnir Kseolu

Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi

Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi 13 Kasm 1960'ta Yeni Delhi hkmet maviri Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi 13 Kasm 1960'ta Brksel hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Lizbon hkmet maviri Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi 13 Kasm 1960'ta Mexico City hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Kopenhag hkmet maviri Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi 13 Kasm 1960'ta Stokholm hkmet maviri

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

271 / 1404

30 31 32 33 34 35 36 37 38

Tank Binba Muzaffer Karan Piyade Binba Fazl Akkoyunlu Tank Binba Dndar Taer Kurmay Yzba Numan Esin Kurmay Yzba Muzaffer zda Kurmay Yzba Kamil Karaveliolu Jandarma Yzba Ahmet Er Kdemli Yzba Rfat Baykal Personel Yzba rfan Solmazer

Zrhl Birlikler Okulu Tank Taburu Kumandan Genelkurmay Bakanl Kla Kumandanl Harekt Eitim Subay 5. Zrhl Tugay 1. Tank Taburu kinci Blk Kumandan 86. Piyade Alay Birinci Blk Kumandan Kara Harp Akademisi 2. Snf rencisi Kara Harp Akademisi 2. snf rencisi Zeytinburnu Kaza Jandarma Kumandan Ankara Personel Okulu Karargh Birlii Kumandan Harp Okulu deil, Muamele Memuru Okulu mezunudur.

13 Kasm 1960'ta Oslo hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Kbil hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Rabat hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Madrid hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Tokyo hkmet maviri Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi 13 Kasm 1960'ta Trablusgarp hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Tel-Aviv hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Lahey hkmet maviri

Komite yelerinin aa kmas dier asker kiilerden farkllatrlmas iin yeil yakal beyaz ceketler giymeleri nerilmi, ancak bu neri kabul edilmemitir.542 27 Mays darbesinin hiyerari d bir mdahale olduu biliniyor; darbenin hemen sonrasnda aklanan MBK yelerinin rtbeleri yzba ile orgeneral arasnda olup; generallerin adedinin sadece be olduu, bunlardan birinin ise darbenin zerinden henz drt ay bile gemeden vefatyla bu saynn drde indii grlmektedir. 543 38 yeli ilk komitede, iki orgeneral; bir tmgeneral, iki de tugeneralin yer ald anlalyor. Geriye kalan 33 yenin rtbeleri ise yle: 9 albay; 7 yarbay; 11 binba; 6 da yzba. 33 yenin 27sinin kurmay olduu 6snn ise kurmay olmad grlmektedir. MBKnin kuruluu esnasnda olanlar, darbenin iinde bizzat bulunanlar tarafndan hatralarda ayrntlaryla anlatlmtr. Bir kere genel olarak hareketin hazrlk safhasnda youn olarak bulunmayan kimi yelerin MBK kurulur kurulmaz komitenin iinde yer alrken, zellikle ellili yllarn ikinci yarsndan itibaren hzlanan rgtlenme safhasnda bizzat kurucu olarak bulunan kimi isimlerin komiteye dhil edilmemeleri byk d krklklarna neden olmutur.544 Bunlarn belli ballar u isimlerdir: Talat Aydemir, Dndar Seyhan, Sadi Koa, Adnan elikolu, Emin Aytekin, Seluk Atakan, Necati nsalan, Ferruh Gven. Komiteye dhil edilen generaller ise srf ordu tabannda hkim olan, bata, bir general grme hissiyatn tatmin vazifesini grmekteydiler.545 Kara Kuvvetleri Komutan Org. Cemal Grsel, orduda babacanlyla ok sevilen Cemal Aa lakabyla tannan bir ahsiyettir. hretini sonradan ierii deitirilen, dnemin Milli Mdafaa Vekili Ethem Menderese yazd 3 Mays 1960 tarihli mektup ve ardndan Kara Kuvvetleri personeline hitaben kaleme ald veda mesajnda kulland cmlelere
542 543 544

peki, a.g.e. , s. 290. ld tarihteki rtbesiyle Tmg. rfan Batu.

Erkanl, 27 Mays sonras kurulan Milli Birlik Komitesine ye olacaklarn dnen, ancak bandan beri almalarna ramen o dnem yurtdnda bulunan Dndar Seyhan, Talat Aydemir ve Sadi Koan Komiteye alnmam olmalar dolaysyla kendilerini sonuna kadar affetmediklerini belirtiyor. Bkz. Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular, s.23. Bu hatratn kritik edildii bir alma iin bkz. Cengiz Sunay, Orhan Erkanlnn Anlar Ekseninde 27 Mays ve Sonras,Trkiye Gnl, Say: 93, BAHAR 2008, 8496.

545

Bunlardan biri olan Org. Fahri zdilekin yaad tereddt iin bkz. Mehmet kran zkaya, Adm Adm 27 Mays, stanbul: leri Yaynlar, 2005, s.192.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

272 / 1404

borludur.546 Komiteden 13 Kasm 1960ta tasfiye edilen 14 ye haricinde, dierlerinin adn sitayile andklar Cemal Grselin yine dnemin Genelkurmay Bakan Org. Rt Erdelhunun grev sresinin uzatlmas nedeniyle aslanl kapya giden yoluna ta konmas karsnda iktidara ok kzgn olduu sylenir.547 Grsel, omzunda tad drt yldza ramen komitede etken deil edilgen bir konumdadr. yle ki, son derece riskli bir i baaran subaylarn, hareketin bana srf rtbesinden dolay getirdikleri bu ismin, toplanan bu subay kitlesine hitaben sarf ettii ilk cmle manidardr.548 Komitenin iki numaral orgenerali ise Fahri zdilektir. zdilek, dnemin 1. Ordu Kumandandr; zellikle 28 Nisan 1960taki stanbul niversitesi olaylar esnasnda sorumluluk sahibidir. Hkmet yanls bir kumandan olmasa da darbe kart biri olduu sylenemez; yani iki tarafa kar da ntrdr. Altndakilerin niversite rencilerinin nmayileri karsnda taknd hogrl tavr sayesinde, Ankaradaki mevkiida gibi sert tutum taknlmam olmas talihi olmutur.549 Komisyonun dinledii efik Soyuyce, zdilekin darbeden haberdar olduunu ve bu sebeple MBKne alndn iddia etmitir:
Mesela, 27 Mays aslnda generallerin haberi olan bir harekettir, Ordu Kumandannn haberi vardr, rfi dare Birlikleri Kumandan Ali Keskinerin haberi vardr, Fahri zdilek Ordu Kumandan, imdi bunlarn haberi var, emirkumanda iinde, bunlara Buyurun, gelin. dendii zaman Ordu Kumandan Fahri zdilekin Mill Birlik Komitesi yesi yaplmas, haberi olduu iindir; Ali Keskinerin 2nci Ordu Kumandan yaplmas tmgeneral rtbesiyle, beraberliin bir sonucudur.550

Oysa bu soruya olumsuz cevap veren Hava Kuvvetleri Komutan Org. Tekin Arburun enterne edilmitir. Genelkurmay Bakan Org. Rt Erdelhun ile Ankara rfi dare Kumandan Korg. Namk Argn akbeti ise hazindir. Fahri zdilekin uzun bir siyasi gemii vardr; 19 yl tabii senatr, 12 Eyll darbesinden sonra Danma Meclisi yesi, 1983 seimleriyle de Halk Parti Konya milletvekilidir. smi 12 Mart dneminde de gndemde olan Tmg. Cemal Madanolu dierlerinin aksine Cumhuriyet Senatosunda MBK yelerinin atand tabii senatrl reddetmitir. 1966da dnemin Cumhurbakan Sunay tarafndan kontenjandan senatr yaplmtr. Tug. Stk Ulay ise hakknda DPlilerin en fazla ihanete uradklarn ifade ettikleri isimlerden biridir. Ulayn MBKnin havac yelerinden Haydar Tunkanatla birlikte 1961 seimleri sonrasnda cumhurbakanlna adayln koyan Ord. Prof. Dr. Ali Fuad Bagili, adayln geri ekmeye zorlayanlardan biri olduu iddia edilmektedir.551 Cumhuriyet Senatosu tabii yeliinden sonradan istifa etmitir.
546

Mektubun asl Trketedir. Bkz. Hulusi, Turgut, Trkein Anlar (ahinlerin Dans), stanbul: ABC Basn Ajans Yaynlar, 1995, numaralandrlmam son sayfaya bkz. Fruzan Tekil, Trk Demokrasisi inde Sleyman Demirel, stanbul: Gktrk Yaynlar, 1978, s.126. zkaya, Adm Adm 27 Mays, s.211.

547 548 549

Ankara rfi dare Kumandan Korg. Namk Argn darbeciler nezdindeki mevkiini gstermesi bakmndan u satrlara dikkat: Fahri zdilek hepimizin iini ferahlatmt, amma Arg ok, hem de pek ok bulandrmt. Onda kafatas vard, beyin yoktu; eref yoktu, fakat byk bir ikembe vard. Bunda btn ordu mttefikti, Avni Elevli, Hrriyet in (27 Mays 1960 Devrimi), Ankara: Yeni Desen Matbaas, 1960, s.96.

550

efik Soyuycenin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 15.30 18.24]. ymen, Bir htill Daha Var 19081980, s.342; Stk Ulay, Giderayak, stanbul: Ad Yaynlar A.. 1996. Stk Ulay, Harbiye Silh Bana! (27 Mays 1960) (General Stk Ulayn Anlar), stanbul: Ar Matbaas, 1968, s.231.

551

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

273 / 1404

Tug. rfan Batu ise darbe esnasnda KKK Personel Bakanl Birinci Muavini olarak vazifelidir ve hibir hatratta 27 Maysn ne hazrlk, ne de icra safhasnda ismi gemez. 12 Eyll 1960ta baka bir komite yesi olan kran zkayayla birlikte geirdikleri trafik kazas sonucu hayatn kaybetmitir. MBK yelii dnda Ankara Valilii ile de vazifelidir.552 Komitenin kurulmu iktidar yetkilerine sahip olmas, egemenlik yetkisini mutlaka millet adna kullanaca anlamna m gelecei nemli bir soru olarak kmaktadr. Egemenlik yetkisinin millet adna kullanlaca varsaym, milletin temsili ile mmkndr. Milletin temsil etmenin hukuki sonucu ise tasarruflarn herkese uygulanabilir nitelikte, genel ve objektif olmasdr. te yandan, kurucu iktidarn kurulu usuln dzenleme yetkisini kendine tanyan komite bu yetkisini bunu demokrasi ile kaytlamtr. Kurucu iktidarn kurulmasnda demokrasi sorunu, btn siyasal glere kurucu iktidara katlma imkan verilip verilmedii ile zlebilir. Komitenin kurucu iktidar baz siyasal glere kar kapamas, kurucu iktidar dzenlemede egemenlik hakkn millet adna kullanmayacan gsterecektir. Komitenin bu yetkilerini nasl kulland sorusuna, Kurucu Meclisi dzenleme, zellikle Temsilciler Meclisini kurmada getirdii kaytlar ve hak ve zgrlklere ilikin ilemleri incelenirken cevap verilebilir. Komitenin alma usul ve kullanaca yetkilerin nitelii konularndaki zmlemelerin gsterdii, Komitenin hakimiyet hakkn millet adna kullanmayabileceidir. Bir baka deyile komitenin hakimiyet hakknn millet adna kullanacan gsteren hibir hukuki gvence yoktur.553 Orgeneral Cemal Grsel kendisinin MBKnin bakanlna, hkmetin babakan olmasna, vekleten Mill Savunma Bakanlna ve Bakomutanla getirilmesine, MBK tarafndan karar verildiini iln etmitir. Daha sonra ayn gn Grsel kabineyi kurmu olduunu bildirmitir. Kabine yeleri, ilk atananlar, grevleri, daha sonraki dnemlerde ilk atananlarn yerine atananlar ve atanma tarihleri yledir:
Devlet Bakan, Babakan ve Milli Savunma Bakan: Org. Cemal Grsel, Devlet Bakan. ve Babakan Yardmcs: Fahri zdilek, (22. 10. 1960), Devlet Bakan: mil Artus, Devlet Bakan: efik nan, Hayri Mumcuolu (06.09.1960), Devlet Bakan: Nasr Zeytinolu (06.09.1960), Adalet Bakan: Abdullah Pulat Gzbyk, Amil Artus (Devlet Bak.)(27. 08.1960), ileri Bakan: Tmgeneral Muharrem hsan Kzlolu, Dileri Bakan: Selim Sarper, Maliye Bakan: Ekrem Alican, Kemal Kurda (26.12.1960) , Milli Eitim Bakan: Prof. Fehmi Yavuz, Prof. Bedrettin Tuncel (10.09. 1960) , Milli Savunma Bakan: Fahri zdilek (Birinci Ordu Komutan ve stanbul MBK Bakan) (09.06.1960), Hseyin Ataman (22. 10. 1960), Bayndrlk Bakan: Dani Koper, Prof. M. okdoan (12.09. 1960), Ticaret Bakan: Cihat ren, Mehmet Baydur (06. 09. 1960), Salk ve Sosyal Yardm Bakan: Prof. Nusret Karasu, Prof. Dr. Ragp ner, (06. 9. 1960), Gmrk ve Tekel Bakan: Fethi Akn, Tarm Bakan: Feridun stn, Prof. Osman Tosun (29.08.1960) , Ulatrma Bakan: Tugeneral Stk Ulay, alma Bakan: Prof. Cahit Talas, Rait Beerler (06. 09. 1960) , Sanayi Bakan: Muhtar Uluer, ahap Kocatopu (06.09. 1960) , Basn-Yayn ve Turizm Bakan: Zht Tarhan,

552

Bkz. Hikmet zdemir, Siyasal Tarih (19501960),Sina Akin (Yay. Yn.), ada Trkiye 19081980, C4. stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s.231. Doru, a.g.e.,s. 59-60.

553

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

274 / 1404

mar ve skn Bakan: Orhan Kubat, Prof. Fehmi Yavuz (27.08.1960).554

Kabinede 4 subay, 3 hukuku, 3 profesr, 6 idareci ve 3 teknisyen yer almtr. simlere bakldnda partiler st olan bu kabinenin askerlerle aydnlar arasnda balant kurduu grlr.555 Darbenin icra heyeti olan MBK 28 Mays 1960 tarihinde kurulan yeni hkmet ve MBK arasndaki mnasebetlerin hukuki ynden dzenlenmesi iin, Geici Anayasay hazrlamak zere, niversiteden Hseyin Naili Kbal, Hfz Veldet Velidedeolu, MBKden Muzaffer zda, Numan Esin ve Devlet Bakan Amil Artustan oluan bir komisyon kurmutur. Kubalnn bakanlnda almalara balanm556ve Geici Anayasa 1924 tarih ve 491 sayl Tekilt Esasiye Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesi Hakknda Geici Kanun adyla, 12 Haziran 1960 tarihli 1 numaral kanun olarak yaynlanmtr.557 Milli Birlik Komitesi ve Ordudaki atmalar, Temizlik Harekat ve 14ler Olay Darbeyi yapanlarn yer ald MBKnin kurulmasyla birlikte yelerin ounun askerlik grevlerinden ayrlmas ile MBK ve rtbe olarak kendilerinden aa subaylardan oluan bir rejime kar kendilerini sorumlu durumda bulan muvazzaf komutanlar arasnda baz ciddi gerilimlere neden olmutur.558Tartmalar bu minvalde devam ederken ordu iinde eksiltmeye gitme zorunluluu hususunda teden beridir dnlen tedbir uygulamaya konulmutur. Trk ordusunun rtbe silsilesinin tepesi stne duran bir piramide benzedii; bunun bir hal aresinin olduu fakat eer tm muhtemel tepkileri gsleyecek bylesi gl bir idare varken bu harekete giriilmedii takdirde bir daha bu yapnn dzeltilemeyecei fikri hemen herkeste hkimdir.559 Nihayet hazrlanan bir listeyle mesele zme kavuturulmutur. 235 general/amiral ile 5000 civarnda subay emekliye sevk edilmitir. Gerekenin st rtbelerdeki ikinlik olduu eklinde aklanmasna ramen, emekliye sevk ilemlerinin dk rtbeli subaylar da geni oranda kapsamas, beklenen tepkinin domasn kanlmaz klmtr. Ordudan zorunlu emekliye sevk edilen bu grup rgtlenerek, ksa ad EMNSU olan Emekli nklp Subaylar derneini kurmutur.560 Bir dier operasyon da niversitelerde yaplm, 147 retim elemannn iine son verilmitir.561 Her iki cenahta da byk tepki yaratan bu dzenlemeler MBKnin gcnden ok ey gtrmtr. zellikle 147ler meselesinde fevri davrandklarn itiraf eden Orhan Erkanl, bu hususta unlar sylemektedir:
Her trl kanaate, inana taarruz ediyorduk; solcusunu da sacsn da atyorduk. Doum yeri arkta olan Krt diye, namaza gidenleri softa ve gerici diye, kitab olan, almtr diye, kitapszlar kitapsz diye, talebeye ciddi davranan kaba ve sert diye, samimi hareket edenleri laubali diye, kzlarla fazla ilgileneni ahlaksz diye damgalyorduk. Solcu, sac, mason, Krt, gerici, cahil, tccar, kitapsz,
554

Kazm ztrk, Trkiye Cumhuriyet Hkmetleri ve Programlar, stanbul, Ak Yaynevi,1968, Cumhuriyet, 29 Mays 1960, s. 1. peki, a.g.e.,s.292. Resmi Gazete, 14 Haziran 1960, Numara: 10625. Hale, Trkiyede Ordu, s.110. Alparslan Trke, 27 Mays 13 Kasm 21 Mays ve Gerekler, stanbul: Hamle Basn Yayn, 1996, s.48.

s. 456457.
555 556 557 558 559 560

Basna olayn aksedi biimi iin bkz. 235 General dn emekliye ayrld, Akam, 4 Austos 1960. Bunu, 25 hizmet yln dolduran 885 astsubayn emekliye sevki izledi, bkz. Milliyet, 23 Eyll 1960. Walter F. Weiker, 1960 Trk htilli, ev. Mete Ergin, stanbul: Cem Yaynevi, 1967, s.74 vd.

561

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

275 / 1404

politikac, vs. gibi sfatlar sk sk kullanlyor, bu barajlar aabilenler ierde kalyorlard.562

27 Maysta kendilerine MBK yesi adn veren bir grup gen subayn, ordu adna lke ynetimine el koyarak gerekletirdikleri ortak giriime ramen aralarnda bir gr birlii bulunmamaktadr. MBKnin yeleri arasnda, ksa sre sonra, iktidarda kal sresi, seim tarihi, reformlar v.b. konularda anlamazlklar kmtr. 27 Maysta ihtilali yaptk ama 28 Maysta ne yapacamz bilmiyorduk diyen Orhan Erkanl aslnda MBK iinde ve orduda var olan farkllamay da yanstmtr. htilali yapalm arkas gelir, kervan yolda dzelir mant zerinden yaplan ihtilal gerekleince blnmelerin ba gstermesi kanlmaz olmutur. Grsel gibi st rtbeli komutanlar iin esas ama iktidar olabildiince abuk seilmi hkmete devretmektir. Alt rtbeli subaylarn ou ise daha radikal toplumsal, ekonomik ve siyasal reformlar yapmak iin iktidarn uzun bir sre ellerinde kalmas taraftardrlar. Dolaysyla amalar ve yntemler konusunda bir atma rejimin iinde bandan itibaren vardr. MBKyi karmakark bir hizipler koalisyonu olarak tanmlayan Feroz Ahmad, Komitenin bu kadar byk ve hantal olmasn da temsil edilmek isteyen ve hibiri dieriyle uzlatrlamayan pek ok gizli grubun var olmasna balamtr.563 MBK yeleri rtbe fark gzetilmeksizin eit statde olduklar; devlet protokolnde ise en stte olduklar kabul edilmitir. Hatratlarda komite yelerinin daha komite kurulurken aralarnda asgari bir fikir birliinin olmad; zellikle iki komite yesi olan Alparslan Trke ile Sami Kk etrafnda toplanan iki farkl gruplamann mevcut olduundan bahsedilmektedir.564 Trke ve etrafndakiler tarafndan, meselenin DPnin iktidardan uzaklatrlmasyla bitmedii; uzun bir gei devresinde yaplacak reformlardan sonra seimlere gidilmesi gerektii; hatta bu devrenin sonunda komitenin partileerek siyasi hayata mdahil olmas lzumu savunulmaktadr. Kk ve evresi ise biran evvel kurucu meclisin tekiliyle anayasa almalarnn balatlmas ve verilen sze sadk kalnarak iktidarn sivillere devri taraftardr. Her iki grn de ordu iinde taban ve taraftarlar vardr. Bu srete uzlamann vaki olmamas halinde ba gsterecek blnmenin, komiteyle snrl kalmayacan gelien olaylar ispatlamtr.565 Nitekim blnmenin ilk emareleri, Trke ve ekibinin lk ve Kltr Birlii ismindeki projelerinin yaratt tepkiyle grlmeye balamtr. 1944 tutuklamalarnda yarglanan Trkein zerine atl faizm sulamalarnn da etkisiyle bu projenin grd tepki byk olmutur. Trke bu projeden sadece vazgeirilmekle kalmam; fiilen babakanlk yetkilerini kulland babakanlk mstearlndan da ayrlmak zorunda braklmtr. Yerine atanan CHP eilimli Hilmi ncesuluya grevini devretmitir.566 Sivil kanattaki mcadelenin iki ynnde de bir baka mnakaa, Ord. Prof. Dr. Sdk Sami Onar ile Do. Dr. Muammer Aksoy arasnda yrtlmtr. Onar, korporatist bir meclisten yanayken Aksoy partilerin temsili esasna dayanan bir meclisi savunmaktadr.567 Bu ikili arasndaki mcadelenin ak bir kavgaya dnmesi, komiteye de sirayet etmi; kurucu meclisin tekili iin gereken anayasa
562 563 564 565 566

Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular s.47. Ahmad, Modern Trkiye..., s. 153. peki ve Coar, htilalin yz, s.435 vd. Er, Hatralarm ve Hayatm (27 Maystan 12 Eylle, Ahmet Yeseviden Yunus Emreye), s.113. Muammer

Er, Hatralarm ve Hayatm (27 Maystan 12 Eylle, Ahmet Yeseviden Yunus Emreye), ss. 113114. Taylak, 27 Mays ve Trke, stanbul: Hamle Yaynclk, 1994, s.127 vd.
567

peki ve Coar, htilalin yz, s.442 vd.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

276 / 1404

deiiklii, geici anayasaya gre MBK yelerinin bete drdnn oluruna bal bulunduundan ve uzun bir gei devresini ngren yelerin bu orann salanmasnn nnde engel olduundan mesele kmaza girmitir. Birinci eilimde olanlar (arlar), yllardr darbe hazrl iinde olmular, gleri snrl olduundan dier gruplarla ibirlii yapmak zorunda kalmlardr. Bu 21 subaydan 14, lmllar tarafndan 13 Kasm 1960ta tasfiye edilerek yurt dna srgne gnderilmilerdir.568 Ilmllar ise hukuki ve siyasi dzenlemeler yapldktan sonra hemen seimlere gidilmesini ve meclise, iktidarn teslimini dnmektedirler.569 13 Kasm 1960ta sabaha kar belirlenen 14 kiilik listede ad bulunanlarn evlerine tebligatn yaplmas ile tasfiye hareketi balamtr. 14ler dnyann eitli yerlerinde bulunan bykeliliklere mavir olarak atanmlardr. Talat Aydemirin yazd gibi 13 Kasm devrimcilerin kendi ocuklarn yedii sessiz bir devrimdi. Bizler de kullanlmtk.570 14 kiilik liste oluturulurken aslnda listenin iinde yer almas dnlp sonradan vazgeilen en az ye daha vardr. Bunlarn Ahmet Yldz, Suphi Karaman ve Mehmet zgne olduu iddia edilmektedir.571 Bilindii gibi 38 kii olarak kurulan komite ilk drt aynda bir yesini fire vererek 37ye dmtr. Tasfiye edilen 14 yeyle bu kez 23 kiiye dmtr. Listeye yukardaki isim de eklenseydi yeni MBK bu defa 20 yeye decek; bu da komitenin bir aznlk tarafndan istismar edildii tezini zayflatacaktr. Bu nedenle, dier unsurlar bir tarafa, listenin tespitinde bu dncenin ana amil olduu sylenebilir. Yeni komitenin kurucu meclisin tekiline imkan verecek bete drtlk olurla anayasa deiikliini yapacak kvama geldii artk sylenebilmektedir. Nitekim yeni komite tasfiyeden sonra bu deiiklii yaparak Kurucu Meclisin kurulmasna dair kanunu karmtr.572 Aadaki tablo incelendiinde ilk MBKde kurmay olmayan btn subaylarn 14lere dhil edildikleri gzlenmektedir. Tasfiye edilen subaylar iindeki hibiri komu bir devlete gnderilmedikleri gibi; Brksele gnderilen Kabibay dndaki hibirinin nemli d merkezlerde grevlendirilmedikleri anlalmaktr. Aralarndaki irtibat yz yze yapmalar imknn olabildiince kstlamak amacyla olsa gerek, sekizi Avrupaya Dou ve Gneydou Asyaya; biri Ortadouya; ikisi de Kuzey Afrikaya gnderilmilerdir. Atina, Sofya Bkre, Belgrad, Tiran, Viyana, Budapete, Bonn, Londra, Paris, Roma, gibi Avrupa; am, Badat, Tahran, Beyrut, Kahire gibi Ortadou bakentlerinin hi dnlmemesi manidardr. 14lerin buna ramen Brkselde toplanma imkn bulduklar; Trke ve Kabibay arasndaki liderlik mcadelesi sebebiyle anlaamayarak daldklar bilinmektedir.573 14lerin varl, yurtta kalan farkl cuntalamalar asndan, tabanlarn kendi yanlarna ekebilmek asndan nemlidir. Hemen her nve 14lerle olan irtibatn gereke gstererek genilemek,

568 Hikmet zdemir, Siyasal Tarih, 19601980, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980 (Mete Tunay, Cemil Koak, Hikmet zdemir, Korkut Boratav, Selahattin Hilav, Murat Katolu, Ayla dekan), stanbul, Cem Yaynevi, 1992, s. 193-194. 569

Alparslan Trke, 27 Mays, 13 Kasm, 21 Mays ve Gerekler, Dokuz Ik Yaynevi, stanbul, Ahmet Sait Matbaas, 1977, s. 4245. Seyhan, a.g.e., s. 119. peki ve Coar, htilalin yz, s.476 vd.

570 571 572

MBKnin 14 yesi affedildi, ikinci MBK kuruldu. Grsel tasfiye sebebini aklad. Devlet Bakan, komitedeki fikir ayrlklarnn millette endie ve itimatszlk yarattn syledi. Kurucu Meclis yakn zamanda almaya balayacak. Bundan sonra hibir messesede tasfiye olmayacak son cmle ne kadar anlaml deil mi? Milliyet, 14 Kasm 1960.
573

Numan Esin, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005, s.219 vd.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

277 / 1404

glenmek kararndadr.574 14lerin ya ortalamas 37; dierlerinin ya ortalamas ise 43tr. Buna gre komitenin gen yelerinin en az bir seim dnemi ynetimde kalma yanls; dierlerinin ise biran evvel seimlerin yaplarak iktidar sivillere devretme yanls olmalarnn bununla bir ilgisi olup olmad sorgulanmaldr. 14ler konusunda son olarak sylenmesi gereken nokta ise nce davranabilselerdi dierlerini tasfiye edebilecekleridir. Tasfiye iktidar mcadelesinde erken davranan grubun kar taraf tasfiyesidir ve darbe artlarnda hukuki durumun deil, gcn belirledii fiili durumun genel belirleyiciliine uygundur. Bu haliyle 13 Kasm operasyonu darbe iinde yeni bir darbedir.575 Kasmdaki Rtbeleri, MBKndeki Vazifeleri ve Tasfiye Sonrasndaki Yeni Grev Yerlerinin Ankaraya Mesafesi Asndan 14ler:
13 Kasm 1960daki Rtbesi Ad ve Soyad Tasfiye Esnasndaki Durumu
MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Gvenlik Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Sekreteri MBK ktisat Komisyonu yesi MBK Gvenlik Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Gvenlik Komisyonu yesi MBK ktisat Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Gvenlik Komisyonu yesi MBK ktisat Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi

Hkmet Maviri Olarak Atand Merkez Ve Ankaraya Mesafesi


Yeni Delhi (Hindistan) [5432 km.] Brksel (Belika) [3100 km.] Lizbon (Portekiz) [4594 km] Mexico City (Meksika) [11755 km] Kopenhag (Danimarka) [3088 km] Stockholm (sve) [3736 km] Oslo (Norve) [3761 km] Kbil (Afganistan) [4132 km] Rabat (Fas) [4917 km] Madrid (spanya) [4043 km] Tokyo (Japonya) [8765 km] Trablusgarp (Libya) [3441 km] Tel-Aviv (srail) [890 km] Lahey (Hollanda) [3161 km]

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Kurmay Albay Alparslan Trke Kurmay Albay Orhan Kabibay Kurmay Albay Mustafa Kaplan Kurmay Yarbay Orhan Erkanl Kurmay Binba efik Soyuyce Deniz Kur. Binba Mnir Kseolu Tank Binba Muzaffer Karan Piyade Yarbay Fazl Akkoyunlu Tank Binba Dndar Taer Kurmay Yzba Numan Esin Kurmay Yzba Muzaffer zda Jandarma Yzba Ahmet Er Kdemli Yzba Rfat Baykal Personel Yzba rfan Solmazer

Yaplan temizlik MBK iinde bir zayflamann iaretidir. Kurucu Meclisin kurulmasndan sonra geerliliini yava yava yitirmekte ve yeleri sivil ynetime gei srecinde geleceklerini gvenceye alabilecekleri siyasi oluumlara gz krpmaktadr. ktidara bir an evvel sahip olma fikri CHPyi yeni MBKye yaklatrm, 147lere ve EMNSU Olaynn suu da gidenlere yklendii iin bu yaknlama daha ileri bir noktaya ulamtr.576 14lerden baka, benzer grlere sahip subay gruplar da vardr. Bunlar iktidarn sivillere devrine kar kmaktadrlar. MBKni iktidardan vazgemeye zorlayan en nemli neden ekonomik ve siyasi programa sahip olmaydr. Byle bir ortamda yeni bir anayasa hazrlayarak seimlere gidilmesi iin aldklar Kurucu Meclis kararn yaama geiliyorlard. Bylece Kurucu Meclis kararn hazrlayan komisyon, yasay ksa zamanda tamamlayp 21 Kasm 1960 tarihinde Cemal Grsele sunmu, Bakanlar Kurulu tasary ele almtr. Tasar, Kurucu Meclis

574

Aydemirin hatratnda geni tafsilat var. Bkz. Talat, Aydemir,Ve Talat Aydemir Konuuyor, stanbul: May Yaynlar, 1966. Akyaz, a.g.e.,s. 146. Kurtulu Kayal, Ordu ve Siyaset 27 Mays 12 Mart, stanbul, letiim Yaynlar, s. 78.

575 576

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

278 / 1404

egemenliini CHPye vermektedir. Bu duruma itiraz edilerek ve bu tasarya paralel, baka bir tasar hazrlanmas uygun bulunmutur.577 MBKnin grevi, 1961 Anayasasnn geici 5. maddesi uyarnca TBMMnin topland 25 Ekim 1961 gn sona ermitir. Bu sre zarfnda komitenin kuruluunda ve yetkilerinde baz deiiklikler olmu: Kurucu meclis toplanncaya kadar (6 Ocak 1961), yasama ve yrtme yetkileri komitede kalmtr. MBK, yasama yetkisini kendi, yrtme yetkisini de kurduu Bakanlar Kurulu araclyla kullanmtr. Milli Birlik Komitesinden Tabii Senatrle Uzanan Sre 1961 Anayasasna gre 157 Sayl Yasann altnda adlar bulunan MBK Bakan ve yeleri ile eski cumhurbakanlar, ya kayd gzetilmeksizin, Cumhuriyet Senatosunun tabii yesidirler. Tabii yeler, Cumhuriyet Senatosunun dier yelerinin tabi olduklar hkmlere baldrlar. Tabii ye olarak Cumhuriyet Senatosuna katldktan sonra bir siyasi partiye girenlerin tabii yelik sfat, partiye girilerinden sonraki ilk Cumhuriyet Senatosu yelii seimi tarihinde sona erer.578 1961 Anayasasnn hazrlk srecinde tabii yelerden MBKya mensup olanlar iin tartmalar yaanmtr. 13 Kasm 1960da MBK iindeki blnmeden sonra II. MBK yeleri arasnda konumlarnn ne olaca ve bunu salayacak zmn nasl yaama geirilecei sorunu ok ynl olarak tartlmtr. MBK yesi Tabii Senatr Ahmet Yldz, bu dnemde MBK iin drt ayr seenein tartma konusu olduunu belirtir. Bunlar; Prof. Tahsin Bekir Baltann MBK yelerinin partilere dalmalarna ilikin teklifi, Anayasa Komisyonunun MBK yelerinin iki ya da daha uzun dnem parlamentonun doal yeleri olmalarna ilikin teklifi, CHPnin MBK yelerinin kurulacak olan Cumhuriyet Meclisinin ilk dneminde doal ye olarak yer almalarna ilikin teklifidir. Bu teklif komite dndan gelmitir. MBK yesi Ahmet Yldz drdnc neri olarak ise komite iinden gelen teklifleri sralamtr. Bunlar: emekli olma, orduya geri dnme, parti kurarak siyaset yapma ve kurulacak olan yeni parlamentonun st katnda senatr olarak grev yapmadr. Ahmet Yldz, II. MBK yelerinin geleceklerinin ne olaca konusunda Anayasa Komisyonunda, CHPde ve hkmet evrelerinde grlmesinin srdn eklemitir. 6 Ocak 1961de alan Kurucu Meclis dneminde; talyada anayasay yapan Kurucu Meclisin seimsiz bir biimde Senatoyu oluturmas, Fransada bir sre var olan benzer bir tabii senatrlk kurumu ve Kanada Parlamentosunda seilenlerin yeliklerinin mr boyu srmekte olmas gibi rneklerden de esinlenerek tabii senatrlk kurumunun oluturulmas uygun bulunmutur.579 Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonunun ilk teklifinde, Anayasa Mahkemesine en az yedi yl bakanlk yapm olanlarn, MBKdaki ilk grmede ise, en az yl Genelkurmay Bakanl grevinde kalm olanlarn ve Anayasa Mahkemesi Bakanlarnn Cumhuriyet Senatosuna tabii ye olarak girmeleri benimsenmitir.580 Ancak Kurucu Meclis Anayasa Komisyonu devletin yksek hizmetlerinde grev yapm kimselerin Cumhurbakan
577 Melek olak, 27 Mays Sonras Trkiyede Partileme, Trkler Ansiklopedisi, C.XVII, stanbul, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 85. 578Trkiye 579

Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.

Ahmet Yldz, htilalin inden AnlarDeerlendirmeler, stanbul, Alan Yaynclk, 2001, s.204-205. Birlik Komitesi Genel Kurul Tutanaklar Dergisi (MBKGKTD), C:6, B:83, 11.5.1961, s.10-12.

580Milli

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

279 / 1404

kontenjanndan, partilerin kadrolar dndan Senatoya girebilmelerinin ngrlmesinden dolay, Anayasa Mahkemesi Bakanlar ve Genelkurmay Bakannn Senatonun tabii yesi olmalaryla ilgili hkm metninden karmtr.581 Senatoda 26 tabii ye grev yapmtr. 1961 Anayasasnn kabulyle 23 MBK yesinden 21'i (rfan Batu lm, Cemal Madanolu istifa etmitir) tabii senatr adyla Cumhuriyet Senatosuna girmitir. Bu arada Stk Ulay ve Osman Kksal istifa ettiinden, Fikret Kuytak ise ldnden 1971'de bu sfatla Senatoda kalanlarn says 18'dir. Tabii senatrlerden Kara Harp Okulundan 20, Deniz Harp Okulundan 1, Hava Harp Okulundan 3 mezun vardr. Rtbeleri ise 3 orgeneral, 1 korgeneral, 1 tmgeneral, 1 tugeneral 13 albay, 4 yarbay, 1 binbadr.582 Tabii senatrler, Cumhuriyet Senatosuna girdikleri tarihten itibaren byk ounlukla ortak hareket eden, rejimin devam ve sal iin sylemler reten bir grup niteliinde olsalar da, parlamentonun ilk ylnda bir grup kurma ihtiyac hissetmemilerdir. Her ne kadar Senatoda genel grmeler yaplrken krsye grup adna ksalar dahi ilk dnemde bu grubun bir ad yoktur. 2 ubat 1964 tarihinde tabii senatrler Milli Birlik Grubunu (MBG) kurduklarn aklamlardr.583 MBG, Kontenjan Senatrleri Grubu gibi parlamentoda faaliyet gsteren siyasi parti yelerinin katlmna kapaldr. Tabii senatrlerin bu grubu kurmasndaki nedenler; Senato ierisindeki faaliyetlerini belirli bir sisteme oturtma, seslerini daha iyi duyurma ve daha salam bir organizasyona sahip olma olarak sralanabilir. MBGnin ilk ve tek bakan MBK Hkmetlerinde de babakanlk grevini stlenmi olan Fahrettin zdilektir. Senato ierisinde lmll ve yumuak slubuyla tannan zdilekin bu greve gelmesinde yann ve dolaysyla deneyiminin etkisi byktr. zdilek, 27 Mays mdahalesini gerekletiren MBKnin Cemal Grselden sonra en yal yesidir. Grselin ankayaya kmasndan sonra Cumhuriyet Senatosu ierisinde en yal tabii senatr olarak grevine devam etmitir.584 Tabii yelik kurumu ou kez eletirilerin odanda olmutur. Cumhurbakannca atanan yelerden ok, MBGnin, bir partinin dorultusunda hareket etmesinin milli egemenlikle badamadn ileri srerek tabii yeliin kaldrlmasn zamann parti liderleri iddetle savunmular ve bu grlerini her frsatta dile getirmilerdir. Tabii senatrlerin bir adan Senato iindeki meruluunu salayacak nemli bir adm 27 Maysn bir bayram olarak tm lkede kutlanmas tasars olmutur. 4 Nisan 1963te tasar Mecliste grlmtr. 147 APli vekilden sadece 30u grmelere katlm ve 28 oy APlilerden olmak zere 294 oyla 27 Maysn bayram olarak kabul edilmesi Meclisten gemitir.585 Bu srada Senatr Hfz Ouz Bekata Mecliste APlilerin 27 Mays ve ordu aleyhine yaptn iddia ettii szleri ile ilgili birtakm belgeleri aklad esnada byk bir kavga kmtr. Tabii Senatr Mucip Ataklnn Gkhan Evliyaolunu Meclis koridorunda tartaklamas sonucu alevlenen ve elli kiinin kart kavga glkle bastrlmtr.586 9 Nisan 1963te Senatoya bu
581Kurucu 582

Meclis Tutanak Dergisi (KMTD), C:2, B: 14, 26.5.1961, s.3. 3.2.1964, s.1.

oker, Cumhuriyet Senatosu yelerinin zgemileri, s.694.

583Cumhuriyet, 584Bar

Kenarolu, Cumhuriyet Senatosunda Milli Birlik Grubu, Yldz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2006, s.73-74. 4.4.1963, s.1. 6.4.1963, s.1.

585Milliyet, 586Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

280 / 1404

tasar gelmitir. Tasar Senatoya gelmeden nce AP grubunda ciddi tartmalar yaanm ve 20ye kar 30 oyla 27 Maysn bayram olarak kutlanmas kabul edilmitir. Ancak bu kabul APde yeni istifalarn da gelmesine neden olacaktr. Milletvekilleri Reat zarda, Sezai Sarpaar partilerinden istifa etmitir. Sakarya Senatr Kazm Yurdakul da Ragp Gmpalaya bir telgraf ekerek istifasn istemitir.587 9 Nisandaki Senato oturumunda AP adna sz alan hsan Sabri alayangil ve YTP adna sz alan Turhan Kapanl tasarya kabul oyu vereceklerini bildirmitir. Tabii yeler adna konuan Mehmet zgne 27 Mays Bayramna taklan Hrriyet ve Anayasa Bayram adnn yanna bir de Milli Birlik kelimesinin eklenmesini nermitir ki bu kelime MBKye bir atf olarak alglanabilir. Bu nergeye, CHP de dahil olmak zere btn partiler kar kmtr. APde balayan atlak bu grmede de devam etmi, en sert tepki APli zel ahingiraydan gelmitir. ahingiray;
Trk inklap hareketlerinin Atatrk devrinde tamamlanm olduunu bizzat Atatrk'n azndan dinlemi ve nutuklarndan okumu ve buna inanm bir insan olarak, 23 Nisan 1920 tarihini Hakimiyet Bayram ile 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilen Cumhuriyet Bayramndan baka hrriyet bayram tanmyorum. Trkiye'de Atatrk ile inklaplar devri bitmitir.588

Diyerek tasarya kar kmtr. Sonuta neriyi 117 senatrden 110u kabul etmitir. Bu ekilde 27 Maysla birlikte tabii senatrlerin de meruiyeti bir kez daha vurgulanmtr. neriyi kabul etmeyenler arasnda tabii senatrler Muzaffer Yurdakuler ve Mehmet zgne vardr. Gereke olarak da bayramn isminin Milli Birlik ve Hrriyet olmad iin kabul etmediklerini bildirmilerdir.589 Ancak seimle gelmeyen Cumhuriyet Senatosu yeliklerine APnin tepkisi giderek artmtr. AP, 1964 ylnda bu konudaki grlerini yle aklamtr:
... Bizim meclisimizde bir de seimsiz gelen senatrler grubu vardr. Bu, Anayasamzn uygun grd bir eydir. Bunlarn yekunu 35'tir. Ekseriyet sisteminin bizim bnyemiz iin varid bulunmayan nazari mahzurlar, birok itimai snflan ve binaenaleyh doktrin partileri bulunan memleketler iin bahis konusu olabilecek boluklar, Cumhuriyet Senatosu iin % 20'ye yaklaan byle bir kontrpua yani denkletirme arln gidermeye yaram olmaldr. Eer bir millet, herhangi bir partiyi bu seim d yeler ramna Cumhuriyet Senatosunda salt ounluu tutacak bir rabetle seecek ise, bunu baltalamaya deil, bir vaka olarak deerlendirmeye almalyz... Seimsiz gelen Senatrler, ounluk sisteminin mahzurlarn bertaraf etmek iin Anayasa vaz tarafndan kabul edilmitir. Cumhuriyet Senatosunda nispi seim usuln kabul ettiimiz takdirde demokratik rejimin Cumhuriyet Senatosunda tamamen ve hakkyla ilemesine, gensoru messesesinin kabul edilmemesi suretiyle, mani olan seimsiz gelen Senatrlerin de sebebi vcudu kalmaz. Nitekim Anayasa ramna Cumhuriyet Senatosunda seim sistemini deitirmek isteyenlerin gayesi de ancak seimsiz gelen Senatrlerin sebebi vcutlarn bu suretle bertaraf ettikten sonra, onlar kaldrmaya matuf olmaldr...590
587Milliyet,

2.4.1963, s.1. Senatosu Tutanak Dergisi (CSTD), C:10, B:56, 9.4.1963, s.552. 10.4.1963, s.7.

588Cumhuriyet 589Milliyet, 590

AP, Davamz, Ankara, AP Genel Merkezi Neriyat 1964, s.13 - 14.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

281 / 1404

14lerden Orhan Erkanl anlarnda tabii senatrlerin APnin bu tutumundan olumsuz etkilendiini anlatr:
Memlekete geldikten sonra (1 Mart 1964) grdm manzara ilk kararmn deimesine sebep olacak mahiyetteydi. Bilhassa 27 Mays' herkes istedii gibi yorumluyor, istismar ediyor veya taarruz ve iftiralarn hedefi haline getiriyorlard. 27 Mays' savunan kimse kalmamt ortalkta Bizler yaptndan utanan, piman olan kiiler haline gelmitik. Tabii senatr sfatyla ve 27 Mays olduklar iin parlamentoya yerleen arkadalarmz, maruz kaldklar hcumlardan ve APnin sk sk tekrarlad "tabii senatrl kaldrmak" arzusundan rkm ve pasif hale gelmilerdi.591

Bu noktada deinilmesi gereken husus baz tabii senatrlerin pozisyonlarndan duyduklar rahatszlktr. Mesela Stk Ulay tabii senatrlkten normal senatrle gemek istemitir Baz gazeteler kendileri iin mebbet ye, temelli ye gibi alay edici ifadeler kullandklar gibi, bir takm evrelerde eski MBK yelerinin hayatlar boyunca senatr olmalarnn dedikodu konusu edildii bilinmektedir.592 Bu davrann, 27 Mays gerekletirenlerin kendilerini bir bolukta grdne iaret olabilir. Ancak ilerleyen dnemde tabii senatrlerin konumlarndan pek de rahatsz olmadklar Senato almalar erevesinde grlmektedir. MBK yelerinin dnda cumhurbakanlar, Cumhuriyet Senatosunun tabii yelerindendir. Anayasa Komisyonunun gerekesinde, eski cumhurbakanlarnn Cumhuriyet Senatosunda yer almas nedene dayanmaktadr: Birincisi, uzun yllar devletin banda bulunmu kimsenin bilgi ve deneyiminden yararlanmak ve bylece Senatodan beklenen yararlar oaltmaktr. kincisi, cumhurbakannn her trl siyasal dnceden uzak kalmasn ve grevini bamsz olarak yerine getirmesini salamaktr. nc neden ise, cumhurbakanna lnceye dek bir onur yeri salanmak istenmesidir.593 Cumhuriyet Senatosuna eski cumhurbakanlarndan smet nn, Cevdet Sunay ve Fahri Korutrk tabii ye olarak katlmlardr. Celal Bayar ise katlmay kabul etmemitir.594

Yassada Yarglamalar
Bu srada kamuoyunu ilgilendiren en nemli konulardan biri de darbeden sonra tm tutuklanan eski DP liderlerinin kaderi konusudur. Ayrca milletvekilleri, DP'ye yatkn olarak tannan yksek rtbeli askerler ve adlar eitli yolsuzluklara karm baz siviller tutuklanm, Yassada'da toplanan ve Yksek Adalet Divan ad verilen zel mahkemede yarglanmlardr. Adl, asker ve idar kesimdeki yarglardan hkmetin nerisi zerine asker komite tarafndan grevlendirilen 1 bakan (Salim Baol), 8 asil (Selman Yrk, Rza Tun, Abdullah ner, Hfz Tz, Hasan Grsel, Mehmet okgler, Vasfi Gksu, Ali Doan Toran) ve 6 yedek ye ile 1 basavc (mer Altay Egesel) ve 5 yardmcsndan oluan zel mahkeme kurulmutur.595

591

Orhan Erkanl, Anlar, Sorunlar, Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s.231. 27.1.1962, s.5.

592Milliyet, 593

Trkiye Cumhuriyeti Kurucu Meclisi Anayasa Karma Komisyonunun Anayasa Tasarsnn Baz Maddeleri Hakknda Raporu, TMTD, C:3, B: 47, 18.4.1961, s.33. Pantl-Yaln, a.g.e, s.118-119. zdemir, a.g.m., s.198.

594 595

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

282 / 1404

Tutuklamalarn yapld tarihte yrrlkte bulunan 1924 Anayasasnn 37. Maddesi gerei milletvekillerinin mutlak dokunulmazlklar bulunmaktayd. Dokunulmazlklar Yasama Sorumsuzluu ve Yasama Dokunulmazl olarak iki alt balk altnda deerlendirilmektedir. Yasama Sorumsuzluu; Yasama meclisleri yelerine yasama grevlerini, gerei gibi yerine getirmeyi salamak amacyla tannan dokunulmazlktr. Yasama sorumsuzluunun amac vekillerin meclisteki sz hrriyetini korumaktr. Sorumsuzluun sz konusu olabilmesi iin sz konusu eylemin meclis almalar srasnda ilenmi olmas ve oy, sz veya dnce aklamas yoluyla ilenmi olmas gerekir. Meclis almalar deyimi sadece meclisin genel kurul toplantlar deil komisyon toplantlarn ve siyasi partilerin grup toplantlarn da kapsar. Su tekil eden eylemin sorumsuzluk kapsamna girebilmesi iin gerekli ikinci art bu eylemin oy, sz veya dnce aklamas yoluyla ilenmi olmasdr. Bu snrlar iinde sorumsuzluk yasama meclisi yeleri iin tam bir koruma salar. Nitekim sorumsuzlua mutlak muaflk da denmektedir. Meclis almalar srasnda ilenen eylem, oy, sz veya dnce aklamalar ile ilgili meclis yelerine kar cezai takibatn hibir zaman yani milletvekilliinin sona ermesinden sonra da yaplamayaca gibi, sorumsuzluk Meclis tarafndan kaldrlamayacaktr. Yasama Dokunulmazl ise milletvekilini keyfi veya aslsz ceza kovuturmalarndan ve tutuklamalardan korur. Dier bir deyimle yasama dokunulmazlnn amac milletvekillerinin yrtme organnca tahrik edilebilecek keyfi ceza kovuturmalaryla geici bir sre iin dahi olsa grevlerinden uzaklatrlmalarn nlemektir. Yasama sorumsuzluundan farkl olarak dokunulmazlk nispi ve geici nitelikte bir ayrcalktr. Nispidir nk Meclis tarafndan kaldrlabilir. Dokunulmazl kaldrlan bir ye tekrar seilmi ise dokunulmazl da geri gelir. Bu durumda ilgili ye hakknda soruturma ve kovuturma yaplabilmesi Meclisin dokunulmazln tekrar kaldrmasna baldr. Yasama Sorumsuzluu ve Yasama Dokunulmazlklarna ramen DP iktidar mensuplarn soruturma ve yarglama ilemlerini gerekletirmek iin, Geici Anayasann 6. maddesi ile, Yksek Soruturma Kurulu (YSK) ve Yksek Adalet Divan (YAD) kurulmutur. lgili madde yledir: Madde 6: Sakt Reisicumhur ile Bavekil ve Vekilleri ve eski iktidar mebuslarn ve bunlarn sularna itirak edenleri yarglamak zere bir Yksek Adalet Divan (YAD) kurulur... Sanklarn sorumluluklarn aratrmak ve haklarnda son tahkikat alarak yksek adalet divanna verilmeleri gerekip gerekmediine karar vermek zere bir Yksek Soruturma Kurulu tekil olunur... Ayn maddede, YAD ve YSKnin nasl teekkl ettirilecei de dzenlenmi dzenleme ile ilgili hkmlerde Austos-Eyll 1960 tarihlerinde baz deiiklikler yaplmtr.596 16 Haziran tarihli ve 3 Nolu Geici Kanun ile YAD ve YSKnin nasl ileyecekleri, MBKnin 16 sayl karar ile de divan yeleri tespit edilmitir. Yargtay Birinci Ceza Dairesi Bakan Salim Baol YAD bakanlna, YSK yesi mer Altay Egesel de basavcla getirilmilerdir. Bu yarg organlar, bir ihtilal komitesi ve onun ihtilalci kanunu ile ortaya kmtr, lm cezalarnn tasdik ve infaz yetkisinin ihtill komitesinde olmas ise, bu organlarn bir ihtilal mahkemesi olduklarn ortaya koymutur. YADn teekkl eklinin nsan Haklar Beyannamesi ve Anayasann ngrd tabii hakim ilkesine uymad ise bir gerektir. nk YSK yeleri seimle deil, tayin ile belirlenmilerdir. Kurul yelerinin tespitinde hakim veya savc olmalar art aranmamtr. Kurul bakan da MBK tarafndan tespit
596 Suna Kili, Cevdet Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri (Sened-i ttifaktan Gnmze), Ankara, Trkiye Bankas Yaynlar, 1985, s. 138.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

283 / 1404

edilmitir. Divan basavcs ile yardmclar YSK yeleri arasndan, YAD bakan da yine MBK tarafndan tayin edilmilerdir.597 Kurulan Mahkemenin tarafsz ve bamsz olmad, darbeyi yapanlarn etkisinde kald, yarglamann 11.05.1961 tarihli celsesinde Mahkeme Bakan Salim Baolun, savunma yapan Milletvekili Samet Aaoluna hitaben Niin, sizi alp Yassadaya tkan kudret byle istemi, onu biz bilemeyiz. eklindeki szlerinden aka anlalmaktadr. Bamszlk, kimseden emir almamak; tarafszlk ise, iddia ve savunma makamlar bakmndan objektif davranmak, birini veya dierini kayrmamak demektir. Hkimin bamsz ve tarafsz olmasnn insan haklar bakmndan byk neminin bulunduu, hkimleri bamsz ve tarafsz olmayan, belli kimselerin talepleri dorultusunda karar veren bir devlete hukuk devleti denemez. Bu ilke Anayasada ve kanunlarda dzenlenmitir. Fakat MBKye gre eski iktidar mensuplarn yarglama kararnn alnmasnda zellikle siyasi bir gereklilik vardr. Yarglama ile iktidarn sulu olduuna karar verilirken mdahalenin meruiyeti tescil ettirilmi olacaktr. htilalin toplum nazarnda kabul grmesi iin, iktidar mensuplarnn itibarnn drlmesi gerekmektedir. Bunun en uygun arac da yarglama srecidir; yarglama, darbenin siyasi propaganda aracdr.598 Yine MBKye gre yarglamann hukuki bir gereklilii de vardr. nk yasama dokunulmazlklar ortadan kalkan iktidar mensuplar iin daha nce isnat edilen sularn karara balanmas, suun ahsiletirilmesi gerekmektedir. Yassada mahkemelerinde en uzun sren dava Anayasay ihlal davasdr. Demokrat Parti Milletvekilleri, Anayasay ihll davasnda, (Seim Kanununu deitirmek, Tahkikat Komisyonu kurulmas, parti meclisi grmeleri vs) meclis genel kurul ve komisyon almalar srasndaki oy, sz veya dnce aklamalar nedeniyle yarglanmalar Yasama Sorumsuzluuna, dier davalarda ise Meclis tarafndan dokunulmazlklar kaldrlmad hlde Yasama Dokunulmazlna aykr olarak yarglanm ve cezalandrlmlardr. 1924 Anayasasnn 41. maddesine gre Cumhurbakan vatana ihanet sulamas dnda baka bir eylemden dolay yarglanamayaca ve Trk Ceza Kanununun 56. maddesinde Altm be yan gemi olanlarn idam edilemeyecei hkm bulunmasna ramen, Milli Birlik Komitesi 12.06.1960 tarihli Geici Anayasa ile 1924 Anayasann 41. maddesinin de iinde olduu 53 maddeyi ve Trk Ceza Kanununun 56. maddesini kaldrarak Cumhurbakan Celal Bayarn yarglanmasn ve hakknda idam cezas verilmesi imkann salayarak kanunlarn geriye yrmezliine dair genel hukuk kuralnn da ihll edilmesine sebebiyet vermitir. Ceza kanunlarnn gemie yrrl olmamasndan ama; ilendii zaman kanuna gre su tekil etmeyen bir eylemin sonraki kanunla gemie yrrl biimde su saylmamas ve suun cezasnn da yine sonradan karlan bir kanunla gemie yrrl olarak arlatrlamamasdr. Baka bir deyile, ceza hukukundaki kanunilik ilkesi, yalnz suun ilendii zaman yrrlkte bulunan yasa hkmlerinin uygulanmasn gerektirir.

597

Mustafa Arkan, 27 Mays Anayasay hlal Davas ddianamesi zerine Baz Tespit ve Dnceler, Trkler Ansiklopedisi, C.XVII, stanbul, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 7475. Osman Doru, 27 Mays Rejimi, De Facto Rejimin Hukukilii stanbulniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Doktora Tezi, stanbul, 1992, s. 56.

598

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

284 / 1404

Demokrat Parti Milletvekilleri ve Cumhurbakannn yargland Anayasay ihll davas, ceza yarglamasn ilgilendirmedii hlde Trk Ceza Kanununun 146. maddesine aykrlktan 348 sann cezalandrlmalarna karar verilmitir. Anayasay ihll davasndaki CHPnin mallarna el konulmas, Krehirin ile haline getirilmesi, Hkim teminat ve mahkeme bamszlnn ihlli Seim Kanununda yaplan deiiklikler, Meclis tznde yaplan deiiklikler, Tahkikat Komisyonu kurulmas hukukun temel ilkelerine aykr olarak ceza yarglamasnn konusu yaplmtr. Yarglama konusu olan Anayasaya aykr kanun karmak Anayasay ilga etmeyecei gibi deitirme olarak ta kabul edilemez. Anayasaya aykr kanun karmak dnyann hibir anayasa ve hukuk sisteminde su diye dnlemeyecei gibi, kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleyen mahkemeler ceza mahkemesi deildir. Ceza Hukukunda su olarak kabul edilen davran modelleri (tipleri) ceza normu ieren kanunlarda tek tek tanmlanmtr. Eer bir fiil kanunda yazl bu modellerden (tiplerden) hibirisine uymuyorsa su olarak kabul edilemez ve cezalandrlmaz. Bu nedenle su tanmlarnda bulunmas gereken aklk /belirlilik zellii kyas yasan da zorunlu olarak ierir. Kyas yasann gerei olarak ceza kanunundakisu tiplerinden hibirisine uymayan bir fiil baka bir su tipine benzetilerek cezalandrlamaz. Anayasay ihll davasnda Anayasay deitirme amacyla hareket edildiini kabul etmek mmkn deildir. Ceza ve ceza muhakemesi hukukunda herkesin ancak kendi fiilinden sorumlu olduu kabul edilir. Ceza sorumluluu ahsidir. Kimse bakasnn fiilinden dolay sorumlu tutulamaz ilkesi gereince Cezalarn ve sularn ahsilii ilkesi herkesin kendi fiilinden sorumlu olmas, cezann yalnz su ileyenlerle itirak edenlere verilmesi, sua katks olmayanlara ceza sorumluluu yneltilmemesidir. Bir dier ifade ile cezann ve suun ahsiletirilmesini ve hangi fiilin kim tarafndan ilendiinin bilinmesi ve sorumluluun belirginlemesini zorunlu klmaktadr. Aksine bir durum savunma hakkn kstlayaca gibi salkl yarglama yaplmasna da engel olacaktr. Dolaysyla ceza ve ceza muhakemesi hukukunun asli ilkelerinden olan ceza sorumluluunun ahsilii ilkesine aykr davranlmtr. Ancak Yassada yarglamalarnda Trk Ceza Kanununun 146. maddesine 3. Fkra eklenerek mevcut sua Feran tirak fiili eklenerek toptan sorumluluk ilkesi kabul edilip btn milletvekilleri hakknda davalar alm ve cezalandrlmalar cihetine gidilmitir. Bahse konu yarglamalar srasnda adil yarglanma hakk gz ard edilmi, sanklarn ten fazla mdafi ile savunma yapmalar engellenerek savunma hakk kstlanm, iddia makamnn sanklar ve avukatlarn aalayan tavrlar ile silahlarn eitlii anlamndaki genel hukuk ilkesi inenmitir. Adil yarglama ilkesinden maksat, ceza muhakemesi ilemlerinin kandrma, yanltma veya zorlama gibi irade serbestsini engelleyen veya savunmay kstlayan yollara saplmakszn, hukuk devleti ilkesine uygun olarak, nceden kanunla ngrlm bulunan esaslar erevesinde yaplmasdr. Yukarda belirtilen hukukun evrensel ilkelerine ramen darbe madurlar 1924 Anayasasnn 83. maddesinde belirtilen Hi kimse, kanunun kendisini sevk ettii mahkemelerden baka bir mahkemede yarglanamaz hkmne ve Yasama Sorumsuzluu ve Yasama Dokunulmazlklarna aykr olarak Yksek Adalet Divannda yarglanmlardr. Yine Milletvekilleri ve Cumhurbakan, Yargtay, Dantay Bakan ve yelerinden gizli oyla seilmi 21 yeden oluan Yce Divanda yarglanacaklar yerde, sadece sivil, idari ve askeri mahkemelerden Milli Birlik Komitesince derlenip atanan 9 asl 6 yedek yeden oluan Yassada zel mahkemesinde bir suun ancak ilendii zaman mevcut olan mahkemeler tarafndan yarglanma ilkesi olan tabii hakim ilkesine aykr olarak yarglanmlardr. Bunlar ve yukarda belirtilen dier gerekelerden dolay suun niteliine gre ve suun ilendii iddia

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

285 / 1404

edilen tarihten sonra kurulan Yassada Mahkemesi ile kararlar temelden sakat olduu iin yok hkmnde kabul edilmelidir. Bunun yan sra gnmze kadar ok eletirilen ve mahkemeye glge dren Bayarn yargland Kpek Davas, Menderesin yargland Bebek Davas alan ilk davalar olmutur. 6-7 Eyll olaylar davas, Vinileks irketi Davas, Dolandrclk Davas, Deirmen Davas, Ali par Davas, rtl denek Davas, Radyo Davas, Arsa Davas, Topkap Olaylar Davas, anakkale Olay Davas, Kayseri Olay Davas, Demokrat zmir Davas, stimlak Davas, niversite Olaylar Davas, Vatan Cephesi Davas gibi davalar birbirini izlemitir. Sanklar aleyhine ceza, dokuz yolsuzluk ve yedi anayasay ihlal davas almtr. Ar ceza ve yolsuzluk davalarnn -ki bunlarn bazlar, Menderesin gayri meru ocuunu ldrmesi, ya da Bayarn bir hayvanat bahesini kendisine armaan edilmi bir kpei satn almaya zorlamas gibi ilgin dava ve sulamalardr. Anayasa davalar, Anayasay zorla deitirme ya da Millet Meclisini zorla feshetme teebbs ile ilgili TCKnn 146. maddesine dayandrlmt. Demokratlar 1960ta CHPnin faaliyetleri ve basn iin Tahkikat Komisyonu kurmakla bu suu ilemi kabul edilmilerdir. Ancak eski anayasann 17. maddesi, milletvekillerinin oylarndan dolay sorumlu tutulamayacaklarn yazmaktadr. stelik Anayasada, meclisin te iki ounluuyla deitirilebilecei hkm de vardr (ki bu ounlua sahiptir). Davalar sonunda 123 kii beraat etmi, 31 kii mr boyu hapse, 8 kii daha hafif cezalara ve 15 kii ise lm cezasna arptrlmtr. Bunlardan 11i ounluk oyuyla lme mahkum olmutur ve cezalar MBK tarafndan hafifletilmitir. teki drt kiinin, yani Bayar, Menderes, Dileri Bakan Zorlu ve Maliye Bakan Polatkann lm kararlar ise oybirliiyle verilmitir.599 Yksek Adalet Divann tarafndan yaplan ve hukukun tm ilkelerinin inendii 14 Ekim 1960 tarihinde balayp 15 Eyll 1961 tarihinde sona eren 11 ay 1 gn sren yarglamalar sonunda verilen kararlar ile ilgili temyiz hakk verilmeyerek idam kararlar dndaki cezalar hemen kesinlemi, idam karalarndan tanesi Milli Birlik Komitesi tarafndan onaylanm, alel acele infaz ilemleri yerine getirilmitir. Hukukun genel ilkelerine aykr olarak temyiz hakknn verilmemi olmas da ayr bir garabettir. Mahkemenin kararn renir renmez Amerikan, ngiliz, Alman, Fransz ve Pakistan hkmetleri, Grsele infazlarn ertelenmesi arsnda bulunmulardr. Baka ok sayda MBKye ulaan cezann hafifletilmesi istekleri nn, Trke, Bakan Kennedy, Kralie Elizabeth, De Gaulle ve Eyb Handan gelmitir. Eyb Han, srgne gnderilmeleri durumunda Menderes ve Bayara snma teklif etmitir. Bunlarn tamam MBK tarafndan gz ard edilmitir. ngiliz hkmeti ve dierlerinin mesajlar MBK zerinde etki douramayacak kadar ge bir zamanda ulamtr. Mesajlarn dikkate alnmamasnn birka nedeni vardr. lk nce, Ankaradaki diplomatik temsilciler mesajlarn dorudan Grsele ulatrmak yerine Selim Sarpere vermilerdir. kincisi, Grsel MBK zerindeki otoritesini zaten yitirmitir. ncs Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay lm cezalarnn onaylanmamas durumunda bunun orduda honutsuzlua yol aacan belirtmitir. Trkiyenin iinden ve yurt dndan gelen mesajlar MBK yeleri okumamlardr. Bundan da te, Halee gre ordudaki radikal ve ar gruplar MBK yeleri zerinde idamlarn yerine getirilmesi dorultusunda bask yapabilecek gte idiler. MBKnin general yeleri infazlara
599

Eric Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul, letiim Yaynlar, 16. bs, 2003, s. 360.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

286 / 1404

kar olmasna ramen, alt rtbe sahibi yeler infaz taraftaryd ve generaller bunu kabullenmek zorunda kalmlardr.600 Bayarn lm cezas, ilerlemi ya ve salk durumu nedeniyle hafifletilmi, fakat Zorlu ve Polatkan 16 Eyll 1961de ve Menderes ertesi gn idam edilmilerdir. Genel olarak Trk kamuoyu o tarihten beri, ne kendilerinden nceki ve ne de sonraki siyasetilerden daha az meruiyet iinde davranmayan ya da iktidarlarn onlardan daha fazla ktye kullanmayan bu siyasetilerin ldrlm olmasndan znt duymutur. Sonunda Menderes, Zorlu ve Polatkann cenazeleri Eyll 1990da stanbul'da bir devlet treniyle yeniden topraa verilmitir.601

1961 Anayasasnn Hazrlan ve Kurucu Meclisin Teekkl


27 Mays 1960da askerin ynetime el koymasyla DP iktidar sonlanmtr. DP Hkmetinin devrilmesinden sonra belli bir dnem MBK idaresinde ynetilen lke yava yava asker etkinliinin azald bir srece girmitir. Bu erevede atlan nemli admlardan birisi Kurucu Meclisin oluturulmasdr. Darbe sonrasnda kurulan bu meclis, Trk demokrasisi iin bir nevi ift meclisli bir sistem deneyimi saylabilir. Nitekim 13 Aralk 1960ta kabul edilen ve 12 Haziran Geici Anayasasn deitiren bir yasa ile Kurucu Meclisin tesis edilmesi kararlatrlmtr. Kurucu Meclis, yeni anayasa ve seim yasasn en ksa zamanda tamamlayarak en ge 29 Ekim 1961 tarihinde iktidar yeni seilecek TBMMye devredinceye kadar yasama ile yrtme organn denetleme yetkisini bu yasadaki esaslara gre kullanr.Kurucu Meclis Tekili Hakkndaki Yasann 1. maddesinde, Kurucu Meclisin Trk Milletinin zulme kar direnme hakkn kullanmak suretiyle onun adna harekete geen Trk Silahl Kuvvetlerinin, meruiyetini kaybetmi olan idareyi 27 Mays 1960 darbesiyle devirerek, meru iktidar emanet ettii Mill Birlik Komitesi ile demokratik hukuk devletinin kurulmas yolunda ve mevcut artlara uygun olarak milletin en geni manasyla temsili gayesini gzeten ve bu kanun hkmlerine gre kurulacak olan Temsilciler Meclisinden olutuu belirtilmitir.602 Bu meclisi oluturmak amacyla, Yassada durumalarnn srd bir ortamda genel seimlere gidilemeyecei iin dolayl ve ok dereceli bir seim yntemi ngrlmtr. Buna gre Kurucu Meclise gidecek temsilci saylar u ekildedir: Devlet Bakan 10, MBK 18, Bakanlar Kurulu yeleri, il temsilcileri 75; siyasi partiler temsilcileri: CHP 49, CKMP 25; dier teekkller ve kurumlar temsilcileri: baro temsilcileri 6, basn temsilcileri 12, Eski Muharipler Birlii temsilcileri 2, esnaf teekklleri temsilcileri 6, genlik temsilcisi 1, ii sendikalar temsilcileri 6, odalar temsilcileri 10, retmen teekklleri temsilcileri 6, tarm teekklleri temsilcileri 6, niversite temsilcileri 12, yarg organlar temsilcileri 12 olmak zere toplamda 256 kiidir.603

600

Cihat Gktepe, ngiliz Kaynaklarna Gre Trkiyedeki 27 Mays Darbesi Trkler Ansiklopedisi, C.XVII, stanbul, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 62. Zrcher, Modernleen Trkiyenin, s. 361362. 1924 Tarih Ve 491 Sayl Tekilat Esasiye Yasasnn Baz Hkmlerinin Kaldrlmas ve Baz Hkmlerinin Deitirilmesi Hakkndaki 12 Haziran 1960 Tarihli ve 1 Sayl Geici Kanuna Ek Kurucu Meclis Tekili Hakknda Kanun, Resmi Gazete, 16.12.1960, No:10682. Temsilciler Meclisi Seimi Kanunu, Resmi Gazete, 16.12.1960, No: 10682.

601 602

603

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

287 / 1404

Bylece DP dnda kalan sivil kamuoyunu geni lde temsil eden korporatif nitelikte bir meclis oluturulmak istenmitir. Yeni anayasay ve yeni seim yasasn hazrlama grevi bu meclise verilmitir.604 CHPden Temsilciler Meclisine katlan 49 yeden 29u eski CHP milletvekilidir. Geriye kalan 20 yeden l5i 1961 genel seimlerinde aday olmulardr. Bylece 49 yeden 44nn partisi ile parlamento dzeyinde ilikisi olmutur. CHP kontenjanndan Temsilciler Meclisine ye olarak girdii halde parlamento yelii dzeyinde ilikisi olmayan 5 ye Doan Avcolu, Enver Ziya Karal, Atf dl, Mmtaz Soysal ve Cafer Tzeldir.605 Devlet Bakan ve MBK tarafndan atanan temsilcilerin, bilim, sanat, eitim, askerlik, diplomasi, siyaset, iktisat ve ticaret gibi alanlarda baar gstermi kimseler arasndan seilme zorunluluu vardr (m.3). llerin temsilci adedi ise nfuslarna gre belirlenmektedir. Buna gre nfusu 750 bine kadar olan iller 1; 750 bin 1 milyon 250 bin aras iller 2; 1 milyon 250 binden 1 milyon 750 bin aras iller 3; 1 milyon 750 binden fazla nfusu olan iller ise 4 yeyle temsil edileceklerdir (m.5). Kanunun ayrntlarnda, Temsilciler Meclisine ye verecek teekkllerin bu yeleri nasl seecekleri detaylandrlm; sadece bir kii ismi zikredilerek genlik temsilcisi olarak belirlenmitir. Bu isim stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi talebelerinden olup, 28 Nisan renci olaylarnn nde gelenlerinden biri olan Hseyin Onurdur (m. 11).606 Seilme yeterliliine ilikin olarak 25 ya; tarm, ii ve esnaf kurullarnca seilenler hari en az lise ve dengi okul mezunu olmak; 27 Mays Devrimine kadar geen sre iinde anayasaya ve insan haklarna aykr ticaret ve siyasete bulamamak koullar getirilmitir (m.18). Seimler yaplp Temsilciler Meclisi nihayet 6 Ocak 1961de almtr. Al esnasnda Temsilciler Meclisine eski bir gelenekle en yal ye Yusuf Kemal Tengirenk bakanlk etmitir. Ktipliklere ise evki Aysan ile yine renci hareketleri esnasnda liderliiyle sivrilen Alev Cokun memur edilmiler; alfabetik sraya gre yeler ant imitirler.607 ngrlen usule gre Temsilciler Meclisinin kabul ettii metinler MBKya sunulur. Kurucu Meclisin iki dal arasnda anlamazlk kt takdirde iki Meclisten eit sayda yenin katlaca bir Karma Komisyon oluturulur. Karma Komisyonun hazrlayaca uzlama metni, Kurucu Meclisin birleik toplantsnda te iki ounlukla karara balanr.608 Kurucu Meclis, 6 Ocak 1961de, Cemal Grselin mesajyla darbeden 225 gn sonra, Grsel adna MBKden emekli Orgeneral Fahri zdilek tarafndan alm, Meclis Bakanlna emekli General Kazm Orbay seilmitir. Orbay seimi kazanmas zerine, bunun Trk Silahl Kuvvetlerine gvenin devam olduunu sylemitir.609
Eroul, ok Partili, s.137. 29.12.1960, s.5.

604

605Milliyet, 606

Temsilciler Meclisinin 6 Ocak 1961deki and ime merasiminde bulunamayan Onur, o esnada Londrada tedavidedir. Sol baca kesilmitir. Bkz. Birgit, Evvel Zaman inde, s. 284. Yeminini 22 ubat 1961 tarihli birleimde yapabilmitir. Bkz. BAKAN Muhterem arkadalar stanbul'daki Hrriyet Mcadelesi esnasnda bir uzvunu kaybetmi olan Hseyin Onur arkadamz gelmitir. Msaade ederseniz 'evvel kendilerine yemin ettirelim ve bunu takiben Emniyet Umum Mdrl btesinin blmlerine geelim. (Hseyin Onur alklar arasnda krsye geldi, yemin etti, alklar arasnda krsden indi.) TC Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Drdnc Birleim (22.2.1961 aramba), s.187.
607TC 608 609

Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Birinci Birleim (6.1.1961 Cuma), ss.25.

Temsilciler Meclisi Seimi Kanunu, Resmi Gazete, 16.12.1960, No: 10682.

Feroz Ahmad ve Bedia T.Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), stanbul, Bilgi Yaynevi, 1976.s.228.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

288 / 1404

ki meclisin olduu bu sistemde yine MBKnin almalar gizli kalmtr. Demokrasiye yeniden gei srecinde MBKnin yetkileri de azaltlmtr. Ancak MBK partilere dayanmayan milli bir organ niteliini daima korumak istemiyle meclisteki almalar ve kullanacaklar oylar bakmndan hibir yerden direktif almazlar ve yalnz yeminlerine, vicdanlarna baldrlar610 eklinde bir maddeyle kendi uygulamalarn gvence altna almlardr. 1950li yllardan itibaren younlaan anayasa tartmalar, Kurucu Meclis srecinde gz nnde bulundurulacak esaslar daha da belirginletirilerek ayr bir boyuta tanmtr. Buna gre yeni anayasa, bir ounluk basksn, daha kuruluunda nleyecektir. Bunun iin nispi temsil sistemi ile siyasal iktidarn herhangi bir yol ile bir kiide toplamas nlenecektir. Bu uygulamann srekli olarak anayasa alan iine olmas iin de ift meclis, Anayasa Mahkemesi ve parlamento ii denetleme aralar daha iyi iler halde tutulacaktr.611 1961 Anayasas hazrlanrken iki tasardan yararlanlmtr. Bunlardan birincisi stanbul ntasars , ikincisi ise Ankara ntasars olarak anlr. stanbul ntasars, stanbul Hukuk Fakltesinden Sddk Sami Onar, Hfz Veldet Velidedeolu, Hseyin Nail Kubal, Ragp Sarca, Naci ensoy, Tark Zafer Tunaya ve smet Giritliden oluan bir gruba hazrlatlmtr. Bu komisyona daha sonra Ankara niversitesinden de retim yesi (lhan Arsel, Bahri Savc ve Muammer Aksoy) katlmlardr. stanbul Komisyonu ilk i olarak Haziran 1960da 31 soruluk bir anket hazrlayarak, anketi saylar 2000i bulan kii, kurum ve kurulua gndermitir.612 1961 Anayasasnn hazrlk srecinde stanbul Komisyonunun hazrlad ntasar 18 Ekim 1960da MBK Bakanlna sunulmutur. Bu tasar, 191 maddeden oluan ok ayrntl bir anayasa tasladr. Tasarda devlet iktidar eitli organlar arasnda blnm, birok zerk kurul ve kurumlar oluturulmutur. (Devlet uras, Milli Savunma uras, Milli ktisat uras, Trkiye Milli Bankas, niversiteler, TRT, mzeler, milli ktphane, devlet konservatuar, opera ve tiyatrolar vb).613 Kurucu Meclis 6 Ocak 1961de toplanm ve hzl bir ekilde almaya balamtr. Meclis, 9 Ocak 1960ta Temsilciler Meclisi iinden 20 kiilik bir Anayasa Komisyonu semitir. Anayasa Komisyonu, anayasa tasarsn hazrlamada, ett metni olarak stanbul Bilim Komisyonunun ntasarsn, yardmc metin olarak da Siyasal Bilgiler Fakltesinin ntasarsn esas almtr. Komisyon; yabanc anayasalar olarak ise Fransz, talyan ve Federal Alman anayasalarndan yararlanmtr. Komisyon sonunda bir tasar hazrlam ve tasary 9 Mart 1961de Temsilciler Meclisi Bakanlna sunmutur. Bu tasar, stanbul ntasarsndan ok, Ankara ntasarsna yakndr.614 Kurucu Meclis yasada ngrlen sre iinde yeni anayasa ve seim yasalarn tamamlamtr. 27 Mays 1961de kabul edilen yeni anayasa tasars, 9 Temmuz 1961 tarihinde halkoyuna sunulmu ve % 61,5 evet oyu alarak kabul edilmitir.615
610

1924 Tarih Ve 491 Sayl Tekilat Esasiye Kanununun Baz Hkmlerinin Kaldrlmas Ve Baz Hkmlerinin Deitirilmesi Hakkndaki 12 Haziran 1960 Tarihli Ve 1 Sayl Geici Kanuna Ek Kurucu Meclis Tekili Hakknda Kanun, Resmi Gazete, 16.12.1960, No:10682. Bahri Savc, Yeni Bir Anayasa Rejimine Doru Gelimeler-I, ASBF Dergisi, C:XVI, No:1, 1961, s.81. Sddk Sami Onar, dare Hukukunun Umum Esaslar, C:I, stanbul, 1966, s.172. Tanr, Osmanl-Trk, s.371. smet Giritli, Ksa Trk Anayasa Hukuku, stanbul, Der Yaynlar, 1991, s.80. 10.7.1961, s.1.

611 612 613 614

615Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

289 / 1404

1961 Anayasas, birey hak ve hrriyetleri ile ilgili olarak sosyal ve iktisadi haklar dnda, 1924 Anayasasnn ana hatlarn almasna karlk, devletin temel organlarnn kuruluuna tamamen yenilik getirmitir. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin statsn deitirmi, yine statsn byk lde deitirerek bamszln salamaya alt yarg kuvvetine kazai murakabe yolu ile her ikisini denetleme yetkisini tanmtr. Denilebilir ki; yeni sistemin baarya ulamas, yarg kuvvetinin fonksiyonunu gerekletirmesine dorudan bal olmaktadr.616

Yeni Siyasi Partilerin Kurulmas


27 Mays 1960ta parti faaliyetlerine konulan yasak 13 Ocak 1961de ksmen kaldrlmtr. Sivillemeye doru hzl bir adm atld dncesi artarken bu sivillemenin CHP eksenli bir sivilleme olduu grnts dikkat ekicidir. Toplumda CHPye geri dn dncesi uyandran grntler, Cemal Grselin eski DPlileri de bir partide toplamay dnd Ekrem Alicana (Maliye Eski Bakan) Yeni Trkiye Partisini (YTP) kurma izni vermesine yol amtr. YTPnin yan sra eski Genelkurmay Bakan ve 3.Ordu Komutan Ragp Gmpala tarafndan yine ayn kesime seslenen Adalet Partisi (AP) kurulmutur. Partinin istedii adalet esas olarak eski DP liderleri iin adaletti, bu nedenle 27 Mays darbesine ciddi bir meydan okumay temsil etmitir.617 Trkiyede AP adn tayan bir rgtn siyasal sahneye kmas, 27 Mays 1960da ordunun ynetime el koymas ve on yldr iktidarda olan DPnin sahneden zorunlu olarak ekilmesi sonucunda gereklemitir. 27 Mays dneminin sonunda bir yandan siyasal rejimin yasal erevesi anayasa ve yeni seim sistemi ile izilirken, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olarak tanmlanan siyasal partiler anayasal gvenceye kavumu ve nisbi temsil sistemi getirilmi, te yandan da yeni partiler siyasal yaama girmeye balamlardr.618 Bu partilerden Trkiye i Partisi (TP) sol grl, AP, CKMP ve YTP ise sa grl partiler olarak ortaya kmlardr. Bu partiler lkenin tarihsel koullarnn ve siyasal sistemin ileyiinde bir nceki dnemde yaanan sorunlardan kaynaklanan kilitlenmeye yaplan askeri mdahalenin rn olarak domulardr. Bylece 1960 ncesinden var olan iki siyasal parti, CHP ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) ile birlikte siyasal partiler yelpazesinde yer alan ve yeni rejim iinde yaayacak olan be partiden (AP, YTP ve CKMP) kapatlm olan DPnin oy tabann hedefleyerek siyasal faaliyete girimilerdir. DPye kartlk, sekincilik, devletilik ve laiklikle tanmlanan CHP; bir kitle partisi giriimi olan TP ve DPnin miras iin yaran partidir. 1960 sonrasnda kurulan yeni partiden birisi, TP, sol izgide yer almtr. Hem sol hem sa iin ncekine nazaran daha geni bir siyasal faaliyet yelpazesine izin vermi olmas bakmndan, yeni anayasa eskisinden ok daha fazla liberaldir. Eski Kemalist kalbn aka dnda kalarak ortaya kan ilk parti, TPdir. Parti ubat 1961de baz sendikaclar tarafndan kurulmutu ama partinin hemen tm yaam boyunca etkin ve srkleyici kiisi, yazar, hukuku ve eski retim yesi Mehmet Ali Aybar olacaktr.
616Aldkat, 617 618

Anayasa Hukukumuzdaki, s.166.

Hale, Trkiyede Ordu, s. 124.

Filiz Demirci Gler, Trkiyenin Yakn Siyasetinde rnek Bir Olay: Adalet Partisi, Ankara, TODAE Yaynlar, 2003, s. 3031.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

290 / 1404

YTP ise 11 ubat 1961de Ekrem Alican (Genel Bakan), Prof. Cahit Talas, Prof. Aydn Yaln, Hikmet Belbez, rfan Aksu, Raif Aybar, Hasan Kangal, Srr ktem, Dr. Esat Eilmez, Yksel Menderes, Dr. Yusuf Azizolu, Ali hsan elikkan, Emil Galip Sandalc, hsan Hamit Tigrel, Rfat zten, Cemal Tarlan, Recai skenderolu, Fahreddin Kerim Gkay, Sadk Perinek, Hayri Mumcuolu tarafndan kurulmutur. DPnin 19501955 dneminde ispat hakk savam veren ve Hrriyet Partisini kuran liberal kanadnn mirass olarak grlm ve bu kanadn DP rgtnde gerek bir arl yoktur.619 YTP, ekonomik gelime iin zel teebbs ve hzl sanayilemeyi ngrm, bu hedefe varmak iin hkmetin liderliini savunmu, ancak milletin mali kapasitesiyle retim verimlilii arasnda eskiden olduundan daha ok denge istemitir. Din eitimiyle Trk genliine gemii konusunda bir fikir verilecektir, ancak temel ilke olarak laiklik benimsemi ve tm dinlere zgrlk tannmtr. Yabanc sermayenin, hkmet denetimi altnda olmak zere, getirilmesi ngrlmtr. Toprak kyl arasnda datlacak, ancak kk iletmelerin okluunun retime zarar vermemesi salanacaktr. Devlet planlamas ekonominin tmn denetim altnda bulundurmayacak, ancak eitli unsurlarn koordine ederek uyum salayacaktr.620 Bu partilerden Trkiyenin gelecek 20 ylna damgasn vuracak APnin kurulmasna ynelik giriimler Emekli Genelkurmay Bakan Ragp Gmpalann nclnde balamtr. lk AP Bakan, 27 Maystan sonra Genelkurmay Bakan olan, 2 Austos 1960taki byk tasfiye ile emekliye sevk edilen Orgeneral Ragp Gmpala olmutur. Nasl DP kurulurken banda Celal Bayarn bulunmas nn iin zorunlu bir gvence saylmsa, AP kurulurken de banda Gmpalann bulunmas, Devlet Bakan Cemal Grsel iin nemli bir gvence oluturmutur.621 Darbe sonras siyasi yaplanmada bir general olarak siyas parti liderliine soyunmu olan bu ilgin isim Grsel ile konumadan faaliyete gemeyi dnmediinden 1 ubat 1961 tarihinde Ankaraya yapt bir ziyaret srasnda cumhurbakan ile ksa sreli bir grme yapmtr. Bu grme srasnda zmirde Trkiye Adalet Partisi ad altnda bir partinin kurulduunu ve kendisine bakanlk teklifi yapldn Grsele bildirmitir. Grselin konuya olumlu yaklat izlenimini aldktan sonra parti genel bakan olarak greve balamtr.(11 ubat 1961)622 27 Maystan duyulan maduriyet hissi ve bu harekete kar olanlar bir araya getirme istei APnin harcnda yer alan en kuvvetli unsurlardandr. Kurucular her eyden nce DPnin tabanna seslenmeyi ama edinmi bir parti kurma arzusu iindedirler. Partinin ismi DPlilere layk grlen muameleden duyulan honutsuzluu ifade etmi, partinin adaleti aradn belirtmitir. AP belki kurucularn da artan bir biimde hzla bymtr. Kurucular kapatlan DP rgtlerini yeniden harekete geirerek byle bir ivmeyi yakalayabilmilerdir. Mehmet Turguta gre, balang aamasnda kendilerinin yapt, memleketin her tarafnda nvelenen tekilat birletirmek ve organize etmekten ibarettir. rgtlenme aamasnda nemli roller oynayan Sadettin Bilgi, kendilerine bavuran mahalli liderlerden sz ederken ayn olguyu ifade etmektedir. DPlilere reva grlen muameleden duyulan rahatszlk yerel liderleri bilenmi bir biimde yeniden harekete geiren bir tazyik ortaya karmtr. Tam da bu noktada, APnin skntlar balamtr. Parti DP tabanna, partinin devam olduu savn iletmeye gayret ederken, byle bir duruma izin vermeyeceklerini her frsatta dile
619 620 621 622

Eroul, ok Partili, s. 137. Gler, a.g.e.,s. 31. Eroul, ok Partili, s. 138. smet Bozda, Demokrat Parti ve tekiler, stanbul, Kervan Yaynlar, 1975, s. 71.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

291 / 1404

getiren MBK ve ordu iindeki irili ufakl rgtlenmelerin tepkisinden de korunmaya almtr. CHP sempatizan brokrasi ve gvenlik gleri eitli engellemelerle partinin glenmesini nleme gayreti iindedirler. te yandan AP, askeri rejim tarafndan desteklenen ve DP tabanna oynayan YTPnin rekabetini de hissetmitir. Ksaca 1965e kadar APnin temel kaygs meruiyetini 27 Mays cepheye kabul ettirebilmek olmutur.623 Parti idari mekanizmasnn kompozisyonu da olduka farkl glerin birlemesiyle olumutur. Kurulu esnasnda parti yelii iin salanan kolaylklar eitli grlerin bir araya gelmesine ve hiziplerin rahata oluabilmesine imkan salamtr.624 APnin kurucular listesinde ismi grnenler Ragp Gmpala (Emekli Orgeneral), Tahsin Demiray (yaymc), inasi Osma (Emekli Kurmay Albay), hsan nal (tp doktoru), Ethem Menemenciolu (Prof. Dr.), Mehmet Yorgancolu (tccar), Muhtar Yazr (iktisat), Necmi kten (Emekli General), Cevdet Perin (Do. Dr.- yazar), Emin Acar (avukat), Kamuran Evliyaogludur (gazeteci). Grld gibi kurucular arasnda Gmpala dnda kamuoyunda tannan, siyasette tecrbeli isimler yer almamtr. Kurulu aamasnda srkleyici bir ismi ne karmak da doru olmaz. Beklenebilecei gibi anlarn yazm olanlar (rnein Mehmet Yorgancolu ve Sadettin Bilgi) kendi rollerini ne karma temaylndedirler. Ali Fuat Bagil ise Tahsin Demiray ve Muhtar Yazr gruplarnn katksn vurgulamaktadr. APnin kurulu ve gelime srecinde bir kiinin deil de kolektif liderliin ne ktn sylemek herhalde yanl olmasa gerektir. AP bir kurucular veya sunucular partisi olmamtr.625 Tahmin edilebilir sebeplerle kurucularn nemli bir kesiminin DPnin st kadrosu ile iliki iinde olmayanlardan seildii grlmektedir. Ancak yine de gemite DPde aktif grevler alm olanlar ile bu insanlarn ok yaknnda bulunmu olanlar da vard. Mesela Mehmet Yorgancolu, Yassadada hapsedilmi bulunan bir DP milletvekili iken, Cevdet Perin ve Kamuran Evliyaolu DP yerel tekilatlarnda grev alm kiilerdir. Kamuran Evliyaolu, DP Genlik Kollar bakanl ve milletvekillii de yapmtr. Tahsin Demiray ve Ethem Menemenciolu, 1952de kurulup, 1958de Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi ile birleen Trkiye Kyl Partisi kkenlidirler. Ve nihayet DP ile balantlar olmad halde, siyasi ballklarn henz kristalleemedii gei ortamnda yeni kurulan siyasi dzende yer almak isteyenlerle, MBK idaresinin kendilerini emekli etmelerine tepki gsteren subaylar da partide yer almlardr. Mesela kuruculardan Ragp Gmpaladan baka, inasi Osma ve Necmi kten, 27 Mays sonrasnda emekliye sevk edilen askerler arasndadrlar. 27 Mays darbesi ve MBKya kar duyulan tepki ortak paydas dnda, APnin kurucu kadrosu ve st kademesinin esasl bir uyuma sahip bir ekip olmad aktr.626 Grld zere AP tekilat, farkl politik gemie sahip yelerden olumutur. Birinci grup, zellikle politikaya yeni girenlerdendir. 1960tan sonra emekli olan ordu mensuplar ve st dzey eski brokratlar bu grubun iindedirler.

623 624 625 626

Tanel Demirel, Adalet Partisi deoloji ve Politika, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 2829. Bekta, a.g.e.,s. 150. Bozda, a.g.e.,s. 72-73. Demirel, a.g.e.,s. 29.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

292 / 1404

Parti dare Kurullarnn kompozisyonunda grlen ikinci grup ise kapatlan DPnin eski milletvekillerinden olumutur. Eski DPlilerin parti politikasna etkileri olduka nemlidir. zellikle ok ksa bir sre iinde APnin rgtlenebilmesinde byk yararlar olmutur. AP, DPnin krsal kesimdeki rgt merkezlerini reformize ederek yeniden oluturmas sonucu istemeden de olsa miras partisi konumuna girmitir. Sadettin Bilgi ile birlikte Gkhan Evliyaolu, Osman Turan, Cahit Okurer, Mehmet Turgut, Fethi Tevetolu, Faruk Skan ve Cevat nder AP iinde aktif olmu kiilerdir. Dier taraftan, bu kiiler zaten 1960larn banda eitli muhafazakr ve milliyeti organizasyonlarda aktif roller almlardr. Parti iinde de bu yaklamlarn devam ettirmilerdir. zetle, DPliler AP iinde Demokrat Parti ruhunu yaatmak ve DP politikasn yeniden hayata geirmek isterken, muhafazakar-milliyeti kanat mensuplar ise muhafazakar ve milliyeti eilimlerini parti iinde kabul ettirme mcadelesine balamlardr. Bu arada, politikaya yeni girenler ise farkl siyasi fikirlere sahip olmalarndan dolay henz bir birlik oluturamamlardr.

Yuvarlak Masa Toplantlar ve Milli Deklarasyon (5 Eyll 1961)


9 Temmuz 1961 tarihinde yaplan Anayasa oylamas sonucunda Evet oylarnn % 61.7 kmasna karlk % 38.3 Hayr oyu kmas MBK ve SKB yeleri tarafndan memnuniyetle karlanmad gibi yaplacak seimlerin muhtemel sonular hakknda da endieye sevk etmitir. Bu tarihten sonra siyasi partilerin faaliyetleri daha bir sk denetim altna alnm ve siyasi parti liderleri eitli defalar Devlet Bakan Org. Grsel bakanlnda toplantya arlmtr. 17 Austos tarihinde yaplan grme sonucunda MBK yeleri ile parti liderleri u konularda anlamaya varmtr:
1. Seimlerde dini propaganda yaplmamas 2. Yassada kararlarnn tartma konusu yaplmamas 3. htilal hkmeti tarafndan alnm olan karar ve karlm kanunlarn seimlerde partiler aras hcumlara konu olmamas 4. Atatrk devrimlerinin tartma konusu yaplmamas.627

Bu toplantlar Devlet Bakan Org. Grsel bakanlnda yaplacak toplantya hazrlk mahiyetinde dzenlenmitir. MBKnin ars zerine CKMP dndaki siyasi parti liderleri Eyll ay banda tekrar bir araya gelmi ve 5 Eyll 1961de siyasi tarihimize Milli Deklarasyon olarak geen aklamay yapmlardr. Siyasi parti liderlerinin imzalaryla yaynlanan deklarasyonda siyasiler DP zihniyetini diriltmeme, bir btn olarak Atatrk devrimlerini koruma ve Yassada mahkemelerinin sonularn etkileyebilecek beyanlarda bulunmama hususlarnda taahhtte bulunmu ve bu konuda bir belge imzalamlardr.628
627 628

Milliyet, 18.8.1961. mzalanan Gizli Protokol veya Milli Beyannamenin tam metni yledir:

Eit artlar altnda drst bir seimle i bana geldikten sonra, siyasi rakiplerini bertaraf etme ve iktidarlarn her ne pahasna olursa olsun devam ettirme gayretlerine kaplan liderlerin elinde Muhalefet yllarnda millete vaadettii hrriyet anlayndan ve demokratik nizamdan zamanla adm adm uzaklam, demokratik nizamn teminatn salayan basn, niversite, adalet cihaz ve amme messeselerine ar basklara girimi, din duygularn siyasi maksatlarla istismar etmi, medeni varlmzn temeli olan devrimlerin red ve inkarna yol am partizan tutumu ve nifak yaratan blc ve ayrc szde cepheler kurmaktan ekinmemi, bilhassa 1955ten sonra plansz, israf, enflasyoncu tutumu ve eitli

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

293 / 1404

14 Temmuz 1961 tarihli Milliyet gazetesinin manetten verdii habere gre M.B.K. Parti Liderleri le Toplant Yapacak. Habere gre 13 Temmuz 1961 gn Org. Grsel bakanlnda toplanan MBK yeleri yuvarlak masa, anayasa oylamas ve seim konularn grmtr. Toplantda MBK yelerinin Grsel bakanlnda siyasi parti liderleri ile bir yuvarlak masa toplants yapmalarna ve bu toplantda seimlerde izlenecek yok, devrimlerin ve dini inanlarn politikaya alet edilmemesi, Yassada durumalarnn gizli-ak sz konusu olmamas gibi konular gndeme gelecektir.629 16 Temmuz 1961 tarihli gazetelerin gndeminde Yassada yarglamalar ve Anayasa oylamasnn sonular hakknda akta tartma yaplmasnn askeri hkmet tarafndan yasaklanmas yer almtr. Her drt gazetede de Hkmetin yaynlad 9 maddelik metni okuyucularna yorumsuz olarak duyurmutur.630 17 Temmuz 1961 gn Org. Grselin Anayasann kabul dolaysyla yapt konumay manetlerine tayan gazetelerden sadece Milliyet olay Grsel, partilere ihtarda bulundu eklinde vermitir. Dier gazeteler bu uyarya haberin ieriinde yer vermi ve Grselin mesajn partilerin daha yapc olmas ve ykc faaliyetlerde uzak durmas eklinde anlalmas gerektiini belirtmilerdir. Her iki konu da gazetelerin ke yazlarnda gndeme gelmemitir.631 Nadir Nadi 30 Temmuz 1961 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki Devrim Bir aka Deildir balkl bayazsnda bir devrimin kendi eliyle ykt bir politika ve ynetim anlaynn yeninden derlenip toparlanp iktidara gemek zere tekilatlanmasna izin vermeyeceini, aksi takdirde bunun dncesiz ve prensipsiz bir devrim olacan yazmtr. Nadi kuyruklar diye tabir ettii kiileri st kapal olarak tehdit etmitir.632 30 Austos 1961 tarihli Tercman gazetesinin bayaz kesinde Yuvarlak Masa Toplantlar Mnasebetiyle Sayn Cemal Grsele Ak Mektup yaynlanmtr. Yazda inklap liderlerinin Halk Partisine hususi bir sempati duymadklarnn bir kere daha ilan edilmesi istenmitir. Yazda seimleri Halk Partisi dnda herhangi bir teekkln kazanmas halinde inklabn tehlikeye decei hususundaki gln telkinlere de dikkat ekilmitir.633 18 Austos 1961 tarihinden itibaren btn gazetelerin gndeminde MBK yeleri ile siyasi parti liderleri arasnda seimlere hazrlk olarak yaplan yuvarlak masa toplantlar yer almtr. Ancak ne haber ieriklerinde, ne de yorumlarda siyasi partilere dorudan veya dolayl

suiistimalleriyle memleketin iktisadi ve itimai dzeninin bozulmasna, yurt dnda iktisadi ve milli itibarmzn sarslmasna sebep olmu; milli varlmzn timsali erefli ordumuzu, siyasi emel ve maksatlara vasta etmeye alm; gerek mevzuat ve gerekse tatbikat olarak umumi ve mahalli seimlerde milli iradenin eitlik, serbestlik ve emniyet iinde belirmesine gittike artan bir iddetle engel olmu; devlet radyosunu ve devlet mallarn parti hizmetinde kullanma yolunu tutmu, sonunda Meclis murakabesini dahi ilemez hale getirmi ve nihayet demokratik rejimin vazgeilmez unsurunu tekil eden muhalefeti aka inkara giden ve demokratik nizamn balca vastas olan serbest seim midinin tamamen kaybna kadar varan hukuk d tutum ve davranlaryla gayri meru bir bask ve zulm idaresi haline gelmi olan bir iktidara kar Trk milletinin vicdanndan ykselen emre uyarak milletin direnme hakkn kullanan Trk Silahl Kuvvetlerinin hibir zmre veya siyasi teekkl lehine olmakszn gerekletirmi bulunduu 27 Mays ihtilalinin siyasi maksatlarla her ne suretle olursa olsun istismarna msaade etmeyeceimizi kesin olarak beyan ve bu ihtilalin ykt ve milli vicdann mahkum ettii Demokrat Parti zihniyetini ve onu temsile veya devam ettirmeye teebbs mahiyetindeki her trl davran iddetle reddederiz. (rtl, s.165-166).
629 630 631 632 633

Milliyet, 14.7.1961. Milliyet, 16.7.1961. Milliyet, 17.7.1961. Cumhuriyet, 30.7.1961. Tercman, 30.8.1961.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

294 / 1404

yollardan bask yapmay amalayan bu toplantlarn meruluu sorgulanmam, aksine ou defa doru bulunup desteklenmitir.634 24 Austos 1961 tarihli Milliyet gazetesinin bayazsnda MBK yelerinin yuvarlak masa toplantlar yapmas malum konulardaki grlerin renilmesi bakmndan samimi bir davran olarak tanmlanmtr. Yazara gre 2 Eyllde Yuvarlak Masaya oturacak Parti temsilcileri, sorumluluklarn idrak eder, iyi niyetle ve samimiyetle davranp alnmas gereken tedbirleri bizzat kendileri benimserler ve bunlar uygularlarsa matlup hasl olur. Aksi halde demokrasiye giden son treni karmamz muhtemeldir Yazar bir sonraki gnk bayazda da bugn durum berrak ve gelecek de aydnlk olmadna gre phesiz birtakm tedbirlerin alnmas dnlebilir demitir.635 Yuvarlak masa toplantlar ile ilgili haberler ksa bir aradan sonra 1 Eyllde yeniden balamtr. Ayn gnk gazetelerde toplantda siyasi parti temsilcilerinin gndem hakkndaki tekliflerinin de grld belirtilirken MBK rtibat Brosunun yapt aklamada toplant sonunda Milli Birlik Komitesince teklif edilen alma program ve gndem zerinde mutabakata varld belirtilmitir. Gazeteler yuvarlak masa toplantlar sonrasnda 5 Eyll 1961 gn yaynlanan deklarasyonu yorumsuz olarak vermitir.636 Darbe sonrasnda demokrasiye gei abalarnn askerler tarafndan kontrol altnda tutulmasna basnn yaklamyla ilgili son olarak Nadir Nadinin bir bayazs dikkat ekicidir. Nadi 24 Austos 1961 tarihli bayazsnda 27 Mays darbesine desteini yineledikten sonra sz partilere getirerek gnl isterdi ki btn siyasal partilerimiz gerek yardmclar olarak devrim ynetiminin yanbanda yer alsnlar ve hibir art dnceye kaplmayarak canla bala rejimi normalletirme almalarna katlsnlar. Bu hususta zellikle yeni kurulan partilerin iyi bir yol tuttuklar sylenemez. Tersine devrim ynetiminin temiz niyetlerine elme takmak isteyen en karanlk gayretlere daha ziyade bu partilerin saflarnda rastlanmaktadr. Yaznn devamnda yeni liderlerin iyi niyetli olduu vurgulandktan sonra asl endienin partilere szan dk kuyruklar olduu belirtilmitir. 637

Basn Anlamas
Siyasi parti sylemleri arasnda belli konularda uyumu amalayan toplantlar srasnda Babakan Yardmcs Fahri zdilek basn iin de yuvarlak masa toplants yaplacan aklamtr. Bu balamda Yuvarlak Masa toplantlarnn sona ermesi ve ortak deklarasyonun yaynlanmasnn hemen ardndan MBK yeleri ile bir araya gelen stanbul, Ankara, zmir ve Anadolu gazeteleri ortak bir anlama imzaladlar. Buna gre partilerin yuvarlak masada vardklar anlamay destekleyecek olan basn, milli menfaatlere aykr yayn yapmamay da taahht etmitir. Andlama basnn 27 Maysa sahip kmas iin bir uyar olmas niteliinin yan sra siyasi partilerin yuvarlak masa toplantlarnda verdikleri szleri tutmamalarna kar bir tedbir olarak da dnlmtr. nk Trk Basn Andlamas diye takdim edilen anlamaya gre basn mensuplar, partilerin ortak deklarasyonda millet nnde verdikleri sz tutmamas halinde onlar yapc tenkit yoluyla uyarmaya ve bylece verdikleri szlerine bal kalmalarn salamaya alacaklarn kabul etmilerdir.
634 635 636 637

Milliyet, Cumhuriyet, 14.7.1961. Milliyet, 24.8.1961. Cumhuriyet, 5.9.1961. Cumhuriyet, 24.8.1961.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

295 / 1404

Basn antlamasnn ardndan Devlet Bakan Org. Grsel basn u ifadeleriyle vmtr: Basnmz taahhtsz olarak da vazifesini yapmakta idi. Hatta bizim basn inklaptan beri taahhde girmi gibi dikkatli, hassas, memleket menfaatlerini titizlikle dnr ve onu korur ekilde kalemini kullanmtr. Grsel aklamasnda ara sra kan atlak sesler sebebiyle tm basn sulamann doru olmayacan da belirtmitir.638

1961 Anayasasyla Birlikte Trk Siyasi Hayatna Katlan Kurumlar


27 Maysa giden srete brokrasinin, siyasetin merkezinden giderek uzaklamaya baladn sylemek mmkndr. Seilmilikle atanmlk arasndaki atma, atanmlar arasnda yer alan brokrasinin, bir ekilde geleneksel nfuzunu koruma gayretleri iine girmesi de bir o kadar anlalabilir. 1924 Anayasasnn meclis egemenliine dayal ruhu, uygulamada birok mahzurlar eliinde yrm olsa da ok partili hayata geile birlikte brokratik basky krmaya el verir niteliktedir.639 Tek partili yllarda egemen olan meclis, tabann temsiline asla cevaz vermemi; milletvekilleri bizzat tek ve ikinci adam tarafndan belirlenen adaylar olarak, yer aldklar listelerin ikinci semenlere onaylatlmalaryla meclisteki sandalyelerine oturmulardr.640 Trkiyede 1950 tarihine kadar, demokratik meruiyete sahip olmad halde lkenin kaderine hakim olan brokratik ve elitist siyasal hareket, totaliter sistemlerin kmesinden sonra, snrl da olsa demokratik baz kanallarn almasna izin verdiler. 1946 itibariyle, anayasal dzende ve onun ideolojik tercihlerinde herhangi bir deiiklie gitmeksizin, bu anayasal dzenin erevesi iinde kalmak kouluyla birden fazla siyasi partinin kurulmasna izin verdiler. Sistemi kontrol edebileceklerine ynelik bir inan iinde demokratik seimlerin yaplmasn engellemediler. 1950den sonra Trkiye hem NATOnun, hem de Avrupa Konseyinin bir yesi olmutur. 14 Mays 1950 seimleriyle birlikte bir gerek ortaya kt. Eski siyasal elitlerin demokratik seimler yoluyla parlamentoda ortaya kan yasama iradesini kontrol edebilme imkanna sahip deildiler. Bata sahip olduklar zgven 1950 seimleriyle sarsld, 1954 seimleriyle de tmyle ykld. Bu srete 1924 Anayasasnn ngrd meclis hkmeti sistemi de, parlamentonun tm erkleri kontrol etmesine imkan tandndan, siyasal elitlerin ksa srede kar devrim olarak nitelendirilen toplumsal muhalefet karsnda yok olmalar sz konusu olabilirdi. 1950de iktidar kaybetmi brokratik siyasal sekinler 1960 darbesine kadar geen srede pek ok tecrbe edindii aktr. Bunlarn banda demokratik yntemlerle devletin kontroln ele geiremeyecekleri gerei gelmektedir. Bu yzden ncelikle mevcut sistemin darbe yoluyla deitirilmesi gerekmektedir. Ancak edinilen ikinci tecrbe, yaplacak olan darbenin hem i, hem de d meruiyetinin retilmesini zorunlu klmaktayd. Zira 10 yllk demokratik seimlerden sonra yeniden tek parti diktatrlne dn ite mmkn deildi. te yandan Avrupa Konseyinin bir yesi
638 639 640

Nezirolu, a.g.e.,s.81. Cell Bayar, (Anlatan), Bavekilim Menderes, Der. smet Bozda, stanbul: Tercman Yaynlar, 1986, s.16 vd.

1 Nisan 1931 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yer alan u haber bir fikir verebilir gibi gzkyor: Ka mebus alnacak? Hakik vaziyeti kimse tahmin edemez. Kat vaziyet Gazi hazretleri umum listeyi iln edince anlalacak Fikret Bakaya, Paradigman fls (Resmi deolojinin Eletirisine Giri), stanbul: Doz Yaynlar, 1991, s.113.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

296 / 1404

ve ayn zamanda NATO iinde yer alan bir lkenin yeniden 1945 ncesi totaliter rejimlere benzer bir sisteme dn yapmas mmkn deildi. Bu yzden hem darbenin yapl aamasnda, hem de sistemin tanzimi srasnda gerk Trkiye, gerekse Avrupa kamuoyunun tepkisini absorbe edecek tedbirler alnd. Batnn slam ve douya ilikin olumsuz algsnn bunu kolaylatrdn da not etmek gerekir. En nemli tecrbe ise, yeni bir sistemin yaratlmas ve 1950ye kadar lkenin kaderine hakim brokratik siyasal sekinlerin, hakimiyetini demokratik hukuk devleti rts altnda yeniden tesis edilmesi gereini anlatyordu. Btn bir anayasal dzen bu ihtiyalara gre tanzim edildi. Anayasann balang ksm btnyle meruiyet kaygsn rtme abasyla yazld. Cumhuriyetin demokratik, laik sosyal hukuk devleti olduu ifade edildi. Anayasaya, temel haklar ilikin 63 madde yerletirildi. Ancak buna mukabil, yaratlan sistemde, parlamentoyu yasama fonksiyonu itibariyle dahi egemen olmaktan karld. Bunun nedeni akt. Batda ktln kayna kimin elinde olduuna bakmakszn kontrolsz g iken, Trkiyede anayasal dzenin sahibi brokratik siyasal elitler bakmndan ktln kayna elbette ki meclis olacakt. Bu yzden meclisin devlet aygtn bir btn olarak denetim imkan ortadan kaldrld.Anayasal dzen hakknda karar verme yetkisi ile Temel siyasal kararlar alma yetkisi kaldrld Ekonomi, sosyal, kltrel, eitsel ve bilimsel politikalar belirleme imknlar ortadan kaldrld.ok daha trajik olan ise, Anayasal kurum haline getirilen MGK ve nemli bir yzdesi demokratik seime dayanmayan Cumhuriyet Senatosu nedeniyle yasama yetkisi dahi neredeyse yok edildi.Bunun iin meclis dndaki tm devlet kurumlar meclise kar zerkletirildi. Adeta devlet, parlamenter denetim ve etkileim alannn dna karld. Bu bakmdan 1961 Anayasas bir anlamda brokrasinin rvandr denilebilir. Meclis en yce karar mercii olmaktan karlmtr. Milletinin, egemenliini yetkili organlar eliyle kullanaca dsturu erevesinde, Anayasa Mahkemesi kanalyla yasalarn anayasaya uygunluunun denetlenmesi salanm; Dantayn idari yarg mercii olarak yetkileri arttrlmtr. Radyo ve niversite zerk hale getirilmi; askeri brokrasinin sistem iindeki etkinlii Milli Gvenlik Kurulu ile anayasal bir kaide haline getirilmitir. Yasama ve yarg hem grev, hem de yetki olarak kabul edilirken; yrtme sadece grev olarak tanmlanmtr.641 Yassadada kurulan Yksek Adalet Divannda yaplan yarglamalar sonucu oluturulan yeni yapyla brokrasinin yarg kanadndaki tepkinin izlerini takip etmek mmkndr. stanbul Barosu bile hibir yesinin sanklarn mdafiliini yapmamas ynnde temenni mahiyetinde de olsa bir karar karttrmtr.642 Sonu olarak brokrasi, 27 Maysla birlikte eski konumunu yeniden kazanmtr denilebilir. Anayasa Mahkemesi

641

Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2000, s.356. Ayrntlar iin bkz. Orhan Aldkat, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, stanbul: Yaynlarndan No: 1850, Hukuk Fakltesi No: 413, Yenilik Matbaas, 1973.

642

stanbul Barosu Bakanlnn 02.07.2012 tarih ve 37770 Gndem sayl yazs ekinde bulunan, Baro Ynetim Kurulunun 31.05.1960 tarih ve 21 Gndem Sra, 3 Sra, 1124 Dosya Numaral Karar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

297 / 1404

1961 Anayasasnn Senato ile birlikte getirdii en nemli kurumlardan biri Anayasa Mahkemesidir. ok partili hayata gei sreciyle balayan ve srekli olarak kurulmas ynnde aklamalar yaplan bu kurum ancak 1961 Anayasasyla Trk yargsndaki yerini almtr. 1961 Anayasasnn 148. maddesine gre; Anayasa Mahkemesinin kurulu ve yarglama usullerinin yasa ile dzenlenmesi; Geici 7. maddesine gre ise, 1961 Anayasas ile kabul edilmi olan yeni organ kurum ve kurullarn kurulu ve ileyilerine ilikin yasalarn TBMMnin ilk toplant tarihinden itibaren en ge alt ay ierisinde yani en ge 25 Nisan 1962ye kadar karlmas gerekmitir.643 Meclisin almasndan yaklak 2,5 ay sonra Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Anayasa Mahkemesi Yasas Tasars 12 Nisanda Cumhuriyet Senatosuna gnderilmi; 25 Nisan tarihine kadar yasalatrlabilmesi amacyla Karma Komisyonda birlikte incelenmitir. Bu grmelerde CHP adna konuan Muammer Obuz tarafndan dile getirilen nemli bir nokta bu kadar nemli bir dzenlemenin niye yasal srenin sonuna kadar yaplmayarak son gnlere sktrlmas konusu olmutur.644 AP grubu adna konuan Ferit Alpiskender ise yasann yazlnda, ele alnnda Anayasann ok ak maddeleri olmasna ramen baz maddelerde yaplan deiiklik ve ilavelerin, Anayasaya aykr olduunu ifade etmitir. kinci olarak Mahkemeye ye seilirken daha ok kariyerli ve deneyimli elemanlarn seilmesi konusunda duyarllk gsterilmesi gerektii vurgulanmtr. Ayrca itihat kararlar aleyhine alacak davalar iin btn yollarn kapal olmasn da bir eksiklik olarak dile getirmitir. Bunun iin ngilteredeki Hakkaniyet Mahkemesi ismi verilen hakszla urayann hakkn arad bir temyiz mahkemesi kurulmas gerektiini de vurgulamtr.645 Tasarnn z Trke terimler bakmndan Anayasa ile aykrl, Anayasa hkmlerinin yasa tasars ierisine aynen alnm bulunmas, seilecek adaylarn takip altnda bulunmamas, devlet karlaryla ilgili konularda aklamalar hakknda eksiklikler olmas, iade-i muhakeme kurumunun olmamas hakknda eksikliler bulunduu senatrlerin ortak dncesidir.646 Yasa metni Cumhuriyet Senatosu Genel Kurulunca onaylanm, CHP-AP koalisyonun af tartmalar eliinde yklma tehlikesi geirdii o gnlerde tasar Meclisten sessiz sedasz gemi ve 22.4.1962 tarih ve 44 Sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Yasa 25.4.1962 tarihli Resmi Gazetede yaymlanmtr. Buna gre Anayasa Mahkemesine:
1- Yasalarn, yasama meclisleri i tzklerinin ve bu meclislerce verilen ve yasa kymetini haiz olan kararlarn Anayasaya uygunluunu denetlemek; 2- Yce Divan sfatyla Cumhurbakan, Bakanlar, Yargtay, Dantay, Saytay yelerini grevle ilgili sulardan dolay yarglamak; 3- Siyasi partilerin kapatlmas hakkndaki btn davalara bakmak, bu partilerin gelir ve giderlerini denetlemek.

Yetkileri verilmitir. Yasayla Anayasa Mahkemesine bavurabilmek hakk, siyasi parti gruplarna, Senato, Meclis Gruplarnn altda birini tekil eden yelere, Hakimler Yksek Kurulu yeleri, Saytay, niversiteler ve Radyo daresine verilmitir. Mahkemeye bireysel bavuru vatandan kendisi
643

Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816. C:3, B:52, 18.4.1962, s.358. C:3, B:52, 18.4.1962, s.361-362. C:3, B:52, 18.4.1962, s.363-382.

644CSTD, 645CSTD, 646CSTD,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

298 / 1404

ile ilgili bir davada uygulanmas sz konusu olan yasann Anayasaya aykrln iddia etmesi gerekmektedir. Ayn iddiay davaya bakan hakim de ileri srebilir. Bu takdirde dava Anayasa Mahkemesinin konu hakknda verecei karara kadar ertelenecektir. Bylelikle Anayasa Mahkemesinden nce var olan Yksek Adalet Divan ve Yksek Soruturma Kurulunun grevleri sona ermitir. On be asl ve be yedek yeden oluan bu yksek zel mahkemenin yeleri deiik organlarca seilir: Yargtay (4), Dantay (3), Saytay (1), Millet Meclisi (3) Cumhuriyet Senatosu (2), Cumhurbakan (2). 647 Anayasa Mahkemesinin yaps dzenlenirken Alman Anayasa Mahkemesi rnek alnd sylense de, gerekte bu iddia ciddiye alnabilir deildir. Zira Alman Anayasa Mahkemesi parlamenter iradeyi demokrasiyi tehdit edebilecek brokrasi mekanizmalarna kar korumak iin retilmi ve bunun iin bireysel bavuru mekanizmasyla donatlm iken, 1961 Anayasasnn ngrd sistem sadece parlamentoyu, her koldan denetleme ve alamaz hale getirmeye odaklanmt. Darbeyi yapan brokratik mekanizmalar elbette bir yarg kurumu tarafndan denetlenmek istemeyeceklerdi. te yandan Alman Anayasa Mahkemesi yelerinin tamam parlamento tarafndan seilirken, 1961 Anayasasnda bu oran yalnzca 1/3e tekabl ediyordu. Sz konusu 5 kiinin 2sinin Cumhuriyet Senatosu tarafndan seileceini de dikkate aldmzda, bu seimin demokratik kayglara dayanmad anlalr. Ayrca parlamentoda bir milletvekiliyle dahi olsa temsil edilen tm partilere snrsz; parlamenter etki alan dna karlm tm vesayet organlarna da grevleriyle ilgili alanlarda Anayasa Mahkemesinde dava ama hakk tannmt. Dikkat ekici dier bir nokta ise, Yassada Cinayetinde dahli olan sekiz kiinin kuruluundan itibaren 1980e kadar Anayasa Mahkemesine ye olarak atanm olmasdr.648 Anayasann darbe rn olduu, yasalarn byk bir ksmnn darbe ve tek parti diktatrl tarafndan karld, ye profilinin ortak paydasnn demokrasi kartl olduu bir mahkemeye yaplacak iptal mracaatlarnn demokrasiyi koruma amal olduu iddias ciddiye alnabilir bir iddia olamaz. Anayasa Mahkemesinin kurulma gerekesini, biraz da Anayasa Mahkemesinin uygulamalarndan da okumak mmkndr. Bu okuma, Mahkemenin kurulu gerekesinin 27 Mays Darbesinin ngrd ideolojik ve sistem tercihinin korunmas olduu aka grlr. 1963ten itibaren verdii kararlar ile birlikte, 27 Maysn dokunulmaz olduunu, bunu eletirmenin dnce zgrl kapsamna girmeyeceine karar vermitir. Bu konuda 1961 Anayasasn yapanlardan biri olan Muammer Aksoyun Olur mu beyefendi? yle ey olamaz, dnce zgrl tabii ki, bu anayasann felsefesinin ve ruhunun dncelerini garanti etmek iin uygulanmtr649 ifadesiyle salanan paralellik dikkat ekicidir.

647Anayasa

Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun, Resmi Gazete, 25.04.1962, No: 11091.

648 Sralamak gerekirse, Salim Baol, Mahmut Celalettin Kuralmen, brahim Hilmi Senil, Necdet Darcolu, Abdullah ner, Hasan Grsel, Nihat Salolu ve Recai Sekin eitli dnemlerde Anayasa Mahkemesi yesi oldular. Bu sayya Darbe Anayasasnn hazrlanmasnda aktif rol stlenen mer Ltfi Akadl, Ahmet Akar, Mustafa Ekrem Tzemen ve Muhittin Grn de eklemek mmkndr. 649 1961 Anayasasnn 20. Maddesine ilikin temsilciler meclisi tutanaklar ve Anayasa Mahkemesinin 8.4.1963 tarihli iki kararndaki alntlar. Bkz. E. 1963/16, K. 1963/83, AYMKD 1, 194 vd.; ayn ierikteki ikinci karar iin bkz. E. 1963/17, K. 1963/84, AYMKD 1, 210 vd.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

299 / 1404

Mahkeme daha sonraki kararlarnda anayasann ideolojik tercihleriyle uyumayan dernek ve partilere izin verilemeyeceini, hatta bu yaklamlara kar anayasann dahi dokunulmaz olduunu beyan etmitir. Mahkeme dokunulmazln kaldrlmas konusunda yalnzca darbecilerle ibirlii iinde olan Cumhuriyet Senatosu tabii senatrleri koruyucu rol stlenebilmitir. Demokrat Partililere getirilen siyasal yasan kaldrlmasna imkan veren Anayasa deiikliini (Geici 11. Madde), Anayasay ihlal ederek incelemi, ardndan iptal etmitir. Bu deiiklik yaplrken, 1969 sonunda Ordunun darbe ile parlamentoyu tehdit ettiini, parlamentonun dik durmas karsnda Ordunun bekledii 27 Mays koruma refleksini Anayasa Mahkemesinin bu kararyla gstermi olduu da dikkati ekmektedir. O dneme ilikin olarak Anayasa Mahkemesinin siyasal eilimleriyle ilgili almalara bakldnda (nsal Artun, Anayasa Mahkemesi ve Siyaset) Mahkemenin yaklam genelde siyasidir. Kar devrimi engellemektedir. Gerici-Sa hareketlere dur demektedir. 2010 Ylna kadar mahkemenin 50 yllk gemiinde, zgrlkleri kendinden deer olarak grp koruduuna ynelik rnek bulmak ok gtr. Hatta bu srete, Parlamentonun temel hak snrlamalarnn neredeyse tamamna vize vermitir. Ancak Parlamentonun devletin derin mekanlarnn organize ettii karklklar gidermek iin arzulad temel hak snrlamalarnn tamamn ise iptal edebilmitir. te yandan mahkeme devletin idari ve siyasi tekilatlanmasnda deiiklik yapabilecek neredeyse hi bir kanuna geit vermemitir.650 Temel haklar yalnzca parlamentoyu kontrol etme, ona vesayet etme amacna hizmet ettii lde Anayasa Mahkemesi kararlarnda yer bulabilmitir. Bu ynyle nasyonal sosyalizme doru lkeyi srkleyen Alman Yksek yargsnn temel haklar arasallatrma ilevine paralellik gze arpmaktadr. Burada bir tarihsel alnt yapmakta yarar vardr. 1945den nce de ayn siyasal elit parlamento stnde bir mekanizmann kurulmas gerekliliini tartmtr. Ama bu gereklilik temel haklarn korunmasyla ilgili deildir. Byle olsayd 1920de Kelsenin kuruluuna nclk ettii Avusturya Anayasa Mahkemesi rnei alnrd. Oysa tam tersine, Faizm rnek alnmtr. Nitekim 1935te Recep Peker ve smet nnnn Yksek Faist Konseyi rnek alarak kurmak istedii, Anayasa Mahkemesi benzeri Yksek Cumhuriyet Konseyi nerisi Atatrkn itirazyla hayata geirilememiti. Bu itirazn temelinde demokrasiye ynelik bir inantan ok, meclisin zaten brokratik siyasal elitin bir icra organ olduu, yani demokratik bir iradenin yarataca tehlikelerden uzak olduu bilgisiydi. Anayasa Mahkemesinin yasalar ok basit itzk ihlalleri nedeniyle de iptal etmesini de dikkate alrsak, 1961 Anayasasnn geerli olduu 19 yllk dnemde karlan yasalarn, gnmz Trkiyesinde 1-2 yllk ksa srelerde karld grlr. Bunda Anayasa Mahkemesinin katks yksektir. Anayasa Mahkemesi Anayasa deiikliklerini iptal etme eklindeki hukuk d geleneini bu dnemde balatmtr. Buradaki hukuk dla eski Yassada Mahkemesi Bakan ve Anayasa Mahkemesi yesi Salim Baol dahi isyan edecek dzeye gelmitir.651
650

Bu saptamalarn ou dipnotlu olarak eitli makalelerde yer almtr. Ayn yndeki saptamalar iin 2007 sonlarnda Romanyada bir Anayasa Mahkemesi yesinin yapt konumaya da baklabilir. Bkz. 1970/1, K. 1970/31, Kt. 16.06.1970, AYMKD 8, 313, Muhalefet erhi.

651

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

300 / 1404

50 yllk itihad iinde demokrasiyi temel esaslar itibariyle tanmlad ve demokrasinin temel ilkelerinin glendirildii bir kararna rastlamak mmkn olmamtr. Bu mktesebat ile birlikte deerlendirildiinde Anayasa Mahkemesinin kurulu gerekesinin, 27 Mays Darbesi aktrlerinin Trkiye iin ngrdkleri ve bugne kadar da devam edegelen bir sistemin korunmasnda aranmas gerektii ortaya kmaktadr. Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Askerin ekonomik ve siyasi rollerini sistemde srdrebilmesi iin gerekli olan kurumlar da 1960 sonrasnn rnleri olarak gze arpmaktadr. zellikle siyasi vesayetini korumak iin Milli Gvenlik Kurulunun (MGK), ekonomik gcn ve statsn korumak iinse OYAKn nemli iki kurum olduunu sylenebilir. 1961 Anayasas, Askeri Yksek Komuta Kademesine, sivil ynetimden ayr fakat ayr olduu kadar da onu yakndan izleyebilecek ve ynlendirebilecek bir rol vermitir. Milli gvenlik yle geni ve her eyi kapsayan bir kavramdr ki, paalarn kabinenin nne getirilen hemen her konuda syleyecek bir eyleri vardr. Orhan Erkanl milli gvenlik konusunda Bu lkede pirin fiyatlarndan karayollarna ve turistik yrelere kadar milli gvenlikle ilgili olmayan tek bir sorun yoktur derken aslnda bilinaltnda yatan iktidar mcadelesinin her sahaya nfuz ettiini ima etmitir.652 Bu nedenle 1961 ve 1982 Anayasalarnn ilgili hkmleri uyarnca, anayasal bir kurum statsn haiz MGKnn kurumsal tarihinin ve mevzuatnn bilinmesi arttr. MGK Genel Sekreterliinin internet sayfasna bakldnda653, MGKnn tarihi gemiinin, 24 Nisan 1933 tarihine kadar dayandrld grlmektedir. Sitede, Cumhurbakan Atatrk tarafndan imzalanm olan, Yksek Mdafaa Meclisi ve Yksek Mdafaa Meclisi Umumi Katipliinin kurulmasna ilikin 14443 numaral Talimatname, MGK Genel Sekreterliinin kurulu belgesi olarak takdim edilmektedir.654 Gizli gizlilik dereceli bu Talimname, Resmi Gazetede yaymlanmamtr. Siteye gre, bugnk MGK ve MGK Genel Sekreterlii; 1933-1949 yllar arasndaki szkonusu Yksek Mdafaa Meclisi ve Yksek Mdafaa Meclisi Umumi Ktiplii dneminden sonra655, 1949-1962 yllar arasnda Milli Savunma Yksek Kurulu ve Milli Savunma Yksek Kurulu Genel Sekreterlii dnemini yaam656, ardndan 1961 Anayasasyla
652

Mazc, Trkiyede Askeri, s. 287.

653www.mgk.gov.tr 654

Bu yaklamda, MGK ve MGK Genel Sekreterliine Atatrk tarafndan kurulan bir kurum kimlii kazandrlmas gayretinin yatt sylenebilir.

655

Yksek Mdafaa Meclisinin grevi; milli seferberlik bakmndan vekilliklere verilecek vazifeleri tesbit etmek ve gerekli esaslar hazrlamak olarak tayin edilmitir. Babakann veya diledii takdirde Cumhurbakannn bakanlnda, Genelkurmay Bakan ve Bakanlar Kurulu yelerinin katlmyla tekil edilen Meclisin senenin muayyen zamannda toplanmas ve sekretaryasnn Umumi Katiplik tarafndan yrtlmesi ngrlmtr 30 Mays 1949 tarihli ve 5399 sayl Milli Savunma Yksek Kurulu Kanunu ile Milli Savunma Yksek Kurulu Genel Sekreterlii kurulmutur. Kanuna gre, ihdas edilen Kurulun; yine Babakann bakanlnda, Bakanlar Kurulu tarafndan seilecek Bakanlarla, Milli Savunma Bakan ve Genelkurmay Bakanndan olumas ve en az ayda bir defa toplanmas ngrlmtr. Szkonusu Kurulun grevi; Hkmete takip edilecek Milli Savunma Politikasnn esaslarn hazrlamak, btn devlet tekilatnda her trl zel messese ve teekkller ile vatandalara decek Milli Savunma dev ve grevlerini tespit ederek, gereken kanuni ve idari tedbirleri yetkili makamlara sunmak, barta Topyekn Milli Seferberlik Plann hazrlamak ve gereinde tam olarak uygulanmasn salamak, yurt savunmasyla ilgili ilerden Babakann lzum

656

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

301 / 1404

beraber, 1962-1983 yllar arasndaki dnemde Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii adn alarak, 1982 Anayasasyla bugnk eklini almtr. MGKnn nclleri/selefleri olarak takdim edilen Milli Mdafaa Meclisi ve Milli Savunma Yksek Kurulu; esasen, Birinci ve kinci Dnya Savalarnn, milli mdafaa/savunma anlay temelinde, topyekun savaa hazrlk amacyla, seferberlik hizmetlerini koordine etmek zere, Babakan, Bakanlar ve Genelkurmay Bakanlarnn bir araya gelecei yasal bir platform olarak ngrlmtr. Bu itibarla, szkonusu Meclis ve Kurulun, olaanst dnemlerde faaliyet gsterecek, birer Sava Kabinesi olarak ngrld sylenebilir. Nitekim, Atatrk tarafndan temelleri atlan Yksek Milli Mdafaa Meclisinin, senenin muayyen zamanlarnda, bir baka deyile, ihtiya halinde toplantya arlmas bu bak asnn bir sonucudur. Kurumsal bit tekilat bile olmayan bu Meclisin yerine, 1949 ylnda kurulan Milli Savunma Yksek Kurulu ise yasasna gre ayda bir defa toplanmas ngrlen, Milli Mdafaa Meclisine benzeyen bir st kurul olarak gzkmektedir. Baz uzmanlar, bu yeni Kurulun tekilinde, 2nci Dnya Sava esnasnda ABDde Bakanna yardmc olmak zere kurulan asker ve sivil danmanlardan mteekkil Milli Gvenlik Konseyi (National Security Council, NSC)nin rnek alndn ne srmektedir. Gerekten de, Milli Savunma Yksek Kuruluna, yasayla, Topyekn Milli Seferberlik Plann hazrlama ve uygulamann yan sra, Hkmete takip edilecek Milli Savunma Politikasnn esaslarn hazrlamak grevinin de verilmesi, bu algy desteklemektedir. Bu nedenledir ki, bu husus nedeniyle, baz uzmanlar, Milli Mdafaa Meclisi ve Milli Savunma Yksek Kurulunu MGKnn nclleri olarak grme eilimindedirler. Ancak, bahsekonu deerlendirmelere ramen, adgeen Yksek Kurulun da grev alan itibaryla ABDdeki NSC ile herhangi bir benzerlii bulunmamaktadr. Zira, 1949-1962 yllar arasnda tekil edilen, bu Kurulun grev alan hala seferberlik ve sivil savunma gibi savaa hazrlk amal askeri konular ile snrl kalmtr. Nitekim, MGK sitesinde de belirtildii zere, Milli Savunma Yksek Kurulunun sekreterya hizmetlerini grmek zere oluturulan Genel Sekreterliin bnyesinde de, seferberlik ve sivil savunma konularnda faaliyet gstermek zere eitli Brolar ihdas edilmitir.657 Ancak, bu brolarda sabit bir personel kadrosunun/uzman personelin bulunmam olmas nemli bir eksiklik olarak gze arpmaktadr.658ABDdeki NSC ise milli gvenlik gibi, milli savunma kavramnn ok tesinde hususlar ihtiva eden geni anlaml bir kavramdr. te yandan, ad geen Kurulun, tekilat yasasndaki ak hkme ramen, aylk toplantlarnn yaplmamas, keza Cumhurbakan ve Babakann Kurul toplantlarna itirak etmemi olmas, 1950-1960 yllar arasnda iktidarda olan Demokrat Parti hkmetinin ve Kurul Bakan sfatyla Cumhurbakannn bu Kurula yeterince nem vermediinin bir gstergesi olarak deerlendirilebilir.659 Bu durum, 1952-1960 yllarnda faaliyet gsteren ad geen Kurulun, yrtme erki iindeki rolnn ngrlenden ok daha dk bir profilde kaldn gstermektedir. Nitekim, 1961 Anayasasyla tekil edilen Temsilciler Meclisinin
gsterdiklerini inceleyerek mtalaasn bildirmek olarak belirlenmitir. Szkonusu Kanun metninde milli gvenlik kavramnn henz yer almad dikkat ekmektedir.
657

MGK Genel Sekreterlii sitesine gre, Milli Savunma Yksek Kurulu Genel Sekreterlii bnyesinde Sivil Savunma, Harp Ekonomisi, Harp Ulatrma ile nsan ve Salk Seferberlii Brolarnn mevcut olduu ifade edilmektedir. aban BA, Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar, stanbul, 1999, s.178. Milli Savunma Yksek Kurulu toplantlarna, Cumhurbakannn sadece bir kez bakanlk ettii, Babakann da genellikle Kurula katlmayp, bu grevi Milli Savunma Bakanna brakt grlmtr. aban BA, Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar, stanbul, 1999, s.178-179.

658 659

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

302 / 1404

tutanaklarnda, baz yelerin, Milli Savunma Yksek Kurulunun yeterince altrlmam olmasndan dolay ikayeti olduklar grlmektedir.660 Bu sebepledir ki, 1960 askeri darbesini gerekletiren gler tarafndan hazrlanan 1961 Anayasasnn MGKnn grevlerini dzenleyen 111. Maddesiyle, Milli Gvenlik ile ilgili kararlarn alnmasnda ve koordinasyonun salanmasnda yardmclk etmek zere, gerekli temel grleri Bakanlar Kuruluna bildirir661 hkm konularak, Milli Savunma Yksek Kurulundan tamamen farkl olarak, iinde Babakan ve Bakanlar Kurulu yesi Bakanlara karlk, Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarnn yer alaca, Milli Gvenlik Kurulu adyla yeni ve gl bir st yap tekil edilmitir. Bylece, Trkiye, ilk kez ABDde 1940l yllarda yasalara girmeye balayan milli gvenlik kavramyla, ilk kez 1961 Anayasasna giren MGK ile tanm olmutur. Bylece, MGK, anayasal kurum haline getirilmitir. Sz konusu Anayasa maddesine istinaden, 5 Nisan 1962 tarihinde TBMMye sunulan Milli Gvenlik Kurulu Kanun Tasars gerekesinde MGKnn grevi; devletin maddi ve manevi btn varlklarnn her trl tecavzlere kar korunmas ve yceltilmesi amacyla takip edilecek politika, prensip ve planlarn tespiti ileri ile bu konudaki hazrlk ve almalarn tanzim edilmesi biiminde belirlenmitir.662 11 Aralk 1962 tarihli 129 sayl Milli Gvenlik Kurulu (MGK) ve MGK Genel Sekreterlii Kanununa gre, MGKnn; Cumhurbakannn, Cumhurbakannn hazr bulunmad zaman, Babakann bakanlnda, Babakan, Genelkurmay Bakan, Devlet Bakan ve Babakan Yardmclar, Milli Savunma, ileri, Dileri, Maliye, Ulatrma ve alma Bakanlar ile Kuvvet Komutanlarndan teekkl etmesi ve ayda bir defa toplanmas ngrlmtr. Sz konusu Kanuna gre, MGK ve MGK Genel Sekreterlii; Milli Gvenlik Politikasnn esaslarnn hazrlanmas ve bu politikann tadil ve tahsisi ile bu esaslarn uygulanmasyla ilgili olarak Milli Gvenlik konularnn her biri iin milli plan ve programlarn hazrlanmas, bunlarn tahakkuku iin nihai ve ara hedeflerin tespiti ve bu konudaki faaliyetlerin ahenkletirilmesi, btn devlet tekilatna her trl zel messese ve teekkllere ve vatandalara decek topyekn savunma ve milli seferberlik hizmetlerinin ve sorumluluklarnn tespiti ve bu konuda lazm gelen kanuni ve idari tedbirlerin alnmas ve Bakanlklar tarafndan hazrlanacak Milli Seferberlik Planlarna (Sivil Olaanst Hal Planlarna) temel olacak esaslarn tespiti, bu planlarn ahenkletirilmesi, izlenmesi ve deerlendirilmesi ve bu deerlendirmelerin sonucunu yasal ve idari her trl tedbirin alnmas iin Bakanlar Kuruluna bildirilmesi ile grevlendirilmitir. zetle, Kanunda Milli Gvenlik Politikasnn tesbiti, Topyekun Savunma ve Milli Seferberlik planlarnn hazrlanmas ve uygulanmas MGKnn balca grevleri olarak belirlenmitir. Bylece, Trkiyede, askerler,
660aban 661

BA, Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar, stanbul, 1999, s.178-179.

1961 Anayasasnn MGKnn grevlerini dzenleyen 111. Maddesi u ekilde formle edilmitir:

Madde 111.- Milli Gvenlik Kurulu, kanunun gsterdii Bakanlar ile Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Temsilcilerinden kuruludur. Milli Gvenlik Kuruluna Cumhurbakan bakanlk eder; bulunmad zaman bu grevi Babakan yapar. Milli Gvenlik Kurulu milli gvenlik ile ilgili kararlarn alnmasnda ve koordinasyonun salanmasnda yardmclk etmek zere, gerekli temel grleri Bakanlar Kuruluna bildirir.
662Tasarnn

grlmesi srasnda Babakan Yardmcs Turhan Feyziolu tarafndan milli gvenlik kavramnn muhtevasna ilikin yaplan u aklama MGKnn grev alannn lkenin tm sorunlaryla ilgili meseleler olduu gze arpmaktadr: Bugn milli gvenlik politikas dendii zaman, yalnz bizde deil, btn memleketlerde, askeri politikadan, d politikadan ibaret meseleler gelmeyecek; salk, ticaret politikas ile ilgili meseleler, sanayi, ziraat, ulatrma, bayndrlk politikas ile ilgili meseleler bu kurulda grlecektir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

303 / 1404

balangta seferberlik, daha sonra ise milli savunma kavram erevesinde ele aldklar grev alann, milli gvenlik kavram altnda geniletme imkanna sahip olmulardr. Kanuna gre, MGKda, yedi sivil (Babakan hari yedi Bakan) yeye mukabil, drt asker (Genelkurmay Bakan, Kara, Hava ve Deniz Kuvvetleri Komutanlar) yenin yer almas ngrlmtr. Bylece, gemiteki Milli Savunma Yksek Kurulu tecrbesinden karlan dersle, MGKda asker ye says drde karlarak, milli gvenlik alanndaki karar alma srelerinde, askeri kanadn arl glendirilmek istenmitir. Kanuna gre, Kurul kararlarnn, yaplacak oylama neticesinde ounlukla alnmas ve eitlik durumunda bakann oyunun bulunduu tarafn stn kabul edilmesi ilkesi, bugn de devam eden bir husus olarak alt izilmelidir. Kurul kararlarnn alnmasndaki sz konusu eit oy ilkesi, Kuvvet Komutan sfatn tayan Orgenerallerin, yrtmeyi temsil eden seilmiler ile eit dzeyde grldn ortaya koymaktadr. Bu durum, her ne kadar danma (istiari) bir organ olarak gzkse de, Kurul vastasyla, o tarihteki, Trk Silahl Kuvvetlerinin komuta kademesinin, lkenin geleceinde, en az siyasiler kadar sz sahibi olma isteinde olduklarn ortaya koymaktadr. te yandan, MGK Kanununda, alma Bakannn da Kurula ye olarak dahil edilmesinin, 1960l yllarda darbecilerin muhtemel ii eylemlerine duyarl olduklarn gstermektedir. 1963 ylnda karlan MGK Genel Sekreterlii Ynetmeliinde;663 idari adan, dorudan Babakana bal olacak Genel Sekreterin, milli gvenlik alannda, bakanlklar zerinde sz sahibi olmas, MGK tarafndan Bakanlar Kuruluna sevk edilen MGK kararlarnn uygulama durumunu takip etmesi ngrlm; keza, Genel Sekreterlik bnyesinde inceleme ve aratrma almalar yapmak zere sivil ve asker uzman personel tahsis edilmitir. Kurulun sekretarya hizmetlerini grecek MGK Genel Sekreterinin fiilen st dzey bir asker yaplmasyla, Genel Sekreterlik tarafndan yrtlen Kurul gndeminin belirlenmesi, Kurul gndemine girebilecek konularda Bakanlklarda yrtlecek almalara mahit olarak katlmak, Kurula sunulacak alma ve nerileri sunmak, Kurul kararlarn takip etmek vb. grevlerinin de fiilen Genelkurmayn gzetimi altna girmesine yol amtr. Zira atama usul olarak Babakan ve Cumhurbakan onay alndktan sonra Genel Sekreterlie atanan askerler, TSK Personel Kanunu gereince, bir askere, bir sivilin sicil veremeyecei yolundaki
7 Haziran 1963 tarih ve 11422 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Ynetmeliin beinci maddesinde Genel Sekreterin yetkileri u ekilde belirlenmitir:a) Milli gvenlik hizmet ve almalarna ait olup, Milli Gvenlik Kuruluna sunulacak teklifleri bakanlklar hazrlar. Bu hususta, genel sekreter;Bakanlklardaki almalara mahitlik olarak katlabilir.Gelen teklifleri inceler.Tekliflerde sekreterlik grne uymayan hususlar hazrlayan makamlar nezdinde gidermeye alr.Teklifleri en son ekliyle Milli Gvenlik Kuruluna sunar.Bu teklifler hakknda Milli Gvenlik Kuruluna grn syler.b) Genel Sekreterlik olarak Milli Gvenlik Kuruluna yaplabilecek teklifler unlardr: 1) Hibir Bakanla mal edilmeyip dorudan doruya Genel Sekreterlike hazrlanm olan teklifler.2) Milli Gvenlikle ilgili durumun devaml olarak incelenmesi sonucunda alnmas gerekli grlen tedbirlere ilikin teklifler.c) Genel Sekreterlik, Milli Gvenlik konularnda, istihbarat ve bilgi elde etmek zere, u makamlarla yakn ibirlii yapar:1) Devlet Planlama Tekilat,2) Milli stihbarat Tekilat,3) Atlantik Antlamas Merkez Kurulu.Ynetmeliin altnc maddesine gre, genel sekreterin kiisel yetkileri unlardr:
663

Sekreterlikte btn personelin amiridir. Sekreterlik ilerinin yrtlmesinden sorumludur. Bu ileri kendisine kar sorumlu bulunan sekreterlik personeli vastasyla yrtr. Milli Gvenlik Kurulu toplantlarna katlr, burada gerekli izahat verir veya Kurula arlanlara vazife verdirir.Milli gvenlikle ilgili NATO, CENTO gibi tekilat toplantlarna katlr veya temsilci gnderir. Milli gvenlikle ilgili faaliyetleri (Silahl Kuvvetler hari) kontrol ve takip eder, bu maksatla;Sorumlu organlardan raporlar ister.Bu organlarla ahsen veya sekreterlik vastasyla temas eder.Milli gvenlikle ilgili almalarn devamn temin ve bu konuda bakanlar kurulunca kabul edilen hususlarn uygulanmasn takip iin, genel sekreter (karara ilikin olmayan hususlarda) imzaya yetkilidir. Ynetmelie gre, Genel Sekreterlik, Milli Gvenlik Politika ve Planlama Dairesi, Sivil Olaanst Hal Planlama Dairesi, Aratrma, nceleme ve Danma Dairesi ad altndaki daire ile Personel ve dari ler ubesinden mteekkildir. Ayrca geici olarak htisas Komiteleri ve Komisyonlar kurulmas imkan salanmtr. Genel Sekreterlik personelinin bir ksmnn sivil, dier bir ksmnn ise 926 sayl TSK Personel Kanunu hkmlerine gre askerlerden olumas ngrlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

304 / 1404

hkm nedeniyle, sicil ynnden Babakan yerine Genelkurmay Bakanlna bal olmas sonucunu dourmutur. 1961 Anayasasyla, daha nceki Anayasada ve yasalarda yer alan milli savunma kavram ile yetinilmeyerek, ieriden ve/veya dardan devlete ynelik her trl tehdide kar devletin korunmas anlamna gelebilecek milli gvenlik kavram i hukukumuza dahil edilmitir Darbecilerin, MGKnn yasal dayanan dorudan Anayasaya dayandrmak suretiyle, Kurulun hukuki varlnn, siyasi gcnn ve Kurulda alnacak kararlarn hkmetler zerindeki balaycln artrmay murat ettikleri deerlendirilmektedir. Ancak, ne yeni Anayasada, ne de MGK tekilat yasasnda milli gvenlik kavramnn tanmlanmamas, buna bal olarak oluturulan bu yeni Kurulun grev alan ve yetkilerinin bilinli olarak netletirilmemesi dikkat ekici grlmektedir. te yandan, MGKnn anayasal bir kurum haline dntrlmesinin ve her ay MGK toplants yaplmasnn anayasal bir zorunluluk haline getirilmesi ile Kurulun toplantya arlmasnda Cumhurbakan/Babakana braklan inisiyatif yetkisi geri alnm; bylece 1963 yl ncesindeki, belli aralklarla toplanan Kurul yaps terk edilerek, yerine i ve d gvenlikle ilgili gelimeleri dzenli olarak takip etmek zere her ay toplantlar gerekletiren; icraya ynelik kararlarn MGK Genel Sekreteri eliyle yrten ve sivil siyasete dorudan mdahil olabilen yeni bir MGK modeli oluturulmutur. Bylece, MGK ve MGK Genel Sekreterliinin devlet hiyerarisi iinde kurumsallama sreci balatlmtr. 1960 askeri darbesinden sonra Anayasa ve kanunlara ilk kez milli gvenlik kavram girmitir. Bu itibarla, Trkiyenin milli savunma kavram yerine, milli gvenlik kavramyla tan(trl)masnn 1960 askeri darbesiyle gerekletirilmi olmas not edilmelidir. D tehditlerin yan sra, i tehditlerin de Kurulun grev alanna dahil edildii grlmtr. Bu maksatla; 1961 Anayasasnda sz konusu tehdit alglamalarn saptamakla yetkili Milli Gvenlik Kurulu tarafndan, MGK Genel Sekreterlii tarafndan Bakanlklarla koordineli olarak hazrlanacak Krmz Kitap olarak bilinen ve hkmetler stnde balayc olduu ne srlen Milli Gvenlik Politikas Esaslar belgeleri ile i ve d politikann belirlenmesinde sz sahibi olmutur. ve d gvenlik konularnda hkmetlere danmanlk yapmak zere geni bir alanda yetkili klnan MGKnn kurulduu 1963 ylndan 1983 ylna kadar geen srete, genel olarak, tekilat yasasnda izilen ereve iinde kald sylenebilir. Buna mukabil, MGKnn sekretaryasn yrtmek zere ayr bir kanunla tekil edilen MGK Genel Sekreterliinin, daha o tarihte birtakm idari ve siyasi grev ve yetkilerle tehiz edildii grlmektedir. Bu sebeplerledir ki, bugnk Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii ile temelleri Atatrk tarafndan 1933 ylnda atlan, Milli Mdafaa Meclisi ve onun halefi Milli Savunma Yksek Kurulu arasnda, isim benzerlii dnda, herhangi bir illiyet ba bulunmamaktadr.664 Buna mukabil, bugnk MGK ve MGK Genel Sekreterlii ile 1961 darbesinden sonra kurulan MGK ve MGK Genel Sekreterlii arasnda byk benzerlikler sz konusudur. Dier yandan, 1961 Anayasasndan sonra Genelkurmay Bakannn, ncesinde Milli Savunma Bakanna bal olan konumunun deitirilerek, bunun yerine, dorudan Babakana
664

Bu yaklamda, MGK ve MGK Genel Sekreterliine Atatrk tarafndan kurulmu olan bir kurum kimlii kazandrlmas gayretinin yatt sylenebilir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

305 / 1404

bal klnmasyla askeri hiyerarinin sivillerce denetimi noktasnda nemli bir boluk domutur. Keza, Yksek Askeri urann 15 asker yeden oluan yaps ve oylama usul itibaryla da Babakann Silahl Kuvvetler iindeki terfi silsilesini belirleme yetkisi asgariye indirilmek istenmitir. Bu durum neticesinde, MGK yaps iinde Genelkurmay Bakan, hemen yanndaki Kuvvet Komutanlaryla beraber, adeta sivillerin (Babakann ve onun Bakanlarnn) muadilleriymi/kartlarym gibi, ada bir hukuk devletinde rastlanamayacak farkl bir grnt ortaya kmtr. Bu yeni Kurulda, Genelkurmay Bakannn yan sra Kuvvet Komutanlarnn da sz sahibi olmasyla, sadece grnt olarak deil, ilevsel adan da, adeta askeri ve sivil kanattan oluan Bakanlar Kuruluna alternatif bir Glge Hkmet kurulmutur. Keza, Babakan ve Cumhurbakan tarafndan atanm asker kiilerin, seilmi Babakan ve Bakanlarla eit oy hakk elde etmeleri szkonusu Glge Hkmet algsn pekitirmitir. Darbecilerin, Anayasada tanmna yer vermedikleri milli gvenlik kavramna dayal olarak kurduklar bu MGKy, anayasal bir Kurul haline getirmek suretiyle, grnrde yrtme organna danmanlk yapacak, ancak fiiliyatta askerin, sivil hkmetler zerinde etkili olmas noktasnda ie yarayacak, yasal bir mekanizma tekil edilmitir. Zira, milli gvenlik tanmnn kesin hatlarla izilmemesi nedeniyle, MGKda gndeme gelen tm sorun alanlarnda gr ve nerilerini aklama ve bunlar hkmete empoze etme imkan salanmtr. Bylece, askerlerin, askeri alan dnda kalan siyasi konularda gr aklamalarna ve faaliyette bulunmalarna meruiyet kazandrlmtr. Neticede, sz konusu Anayasal ereve, Trkiyede, siyasetilerin siyasi alann daraltrken, askerlerin askeri alannn genilemesine yol am; bu durum, demokratik tartma kltrnn gelimesine engel olmu; demokrasilerin olmazsa olmaz unsurlar kabul edilen basn-yayn kurulularnn, niversitelerin, dnce kurulularnn ve nihayetinde siyasi partilerin gelimesine ve kurumsallamalarna da engel olmutur. Ayrca, 1961 Anayasasnn 11. Maddesinde, kamu yarar, genel ahlak, kamu dzeni, sosyal adalet sebeplerinin yan sra milli gvenlik gerekesiyle de temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlabilmesine imkan salanmtr. Keza, Anayasann 15, 16, 18 ve 22. maddelerinde de zel hayatn korunmas, seyahat ve yerleme, basn, basn d haberleme aralarndan faydalanma, dernek kurma ve sendika kurma gibi hak ve hrriyetlerin de milli gvenlik gerekesiyle kstlanabilecei ngrlmtr. Ancak, ne Anayasada, ne de MGK Kanununda milli gvenlik kavramnn tanmna yer verilmemesi dikkat ekicidir. Ne var ki 129 sayl Kanuna dayal olarak karlan 17 Nisan 1963 tarihli ve 6/1645 sayl Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Ynetmeliinin 3(a) maddesinde, milli gvenlik tanmna ilk kez yer verilmitir. Buna gre Ynetmeliin 3. maddesinde milli gvenlik u ekilde tanmlanmtr:
Dardan ve ierden yaplacak her eit taarruzlara, bozguncu teebbslere, tabi afetler ve byk yangnlara azimle kar koyabilmek; Devlet otoritesini muhafaza ve devam ettirmek ve bir savatan galip kabilmek iin, btn milli kudret, gayret ve faaliyetlerin tam olarak kullanlmasdr.

1961 Anayasasna istinaden kurulan MGK mevzuat erevesinde karlan MGK Genel Sekreterlii Ynetmelii ile gemiteki Milli Mdafaa Meclisi ve Milli Savunma Yksek Kurulundan farkl olarak, Kurulun sekreterya hizmetlerini grecek Genel Sekreterlie icrai grevler verilmesi nem arz etmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

306 / 1404

OYAK 27 Mays 1960 sonrasnda Kurucu Meclis tarafndan karlan bir zel kanun ile OYAK ad altnda bir kurum kurulmutur. Yasann ama maddesi, TSK yeleri iin yardmlama hizmetlerinin salanmasdr. Ticari iletmenin silahl kuvvetlerin kurumsal yapsyla birletirilmesi OYAK ksa srede Trkiyenin en nemli holdinglerinden biri yapmtr. Yasa, Silahl Kuvvetlerdeki subaylarn maalarndan daha sonra geri demek zere yzde 10 orannda fona katkda bulunmasn ngryordu. Kurumun amac kendi yelerinin refahn arttrmaktr. ngiliz NAAF ve Amerikan PX gibi silahl kuvvetler mensuplarna ucuz fiyatlardan mal satan Ordu Pazarlar kurulmutur.665 Daha sonra emlak, otel, sinema, sigorta, imento, lastik sanayi, otomotiv, petrol rnlerine dayal sektrlere kadar uzanan bir portfye sahip olunmutur.666 OYAK kendi zel yasasna tabii olmakla beraber hem zel hukukun hem de kamu hukukunun alanna girmektedir. OYAK yasaya gre MSBna bal ve zel hukuk hkmlerine tabii olup, mali ve idari bakmdan zerk bir tzel kiiliktir. Ayn yasann baka bir maddesinde ise kurumun her eit mallar ile gelir ve alacaklarnn, devlet mallar hak ve rhanlna sahip olduu ve bunlara kar su ileyenlerin devlet mallarna kar su ileyenler gibi muameleye tabii tutulacaklar belirtilmektedir. Dier bir deyile OYAK her iki hukuk alannda nimetlerinden faydalanacak bir hukuki statye sahip gzkmektedir.667 OYAKn kurulmasnn sosyo-ekonomik analizi de yaplmaldr. DPnin politikasndan memnun olmayan kent merkezli asker-sivil brokrasi ile sanayi burjuvazisinin koalisyonun eski tarm merkezli krsal kkenli geleneksel ekonominin karsnda OYAK ile byk sermayeli sanayi dnmn gerekletirmilerdir. OYAKn ilk genel kurulunda dnemin byk sermayesini temsil eden Vehbi Ko ve Kazm Takentin isimlerine rastlamakta bu koalisyonun ipulardr.668 Ordu asndan bakldnda temel gdnn, askerlerin gemi yllarda olduka ktlemi olan maddi koullarn iyiletirme ve kendilerini o koullara dren sivil iktidarlar karsnda iktisadi zerkliklerini garantilemek olduu sylenebilir. Kentli sanayi burjuvazisi asndan ise siyasal alandaki varlna kar kamayacaklar bir g olan orduyu belli snrlar dahilinde kendi egemenlik alanlarnn yani ekonominin iine dahil ederek uzun vadeli bir kutsal ittifak olduu dnlebilir.669 OYAKn yaps ve ileyii ile ilgili genel eletiriler:
Kendi zel yasas olmasna ramen baz durumlarda hem zel hukuka hem de kamu hukukuna tabi olmasnn kurumun alacaklar ve ileyii bakmndan, zel ve kamu kesimine kar korunarak zel bir muameleye tabi tutulmas, Vergi mevzuat asndan ayrcalk tannarak mali istisnalar ve muafiyetlerden yararlandrlmas,

665 666 667 668 669

Ahmad, Modern Trkiye, s.157. Taha Parla, Trkiyede Merkantilist Militarizm 1960-1968, Birikim Dergisi, Cilt.160,s.68 smet Aka, Kolektif Bir Sermayedar Olarak TSK, Birikim Dergisi, Cilt.160-161, s.80. Aka, a.g.m.,s.83. Aka, a.g.m.,s.84.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

307 / 1404

Bankaclk ve dier sektrlerdeki yaps ve ileyii, yelik ve aidat kesintilerinde dzenlemeler ana balklarnda olup bu konular 28 ubat Alt Komisyonu tarafndan incelenerek deerlendirilmitir.

Cumhuriyet Senatosu 27 Mays sonras dnemde kurulan nemli kurumlardan birisi de Cumhuriyet Senatosudur. Senato Meclisin ikinci kanad olarak dnlmtr. Bu dnemde Cumhuriyet Senatosunun nasl bir kurum olaca konusunda nemli grler dile getirilmitir. Bunda hazrlanacak yeni anayasa etrafnda sren tartmalarn nemli katks olmutur. 1950li yllardan itibaren younlaan anayasa tartmalar, Kurucu Meclis srecinde gz nnde bulundurulacak esaslar daha da belirginletirilerek ayr bir boyuta tanmtr. Buna gre yeni anayasa, bir ounluk basksn, daha kuruluunda nleyecektir. Bunun iin nispi temsil sistemi ile siyasal iktidarn herhangi bir yol ile bir kiide toplamas nlenecektir. Bu uygulamann srekli olarak anayasa alan iinde olmas iin de ift meclis, Anayasa Mahkemesi ve parlamento ii denetleme aralar daha iyi iler halde tutulacaktr.670 1960 ncesi dnemde ift meclisli parlamentonun erdemine inananlar genellikle, ikinci meclis sayesinde yasama ve denetim almalarnn kalitesinin ykselecei grnde olmutur. Bir baka deyile, oluturulacak ikinci meclisle, birinci meclisin arlklarnn frenlenmesi, orada kabul edilen bir yasann, gerek yerindelik gerek anayasaya uygunluk asndan ikinci meclis tarafndan gzden geirilmesi ve varsa gerekli dzeltmelerin yaplmas amalanmaktadr. Cumhuriyet Senatosunun kuruluunun temel gerekesi, daha ok yasamann etkili ve verimli ileyecei dncesine dayandrlmtr. 1961 Anayasasnn gerekesinde demokratik bir rejimde ikinci meclise den grevlerin banda, parti politikalarnn kamuoyunun baz kesimlerinin dncelerini gz ard etmesinin giderilmesi ve Millet Meclisinden farkl bir seim sistemi ile seilen ve kamuoyunun istikametlerini daha nanse hale getiren Cumhuriyet Meclisinin bu yararl salayaca gsterilmitir. Bu ekilde genel seimlerle Mecliste tecelli eden kresel siyas tercih ve istikametleri temelinden deitirmeden, gereken ince ayrmlarn dikkate alnmas veya bunlara dikkatin ekilmesi ikinci meclisin grevlerinden saylmtr. kinci olarak modern demokrasilerde siyas tercihlerin ve kararlarn oluumunun, geni ve kamuoyuna ak tartmalarla yaplmasnn iktidarlarn sorumluluklarndan olduu, hkmet almalarnn bir baka organ nnde de tartlmasnn yaral olaca savunulmutur. Son olarak yaplacak tartmalarn yasalara ve hkmet almalarna teknik mkemmeliyet getirebilecei de ngrlmtr.671 1961 Anayasasnn 72. maddesine gre krk yan doldurmu ve yksek renim yapm bulunan ve milletvekili seilmeye engel bir durumu olmayan her Trk, Cumhuriyet Senatosuna ye seilebilmitir. Cumhuriyet Senatosunun genel oyla ve cumhurbakannca seilen yelerinin 1/3 her 2 ylda bir yenilenmesi ngrlmtr. Bu grup 150 kiiden olumutur. Bundan baka 1961 Anayasasna gre MBK Bakan ve yeleri ile eski cumhurbakanlar, ya kayd gzetilmeksizin, Cumhuriyet Senatosunun tabii yesi olmulardr. Bu durum anti-demokratiktir ve Senatoda oka eletirilecektir. Ayrca
670 671

Bahri Savc, Yeni Bir Anayasa Rejimine Doru Gelimeler-I, ASBF Dergisi, C:XVI, No:1, 1961, s.81. Trkiye Cumhuriyeti Anayasa Tasars Ve Anayasa Komisyonu Raporu, TMTD, C:3, B: 47, 18.4.1961, s.32.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

308 / 1404

cumhurbakan, Cumhuriyet Senatosuna eitli alanlarda sekin hizmetleriyle tannm ve 40 yan bitirmi Trkler arasndan 15 ye semitir. Bu ekilde Cumhuriyet Senatosunun ye yaps ortaya kmtr.672 Senatrler hemen her dnemde hkmetler iinde etkin rol oynamlardr. zellikle Senatodan bakan seiminde Senatoya biilmi en nemli rol olan dengeyi salamas ve yasamay frenlemesi unsuru gz nnde tutulmutur. 20 Kasm 1961 tarihinden 12 Eyll 1980e kadar kurulan hkmetlerdeki 497 bakanlk grevinin 100, 65 Cumhuriyet Senatosu yesi tarafndan yrtlmtr. Bu say, Bakanlar Kurulunda grev alm tm yelerin % 20'sini, yaklak olarak bete birini oluturmaktadr. Cumhuriyet Senatosunda AP, CHP, MBG ve kontenjan senatrlerinin arl olmutur. Genelde AP ve CHP ekseninde Senato ekillenmitir. 19 yllk dnemde genel oyla gelen 412 senatrden 77si, 114 kez parti deitirmitir. Bu toplam ye saysnn %19una denk gelmektedir ki parti mensuplarndan her 5inden biri yer deitirmitir. Buna gre en fazla tercih edilen parti AP olmutur. Parti deitirmelerdeki en byk etkenlerin banda bu dnemde yaanan parti ii blnmeler sonunda blok olarak yeni kurulan partiye geilerin yaanmas gelmektedir. bu ise yine bir istikrar unsuru olarak dnlen senatrlerin istikrarszla yol amasna neden olmutur.673 Senato iindeki en byk skntlardan birisi yukarda deinildii zere darbecilerin mr boyu senatrlklerini ilan ederek Senatoya girmeleri olmutur. Bu durum demokratik hayata geiin en byk skntlarndan biri olmutur. Senatrler daha sonra Milli Birlik Grubuna isimleri dnecek bu grubun basklarn hep hissetmilerdir. Mesela Tabii Senatr Mucip Atakldan 1963te ilgin bir neri gelmitir. 28 Nisan Olaylarn anmak iin toplanan gruba konuan Atakl, Kemalist dnceler dndaki dnceleri tasfiye etmek iin parlamentonun ve siyasi partilerin faaliyetlerine son vermek gerektiine dair ifadeler kullanmtr. nnye Fransz De Gaulle gibi olaanst yetkiler verilmesini teklif etmitir.674 Bu konumay kendisi de bir meclis yesi olan bir kiinin yapmas dndrcdr. Bu konuma eitli kesimlerden byk tepki toplamtr. Daha sonra Senato gndeminde konuulan bu olayla ilgili Atakl, partiler demokrasiyi dejenere eder ve kamuoyunda pheler oluturursa, demokrasiyi kurtarmak iin parlamentonun d basklara maruz kalmadan, birlikte siyasi partilere bir dzen vermeye ve partilerinin i bnyelerini demokratik dzenin icaplarna uydurmaya almasnn hem hukuk hem de zaruri olduunu belirtmitir.675 Senatrlerden iinden Cemal Madanolu, Ekrem Acuner, Mucip Atakl, Osman Kksal gibilerinin isimleri srekli darbe teebbsleriyle birlikte anlmtr. 12 Marta giden srete kard Devrim gazetesi ve Trkiyenin Dzeni kitaplaryla sol harekete damgasn vuran Doan Avcolu, bata tabii senatr olma hakkna kavumu olmasna ramen bu hakk kullanmayarak Senatoya girmeyen ancak 1966 ylnda kontenjan senatr olarak Senato sralarnda yerini alan Cemal Madanolu olmak zere Ahmet Yldz, Haydar Tunkanat, Suphi Grsoytrak, Suphi Karaman, Vehbi Ers, Sami Kk, Ekrem Acuner ile ilikiye gemitir. Bu isimler Avcolunun kard Devrim gazetesinde 1969-1971 yllarnda yazlar yaynlamlardr. Bu ilikinin temelinde, Avcolunun ban ektii kadronun asker snfnn desteini kazanmak iin; asker kkenli olan, stelik 27 Maysta DP iktidarna son verecek
672 673

Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816. Tunca zgii, Trk Parlamento Tarihinde Cumhuriyet Senatosu, Ankara, TBMM yaynlar, 2012, s.62. 29.4.1963, s.7. C:11, B: 62, 30.4.1963, s.135.

674Milliyet, 675CSTD,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

309 / 1404

kadar devrimci ruha sahip olan tabii senatrleri arac olarak kullanmak istemesinin yatt sylenebilir.676 Milli Demokratik Devrim grubunun destekledii ve niversitelerde rgtlenen Fikir Kulpleri Federasyonuna (FKF) katlan genlik rgtlerinden biri de Tabii Senatr Kadri Kaplann Genel Bakan olduu 27 Mays Milli Devrim Derneidir. Katlmdan sonra FKFnin Genel Sekreterlii grevini stlenen Kadri Kaplan, oluumun kurulu amacn: Din smrcleriyle sava, emperyalizmin her eit basks ile sava, Kemalist sistem ve kurumlarn ve toprak aalarnn yaratt her eit smryle sava, keyfi idareyle sava, cehaletle ve mevcut eitim dzeniyle sava olarak aklamtr.677 nemle zerinde durulmas gereken nokta MBGye dahil olamasa da tabii senatr olarak parlamentoda yer alan Kadri Kaplann bu oluumun ikinci adam olarak grev almasdr. Btn bu gelimelere paralel olarak 1965ten sonra baz gruplarn darbe planladklar ynnde haberler kmtr. Bunlardan birisi 1967 ylnda Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral rfan Tanselin basna yapt aklamada, Mucip Ataklnn 27 Mays Milli Devrim Dernei bnyesinde olduu savunulan Milli Devrim Ordusunun (MDO) bakan olduunu iddia etmitir.678 Bu ifadelerle birlikte soruturma almtr. Haklarnda cuntaclk iddiasnda bulunulan senatrlerin balcalar Mucip Atakl, Ekrem Acuner ve Cemal Madanoludur. eitli soruturmalar srasnda Sezai Okan, kran zkaya ve Suphi Karamann adlar da MDOya ye olduklar gerekesiyle iddianamelerde yer almtr.679 Sonu olarak MDOyla ilikileri olduu gerekesiyle Mucip Atakl, Ekrem Acuner, Suphi Karaman, Sezai Okan ve Mehmet kran zkaya'nn 12 Aralk 1968'te yasama dokunulmazlklar kaldrlmtr.680 Bu senatrler kararn Anayasa ve tze aykr olduunu ne srerek iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurmulardr. Anayasa Mahkemesi karar senatrlere yneltilen isnadn cidd olmadna karar vermi, dokunulmazllarn kaldrlmasnn Anayasann 79. maddesine aykr olduu gerekesiyle 2 Ocak 1969'da oy birliiyle iptal etmitir.681 Senato 1980e kadar lkenin nn tkayan bir kurum olarak gze arpmaktadr. Yasalarn yaplamasn geciktirmitir. 1961-1980 aras dnemde yasama faaliyetinin arlkl olarak Bakanlar Kurulu tarafndan yerine getirildii de grlmektedir. Senato ve Millet Meclisinin yasa teklifleri (614), Bakanlar Kurulu sunduunu tasarlarn (1956) yaklak 1/4 kadardr. Bununla birlikte 614 yasa teklifinin de 151i Cumhuriyet Senatosu yeleri tarafndan verilmitir. Geri kalan 463, milletvekilleri tarafndan nerilmitir. Bu ekilde Cumhuriyet Senatosu yelerinin Meclise sunduu yasa teklifleri erevesinde katldklar yasama faaliyetinin sadece %6 snrnda kald grlmektedir.682 Senato sorunlarn zmnde kendisinden bekleneni verememi, hatta bunun sonucunda Senatoya vatanda ilk bata Okumular Meclisi derken sonlara doru Oturmular Meclisi demeye balamtr. Senato iinden bu duruma gelen eletirilerden de bu anlalabilir. rnein Trk siyasetini yakndan bilen Kontenjan Senatr Metin Tokerin
676 677

Kenarolu, a.g.e.,s.117. Gevgilili, a.g.e, s.378-379 23.2.1967, s.1. 7.11.1967, s.1.

678Milliyet, 679Milliyet, 680CSTD,

C:49, B:13, 12.12.1968, s.421. Mahkemesi Kararlar, Resmi Gazete, 10.6.1969, No:13219.

681Anayasa 682

zgii, a.g.e.,s.104.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

310 / 1404

1979 Kayseri olaylar nedeniyle artan anarinin bir saat, ardndan gelen at yarlarnn oynanmasn dzenleyen yasada deiiklik yaplmas ile ilgili grmelerin iki buuk saat grlmesi sonucu, bu durumu Senatonun sebeb-i hikmetini gsteren tipik bir tasar olarak deerlendirmesi, Senatonun bo ve gereksiz ilerle bouna zaman harcadnn bir ifadesidir.683 1982 Anayasasnn yapm srasnda, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler ve nerisinde de ift meclis sistemi terk edilmi ve tek meclisli bir yasama organ ngrlmtr. Bu nerinin gerekesinde: "1961 Anayasasnda TBMM, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan olumaktayd. Cumhuriyet Senatosu 1961 Anayasasn yapanlarn bekledii grevleri yapamamtr. ift meclis, kuramsal bakmdan parlamenter sistemin 'olmazsa olmaz' niteliinde bir unsuru deildir. Parlamenter sistemler ift meclisli olabilecei gibi tek meclisli de olabilir. Daha ok federal devlet yapsna sahip lkelerde karlalan ift meclis sistemi kaldrlarak, 1921 ve 1924 Anayasalarnn geleneine dnlmektedir. Yaplan bu deiiklikle yasama sreci basitleecek ve daha hzl bir yasama ilevi salanm olacaktr. Yine, bu deiiklik yasalarn biim ynnden iptal edilme olasln da azaltacaktr. Zaten anayasa yargsnn kurulduu bir sistemde, ikinci meclisten beklenen denetimin pek pratik bir yarar da yoktur" denilmitir.684 1982 Anayasas hazrlk srecinde Saytay da bir rapor hazrlayarak Senatonun kaldrlmasn istemitir.685 Yine Anayasa Mahkemesi de gr bildirerek Senatonun kaldrlmas gerektiini ifade etmitir.686 Yksek Hakimler Kurulu ve Yksek Savclar Kurulu 27 Mays ncesi DP-Yarg arasndaki atma basn ve niversite dzeyinde deildir. Trkiye Cumhuriyeti Emekli Sand Kanununun 39. Maddesiyle Yksek yarg mensuplarnn da 25 yln doldurmu olmalar kaydyla resen emekliye sevkini hkm altna dzenleme Yassadada Anayasay ihlal suu kapsamnda deerlendirilmitir. Hkmet teklifi olarak meclise sunulan tasarda yine 27 Mays darbesi esnasnda CHP milletvekili sfatn tayan Fethi elikban imzas vardr. DP Hkmetinin bu kanuna istinaden resen emekliye sevk ettii hakim says ok fazla olmad gibi 27 Mays darbesinden sonra Adalet Bakanlna getirilen Amil Artus da bu hakimlerin greve iadesinin doru olmayacan sylemitir. Amil Artus MBK Genel Kurulunda DP iktidar dneminde baskyla grevinden ayrlan yarglarn greve dnebileceklerini ifade etmi; bu arada MBK yesi Dndar Taerin Emekli Sand Kanununun Deiik 39/B hkm gereince 1956 ylnda resen emekliye sevk edilen yarglarn asl hma urayanlar olduunu ve asl bunlarn grevlerine dnmesi gerektiini belirtmitir. Amil Artus da buna kar karak o dnem emekliye sevk edilen 16 yargtan sadece bir iki tanesi hari hepsinin hakl olarak emekliye sevk edildiklerini ve meslee alnmamalarn sonuna kadar savunacan sylemitir.687 Komisyon Adalet Bakanlndan 27 Mays ertesi resen emekliye sevk edilen yarglarn listesini istemi, Bakanln daha nce 27
683 684

Milliyet, 22.12.1979. Ankara niversitesi, Gerekeli Anayasa nerisi, ASBF Yaynlar, Ankara 1982, s.83-84. 11.3.1982, s.1. 2.4.1982, s.1.

685Milliyet,

686Cumhuriyet, 687

MBK Genel Kurul Toplant Tutanaklar, B.29, O.1., 27.10.1960,s.2 vd; aktaran: Osman Doru, 27 Mays Rejimi, Ankara: mge Kitabevi, 1998, s. 108.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

311 / 1404

Maysn hukuk rejimi ile ilgili bilgi, tespit ve yorumlar ieren 27 Mays Rejimi isimli tezi hazrlayan akademisyen Osman Doruya gnderdii bilgileri, Dorunun dilekeleriyle birlikte Komisyona gndermitir. Buna gre 27 Mays ncesi 16 yargca karlk, 27 Mays ertesinde 241 yeli Yargtaydan 66, Tekilattan 520, 54 yeli Dantaydan ise 28 yarg resen emekliye sevk edilmitir. Bu durumda DPliler sz konusu kanunda yaptklar deiiklik sebebiyle de Anayasay ihlal suundan idamla yarglanp idama mahkm olurlarken, 27 Mays darbesi ertesi ayn kanun darbeciler tarafndan kullanlmtr. 1961 Anayasasnn yarg alannda getirdii nemli bir yenilik de hakimlerin bamszln salamak zere kurduu Yksek Hakimler Kuruludur. Yksek Hakimler Kurulu, 143. maddenin ilk ekline gre, on sekiz asl ve be yedek yeden olumaktadr. Bu yelerden alts Yargtay Genel Kurulunca, alts birinci snfa ayrlm hakimlerce ve kendi aralarndan gizli oyla seilmitir. Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu da, yksek mahkemelerde hakimlik etmi veya bunlara ye olma artlarn kazanm kimseler arasndan gizli oyla ve ye tam saylarnn salt ounluu ile er ye semitir. Bunun yannda savclar Adalet Bakanna balanm ve Yksek Savclar Kurulu adyla yeni bir yaplanmaya gidilmitir. Bu kurul savclarn zlk ileri hakknda yetkili klnmtr.688 1961 Anayasasnn ilk eklinde Yksek Hakimler Kurulunun yelerinin te birinin milletvekilleri ve senatrler tarafndan seilecektir. 1961 Anayasasnn bu hkm, 22 Eyll 1971 Tarih Ve 1488 Sayl Anayasa deiiklii Yasasyla deitirilmitir. Yksek Hakimler Kurulunun yelerinin sadece Yargtay Genel Kurulu tarafndan seilmesi ngrlmtr.689 Bu kurulun kurulmasyla birlikte hukuk dzeninde nemli bir adm atlmtr. Yksek Hakimler Kurulu 1971e kadar oka tartlan bir kurum deildir. Ancak 1971 Muhtrasyla birlikte kurulun yapsnda nemli deiiklikler yaplmtr.1971de yaplan Anayasa deiikliiyle, Yksek Hakimler Kuruluna yasama meclislerinden ve birinci snfa ayrlm hakimler arasndan ye seilmesi usulnden, uygulamada grlen aksamalar ve sakncalar sebebiyle vazgeilmitir. Yksek Hakimler Kurulu yelerinin kendi yeleri arasndan Yargtay Genel Kurulunca seilmeleri ve sresi dolanlarn yeniden seilebilmeleri esas kabul edilmitir. Buna gre ilgili madde Yksek Hakimler Kurulu, on bir asl ve yedek yeden kuruludur. yeler, Yargtay Genel Kurulunca, kendi yeleri arasndan ve ye tamsaysnn salt ounluu ile gizli oyla seilir. eklinde deitirilmi, Adalet Komisyonunda aynen kabul edilmitir.690 Cumhuriyet savclar, idari grevleri ynnden Adalet Bakanlna baldr. Cumhuriyet savclarnn Yargtay yeliine seilmeleri dnda kalan btn zlk ileri ve disiplin cezalar ile meslekten karlmalar hakknda karar verme yetkisi Yksek Savclar Kurulunundur. Bu kurulun kararlan kesin olup, bunlar aleyhine baka bir mercie bavurulamaz. Ancak disiplin ve meslekten karma cezalar ile ilgili kararlarn bir defa daha incelenmesini Adalet Bakan ve hakknda karar verilen Cumhuriyet Savcs isteyebilir. Yksek Savclar Kurulu, Adalet Bakannn bakanlnda Cumhuriyet Basavcs, Yargtay Ceza Daireleri Genel Kurulunca seilen asl ve iki yedek ye ile Adalet Bakanl Mstear ve zlk leri Genel Mdrnden kuruludur. Adalet Bakan bulunmad zaman Kurula Cumhuriyet Basavcs Bakanlk eder. Gecikmesinde saknca bulunan hallerde Adalet Bakanl Cumhuriyet Savclarn geici yetkiyle grevlendirerek bu karar ilk toplantsnda Kurulun onamasna
688 689

Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.

Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinin Deitirilmesi Ve Geici Maddeler Eklenmesi Hakknda Anayasa deiiklii, Resmi Gazete, 22.9.1971 No: 13964. C:67, B:113, 12.9.1971, s.40.

690CSTD,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

312 / 1404

sunar. Bakanlk Merkez kuruluunda geici veya srekli olarak altrlacak Cumhuriyet Savclarn, muvaffakatlarn alarak atama yetkisi Adalet Bakanna aittir. Cumhuriyet savclarnn denetimi ve haklarndaki soruturma Adalet Bakanl mfettileri veya st dereceli Cumhuriyet Savclar eliyle yaplr. Yksek savclar Kurulunun kuruluu, alma usulleri, toplant ve karar yeter says, Yargtay Ceza Daireleri Genel Kurulunca seilecek nasl ve yedek yelerin seim usulleri ve grev sreleri kanunla dzenlenir. Cumhuriyet Basavcs, yksek mahkemeler hkimleri hakkndaki hkmlere tbidir. 691

1961-1965 Koalisyon Hkmetleri Dnemi


1961 Seimleri ve CHP-AP Koalisyon Hkmetinin Kurulmas 27 Mays sonras yaplan ilk seim olan 1961 genel seimlerinde CHP oylarn % 36,7sini, AP % 34,7sini almtr. YTP % 13,9, CKMP ise % 13,4 oy toplamtr. Demokratlarn varisleri olarak kabul edilen AP ve YTP bir btn olarak dnldnde, oylarn % 50,6sn alarak lkedeki en byk siyasi hareketi grnmn kazanmlardr.692 Bu dnemde genel seimle birlikte Senato seimleri de yaplmtr. Kurucu Meclis tarafndan kabul edilen 304 Sayl Cumhuriyet Senatosu yelerinin Seimi Yasas ile 306 Sayl Milletvekili Seimi Yasas, iki Meclis iin ayr seim sistemleri ngrmtr. O gnlerde egemen olan grlere gre kendisine tartmasz bir stnlk tannan nispi temsil usul birinci meclis iin kabul edilmi, ikinci meclisin genel oydan gelen yeleri iin ise ounluk usul korunmutur.693 Meclis ounluunun basksna kar kurtarc bir kurum gzyle baklan Cumhuriyet Senatosunun kurulu biimiyle seim usul, 27 Mays 1960'tan sonra uzun boylu tartma konusu olmutur. Kurucu Meclisin Seim Komisyonu, Senato yelikleri iin kullanlacak seim evrelerinden 24'nn birer, 25'inin ise ikier ye karabileceini hesaba katarak bu seimlerin ounluk usulyle yaplmasn yararl grmtr.694 ounluk sisteminin uyguland ilk Senato seiminde karma liste olana vardr. Semen diledii adaylar yazarak oy pusulas doldurmakta serbest olduu gibi, basl oy pusulasnda yazl isimlerden dilediini silebilmi ve yerlerine baka adaylarn isimlerini yazabilmitir.695 Seimlerden nce nasl bir sonu kaca pek kestirilememitir. MBK yesi-Tabii Senatr Osman Kksal Meclisin bir odasnda smet nn'ye seimlerin sonularn nasl tahmin ettiini, seimlerden sonra rejimi nasl yerletireceklerini sormu, nn ksaca u cevab vermitir:
Drst bir seim olacana inanyoruz. Esasen seimler zerinde mnakaa olursa rejimi yerletirmekte ok glk ekeriz. Seimlerin neticelerine gelince; ekilde seimler tecelli edebilir. Birinci ekil: CHP iktidara gelebilir. alr rejimi yerletiririz. kinci ekil: Baka bir parti iktidara gelebilir; CHP muhalefette kalr, yumuak muhalefet yaparz; rejimi yine yerletiririz. nc ekil: Hibir parti
691

Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816. 16.9.1961, s.1. Eroul, Trk Anayasa Dzeninde, s.17. Anayasa Hukuku, s.86. Hikmet Sami Trk, Trk Seim Sisteminde Oy Hakk, AHF Dergisi, C:XXVI, No: 3-4, 1969, s.79-114

692Cumhuriyet, 693

694Abadan, 695

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

313 / 1404

iktidara gelecek ounluu salayamaz. Bu zaman da ortak hkmetler kurarz; etin ve zor bir ekildir. Fakat btn gayret ve enerjimizi rejimin yerletirilmesine sarf eder ve rejimi yine yerletiririz.696

Seim ncesinde nn Taksimde byk bir miting yapm, seim kampanyas boyunca ok saldrya uradklarn ama ylmadklarn belirtmitir. Bir ngiliz gazeteciye verdii demete de seimden galip kacaklarndan mitli olduunu ifade etmitir.697 AP cephesi ise seim kampanyas sresince smet nny eletirmi ve baz gazeteleri komnistlikle sulamtr. Bu arada srekli olarak gazetelerde APlilerin tutukland yolundaki haberler de APlileri skntya sokmutur.698 Yaplan Cumhuriyet Senatosu seiminden 150 yenin dalm u ekilde olmutur: APnin 71, YTPnin 27 Senatrlne kar, DPye kar eski muhalefeti temsil eden CHP 30 ve CKMP 16 senatrlk almtr.699 Seim sonular beklendii gibi olmutur. Siyasi partiler hibir partinin tek bana iktidar elde edememesi zerine daha ok yeni kurulacak hkmet ve koalisyon araylaryla megul olmulardr. Partiler aras yaplan grmeler sonucunda Cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hkmeti olan CHP-AP Hkmeti kurulmutur.700 15 Ekimde yaplan seimlerin ardndan 25 Ekim 1961de Meclis ve Senato almtr. Bu kritik 10 gnde Silahl Kuvvetler Birlii (SKB) adndaki ordu iinde organize bir grup sivil ynetime geii engellemek istemilerdir. Sonunda partiler, MBK Bakan Cemal Grsel'i cumhurbakanlna semeyi, Austos 1960'taki byk tasfiye ile ordudan uzaklatrlan subaylar grevlerine iade etmemeyi, eski DPliler iin hemen bir af karmamay kabul etmilerdir. Ayrca smet nn'nn ilk sivil babakan olmasn da kabul etmilerdir. Bunun sayesinde darbe tehlikesi atlatlabilmi ve demokrasiye yabanc birtakm koullar erevesinde de olsa, sivil ynetim kurulmaya balanabilmitir.701 Meclisin almas biraz gergin olmutur. Meclisin al gnne damgasn vuran manzara, halkoyu ile seilen yelerden oluan TBMMnin evresinin ve Genel Kurul salonundaki dinleyici localarnn askerler tarafndan doldurulmu olmasdr. Bu artlar altnda alan Meclis, Grsel ieri girdiinde ayaa kalkm, ancak ayaa kalkmayan bir parlamenter, al gnnn manzarasn daha da ilgin klmtr. Milletvekili Emekli Tugeneral Yusuf Demirda ayaa kalkmam, en n sralardan salondakilerin hareketlerini kontrol eden tabii senatrlerden Stk Ulay, Demirdan ayaa kalkmadn grmtr. Ulayn Demirdaa ayaa kalkmas iin hakaret ederek barmas ve sesleniin yakksz ifadeler iermesi nedeniyle Meclisin al gn manzarasn tamamlayan unsur olmutur.702 APli Senatr Prof. Celal Ertu703 anlarnda Senatoya ilk geliini anlarnda u ekilde anlatr:
Cumhuriyet Senatosuna geliimiz, greve balamamz, heyecanl servenlerle renklenmiti. Senatoda Milli Birlikilerle ayn sralar paylayorduk. Ancak tabii senatr payesiyle meclislere prensler gibi yukardan bakan ihtilalcilerle uyum
696CSTD,

C:25, B:49, 3.3.1965, s.381. 13.9.1961, s.1. 14.9.1961, s.1. 16.9.1961, s.1. 17-21.1961, s.1.

697Akam,

698Milliyet,

699Cumhuriyet, 700Cumhuriyet 701 702 703

Ahmad, a.g.e.,s.225. Sinan Onu, Parola: nklap, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2003, s.269.

Ertu 1961-77 Aras dnemde AP Senatr, 1977-80 dneminde CHP Milletvekili ve Salk ve Sosyal Yardm Bakan olmutur..

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

314 / 1404

iinde olmamz ok zaman alacakt. Onlar bizi aalamaktan, hakarete varan tavrlarla kmsemekten geri kalmyorlard. Hele ilk gnlerde Senato giriklarnda kfrler homurdanld oluyordu. Parlamentonun koridorlarnda, lobilerde yabanclar gibi dolayor, birbirimizi eski ainalklar dnda pek tanmyorduk.704

YTP'li Senatr Cemal Tarlan ayn srete MBK yelerinin kendilerini resmen tehdit ettiklerini ve bu sefer Yassada'y da gremeden gidersiniz dediklerini dile getirmitir.705 Btn bu olanlar rejimin normal haline dnmesinin biraz zaman alacann bir gstergesidir. Yeni iki kademeli Meclis byle bir ortamda ilk toplantsn yapmtr. Ana sorun cumhurbakann semek ve bir hkmet kurmaktr. AP iindeki arlar, cumhurbakanl aday olarak Senatr Ali Fuat Bagili gstermek istemiler ve CHP ile yaplacak her trl koalisyona kar kmlardr. Ragp Gmpalann grubu Grsel'i desteklemi ve koalisyona gitmeye scak bakmlardr. Bunlarn sonucu olarak Bagil senatrlkten istifa etmitir. Cemal Grsel 607 oyun 434n kazanarak Cumhurbakan seilmitir. 706 Grsele oy verilmesi iin Meclise youn bask yaplmtr. Baka seenek de grnmemektedir. APli Senatrlere gre Grselin seilme biimi ve koullar, ok rahatsz edicidir ve TBMM vesayet altna girmitir.707 Bu ortamda hkmet kurma almalar devam ederken, eitli grler ve alternatifler ortaya atlmtr ama asl ama smet Paann bakanlnda CHP-AP koalisyonunu kurmak olmutur. Tabii senatrlerin istekleri de bu dorultudadr. Nihat Erim; Sami Kk, Suphi Karaman ve Suphi Grsoytrakla Akam gazetesi yazar Merref Hekimolunun evinde yaptklar toplantda ordudaki cuntay tasfiye iin smet nnnn Babakan ve Senatr Kazm Orbayn ise Milli Savunma Bakan olmasn istediklerini syler: "nn, -be ay kalr, memlekete son hizmeti bu olur. Sonra ekilsin, Senato yesi olarak mrn tamamlasn!" ifadeleriyle de bunun bir memleket meselesi olduunu ifade ettiklerini aktarmtr.708 Bu temaslar srerken, gazetelerde baz haberler kmtr. Cumhurbakan Cemal Grsel, Meclis ve Senato Bakanlaryla yapt danma toplantlarnda; AP, CHP ve YTPnin katlaca bir hkmet ve rotasyon usulyle yrtlecek babakanlk fikrini savunmutur. AP Merkez dare Kurulundan 17 Kasm 1961 gn basna gnderilen bildiride, milletin eilimlerine uygun olarak AP, -Ragp Gmpalann isteksizliine ramen- YTPyi ve CKMPyi kendisiyle koalisyon kurmaya davet etmitir. APnin bu davetine YTP ve CKMP gerekli ilgiyi gstermedikleri iin, hkmetin smet nnnn bakanlnda AP ile CHP arasnda kurulmas kararlatrlmtr.709 MBK yesi Tabii Senatr Kamil Karaveliolu anlarnda bu durumu yle anlatr:
Biz, Milli Birlik Komitesi yeleri yeni hkmetin kurulmas, zellikle hangi partilere dayanaca ve Babakann kim olaca konularnda byk aba sarf etmekteyiz. Aslnda grevini yz ak ile tamamlam; ihtilalle rejime el koyduu
704 705 706 707 708 709

Celal Ertu, zmsz Demokrasi, stanbul, Bilgi Yaynevi, 1997, s.53. Nihat Erim, Gnlkler 1925-1979, C: II, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.741. Ahmad, a.g.e.,s.227. Ertu, a.g.e.,s.54. Erim, a.g.e.,s.741. Sadettin Bilgi, Hatralar, stanbul, Boazii Yaynlar, 1998, s.85.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

315 / 1404

halde, lkeyi sivil ynetime geiren ve tzel kiilik alarak geride hibir kt iz brakmayan insanlar olarak gnl huzuru ile Cumhuriyet Senatosunda yeni bir grev sahibiyiz. Fakat gnn koullarnda; iki byk partiye dayanan bir hkmetin kurulmas, babakann da tarih kahraman smet nn'nn olmas gerektiini savunuyor ve bu nerimizi de her yetkiliye kabul ettiriyor, yle olmasn da salyoruz. Bylece yeni bir yap ve yeni bir ynetimle Milli Birlik dnemi sona eriyor ve lkemiz ok umut vaat eden sivil ynetime kavuuyor ve tabii sonradan olacaklar o gn iin kimsenin aklndan gemiyor...710

Sonunda CHP ile AP arasnda mutabakat salanmtr. 2 Aralk 1961 tarihinde yaplan gven oylamasna 450 ye katlm, 351 oy kullanlmt. 269 kabul, 4 ret (YTPliler tarafndan verildi), 78 ekimser (ou APli) ve 1 katlmayanla birlikte hkmet gvenoyu almtr.711 Bu oylamada CHP ve APnin toplam milletvekili saysnn 330 olmasna ramen, gvenoyunda 269 kabul oyunun kmas, APnin hkmetin kurulma aamalarnda bandan beri skntlar olduunu ortaya karmtr. Bu skntlar ise koalisyon protokolndeki affa kar kmamak, Yassada Mahkemesi kararlarn eletirmemek gibi birtakm konularn, APnin DP izgisindeki siyasetini inkar manasna gelmesi anlamn tad iin ortaya kmtr.712 Bu hkmet dnemindeki en nemli olaylar 22 ubatta Talat Aydemir ve arkadalarnn darbe giriimi ve DPlilerin aff konular olmutur. DPlilerin aff ile ilgili kan tartmalar sonucunda hkmet faaliyetleri 30 Mays 1962de sona ermitir. Bu hkmet, Trk siyasetinin en karmak dnemlerinden birisinde kurulduundan yaklak 7 ay grev banda kalabilmitir. Bu ise 1961-1965 dnemine yaylacak hkmet krizlerinin temelinde siyasi istikrarszln olduunun gstergesidir. 27 Mays Sonras Dnemde Gizli Yaplanmalar ve Darbe Giriimleri Silahl Kuvvetler Birliinin Kurulmas: 14lerin yurtdna gnderilmesi ve ardndan byk bir tasfiye giriimiyle 260 generalden 235i ve 5000 kadar albay ve binba zorla emekli eden 3 Austos kararlar,713 Trk ordusunun yapsn bir hayli deitirmitir. Bu ise ordu bnyesinde memnuniyetsizliklere neden olmu ve kkleri 50li yllara dayanan orduii bir takm yaplanmalar, demokratik bir ortamn salanmas ve askeri ynetimin sivil ynetime devredilip skynetimin kaldrlmasyla tekrar gn yzne kmlardr. Bunlardan en nemlisi Silahl Kuvvetler Birliidir (SKB). 14lerin uzaklatrlmas ve yeni anayasann ekillenmesi ile birlikte sivil ynetime geiin hzl bir ivme kazand izlenimi aslnda pek doru deildir. Bu dnemde silahl kuvvetlerde srece dair ciddi rahatszlklar ortaya kmtr. Zaten darbenin bandan beri MBKye kar oluan bir antipati sz konusudur. Bunun temel sebebi iktidarn MBK uhdesinde olmas, Silahl Kuvvetlerde kendilerinin iktidar emberinden olduka dna atld izlenimi ortaya karmtr. Muvazzaf subaylarn dna atld ouna gre Genelkurmay Bakan ve kuvvet komutanlar MBKnin doal yeleri olmaldrlar.714 Var olan bu memnuniyetsizlik stanbul ve Ankarada ayr ayr yaplarn oluumuna yol at. Silahl Kuvvetler Birlii (SKB); stanbulda
710

Karaveliolu, a.g.e, s.168. 03.12.1961, s.1. Bilgi, a.g.e.,s.86. Zrcher, Modernleen Trkiyenin, s. 354. Akyaz, a.g.e.,s. 149.

711Cumhuriyet, 712 713 714

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

316 / 1404

Refik Tulga ve Faruk Grlerin kurduu yap ile Ankarada Talat Aydemir ve Dndar Seyhann alt rtbeli 70 subay ile kurduklar Mrted grubunun bir araya gelmesinden olumutur. Ordu iindeki paralanmaya meydan vermemek ve orduyu MBK yelerinin elinden kurtarabilmek iin SKByi kurduklarn syleyen Aydemir, SKBnin amalarn yle sralamtr:
a) TSK sebep ve saiki ne olursa olsun siyasete karmtr. Halen orduda bulunan SKB mensuplar derhal siyasetle ilgilerini kesmeliler. b) Her kumandan ve subay astlarn kendine, kendini de bir derece st kumandanna balamaldr. c) Her kumandan ve subay yalnz kendi kumandanndan emir almal ve ordu d hibir siyasi tesir altnda kalmamaldr.715

14lerin tasfiyesiyle MBK iinde bulunan havaclarn srann kendilerine geleceinden korkmalar ve kendilerine ittifak aray iine girmeleri sonucunda, SKByi kefetmeleri uzun srmemitir. Generaller ile Osman Kksal ve Sezai Okan, Cemal Madanolu tarafnda yer alrken, dier yeler SKByi desteklemeye balamlardr.716 SKB kurulduktan sonra yukar doru genilemitir. Yksek komuta kademelerinde bulunan komutanlarn katlmyla ekl olarak hiyerarik sisteme uygun hale gelmitir. Komutanlardan Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tansel, Donanma Komutan Necdet Uran, Jandarma Genel Komutan Abdurrahman Doruk ve Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay 1961 ortalarnda SKBye katlm durumdadrlar. Grup 25 Austos 1961 gn Jandarma Okulu eref Salonunda Jandarma Genel Komutan Abdurrahman Doruk Paa bakanlnda yeniden yemin etmilerdir:
Trk Milletinin bekasn 27 Mays inklap ruhunun devamn, demokratik bir rejimin kurulmasn temin ile MBKnn msbet icraatn destekleyeceimi ve Trk Silahl Kuvvetlerinin siyasetten uzak kalmasnn temini hususunda kendimi Trk milletine feda edeceime namusum ve erefim zerine and ierim.717

Genelkurmay Bakan Org. Cevdet Sunay, SKB tekilatnn yemin metnini 28 Haziran 1961de tm silahl kuvvetlere ak tamim olarak gndermitir. Sunay, metinde geen TSKnin siyasetten uzak kalmas hususuna arlk vermitir.718 st rtbeli komutanlarn SKBye katlmalar aslnda bir tepkinin rndr. Generaller MBK yelerinin silahl kuvvetlere mdahale etmesini nlemek istemilerdir. Dier bir nedende alttan gelien cunta hareketinin 27 Mays gibi bir harekete ynelmesi durumunda olaylarn dnda kalmak istememeleri ve bu yaplanmay tepeden kontrol etme isteklerdir. rfan Tansel Olay: 14lerin tasfiyesinin zayflatt MBK ile SKB arasndaki g gsterisinin ilk aamas SKBnin en nemli hamisi rfan Tanselin tasfiyesi giriimiyle birlikte yaanmtr. Hava Kuvvetlerinin ordudaki kaynamadaki liderlii ve kontrol edilemezlii karsnda, kuvvet komutann
715 716 717 718

Aydemir, Talat Aydemirin Hatralar..., s. 90 Seyhan, a.g.e.,s. 134. ymen, a.g.e.,s. 310. Nezirolu, a.g.e.,s. 1242.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

317 / 1404

deitirme gibi bir tedbir dnen Grsel ve Sunayn, rfan Tanseli Washingtona grevli olarak gndererek, yerine Korg. Sleyman Tulgan atamak istemeleri byk bir infial yaratmtr. Tulgann atanma biimine ve ismine kar kan ve henz Tug. rtbesini tayan Muhsin Batur yeni komutan Eskiehire davet ederek kendisini komutanlar olarak tanmayacaklarn aklamtr. Tulgana kar Hava Kuvvetlerinin gsterdii diren karsnda Grsel ve Sunay geri adm atarak rfan Tanseli tekrar kuvvet komutanlna atarken bu kez Tulgan, emekliye sevk edilmitir.719 Tabii ki bu hadiseler birdenbire olmamtr. Korg. rfan Tanselin Hava Kuvvetleri Komutanlndan alnp, Washingtona bir d grevle yollanmas giriimi karsnda Hava Kuvvetlerinde kk apl bir ayaklanma kmtr. Cemal Grselin emirleri dinlenmez olmutur. 1 Haziran 1961de Genelkurmay Bakan Sunay ile Cemal Grsel, Hava Kuvvetlerinin alaktan uan jetlerinin ses hzn aan tehdidi glgesinde durum muhakemesi yapmak zere bir araya gelmilerdir.720 Bundan sonras tam anlamyla bir devletin ynetiminin kimlere ne ekilde geebildiini gstermesi bakmndan nemlidir. 7 Haziran 1961de Devlet Bakanna isteklerin bildirildii emir gibi 6 maddelik bir ltimatom gnderilir. Bildirinin hazrlaycs Talat Aydemirdir. Bildiri tam anlamyla tehdit doludur.
1-Korgeneral rfan Tansel, eski vazifesi olan Hava Kuvvetleri Kumandanlna iade edilecektir. 2-Milli Mdafaa Vekili Muzaffer Alanku, K.K.K. Cell Alko, II. Ordu K. efik lter, Deniz K.K. Zeki zak emekliye sevk edileceklerdir. 3-Hava Kuvvetlerinde bizim harektmza kar duranlar, Hv. K.K.nn (rfan Tanselin) tanzim edecekleri listeye gre emekliye sevk edileceklerdir. 4-Korg. Cemal Madanolu rf dare Kumandanlndan, Muhafz Alay Kumandan Osman Kksal, Muhafz Alay Kumandanlndan alnacak, MBKdeki vazifelerine dneceklerdir. 5-Orduda yaplacak tayin, terfi, tasfiyelere MBK karmayacaktr. 6-MBK yelerinden hibiri bundan sonra MBKden tasfiye edilmeyecek ve istifaya zorlanmayacaktr.721

Sresi 24 saat olan kesin uyar aksi takdirde diye sona ermektedir. Ancak btn isteklerin kabul edildiine dair cevap daha 11nci saatte gelmitir. SKB, mcadeleyi kazanm; rfan Tansel grevine iade edilmi; isimleri belirtilenler emekliye sevk edilmi; Madanolu ve Kksaln ise MBK dndaki vazifelerinden ekilmeleri salanmtr. 21 Ekim Protokolnn mza Altna Alnmas: 1961 Anayasasnn kabulnden sonra, yaplan seim kanunuyla birlikte 15 Ekim 1961de seimler yaplm beklenenin aksine CHP birinci parti olmasna ramen tek bana iktidar olamamtr. CHP dndaki dier iki parti olan AP, YTP ve CKMP, DP eilimli semeni temsil ettii hususundaki gl kanaatin eliinde, toplam geerli oylarn yaklak % 62sini toplam bulunmaktadrlar. SKB cuntas artk buna tahamml edememi; nitekim 21 Ekim 1961 gn Yldzdaki Harp Akademisi binasnda toplanan 10 general ve 28 Albay tarafndan imzalanan 21 Ekim Protokol diye adlandrlan metin, kayt altna alnmtr. Protokoln tam metni yledir:

719Muhsin

Batur, Anlar ve Grler ( Dnemin Perde Arkas), stanbul: Milliyet Yaynlar, 1985, s ss.9496. Hekimolu, 27 Maysn Roman, stanbul: ada Yaynlar, 1975, s.173. Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.141.

720Merref

721ztuna/Gkdemir,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

318 / 1404

Zabt Varakas 1) Trk Silahl Kuvvetleri mensuplar - aada ak imzas bulunanlar - 21 Ekim 1961 gn saat 14.30da toplanmlar ve gndemlerinde mevcut olan konular mtereken mzakere etmiler ve ittifakla aadaki karara varmlardr. a) Trk Silahl Kuvvetleri 15 Ekim 1961 gn yaplm olan seimlerden sonra, gelecek yeni Trkiye Byk Millet Meclisi toplanmadan evvel, duruma fiilen mdahale edecektir. b) ktidar, Milletin hakiki ve ehliyetli mmessillerine tevdi edecektir. c) Btn siyasi partiler faaliyetten menedilecek, seim neticeleri ile Milli Birlik Komitesi feshedilecektir. d) Bu kararn tatbiki 25 Ekim 1961'den sonraki bir gne tehir edilmeyecektir. 2) bu Zabt Varakas nsha olarak tanzim edilmi ve btn yeler tarafndan ayn anda imza edilmitir. 21 Ekim 1961 saat: 18.00722
mza sahipleri: Korg. Refik Tulga, Tmg.Fikret Esen, Tmg. Rafet lgenalp, Tma. Bahattin zlker, Tug. Faruk Grler, Tug. Yusuf Alpmans, Tug. Faruk Gventrk, Tua.Celal Eyiceolu, Tua.Kemal Kayacan, Tua.smail Sarkey, Kur. Alb. Behet zdemir, Kur. Alb. Doan zgmen, Kur. Alb. Suat Aktulga, Kur. Alb.Kur. Alb. Namk Kemal Ersun, Kur. Alb. Burhan Hunolu, Kur. Alb. Halim Kural, Kur. Alb. Recai Baturalp, Kur. Alb. Mehmet Bora, Kur. Alb. Vecihi Akn, Kur. Alb. Emin Aytekin, Kur. Alb. Ferit Erdoan, Kur. Alb. Necati can, Kur. Alb. Cemal cal, Kur. Alb. Bedrettin Demirel, Kur. Alb. Celal Ugan, Kur. Alb. Vahit Grkan, Kur. Alb. erafettin Olcay, Kur. Alb. Necati Ogan, Kur. Alb. Sadettin ankr, Kur. Alb. Nihat Aslantrk, Kur. Alb. Fikret Gknar, Hv. Kur. Alb. Rfat Erenulu, Hv. Kur. Alb. Emin Alpkaya, Hv. Kur. Alb. Turan alar, Top. Alb. Celal Baykam, Dnz. Kur. Alb. Blent Tarkan, Dnz. Kur. Alb. Zarif etinda, Kur. Yb. Ahmet Gerge.723

ankaya Protokol: Protokoln yanks, zellikle siyasiler arasnda sert karlk grd. Ancak iki taraf iin de orta bir yol bulunmas kararlatrlmtr. 23 Ekim 1961 gn ankayada toplanan siyasi partilerin temsilcileri. 25 Ekimi son mdahale gn olarak kabul eden 21 Ekim Protokoln ilevsiz klmak zere baz garantiler vermek mecburiyetinde kalmlardr. 27 Maysn ilkeleri etrafnda varlacak bir mutabakatla, ancak o zaman parlamento ak tutulacaktr. Bu erevede ankaya Protokol olarak adlandrlan metin hazrlanmtr; sz konusu metin 4 maddeden olumaktadr:
1-Grselin cumhurbakanl garanti edilecek. 2-Eminsular tekrar orduya dnmeyecekler. 3.147ler niversiteye alnmayacaklar. 4.Yassadada mahkm edilenler affedilmeyecekler.

ankaya Protokolnde kabul edilen bu hususlarn ilki, Bagilin adaylnn bertaraf ile gerekletirilmitir. Eminsular da bir daha orduya dnememilerdir. Aslnda, Silhl Kuvvetlerden emekli edilmek suretiyle karlan general ve subaylarn, ordudaki kadro ikinlii gerekesiyle emekli edildikleri, hibir zaman inandrc bulunmamtr. EMNSU ats altnda toplanan bu subaylar, kendilerine ttihatlar tarafndan alayl zabitana
722 723

Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1991, ss.191193. mzaclar iin bkz. ztuna/Gkdemir, Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.146.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

319 / 1404

yaplanlarn aynsnn yapldn iddia ederken, zellikle 3 Austos tarihinin, ttihatlarn tard ve tenzil-i rtbe ettikleri gnn yldnm olan tarihe rastlamasnn tesadf olmadn ifade etmektedirler. EMNSUnun rtbeleri, tpk o dnemdeki Tasfiye-i Rteb Kanunu uyarnca indirilen ve ordu iinde kalanlarn rgt olmas durumunda etkisinin ne seviyede olabilecei herhalde tahmin edilebilir.724 147ler ise ilerleyen srete tekrar niversitelere dnebilmilerdir. Yassadada mahkm edilenler ise idam cezalar infaz edilenler mstesna, mahkmiyetleri 1966ya kadar srm; siyasi haklarnn iadesi ise ancak 1974 ylnda salanabilmitir. 22 ubat Darbe Giriimi ve Sonular: Darbe sonras dnemde kurulan ilk hkmet olan CHP-AP Koalisyonunun ilk ciddi snav 22 ubat 1962 gn gerekletirilmesi planlanan darbe giriimidir. Bu giriim sadece koalisyon iin deil Meclis ve Senatonun varl ve devam iinde nemli bir yere sahiptir. SKB ve zellikle de Talat Aydemir, ynetime dorudan el koyma dnda hibir mdahaleden tatmin olmamtr.725 Talat Aydemir, 27 Mays darbesi ncesindeki gizli cuntalamalarn merkezinde olan isimlerden biridir. Fakat 27 Mays esnasnda Korededir ve komiteye de alnmamtr. Darbeden sonra yurda dndnde, gemiteki katklarnn karl olarak kadrosu Tmgeneral olan Kara Harp Okulu Kumandanlna atanarak bir para gnlnn alnmasnn hedeflendii sylenmektedir. Aydemiri isyana sevk eden temel gelimenin bir kez daha gerekleri yerine getirilmeyen mdahale kararnn iptali olduu sylenebilir. 9 ubat 1962de Balmumcu iftliindeki Jandarma Tugaynda, stanbul Valisi Korg. Refik Tulgann bakanl altnda yaplan bir toplant neticesinde imza altna alnan 9 ubat Protokolne ramen, bir trl mdahalenin gereklememesi, Aydemiri kendi bana isyana sevk etmitir. Aydemir, Havaclarn muhalefetine ramen baarl bir darbe yapamayacan ngrememi; baarl olduu takdirde mtereddit duran nemli birliklerin kendisine katlacan zannetmitir. Silahl Kuvvetlerin iki unsuru olan Havaclar ve karaclar arasndaki ihtilf neredeyse bu kuvvetleri birbirleriyle savama noktasna getirmitir. Teebbs ncesinde salanmaya allan uzlama grmeleri esnasnda Kara Kuvvetleri Komutan Org. Muhittin nr gibi bir kuvvet komutannn hava kuvvetlerinden bir Tugeneral olan Hsn zkandan aza alnamayacak derecede galiz kfrleri hem de Genelkurmay Kararghnda yiyebildii anlatlmaktadr. ztuna ve Gkdemirin deyimiyle sre u ekilde anlatlmtr:
Sonunda bir avu Hava Kuvvetleri, iki avu Kara Kuvvetleri diye szm ona saygnlk yarna girmi, birbirlerine kar alarma gemi; gyapta vicahta, askerlik terbiyesinin de dnda, astl stl birbirlerine sver, birbirlerini tehdit eder hale gelmilerdir. cap ederse arprz! diyor, babayiit! Efendi, kimin kuvvetini kime kar kullanp da, arpacaksn?Babalarnzn etelerini mi arptryorsunuz? demek geliyor akla726

Aydemirin ateli bir ihtilalcidir. Genelkurmay Bakan Cevdet Sunaya bile kafa tutan bir haleti ruhiyeye sahiptir. Grmelerinden birinde silhn masann zerine koyup, ya beni

724 Bkz. Galip Vardar (Anlatan), ttihat ve Terakki inde Dnenler, Yazan: Samih Nafiz Tansu, stanbul: Yeni Zamanlar Yaynlar, 2003, s.122. Bkz. 235 General dn emekliye ayrld, Akam, 4 Austos 1960. Bunu, 25 hizmet yln dolduran 885 astsubayn emekliye sevki izledi, bkz. Milliyet, 23 Eyll 1960. 725

Seyhan, a.g.e.,s.175. Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.158.

726ztuna/Gkdemir,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

320 / 1404

imdi vurun, ya da divan harbe verin diyebilecek kadar her eyi ak seik ortaya koyabilecek bir karakteri vardr.727 17 ubatta eitli ordu birliklerinden gelen baz temsilci kurmay subaylar Genelkurmay Bakan, Babakan ve Cumhurbakan ve tabii senatrlerle grmler, byk davalarn ve zmlerinin beklendii TBMMdeki ksr ekimelerin, kk hesapl didimelerin ve Silahl Kuvvetlere kar giriilen tecavzlerin, ordu bnyesinde yaralar atn ileri srmlerdir.728 22 ubat 1962 akam Aydemir Harp Okulu rencilerini yanna alaca inancyla harekete gemitir. Bir grup asker Muhafz Alay Svari Grubu Binbas Fethi Grcan emrinde harekete geerek yeni atanm olan Cihat Alpan729 gzaltna almtr. Fethi Grcan gvendii birlik ve subaylarla; o srada ieride toplant halinde olan Cumhurbakan, Babakan ve birka bakan, Genelkurmay Bakan ve MGK yeleri olan Kuvvet Komutanlarn gzaltna almtr.730 Talat Aydemir, Millet Meclisi ve Senatonun derhal kapatlmasn ve atamalarn durdurulmasn, gzaltna alnanlarn braklmasn ve Hava Kuvvetlerindeki cuntann da cezalandrlmasn istemitir. Genelkurmayda Cumhurbakan Cemal Grselin bakanlnda yaplan; Babakan, parti genel bakanlar ve kuvvet komutanlarnn katldklar toplantda Aydemirin istediklerinin kabul edilmemesine, Cumhurbakan Cemal Grsel ile Babakan smet nnnn radyodan yattrc konumalar yapmasna karar verilmitir. YTP Genel Bakan ve Talat Aydemirin akrabas Ekrem Alicann Harp Okulu Komutan ile yapt arabuluculuk grmesinde de bir sonuca varlamamtr.731 Aydemire Genelkurmay tarafndan gnderilen bir kurul, kan dklmeden harekat durdurursa kimseye ceza verilmeyeceini bildirmi ve bu konuda nnnn gvence veren mektubu kendisine iletilmitir.732 Bunun ardndan Aydemir, nnnn teklifini kabul ederek teslim olmutur. Meclis, nny ertesi gn ayakta alklayarak karlamtr.733 sen hatralarnda darbe giriiminden sonraki gn Meclisin havasn yle ifade etmektedir:
23 ubat sabah Meclis yine bte mzakerelerine devam etmekteydi. Milletvekilleri sabah erkenden meclise gelmilerdi. Koridorlarda birbirini kucaklayanlar, tebrik edenler, geceyi nerede geirdiini soranlar grlyordu. Mecliste bir bayram havas esmekte, bu arada akadan geri kalmayan baz milletvekilleri, arkadalarna gece yars elinde bavulla nereye gidiyordun demekte idiler. Hemen hemen hepsi uykusuz bir gece geirmilerdi. Koridorlarda bakanlarn etrafnda gruplar grlmekte, milletvekilleri gecenin tafsilatn en yakndan yaayanlarn azlarndan duymak istemekteydiler.734

Meclis mzakereleri srasnda verilen bir nerge kabul edilerek meclisin orduya kran ve takdir duygular iletilmiti. Oturuma bir ara babakan da katlmt. Esasen o sabah oturum
727ztuna/Gkdemir, 728

Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.156157.

Doan Akyaz, Askeri Mdahalelerin Orduya Etkisi Hiyerari D rgtlenmeden Emir Komuta Zincirine, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.187-189; sen, a.g.e.,s.37-38. Cihat Alpan Cumhurbakannca Cumhuriyet Senatosu yeliine seilmitir. (1972 -1978). Can Kaya sen, Geliyorum Diyen htilal, stanbul, Tan Gazetesi Matbaas, 1964, s.45-47, Akyaz, a.g.e.,202-205. Mektubun orijinali iin bkz. mer Grcan, Fethi Grcann Harbiyelileri, stanbul, leri Yaynlar, 2005, s.22. Gevgilili, a.g.e.,s.245. sen, a.g.e.,s. 65-66.

729 730 731 732 733 734

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

321 / 1404

alr almaz Devlet Bakan Turhan Feyziolu, geceki olaylar hakknda hkmet adna meclise bilgi vererek demiti ki:
Btn yurt sathnda Silahl Kuvvetlerimiz vatan sevgisi ve meru nizama ballk ynnden parlak bir imtihan geirmiler ve milletimizin en derin kranna bir defa daha hak kazanmlardr. unu da belirtmeyi bor sayyoruz: Dn btn partilerimizin mesul idarelileri hkmetle yan yana vazife banda bulunmulardr. Byk meclise arz etmek isteriz ki, milletten ve anayasadan kuvvet alan hkmetimiz, bu milletin ayrlmaz paras ve anayasann ylmaz koruyucusu Trk Ordusu ile el ele her zamankinden daha kuvvetli olarak vazife bandadr.735

nnnn darbe giriiminden sonra yapt aklama olduka serttir:


Anlalyor ki 27 Mays askeri ihtilalinin kolaylkla muvaffak olmas, crete tevik edici bir misal olmutur. Dnememilerdir ki 27 Mays ihtilali btn milletin vicdannda kemale gelmi bir kurtulu arzusunun neticesi olduu iin hemen halk tarafndan benimsenmitir. 22 ubatta teebbs edilen hareket ise urad tecavzlere kar ordudaki infiale mit besleyen, kumanda ettii ktalar aldatan, ordunun bandaki byk kumandanlar kendileriyle beraber gstererek mektep talebelerini kandran ve bir ihtilal hkmetinin bana gemek isteyenlerin hareketi olmutur.736

Talat Aydemir ise anlarnda nnnn bu konumasn nefretle karladklarn belirterek; bu konuma sonucunda babakan alklayanlar, 22 ubat gecesi yaptklar kirli ilerden dolay korku iinde Ankaray terk eden milletvekilleri olarak tanmlar.737 nn, bu sert ka ramen darbe giriiminde bulunanlarn yarglanmayaca szn vererek kan dklmemesini amalam ve mahkeme oturumlarnn geni ve tehlikeli bir dallanp budaklanmaya yol aabileceini dnmtr.738 Olayn i basndaki akisleri millete byk bir badirenin atlatld, demokratik rejimin kurtulduu eklinde idi. Btn gazeteler, olayn aamalarn yazyor, Babakan nnnn 23 ubat sabah Hava Kuvvetleri Komutanlndan ayrlrken syledii u szleri yaynlyorlard: Bugn dnyaya kar; milletiyle, ordusu ile dev kuvvetinde bir Trkiye vardr.739 Ayn gn yaynlanan Bakanlar Kurulu tebliinde, hkmetin ordu ile el ele vazife banda bulunduu belirtiliyor ve Trk Ordusunun parlak bir imtihan daha geirdii kaydediliyordu. Milli Savunma Bakanl tebliinde de Hkmete kar bir hareket yapld resmen aklanarak bu harekete katlan birlikler saylyordu.740 Akis Dergisinin bu olaylar takiben yaynlad yaznn bir blm de manidardr. Dergi, 22 ubat gecesi hkmete kar giriilen ksmi bakaldrmay, bir darbe plan ierisinde yaplan bir hareket olarak gsteriyordu. Bununla ilgili olarak teebbse geenlerin darbe planlarn da izmitir:
735 736 737 738 739 740

Cumhuriyet, 23.1.1962, s.1. Tercman, 27.2.1962, s. 1. Aydemir, Talat Aydemirin Hatralar..., s. 174. Hale, Trkiyede Ordu, s.142. Milliyet, 24.1.1962, s.1. Cumhuriyet, 24.2.1961, s.1.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

322 / 1404

htilal plannn esasn hkmet darbesi tekil etmektedir. Hazrlklara gre Byk Meclis igal olunup feshedilecek ve -kritik personel- diye adlandrlan, bir takm kimseler nezaret altna alnacakt. Bunlar devletin, hkmetin, partilerin mesul bykleri ve parlamentonun baz yeleridir. Ancak tevkifler yaplmayacak, hi kimse muhakeme olunmayacakt. Derhal askeri bir idare kurulacak ve Bakomutan yetkisini haiz bir albay devlet bakan, bir albay da hkmet bakan olarak ii ele alacaklard. Bunlar bir hkmet ile biri yksek, dieri adi iki meclis kuracaklard.741

Bu olay Cumhuriyet Senatosu gndemine 27 ubat 1962 tarihinde gelmitir. Partileri temsilen Hfz Ouz Bekata, Osman Saim Sargll, Cemal Tarlan, Niyazi Arnasl, tabii yeler Mucip Atakl ve Kazm Orbay TSKya iletilmek zere u mesajn verilmesi teklifini Senatoya sunmutur:
Byk Trk Milletinin ayrlmaz bir paras olan ve yeminine daima sadk kalan Kahraman Ordumuz; temeline erefini koyduu Cumhuriyet Anayasasn, demokratik nizam, vatan ve millet btnln her zaman, her yerde ve her eye ramen koruyacan 22 ubat 1962 Olaylaryla bir daha ispat etmitir. Bu suretle aziz milletimizin byk bir badireden kurtarlmas karsnda, bu hareketi krana layk bulan Cumhuriyet Senatosu, Trk Silahl Kuvvetlerine olan millet lsndeki takdir ve gvenini teyit ve tekrar etmekle bahtiyardr.742

Bu mesaj Senatoda alklarla karlanmtr. Bunun tesinde Senatoda bu olayn geliimi ile ilgili konuma yaplmam, yalnz bu mesajla yetinilmitir. Asl tartmalar Tedbirler Yasas Tasars grmelerinde yaanacaktr. 22 ubat Olay, 27 Mays ve Anayasaya kar dzenlenmi bir kar hareket olarak tanmlanmtr. nn bakanlnda toplanan Meclis Komisyonu acil nlemlerin alnmas iin almalara balamtr. Bununla birlikte olaya karan 20 subay emeklilie ayrlmak zorunda braklmtr. 22 ubat harektnn baarsz olmasnn temel nedenleri saptamak zor deildir. st rtbeli komutanlar ikinci bir darbe fikrine kar kt ve ordunun byk bir ksm komutanlarna sadk kalmlardr. Eski bir asker olan nnnn hkmetin banda olmas olgusu, subay ounluunun sadakatini salamada olduka faydaldr. Aydemirin bir i sava balatabilecei anlar olmu, fakat sonunda kendisine yenilmitir.743 htilalin nemli isimlerinden Orhan Erkanl, 22 ubat olayna farkl bir bak asyla bakmtr. Ona gre 22 ubatn hakiki lideri Talat Aydemir deil, Dndar Seyhandr. Fakat Aydemir, Harp Okulu talebeleri tarafndan ok sevildii iin nde tutulmu ve gsterilmitir. Dndar Seyhan ise, bu hareketi daha dorusu muhtemel bir hareketi 14ler adna hazrlam, rgt glendirmi ve kendine gre uygun bulduu tarihte yanllkla dmeye basmtr. Bu konu hakknda unlar syler:
Bir senelik gayretler sonunda orduda bize bal olan subaylara, ihtilali devam ettirmek isteyenlere, eitli vastalarda Albay Dndar Seyhann bizim temsilcimiz olduunu, kendisinin verecei talimat dahilinde hareket edilmesi gerektiini duyurmu, 14lere taraftar olanlar Albay Seyhan vastasyla Albaylar Cuntasna
741

Akis, 04.03.1962. C: 3, B: 40, 27.2.1962, s.64. Hale, Trkiyede Ordu, s. 141.

742CSTD, 743

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

323 / 1404

balamtk. 22 ubat ayaklanmasn yapanlar; zrhl birlikler ve Harp Okulu idi. Harp Okulunu Aydemir srklemi, zrhl birlikler de bizim iin, bizim temsil ettiimiz devrimci fikirler, ihtilalci metotlar iin harekata katlmlardr. Bunun dnda 22 ubat ncesindeki cuntalar devrinde, ordu iinde bu ilere girmeyen subay kalmamt.744

Hkmet, nnnn Talat Aydemire verdii yarglanmama szn temel alan hukuki dzenlemeyi gerekletirmek iin bir tasar hazrlayarak Meclise gndermitir. Herhangi bir cezai tahkikata uramayacaklar ngrlerek emekliye sevk edilen Talat Aydemir ve arkadalar gazetelerde verdikleri demelerde yarglanmann kendileri asndan bir eref meselesi haline geldiini belirtiyor, kan kanunun kendilerinden ok ordudaki st dzey komutanlar korumaya ynelik olduunun altn iziyorlard. Sivil otorite ve hiyerari, cunta karsnda yaptklar ittifak ile iktidarlarn korurken, gelecekte gerekleebilecek hiyerari d mdahaleye zemin hazrlayacak ve cunta eilimlerini arttracak olan yarglanmama szyle de kendi ipini ekme riskini de beraberinde getiriyordu. Bu nedenle eletirilen nn, 21 Maystaki darbe giriiminde Aydemir iin en ufak bir taviz vermeyecektir. 27 Mays takip eden bu darbe teebbsnn ayrntlarndan karlacak genel sonularn en nemlisi, subay kademesindeki ordu mensuplarnn vahim derecede politize olduklar ve zellikle 1963 tasfiyesine kadar geen yllk dnemde hayret uyandracak ekilde kk gruplamalara blnerek mesleki disiplinden uzaklamalardr. 27 Mays ve ertesindeki dnemin, Trk tarihinin genel seyri iinde ancak olmamas gereken vahim bir parantez, en hafif tabiriyle bir dizi talihsizlikler silsilesi olarak kabullenilmesi gerekmektedir. 27 Maysn en byk fenal, sanlann aksine DP iktidarna deil, Trk Silahl Kuvvetlerine dokunmutur. O devirle ilgili hatra kitaplarnda subaylarn birbirine silah ekmesi veya birbirlerinin aleyhinde bulunmas, vaka-i adiye saylacak derece sradan ve sk karlalan olaylardandr. Trk ordusu 27 Maysta byk bir travma geirmi ve darbenin menfi tesirlerinden uzun sre kurtulamamtr. O derece ki, 12 Eyll 1980 darbesinin mimarlar, ite bu yzden daha sonralar 27 Maysta dlen hatalar tekrarlamadklar iin kendileriyle gurur duyabilmilerdir.745 Orhan Erkanlya gre 22 ubatn baarszlk sebebi Talat Aydemirin hatalar ve yetersizliidir: artlar msait olmadndan baarl olamad hkm yanltr. Trkiyede her zaman ihtilal artlar vardr, ksa zamanda oluturulabilir. nemli olan ilk vuruu hedefe ulatrmak, yani mevcut olan iktidar ykmaktr. Trkiyede bir radyo mesajyla meru hkmetler i bandan atlabilmektedir. 22 ubat olaylarnn baaryla bastrlmas CHP-AP hkmetini bir sre iin daha grev banda tutmutur. Ancak olaylarn faillerinin yarglanmas ve affedilmesi tartmalar hkmeti olumsuz ynde etkiledi. Zaten tutuklu DPlilerin aff konusu gndemdeki tazeliini koruyordu ve CHP-AP arasndaki en byk mnakaa sebeplerinden birisidir. zerine 22 ubatlarn aff da eklenince, koalisyon hkmetinin zlme sreci balamtr. Tedbirler Kanunu:

744 745

Erkanl, a.g.e.,s. 189. Ahmet Turan Alkan, 27 Maysn htilalinin Zedeledii Kurumlar AksiyonDergisi, No. 589, stanbul, 2006, s. 1516.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

324 / 1404

22 ubat olaylarnn ardndan Ankarada yaanan panik havas yerini bir daha bu olaylarn yaanmamas iin alnacak tedbirler hakkndaki grmelere brakmtr. Bunun iin 27 ubatta toplanan mecliste bu konu grlmtr. Toplantdan bir ara kan Adalet Bakan Sahir Kurutluolu ve Basn-Yayn Bakan Kamuran Evliyaolu Meclis Basn Brosuna gelerek basn mensuplaryla grmlerdir. Bu arada Adalet Bakan Kurutluolu unlar sylemitir:
27 Mays ihtilalinin meruiyetine kar giriilen ak ve kapal her trl tahrik ve tecavzleri ve Anayasa nizamn bertaraf etmeye matuf hareket ve davranlar kesin olarak nlemek karar ve babakann daveti ile toplanan hkmet ve drt parti temsilcileri gerekli esaslar tespit etmek zere vazifelendirmi olduu komisyonun n hazrlklarn gzden geirmek iin toplanmtr. Alnmas dnlen tedbirler arasnda konuulmas gereken mevzular henz kesin ve nihai eklini almamtr. almalara devam edilmektedir. Alnmas dnlen kanuni tedbirler tamamen anayasa erevesi iinde olacaktr. Bunun hilafna olan ayialara itibar edilmemesi lazmdr.746

22 ubat Olaylarnn ardndan Tedbirler Yasas Tasars hazrlanmtr. Tasar Anayasa Komisyonunda grlrken hukukulardan da gr istenmi, Prof. Blent Nuri Esen, Prof. Muammer Aksoy, Prof. Faruk Erem bu tasarnn Anayasaya aykr olmad ynnde gr bildirmilerdir. Komisyona iletilen tasarnn en nemli gerekesi olarak 27 Mays 1960 Devriminin yersiz, haksz veya gayrimeru olduu yolundaki tahriklerin; demokratik dzenin, insanlarn temel hak ve hrriyetlerinin zamanla yok olmasyla sonulanacak bir mahiyet tad vurgulanmtr. Demokratik dzenin Trkiye'de yrtlemeyecei ve yerine totaliter bir rejim getirmek gerektii kanaatini yaymak isteyen hareketlerin de hangi sebeplere dayanrsa dayansn, Anayasal dzeni bozabilecei belirtilmitir.747 Bu ekilde balayan yasa grmeleri 3 Mart 1962de sonulanmtr. 5 Martta Senatoda da bu konuyla ilgili tartmalar yaanmtr. APli Senatr Hasan Kangal, Senatrlerin Millet Meclisinden geen yasalarn szgeci olduunu belirterek yasann aceleyle Senatodan gemesi nerine kar ktn ifade etmi ancak bu kabul grmemitir.748 CHPli Muhittin Kl ise yasay Tahkikat Komisyonuna benzerliklerine temas ederek zellikle basna verilecek cezalarn ar olduunu ifade etmitir.749 Tabii Senatr Amil Artus da 27 Mays zedelemeye ynelik birtakm zararl gayretler olduunu belirterek bu tahriklerin, milletin bir ksmn dier ksmna dman ettiini, milleti ikiye bldn ve 27 Mays yapanlara ve onu destekleyenlere kar kin ve dmanlk hisleri oluturduunu belirtmitir. Bu durumun 27 Mays yapanlarn ve destekleyenlerin de kar tarafa ynelik bir honutsuzluk ve hatta dmanlk hissi dourduunu vurgulayan Artus, bu tahriklere son verilmesi iin drt parti lideri bir araya gelerek oluturduklar tasary desteklemek gerektiini ifade etmitir.750 CHPli Turgut Gle de CHPnin genel grnn aksine yasann Anayasaya uygun olmadn belirtmitir. Bu yasayla hr basnn sesini ksmaya mecbur olmasn, vatan ve
746 747

Cumhuriyet, 28.02.1962, s. 3.

Anayasa Nizamn, Mill Gvenlik Ve Huzuru Bozan Baz Fiiller Hakknda Millet Meclisince Kabul Olunan Kanun Teklifi Ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa Ve Adalet Komisyonu Raporu, CSTD, C:3 B:43, 5.3.1962, s.2. C:3, B:43, 5.3.1962, s.130. C:3, B:43, 5.3.1962, s,131-134. C:3, B:43, 5.3.1962, s.135-136.

748CSTD, 749CSTD, 750CSTD,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

325 / 1404

rejimin karlar iin zararl grdn, demokratik rejimin her eyden nce basn zgrlyle belli olduunu ve bu ekilde yaadn vurgulamtr. Demokrasi mcadelesinde siyaset adamlarndan ok fazla ile ekmi, hapishane kelerinde yllarn geirmi cefakar basn mensuplarn bu ar kaytlarla snrlandrlmay doru bulmad vurgulayarak tasarya kar kmtr.751 Genel olarak tasar aleyhinde AP Senatrleri sz alarak konumulardr. Alt saat sren grmelerden sonra yaplan oylama sonucunda tasar 21e kar 100 oyla kabul edilmitir. Bu yasa Senatonun karlat ciddi bir snavdr. 12 YTP, 7 AP, 1er CKMP ve CHP Senatr ret oyu vermitir. ekimserlerin ou da YTPli senatrlerden olumutur.752 Tedbirler Yasas drt partinin ittifakyla Meclis gndemine getirilmitir. Bu yasann kmas iin elinden geleni yapan parti liderleri aleyhte oy kullananlarn partilerinden ihra edileceklerini aklamlardr.753 Hatta bunu yerine getiremeyen YTP Genel Bakan Ekrem Alican grevinden istifa etmitir.754 Toker o gn anlarnda u ekilde anlatr:
Meclisin 3 Martta yapt toplant da unutulmaz bir oturum oldu. Gn cumartesiydi. Buna ramen, yaklaan ramazan bayramndan nce yasann karlmas zorunluydu. Yasann hazrlayclar Meclis krssne teker teker gelip ihtiyac anlattlar. Be hazrlayc Babakan nn, CHP Genel Sekreteri smail Rt Aksal, AP Genel Bakan Ragp Gmpala, YTP Genel Bakan Ekrem Alican ve CKMP Genel Bakan Osman Blkba idi. Bundan dolaydr ki smet Paa o gn yapt konumada kapal bir rejime geildii yolundaki eletiriyi Bir mecliste temsil edilen btn partilerin mterek getirdii bir kanunla kapal rejim kurulur mu? diye yantlayabildi. Anayasaya aykrlk iddialarna kar da Anayasa Mahkemesinin bir aya kadar kurulacan, eer yasay anayasaya aykr bulursa iptal edeceini syledi. Evet, siyasi partiler zerlerine bomba dm gibi bir durumdaydlar ve Tedbirler Kanunuyla liderler o sahaya bir ekidzen verme imkan kazanmlard. Ama zerine bomba dm gibi bir kurum daha vard: Ordustelik o sahaya dzen verme grevinde smet Paa, partiler konusunda bulduu anlayl yardmlardan, desteklerden de yoksundu ve Cumhurbakan ile evresi Sunay illa emekli et diye diretiyorlard.755

Parti liderlerinin hepsi tedbirleri desteklemitir. Partileri iinde bunun gerekliliinin savunuculuunu yapmlardr. Getirilen tedbirler zgrlkleri kstlam, dncelerini sylemek baz konularda imknszlatrm, baz yaynlar durdurulmutur. karlan yasa temel olarak iki hedefe kar saldry iddetle yasaklamaktr: 27 Maysa rejimine ve orduya kar. 756 Meclislerden geerek kabul edilen yasa, u temel hkmleri iermitir:
A) Anayasa ve hukuk d tutum ve davranlaryla meruiyetini kaybettii Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile de tespit edilen Demokrat Parti iktidarna kar direnme hakkn kullanarak, normal demokratik rejimi btn teminatyla kurmak amacyla Trk Milletinin gerekletirdii 27 Mays 1960 Devrimini sz, yaz,
751CSTD, 752CSTD,

C:3, B:43, 5.3.1962, s.140. C:3, B:43, 5.3.1962, s.181-182. 02.03.1962, s.1. 07.03.1962, s.1.

753Cumhuriyet, 754Cumhuriyet, 755 756

Toker, Demokrasimizin (19611965) , s. 8889. Toker, Demokrasimizin (19611965) , s.8889.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

326 / 1404

haber, havadis; resim, karikatr vesair vasta ve suretlerle yersiz, haksz veya gayrimeru gsterenler veya st kapal da olsa matufiyeti belli olacak ekilde gstermeye alanlar; B) 27 Mays 1960 Devrimini zedeleyecek ekilde, bu devrimin neticesi olarak Yksek Adalet Divannca veya sair kaza mercilerine verilmi ve kesinlemi olan karar ve hkmleri sz, yaz, haber, havadis, resim, karikatr veya sair vasta ve suretle ktleyenler veya st kapal da olsa matufiyeti belli olacak ekilde ktlemeye alanlar veya neticelenmi hazrlk, ilk ve son tahkikat ve infaz safhalaryla ilgili resim, hatrat, rportaj yayanlar veya beyanat verenler; C)Mahkumiyetlerinin infaz sresince (B) bendinde sz geen mahkumlara atfen siyasi veya 27 Mays Devrimini zedeleyici mahiyette uydurma beyanat basna verenler veya basn yolu ile yayanlar veya alenen nakledenler; D) 27 Mays 1960 Devrimini yersiz, haksz veya gayrimeru gsterecek surette, feshedilmi Demokrat Partinin iktidarn venler veya mdafaa edenler; E) Mensup olduklar partinin feshedilmi Demokrat Partinin devam olduunu ileri srenler veya herhangi bir parti lehine bu tarzda faaliyet gsterenler veya propaganda yapanlar; bir yldan be yla kadar hapis cezas ile cezalandrlrlar.757 Celal Bayar anlarnda bu yasann kmas hakknda unlar sylemitir: Tedbirler Yasas, Meclisten kt. Malum bu kanun, basn -evvelkisine nazarandaha fazla kayt altna almakta, Demokrat Parti'yi, lider ve ileri gelenlerini vmekten, iktidarmzn vcuda getirdii eserleri bahis konusu etmekten, Yassada mahkemeleri kararlarn tahlilden, ve mahkemenin cereyan eklinden ve hakimleri tenkitten men etmektedir. Azami kiinin yannda bu yolda konuulduu takdirde senelerce hapis cezas vardr. Buna mukabil aleyhimizde bulunanlar iin kapy ardna kadar ak tutmaktadr758

Bu gr ayn zamanda af bekleyen siyasi mahkumlarn APye yapacaklar basknn gerekesini oluturmutur. Zaten bu bask, kurulan Koalisyon Hkmetinin sonunu hazrlamtr. 22 ubat Olaynn bastrlmasnn ardndan, bir yandan 22 ubatlarn mevcut siyasi kadro ile demokrasi kurulamayaca aklamalar; bir yandan da AP Grubunun siyasi af konusunda ald karar ak bulmayan smet nn, 30 Mays 1962de istifa etmitir. Koalisyonun biti sebebi olarak APyi iaret etmitir. nn:
CHP ile AP arasnda Hkmette anlama olmasna karlk Meclis iinde ve partilerin kendi iinde anlama olmamtr. Esasen buhran da bu yzden kmtr. Bunun balca sebebi evvelce de sylediim gibi -bir koalisyon kurulduu zaman merkez idarecilerini ve genel bakanlarn hkmete sokmak lazmdr diye vasiyet edeceim demitim-. Bunu bir tarihi hatra olarak anlatmamn sebebi ilerisi iin istifadeyi salamaktr.759

Diyerek Ragp Gmpalann hkmette zerine den sorumluluu yapmadn ne srmtr.

757

Anayasa Nizamn, Mill Gvenlik Ve Huzuru Bozan Baz Fiiller Hakknda Millet Meclisince Kabul Olunan Kanun Teklifi Ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa Ve Adalet Komisyonu Raporu, CSTD, C:3, s.B:43, 5.3.1962, s.2. Celal Bayar, Kayseri Cezaevi Gnl, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1999, s.24. CHP, 1962de CHPnin Gr, Ankara, Rzgarl Matbaa, 1962.

758 759

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

327 / 1404

Cumhuriyet gazetesi bayazar ve 1964te Kontenjan Senatr olan Nadir Nadi, demokratik gereklerin bir trl yerine getirilemediinden hkmetin istifas etmek zorunda kaldn dile getirmitir:
smet nn'nn karma hkmet bakanlndan ekilmesi ile patlak veren buhran, aslnda tek bana bir hkmet buhran deil, fakat yedi aydr srp giden mzmin bir rejim buhrannn sadece bir safhas, belki de nemsiz bir safhasdr... Bizim buhrann nedeni u ya da bu politika kombinezonu ile deil, dorudan doruya rejimle, rejimin bnyesi ile ilgilidir. Soyut demokrasi sevdasndan vazgeip de Atatrk ilkeleri nda Trk demokrasisinin gerekli kld artlar yeniden yaratmadka hibir zaman buhrandan kurtulamayacamza artk inanmalyz... 760

21 Mays Darbe Giriimi ve Sonular: nnnn kurduu II. Koalisyon dneminin en nemli olay Talat Aydemirin ikinci darbe giriimidir. smet Paa, Talat Aydemirin byle bir giriimde bulunacan bilmektedir ve buna gre nlemlerini almtr.761 Aydemir ise stanbuldan ksmi destek grrken, Ankarada gvendii Binbas Fethi Grcanla Harp Okulunun komutasn yeniden alarak darbe giriiminde bulunmutur. Radyoevini ele geirmeleri ve TBMMyi feshettiklerin aklamalar arka arkaya gelmitir. Fakat radyoevini ellerinde tutamayan Aydemir ekibi, beklenen desteklerin gelmemesi ile birlikte yenilgiyi yava yava kabul etmeye balamtr. Cevdet Sunayn Silahl Kuvvetlerin hala hkmetin emrinde olduunu aklamas ile birlikte Eskiehirden kalkan uaklarn Harp Okulu stnde alak uu yapmalar Aydemirin tm mitlerini yok etmitir. Ankarada Aydemir ve Fethi Grcan, stanbulda Osman Deniz bata olmak zere tm Harp Okulu rencileri cezalandrlm ve giriim baarsz olmutur.762 Olay zerine Senatoda konuan nn: Olaylarn memleket asndan ne derece elem verici olduunu belirtmeye lzum yoktur. Vazife ehitleri vermi olmamz teessrmz derinletirmektedir. Tek tesellimiz, demokratik rejimin ve Anayasa hakimiyetinin bu imtihandan da baar ile km olmasdr. Dn gece de sylediim gibi, Trkiye'de demokratik rejim ebediyete kadar erefle yaayacaktr763 diyerek demokrasinin atlatt bu ar badireden duyduu mutluluu beyan etmi ve Senatodan byk alk almtr. Ancak Senatonun 21 Mays 1963 tarihli oturumunda nnnn demeci, hkmetin tebrik edilmesi ve giriimi bastrmak iin lenlerin ehit muamelesi grmesi ynndeki teklif haricinde baka bir konuma olmamtr.764 Tabii Senatr Kamil Karaveliolu anlarnda smet nny bu konu hakknda defalarca uyardklarn, ancak nnnn Genelkurmaydan emin tavr ile birlikte konunun zerinde fazla durmadn bu nedenle MBG olarak nnye sitem ettiklerini yazmtr.765 Senatoda bu olay zerine yaanan sessizlik, Ankara Skynetim Komutanl Karargah 1 Numaral Askeri Mahkemesi tarafndan Talat Aydemir, Fethi Grcan lm cezasnn yerine
760 761

Nadir Nadi, Balayan Deil, Sren Buhran, Cumhuriyet, 1.6.1962, s.1. Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, 2. Bs, stanbul, Ylmaz Yaynlar, 1991,s.240. 22-23.4.1963. C:11, B:65, 21.5.1963, s.249. C:11, B:65, 21.5.1963, s.250.

762Cumhuriyet, 763CSTD, 764CSTD, 765

Karaveliolu, a.g.e.,s.186.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

328 / 1404

getirilmesine; Erol Diner, Osman Deniz hakkndaki lm cezasnn yerine getirilmemesine dair Millet Meclisinden gelen Anayasa Komisyon Raporu grmelerinde bozulmutur. TBMM, idamlar hakkndaki son karar 28 Ocak 1964 tarihli Senato ile yaplan ortak oturumda vermitir. Ayn gn Mecliste byk bir kavga da yaanmtr. AP Milletvekili Sait Ycesoy darbenin baarl olmas halinde yine birtakm adaletsiz uygulamalar olaca ynndeki szleri Meclisi kartrm, Ycesoy konumasna: Bugne kadar neden bir komnistin burnu kanamad. htilalleri yapanlar ne Trk ordusu ne de erefli subaylardr. htilali yapanlar maskelenmi komnistlerdir diye devam edince ortam iyice karm ve oturuma ksa bir ara verilmitir. Verilen arada kulise kan tabii senatrler kendilerine komnist dedii iin Sait Ycesoya saldrda bulunmular, araya APliler girince Tabii Senatr Muzaffer Yurdakuler APlilerin hepsini itham eden szler sylemi, bu sefer de tabii senatrler saldrya maruz kalmlardr.766 Bu tatsz olaylar Senatonun ilk alndan itibaren sregelen gerginliklerin yansmasdr. Yaplan grmelerde sz alan CHP zmir Senatr Enis Kansu idamn hibir ekilde terbiye edici bir mahiyeti olmadn ve bu kararn infaznn Harp Akademisi mensuplar ile bir ksm subaylar iin bir daha silinemeyecek ve kabul hibir zaman mmkn olmayacak duruma sokacan dile getirip idamlarn yerine getirilmemesini teklif etmitir.767 Emekli bir asker olan, AP Trabzon Senatr Yusuf Demirda da tpk Enis Kansu gibi memleketin birlik ve beraberlie en ok muhta olduu bir zamanda Yksek Senatonun byk efkat ve merhamet hislerini kullanarak idama mahkum edilen Talat Aydemir, Fethi Grcann cezalarnn da dierleri gibi mebbet hapse evrilmesini talep etmitir. Tabii Senatr Kadri Kaplan ise idam istenen ahslarn nihayetinde Atatrk bir zihniyetten geldiklerine inanmak istediini ve bu dorultuda hatalarnn affedilmesini arzu ettiini ifade etmitir. YTP Bolu Senatr Srr Uzunhasanolu sert bir konuma yaparak, bu suu babas ilese ipini kendi elleriyle ekeceini beyan etmitir.768 Anayasa Komisyon Raporunda Mucip Atakl ve Kadri Kaplan idamlar konusunda muhalif kalmlar ve bunu muhalefet erhinde beyan etmilerdir. 10-11 Mart 1964 tarihinde yaplan uzun grmeler sonucunda Talat Aydemir iin 82 kabul, 26 ret, 9 ekimser ve 8 bo oyla, Fethi Grcan iin 63 kabul, 35 ret, 13 ekimser oyla idam edilmeleri ynnde karar kmtr.769 Bu oylamada tabii senatrlerden Mucip Atakl, Emanullah elebi, Kadri Kaplan Muzaffer Yurdakuler ret oyu vermiler, Ekrem Acuner, Refet Aksoyolu, Vehbi Ers, Suphi Karaman, Osman Kksal, Sami Kk, Mehmet zgne, Mehmet kran zkay, Haydar Tunkanat ise idam kabul etmilerdir. 770 Yaplan oylamada Mucip Atakl ve Haydar Tunkanatn farkl renklerde oy kullanmalar ilgintir. nk bu iki senatr tabii senatrlerin havac kanadn oluturmaktadr. Atakl ve Tunkanat, eski niformalarn giyerek gittikleri Hava Kuvvetleri karargahnda, Aydemirin 03.00 sularnda harekete geeceini bildirmilerdir. Bununla beraber Tunkanat, Meclis Muhafz Alayn da alarma geirmi, bylece iki Senatr Aydemirin ilk giriiminin baarsz olmasnda nemli paya sahip olmulardr.771
766Milliyet, 767CSTD, 768CSTD, 769CSTD, 770CSTD,

29.01.1964, s.7.

C:19, B: 49, 10.3.1964, s.193. C:19, B: 49, 10.3.1964, s.193-195. C:19, B: 50, 11.3.1964, s.235-250. C:19, B: 53, 17.3.1964, s.526. 22-23.5.1963, s.1-3.

771Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

329 / 1404

Atakl ve Tunkanatn bu giriimleri karsnda Talat Aydemir, anlarnda tabii senatrlerden ve Refet Aksoyolunun da bir darbenin hazrlnda olduunu Mucip Atakl, Emanullah elebi, Haydar Tunkanat, kran zkaya, Ekrem Acuner ileri srm ve Hava Kuvvetlerini alarma geiren Tabii Senatrleri CHPye hizmet eden senatrler olarak adlandrmtr.772 Ayrca yine Aydemir anlarnda 21 Mays iin dzenli koordinasyon toplantlar yapldn anlatr. lk koordinasyon toplantlarna katlanlar bir bakma darbenin kadrosunu oluturmutur. Bunlarn arasnda Bedii Faik, Celal Sungur, Prof. Cihat Abaolu, zamann Tp Fakltesi Dekan Halit Ziya Konuralp, Hukuk Fakltesi Dekan Naci ensoy, Prof. Ltfi Duran, Cemal Yldrm gibi isimler vardr. Tabii bu koordinasyon toplantlarna, zaman zaman 14'lerden Orhan Erkanl, Fazl Akkoyunlu, Tabii Senatrler Mucip Atakl, Kadri Kaplan, Muzaffer Yurdakuler, Sezai Okan da katlmlardr.773 Kontenjan Senatr Burhanettin Ulu Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tansel ve Kara Kuvvetleri Komutan Nazmi Karakotan yeni mdahale iin destek giriimlerinde bulunmutur. Ancak bu kiiler kendisini yar yolda brakmlardr. Tabii Senatr Mucip Atakl Aydemirin son ibirlii ars iin gnderdii kiiye Talat, artk hibir kuvvete sahip deildir, tamamyla zayfladn hissettii iin bizim kuvvetimize snmak istiyor. Kendisi ile i birlii yapamayz diyerek gndermitir.774 TBMMnin kabul ettii 480 Sayl Yasa ile haklarnda lm karar onaylanan Svari Binba Fethi Grcan 26 Haziran 1964 gn ve Kurmay Albay Talat Aydemir 5 Temmuz 1964 gn idam edilmilerdir.775 Dier tutuklularn cezalar 1966da karlan Af Yasas ile ksmen veya tamamen kaldrlmtr. Bununla birlikte mdahale giriimleri srecinde Aydemire destek kan bir ksm tabii senatrlerin ise hibir adli soruturmaya tabii tutulmamas da deinilmesi gereken bir noktadr. Anlardan anlalan; bu kiiler darbe giriimine nce destek vermiler daha sonra da darbenin zor olaca dncesine kaplp bundan vazgemilerdir. Darbe srecinden sonra da hibir ekilde makamlar ve konumlar sarslmadan siyasete devam etmeyi srdrmlerdir. Demokrat Partililerin Af Sorunu 1961-1971 dneminin en nemli gelimelerinden biri de af sorunudur. Bu dnem, AP iin maduriyetin en fazla hissedildii bir dnem olduu iin Mecliste ve Senatoda partinin temel hak ve hrriyetler vurgusu ne karlmtr. Bu devrede AP gerek Mecliste gerek Senatoda, gcn hissettiren 27 Mays cephesi ittifakna kar, srekli milletin gasp edildiini savunduu haklarndan, ikayet hakkndan, adil yarglamadan, hukuk devletinden sz etmitir.776 AP Genel Bakan Ragp Gmpala Akehirdeki bir konumasnda: Af muhakkak kacaktr. Sabrl olun ve bilhassa partinize gvenin. Koalisyonda birinci art olarak af vardr. Tahammllerin de bir derecesi olduu muhakkak. Belimizde yumurta kfesi yoktur. Kimseye de perin olmadk. Koalisyon memleketin strabn gidermek iin yaplmtr. Gidermezse
772 773 774

Aydemir, a.g.e.,s.113-133. Altu, 27 Maystan 12 Marta, s.255. Aydemir, a.g.e.,s.201-203. 27.6.1964, s.1. Adalet Partisi, s.240-241.

775Cumhuriyet, 776Demirel,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

330 / 1404

koalisyon tehlikeye der diyerek affn koalisyonun yrmesinde etkisine vurgu yapmtr.777 APnin her af isteyiinin sonrasnda, Genel Bakan Gmpala, Cumhurbakanlna arlarak uyarlm, Gmpala da her ankaya'dan ayrlnda yapt aklamalarda 27 Mays'a partisinin ve kendisinin balln belirtme gerei duymutur. Yine bir af istei zerine Grsel ve Fahri zdilek ile gren Gmpala;AP listelerinden kimleri istemiyor ve beenmiyorsanz aln, karn; siz bana emir verin ben onlar ataym. Ben karp atamyorum. Ben DP'li deilim, siz istediniz ben de partiyi kurdum 778 diyerek 27 Mayslara olan doal balln dile getirmitir. AP'nin 1965 seimlerine dein bu genel af konusu dnda hemen hemen hi bir eylem ve istei olmam, yalnzca cumhurbakanl adaylna sivil bir kii olan Ali Fuat Bagil'i nermi o da seilememitir.779 Genel af sorununun bu ekilde srekli gndeme gelmesi ordu iindeki mdahale yanls radikallerce bir kkrtma olarak yorumlanmtr. rnein Tabii Senatr Mucip Atakl bir genel affn ikinci bir askeri mdahaleye neden olabileceine u szlerle dikkat ekmitir:
htilale sebep olanlar mazlum, ihtilali yapanlar zalim ilan edilmeye allyor. Gemi zulm ve soygun idaresinin hasreti iinde kvrananlar, unu bilsinler ki ihtilali yapan kuvvetler ayn akbeti ve hatta daha korkuncunu kendileri iin hazrlamaktan bir an dahi tereddt etmezler.780

Senatoda da af konusuyla ilgili youn tartmalar yaanmtr. zellikle 22 ubat giriimi erevesinde affedilen cuntaclar, APlileri daha da kkrtm ve af konusu kamuoyunu srekli megul etmitir. 10 Mays 1962deki grmelerde bu st dzeye kmtr. 22 ubatlara af getirecek yasa grmeleri ok sert gemitir. APli Senatr Yusuf Demira;Bu tasar ile nn, Hkmet ve dier mesuller, ahsi endie ve sorumluluklarn rtmeye almaktadrlar. Fakat unutulmamaldr ki milletin saduyusu hakiki suluyu vicdannda mahkum etmi ve tarih hkmn vermitir. Durum byle olduuna gre Meclis ve Senatonun bu hususta altrlmas sadece bir formalitenin tekemml mahiyetindedirszleriyle tasary ar bir ekilde eletirmitir.781 Bunun zerine CHP Hakkari Senatr Adil Trkolu milletin yksek karlarn iin Af Yasasnn kmasn istediinibelirtmitir.782 Emekli General Cahit Tokgz ise 22 ubat Olaylaryla ilgili yasa tasarn kendisini silah ekerek tehdit eden olunun byk hatasn aile erefi ile ilgileyerek ho gren bir babann zntlere karan efkat hislerine benzetebileceini belirterek, olaya karanlarn affedilmesi iin senatrlere arda bulunmutur.783 CHPli ise Mehmet Hazer af sorununun amacnn belli olduunu, bu sorunu belli kiilerin ve gruplarn kendi siyasi maksatlarna, siyasi istikballerine dayanak yapmak istediklerini belirterek, Kayseride yatan DPlilere af isteyen APlilere gndermede bulunmutur.784

777Cumhuriyet, 778 779

19.01.1961, s.1.

Stk Ulay, 27 Mays 1960, Harbiye Silah Bana, stanbul, Hsntabiat Matbaas, 1968, s.193. Nuren Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, stanbul, Gr Yaynlar, 1989, s.143. 21.12.1961, s.1. C:4, B: 61, 10.5.1962, s.140. C:4, B: 61, 10.5.1962, s.142. C:4, B: 61, 10.5.1962, s.144. C:4, B: 61, 10.5.1962, s.148.

780Cumhuriyet, 781CSTD, 782CSTD, 783CSTD, 784CSTD,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

331 / 1404

Ksacas grmeler Kayseride tutuklu bulunan DPliler ile TSK mensuplarnn 27 Mays rejimiyle kazandklar konumlar arasnda srdrlmtr. Sonunda bu teklif kabul edilmitir. Ancak bu ekilde ikinci bir darbe giriiminin de n alm olacaktr. Bundan sonra askeri af meselesi kapanm, siyasi af meselesi alevlenmitir. AP grn ortaya koyarak Toptan ve kademesiz bir af istediini aklamtr. Babakan nn, 6 Mays 1962de evine gelen Genelkurmay Bakan Cevdet Sunayla 45 dakika grm, ordunun siyasi af meselesindeki grn, bu toplantda ele almtr.785 Bu toplantlar srerken gazetelerde her gn koalisyonun bitmek zere olduuna dair haberler km ve sonunda smet nn, 30 Mays 1962de istifa etmitir. CHP-AP Hkmetinde zme kavuturulamayan af sorununun ikinci perdesi Ekim 1962de CHP-CKMP-YTP Hkmeti dneminde almtr. Demokratlarn hapis cezalarnn azaltlmasn ngren tasar 12 Ekimde Meclisten getikten sonra 16 Ekim 1962de Senatonun gndemine gelmitir. Ama tartmalar birka gn ncesinden balamtr. Tabii Senatr Muzaffer Yurdakuler:
kinci Cumhuriyet Parlamentosunun ald gnden beri, 27 Mays ncesi rejiminin felaketine sebep olan ve temelinde antidemokratik zihniyet yatan bir grup insan, arzularn Parlamentoya ve hkmete kabul ettirmek iin, her trl yola tevessl etmitir... Bunlar, bu memlekette huzurun tek artnn, af olduunu, vatan sathnda, her trl ahlak, fazilet ve hukuk llerinin dnda, cemiyet nizamn para para edecek, rahneler aan bir taknlkla, yrterek ve hkmeti ilemez hale getirmek ve hatta felce uratmak suretiyle, bu arzularn kabul ettirmilerdir.786

Diyerek Af Yasasn gndeme getirenlerin hkmetleri zor durumda braktna vurgu yapmtr.Cemal Tarlan (YTP) bu gr karsnda:Yce Cumhuriyet Senatosu phe yok ki bugn mhim toplantlardan birini yapmaktadr. Bugne kadar ki tutumundan cesaret alarak, deerli senatr arkadalarmz, her trl hislerden ari olarak, bu af tasars hakknda da, gelecek nesillere k tutacak ve rnek tekil edecek bir olgunlukla ve bilhassa darda bu ii bir intikam ve istismar vastas yapmak ve gstermek isteyenlerin kastl tutumlarna frsat vermeyecek bir anlayla en mkemmel kararlarndan birini daha vermi olacaktr787 eklindeki beyanyla aslnda bu sorunun zmyle birlikte istikrarn da geleceini ifade etmitir. AP grubu adna sz alan Cavit Okyayz ise AP olarak hedeflerini gerekletirdiklerini ifade ederek, tasarnn Millet Meclisinden gemesinden kaynaklanan memnuniyetlerini dile getirmitir.788 Tasarya en sert tepki Tabii Senatr Mucip Atakldan gelmitir. Atakl:
Bugn Anayasay tayir, tadil ve ihlal ederek ve eitli adi sular mtereken ileyerek ve iletenle iktidar 2000 ylna kadar brakmayacaklarn alenen ilan eden ve 27 Mays 1960 tarihinde devrilen ve Yksek Adalet Divan tarafndan mahkum edilen, diktaya gidiin mmessillerinin aff iin sevk edilen kanun tasarsnn mzakeresine balam bulunuyoruz Siyasi yatrm urunda, her trl tezvir, yalan ve iftiray mubah grerek, tabii senatrlerden bir grubun siyasi aff benimsediklerini ve kendilerinin getirmelerinin uygun olaca teklifine
785Milliyet, 786CSTD, 787CSTD, 788CSTD,

7.5.1962, s.1.

C: 5, B: 92, 16.10.1962, s.462. C: 5, B: 92, 16.10.1962 s.465. C: 5, B: 92, 16.10.1962, s.467.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

332 / 1404

katldklarn Parlamento krssnden ifade edebilecek kadar politik ahlak yoksunu kimseler aramzda bulunduka af huzur getirmez Netice olarak bu Af yasas tasars Anayasann ve 27 Maysn ruhuna da aykrdr. Ben ve benim gibi dnenlerin bu kanun tasarlsna krmz oy vermeleri gerektiini samimi kanaatlerimin bir gerei sayarm.789

fadeleriyle 27 Mayslarn olaya bakn zetlemektedir.27 Mays ncesi DPnin en byk muhaliflerinden CKMPyi temsilen krsye gele Niyazi Arnasl da af meselesinin vicdani bir mesele olduunu belirterek ve demokrasi iin bunun gerekli olduuna deinerek, grubunun affa evet diyeceini belirmitir.790 Grmeler sonucunda yaplan oylamada 126 kabul, 23 ret oyu km ve Af Yasas kabul edilmitir. Ret oyu verenlerin hepsinin Tabii senatr olmas da 27 Mays gerekletirenlerin siyasi tavrlarn aka gstermektedir. Affa urayanlar, gemi devrin birinci derecede sorumluluunu tamayan, aralarnda nefretle anlm kimseler bulunmayan, Anayasay ihlal dnda herhangi bir yolsuzluklar tespit edilemeyen ve cezalarnn nemli bir ksmn ekmi olan sululardr. TBMM de hkmetin hazrlad Af Yasas tasarsn 12 Ekim 1962 tarihinde 5 muhalife kar byk ounlukla kabul etmitir.791 Bu ekilde, Yksek Adalet Divan tarafndan haklarnda hkm verilen 347 mahkumdan 258 kii Af Yasasndan faydalanmtr. Bunlarn dnda 6 mahkum lm, 18 mahkum da hastalklar nedeniyle tahliye edilmitir. Ksmi Af Yasasnn 18 Ekim 1962 tarihinde Resmi Gazete'de yaynlanmas zerine 35 cezaevinde bulunan siyasi mahkumlar tahliye edilmilerdir.792 1964te ise hastalklar dolaysyla cezaevinde kalmalar mahzurlu grlen baz hkml DPliler, Cumhurbakan Cemal Grsel tarafndan affedilerek cezaevinden kmlardr. Affedilmesini istemeyen Celal Bayar ise, 6 Kasm 1964 tarihinde Kayseri Cezaevinde bir kalp krizi geirmitir. Bunun zerine salk durumu bir salk kurulunun onayyla 7 Kasm 1964 tarihinde Kayseri Cezaevinden tahliye edilmitir.793 1965 seimlerinden sonra AP bu dnemdeki hkmet programnda bir yasasn karlacan parti programna koymutur.794 Ancak bu sre pek kolay olmamtr. ncelikle 16 Ocak 1966da aralarnda eski Demokratlarn da olduu yirmi bin kiinin aff ile ilgili bir neriyi Meclise getirmek istemitir. Ancak Senatoda MBG bunun Anayasaya aykr olduunu beyan ederek, hkmet Anayasaya aykr tutum sergilerse meruiyetini kaybedecei uyarsnda bulunmutur.795 Ancak AP, Temmuz 1966nn sonuna doru af tasarsn gndemine almtr. Ne var ki Senatoda grlecek Af Yasas muhalefetin oturumu boykot etmesi ve bir grup APli Senatrn Rusya gezisinde olmas nedeniyle oturum yapamamtr. AP areyi Rusyadaki senatrleri armakta bulmutur.796 Nihayet tasar 92 oyun 89unun kabul oyu olmasyla
789

Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961, No: 10816. C: 5, B: 92, 16.10.1962,s.482-483. 13.10.1962, s.1. 19.10.1962, s.1.

790CSTD,

791Cumhuriyet, 792Cumhuriyet, 793

F. Hsrev Tkin, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi (1839-1965), stanbul, Elif Yaynlar, 1965, s.117-121
794CSTD,

C: 31, B:3, 3.11.1965, s.21. 17.1.1966, s.1. 31.7.1966, s.1.

795Cumhuriyet, 796Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

333 / 1404

Senatodan gemitir.797 Senatonun 21 Mayslarn mebbet hapis cezalarnn 15 yla evrilmesi istei Meclis tarafndan da kabul edilmi ve bu ekliyle Af Yasas kabul grmtr.798 Bu af kapsamnda 87 milletvekili ve 25 senatr iledikleri iddia edilen eitli sulardan ve dosyalardan kurtulmulardr.799 Yine I. Demirel Hkmeti dneminde 26 Aralk 1967 tarihinde olmak zere nc kez af yasas karlmtr. Ne var ki bu yasalarn hepsi, genel af yasalardr. Bu yasalarla affedilmi olmak, eski DP'lilere siyasal haklarnn geri verilmesine yetmemitir. Eski DP'lilerin siyasal haklarna kavuabilmeleri bir Anayasa deiikliini gerektirmektedir. 1965 ylnda ibana gelen AP iktidar Mecliste gl bir temsil olanan elde etmesine karn, ''gnn koullar" gerekesiyle, 1961 Anayasasndaki milletvekili seilme yeterlilii ile ilgili maddeyi deitirerek DP'lilerin siyasal haklarn verme yoluna girmemitir. AP bu adm, ancak 1969 seimi ncesinde, yani haklar iade edilse bile, eski DP'lilerin yaklaan seime girmeleri olana fiilen ortadan kalktktan sonra Mays 1969'da atmtr.800 1969 seimleri ncesinde kamuoyundan gelen talepleri gz nnde bulundurarak AP; CHP ve nnnn destekledii affn gerekletirilmesini salayacak Anayasa deiiklii teklifini Meclis Bakanlna vererek Genel Kurula inmesini salamtr.801Seim yaklatka partiler hazrlklarn hzlandrmtr. Eski DPlilere medeni haklarnn geri verilmesi, hala heyecan uyandran ve birok semenin partileri desteklemesini salayacak kadar deerli olan bir konudur. Seime girecek partiler bu sorundan yararlanmaya mahkum hissetmektedirler. CHP'nin de desteiyle tasar 15 Mays 1969ta Meclisten gemitir. Ne var ki, komutanlar haklarn iadesine kar km ve bunu partilere aklamtr. Fakat tasardan Demirel'i sorumlu tutacaklar yerde, Meclisten gemesine yardm ettii iin nn'y sulamlardr. Fakat her ey bitmemitir nk tasarnn hala Senatodan gemesi gerekmektedir.802 Af konusuna CHP destek verirken TP kar km, stanbul ve Ankara niversitesi retim yeleri af Meclise geldikten sonra niversite mensubu 44 akademisyen ve tabii senatrler durumu talihsizlik olarak ifade eden bildirileri ard ardna yaynlamlardr. APnin ise ordu korkusuyla, Senatoda ounluu salayamayaca sylentileri yaylmtr. Gazetelerde 17 APli Senatrn oylamaya katlmayaca ynnde haberler yer almtr.803 AP'nin nnde ak iki kap vardr; ya yasay Senatodan geirip kesinletirmek ya da ertelemek. Senatoda ne tutum taknlaca, yasay durdurma giriiminin ne biimde oluaca zerinde henz karar aamasna gelinmedii bir srada, Genelkurmay Bakan Memduh Tama'tan Demirel'e bir de yaz gelmitir. Ordunun, yasa kesinletii zaman taknaca tutuma deinilen yazda, alt dzeydeki skntlardan sz edilmitir. Cumhurbakan Sunay ise son bir giriimde daha bulunmutur. smet nnye, Senatoda CHP oylarn zgr brakmasn sylemitir. nn, bu zme evet dememitir. Sunay, benzeri neriyi Demirel'e de yapmtr. Bunun zerine Senato grmeleri bir gn ertelenmitir.804

797CSTD,

C: 36, B:97, 1.8.1966, s.587. 2.8.1966, s.1. 21.7.1966, s.1. 8.5.1969, s.1.

798Cumhuriyet, 799Milliyet, 800

Yurdakul Fincancolu, Demirel Demokrasinin Duraklama Yllar, stanbul, Bke Yaynlar, 2000, s.43. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.255. 16-19.5.1969, s.1. Arcayrek, a.g.e.,s.310.

801Cumhuriyet, 802

803Milliyet, 804

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

334 / 1404

CHP Grubu adna deme veren Hfz Ouz Bekata, CHPli Senatrlerin milli karlar gzeterek ve her eyin stnde milli huzuru dnerek karar vereceklerini belirtirken gazetelerde ise CHPnin afta srarl olduu ynnde haberler kmtr. MBG ise bu durumu 19 Maysta Anayasaya kar giriilen bir suikast tertibi olarak grmtr.805 20 Mays 1969 gn Senatonun dinleyici sralar toplantdan ok nce dolmutur. Babakan Demirel erken saatte Senatoya gelmitir. AP'de yasann nlenmesi iin bir forml aranmaktadr. Babakan Demirel Anayasa deiikliinin gememesi iin Senatrlerine kesin talimat vermitir. CHP ise, Senatrlerini oyda serbest brakmtr. Ancak nn bir konuma yapm ve yle demitir: Vicdannzn kararn verin, seimlerde btn bunlar istismar edeceklerdir. Bu istismar dnerek ona gre oy kullann, ben af konusunda sz verdim. Oyunuzu kullanrken btn hususlar gz nnde bulundurun. 806 Oturum saat 15'te almtr. Bakanlk krssnde AP'li Ltfi Tokolu bulunmaktadr. nn de iki arkadayla gelerek arka sralardan birine oturmutur. Turhan Feyziolu ve tm bakanlar da oturuma katlmtr. nce AP'li Senatr Rfat ztrkine o maddenin gndemden karlmasn istemitir. CHP'li Srr Atalay itiraz etmi ve tartmalar yaanmtr.807 Birinci maddede Anayasa Mahkemesine yedek ye seimi vardr. Gndeme tasar gelmeyince bir anda Senato salonu boalm ve oturum bu ekilde kapanmtr.808 Demirel AP Senato Grubunu ertesi sabah toplayarak bir neri sunmu ve zellikle orduyu rencide etmemenin de APnin grevlerinden olduu vurgusunu da yapmtr:
Sayn Cumhurbakanmzn ortaya koymu olduu yeni faktr ve dier deitirme tekliflerini tetkik etmek zere kanun teklifini komisyona havale edelim. Seimlere gidelim. Vatandaa hadiseyi btn aklyla anlatalm. Yeni gelecek Meclis meseleyi ele almak imkann bulur. Bu suretle hem Millet Meclisinin vermi olduu oylar boa gitmez hem Senatomuz zedelenmez hem de seimlerde vatandalarmzn hakemliiyle ortaya kan duruma gre mesele bir neticeye ular Siyasi haklarn iadesi vazifemiz de orduyu rencide etmemek vazifemiz deil mi? 809

Bu konuma zerine AP Senato Grubu, Demirelin nerisini 4'e kar 82 oyla kabul etmitir.Ayn gn Celal Bayar ile arkadalarna siyasal haklarnn geri verilmesi nerisi Senato Genel Kurulunda 63'e kar 83 oyla komisyona havale edilmitir. Bu, siyasal haklarn 1969 seimleri sonrasna kalmas anlamna gelmektedir.810 Bunun zerine Demirel ve AP'li Senatrler rahat nefes almlardr. Askeri mdahaleden korkan ve hibir ekilde askeri hakimiyete meydan okuyacak durumda olmayan partiler, liderlerinin tavsiyesi zerine tasary geri ekmitir. Ordunun kurmay heyetinin affa kar olduu aka ortaya ktnda af imkansz hale gelmitir. Teklifin geri ekilmesi Silahl Kuvvetlerin hassasiyetini yattrmtr.

805Milliyet, 806Milliyet, 807CSTD, 808CSTD,

20.5.1969, s.1. 21.5.1969, s.11.

C:53, B:64, 20.5.1969, s.513. C:53, B:64, 20.5.1969, s.515. 22.5.1969, s.11. 22.5.1969, s.1.

809Milliyet, 810Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

335 / 1404

1969 seimlerinden hemen sonra II. Demirel Hkmeti dneminde bu sorun tekrar gndeme gelmitir. Af tartmalarnda MBG aleyhteki tutumunu srdrmtr. MBK Grubu, kendilerini ilgilendirecek bir Anayasa deiiklii nerisine kar kaca hususunda smet nn'den gvence istemitir. CHP Genel Bakan, kendisini ziyarete gelen MBK yelerine bu gvenceyi vermitir. Bunlar yaanrken CHP saflarnda da zlme gze arpmtr. Seimden nce baz CHP senatrleri kendi aralarnda toplanarak neriye olumlu oy vermeyeceklerini ilan etmilerdir. Siyasal af komisyonda, Meclisten gelen ekliyle aynen kabul edilmitir. Senato Genel Kurulunda da kabul edilecei anlalmtr. CHP Genel Bakannn Celal Bayara sz verdii haberlerini nn yalanlamtr:
Bu vesileyle kamuoyuna bildirmek isterim ki, nn Celal Bayar'a sz vermitir veya Celal Bayar'dan baz szler almtr gibi haberlerin de, imalarn da asl yoktur. Bayar ile aramzdaki mnasebet kamuoyu nnde cereyan etmitir. Aralarnda kamuoyunun bilmedii tek tarafl veya karlkl sz verme ve alma bulunmamaktadr. 811

Oylama ncesi Senato Grubunda konuan Demirel ise Hava aktr, eski hava deildir. Bunu seimlere medyunuz diyerek yaklak 6 ay nce Trkiyenin getii keskin dnemece atfta bulunmutur.812 Siyasal aff ngren Anayasa deiiklii nerisi 4 Kasm 1969 tarihinde Senato Genel Kurulunda grlm ve 150 kiinin katld oylamada 126 oyla kabul edilmitir. Fakat bir ikinci oylamann daha yaplmas lazmdr. O da, 5 Kasm Perembe 1969 olmutur. Bu kez kan olumlu oylarn says 127 olmutur. Bu ekilde 27 Mays sonras dnemin en tartmal konularndan olan ve Senatoda srekli olarak tartmalara neden olan af sorunu, Celal Bayar ve eski DP'li arkadalarnn siyasal haklarna hukuken kavumalaryla nemli bir aama kaydetmitir. 813 ki oylama arasnda konumay reddetmi bulunan Celal Bayar sonu kesinletikten sonra yle demitir: "Btn haklarmz alamadk. Vatandalk haklarnn sadece % 85'ini alabildik. Geri kalann da almay mit ediyoruz."Siyasal haklarna kavutuu iin Bayar'n eski Cumhurbakan sfatyla, tabii senatr olarak Senatoya girme hakk domutur. Celal Bayar, tabii senatr olarak Senatoya girmeyeceini aklamtr.814 Bu af sorunun iki nemli sonucu daha olmutur. Birincisi, 12 Mart 1971 askeri mdahalesinin, resmen ifade edilmeyen nedenlerinden biri bu af konusu olacaktr. kincisi, Celal Bayar'n da desteiyle AP blnecek, Demirel btesine krmz oy veren 41 milletvekilinden 26's partiden ihra edilecek ve baz senatrlerle birlikte Demokratik Partiyi (DP) kuracaktr.815 147likler Olay 27 Mays 1960 darbesinin en nemli destek kaynaklarndan birisi niversite olmutur. Dnemin darbecilerine danmanlk yapmakta olan stanbul niversitesi Rektr Sddk Sami Onar, askerlerin bir an evvel seime gitme isteine kar km, askeri ynetimin
811

Toker, smet Paann Son Yllar s.168. 5.11.1969, s.1. 6.11.1969, s.1.

812Milliyet, 813Milliyet, 814 815

Toker, smet Paann Son Yllar s.170-171. Fincancolu, a.g.e.,s.46.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

336 / 1404

uzamasndan yana tavr koymutur. Darbecilerden General Cemal Madanolu, anayasa yapmak iin arlan akademisyenlere Meclisi feshetmemeyi, kapsnda durup, CHPlilerle, masum DPlileri almay nerdiinde, akademisyenlerden, Olur mu Paam, meclisi kapatmazsanz, siz merulaamazsnz eklinde cevap almtr.816 1960daki 147 retim yesinin tasfiyesinde, tasfiye edilenler iinde Yavuz Abadan gibi 27 Mayslarn dncelerine yakn, CHP sempatizanlar bile vard. Tasfiye listesi dokuz akademisyen tarafndan hazrlanmt. Tp fakltelerinde nleri almayan bir ksm doentler ykselmelerini salama almak iin askerlerle ibirliine itmilerdir.817 27 Mays sonras dnemde niversitelerle ilgili en nemli gelimelerin banda yine niversitelerle ilgili 147likler Olay gelmektedir. 28 Ekim 1960 tarihinde MBKnn ald 114 Sayl Yasayla 28 ordinarys profesr, 57 profesr, doent ve asistanlardan oluan bir grup niversiteden tasfiye edildi. Tasfiye edilenler arasnda Tark Zafer Tunaya, Yavuz Abadan, smet Giritli gibi 1961 Anayasas hazrlk srecine katk salam bilim adamlar da bulunmaktadr.818 Kamil Karaveliolu anlarnda:
Sami Kk ben ve Suphi Grsoytrak aknlk iindeyiz. Kar kyoruz... ki gn tartma devam ediyor, ikna edemiyoruz. Bir ksm saduyusuna gvendiimiz arkada da arlklarn koymuyorlar, hatta raportre sahip kyorlar. rfan Solmazer kabna samayan bir arkada; itirazlara kzyor, olmuyor... Hatamz anlyoruz, ama i iten geiyor. Solmazer hazrlad metne dokundurmak istemiyor, stelik bir ksm arkada da rfan' krmamak havasnda, laf anlatamyoruz. Bir baka hata da listede o gn fiilen bakanlmz yapan niversiteden gelme profesr bakanlar da listeye alnm. Biz bakan yapmz fakat yasa ile niversiteden kovuyoruz. Olacak ey mi? Neyse iki gn sonra ancak onlar listeden kartabiliyoruz. Teklif yasalayor, bu mzakerelere hibir paa katlmyor819

Diyerek aslnda olayn birka kiinin hatas sonucunda olduunu ifade etmeye almtr. Ancak Nisan 1962deki niversite yelerine haklarnn iadesi hakknda yaplan oylamada Karaveliolu ve Grsoytrak ret oyu vermilerdir. Olay zerine 1961 Anayasasn hazrlayan, komisyonun bakanln yapm stanbul niversitesi Rektr Sddk Sami Onar:147 arkadamdan ayrldktan sonra artk bu koltukta oturamam, onlarn itimatlar onlarn oylar ile bu greve getirildim ve onlarla beraber mcadele ettim. Onlar ayrldktan sonra benim devimin manas kalmad.diyerek grevinden istifa etmitir.820 Olay zerine bir aklama yapan Ankara niversitesi Senatosu da niversitelerde bir tasfiyenin gereklii olduunu ancak bunun ynteminin belli olmas ve grevine son verilecekler hakknda kriterlerin olmas gerektiini bu nedenle yaplan tasfiyelerde oluan hatalarn giderilmesi gerektiini ifade eden bir aklamada bulunmulardr.821

816 817 818 819

Nuren Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, stanbul, Gr Yaynlar, 1989, s. 200. Nermin Abadan-Unat, Kum Saatini zlerken, stanbul, letiim Yaynlar,1996, s. 190. Gevgilili, a.g.e.,s.169 Karaveliolu, a.g.e.,s.75. 29.10.1960, s.1. 29.10.1960, s.1.

820Milliyet, 821Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

337 / 1404

114 Sayl Yasayla elien 115 Sayl Yasayla niversitelere zerklik verilmi olmasna karn, 114 Sayl Yasa gerek niversite, gerek basn, gerek kamuoyunda byk tepkiyle karlanm, yasann yrrle girmesinin hemen ardndan birka aylk srede, yasay eletiren 154 tane ke yazs eitli gazete ve dergilerde yaymlanmtr. Yasa taslan hazrlayan MBK yesi rfan Solmazer askerlik anlarndan esinlenerek olay hakknda yle bir beyanatta bulunmutur:
Biz askeriz ne yaptmz biliriz Biz milleti idare etmesini biliriz, okuldayken bize strateji diye bir ders okuttular. Belki de bu 147lerde baz isabetsizlikler olmutur ama askerlikte esas on mermide dokuzunu isabet ettirmektir.822

Cumhuriyet gazetesi yazar Nadir Nadi bu soruna kesinde deinerek, yaplan hatann dzeltilecei ynndeki tahminde bulunmutur:
147'ler meselesi ise bugne dein izahsz kalmtr. Bu retim yelerini yerlerinden, yurtlarndan olmaya zorlayan nedenler hala kaln bir sis perdesi altnda sakldr. Sis bulunan yerde rahatsz edici birtakm dedikodularn eksik olmayacan hep biliriz. Nitekim bu dedikodular aylardan beri ortalkta dolamakta ve yurttalar zmektedir. Bu meselenin hep byle zmsz duracan sanmak yanltr. Bir gn elbette ortalk aydnlanacak, hata mutlaka dzeltilecek ve hakszla urayanlar manen olsun tatmin edileceklerdir. 27 Mays hareketinin zdenliine yrekten inanan bizler, istiyoruz ki bu hatay dzeltme ii gelecek seimlerden sonraya braklmasn, imdi yaplsn. MBK'nn iyi niyetlerinden kimse phelenmedii iin de ortada tereddde yer olmadn sylyoruz.823

Bu sorun retim yelerinin grevlerine yeniden dneceklerini bunun iin komisyon kurulduunu ieren haberlerle, MBK yelerinin birbirlerinin aksine verdikleri demelerle srp gitmi, bir noktada Yassada davalarnn glgesinde kalarak belli bir dnem unutulmutur. Nitekim sivil irade tekrar ynetime getiinde konu grlmek zere nce Meclis sonra Senato gndemine tanmtr. Konu Senato gndemine ilk olarak 1962 bte grmelerinde gelmitir. 1962 stanbul niversitesi 1962 yl Bte Karma Komisyonu Raporunda: 114 Sayl Yasa ile niversite camiasndan uzaklatrlan 147 ye ile niversitelerin fakltelerinde bu arada stanbul niversitesinde telafisi g olan bir hayli sarsnt tevlit etmitireklinde yer alan gr, 147 retim yesinin grevden alnmasnn ortaya kard skntlar gstermek iin yeterlidir.824 CHP-AP Hkmeti dneminde 114 Sayl Yasa deiikliini ngren teklif Senato gndemine gelmitir. Yaplan grmelerde YTP adna konuan Sabahattin Orhon, Senato Grubu olarak 147lerin niversiteye yeniden dnmelerini salayacak yasann uygulanmasnn hak, adalet ve akln zaferiyle sonulanacan belirtmitir. Orhon ayrca niversite zerkliinin anlam ve amacna en kk bir leke srdrmemek titizlii iinde, niversite Yasasnn erevesinde adilane kararlarn Senato tarafndan alnacan ve Parti Grubu olarak buna destek vereceklerini ifade etmitir.825 Tabii Senatr Ahmet Yldz ise:

822 823

Mazc, a.g.e.,s.202. Nadir Nadi, Bugnn i Yarna Kalmasn!, Cumhuriyet, 4.3.1961, s.1. C:2, B:32, 6.2.1962, s.10. C:3, B:50, 12.4.1962, s.300.

824CSTD, 825CSTD,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

338 / 1404

htilalden sonra ve tasarruftan aylarca evvel niversitelerce byle bir tasarrufa giriilmesi gerektii hakkndaki telkinlerimize, hep tasvipkar ve mit verici cevaplar aldmz halde devam eden temaslarmzda, retim yl balangc yaklancaya kadar, hibir sonu alamadm. Gerekli olduuna inanlmasna ramen, mevcut yetkili organlar eliyle, bir trl yaplmas mmkn olamayan bu ii artk kendimiz yapmak zorunda kaldk. Bu yasann hazrlanmasnda bizlere hakim olan espri, ilerindeki baz retim yeleri yznden niversitelerimize yneltilen hcum ve ykc tenkitlerden bu en yksek bilim kurumlarmz koruyabilmek ve onlarn verimini ykseltmektir.

Diyerek kendilerine yneltilen eletirilerin haksz olduunu belirtmitir.826 CKMP Ankara Senatr Niyazi Arnasl ise gemiteki birtakm olumsuzluklarn MBKya yklenmesinin hata olduunu, 147lerin iinde insan yetitirmeksizin kendi bulunduu krsy korumak gayretinde olan ve bununla birlikte de eser yazmayan, kitap karmayan, yeni dnya bilim hareketlerini izlemeyen kimseler bulunduunu, aslnda bu uygulamann doru olduunu ancak uygulan eklinin yanl olduunu ifade ederek Ahmet Yldza destek vermitir.827 AP grubu adna konuan Ferit Alpiskender ise karlan 114 Sayl Yasada kt niyetli bir partizanlk kokusu grmediklerini ancak bir hata varsa bunun bir hukuk hatas olduunu ve Byk htilali baaranlarn byk iler arasnda byle bir hukuk hatasna dm olmalarnn doal olduunu dile getirmitir.828 Bu grmelerde 147 akademisyenin grevden alnmalarna en sert tepki YTPli Senatr Mehmet Ali Demirden gelmitir. Demir, 114 Sayl Yasay niversitelere ve btn milli eitim mensuplarna indirilen en byk darbe olarak nitelemi ve bu yasas karanlarn karc ve bir o kadar da egoist olan birka kiinin tahriklerine kapldklarn ifade etmitir. Bu konuma zellikle MBK yesi tabii senatrlerin tepkileri sert olmutur.829 CHP adna konuan Hfz Ouz Bekata da bu yasa tasarsyla artk 1471erin, 18 ay gibi bir zamandan beri hasretini ektikleri bilim ocaklarna tekrar dneceklerini ve bu suretle toplum hayatn megul eden bir sorunun daha halledilmi olacan dile getiren ksa bir konuma yapmtr.830 Bu grmelerden sonra niversite retim yelerinden bazlarnn grevlerine dnmelerine, bazlarnn dier faklte ve yksek okullara nakline dair 114 Sayl Yasann baz maddelerinin kaldrlmas ve yeni hkmler eklenmesi hakkndaki yasa tasars iin 115 oy kullanlmtr. 96 kabul, 17 ret, 2 ekimser oyla kabul edilmitir. Oylamada Stk Ulay haricinde 16 MBK yesi ret oyu kullanmtr.831 24 Nisan 1962de stanbul niversitesinden Zeki Zeren, Cevdet Perin, Abdulhak Kemal Yrk milletvekili olduklarndan yasann dnda tutulmu ve 89 retim grevlisi iin davetiye hazrlatlmtr. Yine T ve Ankara niversitesi Senatolarnn ald kararlarla,
826CSTD, 827CSTD, 828CSTD, 829CSTD, 830CSTD, 831CSTD,

C:3, B:50, 12.4.1962, s.303 C:3, B:50, 12.4.1962, s.304. C:3, B:50, 12.4.1962, s.306. C:3, B:50, 12.4.1962, s.308-309. C:3, B:50, 12.4.1962, s.311-312. C:3, B:50, 12.4.1962, s.322.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

339 / 1404

retim yeleri tekrar niversitelerine dnme olana bulmulardr. Bu ekilde gndemi uzun sre megul eden bu sorun kapanmtr.832 Ancak niversitenin zerklii konusunda tartmalar uzun sre kamuoyu gndemini megul etmitir. 56 Aa Olay Cumhuriyetin kurulmasndan sonra lke gndeminde yer alan nemli konulardan biri de Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde yaanan birtakm sorunlar olmutur. ncelikle 27 Mays dneminde Dou Anadoluda yaayan vatandalar etkileyen olaylarn banda 105 Sayl Yasa ile 56 aann srgne gnderilmesi gelmektedir. Mecliste bu kiilerin tekrar yurtlarna dnmeleri iin bir nerge sunulmu ve bu nerge, kabul edildikten sonra Senato gndemine gelmitir. Senatrler Dou blgesinin sorunlaryla birlikte yerleik aalk, eyhlik gibi kurumlar da eletirerek konuyu deerlendirmilerdir. MBK yesi Tabii Senatr Sami Kk:
Dou Anadolu halknn, malna, canna ve bir kelime ile her eyine sahip olan aann, adeta bir esiri gibi yaayan blgenin baz talihsiz insanlar, devlet gc ile aalarn srlerek zaman zaman rahat nefes aldklar olmutur. Bu rahat nefes almann ne paha biilmez bir deer tadn 1960 Eyll aynda Dou Anadoluya yaptmz bir gezide mahede etmitik. Aalarn ve eyhlerin dnmemesini isteyen halkn haykrlar dalga dalga semalar kaplyor ve dalarda akisler yapyordu833

Diyerek karttklar yasay savunmutur.Senatodaki genel hava bu yasasnn iptal edilerek aalarn yeniden blgelerine dnmesi ynnde olmutur. MP adna konuan Neet etinta, 105 Sayl Yasann yrrlkten kaldrlmasna, dnya ihtilal tarihinde rastlanmayacak derecede lml birtakm uygulamalar olan 27 Mays manen zedeleyecek bir nitelik tamamakta olduundan ve 1961 Anayasasnn zgrlk havasna uygun olmamas nedeniyle destek vereceklerini dile getirmitir. Konumasna 27 Mays vc szlerle devam eden etinta:Eer biz Douyu hi kimseden ve idareden ikayeti olmayan mesut bir ktle haline getirmek istiyorsak ask suratl, dipikli idare yerine; mfik, gler yzl ehil idareyi oralara gtrmeliyiz. Zengin 510 kiinin zerinde deil; o mntkann iktisadi, sna, kltrel ve sosyal gereklerin zerine ciddiyetle eilmeliyiz diyerek konuyu balamtr.834 AP grubu adna konuan Fikret Turhangil, toplum iinden ayrlp koparlan 56 vatandan yerlerine, doup bydkleri vatan topraklarndan bir parasna kavumalarnn nne gemenin veya buna kar koymann dnlemeyeceini ifade ederek bu yasa teklifini kabul etmek gerektiini vurgulamtr. Turhangile gre acil ve hemen yaplmas lazm ilerin banda Dou illerinde grev yapan idare amiri ve memurlarn seiminde ok titiz hareket edilmesi, yasalarn btn vatandalara eit olarak uygulanmas, ahsi veya mahalli de olsa suiistimallerin kesinlikle nne geilmesi gelmektedir. Verdii Hakkari rnei ilgintir:
Bugn 5 ilesi olan Hakkari ilimizde validen baka idare amiri yoktur. Bunlara nasl are bulunur, devlet hizmeti halkn ayana nasl gtrlr?835

832Milliyet, 833CSTD, 834CSTD, 835CSTD,

25.4.1962, s.1.

C:5, B:93, 18.10.1962, s.498. C:5, B:93, 18.10.1962, s.501. C:5, B:93, 18.10.1962, s.503.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

340 / 1404

Mehmet Hazer (CHP) ise 105 Sayl Yasann kaldrlmasn, yeni alnacak nlemlerle hkmetin Dou'daki vatandalarn hak ve huzurunu salamasn beklediklerini ve dzenlemenin 27 Mays ruhuna ve maksadna aykr olmadn ifade ederek parti olarak buna destek kacaklarn belirtmitir.836 Bu konumalarn hepsinde dikkate deer nokta dzenlemenin aslnda hakl gerekelerinin olduu nergenin 27 Maysn zgrlke ruhuna aykr Sonunda bu yasa tabii senatrlerin itirazlarna ramen kii yerlerine geri dnecektir ancak topraklar 5000 datacaklardr.837 Gneydou Anadolu ve Krt Meselesi 27 Maysn aktrlerinden ve Komisyonun dinledii isimlerden biri olan Numan Esinin hatratnda yazd satrlar, etkisi bugnlerde de hissedilen derin bir yarann balang noktasna iaret eder gibidir. Hatratta MBK yelerinin Yassadada Menderes ile yaptklar sohbete dairdir: unu sordum: Krt sorunu, Trkiyenin nemli bir sorunudur. Siz hkmet olarak ne yapmay dnyordunuz? yle ilgin bir yant verdi: Bizim zmmz demokrasiydi. Halka vereceimiz serbestlikle bu ie bir zm gelecei kanaatindeydik. O ynde hareket ettik. Bylece, halk ynetime ve lkeye balama yolunu setik. Baka tedbir dnlmedi mi? dedim. Devlet elinden geldii kadar, baz imknlarla eitim meselesini zmeye almtr eklinde genel bir cevap verdi. O tarihte Celal Bayarn Gneydou Anadoluyu gzden kardna dair sylentiler vard. Gneydouya yatrm yaplmas konuulurken Bayar gya diyormu ki, Oraya yatrm yapmayn. Nasl olsa elden kacak. Bunu Menderesin ne dndn renmek iin sordum. Dedi ki: lkemizdir, topramzdr, halkmzdr. Elbette koruyacaz. Ama yaplabilecek ey de, bu ie zaman ierisinde demokrasi yoluyla bir zm bulmaktr. Devlet yatrmlar niye gitmemitir? Niin sanayileme olmamtr? Niin toprak reformu yaplmamtr?. Bizim o blgeyle ilgili daha radikal grlerimiz vard. Yaplabildii kadaryla yetindik anlamnda bir cevap vermiti.838 Numan Esin, o dnem iin Krt meselesiyle ilgili radikal dnceleri olduunu sylemektedir. Esinin bu grmede ifade ettii radikal grler ayn ay iinde tatbik mevkiine konmutur. Bu da 27 Mays darbesinin akabinde Sivas Toplama Kampna getirilen ou Krt kkenli nde gelen isimlerle ilgili kanundur. 7 maddeli 2510 Sayl skn Kanuna Ek Kanun839 ile Sivas Kampndakiler deiik vilayetlere iskn edilmitir. Bu Kamp iin Hsamettin Cindoruk, Ayrlk Krt ideolojisinin sebebidir, Hsamettin Cindorukun aktarmna gre Celal Bayar da Siyasal Krtlk Hareketi demektedir.840 1938-1960 aras zellikle de 1950-1960 aras salanan skn 27 Mays ile bozulmutur. Birok isim Krt kkenli olduunu, Krt olduunu, Krteyi bu kampla renmitir.841 nc gazetesinin
836CSTD, 83719 838 839 840 841

27 Mays dneminde yaplan bu ancak Meclisin Senatoya sunduu olmad ynndeki aklamalardr. kabul edilmitir. Yeni yasaya gre 56 dnm geenler, fazla topraklarn

C:5, B:93, 18.10.1962, s.506-507.

Ekim 1960 Tarihli ve 105 Sayl Yasann Kaldrlmas Hakknda Kanun, CSTD, C:5, B:93, 18.10.1962.

Numan Esin, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitap, 2005, s.158159. 105 Sayl ve 19.10.1960 Tarihli skn Kanununa Ek Kanun. Resmi Gazete 25.10. 1960 Say: 10638. Nevzat iek, Sivas Kamp, stanbul: Lagin Yaynlar, 2010, s.21, 219225. iek, Sivas Kamp, s.21.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

341 / 1404

haberine gre Sivas Kampnda tutuklu olanlardan 189 kii 21 Kasm 1960 tarihinde tahliye edilmitir.842 Komisyonun bilgisine bavurduu Prof. Dr. Mete Tunay verdii ifadede: Muzaffer zdan bir szn daha sonra da hep hatrladm. zda dedi ki: Baka hibir sebep olmasa, srf Demokrat Partinin Krt meselesinde takip ettii politika nedeniyle byle bir mdahaleyi biz yapmalydk. Hlbuki hi kamuoyunda byle bir ey yoktu. Sonradan gerekten 27 Mayslar birtakm Krt airet reislerini bir yerlerde srgn ettiler.843 27 Mays Darbesi Sonrasnda ktisadi Durum 1960l yllar askeri darbe ve sonrasndaki planl dnem ile n plana kmaktadr. 27 Mays 1960 askeri darbesi sonucu hkmet deiiklii ile balayan siyasi ve ekonomik deiim srecini anlayabilmek iin 1950-1960 dnemi arasnda yaanan gelimeleri gz ard etmemek gerekir. Yukarda da belirtildii gibi, 1954ten sonra balayan ekonomik problemlerin temelinde eitli teviklerle desteklenen zel sektrn yetersizlii nedeniyle kamunun ekonomideki arlnn azalmak yerine artmaya balamas, kamu finansmannda i tasarruflarn yetersizlii nedeniyle d kaynaklara bavurulmas ve neticede geniletici politikalar ile kamu maliyesinin ve fiyatlar genel seviyesinin bozulmas yatmaktadr. lke bir yandan ara ve yatrm mallarnda da baml olmas nedeniyle dviz darboazna srklenirken, bir yandan da lke ii kaynaklarn etkin kullanlamamas sonucu da baml hale gelmeye balamtr. tasarruf yetersizliinin neden olduu karlksz para basm sonucu enflasyon oran yksek dzeylere ulamtr. Bu gelimeler sonras 1958 ylnda lke ekonomik anlamada ciddi bir darboaza girmi ve Trk Lirasnn devale edilmesi sonucu cretli alanlarn geliri iyice dmtr. 27 Mays darbesinin ardndan Trkiyede ekonomik, siyasal ve toplumsal anlamda nemli krlmalar ortaya kmtr. Dneme ekonomik anlamda planlama olgusu, siyasal anlamda ise istikrarszlk damgasn vurmutur. 1960-71 arasnda lkede 9 hkmet deiiklii yaanmtr. Grsel, nn, rgpl ve Demirel Hkmetleri dnemlerinde genel olarak siyasal ve toplumsal sorunlar ekonominin nne gemitir. Siyasi ortamn etkisiyle dnemin banda genel bir durgunluk ortaya km, GSMHda 1961 ylnda ciddi bir gerileme olmutur. Hkmetin askeri yaps ve ksa grev sresi de bu olumsuzlukta etkili olmutur. Bir btn olarak deerlendirildiinde, 1960-70aralnda ekonomi politikalarnn, nceki dnemde olduu gibi, ithal ikameci sanayileme stratejisi zerine oturtulduu grlmektedir. Bu strateji i talebin yurtii retimle salanmas ve ihracatn artrlmas erevesinde biimlenmekle birlikte, esas olarak i talebe dayal bir ierie sahipti ve ihracat konusunda iyimser beklentiler sz konusu deildi. Esasnda bu strateji Cumhuriyetin kuruluundan beri ekonomi politikalarna yn vermitir. Bu dnemin nceki dnemlerden fark, sz konusu stratejinin kalknma planlar dorultusunda yrtlmesidir. Bu konuda 1930lu yllarda baarl olmu ksa sreli bir deneyimin olmas da sreci etkilemitir. 1962den sonra uygulamaya konan Be Yllk Kalknma Planlar 1930lu yllarn aksine ksmi deil makro niteliktedirler. Planlar kamu ve zel sektr iin ayn derecede etkili deildirler. Kamu kesimi iin dorudan, zel kesim iin dolayl bir planlama sz konusudur. Daha net bir ifadeyle, planlama kamu kesimi iin zorlayc, zel kesim iin ynlendirici niteliktedir. Kamunun,
842

nc Gazetesi, 22 Kasm 1960; iek, Sivas Kamp, s.265teki manet. Sivas Kampndan sonra srgne gnderilen isimlerin listesi iin bkz. iek, Sivas Kamp, s.233234. Mete Tunay, 10236 (27 Mays) Tarih:11.10.2010, s.2.

843

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

342 / 1404

yasalarca belirlenen ereve ierisinde hareket alan kstl tutulurken, zel sektrn zendirme, destekleme, uygun kredi salama vb. yollarla ynlendirilmesi amalanmtr. Yani, hazrlanan planlar erevesinde bir taraftan zel sektrn gelimesine ynelik tevikler artrlrken, dier taraftan devletin ekonomideki yeri ve piyasaya mdahalesi artmtr. Bu dnemde planlamay savunan kesimlerin banda sivil ve asker brokratlar gelmektedir. 1950-60 dneminde brokratlarn idaredeki etkinlikleri azalmt. Organize gler olan asker ve sivil brokrasi DP iktidar dneminde ekonomik g ve toplumsal prestij kaybna uramt. Brokratlar ekonominin kalknma planlarna balanmasyla devlette kaybettikleri glerini ve itibarlarn yeniden kazanacaklarna inanyorlard. te yandan Trkiyede halk arasnda, zellikle brokratlar arasnda her sorunun yasal dzenlemelerle zmlenecei kanaati yaygnd. Trkiyeye d bor salayan evreler de planlama srecine destek veriyorlard. Bu erevede planlama olgusu yeni anayasada yer alm, devlete iktisadi, sosyal ve kltrel kalknmay demokratik yollarla salamak iin kalknma planlar hazrlama grevi verilmitir. Anayasada ayrca karma ekonomik sistem ilkelerinin benimsendii ve kamu ve zel kesimin birbirlerini tamamlayacak ekilde yan yana yer alacaklar hkme balanmtr. Kalknma planlarnn 5er yllk dnemleri iermesi ve yllk programlara gre uygulanmas esas alnmtr. Sre 1962de balam, Birinci Be Yllk Kalknma Plan 1962de yetimediinden bu yl iin yllk program hazrlanm, ilk plan 1963den itibaren yrrle konulmutur. Kalknma planlarn hazrlamak ve yrtmekle grevlendirilen devlet Planlama Tekilat (DPT) Birinci Be Yllk Kalknma Plann 1963ten itibaren yrrle koymutur. Askeri darbe ncesi oluan kamuoyu erevesinde planl ekonomi ynndeki beklentiler, ekonomik ve toplumsal yapnn belirli bir srede deiimini ieriyordu. Kalknma Planlar gerek teknik ve metodolojik, gerekse genel anlamda gelime anlaylar ile benzer zellikler tasalar da, dneminin zelliklerini ve hazrlayan siyasi kadronun eilimlerini de yanstmaktadrlar. Uygulanan kalknma planlarnn ortak zellikleri ve temel amalarn aadaki ekilde zetlemek mmkndr. Tm kalknma planlarnn birinci amac, milli gelirin yksek ve istikrarl bir hzda bymesidir. Bu hedefe ulamada ortaya kan en byk engel i tasarruf yetersizliidir. Ayrca ara ve yatrm mal ihtiyacnn byk lde ithalatla karlanyor olmas da nemli bir sorundur. Kalknma planlarnn dier ncelikli bir hedefi sanayilemedir. Sanayileme toplumun yaama dzeyini ykseltecek ekonomik gelimenin temel art olarak grlmtr. Sanayileme amac sadece snai haslann artrlmasn deil, ayn zamanda sanayide yapsal deiimi yani teknolojik evrimi de iermektedir. Kalknma planlarnn temel amalarndan birisi de demeler bilanosu sorununun zmlenmesi ve d kaynaklara ihtiyacn zaman iinde hem mutlak, hem de nispi olarak azaltlmasdr. Ancak bu hedefin uzun vadede lkenin d yardma muhta olmayacak bir dzeye ulamasna bal olduu ilgili planlarda belirtilmitir. stihdam imknlarnn arttrlmas ve isizlik sorununun zme kavuturulmas da planlarnn ncelikli fakat uzun vadeli hedeflerinden birisi olarak grlmektedir. Bu sorunun uzun vadede iktisadi gelimenin salanmas ile zlecei ynnde beklenti hkimdir. Dolaysyla tutarl bir politika izlendiini sylemek gtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

343 / 1404

Kalknma planlarnn bir dier ortak noktas toplumda sosyal adaletin yaygnlatrlmas ve gelir dalm eitsizliinin uygulanacak mali ve sosyal politikalarla azaltlmasnn salanmasdr. Darbe sonras dnemi ekonomik veriler, 27 Maysn lke ekonomisine at yaralarn sarlmaya balandn gsterir. Ama hzla artan fiyatlar ve parasal gelirin fazla olmamas vatandan Tablo 1de grld gibi 19601963 dneminde byme oran dalgal bir seyir izlemi, en dk byme oran ihtilalden hemen sonra 1961de (%2), en yksek byme oran ise 1963te (%9,7) gereklemitir.
Baz temel ekonomik gstergeler844(%) YILLAR 1960 1961 1962 1963 Byme Oran 3,4 2 6,2 9,7 Enflasyon oran 5,3 2,9 5,6 4,3 sizlik Oran 9,6 10,1 10,7 9,8 Kii bana GSMH (Cari retici Fi, $) 358 194 220 249

htilal ncesi byk lde Kamu ktisadi Teekklleri (KT) rnlerine yaplan zamlardan, parasal genilemeden ve d ticaretteki tkanmadan (Tablo 4) kaynaklanan yksek enflasyon (1959da %19,5e kadar kmtr) ihtilal sonras hzla azalarak 1960da %5,3e ve 1961de %2,9a dmtr. sizlik oran, ihtilal ncesi girdii artma eilimini 1962ye kadar srdrm ve bundan sonra azalmaya balamtr. htilal ncesi dolar baznda srekli artan kii bana Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) 1960 ve 1961 yllarnda hzla azalm ve sonraki yllarda yava yava artmtr. rnein, 1959da 583 $a kan kii bana GSMH, 1960da 358 $a ve 1961de 194 $a dmtr. Bu dn en nemli sebebi, 1959da 2,80 TL olan dolar kurunun 1960da 4,74 TLye ve 1961de de 9 TLye ykseltilmi olmasdr. Aadaki tabloda grld gibi, 19601963 dneminde Konsolide Bte Geliri/GSMH ve Konsolide Bte Gideri/GSMH oranlar genellikle birbirlerine yakn seyretmilerdir. Bu iki gstergenin ihtilal sonras deerleri ihtilal ncesine oranla biraz artm ve her iki gsterge en dk deerine 1957de, en yksek deerine ise 1961de ulamtr. Dnem boyunca, Konsolide Bte A/GSMH oran hibir yl -%1 bile olmam, hatta 1962 ve 1963 yllarnda bte fazla vermitir. Buna gre, bu dnemde denk bte politikas izlenmeye allmtr.
Kamu kesimi dengesi ve sabit sermaye yatrmlar845 (%) Konsolide Konsolide Bte Konsolide Bte Kamu BteGeliri/GS Gideri/GSMH A/GSMH SSY/GSMH* MH 16,6 16,7 -0,1 6,7 23,5 24 -0,5 6,6 17,1 16,9 0,2 6,2 18,9 18,6 0,3 4,9

Yllar 1960 1961 1962 1963

zel SSY/GSMH* 6,7 7 7,5 11,3

844

Osman Demir, Adem zmc, Trkiyede Yaanan Ara Rejimlerin Ekonomi Asndan Deerlendirilmesi, Bursa, Uluda niversitesi BF Dergisi Yaynlar, C. XIX, 2001, s. 12. Veriler Hakknda detayl bilgi iin bkz. (evrimii) http://www.ceterisparibus.net/veritabani/ 1923_1990. htm, DE, statistik Gstergeler 1923-1992, Ankara, 1994.

845

Maliye Bakanl, Bte Gider ve Gelir Gereklemeleri, 1924-1995, 2.b., Ankara, Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl (BUMKO)Yaynlar, 1995.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

344 / 1404

Kamu Sabit Sermaye Yatrmlar (SSY)/GSMH ve zel SSY/GSMH oranlar ihtilal ncesi dalgal bir ekilde azalmtr. Kamu SSY/GSMH oran dnemin en yksek deerine ihtilal ylnda ulam ve sonraki yllarda azalmaya devam etmitir. zel SSY/GSMH oran ihtilal sonras dalgal bir ekilde artmtr. zel SSY/GSMH oran dnem boyunca Kamu SSY/GSMH oranndan byk olmutur. Dnemin en dk Kamu SSY/GSMH oran ve en yksek zel SSY/GSMH oran BBYKPnn ( Birinci Be Yllk Kalknma Plan) uygulanmaya konduu ve planl dnemin balangc olan 1963te gereklemitir. Bu durum, BBYKPnn zel kesim eliyle kalknmay ngrd eklinde yorumlanabilir. Aadaki tabloda grld gibi, bu dnemde kamu harcamalarnn konsolide bte iindeki paylar dalgal bir seyir izlemitir. htilal ylnda en ok cari harcamalarn pay azalm ve en ok yatrm harcamalarnn pay artmtr. 1961de dnemin en yksek dzeyine ulaan Personel Harcamalar/Konsolidem Bte oran bundan sonra azalrken Transfer Harcamalar/Konsolide Bte oran artmtr.
Kamu harcamalarnn konsolide bte iindeki paylar846 (%)
Yllar Personel/K. Bte Dier Cari/K. Bte Toplam Cari/K. Bte Yatrm/K. Bte Transfer/K. Bte Gvenlik[1]/K . Bte

1960 1961 1962 1963

36 40,6 38,7 36,7

12,4 14,1 13 12,9

48,4 54,7 51,7 49,6

33,7 28,4 29,1 27,6

17,9 16,9 19,2 22,7

26,2 21,4 28 24,8

htilal sonras azalma eilimi gsteren gvenlik harcamalarnn pay dnem boyunca yatrm harcamalar ile neredeyse baa ba gitmitir. Toplam carinin yaklak 1/4n oluturan dier cari harcamalarn, ihtilal ncesinde yaklak 1/3, ihtilal sonrasnda ise yaklak 1/2si Milli Savunma Bakanlnn (MSB) dier cari harcamalarndan olumutur. rnein, 1960da %4.4 olan MSB Dier Cari/Konsolide Bte oran 1962de %6.0a, kmtr. Dnem banda Gvenlik Harcamalar/Konsolide Bte oran Yatrm Harcamalar/Konsolide Bte oranndan daha byk olmasna karn, dnem sonuna doru bunun tersi olmutur. Aadaki tabloda grld gibi, ihtilal ncesinde hracat/thalat oran yksek olmasna karn, hracat/GSMH, thalat/GSMH ve hracat+thalat/GSMH oranlar hem ok dktr, hem de gittike azalmtr. htilal sonrasnda ise bunun tam tersi olmutur. Ancak, bu gstergenin artmasnda daha nce 2,80 TL olan dolar kurunun 1960da 4,74 TLye,1961de 9,00 TLye kmas etkili olmutur. nk kur artlar ihracat artrmann yannda GSMHnn dolar deerini azaltarak ihracat, ithalat ve ihracat+ithalatn GSMHya oranlarnn artmasna sebep olmutur. rnein, 1960da 321 milyon dolar olan ihracat 1961de 347 milyon dolara ve ithalat 468 milyon dolardan 507 milyon dolara kabilmiken, ayn yllarda oranlar daha hzl artm, hracat/GSMH oran %3,7den %6,3e, thalat/GSMH oran %4,7den %9,3 ve hracat+thalat/GSMH oran ise %8,4den %15,6ya kmtr.

846

Demir ve zmc, a.g.e.,s. 3.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

345 / 1404

thalat, hracat Oranlar, D Bor Stoku


Yl hracat/GSM H thalat/GSMH hr.+th./GS MH hracat/thalat D Bor Stoku/GSMH Dolar Kuru(1 $ = TL)

1960 1961 1962 1963

3,7 6,3 6 5

4,7 9,3 9,7 9,3

8,4 15,6 15,7 14,3

68,6 68,4 61,5 53,5

10,8 9 11,4 8,8

4,74 9 9 9

D Bor Stoku/GSMH oran da dnem boyunca dalgal bir seyir izlemitir. Dnemin en kt d ticaret gstergeleri 1958de yaanmtr: hracat/GSMH oran %2,0, thalat/GSMH oran %2,5 ve hracat+thalat/GSMH oran %4,5e dmtr. Bunun zerine hkmet 4 Austos 1958 Kararlarn almak zorunda kalmtr. Bu kararlar erevesinde mevcut di borlar ertelenmi, uluslararas ek kredi salanm, 1958 ve 1959da konsolide bte fazla vermi ve KT rnlerine zam yaplmtr.847 Trkiye 1960 ylndan sonra da dardan kredi almaya devam etmitir. Bundan nceki devrede devletin dardan bor almasn zaruri klan sebepler 1960tan sonra da devam etmitir. Muayyen hzda bir yatrm politikasn devam ettirebilmek iin lzumlu d finansman, salama zirai rekoltedeki eksiklii telafi maksadyla Amerikan zirai mahsul fazlalarndan ithalde bulunma, bte aklarn kapama gibi zaruretler, 1960 yln takip eden devrede ortadan kalkmamtr. Ayrca, d bor almaya sebebiyet veren faktrlere 1960 ylndan itibaren bir yenisi eklenmitir. Bu da 1960 ylna kadar birikmi olan d borlarn, normal dviz kaynaklarmza gre ok ar olan yllk taksitlerini, kalknma hzn azaltmadan daha dorusu kalknma plannn ngrd yatrm seviyesini drmeden deme mecburiyetidir. Kalknma plannn bir ekilde gerekletirilmesi amacyla 1960 Eyllnde Devlet Planlama Tekilat (DPT) kurulmu ve kurum 48 yllk bir perspektif iinde beer yllk kalknma planlarn hazrlamakla grevlendirilmitir. DPT tarafndan yrtlen almalarda te birinden fazlasnn bor demeleri iin ayrld eitli kaynaklardan elde edilen yaklak 6.8 milyon dolarlk bir d kaynak geliri bulunmutur. Buna ramen devaml ve uzun vadeli bir sermaye akm olmakszn hem d borlarn, deyebilmek ve hem de planl dnemde %7lik bir kalknma hzn gerekletirebilmek iin;
a) thal ikamesinin gerekletirilmesi, b)hracatn artrlmas ve kapsamnn geniletilmesi, c)Grnmeyen kalemler gelirlerinin artrlmasnn, zorunlu olduu belirtilmitir.

Ayrca, herhangi bir ek deme ykmll olmakszn ylda ortalama 360 milyon dolar olmak zere Birinci Be Yllk Kalknma Plannda (BBYKP) 1.8 milyar dolarlk bir kaynak a hesaplanmtr. lk yllar an hibir lke tarafndan kapatlmasnn stlenmemesine ramen ABDnin artan iki tarafl yardmlar ve Alman yardmlar geici de olsa ekonomiyi rahatlatmtr. Geici tedbirlerle ekonomik kalknmann gerekletirilemeyecei bilincindeki Trkiye bu aamada Batl mttefikler nezdinde araylar iine girmitir. Bilindii zere, Marshall Plan ve onun yerine geen programlar gereince yaplan yardmn, 1957 ylndan itibaren tamamnn hibe eklinde olmas kabul edildii iin, sz geen kaynaktan bu tarihten sonra yardma rastlanmamtr. Mamafih, 1962 ylndan itibaren yardmn bir ksmnn yine bor saylmas prensibine dnlmtr. Nitekim 1963 ylnda yaplan 93.9 milyon dolarlk yardmn 35 milyon dolarnn kredi olmas kararlatrlmtr. Ayrca, zirai mahsul fazlas, ithali sureti ile borlanma kesintisiz devam etmi, 1961 ylnda 26, 1962 ylnda o zamana kadar grlm en byk yllk deer olmak zere 126.9, 1963 ylnda
847

Demir ve zmc, a.g.e.,s. 4-5.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

346 / 1404

ise 48 milyon dolarlk ithalatta bulunulmutur. Daha nce belirtildii zere, hem bu tr borlarn denmesi Trk Liras ile olmakta hem de byk ksm sonradan hibe haline gelmektedir. Gzden geirmekte olduumuz bu devrede alnan Amerikan kredisinin en nemlisi, phesiz, Kalknma stikraz Fonundan (DLF) Ereli Demir elik Fabrikalar iin 1961 ylnda alnan 129.6 milyon dolarlk kredidir. Sonradan Milletleraras Kalknma Ajans, (AID) adn alan bu kurulutan kamu ve zel sektre yeni krediler alnmtr. Milletleraras kurululardan alnan krediler arasnda en nemlisi, Avrupa Para Anlamasndan (EMA) salanan ve tamam 1961 ylnda kullanlan 50 milyon dolarlk kredidir. Bu dnemde balangta ABD tarafndan yrtlen d kredi ve yardmlar, sava sonras sorunlar zmlemeye batl gelimi lkeleri de alm ve konsorsiyum dnemi balamtr. lk konsorsiyumlar 1961 ylnda Hindistan ve Pakistann 5 yllk kalknma planlarnn d finansmann salamak zere kurulmutur. Bunlar, 1962 ylnda Trkiye ve Yunanistan iin kurulan konsorsiyumlar izlemitir.848 Dnemin Hrriyet Gazetesinde d borlar ile ilgili belki de gnmz ilgilendirecek bilgiler verilmitir. Bte tasarsna ait gerekede aklandna gre, 1960 yl sonunda d borlarmzn tutan, bir milyar 291 milyon dolardr. 1961 yl iinde de darya 116.5 milyon dolar borlanlm, bu suretle bor seviyesi, bir milyar 408 milyona dolara kmtr. Bu borcun 169 milyon dolar 1961 yl iinde denmitir. Alacakl devlet ve messeselerle varlm olan anlamalara gre, borcun itfas, 2008 senesine kadar devam edecektir. Yeniden bor alnmad takdirde 2008 ylnda Trkiyenin d borlan sfra decektir. Ancak, borlanmann devam muhakkak sayldna, esasen d borcu olmayan pek az devlet mevcut olduuna gre, ekonomimizden d memleketlere bor mukabili olarak kymet transferi, ondan sonra da devam edecektir. Mevcut d borcumuzun tam olarak denmesinin 2008 ylna kadar uzatlm olmas, yllk ykn ok dk olduu intiham verebilir. Hakikat maalesef yle deildir. tfa zamannn uzunluu esas itibariyle tediye kolayc oluturmakla beraber, faiz tutarn arttrd iin bor yeknunu da fazlasyla arlatrmaktadr. Fakat daha nemlisi, itfa plannda ilk yllarn taksitleri bir hayli yksek tutulmutur. 1966 ylna kadar Trkiyenin bor mukabili darya yapmak mecburiyetinde olduu yllk demeler, daima 100 milyon dolarn stnde olacaktr, zellikle 1963 yl, 174 milyon dolar bulan yllk taksitiyle hakikaten ok ar bir klfet yklemektedir. Yllk taksitler ancak 1966dan sonra 100 milyon dolarn altna dmekte, ondan sonra da hayli hafiflemektedir. Trkiyenin ekonomik kalknmas, birok faktrler yannda, d deme gc ile de snrl bulunmaktadr. Kalknmann zaruri art olan yatrm, d memleketlerden eitli mallar ithalini zaruri klmaktadr. te taraftan, fert bana hakiki gelir miktarnn artmas da ithal mallar istihkakn kamlamaktadr. Baka bir ifade ile bir taraftan yatrmlarn gerekletirilmesi, dier taraftan gerekleen yatrmlarn dourduu munzam gelir, ithalat zaruri olarak ykseltmektedir. Hlbuki d deme kaynaklarmz, yani yllk dviz gelirimiz, normal ithalatmz dahi karlamayacak bir seviyededir. Buna d borlarn da denmesi eklenince, kalknma gayemizin gerekletirilmesiyle d deme imkanlarmz arasndaki ahenksizlik bsbtn belirli bir hale gelmektedir.
848

Tlay Evgin, Dnden Bugne D Borlarmz Babakanlk Hazine Mstearl Aratrma ve nceleme Dizisi, Ankara, 2000, s. 3839.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

347 / 1404

Bu kmazdan kurtulmann bir arada gereklemesi zaruri olan birok artlar arasnda, mevcut d borlarmzn, bir taraftan faiz nispetlerini drerek, dier taraftan deme mddetlerini uzatarak, yllk ykn hafifletmek, nemli yer tutar. Hepsi de siyasi mttefik veya dostlarmz olan alacakl devletlerin, bu maksatla yaplacak teebbsleri anlayla karlayacaklarn ummaktayz.849 Bu yazdan da grlecei zere Trkiye 1960lardan sonra d bor penesine dm ve gnmzde de en byk lke problemi olarak gndemin banda durmaktadr. Sonu olarak, 27 Mays 1960 ihtilali sonras en belirgin iyileme enflasyonda olmutur. htilal ncesi %15 20 aralnda seyreden enflasyon, ihtilal sonras %3-6 aralna dmtr. Kamu SSY/GSMH oran nce artp sonra azalmken, zel SSY/GSMH oran dalgal bir art gstermitir. Yatrm Harcamalar/Konsolide Bte oran azalrken Transfer Harcamalar/Konsolide Bte oran artm, isizlik ve hracat/thalat oranlar ksmen ktlemi, dier deikenler dalgal seyrini srdrmtr. Enflasyon ve di ticaretteki ihtilal ncesi meydana gelen ktleme ihtilal gerekesi olacak boyutta deildir. Zaten, 27 Mays 1960 ihtilali ekonomik kayglardan ok sosyo-politik kayglarla yaplmtr. 1962 btesi CHP ile AP arasnda ciddi tartmalara sebep olmu ve hkmet CHP-AP hkmetinin Maliye Bakan efik nan 1962 mali yl btesi hedefinin istikrar iinde hzl kalknma olduunu aklamtr. Btenin yneldii hedefler ise Maliye Bakan tarafndan syle ifade edilmitir: Memleketimizin bugn iktisadi sahada kar karsya bulunduu meseleler piyasadaki durgunluun ve tkankln giderilmesi ve shhatli bir gelimenin salanmas seklinde zetlenebilir. Yeni btemiz, artan devlet harcamalar ile bir mddetten beri her snf vatandan mterek ikayet mevzuu haline gelmi olan durgunluu sratle giderecek ve i-istihdam seviyesini ykseltecektir.850 1962 btesinin belli bal konu balklar yle sralanabilir. Hkmet ktisadi Devlet teekkllerinin de katlmyla 5 milyar liraya yakn yatrm yapacaktr. Gerek yatrm rakam 4.961.448.196 liradr. Maliye Bakan, meclis konumasnda yatrm gayretlerinin n planda dikkate alndn sylemitir. Milli Savunmann 1961 ylna nazaran fazla tahsisat 443.622.443 liradr. Bu kadar fazla bir art, dier bir bakanlkta yoktur. Sadece Maliye Bakanl tahsisatnda 377.432.370 liralk byk bir art vardr. Bu da d borlar deme fazlalndan ileri gelmektedir. 1961 ylnda geliri 450 liraya kadar olan iilerden tasarruf bonosu kesilmeyecektir. Bu karar hazineye 50 milyon liraya mal olmutur. Byle bir kararla tasarruf bonosu haslat be yz milyon liraya drlm olmaktadr. 1961 ylnn giderleri 8.678.703.067 lira olarak hesaplanmtr. 1962 yl btesi ile arasndaki fark, 1.322.379.588 liradr. Bunun 808.769.557 liras 1961 ylndaki cari masraflar, 513.609.588 liras da 1962 yl iin daha fazla tahsis yaplmasndan ileri gelmitir.
849 850

Hrriyet, 07.01.1961. s. 3. Cumhuriyet, 17.12.1961, s. 3.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

348 / 1404

Bakanlklar arasnda en yksek tahsisat alan bakanlk 1961 ylnda olduu gibi Milli Savunma Bakanldr. Bu bakanla 2.557.546.094 lira ayrlmtr. Tahsisat en az olan bakanlk ise alma Bakanldr. 8.118.657 liradan oluan bir btesi vardr. Devletin normal gelirleri 1961 ylnda 8.314.133.632 liradan ibaret kalmtr. Bu da vergi kaynaklarnn kurutulurcasna istismarndan ileri gelmektedir. htilal devrinin ekonomiye getirdii durgunluk, zellikle gelir vergisinin azalmas eklinde kendisini gstermitir. 1962 ylnda ilk defa olarak Babakan ve Bakanlar, biner lira makam denei almayacaklardr. Yeni hkmetin, nce memurlara tatbik edilen kemerleri skalm parolasna bylece Bakanlar da itirak etmektedirler. 1950den beri ilk kez, kyllere kredi verilmesi iin hazine, Ziraat Bankasna byk bir yardm yapmaktadr. Geen sene tohumluk kredisi iin hazinenin yardm 10 milyon lira iken, bu rakam 40 milyon liraya ykseltilmi, ayrca, iftiye zirai kredi verilmesi iin 100 milyon lira tahsis edilmitir.851 1963-1967 dnemini kapsayan Birinci Be Yllk Kalknma Plan (BBYKP) ekonomik ve siyasal bunalm sonrasnda hazrlanmtr. Bu nedenle planda dengeli ve kararl bir gelime yaklam benimsenmitir. Planda toplumsal ve ekonomik gelimenin on be yllk bir erevede dzenlenmesi amalanmtr. Bu dnemin temel ekonomik gstergeleri aadaki tabloda yer almaktadr.
BBYKP Dneminin Temel Gstergeleri Yllar 1963 1964 1965 1966 1967
Kaynak: DPT

Byme Hz (%) 9,7 4,1 3,1 12 4,2

Enflasyon (%) 4,3 1,2 8,1 4,8 7,6

D Tic. A Milyon $ -319,5 -126,5 -108,2 -227,8 -162,3

Uzun dnemde ulalmas istenen amalar dorultusunda Trkiyenin kalknmas iin gerekli olan her sahada uzman ve teknik personelin yetitirilmesi, %7lik bir gelime hznn salanmas, istihdam meselesinin zlmesi, d demeler dengesinin salanmas ve bu hedeflerin sosyal adalet ilkelerine uygun olarak gerekletirilmesi amalanmtr. Plan, sektrel gelime konusunda on be yllk hedef dorultusunda tarm ve sanayi arasnda dengeli bir gelimeyi benimsese de, sanayiye ak bir ekilde ncelik vermektedir. Plan erevesinde ilk olarak nitelikli personel ihtiyac n plana kmas ise dikkat ekicidir. 1967 ylnda kinci Be Yllk Kalknma Plan (BYKP) hazrlanrken hkmetin elini glendiren iki husus vard. Birincisi yldan yla artan ii dvizleri, ikincisi Sovyet Rusyann teknik ve mali yardmnn devam etmesidir. 1968-1970 araln kapsayan bu dnemin temel ekonomik gstergeleri aadaki tabloda yer almaktadr.

851

Hrriyet, 06.11.1961, s. 1.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

349 / 1404

Yllar 1968 1969 1970


Kaynak: DPT

BYKP Dneminin Temel Gstergeleri Byme Hz Enflasyon (%) (%) 6,7 3,2 5,4 7,2 5,8 6,7

D Tic. A Milyon $ -267,2 -264,4 -359,1

BYKP ekonomik sektrlerin ncelii ve kentleme sorunlarna ncelik vermekle beraber zellikle tasarruf, d deme gl ve bir ksm kurumsal sorunlara da yer vermektedir. ki kalknma plan uygulamasn kapsayan dnemde kamu kesimi nclnde ithal ikamesi stratejisinin ara ve yatrm mallar retimi aamasna geilmesine allm; zel kesim ise daha karl ve risksiz olan dayankl tketim mallar retiminde kalmtr. Bu dnemde zellikle imalat sanayinde byk kamu iletmelerinin varlnn belirginletii grlmektedir. Bu erevede tarm sektrnn GSYHya katksnn azald, sanayi ve hizmetler sektrlerinin katklarnn ise artt grlmektedir. nn Hkmetleri kalknmada tarma nem vermitir. Tarm sektrndeki gelimelerin hem dier sektrlere olumlu etkilerinin olaca, hem de nfusun byk ksmnn yaam artlarn ykseltecei Hkmet Programlarnda ifade edilmitir. Ancak dnemin tamamnda tarmdaki byme hznn daha yava olmas ve tarmn ekonomideki nispi arlnn azalmasna paralel olarak bu sektrde yaayanlar grece fakirlemilerdir. Kalknma planlar uygulanan strateji erevesinde dviz kazandrc faaliyetleri deil, dviz tasarruf salayacak faaliyetleri zendirecek ekilde hazrlanm ve uygulanmtr. Bu erevede ihracatn tarmsal rnlere ve hammaddelere baml yapsnda deiiklik olmamtr. Dier taraftan beklenildiinin aksine, ekonominin d kaynaklara bamll nemli lde art gstermitir. hracatn yapsnda kkl bir deime olmadndan geleneksel ihra rnlerinin ihracatn artrarak, demeler bilanosu aklarn kapatmak mmkn olmamtr. Bu dnemin ne kan bir dier zellii, AET ile olan ilikilerdir. 1959da yaplan bavuru erevesinde 1963 ylnda taraflar arasnda Ankara Antlamas imzalanm, 1970de imzalanan Katma Protokol ile ilikiler yeni ve daha ileri bir aamaya gemitir. Bu srecin Trkiyedeki ekonomik ve siyasi yaama nemli yansmalar olmutur. Dnem bir nceki on ylda olduu gibi yine ekonomik ve siyasi bunalmla sona ermitir. Ekonomik anlamda d ticaret aklarnn genilemesi ve d kaynak girilerinin azalmasyla birlikte dviz darboaz ortaya kmtr. Yine d kredi evrelerinin basksyla Austos 1970de TL devale edilmi ve bir istikrar paketi yrrle konulmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

350 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

351 / 1404

Deerlendirme ve Sonu
kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyede deien siyasal ve toplumsal yapya gre devletin rol dnm gstermitir. Yeni toplumsal ve siyasal yap, kendi kurumlarn ve politikalarn olutururken, bu duruma uygun snfsal ilikiler ve onun en nemli paralarndan biri olan ynetimde deiiklikler gndeme gelmeye balamtr. 1946 ylyla birlikte Trkiye ok partili siyasete gei balam ve -kesintilerle birlikte- bugne kadar devam etmitir. CHPden kopanlar tarafndan kurulan Demokrat Parti hzl bir tekilatlanma iine girerken, tm lkeden destek grmeye balam ve CHPnin balca rakibi olmutur. 1946-1960 aras dnemde iki byk parti CHP ve DP mcadele etmilerdir. 1950, 1954 ve 1957 seimlerinde ipi DP gslemitir. Burada dikkate deer husus, bu iki parti arasndaki ideolojik ayrmn byk olmamasdr. nk DP nihayetinde CHP meneli bir parti konumundadr. Ayrm asl hitap ettikleri kitleyle alakaldr. Bir CHP kartlar merkezi olan DP, daha ziyade taraya hitap eden bir sylemle halkn karsna km, bunun karsnda CHP ise Cumhuriyetin ilk dnemlerinden itibaren kendi kimliini tesis etmi bir brokrat-ehirli zmreyle siyasi hamlelerini gerekletirme ynne gitmitir. Bu dnemde uzun yllar boyunca iktidar partisi olmaya alm olan CHP ilk defa muhalefette yer almtr ve bu CHPnin alk olmad bir durumdur. Muhalefet daha yeni hkmetin icraatlarn beklemeden iddetli bir eletiriye balamtr; eletiri konusu DPnin zellikle rejime aykr davranlarda bulunduu ynnde olmutur. ktidara geldii ilk gnden itibaren srekli bir darbe sylentisi ile kar karya kalan DP, CHPnin basn, ordu ve niversiteleri de arkasna alarak yapt tehditkar muhalefet karsnda hrnlamtr. 19501960 dneminde muhalefete ve siyasal haklara getirilen kstlamalar, 1953 ylndan balayarak srekli art gstermitir. 1950 tarihli Basn Kanunu'nda yaplan deiikliklerle beraber basn zgrln kstlayc abalar, 67 Eyll Olaylar, CHPnin mal varlna el konmas, Tahkikat Komisyonunun kurulmas gibi olaylarn yannda; ekonominin ktlemesi, enflasyonun artmas zerine DP, kentli tabannn ve niversite yelerinin desteini kaybetmesini nedenleri arasnda saylmtr. Bu srete toplumsal patlamalar ve siyasi gerginlik ordu iindeki cuntalar harekete geirmi ve cumhuriyet dneminde ynetimin ilk kez askeri bir zmrenin iradesine getii 27 Mays Darbesi gereklemitir. Geni halk desteini arkasna alan bir siyasi partinin darbe yoluyla iktidardan indirilmesi Trk siyasi hayatnda yeni bir dnem balatmtr. 27 Mays darbesi, karde kavgasn nlemek ve DP Diktatrlne son vermek iddiasyla ve tam bir tarafszlk sylemiyle gerekletirilmitir. Ancak darbe ertesi yaananlar, bu iddiay zedelemitir. Dier siyasi partilerin de faaliyetleri durdurulmu olmakla birlikte sadece Demokrat Parti, o gne kadar siyasi partiler iin tatbik edilmeyen bir gerekeyle, kongresini zamannda yapmad iin mahkeme safahatnda usulszlkler de yaplarak kapatlmtr. Bunun ilk siyas-hukuk pratik sonucu, Kurucu Meclisin tekilinde grlmtr. MBKnn dzenlemeleriyle hibir DP yesinin Kurucu Meclis yesi olmamas salanm, Kurucu Meclis CHP arlkl bir yap olmutur. Partilere tannan kontenjan snrl olduundan il ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

352 / 1404

meslek temsilcilerinin ounluu da CHPlilerden seilmitir. Bunlarn nemli bir ksm da CHP milletvekillii yapm isimlerdir. 27 Mays darbesine doru DPnin semen desteinde cidd bir d gzlemlenmese de brokratik yapy ve aydn evreleri karsna ald, basnnsa tamamen muhalif bir izgiye kayd sylenebilir. Basnn bir ksmnn DPnin basn politikalarndan dolay muhalefete getii grlmektedir. 27 Mays darbesi, millet ounluuna dayanmann, inanlmaz yatrmlar yapmann, millete hizmet etmenin otomatik olarak bir darbeyi engelleyemeyeceinin de somut bir rnei olmutur. 27 Maysta millet ounluu ve semen; irade beyan ve tercih izharnn tesinde siyas gelimelere mdahil olabilecek bir seviyeye ulaamadn gstermitir. DP Hkmeti, Trk Milletinin geleneksel muhalefet ve destek algsn doru okuyamamtr. Babakan Adnan Menderesin ziyaret ettii her vilayet, kendisini cokuyla karlamaktadr. Ancak sadece darbe ertesi deil, infazlar olduunda da kayda deer bir tepkiye tesadf edilmemektedir. Millet ounluu, eylemli tepki ve destek dncesinden uzak grnmektedir. Ancak seim eklinde tecelli eden irade beyanyla eylemli olarak gsteremedii tepkiye yakn bir tercihten de ekinmemektedir. Anayasa oylamasnda anayasaya %40 civarnda hayr oyu vermesi ve 1961 seim sonular bu sosyal-psikolojik olgunun da gstergeleri olarak okunmaldr. 27 Mays darbesine yaklalan gnlerde DP iktidarnn yalnzlat grlmektedir. Ancak daha da ilginci hibir genlik ve renci tabanna dayanmad anlalmaktadr. Bu durum DPnin altyap yatrmlarna, yol, fabrika, okul, baraj yapmna nem ve ncelik verirken insan faktrn gz ard ettiini de gstermektedir. DP, niversite genliinin tek-ynl geliimi ve bunun neticesinde de CHPli kitlenin younluunu okuyamam gibi grnmektedir. Genlik heyecannn bu derece younluunun muhalefet igdsyle izah edilemeyecei aikrdr. Bu bir eitim meselesi gibi grnmektedir. 27 Maysa doru darbe, gstergeleri, emareleri itibariyle ihtimal d bir seenek deildi. Veriler bir darbenin mutlak ve muhakkak olmasa bile gl bir ihtimal olduunun anlalmasna yeterdi. Ancak gerekli tedbirler alnamam, aslnda alnsa da muhtemelen ge kalnm gibiydi. nk Milli Savunma Bakanlnn en kilit noktalar darbeye niyetli subaylar tarafndan ele geirilmi, tm kritik noktalara bu hedef dorultusunda atamalar gerekletirilmiti. Yine de istihbarat kanallar daha gl alsayd, darbenin n alnabilirdi gibi grnmektedir. DP Hkmeti, demokrasinin seimlerle tecelli edecei, herkesin tecelli eden neticeye inanmas gerektii anlayyla hareket ettii iin de darbenin gerekleme vasatn tahlil edememitir. Oysa lkemizde gl brokratik yap, temellerini tepeden inmecilik diye tesmiye edilen bir anlaytan almaktadr. Cumhuriyetin ilk dnemi, tm kurumsal yapnn belli bir gr dorultusunda belirlendii, oulculuun eksen ve etken olmad bir dnmn de yaand yllard. Byle bir yapdan ok partili, demokratik bir yaama geilmesi dnmn de ayn hzla gerekleecei anlamna gelmemekteydi. 27 yl boyunca tm kurumlaryla iktidarda kalm bir yapnn kazanmlarn kaybetmesi anlalabilir bir ey olarak hesaba katlmalyd. Bu yapnn 1950 ve 1954 seimlerinde grece gerilemi olmas, sessiz kalmas, yanlgyla tasfiye edildii eklinde anlalmtr. Oysa 1957 seimlerinden sonra bu yapnn tm canllyla ayakta durduu az-ok grlmeye balanmt. CHPnin siyas temsilciini yapt bu yap, btn unsurlaryla belli dozajlarda muhalefet getiler. CHPnin ypratc muhalefeti ise, DPnin klcal damarlarna kadar etki edebilecek bir profesyonellikteydi. DP, bu noktada CHP muhalefetinin sinir harbi zerine kurulu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

353 / 1404

muhalefetini de okuyamam, ayn sertlikle cevap vermitir. Oysa kurumsal yap Ankara ve brokrasi merkezlidir ve bu merkez, siyas iktidardan ok CHPye yakndr. Bir mdahalede aktif ve belirleyici olan yap brokratik yapdr; semen deil. DP, bu yapy dntremediinin farkna varamad gibi stelik bir de bu yapnn eline istemedii kadar koz vermitir. DP, bahanelerin ou zaman sebep telakki edilebilecei gereini de dikkate almamtr. DPnin veklet emrine ald akademisyen ve resen emekliye sevk ettii yarg says fazla deildir; ancak dnemin nezaketi bu kabil kararlarn sahip olduklar nemden ve tadklar arlktan daha farkl bir ekilde anlalmasna ya da istismarna msaitti. Brokratik yapnn tahrikkar iktidar olma arzusuna verilen cevap ayn ekilde ve slupta olunca kaybedenin DP iktidar olmas kanlmazd. DP, 10 yllk srecin demokrasi kavramnn ve anlaynn yerletii yanlgsyla, demokratik grnml demokrasi d propagandaya ayn ekilde demokrasi d usullerle cevap verdi. DP, tongaya dm, ok iyi kamufle edilmi demokrasi d muhalefete, yine ayn ekilde cevap verirken ayn baary gsterememitir. Tahkikat Encmeni kurulmas, esasen 1924 Anayasasna deil, maslahata ve mcadele tekniine aykryd. CHP ve brokratik yapnn muhalefet ve propaganda da ne kadar ykc davranrsa davransn demokrasi kavramna snma mazereti vard; oysa DP, buna kar kurumlarla cevap verdi. Aslnda Tahkikat Komisyonu kurulmas ve TBMMnin tatile girmesi, tek siyasi-kurumsal yap olan komisyonla i grdrlmesi neticesini dourduu iin olaylarn hzlanmasna da sebep olmutur. Radyonun inandrcl halk nezdinde bir mana ifade ediyordu; brokratik yapnn deil. Tahkikat Komisyonunun ald yayn yasa darbe ertesi sosyal cinnet eklinde tezahr edecek kyma makineleri ve benzeri haberlerin de sebeplerinden biriydi. Hi olmazsa darbe ncesi kyma makineleri uydurmalar tedavlde deilse de stanbul ve Ankarada birok niversite rencisinin gvenlik gleri tarafndan ldrld iddias yaygnd. Komisyonun stanbul-Ankara Olaylar iin koyduu yayn yasa pireyi deve, habbeyi kubbe yapmtr. CHP milletvekilleri bile mecliste 30 kadar rencinin ldrldn syleyebilmilerdir. DP, yanl bir taktikle hem meclisi tatile sokmu hem de Komisyon kanalyla basn yasa getirmiti. Artk tm kanallar kapalyd ve muhalefet de bunu alabildii kadar istismar etti. DPnin hatalar tolore edilebilirdi ve zaten bunun belirtileri de grlmeye balamt. En azndan ok tepki eken Tahkikat Komisyonunun grevinin son bulduu bizzat Menderes tarafndan ifade edilmiti. renci lmlerinin abartld gibi olmad, rencilerin hedef alnarak ldrlmedikleri de ispatlanabilirdi; ancak darbe ihtimalinin gl seenek olarak kabul edilip yine de kalmsa alnacak baz tedbirlerin alnmamasnn izah yoktu. Trkiyeyi darbelere gtren ana ara toplumsal iddet ve terrn srekli artarak insanlar ve siyasal iktidar bezdirmesi ve bunu vazife bilen baz odaklarn Bu dzen byle gitmez diyerek bir kurtarc misyonuyla duruma mdahale etmesidir. Nitekim terr, uzun dnemde siyasal dzeni ykmaa ynelik bir ara olduuna gre, onun ksa dnem iinde baz amalarnn bulunmas doaldr, rnein, Fransz sosyal psikologu Roger Mucchielli terrizmi daha ok dzene kar olma boyutlaryla ele alm ve onu "ykclk" olarak tanmlamtr. Mucchielli'ye gre, ilk aamada, ykclar zellikle kamuoyunu etkilemeyi amalamaktadrlar. Birbirleriyle sk skya ilintili olan bu ksa dnem amalan balk altnda toplanabilir: Hedef alnan ulusun moral gcn ykmak ve onu oluturan gruplar paralamak; otoriteyi, onun koruyucularn, grevlilerini ve nemli kiilerini kamuoyunda kltmek; halk iinde kurulu dzen yanls herhangi bir kendiliinden giriimi nlemek iin, ynlar etkisizletirmek ve herkesi kendi bann aresine bakmay arar duruma drmek. Terr eylemlerinin bu aamadaki temel amalan halkn gznde siyasal iktidar ypratmak ve giderek, devletin manevi otoritesinin zayflamasn salamaktr. yle ki, bu ''otorite bunalm" bu kez de yneticilerin yeteneksizliklerinin bir kant olarak ileri srlecek ve ynlar mevcut

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

354 / 1404

iktidara kar bakaldrya itilecektir. Ksacas, siyasal terrn ksa dnemdeki birincil amac, merkezi iktidar istikrarszlatrarak ve kamuoyunu yldrmay gerekletirmektir. Darbeler, d gvenlik ve lke menfaatlerinin tehlikeye sokulduu gayrimeru hareketlerdir. 27 Mays darbesi ertesi gazetelerin manetini ssleyen silah depolarnn bir ksm Kbrsa gizlice gnderilecek silahlarn sakland yerlerdir. Darbe esnasnda birok yetkili gzaltna alnd iin bu konuda doru bilgiye ulamak ve gerekli tedbirleri almak ksa srede mmkn olamamtr. Dikta, Gestapo, Menderesin silahl birlikleri sylemlerinin Kbrsa gnderilecek silahlarla ilikili olmas ilgintir. 27 Mays rneinde grld zere darbeler, nefretin ve kinin boca edildii hareketlerdir. zellikle basnn ve niversitenin intikam korkun olmutur; bu korkunluk, sosyal psikolojinin rnek dnem-olay kabul edip inceleyecei bir zenginlie sahne olmu, idam talebi ve srar bir histeri halini almtr. O dnem muhalif basn mensubu ve talebe olup da idamlar srarla talep etmeyen kimse yok gibidir. Darbeler tm dengelerin altst olmasna sebep olan hareketlerdir. Sadece ynetimde deil, sosyal hayatta da kargaalar ba gstermekte, hakl haksz tasfiyeler, ihbar furyalar, kt muamele mill btnle de zarar vermektedir. Darbeler, toplum barn da dinamitleme potansiyeline sahiptir. 27 Mays bu adan da ibretliktir. Ac olaylarn yaand blgelerde mukim Krt kkenli ileri gelen vatandalarmz, srf DPli olduklar iin toplama kamplarna alnm, bilahare iskna tabi tutulmu, bu da blgede telafisi zor hasarlara yol amtr. Oysa blgede 1938le son bulan olaylardan sonra belli bir sknet hsl olmu, 1950-1960 arasnda da devlete krgnlklar olan baz Krt kkenli vatandalarmz DP iktidarnn zgrlk almyla devletle olan ksknllerini unutmulardr. DP iktidaryla birlikte bir bar salanmtr. 27 Mays darbesinden sonraki gzalt ve isknlar, siyasal Krt hareketinin de sebeplerinden biri olarak zikredilmektedir. Darbeler, sebep olduklar kirliliklerin uzun mddet temizlenemedii hareketlerdir. 10 yl boyunca lkeyi ynetmi isyanlarn yzlerinin tkrk ve balgam iinde kalmas, ocuklar yandaki subaylarn sra dayandan geirilmeleri, bir ksmnn idam edilmesi, idam edildikleri ipin miraslarndan, ailelerinden tahsilini havi makbuzlarn kaplarna yaptrlmas kkl bir devlet gemii ve idare gelenei olan bir lkenin kaldrmakta zorlanaca kirliliklerdendir. 27 Mays gecesi tm Harbiye talebelerinin silahlanp DPli avna kmalar da asker okullarn eitim-retim problemine iaret etmektedir. Darbeler, bumerang etkisi yapan hareketlerdir. 27 Mays ncesi smet nnye zarar gelir endiesiyle nnnn evinin civarnda devriye gezen Fethi Grcan, 27 Mays darbesinden sonra nny de hedef alan bir darbe teebbsnn aktr olmu ve idam cezas CHP arlkl bir oylamayla tasdik edilmitir. Darbeler, zamanla destekilerini ya da sempatizanlarn bile hedef alabilmektedir. Darbeler, halk iradesinin nndeki en byk engeldir. Srf 1961 seimlerini CHP kazanamad diye yeni asker hareketlilikler ba gstermi, nnnn babakan olmasyla ortalk durulur gibi olmutur. Cumhurbakanlna adayln koyan Ali Fuad Bagil lm tehdidiyle adaylktan vazgeirilmi, Cemal Grsel, meclisin silahla tehdit edilmesi neticesi Cumhurbakan olmutur. Darbeler, getirdikleri yeni kurumlarla da millet iradesini dengelemek istemiler ancak ilgintir, seimin sz konusu olduu kurumlarda tam aksi neticelerle karlamlardr. Senato seimlerinde ounluu yine DPnin devam kabul edilen partiler almtr. 27 Mays, brokratik yapnn taleplerinin seimler yoluyla gereklemeyecei varsaymyla birok yeni

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

355 / 1404

kurum ihdas etmi ve bunlar meclis ve hkmet gibi yetkilendirmeye almtr. Meclisle elde edilemeyen sonularn, bu kurumlar araclyla gerekletirilmesi hedeflenmitir. Yarg, kanayan haline getirilmitir. Darbe sonras dnemde MBK kurulmu ve yeniden demokrasiye geilinceye kadar askerlerin oluturduu bu komite ynetimde kalmtr. 18 aylk bir dnemden sonra yaplan seimler sonucunda, en fazla oyu alan iki parti CHP ve DPnin devam niteliindeki AP yeterli ounluu salayamadklar iin mecburi bir koalisyon kurma yoluna gitmilerdir. Bu ise tarihimizin ilk koalisyon hkmeti olmutur. Bu ise zellikle 1971 sonras istikrarsz koalisyonlar dneminin habercisi olmutur. Ayrca MBKnn atad yarglarn ynettii Yassada Soruturmalar ve DP yneticilerinin trajik sonlar ise Trk milletinin hafzasndan hi silinmemi idam edilen Adnan Menderes siyasi bir sembol haline gelmitir. 14 Ekim 1960tan 15 Eyll 1961e kadar geen srete Yassada mahkemelerinde 592 kii sank olarak yarglanmtr. DPnin ileri gelenlerinden 228 kii hakknda lm cezas istenmi ve nihayetinde yalnzca Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan hakknda verilen idam cezalar uygulanmtr. Yassada mahkemelerinde verilen bu kararlar kamuoyunda gnmze kadar srecek tartmalarn da balangc olmutur. Parlamenter sisteme geildikten sonra zellikle 1960-1970 yllar arasnda baz siyasi partilerle ordu arasndaki gerginliin temel meselesini bu idamlar oluturmutur. Toplumun bir kesiminin btn honutsuzluklara ramen halkoyu ile kez iktidara gelmi bir siyasi partinin veya demokratik yollarla iktidara gelmi herhangi bir partinin- yneticilerinin byle trajik bir sonu hak etmedii-etmeyecekleri sylenebilir. Anayasa yapma yetkisine sahip olan Kurucu Meclise DP yanls kiiler alnmamtr. Ayn durum Temsilciler Meclisi iin de sz konusudur. On yl boyunca mecliste arlkl bir oranda temsil edilmi bir siyasi iradenin anayasa yapma srecine katlamamas bu anayasann kabullenilmesini olduka zorlatrmtr. Bu nedenle Trkiye gndeminden anayasa tartmalar hi eksik olmamtr. Darbe sonras dneme parti tabanlarndaki anlamazlklar ve silah glgesi altnda yaplan siyaset damgasn vurmutur. ki dman karde CHP ve APnin birliktelii henz devam etmekte olan darbe havas tedirginlii ve lkenin iinde bulunduu zor durumla paralel bir seyir izlemitir. Bu hassas dnemde Yassada mahkumu DPlilerin aff ana gndemi oluturmutur ve partileraras ekimeler bu temel zerine ekillenmitir. CHP ve AP arasnda bir uyum beklentisi ise bu sebeple daima ikinci planda kalmtr. 22 ubat 1962 ve 22 Mays 1963de Talat Aydemir tarafndan teebbs edilen iki darbe giriimi ise hala siyasetin keskin bir dnemeten getiinin bir kant olarak gsterilebilir. Btn bunlarla birlikte 1960l yllarn balamasyla birlikte Trkiye bir sosyal dnmn eiine gelmitir. Kyden kente gle birlikte sosyolojik yapda bir deiim sreci yaanmtr. Bu ise siyaseti yakndan ilgilendirmitir. nk evrenin merkeze kaymas parti politikalarnn tekrar gzden geirilmesi zorunluluunu da beraberinde getirmitir. Bu deiimi en iyi ekilde tabana yayan ve vatandan nabzn en iyi tutan partiler, bundan sonraki dnemlerde iktidara geeceklerdir. Darbe sorunlarn zmnden ziyade artmasna sebep olmutur. 27 Maysn belki de en nemli sonucu dier darbelerin nn amasdr. Nitekim bundan sonraki dnemde Trkiye 12 Martla yzleecektir. 12 Mart ynetiminin amac, 1960'ta olduu gibi, bir dizi sosyal ve ekonomik reformlarla gelimeyi salamak ve siyasal dzensizlii ortadan kaldrmak olarak dillendirilse de bu konularda bir baar salanamamtr. yllk askeri-sivil rejim, bunlarn dnda baka eylemlerde de bulunmutur. Bunlardan en nemlisi Anayasa deiiklikleridir. Bu deiikliklerle Anayasann yaklak drtte biri yenilenmi ve 11 geici hkm getirilmitir. Deiiklikler ncelikle 1961 Anayasasnn haklar ve zgrlkler dzenine ynelik olmu ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

356 / 1404

devleti bireylere kar koruma mant erevesinde gerekletirilmitir. Haklar ve zgrlkler bakmndan Anayasa ile getirilen gvenceler zayflatlmtr. Ancak ne 1973e kadar olan devrede ne de 1973'ten sonra yaanan tm hkmet denemeleri (CHP-MSP koalisyonu, MC, CHP Hkmeti ve AP Aznlk Hkmeti) istikrarl bir siyasal ynetim oluturma konusunda baarl olamamtr. Kronikleen siyasal belirsizlik koullarnda ar sa ve merkezdeki siyasal kadrolarn yenilenmesi ve geleneksel partilerin, egemenlerin temsil sorununa zm getirecek bir dnm geirmesi, Trkiye siyasetine "istikrar" kazandrmann tek yolu olarak gzkmtr. Bunun iin yeni bir siyasal st yap gerekmitir. Terr olaylarndan bezmi halk tarafndan ordu bunu yapacak tek g olarak grlmtr. Bu da beraberinde 12 Eyll askeri mdahalesini getirmitir. Bu dnemde yaanan istikrarszln ana nedeni olarak 1961 Anayasas grlmtr. Sa oylarn paraland 1970'li yllarda hibir parti, Millet Meclisinde mutlak ounluk salayamamtr. Bu durumun yol at istikrarsz koalisyon hkmetleri dnemi, zellikle bu koalisyonlarda iki u partinin (Milli Selamet Partisi ve Milliyeti Hareket Partisi) anahtar rol oynayarak saysal gleriyle orantl olmayan dnler elde etmeleri, seim sisteminin uygunluu hakknda ciddi kukular yaratmtr. Bu kukular, 12 Eyll 1980 mdahalesinden sonra, daha farkl bir seim sistemi denemesine giriilmesinin fikri zeminini oluturmutur. Genel olarak deerlendirildiinde 27 Maysn sonular, 12 Eylln sebeplerine zemin hazrlamtr. En nemli etken siyasi istikrarszlktr ki 1961-1980 aras dnemde 19 ylda 18 hkmet kurulmas bunun en iyi kantdr. Bunun yannda seim sistemlerinin ve seim srelerinin srekli deimesi bir kargaaya neden olmutur ki, bu dnemde toplamda 14 seim ve 1 referandum yaplmtr. Partilerdeki blnmeler ve buna lkenin drt bir yannda grlen ksr siyasi ekimeler, toplumsal yapdaki deiiklikler ve artan gerginlikler, ekonomik skntlar, d politikadaki dalgalanmalar 1961-1980 dnemine damgasn vurmutur. 19 ylda 3 askeri mdahale ve bilinen veya bilinmeyen birok darbe giriimi olmutur. 1961-1980 aras dnemde Bakanlar Kurulu 7 kez skynetim ilan etmi, bunlarn 6s TBMMce onanm, 1i ise reddedilmitir. Bu dnmede skynetim uygulamalar 37 kez uzatlmtr. Skynetim ilan sonucunda bu 19 yln yaklak 7.5 yl boyunca lkenin eitli yerlerinde skynetim uygulanmtr. Btn bunlardan en byk zarar devletiyle, milletiyle Trkiye grmtr. Devlet-millet birlikteliinin pekimesi iin olmazsa olmaz artlarn banda demokrasi gelmektedir. Bunun iinde lkenin tm kurumlaryla bir ahenk iinde almas zorunludur. Bu ekilde lkemizde demokrasi kltr geliecektir. Hibir ahsn, kurumun, partinin, yabanc devletin menfaati, Trk milleti ve devletinin huzur ve refahndan stn deildir ve stn tutulmamaldr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

357 / 1404

27 Mays Kronolojisi

1950
14Mays1950: Milletvekili seimleri yapld. (DP: 396, CHP: 68, MP: 1, Bamsz: 7) 20Mays1950: DP Meclis Grubu, Celal Bayar Cumhurbakanl adaylna seti. 22Mays1950: TBMM, 9. Dnem almalarna balad, Celal Bayar 387 oyla ( nn, 66 oy ald) Cumhurbakanlna seildi. Kabineyi kurmakla stanbul MilletvekiliAdnan Menderes grevlendirildi. 23Mays1950: Cumhurbakan Celal Bayar, nny ankayadaki evinde ziyaret etti. CHP Bakan nn bir aklama yapt:... Vatanmzda birlik ve dzenliin kurulmas, bizim iin parti mlahazalarnn stndedir. 2Haziran1950: Adnan Menderes, kabinesini aklad. 295 Milletvekilinin katld oylamada, 282 oyla gvenoyu ald. 6Haziran1950: Org. Nuri Yamut, Genel Kurmay Bakanlna atand. 14Haziran1950: DP Milletvekillerinden bir grup, Halkevlerinin yeni bir tze balanmas iin kanun teklifi verdiler. 16Haziran1950: Trke okunan Ezann tekrar Arapa okunmasna dair kanun kabul edildi. 25Haziran1950: Sovyetler tarafndan desteklenen Kuzey Kore ordular, sabahn erken saatlerinde Gney Koreye saldrd. 28Haziran1950: CHP Kurultay balad. Ismet nn Bakan, Kasm Glek Genel Sekreter seildi. 14Temmuz1950: Genel Af kabul edildi. 25Temmuz1950: Cumhurbakan Bayarn Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Kore savana katlmakzere 4.509 kiilik bir Tugayn, Birlemi Milletler emrine verilmesini kararlatrd. 28Temmuz1950: nn, gazetecilere verdii demete: Karar, TBMMden geirilmemi ve memleketi savaa gtrecek byle nemli bir konuda muhalefet partisiyle fikir teatisinde bulunulmamtr. 2Austos1950: Atlantik Paktna (NATO) Trkiyenin de katlmas iin younlatrld. almalar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

358 / 1404

28Austos1950: Bir tarih yazar, okul kitaplarndan nnnn adn kard. Bu davran eitli tepkilere neden oldu. 31Austos1950: Halkevlerine yaplan yardm tutar, Maliye Bakanlnca incelenmeye baland. 15Eyll1950: Salk Bakan Prof. Dr. Nihat Reat Belger istifa etti. 21Eyll1950: Trk Tugay Koreye hareket etti. 17 Ekim1950: Trk Tugay Koreye ulat. 28Ekim1950: Bayndrlk Bakan Gen. Fahri Belen, istifa etti. 4Kasm1950: Trkiye, nsan Haklarn ve Ana Hrriyetlerini Koruma Antlamasn Romada imzalad. 27Kasm1950: Korede Kunuri Sava diye adlandrlan, ok kanl arpmalar balad ve gnlerce srd. Trk Tugay, kendisinden sayca stn dman kuvvetlerinin geceli gndzl gnlk ar taarruzuna ramen, bulunduu hattan ekilmedi ve Mttefik 8.ordusunun geri ekilebilmesini salad. Tugaymz, Kunuri Savanda, 237 ehit, 387 yaral ve 201 kayp vermitir. 12Aralk1950: CHP merkez binas, hazine mal oldu.

1951
12Ocak1951: Korede yaralanan askerlerimiz, Tokyodan yurda hareket etti. 21Ocak1951: Ankaraya, ilk Kore hasta ve yaral kafilesi geldi. 5Mart 1951: Atatrk heykeline yaplan saldry knamak iin, Krehirde byk bir protesto mitingi dzenlendi. 8Mart 1951: Babakan Adnan Menderes istifa etti. Hkmeti kurmakla tekrar Menderes grevlendirildi. 9Mart 1951: Menderes, 2. Kabinesini kurdu. 2Nisan1951: 2. Menderes Kabinesi, 50ye kar 345 oyla gvenoyu ald. 1Temmuz1951: Atatrkn heykel ve bstlerine kar yaplan saldrlar knamak iin, yurdun eitli yerlerinde protesto mitingleri yapld. 25Temmuz1951: Atatrk aleyhine ilenen sular hakknda kanun kabul edildi. 1Austos1951: Yabanc sermayeyi tevik kanunu kabul edildi. 6Austos1951: CHPnin Halkevleri yoluyla tasarrufuna geirdii mallarn hazineye geri verilmesine dair kanunun grmeleri esnasnda, CHPliler, CHPnin mallaryla ilgili

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

359 / 1404

grlerini belirttikten sonra salonu terk ettiler. Kanun teklifi, DPlilerin oylaryla kabul edildi. 8Austos1951: Halkevleri kapatld. 20Eyll1951: Trkiye, Kuzey Atlantik Pakt (NATO)na kabul edildi. 17Ekim1951: Trkiyenin, NATOya katlmasyla ilgili protokol Londrada imzaland. 4Kasm1951: lkokullarda din dersi, ders programna alnd. 26Aralk1951: nn, CHP Byk Kurultaynda konutu: ... Biz bir yldan beri eit olmayan vastalarla iktidarn karsnda varlk mcadelesi iindeyiz.

1952
18ubat1952: Trkiye, NATOya resmen katld. 4Mart 1952: Amerikan Genel Kurmay Bakan (daha sonra Bakan olacak olan) Eisenhower Ankaraya geldi. 12Nisan1952: Trk Devrim Ocaklar kuruldu. 16Haziran1952: Trkiyeye girmeleri yasak olan Osmanl Hanedan yelerinin, baz artlarla yurda girebilmelerine dair kanun kabul edildi. 27Eyll1952: nn, Bursada konutu: Mstakil mahkeme, mstakil yarg mefhumu bugn vatann en nde gelen konularndan biridir. 11Ekim1952: CHP bir bildiri yaynlad: ... Muhalefet kanunlar iinde yapmaya hakk olduu grevini yerine getirmekten fiilen men edilmitir. 22Kasm1952: Gazeteci Ahmet Emin Yalmana, Malatyada suikast yapld. Yalman, yara almadan kurtuldu. 24Aralk1952: z Trke kelimelerle meydana getirilmi olan 10 Ocak 1945 tarihli Anayasa, Prof. Fuat Kprl ve 23 arkadann teklifi ile kaldrld ve 20 Nisan 1924 tarihli Anayasa tekrar yrrle girdi. CHP, aleyhte oy kulland.

1953
21Ocak1953: Petrollerimizin iletilmesiyle ilgili olarak ilk anlama bir Amerikan irketiyle yapld. 22Ocak1953: Trkiye Milliyetiler Dernei kapatld. 28ubat1953: Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda l dostluk antlamas Ankarada imzaland.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

360 / 1404

4Nisan1953: Dumlupnar Denizalts, NATO tatbikatndan dnerken anakkale Boaznda Naboland adl sve gemisiyle arparak batt. Btn abalara ramen geminin batt yerin derin ve akntl olmasndan dolay kurtarma an taklamad ve 88 denizcimiz ehit oldu. 6Nisan1953: Menderes, Kabinesinde baz deiiklikler yapt. 24Nisan1953: NATO Konseyi, Balkan Paktn onaylad. 18Mays1953: TBMM, Balkan Paktn oybirlii ile onaylad. 28Mays1953: Korede iddetli arpmalar meydana geldi, Trk Tugay 155 ehit verdi. 10Haziran1953: Sovyetler Birlii nota vererek, iki lke ilikilerindeki gerginlii hafifletmek teklifinde bulundu. 21Temmuz1953: Profesrlerin politika ile uramalarn yasaklayan kanun kabul edildi. 1Austos1953: Sovyetler, Mttefik lke Filolarnn stanbula yaptklar ziyaretlerden rahatszln dile getirdii bir nota verdi. 24Austos1953: Amerika Bakan Eisenhowern beyanat: Koredeki dier Birlemi Milletler askerlerinin yannda Trk Tugaynn elde ettii baarlar, Trkiyenin fevkalade sava kabiliyetini ve hr dnyann yannda daima yer almak azminde olduunu ispat etmitir. 19Ekim1953:167 komnistin yarglanmasna baland. 10Kasm1953: Atatrkn naa, 15. lm Yldnmnde Etnografya Mzesindeki kabrinden alnarak Antkabirdeki ebedi istirahatgahna defnedildi. 9Aralk1953: CHPnin mallarnn Hazineye devredilmesine dair kanun teklifi Meclis Genel Kuruluna geldi. 10Aralk1953: CHPnin bildirisi: ... CHP, kendisini bir mal ve mlk davas karsnda deil, bir rejim davas karsnda grmektedir. Maruz kaldmz bu muameleyi seim mcadelesinin meru olmayan bir tertibi saydmz yksek sesle bildiririz. 14Aralk1953: CHPnin haksz iktisaplarnn Hazineye devri hakkndaki tasarnn grmeleri esnasnda nn bir konuma yapt: ... Sulular gibi telanz nedir Iktan m korkuyorsunuz? Arkadalar, Trk geleneklerinde fikir sahibi bir kii 400 kiiye kar fikrini syler. Trk adetinde 400 babayiit bir kiiye hcum etmez daha sonra CHPliler Meclis salonunu terk ettiler. Tasar 5e kar 341 oyla kanunlat. 19Aralk1953: CHPnin yeni genel merkezi Ankarada trenle ald.

1954
17Ocak1954: Cumhurbakan Bayar, Amerika Bakan Eisenhowern davetlisi Amerikaya gitti. olarak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

361 / 1404

18Ocak1954: Yabanc Sermayeyi tevik kanunu kabul edildi. 27Ocak1954: Ky Enstitleri kaldrld. Millet Partisi kendini feshetti. 28Ocak1954: Bayarn ABD gezisi srasnda, Bakan Eisenhowern konumas: ... Dnyann en etin mdafilerinden biri olan Trk Milletini selamlyoruz... Trkiyenin tek bir kuakta meydana gelen gelimesi, zamanmzn harikalarndan biridir. 29Ocak1954: Bayar, Amerikan Kongresinde bir konuma yapt. 17ubat1954: Seim Kanununda yaplan deiiklik kabul edildi. 12Mart 1954: TBMMde, seimlerin yenilenmesi oybirlii ile kabul edildi. 13Nisan1954: nn, stanbulda konutu: ... ok iyi idare edilen bir emniyet iinde muhalefet grevimize devam ediyoruz. Bizi bir uradmz yere bir daha uratmyorlar. 15Nisan1954: Yugoslav Devlet Bakan Mareal Tito, Trkiyeye geldi. 2Mays1954: Genel Seimler yapld. DP: 404, CHP: 30, CMP: 5, Bamsz: 7 Milletvekili kazand. CHPnin Hazineye devredilen eski binas Talebe Federasyonununhizmetine verildi. 14Mays1954: TBMM topland, stanbul Milletvekili Celal Bayar, 486 oyla yeniden Cumhurbakanlna seildi. Menderes, Kabineyi kurmakla grevlendirildi. 17Mays1954: Menderes, 3. Kabinesini aklad. Menderes Kabinesi, 27ye kar 491 oyla gvenoyu ald. 23Eyll1954: Gazeteci Hseyin Cahit Yaln, 26 ay hapse mahkum oldu. 3Ekim1954: Darende Hidroelektrik Santrali hizmete ald. 13Kasm1954: CHP, basn hrriyeti, hakim teminat, muhtar seimleri, hayat pahall ve ekonomik zorluklarla ilgili bir bildiri yaynlad. 24Kasm1954: Ktahya eker Fabrikas hizmete ald. 3Aralk1954: nn, Hseyin Cahit Yaln skdar Cezaevinde ziyaret etti. 15Aralk1954: Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl kuruldu.

1955
24ubat1955: Badatta Trkiye ile Irak arasnda karlkl ibirlii antlamas (CENTO) imzaland. Pakta daha sonra ngiltere, Pakistan ve randa katld. ABDde gzlemci gnderdi. 18Mart 1955: Bayar, Hseyin Cahit Yalnn cezasn affetti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

362 / 1404

30Mart 1955: ngiltere, CENTOya katld. 1Nisan1955: Kbrsta EOKA terr rgt faaliyetlerine balad. 5Mays1955: Pakistan, CENTOya katlacan ilan etti. 22Mays1955: TBMMde, nnnn ... Babakan durduracak hibir kuvvet kalmamtr demesi zerine, Menderes ile nn arasnda sert tartmalar oldu. 11Temmuz1955: Yunanistana, son zamanlarda Kbrsta meydana gelen Trklere ynelik iddet olaylar nedeniyle ilk nota verildi. 18Austos1955: TBMMnin manevi ahsiyetine hakaret iddiasyla 1 yl hapis cezasyla 4 ay Bursada oturmaya mahkum edilen CHP Genel Sekreteri Kasm Glek cezaevinden tahliye edildi. 23Austos1955: Kbrsta garantr lke konumunda bulunan ngiltereye, meydana gelen olaylar zerine ilk nota verildi. 29Austos1955: Kbrs Konferans Londrada topland. 4Eyll1955: Londrada bulunan Trk vatandalar, Kbrs iin miting yaptlar. 6Eyll1955: 6/7Eyll olaylar. Selanikte Atatrkn evine bomba atld haberi stanbul, zmir ve Ankarada iddetli protestolarla knanmaya baland. Protesto gsterileri ksa zaman iinde, gayrimslimlerin iyeri ve evlerine kar tahrip ve yamacla dnt. Olaylarn nnn alnamamas zerine, bu ehirde de skynetim ilan edildi. Selanikte byle bir saldrnn olmad aklanmasna ramen, yamaclar durdurmak mmkn olmad. 7Eyll1955: Gayrimslimlere kar balayan tepkiler, dier ehirlere de srad, olaylar ok g yattrlabildi. TBMM olaanst topland. 9Eyll1955: stanbulda , Ankara ve zmirde birer askeri mahkeme kuruldu. 10Eyll1955: ileri Bakan Namk Gedik istifa elli. 12Eyll1955: TBMM skynetimi 6 ay uzatt. 12Ekim1955: Basna ispat hakk verilmesini isteyen 19 Milletvekili, DP Yksek Haysiyet Divanna verildi. 9 Milletvekili DPden ihra edildi, dier 10 Milletvekili ise istifa etti. 24Ekim1955: Bayndrlk Bakan Muammer avuolu 6/7 Eyll olaylarnda uradklar kayplar dolaysyla, zmirdeki Yunan Konsolosluuna, resmi tarziye yerine gemek zere Hkmet adna Yunan Bayra ekti. 29Kasm1955: Menderes istifa etti. Bayar, Hkmeti kurmakla tekrar Menderesi grevlendirdi. 8Aralk1955: 4.menderes Kabinesi kuruldu. 58e kar 398 oyla gvenoyu ald.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

363 / 1404

17Aralk1955: 6/7Eyll olaylarndan sonra stanbul, zmir ve Ankarada skynetim, Ankara ve zmirde kaldrld. 20Aralk1955: Hrriyet Partisi kuruldu.

srdrlen

1956
23ubat1956: Mecliste, Emin Kalafatn, nnnn 6/7 Eyll olaylarndan sz etmesinin vatanperverlikle badamadn sylemesi zerine olaylar kt. nn, Geen hafta szm geri almtm, bu defa almayacam dedi. CHP topluca salonu terketti. 1Mays1956:6/7Eyll olaylarnda zarar grenlere tazminatlar denmeye baland. 17Haziran1956: TBMMnin manevi ahsiyetine hakaret iddiasyla 1 yl hapis cezasyla 4 ay Bursada oturmaya mahkum edilen CHP Genel Sekreteri Kasm Glek, cezasn tamamlayarak Ankaraya geldi. 27Haziran1956: Toplant ve gsteri yryleri kanunu grmelerinde, lnn: Aramzdaki fark bilelim. Biz mutlakyetten bugne geldik, siz bugnden mutlakyete gidiyorsunuz. dedi. Muhalefet topluca salonu terk etti. Tasar DPlilerin oylaryla yasalat. 8Temmuz1956: Muhalefet Liderleri, nn, Karaosmanolu ve Blkba mterek bir tebli yaynlad. - ABD Bakan Yardmcs Nixon (daha sonra Bakan olacaktr), resmi ziyarette bulunmak zere Trkiyeye geldi. 13Austos1956: Bakanlar Kurulunca, ortaokullarda din dersi okutulmasna karar verildi.

1957
1Temmuz1957:30 Haziran 1954 tarihinde ile yaplan Krehir yeniden il yapld. 2Temmuz1957: Osman Blkba tutukland. 7Eyll1957: DP kurucularndan Prof. Fuat Kprl partisinden istifa etti. 11Eyll1957: TBMMde seimlerin yenilenmesi kabul edildi. 27Ekim1957: Genel Seimler yapld. DP: 419, CHP: 173, CMP: 4, HP: 2,Bamsz: 2 Milletvekili kazand. 1Kasm1957: TBMM, 11. Dnem almalarna balad. stanbul Milletvekili Celal Bayar 413 oyla, 3. defa Cumhurbakanlna seildi. Kabineyi kurmakla Adnan Menderes grevlendirildi. 4Aralk1957: 5.Menderes Kabinesi 133e kar 403 oyla gvenoyu ald. 28Kasm1957: Hrriyet Partisi fesih karar ald. CHP ile g birliine karar verildi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

364 / 1404

1958
16Ocak1958: stanbulda 9 Subay tutukland. 9 Subay Olay olarak adlandrlr. 19Ocak1958: Milli Savunma Bakan emi Ergin istifa etti. 28Ocak1958: Kbrsta Trklere ynelik iddet olaylar meydana geldi. ngiliz askeri Trklere kar ilk defa silah kulland. 31Ocak1958: TBMM, Kbrsta ngiliz askerlerinin Trklere kar silah kullanmas dolaysyla ngiltereyi knad. 9Nisan1958: CHPnin yayn organ olan Ulus Gazetesi 1 ay sre ile kapatld. 26Mays1958: Tutuklu bulunan 9 Subayn mahkemesine baland. 28Mays1958: Basn sulularnn aff tasars, DPlilerin oyu ile reddedildi. 7Haziran1958: stanbulda Beyazt Meydannda Byk Kbrs mitingi yapld. 14Haziran1958: Trk Hkmeti, ngilterenin Kbrs plann kabul etmedi. 14Temmuz1958: Irak Kral Faysal, Prens Abdlillah ve Babakan Nuri Sait ldrld. 15Temmuz1958: ABD, Lbnana asker kard. 17Temmuz1958: ngiltere, rdne asker kard. 20Temmuz1958: Iraktaki olaylar dolaysyla ksmi seferberlik hazrlklarna baland. 9Austos1958: ngiliz Babakan McMillan gelien son olaylar zerine Trkiyeye geldi. 1Ekim1958: ngilterenin hazrlad ve Trkiyenin kabul etmi olduu, yeni Kbrs plan uygulanmaya baland. Kbrs bunalm, Trkiye ile Yunanistan arasnda daha da younlayor. 3Kasm1958: CHPnin yayn organ Ulus gazetesi 1 ay sre ile tekrar kapatld. 25Kasm1958: 9 subaydan (9 subay olay) 8i beraat etti.

1959
5ubat1959: Trk-Yunan grmeleri Zrihte balad. 17ubat1959: Babakan Menderesi Londraya gtren uak, Gatwick Kasabas yaknlarndadt. 14 kiinin ld kazada Babakan Adnan Menderes kurtuldu. Olayn Trkiyede duyulmas zerine, bir sredir Iktidar ile Muhalefet arasnda sren gerginlik bir anda yerini lml bir ortama brakt. Ancak bu bahar havas srdrlemedi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

365 / 1404

19ubat1959: Kbrs konusunda Londra Antlamas imzaland. Trkiye, ngiltere, Yunanistan, Kbrs Trk ve Rum temsilcileri tarafndan imza edildi. 4Mart 1959: TBMM, Londra Antlamasn, muhalefetin 135 red oyuna karn 347 oy ile kabul etti. 24Nisan1959: nnnn 28 Aralk 1958 tarihinde Ankara l Kongresinde yapt konumadan dolay dokunulmazlnn kaldrlmas istenildi. 1Mays1959: Uakta smet nnnn bana ta atld. 12 kii tutukland. 2Mays1959: zmirde bir sre nce meydana gelen protesto ve gsterilerin yaynlanmas yasakland. 4Mays1959: stanbulda meydana gelen olaylarn yaynlanmas yasakland. nn, zmirde basn toplants dzenledi: ... Seyahatimin nihayetini ok huzurlu idrak ettim. Basnn memleket meselelerine gsterdii ok feyizli ilginin minnettarym. 7Mays1959: Yunanistan Babakan Karamanlis, resmi ziyarette bulunmak iin Trkiyeye geldi. 20Temmuz1959: TBMMde sert tartmalardan sonra ara seimlerin ertelenmesi kabul edildi. 29Temmuz1959: stanbulda 3, Nazillide 1 gazeteci hapse mahkum edildi. 27Eyll1959: CHP Genel Sekreteri Kasm Glek istifa elli. 7Kasm1959: Milletvekili Osman Blkba 10 ay hapse mahkum oldu. 18Kasm1959: Yksek slam Enstits, stanbulda geici olarak mam Hatip Okulunda retime balad. 6Aralk1959: Amerika Bakan Eisenhower resmi ziyarette bulunmak zere Trkiyeye geldi. 16Aralk1959: Vatan Gazetesi 1 ay sre ile kapatld.

1960
25ubat1960: CHPden Cemil Sait Barlas, 10 ay hapse mahkum oldu. 26ubat1960: Hkmet, nnnn dier birka milletvekili ile birlikte dokunulmazlnn kaldrlmasn istedi. 7Mart 1960: Gazeteci Ahmet Emin Yalman, 15 ay 16 gnlk mahkumiyetini ekmek zere cezaevine girdi. 2Nisan1960: nnnn Kayseri gezisinde olaylar kt.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

366 / 1404

5Nisan1960: CHP Meclis Grubu, yaynlad bildiriyle, son olaylar zerinde durarak, yurdun selameti bakmndan seimlerin bir an nce yaplmasn istedi. 7Nisan1960: Babakan Menderes Parti Grubunda konutu: Memleket bugn kabili idare olmaktan kmtr. ler oktan laka olmutur. Adliye ilemez hale gelmi, idare aciz dmtr... 15Nisan 1960: Gazeteci Ahmet Emin Yalman, salk durumundan tr tahliye edildi. 18Nisan 1960: DP Bursa Milletvekili Mazlum Kayalar ve Denizli Milletvekili Baha Akitin, CHPnin ykc, gayri meru ve kanun d faaliyetlerinin memleket sathnda cereyan tarz ve bunlarn mahiyetlerinin nelerden ibaret olduunu tahrik, tespit ve memleketin her tarafnda yaygn bir halde grlen kanun d siyasi faaliyetlerin muhtelif sebeplerine intikal etmek, matbuat meseleleriyle adli ve idari mevzuatn ne suretle tatbik edilmekte olduunu tetkik eylemek zere Meclis tahkikat almasn isteyen nergeleri kabul edildi. nergenin grlmesi esnasnda Mecliste sert tartmalar yaand. nn Biz demokratik rejimi kurduk. Bu demokratik rejimi, istikametinden ayrp bask rejimi haline getirmek tehlikeli bir eydir. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam dedi. 27Nisan1960: Tahkikat Encmeni Salahiyet Kanunu, uzun ve etin tartmalardan sonra kabul edildi. 12 CHP Milletvekili 3-6 celse karma cezas ald. CHP Lideri nn, 12 celse karma cezasna arptrld. Meclis grmelerinin yaynlanmas yasakland. 28Nisan1960: stanbul ve Ankarada meydana gelen olaylar zerine iki ehirde de skynetim ilan edildi. stanbul niversitesinde, DP aleyhinde gsteri yapld. 29Nisan1960: Ankara ve stanbul niversiteleri bir ay sre ile kapatld. 1Mays1960: stanbulda bir gnlk, gndz sokaa kma yasa kondu. 2Mays1960: NATO Bakanlar Konseyi, stanbulda topland. Protesto gsterileri yapld. 3Mays1960: Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel, yazl olarak hkmeti uyarmak istedi. (mektup darbeden sonra aklanmtr.) 5Mays1960: Ankarada Kzlayda, Cumhurbakan, Meclis Bakan ve Babakannda bulunduu bir ortamda, gsteriler ve protestolar dzenlendi. 6Mays1960: Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel grevinden izinli olarak ayrld. Grselin en kk birliklere kadar ulatrlan telsiz mesaj: K K. Komutanlndan izinli olarak ayrlyorum. Btn arkadalarma veda ederim. Sizlere son szlerim u olacaktr: Her eye ramen ordunun ve tadnz niformann erefini daima yksek tutunuz. Bu sralarda memlekette esen hrsl politika havasnn zararl tesirlerinden kendinizi korumasn biliniz. Ne pahasna olursa olsun, politikadan katiyen uzak kalnz. Bu szlerim, erefli ordunun, kudreti ve memleketin kaderi iin hayati ehemmiyete haizdir. Btn gayretinizi memleket mdafaas iin lazm olan kudretinizi artrmaa ve onu en yksek dereceye karmaa hasrediniz. Sizlere inanyor, son erden byk kumandana kadar cmlenizi derin sayg ve sevgi hissi ile selamlyorum. 21Mays1960: Harp Okulu rencileri Ankarada, iktidar partisi aleyhinde sessiz bir yry yaptlar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

367 / 1404

25Mays1960: Meclis, 20 Haziran 1960 tarihine kadar tatil edildi. Bugnk birleimdeki konumalarn yaynlanmas yasakland. 27Mays 1960: 27MAYISDarbesi. Trk Silahl Kuvvetleri idareyi eline ald. Meclis feshedildi. Yeni anayasa ve demokratik messeselerin kurulmas hazrlna balanld. 28Mays1960: Cumhurbakan Celal Bayar istifa etti.1. Milli Birlik Komitesi Kabinesi akland. Kabinede 3 asker ve 14 sivil yer ald. Prof. Sddk Sami Onar Bakanl'nda toplanan Profesrler Kurulu '27 Mays'n meru olduu hakknda rapor verdi. 30Mays1960: DP ileri Bakan Dr. Namk Gedik, tutuklu bulunduu Harp Okulu'nda pencereden atlayarak intihar etti. 1Haziran1960: nn, Ankara'da yapt basn toplantsnda, 'Ordunun harekatndan haberdar olmadn' belirtti. 12Haziran1960: htilali gerekletiren st rtbeli subaylarn oluturduu 'Milli Birlik Komitesi'nin 1 sayl kanunu ile Anayasa'nn baz maddeleri kaldrld ve bu suretle TBMM feshedildi. TBMM'nin btn hak ve yetkileri, Geici Anayasa gereince Milli Birlik Komitesi'ne devredildi. Milli Birlik Komitesi yelerinin adlar akland. 21Haziran1960: Milli Birlik Komitesi, TBMM binasnda almalarna balad. 22Haziran1960: Emekli Oramiral Fahri Korutrk, Trkiye'nin Moskova Bykeliliine atand. 24Haziran1960: MBK yeleri trenle yemin ettiler. 30Haziran1960: Geici Anayasa'nn 6. Maddesine gre MBK tarafndan seilen 1 Bakan ve 30 yeden meydana gelen 'Yksek Soruturma Kurulu' topland. 4Temmuz1960: Siyasi partilerin, tara tekilatlar kapatld. 12Temmuz1960: Celal Bayar, vatana ihanet suundan Yce Divan'a sevk edildi. 24Temmuz1960: Basn Ahlak Yasas yrrle girdi. 3Austos1960: 235 general ve amiral emekliye sevk edildi. Bu olay 'Eminsular' adyla anlr. 12Austos1960: MBK'nin kabul ettii kanunla, MBK'nin kard kanunlarn geici olmad kabul edildi. Kanundan geici kelimesi kartld. 15Austos1960: Zrih ve Londra Antlamalar'na dayanlarak Kbrs Cumhuriyeti kuruldu. Kbrs'n Cumhurbakan Rum, Yardmcs Trk olacakt. 16Austos1960: Antlamalar gereince bir Trk Alay byk bir trenle Kbrs'a kt. 82 yl sonra ilk defa Trk askeri Kbrs'a ayak basyordu. 25Austos1960: MBK 10 Bakan grevinden azletti. 2. MBK Hkmeti kuruldu.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

368 / 1404

11Eyll1960: MBK yesi ve Ankara Valisi Gen. rfan Batu, stanbul-Ankara yolunda trafik kazasnda ld. 26Eyll1960: Celal Bayar, tutuklu bulunduu Yassada'da, bel kemeriyle intihara teebbs etti. 29Eyll1960: Demokrat Parti, mahkeme kararyla kapatld. 7Ekim1960: Yksek Adalet Divan yeleri Ankara'dan ayrlarak Heybeliada'ya yerletiler. 14Ekim1960: Yassada durumalar balad. 587 sank ve 1063 tank dinlendi. Divan kararlarna gre 15 kii lm cezasna, 31 kii mebbet hapis cezasna, 418 kii eitli cezalara arptrld. 123 kii beraat etti. MBK 15 lm cezasndan 4'n onaylad. Bayar'n cezas ya haddinden dolay mebbet hapse evrildi. 3 lm cezas infaz edildi. Dier 12 lm cezas ise mebbet hapse evrildi. 27Ekim1960: niversite retim yelerinin affna ve yer deitirilmelerine dair kanun kabul edildi. Sonradan 147'ler olarak adlandrlacak olan 147 retim yesi (profesr, doent, asistan) grevlerinden uzaklatrld. 9Kasm1960: Emekliye ayrlan subaylarn, istekleri halinde retmenlie atanabilmelerine dair kanun kabul edildi. 14Kasm1960: 14 MBK yesinin grevlerinden affna dair kanun kabul edildi. 15Kasm1960: MBK, 'Dileri Bakanl Kuruluu' hakkndaki kanuna ek olarak kabul ettii kanunla, Dileri d tekilatnda 14 Mavirlik kurdu ve Komitedeki grevlerinden alnan 14 ye, en az 2 yl yurda dnmemek zere bu Mavirliklere atand. Bu kiiler on drtler olarak da adlandrlrlar. 4Aralk1960: Bir sredir hasta olan Bakan Grsel'in rahatszl artt. 14Aralk1960: stanbul Boaz'nda Yugoslav ve Yunan bandral iki tanker arpt. stanbul, byk bir tehlike atlatt. 19Aralk1960: skenderun'da Atatrk Ant saldrya urad. 30Aralk1960: CHP, aralarnda nn'nnde olduu 49 'Kurucu Meclis' yesini seti.

1961
3Ocak1961: Ordu Yardmlama Kurumu (OYAK) kurulu kanunu kabul edildi. 4Ocak1961: Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu kabul edildi. Yeni Kabinenin kurulabilmesi iin btn Bakanlar istifa etti. 5Ocak1961: Cemal Grsel, 6 yeni Bakan alarak 3. Kabinesini kurdu. 6Ocak1961: Kurucu Meclis almalarna balad.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

369 / 1404

14Ocak1961: Memleketi Cumhuriyet Partisi kuruldu. 11ubat1961: Yeni partiler kuruldu. Adalet Partisi, Cumhuriyeti Mesleki Islahat Partisi alma Partisi, Memleketi Parti, Mutedil Liberal Parti, Trkiye i Partisi. 13ubat1961: Yeni Trkiye Partisi ve Dstur Partisi kuruldu. 6Mart 1961: ngiltere Kraliesi 2. Elizabeth, Trkiye'ye resmi bir ziyarette bulundu. 1Nisan1961: Siyasi faaliyete izin verildi. 6Nisan1961: Temsilciler Meclisi'nde, subay ve astsubaylarn oy kullanmalar kabul edildi. 24Mays1961: Ankara ve stanbul'da yrrlkte bulunan skynetim uzatld. 25Mays1961: Yeni seim kanunu kabul edildi. 27Mays1961: Yeni Anayasa (1961 Anayasa's olarak adlandrlr), Kurucu Meclis'te 2 red oyuna karlk 260 oyla kabul edildi. 10Temmuz1961: kuruldu. Milli Eitim Bakanl'na bal olarak 'Din leri Genel Mdrl'

21Temmuz1961: Kurucu Meclis seimlerin 15 Ekim 1961 tarihinde yaplmasna karar verdi. 1Austos1961: Yassada durumalar sona erdi. 24Austos1961: 15. CHP Kurultay Ankara'da topland. nn: "... Sabah erken kalkan babayiitlerin Kurultay basmalarn asla kabul etmiyorum." dedi. 3Eyll1961: Bakan Grsel'in Bakanlnda toplanan parti bakanlar, yaplacak Milletvekili seimlerinde, 27 Mays' zedelememek, 'Eminsular' konusunu dememek, DP'yi methetmemek konusunda bir antlama imzaladlar. 15Eyll1961: Yassada Yksek Adalet Divan kararlar akland. 15 Sank lm cezasna arptrld. Dier sanklar eitli cezalara arptrldlar.lm cezasna arptrlanlar: Celal Bayar Adnan Menderes Fatin Rt Zorlu Hasan Polatkan Refik Koraltan Agah Erozan brahim Kirazolu Ahmet Hamdi Sancar Nusret Kiriiolu Bahadr Dlger Emin Kalafat Baha Akit Osman Kvrakolu Zeki Erataman

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

370 / 1404

Rt Erdelhun -Yksek Adalet Divan'nca verilen lm cezalarndan, Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan'n lm cezalar MBK Tarafndan onayland. Eski Cumhurbakan Celal Bayar, 65 yan bitirdii iin cezas mebbet hapse evrildi, dier lm cezalar ise Milli Birlik Komitesi tarafndan mebbet hapse evrildi. 16Eyll1961: Eski Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Eski Maliye Bakan Hasan Polatkan hakknda verilen lm cezalar mral Adas'nda infaz edildi. 17Eyll1961: Eski Babakan Adnan Menderes hakknda verilen lm cezas mral Adas'nda infaz edildi. 15Ekim1961: Genel seimler yapld.
Adalet Partisi (AP) : 158Milletvekili 70 Senatr Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) : 173 " 36 " Yeni Trkiye Partisi (YTP) : 65 " 28 " Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP): 54 " 16 "

25Ekim1961: Darbeden 17 ay sonra TBMM, Devlet Bakan Orgeneral Cemal Grsel tarafndan ald. 26Ekim1961 : Org. Cemal Grsel, 607 oyun 434'n alarak Cumhurbakanl'na seildi. Suat Hayri rgpl, Senato Bakan, Fuat Sirmen TBMM Bakan seildiler. 10Kasm1961 : CHP Genel Bakan smet nn Hkmeti Kurmakla grevlendirildi. Cumhurbakan Grsel: "... inde bulunduumuz g artlar zmleyecek birine grev verdim." dedi. 20Kasm1961 : nn, CHP-AP Koalisyon Hkmeti'ni kurdu. 2Aralk1961 : 8. nn Kabinesi, 4 red, 78 ekimser oya karn 269 oyla gvenoyu ald. 23Aralk1961 : Babakan nn yapt konumasnda: "... Af, Hkmet programna alnmtr. Barda taracak bir damla daha koymayacam. Bu durumda herkesin bana yardm etmesi lazmdr. Bardaklar doldurulmutur. Taramam. Bir damla daha ilave edemem. Huzuru behemehal getireceiz. Btn snflarn huzur iinde yaamas lazmdr." dedi.

1962
1Ocak1962: DP dneminde Bayndrlk ve Milli Eitim Bakanlklar grevinde bulunan Tevfik leri (Doumu: 1911) ld. Cenaze treninde olaylar kt. 18Ocak1962: 147'lerin niversitelere dnmelerine niversitelerdeki grevlerinden uzaklatrlmlard. izin verildi. Darbeden sonra

26Ocak1962: General Stk Ulay, tabi senatrlkten ekildi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

371 / 1404

1ubat1962: Babakan nn konuma yapt: "... Ak konuacam. Bir yandan yarn, bir ikinci ihtilalin olaca rzgar, bir yandan 27 Mays'n intikam alnmaya allyor, havas estiriliyor. Herkes her sabah gazetesini atnda yeni bir endie ile karlayor. Bu yzden vatandan siniri bozuluyor... Hkmet yannzdadr, Hkmet kuvvetlidir ve salamdr. Trkiye'de hibir maceraya yer yoktur ve olmayacaktr." 14ubat1962: Celal Bayar, tedavi iin Kayseri Cezaevi'nden Ankara'ya getirildi. 3 gn sonra tekrar Kayseri Cezaevi'ne gnderildi. 18ubat1962: nn'nn radyodan Trk Milleti'ne mesaj: "... Trk Silahl Kuvvetleri'ne tecavz mahiyetini kayan her davrann kesin bir azimle karsndayz... Hi kimse, hzla gelimeye muhta olan bir milletin kaderi ile oynamaya mezun deildir." 22ubat1962: Ankara'da Harp Okulu Komutan Albay Talat Aydemir ve arkadalar, Hkmet darbesine teebbs ettiler. Olay hemen bastrld. Katlan subaylar emekliye sevk edildi. 23ubat1962: nn: "... Millete byk bir badire atlattk... Bugn dnyaya kar milletiyle, ordusu ile dev kuvvetinde bir Trkiye vardr." dedi. 25Mart 1962: EOKA'clar Kbrs'ta iki camiye bomba attlar. Kbrs'ta, Trklere kar iddet olaylar hzla trmanyor. 22Nisan1962: kabul edildi. Anayasa Mahkemesi'nin kuruluu ve yarglama usulleri hakkndaki kanun

10Mays1962: Asker kiiler tarafndan 22-23 ubat 1962 olaylar dolaysyla veya daha evvel bu olaylara esas tekil edebilecek mahiyette ilenen fiil ve hareketler iin ceza kovuturmas yaplmamas hakkndaki kanun kabul edildi. Bu kanunla Talat Aydemir ve arkadalar affedildiler. 22Mays1962: CHP ile AP arasndaki 'Af" tartmas sertleti. nn, AP Genel Bakan Ragp Gmpala'ya, "... Hkmet teblii muvafakatiniz alnarak yaynland. imdi bundan haberiniz yokmu gibi konuuyorsunuz." dedi. 30Mays1962: ekildi. nn, AP'nin af ile ilgili tutumu zerine istifa etti. CHP-AP Koalisyonu

2Haziran1962: nn, yeniden kabineyi kurmakla grevlendirildi. ok etin geen grmelerden sonra CHP-YTP-CKMP Koalisyonu kuruldu. 15Haziran1962: CKMP'den ayrlan Osman Blkba, Millet Partisi'ni kurdu. CKMP'den ayrlan 29 Milletvekili ve senatr'de MP'ye katld. 25Haziran1962: 9. nn Kabinesi (2. Koalisyon Hkmeti) 134 red, 4 ekimser oya karn 259 oyla gvenoyu ald. 24Temmuz1962: Trkiye, Mterek Pazar'a ortak ye kabul edildi. 26Austos1962: ABD Bakan Yardmcs Lindon B. Johnson (daha sonra Bakan seildi) Trkiye'yi ziyaret etti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

372 / 1404

3Eyll1962: 'Eminsular' Ankara'da miting yaptlar. 1Ekim1962: Mebbet hapis cezasna arptrlan DP Eski Bolu Milletvekili Reat Akemsettinolu, hapisten kaarak Yunanistan'a snd. 2Ekim1962: Ankara'da nmayiler oldu. Babakan nn meydana gelen olaylar zerine yapt konumada: "... Esef verici hadiseler olmutur. Bunlarn byk sorumluluu hkmete aittir... Fakat bunlar hkmetin icraatlar deildir. Grevimizi ifa etmeye mecburuz. Emniyeti temin edeceimize gveniyoruz. Vatandalara ilan ediyorum ki, bu trl tecavzlerin hibir faydas yoktur. Olaylara hakimim, hibir ey olmayacaktr." dedi. 11Ekim1962: TBMM'de mterek beyanname yaynland: "... 27 Mays Milli bir devrimdir. Byk Meclis'in mensuplar bizler, bir btn halinde bu meru temele ynelecek her tecavz birlikte karlamaya azimli ve kararlyz." 16Ekim1962: htilal sonrasnda, Anayasa'y ihlal suundan Yksek Adalet Divan'nca mahkum edilenlerin cezalarnn ksmen aff hakkndaki kanun kabul edildi. Kayseri Cezaevi'nde 57 Yassada mahkumu kald. 23Ekim1962: ABD, SSCB'nin Kba'y bir nkleer s haline getirmesini engellemek iin aday abluka altna ald. Trkiye'de ve eitli Devletler'de protesto gsterileri dzenlendi. Babakan nn: "Buhran Trkiye'ye sratmak iin gayretler var... " dedi. 22Kasm1962: Kbrs Cumhurbakan Makarios Trkiye'ye resmi bir ziyarette bulundu. 2Aralk1962: Adalet Partisi'nin 1. Byk Kongresi yapld. Ragp Gmpala yeniden Genel Bakanla seildi. 3Aralk1962: st rtbeli 11 hava subay grevinden alnd. 7Aralk1962: CHP'de huzursuzluk iyice su yzne kt. Kasm Glek, Nihat Erim ve Avni Doan partiden ihra edildiler. 14Aralk1962: 16. CHP Kurultay topland. smet nn yeniden Genel Bakan seildi. 19Aralk1962: Milli Gvenlik Kurulu kurulmasna dair kanun kabul edildi.

1963
3Ocak1963: Kbrs'ta Trk Belediyelerinin lavedilmeleri zerine Hkmet, Cumhurbakan Makarios'a sert bir nota verdi. 12Mart 1963: Adalet Bakanl, Celal Bayar'n salk durumu ili ilgili olarak bir bildiri yaynlad. 13Mart 1963: nn: "... Bayar iin, Hkmet olarak bir ey dnmek, yetkimiz dndadr. Mesele, shhi durumu, muayeneye arz edilmi bir hkmlnn grecei ilemdir."

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

373 / 1404

19Mart 1963: nn, yapt basn toplantsnda, bir soru zerine: "... Hkmet zemin msait olduunda siyasi bir af karmakta kararldr." dedi. 22Mart 1963: Celal Bayar, Kayseri Cezaevi'nden geici olarak tahliye edildi. 24Mart 1963: 27 Mays'a kar yaplan protesto ve gsterileri protesto etmek iin Ankara'da gsteriler dzenlendi. 25Mart 1963: Ankara, stanbul ve eitli ehirlerde gsteriler yapld. 27 Mays'a kar tutum knanyor. 27Mart 1963: Ankara'da Adalet Partisi Genel Merkezi tahrip edildi. 28Mart 1963: Celal Bayar tekrar tutukland. 6Nisan1963: Babakan nn konutu: "... On be gnlk olaylarn siyasi hayatmza ne dersler rettiini gelecekte greceiz, partilerin derlenme, toplanmaktaki gayretlerinin ciddiyet derecesine bu devrede ahit olacaz." 11Nisan1963: 27 Mays gn kutlanmak zere, 'Hrriyet ve Anayasa Bayram' kabul edildi. 21Nisan1963: 'Gen Kemalistler Ordusu' adl bir rgte bal be subay tutukland. 20Mays1963: Talat Aydemir, ikinci defa ihtilal teebbsnde bulundu. Talat Aydemir ile birlikte 103 kii tutukland. 21Mays1963: Ankara, zmir ve stanbul'da skynetim ilan edildi. Babakan nn Cumhuriyet Senatosu'nda 20 Mays gecesi olan olaylar hakknda aklama yapt: "... Trk Silahl Kuvvetleri, Anayasa'y Milletle beraber her trl tecavzden koruyacaktr." dedi. 3Haziran1963: Ankara'da 3 mahkeme kuruldu. 7Haziran1963: htilal sanklarnn, Ankara Mamak Askeri Mahkemesi'nde yarglanmalarna baland. 11Haziran1963: Kabine'den CKMP'li Bakan ekildi. 13Haziran1963: 1459 Harp Okulu rencisinin durumas Ankara'da balad. (htilal teebbs ile ilgili olarak.) 28Haziran1963: Komnist olduklar gerekesiyle 12 kii tutukland. 15Temmuz1963: Grev ve Lokavt kanunu kabul edildi. Sendikalar kanunu kabul edildi. 17Temmuz1963: Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TBTAK) kuruldu. 5Eyll1963: 20 Mays ihtilal teebbsne katlanlar iin Mamak Askeri Mahkemesi kararn aklad. Talat Aydemir ile birlikte 7 kii lm cezasna, 29 kii ise mebbet hapse mahkum oldu.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

374 / 1404

11Eyll1963: 2 Nolu Skynetim Mahkemesi'nde Harp Okulu rencilerinin yarglanmas tamamland. 75 renci eitli cezalara arptrld, 1384 renci beraat etti. 11Ekim1963: Anayasa Mahkemesi, DP ktidar zamannda kartlan 'CHP'ye ait mallarn hazineye devrine' ait kanunu iptal etti. 17Ekim1963: Skynetim, Ankara ve stanbul'da iki ay daha uzatld. 31Ekim1963: 2. Talat Aydemir darbe teebbsnden dolay lm cezas alanlardan; Talat Aydemir, Fethi Grcan, Osman Deniz ve Erol Diner'in cezalar onayland. 17Kasm1963: Mahalli seimler yapld. 42 lde AP, 23 lde CHP kazand. 23Kasm1963: ABD Bakan John F. Kennedy, bir suikast sonucu ldrld. 24Kasm1963: Babakan nn, Kennedy'nin cenaze treninde bulunmak iin Amerika'ya gitti. 27Kasm1963: Babakan nn'nn Amerika'da bulunduu srada Yeni Trkiye Partisi, Koalisyondan ekilme karar ald. 30Kasm1963: Kbrs Anayasas'nda deiiklik yaplmas iin Cumhurbakan Makorios Trk Hkmeti'ne muhtra verdi. 2Aralk1963: Babakan nn yurda dnd. stifasn Cumhurbakan'na sundu. Koalisyonun dald hakkndaki haberi, Amerika'da herkesle beraber duydum..." 14Aralk1963: nn Hkmeti kurmakla tekrar grevlendirildi. 21Aralk1963: Kbrs'ta Trklere ynelik sistemli saldrlar iyice artt. Her Hkmet bunalmnda saldrlar daha da younlamaya balyor. 23Aralk1963: Kbrs'ta 3 Trk EOKA'clar tarafndan ehit edildi. 24Aralk1963: Trk Jetleri Kbrs zerinde utular. Rumlara kar ilk uyar yapld. Babakan nn, TBMM'de konutu: "Bugn Trk uaklar Kbrs'taki mcadele meydanlarna gitmiler, grnmler ve ilk ihtar yapmlardr. Biz her meselede, i hayatmzda olduu gibi d mnasebetlerde de kanun nizamna bal olan bir devlet ve milletiz. Kanun nizam haricinde bir muamele ve tecavz yapmak isteyenlere kar kuvvetlerimiz, irademiz sarslmaz bir surette tesir gsterecektir." 24Aralk1963: Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) kanunu kabul edildi. 25Aralk1963: nn, Bamszlar ile birlikte 10. Kabinesi'ni kurdu. 27Aralk1963: Yurdun eitli yerlerinde Kbrs iin mitingler yapld. 29Aralk1963: nn, Kbrs'tan getirilen yarallar hastanede ziyaret etti. "...

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

375 / 1404

30Aralk1963: Kbrs buhran btn iddetiyle sryor. Gazetecilerin nn'ye ynelttikleri; "izmenizi ne zaman giyeceksiniz?" sorusuna karlk nn: " izmem yok, aklm var!.." dedi.

1964
4Ocak1964: nn'nn 10. ve son kabinesi 175'e kar 225 oyla gvenoyu ald. Kabinede 3 Bamsz Milletvekili bulunuyordu. Ferit Melen, Maliye Bakanl; Blent Ecevit ise alma Bakanl grevlerine getirildi. 15Ocak1964: Kbrs Konferans Londra'da balad. 23Ocak1964: Kbrs'ta Bayraktar Camii tekrar bombaland. EOKA saldrlar btn hzyla devam ediyor. 12ubat1964: Kbrs'ta Trklere ynelik kanl saldrlar oldu. 15ubat1964: Kbrs Konferans'nn baarsz olmas zerine, ngiltere, Birlemi Milletlere bavurdu. 21ubat1964: Babakan smet nn'ye, Mesut Suna adl bir kii tarafndan suikast teebbsnde bulunuldu. 4Mart 1964: Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi 'beli plan' kabul etti. Kbrs'a ay iin milletleraras bar kuvveti gnderilmesine karar verildi. 12Mart 1964: Kbrs'a mdahale iin garantr devletlere 48 saat sre verdik. nn: "... ltimatom verdim. Bir reaksiyon gstermezse kartma yapacam... Sabrediyoruz." 16Mart 1964: TBMM, Kbrs'a gerektiinde mdahalede bulunmak iin nn Hkmetine yetki verdi. Oylamaya katlan 495 yeden, 4' ekimser, 6's red, 485'i olumlu oy kulland. 7Nisan1964: Babakan nn, Kbrs Cumhurbakan Makarios'a mektup gnderdi. Trklere ynelik saldrlar devam ediyor. 5Mays1964: TBMM'de, Kbrs politikas zerine yaplan genel grmede nn: "... Kbrs'taki Trkleri hr yaatmak eref grevimizdir... Aksi bir hal aresine bizi raz etmeye kimsenin gc yetmeyecektir." dedi. 7Mays1964: Trk Karasular 6 deniz miline kartld. 5Haziran1964: Trk Hkmeti'nin Kbrs'a mdahale karar zerine ABD Bakan Lindon B. Johnson'n muhtemel Sovyet mdahalesine ve Amerikan yardmndan alnan silahlarn kullanlmasnn kabul edilemeyeceine dair mektubu: (Bu mektup 13.01.1966 tarihli Senato kararyla kamuoyuna aklanmtr.) 5Haziran1964: Adalet Partisi Genel Bakan Ragp Gmpala (Doumu:1897) ld. 7Haziran1964: Senato ksmi seimleri yapld. AP:31, CHP:19, Bamszlar:1 senatrlk kazandlar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

376 / 1404

9Haziran1964: Babakan nn, Bakan Johnson'n mektubunu cevaplandrd. (Bu mektup, 13.01.1966 tarihli Senato kararyla kamuoyuna aklanmtr.) 19Haziran1964: Bakan Johnson'n davetiyle Amerika'ya hareket etmeden nce Hkmetin Kbrs politikas ile ilgili olarak gvenoyu isteyen nn, 194 aleyhte ve 2 ekimser oya karn 200 lehte oy ald. Ankara ve stanbul'da skynetim 1 ay daha uzatld. 21Haziran1964: Babakan nn, ABD Bakan Johnson'n zel ua ile Amerika'ya hareket etti. 23Haziran1964: Talat Aydemir ve Fethi Grcan haklarndaki lm cezalarnn yerine getirilmesine, Osman Deniz ve Erol Diner haklarndaki lm cezalarnn ise yerine getirilmemesine dair kanun kabul edildi. 24Haziran1964: nn, Washington'dan ayrlrken aklama yapt: "Meselenin glklerini saklamak istemiyoruz. Fakat Amerikallar ile birlikte dn vardmz netice, bu glklerin hallini kolaylatracaktr.... Sava tehlikesi devam ediyor!.. Enosisi kabul ederiz, u artla ki Ada'nn bir ksm Trkiye'ye bir ksm Yunanistan'a verilsin." 27Haziran1964: Fethi Grcan idam edildi. 1Temmuz1964: nn, Amerika dn Fransa'ya da urayarak General de Gaulle ile grt. Trkiye'nin Kbrs politikasn anlatt. 2Temmuz1964: nn yurda dnd. Basn mensuplarna: "yi bir netice ile yurda geldim..." dedi. 5Temmuz1964: 22Mays darbe giriiminin ba Albay Talat Aydemir idam edildi. 16Temmuz1964: Kbrs'ta Rumlar, Girne (St. Hilarion) Kalesini zorlamaya baladlar. Kbrs yeniden kana buland. Trklere ynelik iddetli saldrlar yaplyor. 7Austos1964: Trk Hava Kuvvetlerine bal jetler, Kbrs zerinde ihtar uuu yapt. 8Austos1964: Kbrs'ta Rumlar saldrlarn ve katliamlarn artrnca, jetlerimiz Kbrs zerinde umaya ve askeri hedefleri bombalamaya balad. Bir uamz dt, pilot Yzba Cengiz Topel ehit oldu. 10Austos1964: Sovyetler Birlii Bakan Nikita Kruef, Babakan nn'ye mesaj gndererek itidal tavsiye etti. 27Austos1964: Amerika'nn Kbrs konusunda Trkiye'yi srekli fedakarla zorlamas nedeniyle, Ankara'da ilk kez Amerika aleyhtar gsteri yapld. 28Austos1964: Ankara'da Amerika aleyhtar ikinci miting yapld. 29Austos1964: Ankara, stanbul ve zmir'de Kbrs iin mitingler yapld. 30Austos1964: Hkmet, mitingler dolaysyla zmir Fuarn sresiz kapatt.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

377 / 1404

7Eyll1964: Kbrs Erenky'e helikopter ile yiyecek gnderildi. 30Eyll1964: SSCB ile Kbrs Cumhuriyeti arasnda askeri yardm antlamas imzaland. 5Ekim1964: Hkmet, Kbrs'ta Rumlarn yaratt tehlikeli durum dolaysyla Birlemi Milletler'e bavurdu. 30Ekim1964: Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin, Sovyetlerin gnderdii uakla Moskova'ya gitti. 8Kasm1964: Celal Bayar 6 ay sre ile serbest brakld. 16Kasm1964: Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet Sunay, baz politikaclarn konumalar zerine parti liderlerine ikaz mektubu gndererek; 1-Memleketin iki hasm kampa itilmek istenildiini, 2-Orduyu, halkn karsnda gibi gsterilmeye alldn, 3-Komutan ve subaylarn bu durumdan honutsuz bulunduklarn, belirterek, bunlarn kesin olarak nlenmesini istedi. 22Kasm1964: Cumhurbakan Grsel bakanlnda toplanan liderler, rejimin korunmas konusunda anlatlar. 29Kasm1964: AP 2. Byk Kongresinde Sleyman Demirel 1072 (Bilgi: 552, Arburnu: 39) oy alarak genel bakan seildi. 3Aralk1964: Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay'n baz basn sahipleri ve politikaclar sulayan demeci 'Kim' dergisinde yaynland. 9Aralk1964: Cumhurbakan Cemal Grsel'in, parti liderleriyle yapt toplant ile ilgili bir bildiri yaynland: "... Tarihin hi bir devrinde, hi bir lkede, siyasi partiler, kendilerine vcut veren anayasa rejiminin merutiyetinin istismar edilmesine msaade etmedikleri gibi ve bundan daha vahim olarak, devletin beka ve gven messeselerinin banda olan ordusuna dil uzatlmasn veya uzatlm olduu iddiasn msamaha veya skut ile karlamamlardr..."

1965
4Ocak1965: Sovyetler Birlii Yksek uras Heyeti Bakan Podgorny bakanlnda bir heyet Trkiye'ye geldi. 10Ocak1965: 150 kiilik bir grup, stanbul'da Trkiye i Partisi (TP) idarecilerinin toplantlarn bast. 22Ocak1965: Birleik oy pusulas ile ilgili seim kanunu kabul edildi. 13ubat1965: 1965 yl btesi 197'ye kar 225 oy ile reddedildi. smet nn istifa etti. 16ubat1965: Kabineyi kurmakla Suat Hayri rgpl grevlendirildi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

378 / 1404

4Mart 1965: rgpl Kabinesi 200 red, 1 ekimser oya karn 231 oy ile gvenoyu ald. Sleyman Demirel, Babakan Yardmcs olarak Kabineye girdi. 12Mart 1965: Kozlu'da devam eden grevde, kanl olaylar yaand. 19Mart 1965: Merzifon'da 'Yeni eltek letmesi'nde meydana gelen grizu patlamasnda 69 ii ld. 31Mart 1965: BM tarafndan Kbrs'a arabulucu olarak gnderilen Plaza, Trk gr ve antlamalar aleyhindeki raporunu aklad. 8Nisan1965: Anayasa'y ihlal suundan Yksek Adalet Divan'nca mahkum edilenlerin cezalarnn ksmen aff hakkndaki kanun kabul edildi. Bu kanunla Yassada mahkumlarndan bazlar affedildiler. 23Nisan1965: ngiltere Babakan MacMillan Trkiye'ye geldi. 17Mays1965: SSCB Dileri Bakan Gromiko Trkiye'ye geldi. 1Haziran1965: Atina'da Yunanistan ile ikili grmeler balad. 6Temmuz1965: Milli stihbarat Tekilat (MT) kanunu kabul edildi. 13Temmuz1965: Siyasi Partiler kanunu kabul edildi. 14Temmuz1965: Trk Silahl Kuvvetleri'nde piramidi korumak iin, 40 general ve Amiral emekliye sevk edildi. 9Austos1965: Babakan rgpl Sovyetler Birliine gitti. 17Austos1965: rgpl, Sovyetler'den dnd. "Planmza dahil olan bir ok tesislerimizi Rusya'dan salayacaz..." dedi. 10Ekim1965: Milletvekili seimleri yapld. 23Ekim1965: Adalet Partisi Genel Bakan Sleyman Demirel Kabineyi kurmakla grevlendirildi. 11Kasm1965: 1. Demirel Kabinesi, 172 red, 10 ekimser oya karn 252 oyla gvenoyu ald. 17Aralk1965: Birlemi Milletler Siyasi Komisyonu'nda, Makarios'un Kbrs hakkndaki tezi, 51 ekimser, 6 red oya karn 47 lehte oy ile kabul edildi. Trkiye lehinde oy verenler: ABD, Arnavutluk, Pakistan, ran ve Libya. SSCB ekimser oy kulland. BM'deki delegelerimiz aleyhimizdeki karar zerine salonu terk ettiler. Karar: 1-BM Tekilat'nn eit haklara sahip yesi sfatyla Kbrs Cumhuriyeti, BM Yasasna gre, hkmran ve bamsz bir lkedir ve bu lkeye yabanc mdahalesi kabul edilemez. 2-Btn devletler, BM Yasas ve zellikle bu yasann 2. maddesinin 1. ve 4. paragraflarna uyarak Kbrs Cumhuriyeti'nin hkmranlk, birlik, bamszlk ve toprak btnlne sayg

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

379 / 1404

gstermeye ve bu lkeye herhangi bir mdahalede bulunmaktan imtina gstermeye davet edilir. 3-Gvenlik Konseyi'nin 4 Mart 1964 tarihinde alnan karar gereince bu lkede arabuluculuk grevinin devam ettirilmesi tavsiye edilir. 18Aralk1965: Trkiye, BM'in Kbrs'a mdahalede bulunulmayacana dair kararn kabul etmeyeceini, Londra ve Zrih Antlamalarnn uygulanacan kesin olarak ilan etti. 19Aralk1965: Muhalefet Lideri nn, Kbrs hakkndaki BM kararn: "... Bu byk bir siyasi basiretsizliktir..." diye niteledi. 20Aralk1965: BM'in Kbrs konusundaki karar zerine, yurdun eitli yerlerinde protesto gsterileri yapld. Vatandalar Ankara'da Genel Kurmay'n nnde; "Ordu Kbrs'a..." diye bard. 29Aralk1965: TBMM'de Kbrs hakknda alan genel grme sona erdi. Nihat Erim: "Amerika, komnizmi nleyecei zannyla bu 15.000 Yunan askerinin Ada'ya gitmesine, NATO silahlarnn girmesine gz yummutur. ubat, Mart ve Haziran 1964'de yaplan karma teebbs ciddi teebbslerdi ve teebbsnde karsna Amerika btn gcyle kmtr..." Alparslan Trke, eski ve yeni hkmetleri sulayarak derhal Kbrs'a karma yaplmasn istedi. . Sabri alayangil: "Gemii unutmak ve muhasebeyi, davay zmledikten sonraya brakmak gerekir." 30Aralk1965: Kbrs'taki BM arabulucusu grevinden istifa etti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

380 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

381 / 1404

12 MART 1971 MUHTIRASI


Demokrasiye ynelik tehditlerin banda hi kukusuz dorudan veya dolayl yollarla meru otoriteyi etkisiz klmay veya ortadan kaldrmay hedefleyen darbe veya muhtra teebbsleri yer alr. nsan topluluklarnn ve ynetimlerin cevap arad kadim sorulardan biri sivil-asker ilikilerinin dengeli ve meru otoriteye bal olarak nasl kurulaca ve uygulanacadr. Tarihin farkl dnemlerinde belli grup veya gler ynetimler ele geirme ve kendi istedikleri biimde o mekanizmay ve sreci biimlendirme arzusu tamlardr. Bu nedenledir ki, rnein byk dnr Aristoteles, bir toplumda askerlerin say ve g bakmdan iinde yaad halkla orantl olmas gerektiini, ne lke savunmasn zaafa uratacak bir durumda ne de kendi toplumlarn bask altna alacak bir byklk ve gte olmamalar konusunda hatrlatmalarda bulunmutur. Ynetimlerin gl olduu dnemlerde kurumlar aras g ve otorite ilikilerinin de kamu yararn gzetecek biimde kurulduu, olaand koullarda ise meru otorite dnda aktrlerin g devirdikleri grlmtr. Her ne kadar farkl zamanlarda ve farkl toplumlarda askeri darbeler, muhtralar, anti demokratik ynetimler ve diktatrlkler grlm olsa da, bu tr patolojik durumlarn hangi artlarda ortaya ktna ilikin aratrmalar ve elde edilecek cevaplar tm insanlk iin olduu kadar lkemiz iin de hayati bir nemi haizdir. TBMM Darbeleri Aratrma Komisyonu Trkiyede darbelerin nedenlerini, srelerini, sonularn aratrmak; darbelerin nasl nlenebileceine ilikin incelemelerde bulunmak ve elde ettii bilgi ve bulgular Meclis Genel Kurulunu ve kamuoyunu bilgilendirmek amacyla kurulmutur. Komisyon bnyesinde 27 Mays 1960 darbesi ile 12 Mart 1971 muhtrasn aratrmak zere kurulan alt komisyonumuz darbe giriimlerinin nedenlerini, aktrlerin kendilerini nasl merulatrdklarn, hangi koullarn darbe ve muhtralar iin elverili olduu, darbe ve muhtralar nleme konusunda ne tr yasal, toplumsal, eitsel, sosyal, ekonomik tedbirler alnabilecei gibi hususlar zerinde durmutur. Aratrma erevesinde, kapsaml ariv, belge ve literatr taramalar gerekletirilmi, konu hakknda bilgi sahibi olan ok sayda kiinin tanklna mracaat edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

382 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

383 / 1404

1. 12 Mart Muhtras ncesi Gelimeler


12 Mart ncesi Genel Durum
27 Mays sonrasndaki gelimeler takip edildiinde, lkede, askerin klasndan ktktan sonra, yeniden klasna dnmesinin ne kadar zorlat grlmektedir. Milli Birlik Komitesi iindeki blnme ve sonucunda 14 MBK yesinin ihrac; 21 Ekim Protokol ve 1961 seimlerinin iptali ile yeniden mdahale tasarlar; Talat Aydemir tarafndan giriilen 22 ubat 1962 ve 21 Mays 1963 tarihli darbe teebbsleri, bu tespiti dorulayan gelimelerden bazlardr. Aydemir ilkinde affedilmitir. kincisinde ise TBMMnin kabul ettii 480 Sayl Yasa ile haklarnda lm karar onaylanan Svari Binba Fethi Grcan 26 Haziran 1964 gn ve Kurmay Albay Talat Aydemir 5 Temmuz 1964 gn idam edilmilerdir.852 Dier tutuklularn cezalar 1966da karlan Af Yasas ile ksmen veya tamamen kaldrlmtr. Bununla birlikte mdahale giriimleri srecinde Aydemire destek kan bir ksm tabii senatrlerin (Mucip Atakl, Kadri Kaplan, Muzaffer Yurdakuler, Sezai Okan) ise hibir adli soruturmaya tabii tutulmamtr. Anlardan anlalan; bu kiiler darbe giriimine nce destek vermiler daha sonra da darbenin zor olaca dncesine kaplp bundan vazgemilerdir. Darbe srecinden sonra da makamlar ve konumlar sarslmadan siyasete devam etmeyi srdrmlerdir. Siyasi hayatn bu dnemde dalgal bir seyir izlemesinin temelinde yatan neden istikrarszlktr.853 nnnn 13.12.1964te Parti Meclisinde yapt konumada Sizin bildiiniz iki darbe giriimi var ancak biz on be darbe giriimini daha hazrlk aamasnda engelledik854 szleri dnemin siyasi havasn anlamak iin manidardr. 19611965 yllar arasndaki koalisyon hkmetleri dneminde gndeme getirilen ve 1966da salanan, eski DPlilerin affyla tahliyelerinin, ksa bir mddet sonra bu kez siyasi haklarnn da iadesi tartmalarn yaratmas, yeni mdahale gerekelerinin retilmesine zemin hazrlamtr.855 Dnemin Babakan Sleyman Demirel bu hususta unlar sylemektedir:
Siyasi haklar tartmas var, siyasi haklar 69da iade edilecek ve Cumhurbakan diyor ki Sakn ola bunu imdi yapma. bana diyor. Niye? ok kt haberler alyorum, yapma imdi bunu. Ben kalkp bir yere gidivereyim. imdi ben ne yapaym? Efelik yapp yapsam, bir ey olsa Kardeim biz seni idareci diye
852Cumhuriyet, 853

27.6.1964, s.1.

Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: nnnn Son Babakanl, 1961-1965, stanbul, Bilgi Yaynlar, 2. Bs, 1992, s.36. 14.12.1964, s.1. Anayasann 68nci maddesinin ve deitirilmesi ve geici 11nci maddenin yrrlkten kaldrlmas hakkndaki deiikliin, TP tarafndan esastan iptali iin Anayasa Mahkemesine gtrldn; mahkemenin ise usulden, sz konusu deiiklilik ve ilgay iptal ettii bilgisini veriyor. Konu hakknda Sadettin Bilgiin anlatm iin bkz. Sadettin Bilgi, Hatralar, stanbul: Boazii Yaynlar, 2002, ss.185191.

854Milliyet, 855Bilgi,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

384 / 1404

getirdik oraya. gn sonra olsayd, yani idare etseydin bunu, yani onu diyecek. Bir ey olmasa, yani yapmasam Bak yapamad, korktu. filan. Efelie gelen bir i deil bu. htilal artlarndan sonra bir lkeyi ynetmek gayet zordur ve her istediiniz olmuyor, bugne kretmek lazm. Gene bugne kretmek lazm.856

Demirelin bu szlerine kar Hasan Celal Gzelin cevabna da dikkat ekmek gerekmektedir:
Sayn Demirel, 1969da Celal Bayarn, rahmetli Celal Bayarn siyasi aff iin senatodan gemi kanun tasars nk Hkmet hazrlam ve Meclise gelmi, o srada reniyor, kendi ifadesine gre, Amerikallardan, uradan buradan ki bunlar eer bu kanun karsa mdahale edecekler yani bir darbe ihtimali var. Ben Trkiyeyi darbeden kurtardm. diyor Sayn Demirel. Sayn Demirel unu yapm: Bunu kanun tasarsn geri ekmi. Darbeden byle kurtarm. Hani, mehur apkn kaptan hikyesini bilirsiniz. Gzel kadn, ak deniz, birtakm ahlaksz tekliflerde bulunuyor. Birinci gn, ikinci gn Kadn da yazyormu gnlne bunu. Gnln sonunda ite Kaptan, aka eer kabul etmezsen gemiyi batrrm. dedi. Son sayfas yleymi: Gemiyi kurtardm. Yani Sayn Demirel gemiyi kurtard zaman bile vermi, kurtarm hem de milletin iradesini satm, kurtarm. Byle birisinden darbe konusunda kalkp da ey almanz, affedersiniz, ok zr dilerim ama gr almanz benim ok tuhafma gitti. Hele 28 ubatn faili, plancs, destekisi, koltuk denei olan bir zatn bu ekilde kalkmas, hem de hi sklmadan Yarn sizi de sorgularlar. diye size de tehditte bulunmas gerekten ok tuhaf olmutur.857

1961 Anayasasyla lke, eitli siyasi akmlarn bir nceki dneme kyasla kendilerini daha zgrce ifade edebilecekleri bir dneme girmi bulunuyordu.858 Kukusuz bu durum, lkenin demokrasi geleneinin desteinden mahrum bir ekilde yrmekteydi. lke, d dinamiklerin belirleyiciliinde859 ok partili siyasi hayata gemi ancak iktidar olan partinin bir askeri darbeyle ynetimden uzaklatrlmasna mani olunamamt. 19501960 arasndaki DPli yllarda hkim olan gl yrtme olgusuna verilmi sert tepkinin eseri olarak yeni anayasada; yrtmenin yalnzca yasama organ tarafndan kontrolnn kifayetsizliine tedbir olmak zere, kimi organlar anayasal kurulular haline getirilmi, bu organlarn yrtmenin elini zayflatan yetkilerle tehizi salanmtr.860 Yrtmenin, yasama organndaki gcne paralel olarak iktidar olmasna kar Anayasa Mahkemesi kurulmu, yasamann ihdas edecei anayasaya aykrlk arz edebilecek kanunlarnn hem esastan, hem de usul asndan denetlenmesi yetkisi bu mahkemeye verilmitir.861 Milli Gvenlik Kurulu ilk kez anayasal bir kurulu olarak sistem iinde yerini almtr.862 Bu noktada u tespitin haklln ortaya koymak gerekiyor: Milli Gvenlik Kurulu () sivil otoritenin bir paras deil, aksine askerlerin sivil otoriteyi kontrol edebilmeleri iin donatlm bir aygttr. 863 Milli Gvenlik
856

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

857

Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08]. 1961 Anayasas ile 1982 Anayasasn bu balamda tartan bir eser iin bkz. Blent Tanr, ki Anayasa 19611982, stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. 1986. Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, stanbul: letiim Yaynlar, 2006, s.349 vd. Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2000, s.356. Ali lk Azrak, Trk Anayasa Mahkemesi, HFD, Cilt 28, Say 34 (1962), 649700. Muharrem Balc, MGK ve Demokrasi (Hukuk-Ordu-Siyaset), stanbul: Yneli Yaynlar, 1998.

858

859 860 861 862 863

Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyetinde Rejim ve Asker likisi zerine Bir nceleme, stanbul: z Yaynclk, 1993, s.261.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

385 / 1404

Kurulunun, askeri vesayetin kurumlam ifadesi olduundan bahisle, bu organn neden kaldrlmad konusunda Demirel, unlar sylemektedir:
Bizim siyasette uzun seneler geen mrmzn bir ksmnda biz sizin dndnz kadar gl deiliz nk biz 1971de tek bana hkmeti brakmz, ondan sonraki dnem hep koalisyonlardr ve koalisyonlarda da biz zor dnemler yaamz. Devletin birinci meselesi, devleti slah etmek, dzeltmek deil, birinci meselesi anari olmu, birinci meselesi terr olmu, birinci meselesi gncel meseleler olmu, bizatihi idarenin kendisi olmu. Yani koalisyonlar gelmi, koalisyonlar gitmi hep bu olmu. -drt partiyi bir araya getirip koalisyon kurmuuz, 70li yllar yle. Burada o kadar devletin bnyesine tekabl edecek meseleleri ele almak, dzeltmek, halletmek falan imkn olmamtr. Biz ancak krlan, dkleni topladk. Sonra, 80li yllar, zaten 80li yllarda biz yokuz. 1980 darbesinin yapt en kt eylerden bir tanesi Trkiyede siyasi partileri kapatmak ve siyasetilere on sene yasak getirmektir. Bu, siyasetin damarn kurutmutur. Yani 1983 seimlerine ne Cumhuriyet Halk Partisi ne Adalet Partisi kendi isimleriyle girebilmi deil, hatta onlara yaknlar varsa veto yemi. Ondan sonraki zaman ierisinde toparlanma olabilmi, zaman alm. Yani siyasetin iine srklendii kargaadan kemeketen siyasi partiler kendilerini karabilmek, kurtarabilmek, ayakta durabilmek, yryebilmek iin btn zamanlarn sarf etmiler. Onun iin, sizin dediiniz sualle biz megul olmadk. Yani Mill Gvenlik Kurulunu hibir zaman dnmedik, yani bunu kaldralm, yceltelim, vesaire nk Milli Gvenlik Kurulu ihtilallere kar alnm bir tedbir olarak ortadayd. yle bir tedbirdi: Yani Trkiyede birtakm iler cereyan ediyor, askerin st kademesi bunu bilsin ve tan altna elini soksun ve sivil idare bir ey yapmaya kalkt zaman buna itiraz etmesin, onu salayan bir mekanizma olarak almzdr Mill Gvenlik Kurulunu. Onu dzeltmeyi hi dnmedik.864

Yasama organnn iki meclisli olmas salanarak bir tr akil adamlar ya da gzdeler meclisi olmas hedeflenen Cumhuriyet Senatosu kurulmutur. Krk yan bitiren ve yksek tahsil yapanlardan oluan bu meclisle, yasamann millet meclisi boyutunun kontrol altna alnmas amalanmtr. Cumhuriyet Senatosu, genel seimle gelen 150, Cumhurbakannn atad 15 ve tabi (eski DPlilerce lesiye) senatrlerden oluuyordu.865 Eski Cumhurbakanlar da tabi yeler arasndayd. Sadece Cell Bayar bu haktan mahrum braklmt.866 ki ylda bir, te biri yenilenen senatoda, Cumhurbakannn atad senatrlerde, yksek renim yapma art aranmyordu.867 Bunun yan sra DP iktidar dneminde iktidarn borazan olmakla sulanan devlet radyosu868 ve niversite zerk hale getirilmitir. Netice itibaryla, idarenin yasamadaki etkinlii karsnda, yasama yetkilerinin ift meclis, anayasa mahkemesi ve MGK tarafndan snrlandrlmas hedeflenirken, yrtmenin her trl eylem ve ilemleri yarg denetimine tabi tutuluyordu. DPTnin kuruluu ise devleti sosyalizm denilebilecek nc dnyac bir akmn tesirinde kalan, ihtilale destek veren kimi aydnlarn etkisiyle
864

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Turhan Dilligil, (Sokaktaki Adam), Allahsz Gardiyan, Ankara: Gne Matbaaclk, 1966, s.34.

865 866

Bayar, siyasi haklar iade edildikten sonra kendisine yaplan tabii senatrlk teklifine reddetmi; gerekesini ise yle aklamtr: Tabii senatrlk ve benzeri sfatlarn gerek demokrasi esaslar ile telifini g buluyorum. Bu konuda samimi olarak bal bulunduum gr, dnce ve inancma sadk kalma kararndaym,Milliyet, 5 Temmuz 1974.

867

Orhan Aldkat, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 AnayasasII, stanbul: Hsntabiat Matbaas, 1966, ss.116120. Bkz. Muammer Aksoy, Partizan Radyo ve DP, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1960.

868

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

386 / 1404

gerekletirilmitir.869Hepsinden nemlisi ilerleyen yllarda oka ikyet edilecek ekseriyeti esas alan seim sistemi deitirilerek, ynetimde istikrardan ok temsilde adalet ilkesini gzeten bir seim sistemi benimsenmitir.870 Yeni seim sistemi, temsilde adaleti azam oranda salyordu ancak siyaset arenasnda, blnmeyi de tevik etmitir. Yetmili yllarda Milliyeti Hareket Partisi, Milli Selamet Partisi, Cumhuriyeti Gven Partisi, Demokratik Parti gibi partiler bu sistemin kendilerine salad az sandalyeyle ok tesir etme imknn bulmulardr. rnein MHP, birinci Milliyeti Cephe hkmetinde, 3 sandalyesine karlk iki bakanlkla temsil edilmitir.871 Askeri darbelerin hepsinin bir kefeye konulamayacan belirten Bedii Faik, 27 Mays baka, 12 Martn baka, 12 Eylln ise bambaka mdahaleler olduunu belirtmektedir. Bedii Faikin szleriyle:
27 Mays ne yapmtr? Hkmeti feshetmitir. Yalnz bir ey yapmtr, partileri kapatmamtr. Neden kapatmamtr? nk bir parti daha fazla dayanan tekil ediyordu, Cumhuriyet Halk Partisi. O daha fazla bir dayanakt onun iin, onu da kapatmamtr. Hatta bir ey syleyeyim mi: Demokrat Partiyi 27 Mays hareketi kapatmad, Demokrat Partiyi sulh hukuk mahkemesi kapatt, vaktinde kongresini yapmad diye, vaktinde parti grevlerini ifa etmediler diye mahkeme kapatmtr Birinci darbenin dersini 12 Mart alm gibidir, Meclisi kapatmamtr, herhangi bir parti liderini ieri almamtr. Reisicumhurun seilmesi gibi bir problemi vardr, vesairedir, falandr, onlarn yle byk meselesi olmamtr. Ama Mahir ayan vesaire hareketleri olunca sertlemek zorunda kalmlardr ve ondan sonra mecbur olmulardr nk oraya bir defa girdiniz mi artk burnunuzu karamazsnz. Bundan sonra gelen 12 Eylln ok daha aada olmas lazm geliyor. ne inmitir. Yani 27 Mays u sevideyse, 12 Mart bu seviyededir artk, daha hafiftir o, parlamentoludur, vesairelidir, iyiye gidiyoruz szde, birdenbire 12 Eyllde i deimitir, 12 Eyll birdenbire tekinin de tepesine kmtr.872

1965 Seimleri ve Sonras Balca Gelimeler


1965de Trkiyede yeni bir dneme girilmitir. 10 Ekim 1965 genel seimleri, milli bakiye sistemine gre yaplmtr. 1965 ylnda yaplan genel seimler ncesinde Siyasal Partiler Kanunu ve yeni Seim Kanunu yasalaarak Trkiye'de ilk kez nispi temsil sistemine eklenen "milli bakiye" sistemi uygulanmaya balamtr. Bu, kk partilerin parlamentoda temsilini olanakl klan bir sistemdir. Bylece her bir oyun hesaba katlmas amalanm, seim evrelerinde deerlendirilemeyen oylarn ulusal bir seim evresinde birletirilmesi ngrlmtr.873 27 Mays darbesinden sonra, 1961, 1965, 1969, 1973 ve 1977 seimlerinden sadece 1965 ve 1969 seimlerinden tek bana iktidar olacak meclis aritmetii kmtr. Nitekim 1965 seimleriyle 450 kiilik TBMMde, ald % 52,87lik oy oranyla APnin, salt ounluk olan 226 rakamn ancak 14 sandalyeyle geerek 240 milletvekillii kazanabildii dnldnde, seim sonularyla, temsilde adaletin olabildiince salanrken; ynetimde istikrar salayacak
869 870

Cem Eroul, Anatzeye Giri, Ankara: maj Yaynclk, 1993, s.217 vd. Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul: z Yaynclk, 1995, s.374. 1 Nisan 1975. Bedii Faikin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.3013.15]. Erol Tuncer, Osmanl'dan Gnmze Seimler 1877-1999, Ankara, TESAV Vakf, 2002, s.213-218.

871Milliyet, 872 873

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

387 / 1404

gl hkmetlerin ortaya kmad grlmektedir. Aadaki tabloda 1965 seimleri sonucu oluan parlamento aritmetii gsterilmektedir.
1965 Yl Genel Seim Sonular
PART AP CHP MP YTP TP CKMP Bamsz LDER Sleyman Demirel smet nn Osman Blkba Ekrem Alican Mehmet Ali Aybar Alparslan Trke etin Altan ALDII OY (%) 52,87 28,75 6,26 3,72 2,97 2,24 3,18 MLLETVEKL 240 134 31 19 14 11 1

Kaynak: http://www.konrad.org.tr/secim/ayrinti.php?yil_id=5 (Eriim: 03.10.2012)

Grld gibi, toplam geerli oylarn yarsndan fazlasn alan bir partinin bile mecliste ok az farkla ounluu ele geirmesi, parti ii demokrasinin glenmesini salarken, parti disiplininin tesisini gletirmitir.874 1965 seimlerine giderken CHP siyasal yelpazedeki yerini "Ortann Solu" olarak belirlemitir. Bu nedenle CHP seim ncesinde komnistlikle sulanm, "Ortann Solu Moskova'nn Yolu" diye sloganlar yazlmtr. CHP ise AP'yi gericileri korumak ve dini siyasete alet etmekle sulamtr.875 CHP, Demirel'in mason olduunu da ilemitir. Bunun zerine AP Genel Bakan, locadan mason olmadn gsteren bir belge almak durumunda kalmtr.876 1965 seimlerinin en nemli sonularndan ilki; DPnin devam olarak takdim edilen APnin tek bana iktidara gelmesidir. Dnemin AP lideri Demirel, zamann ruhunu ve partisinin baarsn u cmlelerle zetlemektedir:
Adalet Partisi Avrupann en iyi tekilatlanm, en gl, halka en iyi kenetlenmi partilerinden biriydi, Avrupann, yalnz burann deil. Yani tam bir ktle partisiydi, her eit insann bulunduu bir ktle partisiydi ve Trkiye'nin btn her tarafn kucaklayan bir partiydi, btn insan kucaklayan bir partiydi. erisinde kimseyi incitecek bir ey yoktu; vatandalk kavram ok iyi yerlemi, herkes birbirini kardei sayan bir eyin ierisindeydi; doulusu, batls, vesairesi hepsi bir ocan iindeydiler ve 65 seimlerinde yzde 53 oy aldk. Trkiyede Demokrat Partinin ald yzde 56dan sonra en byk oydur, bu zamana kadar alnmad henz.877

Sz konusu seimlerin en nemli ikinci sonucu ise: Trk solunun TBMMde 14, Cumhuriyet Senatosunda ise 1 sandalye878 kazanarak ilk kez parlamentoya girmi olmasdr. Mecliste; Ali Karc (Adana), Rza Kuas (Ankara), Muzaffer Karan (Denizli),879 Tark Ziya Ekinci (Diyarbakr), Yahya Kanbolat (Hatay), Sadun Aren (stanbul), Mehmet Ali Aybar (stanbul), Cemal Hakk Selek (zmir) Adil Kurtel (Kars), Yunus Koak (Konya), aban Erik (Malatya),
874

Parti disiplini konusundaki teorik yaklamyla gncelliini koruyan u almaya bkz. lter Turan, Parti Disiplini [Kapsam, Tarihe, Tevik Eden Sebepler], FM, Cilt 28, Say 14 (1968), 79102. Ali Gevgilili, Ykseli ve D, 2. Bs, stanbul, Balam Yaynlar, 1987, s.322. Celal Ertu, zmsz Demokrasi, stanbul, Bilgi Yaynevi, 1997, s.107.

875 876 877

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Sadun Aren, TP Olay 19611971, stanbul: Cem Yaynevi, 1993, s.105. 13 Kasm 1960da tasfiye edilen 14ler grubuna dahildir.

878 879

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

388 / 1404

Kemal Nebiolu (Tekirda), Behice Boran (Urfa), Yusuf Ziya Bahadnl (Yozgat). Senatoda ise Fatma Hikmet men (Kocaeli), Trkiye i Partisinin parlamentoya soktuu isimlerdir. lgintir ki; TP listesinden parlamentoya giren bu 15 isimden sendikac, on ikisi ise aydnlardan oluuyordu. Tam anlamyla ii olup ta parlamentoya giren TPli yoktu. Bu durumun Genel Bakan Mehmet Ali Aybar tarafndan dillendirilen eli nasrllar meclise iaryla ne kadar rtt tartmaldr. TPin meclise girii karsnda sol evrelerde ve sadaki tepkiler incelenmeye deer gzkmektedir. Sadaki bir kesime gre; ald oy ve kazand sandalye says dikkate alndnda, Trk solunun gc belli olmutur ve hibir ekilde endieye mahal yoktur. Lakin zellikle yetmili yllar boyunca parlamento d muhalefet olgusunun silahl atmaya dnt esnadaki hasmlamada taraf olan radikal sa cenah asndan durum, endie edilecek boyuttadr. TP, bu kesime gre lkeyi kzl bir ihtilale srklemekle vazifelidir.880 Soldaki tepkiler de iki ana eksen zerinde cereyan ediyordu. Bir grup sol aydna gre sosyalistlerin parlamentoya girmesi son derece nemliydi. Bu yeni vaziyet, senelerdir illegal zeminde mcadele etmek zorunda braklan; bu nedenle dar kadrosu arasnda bile paralanmlk iinde bulunan Trk soluna toparlanma imkn verecek; geni halk kitlelerine ulama olana erevesinde belki de ihtilalsiz, kavgasz bir sosyalizme gei imkn bulunacaktr. TPin meclise girmesiyle birlikte soldaki blnmeler bambaka bir mecraya doru akmaya balamtr. Problemin kaynanda: TPin lke sorunlarnn zmnde yegne mercii olarak parlamentoyu grmesi yatyordu. Parti tznde yer alan zellikle u maddeler birok sol evre tarafndan sosyalizm ynteminden sapma olarak grlyordu: TPin amac, anayasa ve kanunlarn tand hak ve hrriyetlere dayanarak, programnda aklad esaslar gerekletirmektir (madde 2, fkra 1). Halkn oyu ile kanun yolundan iktidara gelen TP, halkn oyunu kaybedince, yine kanun yolundan iktidardan ekilir (madde 3, son fkra).881 19651969 yllar arasnda TPin parlamentoda ortaya koyduu muhalefet, gerekten de etkindir. lkenin tabular arasnda yer alan birok sorun (zellikle Krt meselesi ve Amerikan sleri gibi) meclis krssnden dile getirildii gibi;882 parlamento dnda sergilenen mitingler, ak hava toplantlar, bir sonraki seimler iin umut alamaktadr. Bu arada, seimlerden 1 yl sonra cumhurbakan Cemal Grsel, hastalnn ilerlemesi sonucu grevini yapamaz duruma gelmi; ksa bir mddet sonra ise vefat etmitir. Grselin yerine kim gelecek? Sualinin cevab iktidar partisindedir ve Demirel bu konu hakkndaki kararn nasl verdiini u ekilde aktarmaktadr:
Biz 69u bulduk, 65te tek bamza iktidar olduk, 69u bulduk, 70i bulduk ve ismimizi koyduk ortaya, siyasi parti olarak sylyorum. 60a geldik, 60ta bylece Grsel Cumhurbakan oldu. Ben sonra 65te Babakan oldum. Yalnz, ben 64te Babakan Yardmcsym, Meclise girmeden, parti bakanym, Babakan Yardmcsym. Sonra, 65te seim oldu, seimi biz kazandk, ben Babakan
880 881

lhan Darendeliolu, Trkiyede Komnist Hareketler, stanbul: Toker Yaynlar, 1979, s.499.

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler 19601970 (tartmalar, nedenler, zm nerileri), Ankara: Toplum Yaynlar, 1970, s.101.

882 Genel Bakan Mehmet Ali Aybarn Meclisteki faaliyetleri ve TPin tek senatr Fatma Hikmet menin Cumhuriyet Senatosundaki almalar iin bkz. Mehmet Ali Aybar, 12 Marttan Sonra (meclis konumalar), stanbul: Sinan Yaynlar, 1973. Fatma Hikmet men, Parlamentoda 9 Yl (TP Senatr Olarak 1966-1975 Dnemi Parlamento almalar), Ankara: ark Matbaas, 1976.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

389 / 1404

oldum. 66da Grsel ld. imdi, Cumhurbakan aday aryoruz. Cumhurbakanl hep oldum olas asker meneli insanlarla gelmi, Celal Bey dnda ve o zaman ne yapacaz biz? Biz, bar yapacaz. Bar yaparken o gnk asker nezdinde itibarl olan kii Sunayd. Ben -drt senelik tatbikatta da mlayim bir duruu vard. Biz, Sunay Cumhurbakan seme karar verdik, smet Paaya haber gnderdim Buna raz olur mu? dedim, Olurum. dedi. Onu Cumhurbakan setik, yatt ortalk. Sunay zaten ordunun ierisinde, mill birlikilerin dnda, baka bir grubun da bakanyd.883 O, onlar durduruyordu, baba rol oynuyordu, nemli rol oynamt. Ben, Sunayla aa yukar 1971e kadar altm. Sunay aslnda yle: Yani arbal, ona buna karmayan, icray rahatsz etmeyen, dzgn bir insand.884

2 Haziran 1968'de Senato yenileme seimleri yaplmtr.885 Bu seimler dier seimlere gre ok gergin gemitir. kan olaylarda 15 kii lm, 26s ar 47 kii de yaralanmtr. Olaylar 20 ilde yaanmtr. Isparta arkikaraaata AP ve CHPliler arasndan meydan kavgas kmtr. Bu kavgada 40 kii yaralanmtr. Yine Malatya, Tarsus, Mardin, Hakkari, Amasya, Konya, Afyon gibi illerinde lml tartmalar yaanmtr. Bu kavgalarn ou APli ve CHPli semenler tarafndan kartlmtr.886 Bu durum toplumsal gerginliin boyutlarn gstermesi bakmndan anlamldr.

1969 Seimleri
Katlm orannn % 64,35 olduu barajsz d'Hondt sisteminin uyguland 1969 seimlerinin Trk solu zerinde yaratt hayal krklyla birlikte TPe kar soldan yneltilen eletiriler daha yksek sesle dile getirilmeye baland. Mevcut baarszln sebeplerini tehis etme ynnde balatlan tartmalarn ban Mihri Belli ve grubu ekiyordu. Bu gruba gre parti, sosyalist dzenin tesisi ynndeki bilimsel ynteme ihanet etmekteydi. Bir kere parlamentarizm yolu benimsenemezdi; Trkiye ii snf hem say hem de bilin olarak yeterli seviyede deildi. Yaplacak i: inde milli burjuvazinin de bulunduu geni tabanl bir antiemperyalist blok oluturmaktan geiyordu. Tarihi boyunca en ilerici ve rgtl kurum olan ordu da bu bloa dhil edilmeliydi. Belli ve ekibinin isimlendirmesiyle zm: Milli Demokratik Devrim Tezinin887 hayata geirilmesinde yatmaktayd. lkeyi 12 Mart dnemine gtrecek siyasi tabloyu ortaya koyan 1969 seimlerinin arz ettii manzara ise yleydi:
1969 Yl Genel Seim Sonular
PART AP CHP GP YTP LDER Sleyman Demirel smet nn Turhan Feyziolu Yusuf Azizolu ALDII OY (%) 46,55 27,37 6,58 2,18 MLLETVEKL 256 143 15 6

883 884

Silahl Kuvvetler Birlii.

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

885 A grubu yenileme seimleri Adyaman, Aydn, Bilecik, Bolu, ankr, orum, Edime, Gaziantep, el, zmir, Kastamonu, Krklareli, Krehir, Malatya, Konya, Manisa, K. Mara, Nevehir, Ordu, Sinop, Sivas, Zonguldak. DE, Cumhuriyet Senatosu yeleri Ksmi Seim Sonular, Ankara, 1969, s.20. 886Cumhuriyet, 887

3.6.1968, s.1.

Yldz Sertel, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Cem Yaynevi, 1978, s.87.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

390 / 1404

MP MHP BP (Birlik Partisi) TP Bamszlar

Osman Blkba Alparslan Trke Hseyin Balan Mehmet Ali Aybar

3,22 3,03 2,80 2,68 5,62

6 1 8 2 13

Kaynak: http://www.konrad.org.tr/secim/ayrinti.php?yil_id=6 (Eriim: 07.10.2012)

Grld gibi bu seimlerde tatbik edilen seim sisteminin de etkisiyle AP, oylar azalmasna ramen sandalye saysn arttryordu.888 Demirelin 1969 seimleriyle ilgili yorumu ise u ekildedir:
Sonra 69da, 68de renci hareketleri balad ve ii hareketleri balad. 68de dnya kart. 68de Berlinde niversitede okumak mmkn deildi, Fransada Sorbonneda da okumak mmkn deildi. De Gaullen nasl dtn hatrlyorum. Bizim de burada skntlarmz vard. Onlardan bir zarar grdk. Sonra, iktidar olup da ypranmamak ok nadir itir. ktidarn en gl zaman seildii gndr. Ondan sonra ypranmyorsanz, ansnza gvenin yani. Bu kuraldr. Biz yzde 6 kadar oy kaybettik, yzde 46,5a indik. Gene ok iyi bir oy ve seim sistemini deitirdik. Seim sistemi, bakiye sistemiydi. Adam Kocaelinden milletvekili aday oluyor, Mardinden milletvekili kyor. Biz ona tnel dedik, tnel sistemi. Deitirdik onu, nispi sisteme getik, bugn kullanlan sistem odur, baraj ksm hari. Oyumuz azald ama milletvekili says artt, 239 milletvekilinden 259 milletvekiline ktk, daha rahatladk, 226yla mesafeyi atk ve kabine deiiklii yaptk.889

1969 seimlerinin bir dier nemli zellii de: Bamsz 13 milletvekilinin meclise girmesiydi. Bunlardan biri de Trk siyasetinde uzun sre rol oynayacak Necmettin Erbakand. Erbakan AP listesinden aday olmak istemi, Demirelin vetosuyla karlanca Konyadan bamsz aday olmu ve kazanmt.890 Bir sre nce olayl bir biimde Trkiye Odalar Birlii Bakanlndan uzaklatrlan Erbakann AP listesine alnmamas karsndaki basnn tavr ise, ar san APye musallat olmasna engel olunduu eklindedir.891 Meclise bu ekilde giren Erbakan, bir sre sonra 26 Ocak 1970te, kendi partisini de kuruyordu: Milli Nizam Partisi (MNP).892 Siyasete yepyeni bir slup getiren Erbakan, partinin kapsnn Siyonist ve masonlar dnda herkese ak olduunu dzenledii basn toplantsnda aklyordu.893 Partinin kurulu hikyesiyle, Erbakann partinin bana getirilii hakknda Sleyman Arif Emrenin anlattklar unlardr:
Erbakan Hocayla karlatk, Turan Gngen Onun brosunda. Ben tabii, Hocay inceliyorum, bizim aradmz btn vasflar haiz. Ne yapalm da bu ii halledip, Hocay devreye sokalm. Aradan birka ay geti, ben direkt Hocann yanna gittim, o zaman Odalar Birlii Genel Sekreteriydi Ankarada. Direkt konuyu atm, sonra dedi ki: Beni fazla sktrma, bu ok nemli bir ey. Uzun bir hazrlk yapmam, istiareler yapmam, netice almam gerekir. Eer mspet netice alrsam, sizi arar buluruz. Bu ekilde aradan birka ay getikten sonra Turan Gngen Beyin yannda 7 kii bulutuk, biri Hoca, birisi Hasan Aksay,
888. 889

AP ktidarda, Milliyet, 13 Ekim 1969.

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. AP, Erbakan ve 13 aday veto etti, Milliyet, 19 Austos 1969. Abdi peki, AP ve Ar Sa, Milliyet, 19 Austos 1969.

890 891 892

Ecvet Gresin, Yeni Parti, Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. Doan Duman, slamc Genliin Serveni, Birikim, Say 95 Mart 1997, s.63. Milli Nizam Partisi kuruldu, Cumhuriyet, 27 Ocak 1970.

893

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

391 / 1404

birisi Arif Hikmet Gner, eski Rize Milletvekili, rahmetli oldu, ben, bir de Nevzat Yalnta vard. Arif Beyin byle bir teklifi oldu, ben de ok uzun istiarelerden, aratrmalardan sonra O zaman da Demirelle Erbakann aras almt. nk Erbakan diyordu ki: holdinge btn illerden toplanan banka kredileri tahsis ediliyor. Hlbuki Anadoluda gen, yeni filizlenmi mteebbis, enerjik sanayiciler var yahut da ticari kabiliyeti olan insanlar var. Her ilin bankalara verdii mevduatn evvela o ilde harcanmas lazm, sonra artarsa baka taraflara transfer edilsin. nce Demirel bunu kabul ediyor, sonra Hayr, yle ey olmaz. diyor. Sonra ite mahkemeletiler. Demirel, Odalar Birlii Byk Kongresinde Hocann ekilmesini tekrar seilmesini, Genel Bakanl ele geirmesini nlemek iin Odalar Birlii kongresinin gndemindeki seim maddesinin iptaline diye bir Bakanlar Kurulu karar ald, hatrladm kadaryla. Ondan sonra, Hoca dedi ki: Ne yapalm bu durum karsnda. Avukat olarak hep beni arrd, ben dedim ki: Bu Anayasaya aykr, byle bir karar alnamaz. Sen seimini yap, makamna otur, mdahale ederlerse Dantay var, Yargtay var. O ekilde mcadeleler balad ve bu mcadeleler, Demirel-Erbakan ekimesi btn memleketin kamuoyunu harekete geirdi. Yani, millet bizim yapacamz hareketi de, Erbakan da daha yakndan, net olarak tanm oldu. Velhaslkelam, o hazrlklarla iimiz geti ama 69 seimine kadar partiyi yetitiremedik. Ondan sonra Milli Nizam kuruldu Hocann bakanlnda.894

1969 seimleri, sol asndan tam bir baarszlk oldu. Aybar ve Boran ekibinin parlamenter yntemlerle Trkiyede sosyalizmin ina edilebilecei ynndeki telkininin inandrcln kaybetmesi, ksa yoldan iktidarn ele geirilmesine ynelik yeni araylar da beraberinde getirdi. Yzyllarn kemikletirdii toplumsal altyap deimedii takdirde seimle iktidara gelmenin bir d olduu hususundaki karamsarl perinleyen 1969 seimleri, Trk solu asndan bir dnm noktasdr.895 Milletvekilliklerinin % 56.89unu alan AP, seimi kazanm ancak oy oran 1965 seimlerindeki % 52.9dan % 46.3e dmtr.896 1965 seimleri ncesinde Ortann Solu sylemini benimseyerek politik izgisini deitirmi olan CHP, 1969 seimlerinde de arzulad k elde edememi ve 1950 seimlerinden beri ald en az oy oran olan % 27,36 ile 1965 seimlerindeki % 28,7lik oy orannn dahi % 1,34 aasna dmtr. 1969 seimlerini APnin bir kez daha tek bana kazanm olmas parlamento d muhalefeti hzlandrmtr. renciler parlamento d muhalefet dncesinden byk lde etkilenmilerdir. renci gruplar arasnda ekimenin ortaya k gerek niversite iinde gerekse dnda patlamaya hazr bir ortam oluturmutur.897 Parti iindeki bu hizipleme eski DPliler ve onlarn yaknlarnn nclnde 41ler olarak adlandrlan bir gruba dnmtr. Demokratik Partinin (DP) kuruluuna yol aacak bu bunalm 1970 btesinin oylamasnda kendisini gstermi ve Sleyman Demirel, kendi partisinden milletvekillerinin olumsuz oylar ile olduka zor durumda kalmtr.898

894

Sleyman Arif Emrenin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00 Attil lhan, Hangi Sol, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1980, s.146. 13.10.1969, s.1. Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset, 1789dan Gnmze, ev.Ahmet Fethi, stanbul. Hil Yaynlar, 1994,

?].
895 896Milliyet, 897William

s.156.
898 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, ev: Ahmet Fethi, 3. Bs, stanbul, Hil Yaynlar, 2007, s.308, Arsev Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP (1961-1980), stanbul, Balam Yaynlar, 1993, s.161,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

392 / 1404

13 ubat 1970te yaplan oylamada 41 milletvekili CHP ile birlikte hareket ederek olumsuz oy kullanmlardr. Henz 100 gnn yeni doldurmu hkmeti istifaya mecbur etmilerdir. Bu tarihten itibaren yaklak 10 yl srecek bir tartma da balam olacaktr.899 Bu durum Trk siyasal hayatnda ilk defa grlen bir olaydr. Bir partiye dahil parlamenterlerin kendi partilerinin hazrladklar bte program taslan reddetmeleri znde parti disiplinine de aykrdr. Bu srete Demirel, en az 7-8 bakann deimesi beklenen eski kabineyi hi deitirmeden, III. Demirel Hkmeti kabinesini 6 Mart 1970'te ilan etmi ve Cumhurbakanna sunmutur.900 Tm bu siyasi gerginliin yannda niversitelerde de iddet eylemlerinde ciddi bir trman yaanmaktadr. lke genelinde sren boykotlar, yaamn kaybeden renciler ve tatil edilen niversiteler eliinde III. Demirel Hkmeti kurulmutur. Bu dnemin en ok tartlan konularnn banda eski DPlilere af karlmas meselesi vardr. 27 Mays sonras dnemin en tartmal konularndan olan ve TBMMde srekli olarak tartmalara neden olan af sorunu, Celal Bayar ve eski DP'li arkadalarnn siyasal haklarna hukuken kavumalaryla nemli bir aama kaydetmitir. 901 Bu af sorunun iki nemli sonucu daha olmutur. Birincisi, 12 Mart 1971 askeri mdahalesinin, resmen ifade edilmeyen nedenlerinden biri bu af konusu olacaktr. kincisi, Celal Bayar'n da desteiyle AP blnecek, Demirel btesine krmz oy veren 41 milletvekilinden 26's partiden ihra edilecek ve baz senatrlerle birlikte Demokratik Partiyi (DP) kuracaktr.902

Farkl Aktr ve Kurumlarn 12 Mart Muhtras ncesi Srece Yaklamlar


CHPnin Durumu 1960'l yllarn banda Trk siyasal yaamnda toplumsal ve ekonomik sorunlarn da giderek yaygnlk kazanmas CHP'de yeni bir kimlik arayna yol amtr. 1965 seimleri ncesinde bizzat nn, devleti bir parti olduundan hareketle, CHP'nin siyasal yelpazedeki yerinin "Ortann Solu" olduunu ilan etmitir.903 1965 seimlerinden sonra yaanlan yenilgi sonucu CHPde Ortann Solu kavram sorumlu tutulmutur. CHP iinde Ortann Solunda olanlar, olmayanlar ayrm yaanmaya balanlmtr. Bu tartmalar ve parti ii mcadele 18. Kurultaya kadar devam etmitir.904 Bu srete parti iinde Feyziolucular ve Ecevitiler eklinde gruplama olmutur. Turhan Feyziolu ve arkadalar, Senato ve Meclis gruplarnn ynetimini ele geirdikleri gibi Parti Meclisinde de sekiz kiilik bir ekirdek kurmulardr. CHP 18. Kurultay artk iki tarafn ak ak savat ama genel bakann etkisiyle her iki tarafn parti iinde kald bir kurultay olmutur. 18 Ekim 1966'da Kurultay Bakanlk Divanna iki kii aday gsterilmitir. Ortann
899Cneyt

Arcayrek, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 1965-1971, 2.Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1985, s.324. 7.3.1970, s.1. 6.11.1969, s.1.

900Milliyet, 901Milliyet, 902 903

Yurdakul Fincancolu, Demirel Demokrasinin Duraklama Yllar, stanbul, Bke Yaynlar, 2000, s.46.

Aye Gne Ayata, Trkiye'nin Demokratikleme Srecinde Ortann Solu Hareketi, ASBF Dergisi, C:L, No: 1-3, 1995, s.82. Metin Toker, smet Paann Son Yllar 1965-1973, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1993, s.82-85

904

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

393 / 1404

Solunun aday Muammer Aksoy, Kemal Satr cephesinin aday Senatr Srr Atalaydr. ekimeli divan seimini Ortann Solu kazanm, Muammer Aksoy Kurultay Bakan seilmiti. Yine etin mcadelelerden sonra Blent Ecevit CHP Genel Sekreterliine gelmitir. Kar cephe bu yenilgiyi hogr ile karlayamam, partide kopma eilimleri ba gstermitir.905 CHP iindeki bu iki keskin grup 26 Aralk 1966 tarihinde yaplan Parti Meclisi toplantsnda iyice ayrmtr. CHP Parti Meclisi; toplant sonucunda btn itirazlara ramen partinin Ortann Solu dncesinde olduunu vurgulamtr. Bildirinin bu ekilde yaynlanmasna kar, Parti Meclisi iinde Ortann Solu dncesine kar olan 8 Parti Meclisi yesi bildiriye kar olduklarn aklamlardr. Bildiriye kar olan Parti Meclisi yeleri Kayseri Milletvekili ve Grup Bakanvekili Turhan Feyziolu, Ankara Milletvekili Emin Pakst, stanbul Milletvekili Cokun Krca, Tekirda Milletvekili Orhan ztrak, Mula Milletvekili Turan ahin, Van Senatr ve Senato Grup Bakanvekili Ferit Melen, Ar Senatr ve Senato Grup Bakanvekili Fehmi Alpaslan, Balkesir Milletvekili Sreyya Kotur. Bundan byle 8ler diye nitelendirilecek olan muhalifler derhal sert bir bildiri ile Parti Meclisi bildirgesini yantlamlardr.906 Parti Meclisindeki 8'ler ve parlamentodaki 63'ler, sonunda, 28 Nisan 1967'de toplantya arlan, 4. CHP Olaanst Kurultaynda son ve ak hesaplamaya girimilerdir.907 Kurultay sonunda yaplan tzk deiikliiyle Turhan Feyziolu ve arkadalarnn CHPden ihra edilmeleri yolu almtr.908 Bunun zerine Feyziolu ve 48 kiiden oluan ekibi lsz sola kay istifa iin yeterlidir diyerek CHPden istifa etmilerdir. Partiden kopanlarn kurulacaklar parti iin dndkleri izgi merkezdir. Kurulacak parti milliyeti ve laik bir izgide olacak, buna karn faizme ve komnizme kar olacaktr. Yeni partinin kurulu almalar iinde partinin ismi konusu deiik araylar gndeme getirmitir.909 Grmeler sonras yaplan oylama sonucunda partinin adnn Gven olmas kabul edilmitir. 12 Mays 1967 tarihinde Gven Partisi (GP) resmi olarak kurulmutur. GPye, CHPden istifa etmi 52 senatr ve milletvekilinden 45i kurucu ye olarak katlmtr. Ortann Solu ile CHP, Halk Partisi sfatn tam anlamyla kullanmak istemitir. Bununla CHP sadece ideolojik yapsn deitirmenin yannda, yeni bir kadro ile yeni bir rgt anlay getirmitir. Bu rgt anlaynn altnda siyasi srecin her noktasna mmkn olduu kadar ok katlm salama, yani daha ileri bir demokrasi anlayna varma abas vardr. 1970'Ierde de CHP, ykselen eilim, akm ve sosyal kesim yakalamtr. Ancak bunun yannda CHPnin geirdii bu deiim APliler tarafndan artan iddet ve gerilimin nedenlerinden biri olarak grlecektir. Bu adan CHPnin geirdii bu deiim APliler tarafndan eletirilecektir. Tip, Sol Basn ve Dier Gruplar 1960l yllarn ikinci yarsndan itibaren Marksist evrelerdeki en byk tartma, Trkiye'nin hangi tarihsel aamada olduudur. Mehmet Ali Aybar ve TP'in ana grubu, Trkiye'nin demokratik yollarla gerekleecek bir sosyalist devrime hazr olduunu savunmulardr. Zaferin; TP yelerinin nderliindeki yeni bir sendika konfederasyonu ierisinde hayli
905 906 907 908

Ertu, a.g.e., s.140. Toker, smet Paann Son Yllar, s.96-104. Gevgilili, a.g.e., s.356. Bekta, a.g.e.,s .130. 3.5.1967, s.1.

909Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

394 / 1404

baaryla rgtlemeye altklar Trk iilerinin artan snf bilincinden ve siyasal uyantan geleceini ummulardr. Mihri Belli nderliindeki bir dier etkin grup ise, Trkiye'nin feodal zelliklere sahip bir Asyal toplum olduunu, proletaryann hayli zayf olduunu ve devrimci deiimin ancak bir aydnlar ve subaylar koalisyonuyla gerekleebileceini ileri srmtr. Milli Demokratik Devrim (MDD) denilen bu akm baz senatrler tarafndan da benimsenmitir.910 Bata Yn, daha sonra ise Devrim dergisi evresinde toplanan solcu aydnlar orduyu toplumdaki hzl atlmlarn ncs olarak grm ve siyasette aktif rol oynamasn desteklemitir. Toplumsal ve siyasal gelimede devrimci rol oynayacak zinde gler ve ara tabakalar tezini savunan Yncler, hayatta sonucu tayin edici unsurlara ara tabakalar adn vermilerdir. Onlara gre Trkiyenin en nemli sorunu bamszlk, kalknma ve demokrasi idi. Uluslararas ittifaklara kar klrken zellikle Bat ittifak eletirilmektedir. Trkiyeyi smrlen, ilkel bir toplum olarak niteleyen Yncler aala kar kmlar, devletilik ve kooperatifilii de savunmulardr. Bat ile aradaki mesafenin ancak hzl kalknma ile kapatlabileceini syleyen Yncler temelde ok partili rejime kar olmamakla birlikte 1946da ok partili hayata geilmi olmasn erken bulmaktadrlar. Demokrat Parti iktidar dneminde muhafazakrlarn ibana gelmesinin zgr dncenin susturulmasna yol atn ne sren Yncler genel olarak bu dneme kar olumsuz bir bak as gelitirmilerdir. 27 Mays hareketini ise byk bir hamle olarak deerlendiren bu aydnlar bu durumu gerek dnce zgrlne kavuulmasn salayan bir gelime olarak deerlendirmilerdir.911 Bu dnemde kard Devrim gazetesi ve Trkiyenin Dzeni kitaplaryla sol harekete damgasn vuran Doan Avcolu, bata tabii senatr olma hakkna kavumu olmasna ramen bu hakk kullanmayarak Senatoya girmeyen ancak 1966 ylnda kontenjan senatr olarak Senato sralarnda yerini alan Cemal Madanolu olmak zere Ahmet Yldz, Haydar Tunkanat, Suphi Grsoytrak, Suphi Karaman, Vehbi Ers, Sami Kk, Ekrem Acuner ile ilikiye gemitir. Bu isimler Avcolunun kard Devrim gazetesinde 1969-1971 yllarnda yazlar yaynlamlardr. Bu ilikinin temelinde, Avcolunun ban ektii kadronun asker snfnn desteini kazanmak iin; asker kkenli olan, stelik 27 Maysta DP iktidarna son verecek kadar devrimci ruha sahip olan tabii senatrleri arac olarak kullanmak istemesinin yatt sylenebilir.912 Devrim dergisinin yaz ileri mdrlerinden Hasan Cemal, bu hareketin o dnemdeki grlerini Biz radikaller; Devrim dergisi erevesinde toplanan sol Kemalistler ya da askersivil aydn zmre, bir sabah vakti darbe ile ok partili sisteme son verip parlamentonun kapsna kilidi vurunca, sra sosyalist devrime gelebilecekti. nce demokratik devrim, sonra sosyalist devrim yani proletarya diktatrl. szleri ile ifade etmektedir. Cemale gre asker-sivil-aydn zmre ittifakyla darbeden devrime uzanan bir sre ilemeye balayacaktr.913 MDDnin destekledii ve niversitelerde rgtlenen Fikir Kulpleri Federasyonuna (FKF) katlan genlik rgtlerinden biri de Tabii Senatr Kadri Kaplann Genel Bakan olduu 27 Mays Milli Devrim Derneidir. Katlmdan sonra FKFnin Genel Sekreterlii grevini
910 911 912

Eric Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, 16.bs, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s.372. Davut Dursun, 12 Mart Darbesi, stanbul, ehir Yaynlar 2003, s. 32-33.

Bar Kenarolu, Cumhuriyet Senatosunda Milli Birlik Grubu, Yldz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2006, s.s.117. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s.111.

913

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

395 / 1404

stlenen Kadri Kaplan, oluumun kurulu amacn:Din smrcleriyle sava, emperyalizmin her eit basks ile sava, Kemalist sistem ve kurumlarn ve toprak aalarnn yaratt her eit smryle sava, keyfi idareyle sava, cehaletle ve mevcut eitim dzeniyle sava olarak aklamtr.914 nemle zerinde durulmas gereken nokta MBGye dahil olamasa da tabii senatr olarak parlamentoda yer alan Kadri Kaplann bu oluumun ikinci adam olarak grev almasdr. Btn bu gelimelere paralel olarak 1965ten sonra baz gruplarn darbe planladklar ynnde haberler kmtr. Bunlardan birisi 1967 ylnda Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral rfan Tanselin basna yapt aklamada, Mucip Ataklnn 27 Mays Milli Devrim Dernei bnyesinde olduu savunulan Milli Devrim Ordusunun (MDO) bakan olduunu iddia etmitir.915 Bu ifadelerle birlikte soruturma almtr. Haklarnda cuntaclk iddiasnda bulunulan senatrlerin balcalar Mucip Atakl, Ekrem Acuner ve Cemal Madanoludur. eitli soruturmalar srasnda Sezai Okan, kran zkaya ve Suphi Karamann adlar da MDOya ye olduklar gerekesiyle iddianamelerde yer almtr.916 Konu bu isimlerin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna kadar gelimitir. Dokunulmazlklarn kaldrlmasna dair grmede Tabii Senatr Ekrem Acuner, dokunulmazlklarn kaldrlmasn isteyenlerin 27 Maysa kar iyi duygular beslemeyen ve snrl semen kitlelerine kendilerini beendirerek de seilme anslarn arttrmak isteyen kimseler olduklarn savunmutur.917 Mucip Atakl ise General rfan Tansel'in iddialarnn kiisel, hiss ve ruh nedenlere dayandn, gerekle ilgisinin olmadn; kendilerinin Tansel'in ordudaki ihtilalci gruplarn liderlii hevesini, hayalindeki yksek makamlara ulama imkann engelledikleri iin kendilerine iftira attn iddia etmitir.918 Sonu olarak MDOyla ilikileri olduu gerekesiyle Mucip Atakl, Ekrem Acuner, Suphi Karaman, Sezai Okan ve Mehmet kran zkaya'nn 12 Aralk 1968'te yasama dokunulmazlklar kaldrlmtr.919 Bu senatrler kararn Anayasa ve tze aykr olduunu ne srerek iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurmulardr. Anayasa Mahkemesi karar senatrlere yneltilen isnadn cidd olmadna karar vermi, dokunulmazllarn kaldrlmasnn Anayasann 79. maddesine aykr olduu gerekesiyle 2 Ocak 1969'da oy birliiyle iptal etmitir.920 APnin Durumu 1969 seimlerine parti iindeki atmalar ve alkantlarla giren AP tekilatnda eski DPlilere siyasi haklarn verilmesi konusu ok tartlmtr. 1970lerin bana doru parti ii muhalefetin g kazanm ve Demirel-Bilgi ekimesi ciddi bir hiziplemeye doru gitmitir. Baz APli yelerin Haysiyet Divanna sevk edilmeleri zerine aralarnda Senatr Talat Asaln da bulunduu 72 milletvekili Demirele bir muhtra vermitir. Bu muhtrada partinin ahs ve

914

Gevgilili, a.g.e, s.378-379 23.2.1967, s.1. 7.11.1967, s.1.

915Milliyet, 916Milliyet, 917

CSTD (Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi), C:49, B:13, 12.12.1968, s.404-405. C:49, B:13, 12.12.1968, s.405-410. C:49, B:13, 12.12.1968, s.421. Mahkemesi Kararlar, Resmi Gazete, 10.6.1969, No:13219.

918CSTD, 919CSTD,

920Anayasa

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

396 / 1404

zmre egemenliine girme tehdidi iinde olduu iddia edilmi; APnin badatrma, birletirme, uzlatrma gibi zelliklerinden giderek uzaklat ileri srlmtr.921 AP Bakanlk Divan, 72lerin muhtrasn gayri resmi olarak grtkten sonra cevap vermemeyi kararlatrm, Demirel ise biz muhtra ile i grmeyiz diyerek tavrn net olarak ortaya koymutur. Muhtrann Demirel tarafndan dikkate alnmamas partinin Genel dare Kurulu yelerinden ve APnin nde gelen isimlerinden Sadettin Bilgi, Faruk Skan, Yksel Menderes, Mehmet Turgut, Cihat Bilgehan ve Ali Naili Erdemin istifasna yol amtr. stifa dilekelerinde partinin eitli kademelerinde yaplan tasfiyeler neden olarak gsterilmitir.922 Bununla birlikte 5 ubat 1970de aralarnda Bingl Senatr Ahmet Hikmet Yurtseverin de olduu 3 milletvekili ve 1 senatr parti disiplinini bozduu gerekesiyle partiden ihra edilmitir.923 Parti iindeki bu hizipleme eski DPliler ve onlarn yaknlarnn nclnde 41ler olarak adlandrlan bir gruba dnmtr. Demokratik Partinin (DP) kuruluuna yol aacak bu bunalm 1970 btesinin oylamasnda kendisini gstermi ve Sleyman Demirel, kendi partisinden milletvekillerinin olumsuz oylar ile olduka zor durumda kalmtr.924 13 ubat 1970te yaplan oylamada 41 milletvekili CHP ile birlikte hareket ederek olumsuz oy kullanmlardr. Henz 100 gnn yeni doldurmu hkmeti istifaya mecbur etmilerdir. Bu tarihten itibaren yaklak 10 yl srecek bir tartma da balam olacaktr.925 Bu durum Trk siyasal hayatnda ilk defa grlen bir olaydr. Bir partiye dahil parlamenterlerin kendi partilerinin hazrladklar bte program taslan reddetmeleri znde parti disiplinine de aykrdr. Dier taraftan parti liderinin parti iindeki egemenliinin ve partiyi kontrolnn azaldna veya zayfladna iarettir. AP iinde grlen bu durum Demirel'i olduka zor durumda brakmtr.926 Sleyman Demirel bteye krmz oy veren milletvekilleri hakkndaki hayal krkln u ekilde ifade etmitir:
Hkmetin kurulmasndan sonra hkmete giremeyen bir ksm milletvekilleri 100 gn sonra bteye krmz oy verdiler. Oysa bte birlikte hazrladmz bir programa, seim bildirisine dayal idi. Neden krmz oy verdiklerini de aklamadlar.927

41'lerin beklenen bildirgesinde Demirel'in parti iinde tek adam hakimiyeti kurduu ileri srlmtr. Partiyi ikbal ve kar kaps haline getirdii iddia edilmitir. Deklarasyona gre AP, bnyesinden liderler karacak ve kabineler kuracak gce sahiptir. Mcadele, bu gce inanmayan ve inanszl sebebiyle parti zerinde ahs diktas tesis etme gayretine den Demirel'e kardr.928

921 922

Tanel Demirel, Adalet Partisi deoloji ve Politika, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s.58. Bekta, a.g.e., s.160. 5.2.1970, s.1. Bilgi, a.g.e., 224-227, Ahmad, a.g.e., s.308. Arcayrek, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 1965-1971, 2. Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1985, s.324. Bekta, a.g.e., s.162. Arcayrek, a.g.e., s . 329. 14.2.1970, s.1.

923Milliyet, 924

925Cneyt 926 927

928Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

397 / 1404

Ortaya kan hkmet krizinden sonra Sunay tarafndan hkmeti kurma grevi tekrar Demirele verilmitir.929 Bu srete 1970 bte tasarsna ret oyu veren milletvekilleri, yapm olduklar aklamalarla tamamen Demirelin ahsn hedef almlardr. Demirel, kardelerinin kendi nfuzunu kullanarak eitli bankalardan 26 milyon liralk kredi aldklarna dair muhalefete yneltilen sulamalar reddetmi ve kardelerinin 26 milyon deil sadece 19 milyon liralk kredi aldklarn sylemi ve bu savunma basnda yer almtr.930 Hkmet kurma almalar devam ederken, 27 ubat 1970de CHP Nevehir Milletvekili Selahattin Hakk Esatolu ve CHP orum Milletvekili Cahit Angn Babakan Sleyman Demirel hakknda TBMMye bir soruturma nergesi vermilerdir. nergede Babakann makam ve memuriyet mevkii ile ilgili ilemlerde, memuriyet mevkii ve nfuzunu suiistimal ettii iddia edilmitir.931 Bu srete Demirel, en az 7-8 bakann deimesi beklenen eski kabineyi hi deitirmeden, III. Demirel Hkmeti kabinesini 6 Mart 1970'te ilan etmi ve Cumhurbakanna sunmutur.932 Tm bu siyasi gerginliin yannda niversitelerde de iddet eylemlerinde ciddi bir trman yaanmaktadr. lke genelinde sren boykotlar, yaamn kaybeden renciler ve tatil edilen niversiteler eliinde III. Demirel Hkmeti kurulmutur. Ancak lke ii karklklar nedeniyle bir yl sonra muhtrayla bitecek bir dnem lkeyi beklemektedir. Bir koalisyon hkmeti kurmak ya da seimlerin yenilenmesini isteme gibi zmleri bir yana brakan Demirel, parlamentodaki kk partilerden yapt milletvekili transferleri ile zayf bir ounlua da dayansa da, kendi bakanlnda yeni bir AP Hkmeti kurmay baarabilmitir. Ancak, gerek bu hkmetin kurulu biimi, gerek parlamento dnda gelien radikal ii ve genlik hareketleri, gerekse de ordu iindeki mdahaleci eilimler, zelikle Senatodaki muhalefet tarafndan yeni hkmetin olaylarn peinden srklenen gsz ve prestijsiz bir hkmet olarak alglanmasna yol amtr. lkedeki anari ortamnn yaratt gerginlik parti ii tartmalara da yansm ve TBMMnin 24 Hazirandaki toplantsnda APli Milletvekili Sabri Keskinin AP ierisindeki muhalifleri kastederek ...41ler denilen hainlerin muhalefetle yapt ibirlii... cmlesi AP sralarn kartrmtr.933 Mecliste, AP milletvekilleriyle 41'ler'in bir blm yumruk yumrua birbirlerine girmitir. Bir iktidar partisinin, kendi btesine krmz oy veren milletvekillerinden sonra, baka partiler nnde birbirleriyle yumruk yumrua gelen yelere sahip olmas, eine ender rastlanan bir olaydr. AP Genel dare Kurulunun bu gelimelere tepkisi ise 26 milletvekili ve senatrn, partiden ihra edilmesi ve 15ine de geici cezalarla cezalandrlmas kararn almak olmutur.934 Babakan Demirel hakknda Nisan 1970te verilen nergenin bir benzeri 2 eski APli, Trabzon bamsz Senatr mer Ltf Hocaolu ve Konya Bamsz Milletvekili zer lmen tarafndan yeniden Meclise sunulmutur. nergede, Babakann kardeleriyle
929Milliyet, 930Milliyet, 931Milliyet, 932Milliyet,

14-15.2.1970, s.1. 16.2.1970, s.1. 28.2.1970, s.11. 7.3.1970, s.1. 25.6.1970, s.1.

933Cumhuriyet, 934

Turgay ve Ahmad, a.g.e., s.391.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

398 / 1404

birlikte haksz menfaat salad iddia edilmi ve hakknda soruturma almas istenmitir.935 16 Aralk 1970te, Babakan hakkndaki iddialarn soruturulmas konusunda verilen nerge 276ya kar 309 oyla reddedilmitir. nerge hakknda Mecliste yaplan grmeler esnasnda, Soruturma Hazrlk Komisyonu Bakan Naci erezcinin aleyhindeki aklamalardan rahatsz olan Babakan, Meclis krssnden yapt konumada, soruturma almas ynnde talepte bulunmutur.936 AP ierisindeki muhalif harekete yakn olan Meclis Bakan Ferruh Bozbeyli, APnin 5. Byk Kongresinden kacak sonucu beklemeden, Siyasi grlerini her kademede serbeste syleyebilmek maksadyla istifa etmitir. 12 Mart arefesinde Senatoda AP grubundan baz senatrler de hkmete tepkilerini gstermilerdir. Mesela AP Elaz Senatr Celal Ertu (kendisi daha sonra CHP saflarna katlp, bakanlk yapcaktr), yapt gndem d konumasnda darda meydana gelen iddet olaylarndan daha vahim olann parlamentonun zaafa uramas olduunu, siyasi hayatta vaktinde verilen isabetli ekilme kararlarnn insanlar ve siyasi oluumlar glendirdiini sylemitir. Ertu, Demirelin unutulamaz bir babakan olarak kalmak ve rejimin kaderiyle oynamamak istiyorsa istifa etmesi gerektiini ifade etmitir.937 Bu beklenmedik ka Dileri Bakan Bursa Senatr hsan Sabri alayangil cevap vermitir. alayangil siyasi iktidarlarn geleceinin seimlerde belirlendiini, hkmetlerin kaderlerinin de ancak meclislerde belli olacan, bunun dnda temenni ile mantk ile muhakeme ile iktidara dardan ecel belirlemenin mmkn olmadn belirterek, Ertuun bu konumalaryla yetkisini atn ifade etmitir.938 Artan iddet olaylar, ekonomik ve sosyal huzursuzluklarn asker mdahalenin deta btn koullarn hazrlad 1970 sonbaharnda Ne olacak bu lkenin hali sorusu gndemi fazlasyla megul etmitir. Bir yandan klalarda subaylar toplantlar yaparken bir yandan da ordu baz kesimler tarafndan greve davet edilmitir. Babakan Demirel ise bu beklentilere tepkisini u szleriyle ortaya koymutur:Trk Silahl Kuvvetlerini idareyi devralmaya davet edenlere unu sorarz: o zaman yurt savunmasn kim yapacaktr? Trk Silahl Kuvvetlerinin Cumhuriyetin ve rejimin bekilii ve yurdun i ve d tehlikelere kar savunulmas grevlerini brakp memleket idaresini ele almas halinde, bizatihi korumakla ykml olduklar rejim, Cumhuriyet ne hale gelir? Kim bu oyuna gelecek?939Ayn gnlerde Washington Post gazetesi ise Ordu huzursuz. Demirelin gnleri sayl940 eklindeki yazsyla gelimeleri yorumluyor adeta olacaklar nceden haber vermitir. 25 ubat 1971de Senatoda yine Demirele istifa ars yaplmtr. Bu kez CHPli Ltfi Bilgen son dnemde meydana gelen karklktan Demireli sorumlu tutarak Babakann istifasn istemitir. Bilgenin bu nersine Devlet Bakan Senatr Turhan Bilgin, APnin kendi iinde yaad bunalmn sadece partiyi ilgilendirdiini, hkmetin ekilmesi isteklerinin

935Cumhuriyet, 936Cumhuriyet, 937CSTD, 938CSTD, 939

4.8.1970, s.1. 17.12.1970, s.1.

C:62, B:24, 12.1.1971, s.550-553. C:62, B:24, 12.1.1971, s.554-555.

M. Ali Birand, Can Dndar, Blent apl, 12 Mart: htilalin Penesinde Demokrasi, 10. bs., Ankara, mge Kitabevi, 2008, s.190-191.
940

Hale, a.g.e., s.161.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

399 / 1404

hibir dayana olmadn belirterek, nemli olann muhalefetin deil halkn hkmete itimad olduunu vurgulamtr.941 Bu konumalardan anlalaca zere 12 Mart ncesi AP Hkmetine youn bir ekilde istifa basks yaplmtr. Toplumsal bunalmdan AP sorumlu tutulmu, APden kopular da bu kany kuvvetlendirmitir. Bu grmelerden birka hafta sonra 12 Mart Muhtrasyla AP Hkmeti mecburen iktidar brakmtr. MHP ve MNPnin Tutumu Osman Blkbann 13 Haziran 1962de 29 milletvekiliyle birlikte Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinden (CKMP) ayrlarak yeniden Millet Partisini (MP) kurmasndan sonra Ahmet Ouz, CKMP Genel Bakanlna seilmitir. CKMPnin 2223 ubat 1964 tarihinde yaplan kongresinde Alparslan Trkee yaknlyla bilinen altmtan fazla politikac partiye girmi ve parti iinde Trkein etkinlii artmaya balamtr. 27 Mays ekibi iinde yer alan Trke, daha sonra Milli Birlik Komitesiyle anlamazla dp yurt dna kmak zorunda kalnca parti kurma veya bir partiyi ele geirme fikrini ciddi biimde dnmeye balam ve kendisine hedef olarak CKMPyi semitir. CKMP iinde hzla glenen Trke ekibi, ksa bir mddet sonra partiyi olaanst kongreye zorlam ve 1 Austos 1965 tarihinde yaplan olaanst kongre, Alparslan Trkei genel bakanla getirmitir. CKMP, 89 ubat 1969 tarihinde Adanada yaplan kongrede Milliyeti Hareket Partisi (MHP) adn alrken, parti amblemi de krmz zemin zerine hilal olarak deitirilmitir. slamn sembol olan hilal, hilal olarak Osmanl medeniyetini ve tarihini temsil ediyordu. Bununla birlikte, ayn kongrede Trkln sembol olan bozkurt da ihmal edilmemi ve parti genlik kollar iin hilalin kucaklad bozkurt amblemi benimsenmitir.942 1965'ten sonra Alparslan Trkein genel bakan olmasyla partinin gen kadrosu, parti genlik kollarnn yan sra, parti dnda lk Ocaklar Dernekleri (OD) ad altndaki yan rgtlerde yetitirilmeye balanmtr. ktidar okullardan geer grn benimseyen MHP, bir yanda ODyi niversitelerde, Gen lkcler Tekilat'n liselerde faaliyete geirirken, te yanda 1968'de komando kamplar diye bilinen yar askeri nitelikli eitim kamplar kurmutur.943 CKMP Genel Bakan Alparslan Trke, 1968de yapt aklamada zetle unlar sylemitir:
Genlik Kollar, eitli sportif ve kltrel faaliyette bulunuyorlar. Bu arada, kendilerine judo da retiliyor. Komnistler, memleketi sahipsiz sanp da sokak hkimiyetini kuramazlar. Onlarn anlayaca dilden konuacak, memleketi, milliyeti ocuklar vardr. Bunun iin genlerimizi, mcadeleci olarak yetitiriyoruz. Genlerimiz, memleket vazifelerine hazrlkl bulunuyorlar, bulunacaklardr.944

Trkein milliyeti kanad toplad partinin yannda, muhafazakr kesimin bir blmn iinde barndracak dier parti ise Milli Nizam Partisi (MNP) yine 12 Mart ncesinde kurulmutur. 1960lar sonunda Trkiye Ticaret ve Sanayi Odalar Birliindeki anlamazlklar yznden stanbul ve zmirdeki byk i evrelerine kar Anadolunun kk ve orta
941CSTD, 942 943

C:64, B:45, 25.2.1971, s.78-82.

Mustafa alk, MHP Hareketi (19651980), Ankara, Cedit Yaynclk, 1995, s. 93.

Mehmet Ali Aaoullar, Ar Milliyeti Sa, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak) 2. Bs, stanbul, Belge Yaynlar, 1992, s.224. Turhan Feyziolu, Frtnal Yllarda lkc Hareket, stanbul, Ozan Yaynclk, 2005, s.49.

944

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

400 / 1404

byklkteki iyeri sahiplerini temsil eden kesimler ayr bir siyasi parti ats altnda toplanma gerei duymulardr. 26 Ocak 1970te MNP bu gelimenin sonucu olarak kurulmutur. Liderliini, Odalar Birlii eski Genel Sekreteri ve stanbul Teknik niversitesi retim yesi Prof. Necmettin Erbakann yapt bu grup, Anadoluda ok ksa srede ve yaygn ekilde rgtlenebilmitir. MNP, AP hkmetlerinin ehirlerde byk sanayi ve ticaret, krlarda tarm burjuvasn destekleyen siyasal tercihlerine bir tepki hareketi olarak belirmektedir. Partinin Mason-Komnist ve Siyonistler dnda herkese ak olduunu vurgulayan Erbakan MNPnin milliyeti ve mukaddesat Trkiye yaratma amacnda olduunu ifade etmitir.945 MNPnin kuruluu ile Trkiyede dini muhalefet ilk defa kendi bana ortaya kmaktadr. DP ve APden farkl olarak MNP, dini muhalefeti kendi sosyo-ekonomik tabanna dayandrarak rgtlemeyi baarmtr.946 Siyasi Partilerin Muhtra ncesi Yaanan Srelere likin Talep ve ikyetleri 12 Mart ncesinde eitli kesimler tarafndan zellikle Cumhurbakan Cevdet Sunay nezdinde giriimlerde bulunulduu anlalmaktadr. Genellikle mevcut iktidarn, lkede ba gsteren muhtelif ykc ve kkrtc faaliyetler karsndaki ataleti ikyet edilmekte; bunun yan sra iki radikal anlaya kar ivedilikle tedbirler alnmas gerektiinin alt izilmektedir. Bunlar: Trkiye i Partisi ile etrafndaki ar sol gruplar ve lkenin laik rejimine kar duran ar sa akmlar olarak gsterilmektedir.stelik iletilen bu yndeki talepler sadece seilmilerden gelmemektedir; atanmlardan ve baz sendika bakanlarnda dacumhurbakanna iletilen kimi grlerin bulunduuna ahit olunmaktadr.947 12 Mart Muhtras ncesinde, siyasi partilerin tavr ve tutumlarn sergilemesi bakmndan Cumhurbakanlna gnderilen kimi yazlarn dikkate alnmas gerekiyor. Muhtrann hemen ertesinde zellikle iki partinin kapatld dnldnde, ikyetlerin blc ve irticai faaliyetler zerinde younlatrld grlmektedir. Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen Turhan Feyziolu imzal yazda da bu iki husus ne karlmaktadr. stelik snf kavgas tahrikilii, rk ayrl esasna dayanan blc ve ykc faaliyetlerle zdeletirilen TP, sadece kurumsal kimlii erevesinde sulanmamakta; ayrca partiyle hemhal olduklar iddiasyla kimi kesimlerin resmi dairelerin ats altnda, niversite krslerinde, dergilerde ve bildirilerde millet btnln paralayc kkrtmalar yaptklar iddia edilmektedir. Trk milleti yerine, Trkiye halklar tabirinin arkasndaki maksadn ak bir blclk faaliyeti olduu ne srlmekte; TPin bu faaliyetlerinin arkasnda olduu ve milletleraras komnizmin yurtdndaki merkezlerinin de bulunduu hususunun alt izilmektedir.948 Marksist-Leninist kkrtclarn emellerini gerekletirme ynnde engel olarak grdkleri Trk Silahl Kuvvetlerini ypratmak amacyla youn bir propaganda faaliyetlerine de giritikleri belirtilen yazda; Milli Nizam Partisine de gnderme yaplmaktadr. Bu parti
945 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme, Din ve Parti Politikas: MSP rnek Olay, stanbul, Alan Yaynclk, 1985, s.98-99. 946

Binnaz Toprak, Dinci Sa, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s.251. demi Kaymakam Yusuf Doan tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/24]. Tekstil ileri Sendikas Genel Bakan Vekili Sabri Tl tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/18].

947

948

Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913], s.1.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

401 / 1404

tarafndan laik devlet ilkesinin hie sayld; lkeyi geri gtrmeye veya Basra krfezindeki petrol eyhliklerinin durumuna srklemeye alan bir kesimin de varlnn yaratt tehlikeden sz edilmektedir.949 Tm bu faaliyetler icra edilirken dikkati eken hususun zellikle niversiteler zerinde tam anlamyla bir aznln hkimiyet tesis ettii; haysiyet sahibi, milliyeti, Atatrk retim yeleri ve masum genlerin korkun maddi ve manevi basklarla sindirilmeye alld ifade edilmektedir. Tm bu sebeplerden tr Cevdet Sunaya nemli vazifeler dt belirtilerek acil bir toplant yaplmas nerilmektedir. Sz konusu toplantnn Milli Gvenlik Kurulu yeleri, ilgili devlet grevlileri, siyasi parti temsilcileri, niversite rektr ve dekanlaryla; balca yayn organlarnn sahip ve sorumlularnn katlmyla salanmas istenmektedir.950 Belgeler incelendiinde Turhan Feyziolu imzal bir yazya daha tesadf edilmektedir. Feyziolunun Sayn Cumhurbakanna 7 Ocak 1971 Gn ifahen Arzedilmi Olan Hususlarla lgili Not baln tayan 21 Ocak 1971 tarihli yazsnda: Bunalma konu olan meselelere dair Sunayn duyduu endielere Gven Partisinin de katld belirtilmektedir. lkede karlmak istenen snf kavgas tahrikilii ve irticai faaliyetlerin mevcut ceza kanunlar uyarnca yasak olduu; bu yasa getiren TCK 141 ve 142nci maddelerin Anayasaya uygunluunun yksek mahkeme tarafndan tescil edildii; buna ramen bu tip fiillerin pervaszca yrtldnden ikyet edilmektedir. Anayasann 3nc maddesinde belirtilen vatann lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olduu ilkesi hilafna yrtlen fikri ve fiili eylemlerden sz edilmektedir. Bu faaliyetleri yrtenlerin sadece sokakta olmad belirtilen yazda, bu ahslarn resmi binalarn ats altnda, niversite krslerinde ve TP kastedilerek, parlamentoda da bulunduklar ifade edilmektedir. Aznlk olmalarna ramen rgtl bulunmalar nedeniyle etkin olan bu kesimlerin zoruyla genlik kesimindeki byk bir kitlenin zorbalkla, silah tehdidiyle okullarna sokulmadklarnn alt izilmektedir. stelik bu zorbalarn, Trk birliini temsil eden mazi kahramanlar hakknda sitayikr cmleler ieren resmi panolara tehdit dolu mesajlar brakabildikleri; kr ve ehir gerillas birlikleri kurduklar; alenen niversite bahesi iinde silahl eitim yapp; resmi yurt binalarnda barnabildiklerinden bahsedilmektedir. Yazda, Demirel de, olaylar karsnda vurdumduymaz bir tavr taknmakla sulanmaktadr. Sol muhalefet de ykc faaliyetleri zamannda tehis edemeyerek bilakis tevik etmekle itham edilmektedir. Hkmetin, iler bu raddeye geldikten sonra, bunun altndan kalkacak, otoriteyi yeniden tesis edebilecek kudrette olmad belirtilmektedir. Feyziolu, yazsnn bir yerinde mevcut iktidar partisinin iilerine de karma ihtiyac duyarak nce APnin tm bunlara sebep olan genel bakann deitirmesi gerektiinden bahisle, ypranmam yeni bir genel bakan ihtiyacndan sz etmektedir. Gayr- milli olarak nitelendirdii yabanc ideolojilerin tesirinin yaratt ykc ve blc faaliyetlere ilikin olarak sulanan kurumlar arasnda Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) da saylmaktadr. Olaylara dhil olan kitlenin sayca azlnn, tehlikeyi kltmediinden sz eden Feyziolu, bizzat komnist liderlerden birine referans vererek bin kiilik bir elik ekirdek kadronun Trkiyede gerekletirilecek kzl ihtilal iin yeterli olduu grne yer vermektedir. Demirel, ypranm bir hkmetin bakan olarak takdim edilerek, iinde onun da bulunduu hibir oluumun mevcut krizi ama ynnde messir olamayacann altn bir kez daha izmektedir. Feyziolu, yazs ekinde, Siyasi
949

Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913], s.2. Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913], ss.34.

950

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

402 / 1404

Partiler Kanunu, Devlet Personeli Sendikalar Kanunu ve Cemiyetler Kanununda yer alan kimi hkmleri kararak, sorunun yasal boluktan domadn; ak olan hkmlerin uygulanmamasndan kaynaklandn ortaya koymaktadr.951 Mevcut huzursuzluun kaynanda iktidarda bulunan Adalet Partisi ve genel bakan Demirelin aczi ve basiretsizliinin olduu, dnemin siyaset arenasnda, ismi ve cismi ok da etkin olmayan Byk Anadolu Partisi tarafndan da iddia edilmektedir.952 in ilgin taraf BAPnin Genel Bakanl vazifesini ifa etmekte olan Ahmet Mithat Aslan hakknda, Cumhurbakanlna verilen bir istihbarat raporunda: Ad geenin Baas eilimler iinde olan bir slam sosyalisti olduu iddiasnn yer almasdr. Tekin bir ahs olmad iddia edilen Aslann, sviredeki tahsil hayatndan bugne kadar yurtdndaki kimi slam lkeleri ynetimleriyle dirsek temas iinde bulunduu iddia edilmektedir. Ad geenin, Nasyonal sosyalist fikirleri benimseyen zmir Seluk Kartal Dernei ile de temas kurduu ve bu dorultuda dernek yelerini Filistin Gerilla Tekilatnda eitim grmek zere yurtdna karma teebbsleri iinde olduundan da sz edilmektedir. Baas modelini uygulamak zere ihtilal yapmak fikrinde olan Aslann bu amala ordunun alt kademelerine de szma planlar yaptndan bahsedilmektedir.953 Bahsi geen parti de Cumhurbakanna, mevcut bunalmdan k arelerini ieren bir yazyla mracaat etmitir. Sz konusu yazda: Hkmet sulanmakta; milli bir koalisyon hkmetinin nezareti altnda derhal seime gidilmesi istenmekte; toprak reformu, kredi messeselerinin slah, varlkl kesime vergi, fakir halka vergi muafiyeti getirilmesi istenmektedir. Partinin en nemli gr: din eitimi ve kltrnn retilmesinin mfredata konulup, youn bir ekilde okutulmas eklindedir.954 Cumhurbakanna hitaben kaleme alnm yazlardan biri de, Birlik Partisi Genel Bakan Mustafa Timisi imzasn tayor. Timisi, memlekette sregelen hadiselerin bir dkmn yapmakla ie balamaktadr. Gericiliin byk ykseli kaydettii; Atatrk devrimlerine kar alenen gsteriler yapld; Atatrk genlik karsna milliyeti ss verilmi besleme bir genlik kesiminin karld sulamas, sokaktaki durum olarak resmedilmektedir. ktidar partisinin mevkiini kaybetmemek iin milletvekili pazarlklar iine girdii; 1961 Anayasasnn ngrd kkl toplumsal ve iktisadi reformlarn 10 yllk bir gecikmilie mahkm edildii; biimsel demokrasinin icab olarak, halkn gerek temsilcilerinin meclislere girememesi ise kurumlardaki vaziyet olarak dile getirilmektedir. Tm bu mahsurlarn giderilmesinin yegne aresi olarak: Her trl aibeden uzak, itimada ayan, gvenilir bir hkmetin tekili gsterilmektedir.955 12 Mart ncesinde meydana gelen hadiselerde devleti temelinden ykarak, komnist bir idare kurmaya ynelen sol gruplar kadar, sac tedhiilerin de rol olduu ynnde, smet nn tarafndan yaplan aklama karsnda MHPnin yaynlad bildiri de nem tamaktadr. nnnn kan olaylarn msebbipleri arasnda milliyeti genleri de gstererek stelik bu genleri komando yaftasyla zikretmesi karsnda sert bir cevap veren Genel Bakan
951

Turhan Feyziolu tarafndan Sayn Cumhurbakanna 7 Ocak 1971 Gn ifahen Arzedilmi Olan Hususlarla lgili Not Baln tayan 21.01.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778155].

952

Byk Anadolu Partisi Genel Bakan Ahmet Mithat Aslan tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya ekilen 04.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778172].

953

Cumhurbakanl Makamna sunulan Byk Anadolu Partisi konulu 22.01.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778173]. Byk Anadolu Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 10.01.1971 tarih ve 59/1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778175].

954

955

Birlik Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 07.01.1971 tarih ve 140 sayl yaz ve eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778147].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

403 / 1404

Alparslan Trke, niversitelerde meydana gelen cinayetlerin iki tarafl bir atmann rn olmadn belirtmektedir. Komnistlerin hesapl, metotlu ve ll bir tarzda dzenledikleri tedhi ve yldrma tatbikatyla, kendilerinden olmayan herkesi faist olarak nitelendirerek; profesr dvmekte, renci kurunlamakta olduklarn ifade etmektedir. 27 Mays ve nn siluetinin yaratt korkuyla iktidarn da tarafsz olmak namna milliyetilere kar zulm ve bask uygulad belirtilen bildiride: nnnn bu kanaate, yalanc mavirleri yznden vard; iktidarn da nnye yaranmak ve milliyetileri himaye etmediini ispatlamak istercesine milliyetilere yaplan zulme alet olduu iddia edilmektedir. Bildiride ayrca, solun sokakta ykselttii iddeti kimi zaman kendi iine kadar yaymaya meyyal olduu Mustafa Kuseyri ve Hseyin Aslanta cinayetleri misal verilerek gsterilmeye allmaktadr. Milliyeti genlere kar nn tarafndan sarf edildii iddia edilen Enver Paa sergzetilii dokundurmas karsnda Trke, nnnn Enver Paa kumandas altnda vazife grm bir kurmay olduundan bahisle asl Enver Paa varisinin nn olduunun altn izmektedir. Son olarak, Trk milliyetiliini Hitler ovenizmiyle bir tutan nn, devlet adaml ciddiyetine davet edilmektedir.956 Milletvekilleri ve Senatrlerin Yaanan Srelere likin Talep ve ikyetleri 1961 Anayasas tarafndan ihdas edilen Cumhuriyet Senatosunun Milli Birlik Grubu gibi seimle gelmeyen lakin MBG aksine temelli seilmi olmayan yelerinin oluturduu Kontenjan Grubu tarafndan Cumhurbakanlna gnderilen bir baka yaz da nemlidir. Grup adna Genel Sekreter Adil nl tarafndan gnderilen yazy nemli klan taraf: Meselelerin zm noktasnda yeni bir ey sylemekten ziyade, zmn adresi olarak demokratik messeselerin deil; Silahl Kuvvetlerin gsterilmi olmasdr.957 Cumhurbakan Sunaya krize el atmas ynnde yaplan telkinler sadece kimi siyasi partilerden gelmiyordu. Dnemin Sivas Senatr Hseyin ztrk tarafndan gnderilen bir yaz ve ekleri incelendiinde, zellikle, yine dnemin Babakan Sleyman Demirel hakknda dile getirilen kimi iddialarn Feyziolu ve partisinin aksine irticai faaliyetler yrtenlere iktidar partisi tarafndan verilen destek, ikyet edilmektedir. Atatrk devrimleri ve devrimci retmenlerin eriat bir bask ve tecavzn tehdidi altnda bulunduklarn yazan ztrk, Demirel ve yaknlarnn kredi suiistimalleriyle gndemde olduklarn, iktidarda olmann avantajn kullanan Demirelin bu suiistimallerin soruturulmasna mani olduunu belirterek, bu ismin halen grevine devam ediyor olmas hususunda Sunayn dncelerini renmek istei belirtilmektedir. Muhsin Batur tarafndan cumhurbakanna tevdi edilen mektupta belirtilen konularn kamuoyunda byk tasvip grdnn belirtildii yazda, Demirelin grevden el ektirilmesi gerektii ima edilmektedir.958 Yaznn eklerinde yer alan gazete balklar incelendiinde, konunun basn tarafndan kmsenmeyecek seviyede nemsendii grlmektedir.959

956

Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakanl tarafndan yaynlanan 18.12.1970 tarihli bildiri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77819]. Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grup Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 08.01.1971 tarih ve 56 sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778150].

957

958

Sivas Senatr Hseyin ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 18.12.1970 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 7781].

959

Sunaydan ne gibi tedbir ve eylem dnd soruldu, Cumhuriyet, 22 Aralk 1970. SUNAYIN AIKLAMA YAPMASI STEND, Son Havadis, 22 Aralk 1970. aibeli Demirel hakknda ne ilem yaptnz?, Adalet, 22 Aralk 1970. Sunaya Demirel Hakknda ne dnd soruldu, Yeni Gazete, 22 Aralk 1970.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

404 / 1404

te yandan baka senatrler tarafndan da rejimin olaan ileyii dna klarak, hkmet atlanarak bizzat cumhurbakanndan olaya mdahil olmas ynnde talepler iletilmektedir.960 Kahramanmara bamsz milletvekili brahim ztrk de cumhurbakanna siyasetileri ikyet eden yazlardan birini kaleme alanlardan. ztrk, toplum tabanna kadar sirayet etmeye meyyal hareketlerin temelinde, sulanan 1961 Anayasasnn olmadn; sosyal ve ekonomik meselelerini zememi bir lkede bu tip reaksiyonlarn domasnn tabii olduunu belirtmektedir. Anayasann emrettii reformlarn 11 yllk bir gecikmilie ramen yaplmamasnn, olaylarn ardndaki ana neden olduu hususunun altn izilmektedir. Siyasi partilerin bilinsiz kitleleri, oy kaygsyla bilin gtrmek yerine smrmek zere kullandklarn belirten milletvekili tarafndan, devrimlerden ve zellikle laiklik ilkesinden verilen tavizlerin belirleyici olduunu iddia edilmektedir. Genliin dman kamplara ayrlmasnn vebalini de siyasi partilere ykleyen brahim ztrk, bu konuda hkmetin balca kabahatli olduunu vurgulamaktadr. Sendikal, eitim ve genlik tekilatlanmalarndaki kutuplamann bl ve vurdur politikasnn icab olarak kastl yaratld ifade edilmektedir. Trk toplumunun byk bir ksmn oluturan kyller arasna da sokulmaya allan nifaktan bahsedilmektedir. Siyasi partilerin hemen her frsatta suland yazda, zellikle laiklik vurgusu ska yaplmakta; toplumun bu vasatta olduu mddete seilenlerin deimeyeceinin alt izilmektedir. Cumhurbakannn siyaset arenasnda yerini alm olan bylesi bir partiler dzeninde yapt ve yapaca istiarelerin hibir sonu vermeyecei yaznn neticesi olarak ortaya konmaktadr.961 Dncelerini yazyla deil de telgrafla Cumhurbakanna iletme lzumu duyan senatrlere de rastlanmaktadr. Ankara Bamsz Senatr Turgut Cebe ve Diyarbakr Bamsz Senatr Selahattin Cizreliolu da bunlardan yalnzca ikisidir. Cebe ve Cizreliolu, telgraflarnda: Sunayn mevcut bunalm, ibandaki hkmete dokunmadan zme temayl iinde bulunmasn tenkit ederek, bu eilimin cumhurbakannn tarafszlyla badamadn belirtmektedirler. Senatrler, gl, gvenilir ve partilerst bir hkmet kurulmakszn bunun mmkn olmad hususunun altn izerek bu konudaki umutlarnn srdn ifade etmektedirler.962 Bu arada Sunaya, bir iiden gelen telgrafta da ak bir siteme ahit olunmaktadr. Hsamettin Gven isimli ii, partilerin katld mzakerelere, egemen snflarn temsilcisi olarak tesmiye ettii partiler davet edilirken, TPin davet edilmemesini eletirmektedir.963 Muhtra Srecinde Anayasa Tartmalar Anayasa deiiklikleri konusu 1961-1980 aras dnemde gndemi srekli megul eden konularn banda gelmektedir. zellikle 1965 seimlerine kadar 1961 Anayasasnn meruluu, temel devlet felsefesi ve sosyal adalet anlay, ya da Cumhuriyet Senatosu tabii yelii gibi zellikleri zaman zaman ak ya da kapal eletirilere konu olmutur. 1965 genel seimlerinden sonra tek bana iktidara gelen AP, 1961 Anayasasnn kurumlarn ve
960

Zonguldak Senatr Ahmet Demiryce tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 23.12.1970 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/15]. Mara Bamsz Milletvekili brahim ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 05.01.1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778131]. Diyarbakr Bams Senatr Selahattin Cizreliolu ve Ankara Bamsz Senatr Turgut Cebe tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778152].

961

962

963

i Hsamettin Gven tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778154].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

405 / 1404

kurallarn elverisiz bir kalp olarak grmeye balamtr. 1969 genel seimlerinin arkasndan kamuoyundaki eletirilerin artmas, yetersiz bir eitim sisteminin yer yer renci tepkilerine yol amas, evrensel bir olay niteliindeki genlik hareketlerinin Trkiye'deki koullar iinde daha yaygn ve sert biimlere brnmesi btn bu gelimeler karsnda yetersiz kalan iktidar sahiplerini, yava yava Anayasaya kabahat ykleme yoluna itmitir. leri srlen ana gr udur: Bu olup bitenler karsnda daha basiretli bir politika izlemek, gerektiinde devlet otoritesini kullanarak sorunlara zm getirmek hkmetteki sorumlularn da dnmedikleri eyler deildir ama 1961 Anayasas, yrtme organn, daha dorusu Millet Meclisindeki ounluu yle etkisiz, yle gsz duruma getirmiti ki, sorumlularn eli kolu balanmtr. Ksacas, Bu Anayasayla devlet ynetilmez dncesi ne karlmtr.964 Babakan Sleyman Demirele gre 1961 Anayasas icray gsz kld gibi, "oklu idare dzeni getirmi" ve ierdii hkmler yznden, "memleketi idare edenlerin says oalmtr."965 oklu idare sz burada, 1961 Anayasas'nn 4. maddesinde de ifade edildii gibi TBMM'nin en yetkili organ olmaktan kp milletin egemenliini onun vastasyla kulland organlardan (sadece) birisi haline geldiine dikkat ekmek iin kullanlmtr. 1961 Anayasas'nn 4. maddesi "Trk milleti egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr" hkmn getirmitir. Oysa 1924 Anayasas'nn 4. maddesinde "Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegane ve hakiki mmessili olup millet namna hakk hakimiyeti istimal eder denmitir. Demirel, yukardaki ifadeleriyle milli iradeye ortak olduu varsaylan Cumhuriyet Senatosu, Anayasa Mahkemesi gibi kurumlarla, TRT ve niversiteler gibi Anayasa tarafndan kendilerine zerklik verilmi kurulularn konumunu sorgulamaktadr. 1969 seimlerine giderken AP bir "Anayasa Islahat" program hazrlamtr. Burada nerilen deiikliklerin en nemli unlardr: Yrtmenin glendirilmesi ve kanun hkmn kararname yetkisiyle donatlmas, parlamentonun toplanabilme ve karar alabilmesinin kolaylatrlmas, halkoylamas usulnn benimsenmesi, zerk kurulularn yeniden dzenlenmesi, akademik zgrlklerin snrlanmas, TRT'nin daha iyi denetlenebilmesi, yarg ve yrtme ilikilerinin yeniden dzenlenmesi ve savclarn hkmet tarafndan atanmas, "komnizm ve anayasa d cereyanlarla mcadele" iin yeni "propaganda, telkin ve tahrik" yasaklar getirilmesi, zgrlklerin ktye kullanlmasnn nlenmesi vb.966 Yrtme organna kanun hkmnde kararname karma yetkisinin verilmesi, parlamentonun daha hzl almasn salayacak eitli nlemler alnmas, tabii senatrlk imkannn kaldrlmas, referanduma olanak salanmas, zerk kurulularn imtiyazlarnn snrlandrlmas, yarg yrtme ilikilerinin yrtmeye arlk verecek bir biimde yeniden dzenlenmesi, temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanmn cezalandran eitli hkmlerin anayasaya koyulmas gibi, hkmetlerin hareket alann yasama, yarg ve zerk kurulular aleyhine geniletecek dzenlemeler, APnin yaplmasn istedii Anayasa deiiklikleri arasnda yer almtr.967 Bu erevede 1961 Anayasas ilk kez, 6 Kasm 1969 tarihinde kesinleen 1188 Sayl Yasa ile deitirilmitir. 12 Kasm 1969 gn yrrle giren bu yasa ile milletvekili seilme yeterliini dzenleyen Anayasann 68. maddesi deitirilmitir.
964 965 966 967

Mmtaz Soysal, 100 Soruda Anayasann Anlam, 5. Bs, stanbul Gerek Yaynevi,1979, s.76. Sleyman Demirel, 12 Mart ve Sonras, 2.Kitap, Ankara, Ayyldz Matbaas, 1972, s.114. Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 18. Bs, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2009, s.412. Tanel Demirel, Adalet Partisi deoloji ve Politika, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s.270.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

406 / 1404

12 Mart Muhtras Srecine likin Sendikalarn Tutumu 1961 Anayasasnda sendika kurma ve grev hakk gvenceye kavuturulmutur. 1963te yeni bir Sendikalar Yasas ve Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Yasas karlmtr. Bu yasa ile ii sendikalarnn bir siyasal bask grubu olarak hareket etmelerine daha uygun bir zemin ortaya kmtr. Yani yasa, sendikalarn siyasal faaliyette bulunmalarn yasaklamam ancak, siyasal partilerden yardm alnmasn, onlara yardmda bulunulmasn, sendikann bir partinin rgt iinde yer almasn ve bir siyasal partiyle ayn isimde meslek kurulular kurmasn yasaklamtr. Sendikalar Yasasnn kmasyla beraber, ii eylemlerinde hem nicelik hem nitelik ynnden bir sramann yaand bir sre balamtr. Kasm 1964e kadar toplu pazarlk grmelerinde anlamazla dlmesi nedeniyle 87 grev ve 1 lokavt yaanmtr.968 I. AP Hkmeti dneminde, 1966 ylna gelindiinde ii hareketi yeniden bir canlanma sreci ierisine girmitir. Bu dnemde gerekleen 39 greve toplam 10401 ii katlmtr. Bu grevlerden en nemlisi, TRK- ierisindeki tartmalar arttran ve DSKin kurulmasna yol aan Paabahe, ie ve Cam Fabrikas grevidir. 969 1967 ylnda TRK-in partilerst kalma karar almas zerine bu sendikada yer alan pek ok sosyalist grl sendika lideri Maden- Sendikas Kemal Trkler nderliinde Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) kurulmutur. 970 DSK, 1961 Anayasasnn salam olduu demokratik hak ve zgrlkler ile 1960lardan itibaren ykselen toplumsal muhalefetin oluturduu ortam ierisinde rgtlenme ve glenme olanan bulmutur. DSK zellikle zel sektrde rgtlenmitir. Sol kesimde yaanan sendikal rgtlenme sa kesimde de kendisini eitli sendika ve dernekler tarznda gstermitir. Milliyeti kesimin nde gelen partisi MHP, kitlesel bir rgtlenmeyi salayabilmek amacyla eitli toplumsal kesimleri kapsayan bir dizi lkc kurulu oluturmutur. Milliyeti i Sendikalar Konfederasyonu (MSK), lkc Polisler Birlii (POL-BR), lkc Kamu Grevlileri Gbirlii Dernei (LKM-BR), lkc retmenler Birlii Dernei (LR-RET), lkc Esnaf ve Sanatkarlar Dernei (LKES), lkc Kyller Dernei (LK-KY), lkc iler Dernei (D), lkc Maliyeciler ve ktisatlar Dernei (MD), lkc Gazeteler Cemiyeti (GC) bunlardan bazlardr. MHP ile bu dernekler arasnda organik bir btnlk vardr.971 1969 ylnn balarnda Trkiyede 755 ii sendikas, 5 birlik, 17 federasyon, 3 konfederasyon bulunmaktadr. Bu sendikalar 958.488 erkek ii ve 99.450 kadn iiyi kapsamaktadr.972 1970 ylna gelindiinde olaylarn iddet dozu artm ve atmalar yznden niversiteler neredeyse kilitlenme durumuna gelmitir. Kylerde ise toprak igalleri eklinde kendini gsteren eylemler yaygnlamtr. Birok il ve ilede retici mitingleri yaplm ve bu

968Milliyet, 969

1.11.1964, s.1.

Yksel Akkaya, 1960 Sonrasnda i Hareketleri, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C:II, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s.105-106. Gevgilili, a.g.e., s.358. Aaoullar, a.g.m.,s.225. C:51, B:32, 4.2.1969, s.545.

970 971

972CSTD,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

407 / 1404

mitingler genler tarafndan desteklenmitir. Btn bunlarn yan sra rgtl iilerdeki huzursuzluklar da kamu dzenini tehdit etmitir.973 TRK-in partilerst kalma politikasna kar beliren sendikal oluumlar engellemeye ynelik mdahalelerin birbiri ardndan ortaya konulmas ok gecikmemitir. lk nemli giriim, 1970 ylnda Sendikalar Yasasnda yaplmas ngrlen deiiklikler olmutur.974 II. AP Hkmeti dneminde yrrlkteki Sendikalar Yasasnn deimesi iin giriimlere balamtr. Bu giriimleri ilk aamada sadece AP deil CHP de istemitir. 12 Marta giden srete Sendikalar Yasasnn deitirilmek istenmesi ayn zamanda bir krlma noktas olmutur. stanbulda kan 15-16 Haziran 1970 olaylar sendikalara ynelik sert bir tutumun zirveye kmasna yol amtr. Bu olaylar bu deiiklie kar protesto niteliinde patlak vermitir. Bu yasaya en nemli muhalefet TPle CHPden gelmitir. Ancak ilk etapta CHPde dzenlenen kongre erevesinde yaplan tartmalar, CHPnin ilgisini partiii konulara ynlendirmesine neden olmutur. DSKten gelen tepkiler zerine Blent Ecevit, bir toplantda:"Sayn DSK'li arkadalar, duyarllma tepkilerinizi anlyor ve bir lde hak veriyorum. Senatoda grlrken tasary en iyi ekilde eletirmek iin arkadalarm uyaracam. Sanrm arkadalarm da benim gibi, sizin gibi Anayasa'ya ve uluslararas szlemelere aykr hkmlere gereken eletirileri yapacaklardr"975 diyerek konunun Senato Grubunda dile getirileceini belirtmitir. DSK Cumhurbakanndan yasaya kar nlem almasn istemitir. Ayrca Senatodan ve MBGden bu konuya mdahale etmeleri ynnde giriimler de yaplmtr. DSK bakan Kemal Trkler, yanlarnda oturduklar Tabii senatrler Ahmet Yldz, Sami Kk, Vehbi Ers, Suphi Karaman, Suphi Grsoytraka ayr ayr ynlerden 274 Sayl Sendikalar Yasasndaki aksaklklar anlatmtr. Senatrlerin hemen hepsi tasary okumu, not almlardr. Tasar Senatoya gelince eletirici olarak gruplar adna Vehbi Ers'y grevlendirdiklerini bildirmiler ve Ers'nn DSK'in eletirileriyle daha da gl konuma yapmas iin notlar verilmesini nermilerdir.976 Ancak bunun pek yarar olmamtr. nk 15 Haziran 1970'te stanbul'da 115 iyerinde 75000 iinin yry balamtr. i ve polisin atmas sonucunda bir ii, bir polis, bir esnaf lm, 87 kiide yaralanmtr. stanbul'da skynetim ilan edilmi ve DSK yneticileri tutuklanmtr. Ertesi gn Ankara'da 40-50 kiilik bir grup "kahrolsun komnistler" diye bararak DSK ve Lastik Brolarna saldrmlardr.977 On binlerce DSK'li iinin balatt eylem 16 Haziran genel grevine yol amtr. Uzlamazlk Demirel Hkmetinin Meclise gnderdii yeni sendikalar yasa tasarsna, alma komisyonunda yer alan TRK- yesi CHP'li ii milletvekillerinin isteiyle katlan bir hkmden kmtr. TRK- yesi CHP ii milletvekillerinin nerileri sonucu, yeni tasarya bir sendikann Trkiye apnda etkinlik gsterebilmesi iin, o i kolundaki iilerin en az te birini temsil etmesi kural eklenmi konfederasyonlar konusunda da nemli kstlamalar getirilmitir. Meclis bu tasary onaylamtr.978
973 974

Hale, a.g.e., s.156.

Alpaslan Ikl, cretli Emek ve Sendikalama, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s.340. Kemal Slker, Trkiye'yi Sarsan ki Uzun Gn,stanbul, Verso Yaynclk, 1985, s.44-45. Slker, a.g.e., s.50. 19.6.1970, s.11. 13.6.1970, s.11.

975 976

977Milliyet, 978Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

408 / 1404

Babakan Demirel ve Hkmet stanbuldaki olaylar bir ayaklanma olarak deerlendirmi ve bunun zerine 16 Haziranda stanbul ili ile Kocaeli Merkez ve Gebze ilelerinde bir ay sre ile sk ynetim ilan edilmitir. ilerin 15-16 Haziran eylemlerinin Anayasada ngrlen skynetim ilan nedenlerinden birisi olan ayaklanma saylp saylamayaca skynetim ilanndan sonra da ok tartlmtr. Konu ile ilgili bilim adamlarnn birou skynetimin Anayasaya aykr olduu grn savunmulardr. Skynetim kararnn iptali iin Dantayda ve Anayasa Mahkemesinde davalar almtr.979 Skynetimi ilan eden hkmet, 17 Haziran 1970de kararn Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosunun ortak oturumunda TBMMnin bilgisine sunmutur. Yaklak be saat sren grmeler esnasnda, skynetim kararnn gerekelerini aklamak zere sz alan ileri Bakan Senatr Haldun Menteolu olaylarn k nedenine bakldnda gayrimeru bir platformun iinde demokratik hukuk devletini ykmak, milli birlik ve beraberlii bozmak, snflama uurunu yaratarak vatan blmek, lkeyi paralamak hedefinin grleceine deinerek hkmetin ald karar savunmutur.980 GP Meclis Grubu adna sz alan Turhan Feyziolu ise skynetim kararn destekleyen konumasnda zellikle DSKi hedef alm ve DSKin Marks, Leninci, komnist bir rgt olduunu ve lkeyi bu akmlara srkleyen tehlikeli bir kurum olduunu belirtmitir.981 CHP Grubu adna konuan smet nn, skynetim ilanna kar kmamakla birlikte bir aylk srenin uzun olduunu ve iilerin neden bu tarz olaylara giritiinin aratrlmas gerektiini u szlerle belirtmitir: Bir nokta nemlidir. iler aslnda vatanseverdir. Bu adamlarn bu kadar ok toplanp harekete geirilmelerinde hi hakl taraf yok mudur? Hi hakl taraf yoktur gibi sabit bir fikir ve pein hkmle adalet aranmaz ve bulunamaz. 982 Hkmetin kararna kart bir gr tabii senatrler adna sz alan Ahmet Yldzdan gelmitir. Yldz, hkmeti eletiren ve ksmen DSKi savunan konumasnda bu olaylardan ileri Bakan Menteolunu sorumlu tutarak unlar sylemitir: DSK komnist imi. Kim diyor bunu? ileri Bakan diyor. Kimsin sen? Trkiye Cumhuriyetinin ileri Bakan. Komnizm yasak, peki neden durdunuz imdiye kadar? Nasl devlettir bu? 983 Konumalar zerine sz alan Babakan Sleyman Demirel de ileri Bakan Haldun Menteolu gibi hkmetin skynetim karar almasnn hakl gerekelere dayandn olayn dpedz bir ayaklanma olduunu, devlet kuvvetlerine silah atldn, yurdun bu kesini huzur ve skuna kavuturmada en son arenin ve bavurabilecek en abuk sonu alnabilecek durumun skynetim olduunu vurgulamtr.984 Skynetim grmeleri esnasnda AP ve GP grubu kart grleri seslendirecek milletvekillerini mmkn olduunca engellemeye almlar, verdikleri yeterlilik nergeleri ile grup szcleri dnda kiisel olarak sz almak isteyen milletvekillerine konuma frsat

979

Zafer skl, Siyaset ve Asker, 2. Bs, stanbul, mge Yaynlar, 1997, s.186-187. (Millet Meclisi Tutanak Dergisi), C:9, B:14, 17.6.1970, s.208-212. C:9, B:14, 17.6.1970, s.213-216. C:9, B:14, 17.6.1970, s.223-226. C:9, B:14, 17.6.1970, s.227-229. C:9, B:14, 17.6.1970, s.240-242.

980MMTD 981MMTD, 982MMTD, 983MMTD, 984MMTD,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

409 / 1404

tanmamlardr. Skynetim kararna muhalif grleri olan TPli Mehmet Ali Aybar gibi milletvekilleri bu yzden fikirlerini aklama ans bulamamlardr.985 Yasa tasars TBMMye konuulurken niversitelerin i hukuku, sosyal gvenlik krss retim yeleri ve ou bilim evreleri ise yasann ana izgileri ile "anayasaya aykr" olduunu aklayarak, bir an nce deitirilmesini nermilerdir.986 smail Ceme gre bu deiimin gereklemesi zor olacaktr. Cem bir yazsnda:inin bir eit esir durumunda olduu devir artk oktan gemitir. i haklarn bir adm geriye gtrecek tasarlar bile byk tepkilere yol amaktadr. Trkiyedeki her kuruluun (ve baz sendikaclarn) bundan byle iileri dikkatle deerlendirmesi, alaca kararlarda iilerdeki gelimeyi gz nnde tutmas gerekmektedir. Meselelerin gittike berraklk kazanarak ortaya ktklar u gnlerde, son ii hareketinin olumlu bir taraf da vardr: Kimin kimden yana olduuna aklk getirirken, yeni olaylar yaratacak davranlardan uzak durmay da baz evrelere hatrlatmtr. nk ne ii eski iidir, ne de Trkiye eski Trkiye...987diyerek Trkiyenin son on ylda geirdii deiime dikkat ekmitir. CHP ve TP, Senatoda CHP senatrleri ile MBG szclerinin eletirdikleri tasar yasalanca, yasann iptali in Anayasa Mahkemesine bavurmulardr. Anayasa Mahkemesi, 1972de 274 Sayl Sendikalar Yasas'nda deiiklik yapan ve DSK yesi iilerin tepki gsterdii 1317 Sayl Yasann pek ok hkmn iptal etmitir.988 Bylece yasa deiikliini protesto eden iilerin ve tasarya kar kan DSK yneticilerinin dayandklar kesin hkme balanm olmutur.989 Bu nemli olayla birlikte 1970 Temmuzunda Kayseride TS kalabalk gruplarca baslm, Austosta Trk Demir Dkm tesisleri iilerce igal edilmi ve polisin iilere mdahalesi sonucu lenler olmutur. Eyllde Ereli Demir elik iletmelerinde iiler greve gitmitir. zetle bu dnemdeki sendikal gelimeler, 1971 ylna kadar hzl, canl, yol ve zaman zaman doktrin arayarak, blnerek, ok sayda sendikalarn yaratt sorunlar ve gszl srtnda tayarak, fakat srekli olmutur. 1965 seimlerini APnin byk bir ounlukla kazanmas ve kimi sendika liderlerinin bu parti kadrosu iinde parlamentoya girebilmi olmalar, harekete durgunluk vermi ve sendikacln felsefesinde ve doasnda bir eliki olan sa kanad glendirmise de, bir btn olarak gelimede ok byk aksamalar olmamtr.990 i kesimlerinin srece ilikin kanaatlerinden birini ortaya koymas bakmndan, dnemin Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu Genel Bakan (Trk-) Seyfi Demirsoy tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya verilen 04.01.1971 tarih ve 71/3 sayl muhtra nemlidir.991 Muhtrada, bunalm srecine Cumhurbakannn mdahil olmasndan duyulan memnuniyet belirtilerek; Trkiye ii hareketinin snf atmasn krkleyen dier ii sendikalarnn aksine milli btnl savunan Atatrk bir izgide olduu ifade edilmektedir. Atatrk dmanlnn hem Marksist dzen kurmak isteyenlerce, hem de teokratik bir rejim peinde olanlarn ortak paydas olduunun alt izilmektedir.
985

skl, a.g.e., s.121. 24.5.1970, s.1. smail Cem, Deien Trkiye ve Deien i, Milliyet, 19.7.1970, s.2. Mahkemesi Karar, Resmi Gazete, 19.10.1972, No:14341. Slker, a.g.e., s.134. Cahit Talas, Bir Toplumsal Politika Belgesinin Yorumu: Toplumsal Anlama, Ankara, ASBF Yaynlar, 1982, s.3.

986Milliyet, 987

988Anayasa 989 990 991

Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 08.01.1971 tarih ve 3/146 sayl yazs eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778132].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

410 / 1404

Sregelen renci hareketlerine kar Trk- Genel Bakannn gr: Bu tip hareketlerin rencilikle badamayaca ynndedir. Lakin bu hareketlerin temelinde baz masum isteklerin saptrlmasnn yatt ifade edilmekte; isiz kalma tehlikesinin yan sra mevcut niversiteye girii salayan snav sistemindeki aksaklk yznden okuduu faklte ile okumak istedii faklte arasnda tutarszlklar olan geni kitlenin saldrganlamaya zorland belirtilmektedir. Sosyal gvenlik messesesinin birok alanda kurulamam olmamas da sregelen rahatszlklarn sebeplerinden biri olarak gsterilmektedir. Dier taraftan, sistemin zafiyetinden faydalanan bir avu asalak kesimin bu durumdan yararlanarak, inanlmaz boyutta smr faaliyeti iinde bulunduklar hususu ilenmektedir. Vergi politikasndaki hakszlklarn da nemine deinen Demirsoy, zellikle byk toprak sahiplerinin kazanlarnn vergi d braklmasnn snrl kazanlar vergilendirilen alanlar nezdinde tepkiyle karlandn vurgulamaktadr. Parlamentonun alma dzeninin de bir dier ikyet konusu olduu belirtilen yazda, konfederasyonlarna kar giriilen iddet eylemleri karsnda soukkanllklarn korumaya gayret edecekleri belirtilmektedir. Trk-in, halk paralayacak giriimler karsnda yaplacak her hamlede Cumhurbakannn yannda olduu vurgulanarak yaz nihayete erdirilmektedir. Yine bir baka belgede Trk-in partilemeye meyyal tutumlar iinde bulunduu; bu eilime direnenler olduu kadar savunanlarn da bulunduu ifade edilmektedir. Yol-, Ges-, Demiryollar i Sendikas ve eker- sendikalar yneticilerinin CHPdeki Kemal Satr grubuyla bu dorultuda terik-i mesai iinde olduklarndan sz edilmektedir. Bu tip bir parti kurulmas durumunda CHP ve AP iinde bulunan Trk- kkenli milletvekili ve senatrlerin, bu yeni partiye iltihak edeceklerinin tahmin edildii belirtilmektedir.992 DSKin muhtra sonrasndaki yaklamn gstermesi asndan, konfederasyonun Kocaeli Blge Temsilcisi Hakk ztrk tarafndan yaynlanan basn blteni de nemlidir. Sz konusu bltende 12 Mart ncesinde Atatrk ilkelerine sahip kan, anayasann uygulanmasn isteyen devrimcilere insanlk d her trl bask ve terrn uyguland; lkenin beceriksiz idarenin elinde itibarn yitirdii; ii snf ve emeki halkn korkun bir perianla dt belirtilmektedir. Silahl Kuvvetlerin mdahalesinin byk bir ferahlk yaratt, Silahl kuvvetlerin, anayasann kendisine tand hakk kullanarak meru bir ekildeki mdahalesini destekledikleri ifade edilmektedir.993 Cevdet Sunaya gelen uyar ve ikyet ierikli yazlardan biri de, kendisini kanun erevesinde, fikir yoluyla. Atatrk devrimlerini muhafaza, mdafaa, yayma gayesiyle kurulmu, irtica ve komnizm dman milli bir teekkl olarak tanmlayan, bakanln Fahri Belen; 2nci Bakanln smet Giritli; sekreterliini Muhittin Korann yapt; yeliklerinde ise Fuat Sargn, Faruk Gventrk, Mustafa Baydar, Nurettin Peker ve Nazan Barann bulunduu Mustafa Kemal Dernei Byk Devrim Konseyindendir. Dernein ncelikle ikyet ettii kesim: Dini siyasete alet ettii, kyly ve halk kandrarak teokratik bir devlet kurmaya alan MNP evresidir. Ar solun, Trkiye halklar tabiriyle stelik tam bamszlk iarn arptarak lkeyi Sevr paavrasnn hudutlarna ekmeye alt iddia edilmektedir. Bu tehlikeler karsnda cumhurbakanndan yetkili ve grevli organlar uyarmas; elde edilmi bu
992

11.01.1971 tarihli Trk-in Parti Kurma almalar, baln tayan belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778145].

993

DSK (Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) Kocaeli Blge Temsilciliinin 13.03.1971 tarihli basn blteni [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 77097].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

411 / 1404

husustaki faaliyetleri belgeleyen, aklanmasnda milli bir saknca bulunmayan bilgilerin kamuoyuna ilan istenmektedir.994 12 Mart Muhtras Srecinde niversiteler ve renci Olaylar 1946da niversitelere salanan zerklik 27 Mays 1960 mdahalesiyle kesintiye uradktan sonra, 1961 Anayasas ile ilk kez niversiteler anayasal dzeyde dzenlenmitir.995 niversitelere bilimsel ve idari zerklik kazandrlm, siyasi partilere ye olma yasann niversite yelerine uygulanamayaca belirtilmi, yelerin, serbeste aratrma ve yayn yapabilecekleri ileri srlmtr.996 1960larn banda Kbrs odakl nemli gelimeler yaanmtr. Kbrs sorunu Londra ve Zrih anlamalaryla geici bir zm yoluna sokulmutur ancak 1963 yl Aralk aynda meydana gelen olaylar tepkilerin yeniden artmasna neden olmutur. CHP-Bamszlar Aznlk Hkmeti dneminde 27-28 Austos 1964te Ankara ve stanbul'da dzenlenen renci protesto hareketleri halkn da katlmasyla byk bir bat ve zellikle Amerika aleyhtar gsteri halini almtr. Johnson sahte dost, Bizi dolarlarnzla satn alamazsanz, Amerikal, memleketine dn! gibi slogan ve dvizler Trk genlerinin Amerikann Kbrs politikasna kar takndklar tavr iddetli ekilde aa vurmutur.997 Ayn ylda niversite rencilerinin reform talepleri gndeme gelmitir. Bunun iin stanbul niversitesinde eylemler yaplmtr. renciler eitim sistemini ikayet etmiler reform kmazsa eylemlerinin artaca uyarsnda bulunmulardr.998 renci rgtleri 12 maddelik ar sulamalarla dolu bildiri yaynlayarak, stanbul niversitesini bir skandal oca halinde vasflandrlmtr, retim yelerini eitli alardan ar bir ekilde sulamlardr. Tp Fakltesi rencileri yeni ynetmelii protesto iin dersleri boykot karar almlardr. 999 1964te yaanan bu olaylar zerine APli Senatr Profesr Celal Ertu renci rgtlerinin kkl bir reform talebi ile devlete, niversiteye kar sert bir direnme reaksiyonuna getiklerini, btn bu kaynamalar, ar ithamlar karsnda stanbul niversitesi yetkililerinin sustuunu ifade etmitir.1000 1965 seimleri ncesi TP, sa ideoloji savunucular tarafndan komnistlik ve dinsizlik sulamalarna maruz kalmtr. Aydnlar arasnda olduka rabet gren solcu ideolojinin 1962 sonrasnda yaylma gstermesi sac ideoloji savunucularn rahatsz etmitir. 1962 ylnda kurulan Sosyalist Kltr Dernei sosyalizmi yaymay amalamtr. Solcu ideoloji sahipleri, muhafazakrlara, mukaddesat-milliyetilere, yabanc sermaye ile ibirlii yapanlara ve liberallere kar cephe alp anti-Amerikanc yaklam savunmutur. 1001

994

Mustafa Kemal Dernei tarafndan Cumhurbakanl makamna gnderilen 27.12.1970 tarih ve zel sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77815]. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, 8. Bs., stanbul, Alfa Yaynlar, 2001, s.328. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816. Blent Daver, Trk niversite rencileri Ve Siyaset, ASBF Dergisi, C:XIX, No.3, 1964, s.45. 17.12.1964, s.1. 11-21.12.1964, s.1.

995 996 997

998Milliyet, 999Milliyet, 1000CSTD, 1001

C:22, B:16, 15.12.1964, s.465-468.

Abadan, Anayasa Hukuku, s.111.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

412 / 1404

Solda bu gelimeler yaanrken saclar Trkiye Komnizmle Mcadele Derneini kurarak solculuu Moskova ve Lenine bal komnizmi isteyen maskeli akm olarak nitelendirmitir. 1960'larn sonlarndan itibaren CKMP-MHP'nin gelimesine damgasn vuran temel olgu, edindii anti-komnist misyondur. Daha 1960'larn ilk yarsnda Trkiye'de anti-komnist sylem, "genel sa" siyasetin asli unsurlarndan biri haline gelmitir. Solcu, hatta burjuva liberal gazetelere ve zellikle TPe ynelik basknlarla, komnizmi tel'in mitingleriyle; antikomnist sokak gc gelitirilmeye balanmtr. "Milliyetilik" adna merulatrlan antikomnizm, bal bana bir siyasal kimlik ve meslek haline gelmitir.1002 I. Demirel Hkmeti dnemi (1965-1969) toplumsal gerilimin yavaa artt bir dnem olmutur. Sa kesim tarafndan mitingler yaplmaya devam etmemitir. Bu konuda Senatonun nde gelen isimlerinin banda AP Samsun Senatr Fethi Tevetolu gelmektedir. 1966 ylnda Beyazt Meydannda yaplan Komnizmi Telin ve Uyarma Gsterisinde konuan Tevetolu, Cumhuriyet, Milliyet ve Akam gazetelerinin okunmamasn, bu gazetelere 25'er kuru verilerek maddi glerinin arttrlmamasn sylemitir.1003 1966 ylnda TMTFnin Sakaryada yapt Genel Kurulda olaylar km ve 18 kii yaralanmtr. Bu olay 27 Mays rejimine bir bakaldr olarak grlmtr. Bu arada MDD dncesini savunanlar 1968'de Fikir Kulpleri Federasyonu'nun (FKF) ynetimine hakim olmutur. Fikir Kulpleri btn byk niversitelere yaylmtr. 1960'larn ortalarnda bu kulbn ve dierlerinin ynetimine FKF adyla ulusal bir a kuran TP'in renci eylemcileri hakim olmutur ve bu federasyonu ksaltlm adyla Dev-Gen diye bilinen, "Devrimci Genlik" rgtne dntrmtr. Trkiye'deki genlik hareketi 1968'lerden itibaren Almanya ve zellikle de Fransa'daki renci hareketlerinin etkisi altna girmitir. 1968 yazna girerken, Avrupadan gelen haberlerin de etkisiyle, genlik eylemleri trmanmaya balamtr. renciler ilk nce Ankarada Dil, Tarih ve Corafya Fakltesinde boykot karar alm, birka gn iinde olaylar stanbula da yaylmtr. stanbuldaki eylemler daha iddetli olmu ve stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde igale dnmtr. Rektrl ele geiren renciler bir igal komitesi oluturarak taleplerini stanbul Valiliine iletmiler ve istediklerini elde ettikten sonra igale son vermilerdir.1004 Trk renci hareketlerine yeni boyutlar kazandran en nemli etken, Trk siyaset sahnesinin hzla kutuplamas ve siyasal partilerin niversite rencileri arasndan kendi saflarna ekmek iin giritikleri srekli abalardr. Bylece rencilerin silahla donatlmas, silahl rencilere verilen eitim sadece niversitelerde sk sk lmle sonulanan tamir edilmez can kaybna yol amakla kalmam ayn zamanda anayasal, etkili ekilde ileyen bir parlamenter sisteme kar gvenin yitirilmesine yol amtr. Gerek rencilerin, gerekse gen iilerin 1968 sonras yol boyunca gsterdikleri muhalefet tarz ve ileri srdkleri istekleri ile Trk kamuoyunu ilgilendiren belli bal siyasal sorunlara damgalarn vurmulardr.1005 Temmuz 1968de Konyada nemli olaylar yaanmtr. 15 Temmuz 1968de stanbula gelen Amerikan 6. Filosuna kar protesto eylemleri dzenleyen T rencilerinin kald T Talebe Yurdu, 17 Temmuzda sabaha kar polis tarafndan baslm, basknda birok renci
1002

Tanl Bora-Kemal Can, Devlet, Ocak, Dergah 12 Eyllden 1990lara lkc Hareket, 6. Bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s.56. Feyziolu, a.e., s.528. Birand vd.,a.g.e., s.153-154. Nermin Abadan, Trkiyede , s.68.

1003 1004 1005

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

413 / 1404

yaralanrken pencereden atlan ve komaya giren Vedat Demirciolu, 24 Temmuzda yaamn yitirmitir. Vedat Demirciolunun cenazesinin Konyaya getirileceinin belli olmas zerine Trkiye retmenler Sendikas (TS) ile TMTF Emperyalizmi Knama mitingi dzenlemek istemiler, buna kar kan gruplarla giriilen atma sonucunda Konyada nemli karklklar km, birok insan yaralanm, birok i yeri tahrip edilmitir.1006 Olaylar zerine CHPnin yaynlad bildiride ileri Bakan Faruk Skann Konyada olaylarn sorumlularyla grmeler yaptn, Skann seim blgesi olduu iin kimseyi kstrmek istemedii, hkmetin sola saldrmay mazur gren aklamalar yaparak olaylar tevik ettii ve olaylara mdahalede gecikildii gibi sulamalar yer almaktadr.1007 Babakan Demirel ise, hrriyetin ktye kullanldn iddia ederek, bir ksm hrriyetleri kontrol altna alacak tedbirlerin ileme konulmasnn gerekli olduunu vurgulam, demokrasiyi sokaa bodurtmayacan, kanunsuzluu gnlk hadise haline getirmek isteyenlerin, kanunsuzluk yolu alrsa en byk zarar kendilerinin greceini sylemitir.1008 1961 Anayasasnn ngrd niversitelerle ilgili ayrntl dzenleme ve zerklik durumu uzun mrl olmamtr. lke genelinde siyasi hareketliliin dorua kmas ve niversitelerin, zellikle 1968den itibaren genlik hareketlerinin en nemli merkezi haline gelmesi zerine mevcut yapda nemli deiikliklere ve dzenlemelere gidilmek istenmitir. Bu tasar zerinde yaplan tartmalar uzun bir sre srmtr ve yasa yrrle girmeden 12 Mart Muhtras yaynlanmtr. 1009 1969 yl, seimlere hazrlanan Trkiyede ii ve renci hareketlerinin dorua kmasna sahne olmutur. Ocak aynda ODTde ABD Bykelisinin arabas yaklm1010 ve ubatta 6. Filonun geliini protesto eden sol grl rencilerle sa grl rencilerin atmas sonucu 2 kii hayatn kaybetmitir.1011 Nisanda ODT, renciler tarafndan igal edilmi ve Rektr Kemal Kurda grevinden ayrlmaya zorlanm, Maysta Yargtay Bakannn cenaze treninde olaylar kmtr. Haziranda stanbul niversitesinde sol grl rencilerle polis arasnda kan atmalarda 114 kii yaralanmtr.1012 1970'ten itibaren, Milli Demokratik Devrim (MDD) evresinden baz kktenciler, ajitasyonun yeterli olmad ve sadece "silahl propaganda"nn (yani terrist saldrlarn) ve silahl gerilla mcadelesinin devrimi getirebilecei kararna varmtr. Maocu gruptan kopan Trkiye Komnist Partisi-Marksist/Leninist (TKP-ML) hizbi de, Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusunu (TKKO) oluturmutur. Deniz Gezmiin Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO) ve Mahir ayan'n THKP-C nclndeki bu gruplar, lkeyi istikrarszlatrmay hedefleyen bir terr mcadelesini, kent gerilla savan balatmlardr.1013 1970 ylnda niversitelerde iddet olaylarnn artmas ve lke gndemini igal etmesi sonucunda CGPli Mehmet Hazer Senatoda bir aratrma komisyonu kurulmasna dair bir teklifi Senatoya tamtr. Hazer, nergesinde renci ve retim yelerince yrtlen
1006Cumhuriyet, 1007Milliyet, 1008Milliyet, 1009

17-26.7.1968, s.1.

30.7.1968, s.1. 27.7.1968, s.1.

Akyz, a.g.e., s.329 7.1.1969, s.1. 17.2.1969, s.1.

1010Akam, 1011Akam, 1012Cneyt 1013

Arcayrek, 12 Eyll'e Koar Adm (Kasm 1979-Nisan 1980), Ankara, Bilgi Yaynevi,1986, s.228.

Zrcher, a.g.e., s 372.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

414 / 1404

ideolojik hareketlerin zararlarn aklayarak, lkede huzur ve asayii salamak iin Anayasay sulamann faydas olmadn belirtmi ve anarinin bitmesi iin geni bir koalisyonun kurulmas gerektiini belirtmitir. Bu ekilde olaylar bastramayacaksa, hkmetin istifa etmesi gerektiini savunmutur.1014 ileri Bakan Senatr Haldun Menteeolu; Mehmet Hazer'in nergesine karlk sz alarak; hkmetin her trl anarik hareketin karsnda bulunduunu, niversiteler zerk olduklarndan olaylara ancak istekte bulunulduunda mdahale edildiini sylemitir. Yksekokul rencilerinden yasad harekette bulunanlarn okuldan atldklarn ve su ileyen rencilerin adalete teslim edildiklerini, gsteri yrylerinin izne bal olmadn belirtmitir. Menteolu ayrca hkmetin Anayasa ve dier yasalarn hkmleri dnda hibir eylem iine girmeyeceini, niversitelerin kendi bnyelerinde dzeni salamas gerektiini, babakann veya hkmetin ekilmesinin yollarnn ise Anayasada belirtilmi bulunduunu belirtmitir.1015 Hazerin aratrma komisyonu kurma nerisi Senato tarafndan reddedilmitir. Seim ay olan Ekimde de ODTde renciler ile jandarma arasnda silahl atma kmtr. Babakan Sleyman Demirele gre, bu olaylar masum istekleri am, siyasal bir sonu karmaya ynelen hatta bir ordu mdahalesini kkrtan davranlara dnmtr ve nihayetinde istenilen de olmutur.1016Bu arada Doan Avcolunun karm olduu Devrim gazetesi daha sonra 9 Martlar olarak adlandrlan grubun ideolojik bir organ haline gelmi, bu gazete ordu iinde mevcut iktidara kar gelien honutsuzluu kendi etrafnda toplayarak askeri mdahale yaplmas gerekliliini vurgulayan bir yayn organ olma grevini stlenmi ve toplumsal gerginliin trmandrlmasnda etkin rol oynamtr. Muhtra sonrasnda, en azndan bir ksm retim yesinin tutumunu yanstmas asndan, Ankara, Hacettepe, stanbul, Atatrk ve Ege niversiteleri bir ksm retim yeleri adna Temsil Heyetinin yaynlad bildiride de nemlidir. Bildiride: Milli kurulularn ve millet hayatnn felce urad byle bir durumda Trk Silahl Kuvvetlerinin, anariyi nlemek, milli istikbali ve Trk demokrasisini kurtarmak ve korumak yolunda basiretle ortaya km olmasn, biz retim yeleri kranla karlyoruz denilmektedir.1017 Muhtra ncesinde Cumhurbakan ve Ordunun Tutumu Sregelen bunalm karsnda, eitli kanallardan gelen talep ve ikyetlere muhatap olan Cumhurbakan Cevdet Sunay ise yaynlad yeni yl syleviyle hadiseler karsndaki tavrn izah etmektedir. Sunay, tm menfi gelimeler karsnda lkenin yegne teminat olan Trk Silahl Kuvvetlerinin btn halinde hazr ve muktedir bir ekilde dimdik durduunu ifade etmektedir. Sunay, sknetin salanmasnda, hadiselerde bizzat rol oynayan militanlarn adalet huzuruna karlmasnn tek bana yeterli olmadn belirtmekte; onlar tevik, tahrik eden ve destekleyen kii ya da rgtlerin de adalete tesliminin lzumundan sz etmektedir.

1014CSTD, 1015CSTD, 1016 1017

C:62, B:13, 8.12.1970, s.184 C:62, B:19, 24.12.1970, s.372-377.

Arcayrek, a.g.e., s.228.

Ankara, Hacettepe, stanbul, Atatrk ve Ege niversiteleri bir ksm retim yeleri adna Temsil Heyeti tarafndan,Byk Trk Milletine! hitabyla yaynlanan 15.03.1971 tarihli bildiri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770911].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

415 / 1404

Dier taraftan Sunay, hadiselerin merkezi olarak grlen niversitelerdeki vatansever hoca ve rencileri de messeselerinin erefini cesaretle korumaya davet etmektedir. Sunay, sylevinin ilerleyen blmlerinde, 27 Maystan bu yana yaplmas beklenen reformlar zerinde durarak bunlarn ivediletirilmesi hususunun altn izmektedir. zellikle emekli inklp subaylarnn maduriyetine yapt vurgu nemlidir. 1970 ylnn Austos aynda yaplan devalasyonla (kur ayarlamas) ilgili olarak ba gsteren enflasyona mani olacak tedbirlerin bir an evvel alnmas gerektiini belirten Sunay, huzursuzluklarn kaynanda: Anayasann yrrle girdii tarihten bu yana vaat edilen reformlarn geciktirilmesinin bulunduu tehisini koymaktadr.1018 27 Mays Darbesi sonras ordunun yapsnda nemli deiikliklere gidilmitir. Mesela darbeyi yapan Milli Birlik Komitesi (MBK) yeler, kendi arasnda blnm ve 14ler olarak adlandrlan grup komiteden ayrlmak zorunda kalmtr. 27 Maystan ay sonra ise 235 general orduda genletirme gerekesiyle emekliye sevk edilmi geriye 15 general kalmtr.1019 Bununla birlikte EMNSULAR olarak bilinen ve yaklak 7200 subayn ordudan ayrlmak durumunda kalmas ise, ordunun tansiyonunu drmemi tam tersine arttrmtr. Bu erevede 27 Mays mdahalesiyle birlikte su yzne kan ordu iindeki lmllar ve kktenciler arasndaki mcadele sonraki yllarda da devam etmitir. ki grup arasndaki eliki, ordu iindeki birok subayn 1960 mdahalesinin yaplmasna sebep olan artlarn yeniden olutuu dncesinden hareketle gerekletirdikleri 1971 mdahalesi ncesinde tekrar su yzne kmtr.1020 1961-1971 arasndaki dnemde, zellikle 1967den sonra bir asker mdahale beklentisi glenmitir.1021 Takvimler artk 1970 ylnn sonuna gelindiini gsterdiinde, lkenin iinde bulunduu duruma ilikin olarak ileri srlen dncelerin, devletin sorumlu mevkilerinde bulunanlar tarafndan yaynlanan yeni yl mesajlarnda da yer ald grlmektedir. Dnemin Genelkurmay Bakan Org. Memduh Taman Trk Silahl Kuvvetlerine hitaben kaleme ald yeni yl mesaj da bu tr dnceleri iermektedir. Mesajn bir yerinde bir ksm gafillerin Trk halklarndan, blc rgtlerinden pervaszca sz edecek cesarete ulatklarnn ibret ve nefretle izlendiinden sz edilmektedir. Msvedde metin olduu anlalan yazda geen blc rgtler lafznn ilk kaleme alndnda Devrimci Krt rgtleri olarak getii, sonradan stnn izildii anlalmaktadr. Mesajn, Taman dier komutanlarn aksine hl anarinin sorumlu btn anayasal organlar tarafndan demokratik dzen iinde sona erdirilecei beklentisi iinde olduunu gsteren sondan ikinci paragraf nemlidir.1022

1018Cumhurbakanl

Genel Sekreterliinin, Babakanlk, Cumhuriyet Senatosu Genel Sekreterlii ve Millet Meclisi Genel Sekreterliine datml, 05.01.1971 tarih, 4/5 ve 4/6 sayl yazs ekinde yer alan Cumhurbakan Cevdet Sunayn 31.12.1970 tarihli Yeni Yl Sylevi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778122]. 4.8.1960, s.1

1019Milliyet, 1020

Semih Vaner, Ordu, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s.260. Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950den Gnmze), 4.Bs., Ankara, mge Yaynclk, 2008, s. 203. Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama tarafndan Trk Silahl Kuvvetlerine hitaben kaleme alnan 31.12.1970 (?) tarihli yeni yl mesaj [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778116].

1021 1022

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

416 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

417 / 1404

2. 12 Mart Muhtras ve Sonrasnda Yaanan Balca Olaylar


Sadece askerlerin deil, ayn zamanda seilmi ve atanm kimi sivillerin de mevcut demokratik ortamdan mit kesmi olduklar gzlenmektedir. Bu koullar iinde, orduda geni bir kaynama olduu; kaynamann daha ziyade alttan geldii; zellikle baz radikal sol gruplarla irtibata gemi olan subaylarn, hedefine ulaamam olduuna inandklar 27 Mays tekemml ettirmek amacyla, sivil alan tamamen ortadan kaldracak yeni bir giriimi balatacaklar anlalmaktadr. Peki, ne oldu da mdahale ekli bilfiil ve dorudan mdahaleden, muhtra yoluyla dolayl bir mdahaleye dnt?

Dorudan Mdahalenin Dolayl Mdahaleye Dnmesi ve 9 Martlarn Tasfiyesi


dareyi bizzat ele alarak, tm sivil siyaseti tasfiye etmeyi amalayan 9 Mart hareketinin sadece ordu iindeki bir ksm subayn teebbs olmad iddia edilmektedir. Daha dorusu: Hareketin asl ynlendiricilii noktasndaki teorik altyap, bir grup sol Kemalist aydn tarafndan hazrlanmtr denilmektedir. Bu aydn grubu nce, ordu iinde etkili general ve subaylar ile irtibat kuracak; askerin zihnindeki Kemalist ideolojik ekillenmeye uygun bir yorum ile youn temaslar ve birliktelikler salanacakt. Trk ordusunun tarihsel geleneindeki mdahale temayl bu ekilde ynlendirilerek devrimin vurucu gc tedarik edilecekti.1023 Mete Tunay, 9 Martlarn baarl olmalar durumunda olacaklarn, 12 Martlarn yaptklarndan daha beter olacan ngrmektedir:
Tabii, yaarken yava yava rendik ki ordu iinde sosyalizmi getirmek isteyen bir grup varm, onlar en st kademelere kadar szmlar ve onlar bir darbe hazrlarken 12 Martlar onlar O galiba daha nce planlanm, 8 Mart m ne nk tarihini 9 Mart m? Onu bertaraf edip baz en yukar komutanlarn saf deitirmesi sonucunda bunlar gelmiler. tekinin olmadna sonradan kretmemiz gerektiini dndk nk eer sosyalizmi kurma amacyla darbe yapanlar olsayd daha da beter eyler yapabilirlerdi. Ama 12 Mart, ite, 27 Maysta aydnlar ve ordunun arasnda kurulan ittifakn ya da anlamann k oldu geni lde. Bugn bile hl 1961 Anayasasnn baz erdemlerine bakp onu 27 Maysn matlup hanesine yazmak isteyenler falan var, tabii bunun bir hakikat pay da var ama 27 Maysla birlikte bir yol olduu1024

1023

Trk Ordusunun bu eilimini en iyi inceleyen eserlerden birisi olmas itibaryla bkz. Mevlt Bozdemir, Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, Ankara: ASBF Yaynlar, 1982.

1024

Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

418 / 1404

eklinde yorumda bulunan Tunay, aslnda amacn ne kadar iyi ve ulvi olursa olsun, kullanlan aracn da amac geni lde belirlediinin de altn izmi olmaktadr. Rasim Cinisli, dneme ait anlatmlarnda u ifadeleri kullanmaktadr:
27 Maystan sonra ve 27 Mays sebebiyle Trkiye'nin yaam olduu en byk talihsizliklerden birisi 9 Mart, bilinmeyen 9 Mart teebbsdr. 12 Mart muhtras darbe iinde darbedir. 12 Mart muhtras siyasete mdahaledir amma sebepleri farkldr. 9 Mart olayn iyi bilmek lazmdr. Bunlar benim sylememe lzum yok. Hasan Cemal ve buna benzer arkadalar kitaplar hlinde yazdlar nedenlerini, nasl olduklarn. Olay u. Ha, size bir baka ey daha takdim edeceim. Onu zannediyorum ki nemli bulacaksnz: Faik Trn Paann el yazsyla yazlm krk ksur sayfalk bir hatrat vardr.1025 9 Mart olayn son derece ak, nasl dzene konulduunu ak ak ifade ediyor Faik Trn Paa. Yani o krk sayfalk yerde var m yok mu onu bilmiyorum ama onlarn ne sylediklerini, komnizmle ynetilen bir devlet eklinin gndemlerinde olduunu, Trkiyeyi 17 Ekim darbesi gibi bir darbeyle ynetmek istediklerini, bunun birka koldan yrdn, birinci kol, Cemal Madanolu 27 Mays yapanlardan bir grup. Daha sonra, ac olan ve benim iin de son derece ac olan ey, ordu kademelerinin en st kademesine km Faruk Grler Paa gibi, Muhsin Batur Paa gibi ordumuzu ynetenlerin byle bir fikre kaplm olmalar ve devleti bir Marksist ynetime doru gtrmeye temayl etmeleri. Genelkurmayda Marksist anayasa yaplmtr. Onun kaleminden reniyorum ben bunlar, Trk Genelkurmaynda.1026

9 Mart Hareketinin Fikri Altyaps ve Gerekeleri ddiaya gre: Altmlarda kan son derece etkili bir dergi olan Ynn bandaki Doan Avcolu, bu faaliyetlerin banda bulunuyordu. Ynn kapanmasnn ardndan Avcolu, yaynlamaya balad haftalk Devrim gazetesinin etrafnda toplanan bir grupla, harp okullarndan balayarak kimi muvazzaf subaylarla bu dorultuda ilikiler kurmutu. Erturul Krk, bu hususta unlar ifade etmektedir:
Bu radikallerin fikirlerini daha ok Devrim gazetesinden okuyabilirdiniz -Doan Avcolunun banda olduu- ve hakikaten bu gazeteye baktnz zaman, bugnk klliyat incelediiniz zaman gerek bir programa dayandklarn, kendilerince Trkiyeyi deitirmek iin bugnk darbeciciklerden ok daha farkl olarak hani Trkiyenin istikbali diye ciddi bir fikriyata sahip olduklarn ve bunun iin azimle altklarn grebilirdiniz. ok etkili oldular, bunu syleyebilirim. renci hareketi ierisinde, bu akmla sosyalistler arasnda bir dnem beraberlikten sonra ok ciddi bir rekabet de oldu. Bizim, DEV-GEN ynetiminde olduumuz dnem bu rekabetin en dorukta olduu dnemdi ve biz bir asker mdahale deil bir halk sava yolunun doru olduunu dnerek bu akmla yollarmz ayrdk ama Trkiye entelijansiyasnn fikriyatnn gelimesinde bu akmn nemli bir rol oldu. Bu rol belki bugnlere kadar da bir eklide srp gelmitir, onlar sonraki dnem tartmalar ierisinde.1027

1025

Metin komisyonumuzun da bilgisi dahilindedir. Sz konusu metin kamuoyunun eriimine de aktr. Bkz. http://faikturun.wordpress.com/ (Eriim: 12.12.2012). Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.0219.05].

1026 1027

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

419 / 1404

Orduda bu dorultuda ynlendirilecek kk rtbeli subay gruplarnn varl biliniyordu. Nitekim hareketle dorudan doruya ilikileri bulunup bulunmad bilinmeyen bir grup subayn Devrimci Subaylar Bildirileriyle grlerini aklad kamuoyunun bilgisi dnda deildir. Eski Ankara valisi ve belediye bakan Enver Kurayn olu, Yassada Mahkemesi Basavcs Altay mer Egeselin yeeni olan Sarp Kurayn belirttiine gre bu bildirileri kaleme alan isim, imdilerin nemli habercilerinden Temen Ali Krcadr.1028 Krca, bildiriyi kendisinin kaleme aldn teyit ederek bildirinin mahiyetini u cmlelerle aktarmaktadr ve de eklemektedir:
(Devrimci Subaylar Bildirgesinin 12 Martla) Hibir balants yoktur. Tam tersine, 12 Mart, bizden onun hesabn sordu. Bakalar olsa, onlar da soracakt. Yani kastettiiniz o 9 Martlar da nk biz soldaydk. Yani baka bir yerdeydik. Biz kimsenin szne falan dinlemeyecek, byle baka bir yerde duruyorduk. Biz gen insanlardk. te en yksek rtbelisi bendim, temen1029 Genel olarak bunu syleyeyim. Darbeler asndan hayatmn hibir dneminde deikenliim olmad. Hayatmn her alannda on bir yanda ocuktan balayarak altm yandaki u adama kadar darbelere kar oldum, darbenin dnda oldum. Yani o ortamda bulunmam iin zaten hibir iklim de olmad.1030

Bu yllarda, var olan bunalmdan k gstermek iddiasyla kaleme alnm bir eserin etkisi byktr: Doan Avcolu tarafndan kaleme alnm olan Trkiyenin Dzeni isimli kitap. Kitap ylesine popler olmutu ki, niversite ve harbiye rencilerinden, dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Org. Faruk Grlere kadar hemen herkesin baucu eseri haline gelmitir. Avcolu ve evresinin, Trkiye zerine etrafl analizler ieren, bu yapt, Trkiyenin antiemperyalist bir kurtulu sava vererek bamszln kazand; Kemalist devrimin zorunlu st yap reformlaryla balatlan bir hamle olduu; lkenin snfsal bileiminden kaynaklanan glkler nedeniyle alt yapya ilikin reformlarn bir trl yaplamad tehisine dayanmaktayd. Dzendeki bozukluk giderilmedike de reformlarn yaplmas imknszdr.1031 Kemalist devrimin bu yzden iini yarm brakmak zorunda kaldn; bu yap iinde zamanla palazlanan ibirliki burjuvazinin snfsal karlar uruna lkeyi emperyalizmin kucana ittii gr ilenmektedir.1032 Numan Esinin Yn Hareketi ve Avcolu ile olan irtibat hakknda syledikleri unlardr:
O esnada, Trkiyede milliyetilik akmnn yan sra sol dnceler de zemin kazand. TPin karsnda solun bir dier kolu Doan Avcolunun ban ektii, onun kard bir dergi vard, Yn dergisi. Onlar bana yurt dndayken de yolluyorlard almalarn filan. Hatta bir 27 Maysn yl dnmnde benim yolladm makalemi onlar yaynladlar. yle bir aramzda scak iliki dodu. Trkiyeye dndkten sonra da ben Yn destekledim, ak yani. Ama imdi Ynn Zaten o yzden de hapishanelere girdik ya aslnda, biraz onlarn da sebebi var, yani onlar ktlar biz girdik o dnemde. Neyse onlarn hesabnn hepsini vermi olduk da, ben ikencesine tabii uram bir insan olarak kendimi mazlum sayyorum o olaylarn ierisinde.1033

1028 1029 1030 1031 1032

Sarp Kuray, syan ve Tevekkl, stanbul: Birharf Yaynlar, 2008, s.36. Ali Krcann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.2011.40]. Ali Krcann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.2011.40]. Bkz. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni [Dn-Bugn-Yarn], Ankara: Bilgi Yaynevi, 1969.

Bu yaptnn etraflca incelendii u almaya baklabilir: Hikmet zdemir, Bir lk Yapt: Trkiyenin Dzeni, Yapt, Say 2, Cilt 47, Aralk-Ocak 19831984, s.101107. Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13].

1033

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

420 / 1404

Yn evresinin solda bile eletiriye tabi tutulduunu belirtmek gerekiyor. Attil lhan, bu grn o zaman bile olduka geri bir tespiti ierdiini belirterek unlar yazyor: Toplumcularn 60 kua, Trkiyeyi kmsediler, olduundan gerilerde sandlar, sac liberallerin kapitalist endstri lkeleri karsnda dtkleri aalk kompleksinin bir baka eidine, sosyalist endstri lkelerinin karsnda derek, lkemizi ve halkmz, hem bin yllk devlet geleneinden uzakta, hem atr atr gelien ve deien byme olanaklarndan soyutlayarak, deerlendirme hatasna dtler.1034 Trk siyasi sistemi gibi sadece siyasi partiler kanalyla siyasi sisteme nfuz edebilmenin mmkn olduu dzenlerde stnlk kendiliinden iktisadi nfuz gc yksek kesimlerde olmaktadr. 12 Mart Muhtrasnn ardnda yatan nedenlerden birisi olan parlamento d muhalefet unsurlarnn deiik toplum kesimlerinde ve bu arada orduda da nemli lde taban bulmu olmas; beraberinde orduda emir-komuta zincirinin zlmesini getirdii sylenebilmektedir. 9 Martta muhtemel olan darbenin nlenerek, 9 Martlarn tasfiye edilmesi, yeni gelimelerin de olanakl olabileceini gstermektedir. Bu erevede ok fazla dalm olan siyasi ncelik alanlarnn daraltlp sadece parlamentonun bu ile vazifeli olduu havasnn verilmesi, meclisin ak tutulmas gz nne alndnda, muhtraclar asndan anlalabilir gzkmektedir.1035 stelik baz subay ve askeri rencilerin de bu unsurlarla aralarnda irtibat olduunun tespit edilmesi, MT dnda Genelkurmaya bal olarak faaliyet gsterecek bir istihbarat servisinin kurulmasna da yol amt. Ard ardna yaplan her iki seimden de APnin birinci parti kmas, stelik sa oylarn neredeyse toplam oylarn % 70ini bulmas karsnda umutsuzlua kaplan ihtilalciler, ya da kar cenahn tarifiyle tepeden inmeciler, youn bir devrimci rgtlenme abas iine girmilerdir. Demirel, bu abalarn temelinde elit-halk atmasnn yattn ifadeyle, bir ikazda bulunmay ihmal de etmeyerek unlar sylemektedir:
Muhtrann baka destekileri var: Muhtraya bizim arkadalar katlmamlardr, yani o 41ler denen grup. Onlar daha sonra parti kurdular, bizim oyumuzu bldler 73 seimlerinde, baya bldler, yzde 10 bldler ama muhtra Devrimci-Yol vesaire gibi filan birtakm cereyanlar var, o cereyanlar ordunun ierisine girmi. Bakn, burada ok nemli bir olay var. Bizim demokrasimizde elit, halk beenmiyor. Elit, sistemi de beenmiyor. Yani daha pratik zmler aryor, yeni metotlar aryor, yeni eyler aryor ve onlar sistemden nce koyuyor orta yere. yle beenmiyor: Yassadada hkim birisine dedi ki Otur, otur, cahil oy ounluunun mmessili! Halk beenmiyor adam. Elit, halk beenmiyor. Bizim demokrasimizdeki sknt o. Halka kendisini kabul ettirinceye kadar Bu halk gzel halktr, bunun bir sknts, bir eyi yoktur, baka memleketlerin Efendim, cahil halk. Okumuluk diyorsan, imdi yzde 95e kardk okur seviyesini. Kald ki baka memleketlerde, demokrasinin olduu, yapld memleketlerde okumuluk diye bir ey yoktu. Amerika Senatosu kurulduu zaman senatrler okuma yazma bilmiyordu, parmak bastlar eye. Btn hikye, btn bu kargaann ierisinde elitin halk kucaklamas. Halk da eliti beenmiyor, halk da beenmiyor. Yani byle bir eyin ierisinde. Bunlar zamanla alabilecek eyler. Daha ok ehirletike Yzde 80 kyl kalamayz. Daha ok ehirletike ve daha ok okuduka, daha ok zenginletike ok nemli bir hadise- bunlarn hepsi kalkacak orta yerden ama ben size elli sene evvelini anlatyorum. Bugn bunlar tmyle gitmi deil, sizin de karnza gelir bunlar.1036
1034 1035

lhan, Hangi Sol, s.142.

etin Altan, Sulanan Yazlar (1960dan Bu Yana Sahte Demokrasi Talannn arklar PDM, Marksist Adan Parlamentoda Ne Dedik?), stanbul: Yaylack Matbaas, ty s.160. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

1036

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

421 / 1404

Rasim Cinisli, APden ayrlan grubu byle bir harekete sevk etmede balca kusurun Demirele ait olduunu belirtmektedir. stelik kendisine gelen istihbarata ramen, hibir kar hamlede bulunmad gibi, partisinden ayrlan grubu adeta buna tevik etmitir mealinde cmleler sarf etmektedir:
Sleyman Bey 9 Mart olayn bildii hlde, Babakan, istihbarat avucuna kadar, nne kadar geldii hlde ne Trn Paayla ne o gnk istihbaratn bandaki Fuat Douyla -bunlar vatanperver, memleketperver insanlar- bunlarla temas edip de 9 Mart gerekletirmek isteyen ykc darbeyle mcadele edememitir, stre arkasna ekilmitir, olaylar seyretmitir. Bu yetmiyormu gibi kendi partisi iinde tasfiyeye gitmitir, iktidar olmak istememitir. Kendi partisinin iindeki arkadalarn, ke talarn ihra etmitir ve gc azalmtr. O gnn Reisicumhuru Sunay Paa, Meclis Bakan Sabit Osman Avcya aynen unu sylemitir: Bu ilerin kknde Sleyman Beye ben ok syledim. Partini blme, partini zayflatma, iktidarn bindii daln kesme. Ama bu ilerin altnda Sleyman Beyin neme lazmcl yatar. Tabii, Sabit Osman Avcnn hatrat, herkesin bildii ey.1037

9 Mart Hareketinin nde Gelen Aktrleri 9 Mart hareketinin ilk tevikisinin 13 Kasm 1960taki tasfiyeyle MBKnden karlarak srgne gnderilen Orhan Kabibay olduu anlatlr. 14lerden Orhan Erkanl ve rfan Solmazerle birlikte CHPden milletvekili olan Kabibay, ara dnemde Erim-Koa ikilisini destekliyor; parti iindeki nn-Ecevit ekimesinde smet Paann safnda yer alyordu. Ecevitin genel bakanla seilmesinden sonra ise Kemal Satrla birlikte partiden koparak Cumhuriyeti Partiyi kurmutur.1038 Kabibay, askeri kanattan o dnemde zmitte tmen kumandanl yapmakta olan Tmg. Celil Grkanla temas kurarken, sivil kanattan ilk temas kurduu isimse Doan Avcoludur. Sonradan, Kabibay, Feyziolunun Gven Partisiyle birletikten sonra ilk seimde fiilen tasfiye olmutur. Bu kesimin ortak kanaati: 27 Maysa hazrlksz giriildii bu yzden devrimin amacndan saptrlarak hedefledii hamleleri yapamad ynndedir.1039 Temel hedef: Ordu iindeki devrimci unsurlarn bir araya getirilmesiydi. Bu dorultuda kontenjan senatr ve yine eski MBK yesi E. Korg. Cemal Madanolunun banda bulunduu ve Madanolu Cuntas olarak isimlendirilen bir rgtlenme gerekletirildi. Haftalk bir gazete karlarak, hareketin fikri cephesinin hazrlanmas kararlatrld. Gazete iin sermayenin byk bir ksmn Cemal Reit Eybolu koyacak, eski bir MBK yesi ve 14ler grubuna dhil Numan Esinle, kk de olsa Cokun Blkba isimli bir baka ahs da hisse sahibi olacakt. Gazetenin genel yayn ynetmeni Doan Avcolu, iki numaral ismi ise bu tip hareketlerde sonraki yllarda da ad ska telffuz edilen lhan Seluktur.1040 Hasan Cemal ve Ulu Grkan ise gazetenin yaz ileri mdrleriydiler. Gazetenin ve ekibin nc
1037 1038 1039

Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.0219.05]. Numan Esin, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005, s.290.

Nazl Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner) [El Yazs tiraflarla], Yayn Yeri, Yaynevi ve Yl Bilinmiyor, s.24 vd.

1040

Hasan Cemalin daha sonra Cumhuriyet gazetesinde de birlikte olaca lhan Seluk hakkndaki kanaatini aktarmann tam yeridir: Cumhuriyetin geleneksel izgisinde, lhan Seluka gre, Bat demokrasisi yoktu, olamazd. Zaten demokrasiden sz etmeyen Atatrkn de byle bir hedefi yoktu. O sadece ada uygarlktan sz etmiti, demokrasi yoktu Atatrkn lgatinde. Bkz. Hasan Cemal, Cumhuriyeti ok Sevmitim (Cumhuriyet Gazetesindeki Savan Perde Arkas), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005, s.226.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

422 / 1404

nemli ismi ise lhami Soysaldr. ddiaya gre Soysal, Taman selefi eski Genelkurmay Bakan Org. Cemal Turaln azmettiriciliiyle ldresiye dvdrlen gazetecidir.1041 Gizli faaliyetler, Madanolunun Devrim Genel Kurulu Bakanl ile Doan Avcolunun genel sekreterliinde yrtlyor; lhan Seluk stanbul, lhami Soysal ise Ankara sorumlusu olarak alyorlard. 27 Maysta olduu gibi o dnemde de farkl rgtlerle irtibat olan ancak Madanolu Cuntasnn faaliyetlerine de katlan birok ismin varlna ahit olunmaktadr. Sivil kanattan, Hfz Kaar ile Av. Fakih zfakih bu isimlerden ikisidir. Emekli askerlerden ise o dnemde bu tip faaliyetlerde isimleri en fazla geenler isimleri yukarda daha nce zikredilmekle birlikte: Orhan Kabibay, Numan Esin,1042 rfan Solmazer, Mucip Atakl, Cemal Madanolu, Talat Turhan ve Rafet Kaplangdr. Numan Esin, 9 Martlarla olan irtibatn, u ekilde aklamaktadr:
imdi, yani bu 73teki hareket, o bir ba kaldrma hareketiydi 9 Mart hareketi. O 9 Mart hareketinin ierisine giren gen subaylardan bir ksm gelip bizden danmlardr, fikir alverii olmutur aralarnda. Mesela, daha sonra hukuku olan bir arkadamz da var, o da kymetli bir arkada. Yani, byle 5-6 arkadamz var ki bunlar gelip danyorlar. Ben olayn ierisinde deilim, zaten bulamak da istemiyorum, i hayat da buna imkn vermiyor. nk nakliyecilik yapyoruz biz, bir arabay yolluyoruz, elli tane araba altryoruz, her gn bunlar -burada kpr mpr yok- bekliyor en aa yirmi drt saat feribottan gemesi1043

Bu isimlerin ordu iine sirayet etme gayretlerini yrtrken aslnda giritikleri hareketin banda Grler-Batur ve Kayacann bulunduu ynndeki iddialar mesnetsiz deildi. Hava Kuvvetlerinde Muhsin Baturun bilgisi dhilinde yaplacak, ihtill sonras anayasas bata olmak zere, hazrlklarn son hzla ilerledii iddia edilmektedir. Baturun tek tereddd, Faruk Grlerin, banda bulunduu Kara Kuvvetlerine hkim olamamasdr. Nazl Ilcakla yapt bir mlakatta Batur, bu endiesini u szlerle belirtmektedir: Kara Kuvvetlerinin tmyle katlmad harektn iine, bir Hava Kuvvetleri, bir Deniz Kuvvetleri Komutan girer mi? Girerse mantk dhilinde mi hareket etmi olur? Ordu arpr.1044 Batur, ordunun ana motoru olan bu kuvvetin dnda olduu bir ihtill giriiminin baarsndan kukuludur. Bu nedenle alttaki kaynamay kontrol altnda tutarak olas emirkomuta zincirindeki bir krlmann nne gemeye almaktadr. 9 Martta Hava Kuvvetlerinde yaplan son toplantda alnan erteleme karar, ordu iindeki dorudan mdahale yanllar iin tam anlamyla d krklyd. Grler, toplantdaki zevat ikinci plana atarak 10 Martta toplanacak Geniletilmi Komuta Konseyi toplantsna kadar beklenmesi kanaatinde olduunu aklayarak konuyu kapatyordu. Olayn kesinde veya bucanda bulunmayan tek isim ise ne ilgintir ki Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tamatr. Tama, toplant sonrasnda, bir anlamda gergin bekleyi iinde bulunan tabana, hissiyatlarnn ayn olduu mesajn veren bir aklamayla hitap ediyordu: Maksat Ordunun Sabrn Tarmak.1045 Demirel ise 9 Mart hareketine dair unlar sylemektedir:

1041 1042

Dvlme olaynn ayrntlar iin bkz. lham Soysal, Sfra Sfr Elde Sfr, stanbul: Kita Yaynlar, 1969, s.254 vd.

Numan Esin, 27 Maystan sonra Bayarn ky Umurbeye gittiinde halka, Sizler olu su ilemi bir baba durumundasnz eklinde hitap eden ihtilalcidir. Bkz. Esin, Bayarn kynde konutu, Akam, 27 Eyll 1960. Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13] Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), s.145. 11 Mart 1971.

1043 1044

1045Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

423 / 1404

imdi, 9 Martta ne olmu Trkiyede? Biraz evvel arkadamz sordu. 9 Martta toplant var ve benim haberim var bu toplantlar yaplyor. Ben, Cumhurbakanna gittim, dedim ki: Birtakm kokular geliyor burnuma., Sen merak etme, Memduh Paa onun banda. dedi, Merak etmeyeyim de tedbir almamz lazm, tedbir alabilecek durumda da deiliz nk dedim. Bu konumalar tmende oluyor, 28inci Tmende ve byk bir ktleye sirayet etmi konumalar. Hi bir eyi beenmiyorlar, yani sistemi beenmiyorlar, kalknmay beenmiyorlar, devrim aryorlar, devrim iinde devrim. Sonra, bu Faruk Paa, Muhsin Paa da bunlarn yannda grnyor. Sonra, 9u bu. 10uncu gn sabahleyin Faruk Paa ile Muhsin Paa bunlardan koparlyor kendi ii bnyelerinde. Oradaki hesap da Faruk Paann sonra Cumhurbakan olma hesabdr ve gene burada sylyorum yle mutabk kalyorlar ki: Hkmet gitsin, biz o zaman bundan vazgeelim. Sunaya geliyorlar, o da Ne yapalm? diyor ve bana Fuat Paay gnderiyor. Ben de Fuat Paaya dedim ki: Dn konutuk Cumhurbakanyla Sen hi merak etme, ben onlar takip ediyorum.dedi. stifa etsin. Nasl istifa edeyim? Hastaym, bir eyler desin. demi. Dedim ki: Bakn, bu iler yarm yamalak laf kaldrmaz, zor bu iler. Ben hasta falan deilim. Neyse ne. bittikten sonra ben aryorum, kmyor telefona. bittikten sonra bulabildim Ne yapaym? Beni de atlar. dedi. Sonra biz kendi yolumuza gittik, kavgamz neyse onu yapmaya devam ettik netice itibaryla. O sol bir harekettir onu yazyorlar, iziyorlar zaten. Eer, olabilseydi belki, gnahn almayalm, ldler gittiler de Batur ve Grlerin ok byk rol vard o ite.1046

Dorudan doruya ynetimin ordunun eline alnmas kararnn ithamkr bir muhtrayla geitirilmesi hikyesi hakknda pek ok yoruma rastlanmaktadr. Bunlardan zikredilmeye deer ikisinden ilki uydu: Bir kere aralarnda tam anlamyla ortak kanaatin olduu bir yksek komuta konseyi yoktu. Kara Kuvvetleri Komutan Grler tereddt iindeydi, altnda alan Korg. Hayati Sava ile Korg. Atf Erkan gibi iki ismin bile, ona tam olarak tabi olduklar sylenemezdi. Baturun yorumuna gre Grlerin mtereddit olmas bu adan gayet anlalabilir bir durumdu. Bu isimlerden Erkann ses kayt cihazyla toplantlara katld, havann lk olmasna ramen sanki bu cihaz gizlemek istercesine uzun ve kaln bir paltoyla konumalara itiraki, istihbarat toplamak iin ieriye szan biri olduu intiban yaratmakta, hakkndaki iddialar bugne kadar tartlmaktadr. stanbulda 1. Ordu Komutanlnda bulunan Org. Faik Trn faktr de ihmal edilemezdi. zmit zerinden stanbul ile koordinasyonu yrten Tmg. Celil Grkann Kara Kuvvetleri Plan ve Prensipler Bakanlna atanmasyla birlikte yerine tayin edilen Tug. mer Ltfi Erolun, devrimden sonra Trnn yerine bu greve getirilecei haberleri Trne kadar ulamaktadr. Bu tip atamalarla olas bir darbenin neticesinde ordu ii hiyerarinin bozulaca endiesi tm st komuta kademesini sarmaktadr. Hele Orgeneral olan Trnn yerine bir tugeneralin atanmasnn tasarlanmas sadece Trnde deil ordunun tm orgenerallerinde endie yaratmaktadr.1047 Alt kademelerde kurulan ilikinin gitgide ordu komuta kademesinin st noktalarndakine de sirayeti sz konusu olmaya balamtr. Alttaki kaynamann ksa bir mddet sonra gerekli liderlii balarnda gremedikleri takdirde hiyerariden bir kez daha kma temayl iine girmesi tehlikesi, aslnda mdahaleci komutanlar endielendiren balca meseleydi. 27 Mays
1046

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

1047

Erol, bu plann kesinlikle yalan olduunu, orduyu mahvedecek bylesi bir rtbe tecavz isnadnn tamamen iftira olduunu belirtiyor, bkz. Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), s.327 vd.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

424 / 1404

ve sonrasnda meydana gelen hiyerariden sapma eilimleri iinde pimi olan komutanlar durumun vahametini kavramlardr. Ya bu kaynama karsnda sessiz durup inisiyatifleri dnda geliecek bir darbenin dnda kalarak tasfiye edilecekler; ya da srece mdahil olarak kendilerinin de rahatsz olduklar gidiat karsnda daha yumuak bir gei dnemini tatbik edeceklerdi. Alttan gelen tazyikin de sebebi olarak ekonomi politik bir aklama getiren Krk, unlar sylemektedir:
Ama bunun bir baka uzants da Silahl Kuvvetler ierisinde, Silahl Kuvvetlerin tabannda, hem gen subaylar arasnda hem astsubaylar arasnda bir sosyal uyann ortaya km olmasyd. Trk Silahl Kuvvetleri NATOya girdii gnden beri, Amerikan harp doktrinlerine gre eitilen, ona gre st kademesi ekillenen ve sermaye ilikileri Trkiyede kk saldka, ordunun st tabakasnn bu sermaye ilikilerine OYAK vastasyla dhil edildii, memurlarn, yksek brokrasinin MEYAK vastasyla dhil edilmeye alld bu yeni sosyal ilikiler srecinde ordunun alt, stnden ayr dnmeye balad. imdi, ben o nedenle bugn Trkiyede ok konuulan bu Gen subaylar rahatsz deil. tartmalarnn o gnk gerekliinin bugnknden ok farkl olduunu dnyorum. nk o gn, evet, iktidar ele geirmek bakmndan bir parlamenter yoldan sz etmeseler bile bir ekonomik program olarak, ordunun alt kademesinde yer alan gen subaylar, Amerika Birleik Devletlerinin tahakkmne kar, sermaye hkimiyetine kar, halk snflarnn yoksulluuna kar bir itirazn askerce ordu ierisinde seslendirildii bir itiraz dinamiiydi. Bu bir yukardan aaya, Latin Amerika usul bir saray darbesinin ima ettiinden ok daha fazla bir halk retoriin o zaman olduunu grebiliriz. kincisi, astsubaylar zmresi -ki ben onlara ordunun proletaryas derim- onlar da ilk kez Trkiyede halk talepleriyle sokaklara ktlar. Muhsin Baturu avaz avaz barttlar Karlarnzn arkasna saklanmayn. diye. Oysa karlarnn arkasna saklanmyorlard, karlaryla beraber, ocuklaryla beraber Ankara sokaklarnda, sivil giyinmi astsubaylar cret, hak, eitlik, ayrmclktan kurtulmak iin mcadele ediyorlard. Bunlar hi allageldik tablolar deildi. Bir btn olarak tabloya baktmzda, hayatlar ve zgrlkleri iin hkimiyet sahipleriyle eylemli olarak tartan bir insanlar topluluunun, Trkiyenin krlarn ve ehirlerini bir utan br uca kat ettiini grebiliriz. 1048

Hadiseler esnasnda isimleri en ok geen st dzey komutanlar ise unlardr: Kara Kuvvetleri Komutan Org. Faruk Grler, Hava Kuvvetleri Komutan Org. Muhsin Batur, Kara Kuvvetleri Komutanl Plan ve Prensipler Daire Bakan Tmg. Celil Grkan, Deniz Kuvvetleri Komutanl Teknik Dairesinde grevli Tua. Vedii Bilget, Tug. mer okgr, Hv. Tug. Aydn Kiriolu, Tmg. kr Kseolu ve Tug. M. Ali Akar. Planlar programlar yaplm, ihtillden sonra kurulacak hkmet ve devrim meclisinde kimler yer alacak, almalar nasl yaplacak, devrim konseyi nasl ileyecek? Hepsi planlanmtr. Buna gre darbe sonrasnda Cumhurbakanlna Faruk Grler, Babakanla Muhsin Batur, Babakan Yardmclna Celil Grkan, Genelkurmay Bakanlna ise Korg. Atf Erkan getirilecekti. Grler; Selim Bey, Batur; Yavuz Bey; Grkan; Nuri Bey, Erkan ise Erci Bey rumuzunu tayorlard.1049 Yukarda da belirtildii gibi asl kaynama genel olarak daha alt rtbeli ekipten geliyordu, bu da doal olarak st komuta kademesinde endie yaratyor; ihtill sonras bertaraf edilecekleri
1048

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

1049

Muhsin Batur, Anlar ve Grler ( Dnemin Perde Arkas), stanbul: Milliyet Yaynlar, 1985, s.233. Bu eserin kritik edildii bir alma iin bkz. Cengiz Sunay, "Muhsin Batur'un Anlarnda 27 Mays, 12 Mart ve Sonras",Dnen Siyaset, Yl: 2009, Say: 25, 257278.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

425 / 1404

korkusu hkim olmaya balyordu. Bu nedenle emir-komuta zincirinin cari olduu bir kurumda, mecburiyetten hsl olan bir takm fiili yaplanmalar ihdas edilir olmutur. inde 12 Eyll darbesinin o zamanki rtbesi korgeneral olan liderinin de bulunduu Geniletilmi Komuta Konseyi ismiyle toplantlar tertip edilmeye balanmt. Bu toplantlar tertip eden isim dnemin Hava Kuvvetleri Komutan Org. Muhsin Baturdu. Toplantya orgeneralkorgeneral rtbesini haiz komutanlar katlyordu.1050 Biraz nce temas edildii gibi; sorun iki temel noktadan kaynaklanyordu; birincisi dzenin normal ileyiine kar hibir mdahalede bulunulmazsa alttan gelecek tazyik karsnda tutunabilecekler miydiler? Dieri, eer bir mdahalede bulunulursa, tabanla daha ok irtibat halinde olan ve tutulan Celil Grkan, Vedii Bilget gibi daha alt rtbeli generaller tarafndan tasfiye edilebilirler miydi? Yine yukarda deinildii gibi; 27 Mays tecrbesinden geen komutanlarn, o dnemdeki MBK toplantlarnda, ieride bulunan yeler arasnda yzbalar bile bulunurken, toplantnn yapld salonun kapsnda elinde makineli tfekle, nbet tutan albaylarn oluu, hafzalarndaki tazeliini korumaktayd.1051 Askeri Mdahalenin Yn Deitirmesi: 9 Marta Kar 12 Mart Komutanlar tarafndan, hiyerari d bir darbenin nlenebilmesi iin yle bir tedbir dnld: dorudan mdahale yerine sert tonlu bir muhtra verilecek; ibandaki hkmet istifaya zorlanacak; tarafsz biri babakanla getirilecek ve zlenen reformlar peyderpey yaplacakt. Bylece 9 Mart 1971 gn, idareyi dorudan ele almay hedefleyen gen ekip frenlenerek hem gidiat karsnda hibir ey yaplmad ynndeki rahatszlk giderilirken; hem de rahatszlklarn merkezi konumundaki hkmete iten el ektirilmi olacaktr. 9 Mart hareketi hakknda Erturul Krknn u yorumu nemlidir:
12 Mart Muhtras, bu 1970 yazndan 1971 baharna kadar geen sre ierisinde olgunlat. Bir btn olarak baktmz zaman -hikyeyi herkesin de bildiini tahmin ediyorum- aslnda 12 Mart Muhtras demin szn ettiim bu orta kademe generallerin 8 Mart 9 Marta balayan gece yapmaya kalktklar ama baaramadklar darbenin Genelkurmay Bakan tarafndan yumuatlarak dzenin ierisine entegre edilmesi hlidir diye zetleyebilirim. Bu 89 Mart darbesine girienler Trk Silahl Kuvvetlerinin yle bir gelenei olduunu gz nnde tutarak Silahl Kuvvetlerin hiyerarini yanstan bir dzene darbelerini sokmazlarsa ordunun tmln salamayacaklar endiesinden ya da bu gelenekten hareketle planlarn kuvvet komutanlarna tadlar, eldeki bilgilere gre byle oldu. Memduh Tama dnda zellikle Muhsin Batur ve Faruk Grler -Deniz Kuvvetleri Komutannn adn bile hatrlamyorum,1052 demek ki o zaman o kadar nemli deildi ve Jandarma Komutan o zaman st komutanlar arasnda saylmyordu- bu iki komutan, bu darbe giriimini haber aldklar an aslnda kendilerini aan, kendilerinin rgtlemedii, kendilerinin planlarndan ok daha radikal, -nk kendileri NATOcudurlar- NATOcu olmayan, NATO ilikilerini sorgulamay hedefleyen ve radikal bir milliletirme programna sahip olduunu grdkleri bu hareketi bastrmak iin Genelkurmay Bakan Memduh Tamala anlama yoluna gittiler.1053

1050 1051 1052 1053

Batur, Anlar ve Grler, s.277. Merref Hekimolu, 27 Maysn Roman, stanbul: ada Yaynlar, 1975. s.138. Celal Eyiceolu.

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

426 / 1404

Mdahalenin bu ekilde olmasnn ekonomi politik sebepleri de bulunmaktadr. Muhtrann d boyutunun bu cephesiyle ilgili bir yoruma gre: Gelimekte olan lkeleri borlarn demeye zorladlar. Bunun iin tek art ie dnk byme modelini brakarak, da almakt. Dviz kazanmakt. Trkiye bu deiime direndii ve ithal ikamesinde srar ettii iin 1971 darbesi oldu 1054 denilmektedir. 1970 devalasyonuyla iktisdi sahada ba gsteren krizden k yollarnn arand, i ve d meselelerin gitgide daha etrefil hale gelmeye balad bu evrede, parlamentonun kapsna kilit vurulmasnn doru olmayaca, bylesi bir giriimin yeni hkmetin meruiyetini zedeleyecei telkinleriyle, dorudan mdahale yerine dolayl bir mdahaleyle yetinilmesi kararna varlmtr. Sz konusu kur ayarlamasyla ilgili Hasan Celal Gzelin yorumu ise yledir:
Oradaki ilk devalasyon meselesiydi. Rahmetli Turgut Bey Msteard. O zaman 10 Austosta ok baarl bir devalasyon yapld. Neticede, bu devalasyon neticesinde, 1971 Muhtrasna ramen ilk sralarda ve bir de birinci petrol krizine ramen -1971- Trkiyede belirli bir istikrar vard ekonomide ve ekonomi dibe vurmad bu defa. Sonradan, 12 Marttan sonra -abuk seim yapld biliyorsunuz, 73 seimleri- bir nevi istikrar ve denge kuruldu. te CHP-MSP koalisyonu yapld. Ondan sonra da gene bildiiniz gibi milliyeti partiler topluluu, MC koalisyonlar yapld ve o srada Sayn Ecevitin siyasi baars da oldu ama buna ramen iktidara gelemedi. Sonunda, 1978de mehur transferlerle hkmeti kurdu.1055

Bu noktada 9 Mart olay ile ilgili farkl grlere deinmek gerekir ddialara gre 11 subay 910 Mart gecesi ihtilal yapmay planlamlar ancak Genelkurmay Bakan Orgeneral Memduh Tama ve kuvvet komutanlar tarafndan planlarn ertelemeye ikna edilmilerdir.1056 Batur 9 Martdaki mdahale iin Mdahale zaman gelmitir. Hazrlanan plana gre Grler devlet bakan, ben de babakan olacam, en kdemli komutan olarak kendisinin emrini bekliyoruz1057 demitir. Hasan Cemale gre darbe muvaffak olsayd Avcolu Babakan, Uur Mumcu Genlikten Sorumlu Bakan, Altan ymen Basn-Yayndan Sorumlu Bakan ve Hkmet Szcs, Trkiye retmenler Sendikas Bakan Fakir Baykurt Milli Eitim Bakan, Mmtaz Soysal Dileri Bakan ve lhami Soysal da MIT Bakan olacakt.1058 Baka bir yaklama gre 1965'lerden balayan ordu ii rgtlenme, dnemin Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Muhsin Batur'la Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Faruk Grler'e kadar uzanm ve Baturun Hava Kuvvetleri Komutanl binas gen subaylarn devrim karargh haline gelmiti. Bu gruptan radikal darbenin beyin takm olarak tanmlanan Tmgeneral Celil Grkan, Hava Tugeneral Aydn Kiriiolu ve Tuamiral Vedii Bilget Batur ve Grleri endielendiriyordu. Bunun zerine iki kuvvet komutan durumu Genelkurmay Bakan Memduh Tamaa bildirmi ve bylece 9 Mart tarihli darbe giriimi engellenmitir.1059

1054 1055

Mehmet Altan, Darbelerin Ekonomisi, stanbul: yi Adam Yaynlar, 2001, s.106.

Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0014.08]. Hale, a.g.e., s.162. Orhan Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1982, s.184. Cemal, a.g.e., s. 251. Nazm Alpman, 27 Yl Sonra Ayn Tartma Milliyet, (12 Mart 1998).

1056 1057 1058 1059

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

427 / 1404

Bir baka iddiaya gre 9 Mart gn Org. Baturun evinde yaplan toplantda mdahale karar alnmt. Bu toplantya Cumhurbakan Sunay katlrken Genelkurmay Bakan Org. Tama katlmamtr. Ertesi gn Yksek Askeri ura Salonunda yaplan Geniletilmi Komuta Konseyi toplantsnda mdahale ile muhtra tartlm ve Org. Batur ile Org. Grler arasnda darbeden sonra kimin Cumhurbakan olaca konusunda anlamazlk kmas zerine ittifak bozulmutur. Bu iddiaya gre 12 Mart herhangi bir darbe olmaktan te, 9 Mart cuntasna kar giriilmi bir operasyondur. Kara Kuvvetleri Komutan Org. Grler ve Hava Kuvvetleri Komutan Org. Batur'un son anda saf deitirmesi zerine, 9 Mart 1971'de yaplmas planlanan "sol darbe" nlenmi, ipler tamamen Cumhurbakan Cevdet Sunay ve Genelkurmay Bakan Memduh Tama'n eline gemitir.1060 Bu grlerden sonra olayn nasl gerekletiine bakmakta yarar vardr. 9 Martlar tarafndan hazrlanan darbe plana gre gen subaylar Tmgeneral Celil Grkan'n, Tugeneral Aydn Kiriiolu'nun ve Tuamiral Vedii Bilget'in komutas altnda harekete geeceklerdir. Ordunun iindeki gen subaylar, zellikle Hava ve Deniz Kuvvetlerindeki devrimci subaylar, hiyerari iinde bir giriim yanls olmulardr. 9 Martlar, byle bir noktadan harekete girimitir. 9 Mart gn Hava Kuvvetlerinde bir toplant yaplmtr. Bu toplantda aktif bir giriimin stratejisi tayin edilmitir. Toplantya hiyerarinin, gen subaylar tarafndan kabul edilen ayaklar katlmlardr. Toplantda Kara Kuvvetleri Komutan Faruk Grlerin1061 emrindeki grup, darbe nerisini ortaya atmtr. Ancak Faruk Grler, bu neriye kar ekingen davranmtr. neriyi ileri srenler, komutanlar katnda kzgnla neden olmular ve birden hareketin yn deitirmesine ve 12 Mart Muhtrasnn verilmesine ortam hazrlamtr.1062 Bu nemli toplanty 9 Mart tarihli toplantda olanlar Muhsin Batur1063 yle anlatmaktadr:
Martn ilk haftas sonunda silahl kuvvetlerde tansiyon gittike ykseliyordu. Ankaraya Trkiyenin eitli yrelerinde grev yapan kolordu ve ordu komutanlar ar zerine gelmeye balamlard. Faruk paa (grler) telefon ederek benim kararghma yannda baz generallerle gelmek istediini bildirdi. Toplantdaki kara generalleri tarafndan yaplan konumalardan anladm kadar ile belirli kiiler ve birlikler hazrlk durumuna gemilerdi, eylem iin dmeye basmak yeterliydi Faruk paa olduka sinirli ve heyecanlyd, ama direktifini verdi, hibir harekete tevessl edilmeyecek, varsa hazrlklar durdurulacak, yarn geniletilmi komuta konseyi toplanyor, orada alnacak karar beklenmelidir. dedi ve toplant bitti 9 Mart ne idi, ne deildi? Sonralar ok konuuldu, ok yazld. bir darbe giriimi toplantsyd, bir darbe giriiminin durdurulduu toplantyd denildi 9 Martn ne olduunu ksaca zetlemek gerekirse; eer alttan bir hareket komutanlara ramen yaplmak istense idi, yaplrd. Baarl m yoksa baarsz m onu olaylar gsterirdi.1064

Ayn gnlerde komutanlar, zellikle Grler; Genelkurmay Bakan Memduh Tamaa durumu amtr. Faruk Grler, Memduh Tama ittifaknn sonucu, Cumhurbakan Cevdet Sunay durumu kontrol altna almtr.1065 9 Mart darbesi gerekletirilmemitir ancak gn sonra emir komuta zinciri ierisinde 12 Mart muhtras gereklemitir. Aralarnda Muhsin
1060 1061 1062

Ahmet Keke, Cunta Savalar 2, Yeni afak, 13.3.2000. Faruk Grler, 1973-1974 tarihleri arasnda Kontenjan Senatrl yapmtr. Altu, 27 Maystan 12 Marta, s.290-291.

1063Muhsin

Batur, 8 Haziran 1974'te Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndan Kontenjan Senatr olarak atand. Senatrken CHPye gemitir. Batur, a.g.e., s.278-279. Altu, Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, 2. Bs, stanbul, Ylmaz Yaynlar, 1991,s.291.

1064 1065

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

428 / 1404

Batur, Faruk Grlerin de bulunduu drt komutan12 Mart Muhtrasnn altna imzalarn atmlardr. Muhtra bizzat Batur tarafndan kaleme alnd. Metin mevcut ikyetleri sralyor, durumdan parlamento ve hkmetin sulu bulunduu belirtilerek anayasann ngrd reformlarn yaplmay eletiriliyordu. maddelik muhtrann son maddesinde ise, Silhl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr eklindeki i hizmet kanununa referans verilerek idarenin dorudan doruya ele alnaca belirtilmektedir. Basn, muhtray, son maddesini ne kararak manetlerine tayordu: Ordu ltimatom Verdi: Hkmet ekilsin, Milli Hkmet Kurulmazsa Ordu dareye El Koyacak. 1066 Muhtrann tam metni yleydi:
Meclis ve hkmet, sregelen tutum, gr ve icraatlaryla yurdumuzu anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokmu, Atatrk'n bize hedef verdii uygarlk seviyesine ulamak midini kamuoyunda yitirmi ve anayasann ngrd reformlar tahakkuk ettirememi olup, Trkiye Cumhuriyeti'nin gelecei ar bir tehlike iine drlmtr. Trk milletinin ve sinesinden kan Silahl Kuvvetleri'nin bu vahim ortam hakknda duyduu znt ve mitsizliini giderecek arelerin, partiler st bir anlayla meclislerimizce deerlendirilerek mevcut anarik durumu giderecek anayasann ngrd reformlar Atatrk bir grle ele alacak ve inklp kanunlarn uygulayacak kuvvetli ve inandrc bir hkmetin demokratik kurallar iinde tekili zaruri grlmektedir. Bu husus sratle tahakkuk ettirilemedii takdirde, Trk Silahl Kuvvetleri kanunlarn kendisine vermi olduu Trkiye Cumhuriyeti'ni korumak ve kollamak grevini yerine getirerek, idareyi dorudan doruya zerine almaya kararldr. Bilgilerinize

Muhtraya Ynelik lk Tepkiler Muhtradan, dnemin Babakan Demirelin saat 13.00daki radyo haberleri vastasyla haberdar olduu sylenmektedir. Resmi olarak muhtray tebell edip srarla Cumhurbakan Cevdet Sunayla temasa gemeye alt ancak Sunayn byle bir grmeden kand anlatlmaktadr.1067 Dier bir gre gre ise; Sunay, balangta dnemin MT Mstear Korg. Fuat Dou araclyla muhtrann ilnndan iki saat nce, Demirele shh sebepler gstererek ekilmesini tavsiye etmitir. Oysa Demirel, mecliste gvensizlik oyuyla drlerek giderse, demokratik rejim iinde ekilmi olacan, bunun da bir darbe ipoteini ortadan kaldracan umuyordu.1068 Lkin Sunay, bunun mmkn olmadn, u ibret verici cmleyle zetliyordu: Beni de devreden kardlar, Sleyman Bey.1069

1066Hrriyet, 1067

12 Mart 1971 (Yldrm Bask).

Hulusi Turgut, Demirelin Dnyas 1. Cilt (Bir Liderin Douu 1924-1962; Bir Liderin Ykselii 1962-1971), stanbul: ABC Ajans Yaynlar, 1992, s.461. Turgut, Demirelin Dnyas 1. Cilt (Bir Liderin Douu 1924-1962; Bir Liderin Ykselii 1962-1971), ss.461462. Arcayrek, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 19651971 (Cneyt Arcayrek Aklyor5), s.364.

1068 1069

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

429 / 1404

Dnemin Babakan Sleyman Demirel, muhtraya kar neden direnmeyi denemedii eklindeki komisyonumuzca sorulan bir soruya u cevab vermektedir:
Mesela 12 Mart muhtrasn getirdi, adam Mecliste okudu kimseyi ktlemek iin sylemiyorum- 1 kii buna itiraz etti.1070 Yani imdi burada, halk ve halkn temsilcileri ne lde bu iin ierisinde mukavemet yapyorlar veyahut da yapmyorlar, deta bu ii tevik mi ediyorlar, yoksa ses karmamak suretiyle -onu bata syledim- bu alsn m isteniyor?1071

Muhtra, hkmetin yan sra cumhuriyet senatosu ve millet meclisine de tebli edilmeye allmt. Lakin 27 Mays darbesi esnasnda Hava Kuvvetleri Kumandan olan ve darbeye bir kuvvet kumandan olarak katlma teklifini geri eviren ve bu nedenle bizzat Cemal Madanolu tarafndan Harbiyelilere tevkif ettirilen,1072 Senato Bakan Tekin Arburunun cevab yine sert olmutur. Arburun, aralarnda, ismi kontrgerilla yaplanmasyla anlacak olan Memduh nltrkn de bulunduu TSKnin kuvvetinin temsilcilerinden oluan heyetin muhtra tebliini geri evirdii gibi gelenlere u ikazda bulunuyordu: 27 Maysn sancs hl sryor. Byle davranlar Trk Silhl Kuvvetlerine yaramaz. 1073 Muhtra Senatoda okunduktan sonra Senato Bakan Tekin Arburun, Genelkurmay Bakan ve Kuvvetler Komutanlarnn muhtrada ileri srdkleri ithamlara Parlamentonun ve bilhassa Cumhuriyet Senatosunun muhatap olamayacana dair bir gr dile getirmitir. Muhtrada tutum, gr ve icraat ile Parlamentonun, yani dolaysyla Cumhuriyet Senatosunun da, yurt iinde anariye ve karde kavgasna sebebiyet vermi olduu ve kamu midini yitirmi olduu itham atfedildiini, Cumhuriyet Senatosunun tutum ve icraatnn Anayasaya uygun olarak devam ettirildii, Senatonun bu ithamlarla hibir ilgisinin olmadn belirtmitir.1074 Bu sunu zerine zellikle CHP sralarndan Arburuna iddetli bir ekilde tepki gsterilmi, sylenenlerin Bakan balad, bu grlerin Senatoyu balamad, Bakann derhal istifa etmesi gerektii dile getirilmitir.1075 MBG ise muhtraya destek veren bir bildiri yaynlamtr. Bildiride: Btn uyarmalara ramen iktidarn rejimi bu noktaya getirmi olmasndan byk znt duymaktayz. Silahl Kuvvetlerimizin bu devrimci isteklerini, parlamentonun basiretle deerlendirerek gerekletireceini umuyoruz denilmitir.1076 Muhtradan sonra bir nceki mdahalenin mimarlarndan tabii senatrleri temsilen ilk aklama Mucip Atakldan gelmitir. Atakl, muhtray hukuki ihtilal olarak nitelemi, bunu 1963ten beri sylyoruz diye eklemitir. Ataklnn 1963 ylnda ortaya att hukuki ihtilal tezinde; Kemalist dnceler dndaki zihniyetleri tasfiye ederek muhalefeti yasaklayan hukuki bir ihtilal teklifinde bulunmutur: Memleketin rejimine parlamentonun sahip kmasn, devrimcilie sosyal ve ekonomik sorunlara eilmesini bildirdik, bunlar yanl yorumland. Bunlar syleyenbizler ve arkadalarmz hakknda trl eyler sylendi. Bugn bu duruma gelindi.1077

1070 1071

Hasan Korkmazcan.

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Hekimolu, 27 Maysn Roman, ss.153154. Nazl Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), stanbul: TMA Yaynlar, 2001, s.140. C: 64, B:51, 13.3.1971, s.373. C: 64, B:51, 13.3.1971, s.373-375. 14.4.1971, s.1. 13.3.1971, s.1.

1072 1073

1074CSTD, 1075CSTD,

1076Milliyet, 1077Akam,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

430 / 1404

Sunayla grme abalar, uzun bir uratan sonra gerekleen ancak umduu destei bulamayan Demirel, hkmetin istifasn ieren mektubu Cumhurbakanl katna ulatrrken, mevcut muhtray demokrasi anlayyla badatramad iin istifa ettiini belirtmekle yetiniyordu. Demirelin 12 Mart Muhtrasna ilikin olarak bugn yapt yorum ise yledir:
12 Mart diye bir olayn olmasna sebep yok ama oldu. te siyaset bu, siyasetin cilvesi. Alt sene hkmet olmu, tek parti hkmeti, lke antiyeye dnm, bir taraftan stanbul Kprs, bir taraftan Keban Baraj yaplr hlde, bir taraftan Trkiye'nin her tarafndan fabrikalar, tesisler yaplyor, niversiteler alyor, yzde 7 kalknma hz, yzde 5 enflasyon ve kimsenin ikyeti yok. Zaten, bu elli senenin ierisinde aa yukar en iyi dnem Demokrat Parti devridir, 6,5 gibi, ondan sonra gelenler devir de yzde 6yla o dnemdir. imdi, geliyor size kumanda heyeti muhtra veriyor, diyor ki: Parlamento ve hkmet sregelen tutum ve davranlaryla memleketi uurumun kenarna getirdiler, Atatrkn istedii reformlar yapmadlar, anayasann istedii eyleri yapmadlar. En ksa zamanda bu hkmetin gidip yerine gvenilir kiilerden kurulu bir hkmet gelmesi. Bu yaplmad takdirde Hizmet Talimatnn ileyecei, tarafmzdan byle bir hkmet kurulaca diye. Peki, yani siz ne zamandan beri hkmet kuruyorsunuz ki? Bu siyasi rejim. Siyasi rejimin ierisinde teknisyen hkmeti yok. Oraya, hkmete gelen bakan beenmiyor. Ya, o bakan da bu lkenin ocuu. Okuma yazmas yok, yani iyi okumu deil. Pekl, ite avukat, doktor memlekette bulunan insanlar bunlar. Bunun tahsili mahsili hepsi byle. imdi, dndk tandk ki Cumhurbakan dedi ki: Beni atlar. Nereye gideceiz? Hkmet, gelin, kardeim, bizim yapacamz bir ey var: Ey Genelkurmay Bakan, gel, bizi al buradan. O zaten almay kafaya koymu. Biz dedik ki: Ya, bu Parlamentoyu biz kapattrmayalm. Parlamento ak dursun, biz burada birtakm ileri gene yaparz. Benim yaptm en nemli hadiselerden birisi o Parlamentoyu kurtarmaktr. O apkay ald, gitti. diyor ya adam. Yani ben giderken telala apkay brakacak hlim yoktu ki. apka benim z apkam yani. Kime brakacam yani? in akas.1078

Muhtra sonras yaanacaklardan bihaber kimi sol evrelerin ilk tepkisi olumludur. Sa ise, seimle geldii iktidardan bir kez daha sng zoruyla uzaklatrlnn burukluu iindedir. Muhtraya kar CHPde ise gl bir muhalif ses ykselmektedir, CHP Genel Sekreterlii vazifesini yrten Blent Ecevit, grevinden istifa ederken aslnda, muhtrann kendisinin temsil ettii ortann solu hareketine kar yapld iddiasn dile getirmektedir.1079 Ecevit bu tepkisini daha sonra aklarken olaya doru tehis koyduunu belirtiyor; 12 Mart sonras sola kar gsterilen sert tavr beklediini sylyordu ancak muhtrann hedefine ulaamamasnn sebebinin toplumun demokrasiyi artk zmsemi olmasna balyordu.1080 Demirel ise darbecilere hesap sormak bir yana direnme azmini bile bulamad ynndeki eletirileri bugn, yle cevaplamaktadr:
imdi Darbecilerden niye hesap sormadnz? diyorsunuz. Neyle soracaktm hesab? Kiminle? Hangi Cumhurbakanyla, hangi Parlamentoyla? Hangi mahkemeyle, neyle soracaktm? Siyaset imkn sanatdr, her eyi yapamazsnz
1078

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Ecevitin bu kar knn samimi olmad, muhtradan sonra kaleme ald ve 12 Mart onaylar nitelikteki kimi yazlarndan derlenen bir kitapta iddia edilmitir. Bkz. Necip Mirkelamolu, Ecevit Eceviti Anlatyor, stanbul: Kervan Yaynlar, ty, ss.235240.

1079

1080 Blent Ecevit, Demokratik Solda Temel Kavramlar ve Sorunlar, (smail Cem ile rportaj), Ankara: Ajans-Trk Matbaaclk, 1975, s.20.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

431 / 1404

ama ben dayandm. Baknz, ben darbecilere Aferin mi dedim? Ama ben yine geldim. Yani 71 muhtrasn yiyen benim ama 75te ben yine hkmetim. Hem nasl hkmetim? Zorlayarak deil, zorlanarak. 79da ben yine hkmetim. Niye? Zorlanarak hem. Peki, darbeciler Nihayet darbeciler bizden kurtuldular, on sene yasak getirdiler. On senenin yedi senesini ektik. Yedi sene evimizde oturduk. Bu demokrasi denen ey kolay olmuyor yani.Gelene gidene nasihat ettik, dedik ki Bakn, baz yanl iler olur, devlete ksmeyin, halkmza ksmeyin, milletimize ksmeyin, lkemize ksmeyin. Yanl iler olur kardeim. Ben burada oturuyorum. Hem yle bir yata oturuyorum ki ok hizmete msait bir ya, yani elli be, elli alt yandaym, oturuyorum burada. Onun iin, biraz sabrl olun, sabrl oldum.1081

9 Martlarn nde Gelenlerinin Tasfiye Edilmesi Ordu iinde, hkmetin ibandan uzaklatrlmasnn sevinci yaanrken bu kez mcadele, ierideki radikallere kar verilmeye balanacaktr. 9 Mart darbesinin tehir edilmesinin msebbipleri bu kez 9 Martlara kar harekete geiyorlar ve bata Celil Grkan olmak zere hemen tamamn tasfiye ediyorlard. Emekliye sevk edilen 5 generalin kumanda zincirine aykr davranmaktan dolay bu ileme tabi tutulduklar belirtilmi, Genelkurmay Bakanl Genel Sekreteri Tugeneral Mehmet Tucunun ise grev yeri Erzuruma nakledildii iin kendisinin emekliliini istedii aklanmt. Emekli edilen generallerden Tmg. kr Kseolu, Genelkurmay Merkez Dairesi Bakanl; Tmg. Celil Grkan, Kara Kuvvetleri Komutanl Plan ve Program Koordinasyon Dairesi Bakanl; Tua. Vedii Bilget, Deniz Kuvvetleri Teknik Dairesinde, Tug. mer okgrn ise Hava Kuvvetleri Harekt Dairesi Bakanl vazifelerinde bulunduu ifade edilmektedir.1082 15 Martta zorunlu emekliye sevk edilen general ve subaylarn emeklilik kararnamesi, mstafi olmasna ramen henz yeni hkmet kurulamadndan greve devam eden hkmetin bandaki Sleyman Demirele imzalattrlyordu. Gemi yllardan bu yana ordudaki tayin ve terfilere mdahil olmu olan Dantay, bu kez emekliye sevk ilemlerinin iptaline ilikin olarak, generallerin bavurusuna muhatap oluyordu. Dantayn bu hususlardaki tutumunu bilen muhtraclar, adli yargdaki ift balla bu kez idari yargy da ekliyorlar; asker ahslarn idari ilemlere kar yargsal bavuru mercii olarak ihdas edilen Askeri Yksek dare Mahkemesini devreye sokuyorlard. Sz konusu yeni mahkemenin kuruluuyla birlikte elindeki bavurular konusunda grevsizliine hkmeden Dantayn dosyalar yeni mahkemeye intikal ettirmesi neticesinde, taleplerin reddi salanm oluyordu. Ordu iindeki temizlik harekt bu ekilde tamamlannca, 12 Mart sevinle karlayan kimi evreler unun idrakine varrlar ki, yeni kurulacak askeri vesayet altndaki hkmet, hi de bekledikleri tarzda almayacaktr. 9 Mart olay baz Senato yelerinin de bu iin iinde olmas erevesinde nem kazanm ve Cumhuriyet Senatosunda grlmtr. Bu grme 3 Austos 1971 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn tamamn veya bir ksmn deitirme, TBMMnin grevini yapmasna zorla engellemeye girime suundan, Skynetim Mahkemesince tutuklanmasna karar verilen 22 kii iinde bulunan, Cumhuriyet Senatosu Cumhurbakannca seilen yeleri Cemal Madanolu ile Osman Kksal'n yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasnn grld oturumda gerekletirilmitir.
1081

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Ordudaki lemin Sebebi Belli Oldu, Hrriyet, 18 Mart 1971.

1082

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

432 / 1404

Adalet Komisyonu yeleri Mustafa Tl, Nuri Demirel, brahim Tevfik Kutlar, Zihni Betil ve Mucip Atakl'dan1083 oluan heyet Madanolu ve Kksal dinlemitir. Cemal Madanolu konumasnda, iddialar reddederek bunun bir tertip olduunu beyan etmitir. Buna ramen, bu isnattan kurtulabilmesi iin dokunulmazlnn kaldrlmasn kendisinin de istediini ifade etmitir. Osman Kksal konumasnda, iddialar ret ve bunun bir tertip olduunu ifade etmitir.1084 Cumhuriyet Senatosu tarafndan hazrlanan raporda cunta oluumunun 1967den beri MT tarafndan takip edildii ve mahkeme tarafndan gnderilen dosyada kuvvetli deliller olduu ifade edilmitir. Burada dikkat eken nokta kendisi de bir Senato yesi olan Madanolunun dosyada fotokopisi olan ve yazsnn kendisine ait olduunu beyan ettii yazda Cumhuriyet Senatosunun lavedilmesi ile yerine Devrimci Genel Kurul (DGK) kurulmasn ngrmesidir.1085 Bu durum da ayrca belirtilerek Madanolu ve Kksaln dokunulmazlklarnn kaldrlmas talep edilmitir. Komisyonda yaplan oylamada Cemal Madanolu hakkndaki karar on yeden birinin muhalif, birinin ekimser oyuna karlk on bir yenin oyuyla Osman Kksal hakkndaki karar da sekiz yenin oyu ile benimsenmi, Cumhuriyet Senatosu kontenjan yeleri Cemal Madanolu ile Osman Kksal'n yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna karar verilmitir.1086 Ret oyu veren Tabii Senatr Mucip Atakl gerekesinde btn iddialarn MT eleman Mahir Kaynak'n teyp bantlar ile tespit ettii bilgilere ve verdii raporlara dayandn, teknik gelimeler her trl montaj mmkn kldndan ve sadece teyp bantlarnn delil saylamayacan belirtmitir. 27 Mays ekibi ierisinde Atatrklk gr dnda ve kendi anayasalarnn hudutlarn aarak komnizme hizmet edecek bir ferdin bulunmasnn mmkn olmadn, Cemal Madanolu ve Osman Kksal'n Marksist bir zihniyete dayal dzen deitirme ithamnn en byk insafszlk olacan vurgulamtr.1087 Osman Kksal hakknda ret oyu verenlerin ortak gr hakknda daha fazla yazl delilin olmamas ynndedir.1088 En ilgin konuma Ahmet Yldzdan gelmitir. Yldz biraz da Senatonun varl ve yetkileri noktasndan yaanan tartmalara da atfta bulunarak:Sayn Madanolu ve Sayn Kksal'n burada devrimcilie yaraan bir davranla, elbette ki dokunulmazln kaldrlmasndan yanaym. Bir kez daha Trkiye Cumhuriyeti Senatosu ciddi ilerle uramyorsunuz sulamas ile mahkemeden kararn geri dnmemesini dilerim. Bavurup vurmayacaklarna ben karmam. Ama eer bir daha dnerse -iki defa oldu- ciddi ilerle uran, der gibi bu yce organn haysiyetini koruyanlar, onun kararlarnn byle bozulmamasn, ciddi kararlar vermesini de salamakla grevli olduunu hatrlatmak ve bunun gereini yapmak iin ben dokunulmazln kaldrlmamasndan yanaym1089 demi ve tavrn ortaya koymutur.

1083CSTD, 1084CSTD, 1085CSTD, 1086CSTD, 1087CSTD, 1088CSTD, 1089CSTD,

C: 66, B:96, 3.8.1971, s.332. C: 66, B:96, 3.8.1971, s.333. C: 66, B:96, 3.8.1971, s.335. C: 66, B:96, 3.8.1971, s.335. C: 66, B:96, 3.8.1971, s.337. C: 66, B:96, 3.8.1971, s.338-339. C: 66, B:96, 3.8.1971, s.382.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

433 / 1404

Tm bu konumalar sonunda oylamaya geilmitir. 12 Mart Muhtrasndan sonra Babakan Nihat Erimin imzasyla Senato Anayasa veAdalet Komisyonuna gelen tasar ile Madanolunun dokunulmazl 26 hayr oyuna karlk, 98 evet oyu ile kaldrlmtr.1090 Madanolu Anayasa Mahkemesine bavurmay reddederek, tpk baz tabii senatr arkadalar gibi, Anayasay tayir ve tebdil ederek, TBMMyi grevden alkoymak iin gizli bir ittifak kurmak suundan hakim karsna kmtr. Madanolu ile beraber; Doan Avcolu, lhami Soysal, lhan Seluk, Altan ymen gibi gazeteci yazarlar da yarglanmtr.1091 Madanolu 6 Eyll 1971de tutuklanm, alan dava 2 Ekim 1974te tm sanklarn beraat etmesiyle sonulanmtr.1092

12 Mart Muhtrasnn Verilmesinde Etkenlerin Rol


Trk solu asndan: TPin, iktidar yrynde bekleneni verememesiyle artk lkedeki rejimin ad: Filipin, cici ve sandksal demokrasi olarak kmseniyor; sosyalizme gidi ynnde silahl bir mcadeleden baka hibir zmn geerli olmad savunuluyordu.1093 Trk solunun nceki dnemlerin aksine gitgide taban bulmaya balamasnn tarihi, altml yllardr, denilebilir. Yirminci yzyln banda dar bir aydn hareketi olarak filizlenen Trkiye solu, Marksist klasikleri bat dillerinden okuyarak bilinlenen kstl saydaki entelektelin mktesebatndayd. Zaman iinde TCK 141-142nci maddelerinin glgesinde Haydar Rfat tarafndan neredeyse kua evrilerek yaplan tercmelere ramen az da olsa belli bir taban bulmutu lakin zellikle altml yllarda, grece yetkin tercmelerle zellikle yksek renim genliinin istifadesine sunulmu; bir Marksist klliyat da ortaya konulmutu. Bu yayn bolluunun, niversite rencileri arasnda sol bilinlenmeyi salad sylenebilir. Bu erevede balayan sol siyasi rgtlenmeler, sayca ok olmayan ancak etkinlii yksek zellikler gstermeye balyordu. niversitelerde faaliyete geen Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) Devrimci Genlik Federasyonuna (Dev-Gen) dnyor; kimi ulusal meseleler antiemperyalist bir ruhla ileniyor; (Petrol Kanunu, Amerikan sleri gibi) zellikle niversite yerlekelerinde, faklte binalarnda youn bir propaganda furyas estiriliyordu.1094 Furyay estirenlerin sadece rencilerden ibaret olmad, rnein dnemin ODT rektr olan Prof. Dr. Erdal nn,1095 Ankara niversitesi SBF Dekan Prof. Dr. Mmtaz Soysal1096 gibi isimlerin ar solu koruyup kollad iddialar daha 12 Mart ncesinde dillendirilir olmutur. Gerilimin trmanmaya balamasndan sonra, sola kar duyulan tedirginlik ayn tabanda farkl ideolojik saiklerle hareket eden baka kesimlerden de akslameller gelmesine neden olmutur. Yakn dnem Trkiye tarihine Kanl Pazar olarak geen 16 ubat 1969 Olay,

1090Milliyet, 1091Milliyet, 1092Milliyet, 1093

3.7.1971, s.1. 20.7.1971, s.9. 3.10.1974, s.7.

Bu ifadelere bir rnek olmas asndan bkz. Cici demokrasi iin pazarlk, Devrim, 23 Aralk 1969. aktaran: Hasan Cemal, KimseKzmasn Kendimi Yazdm, stanbul: Doan Kitaplk A, 1999, ss. 192193 arasndaki numaralandrlmam sayfalar.

1094

Petrol Kanunu uyarnca, yabanc petrol irketlerinin, baka lkelere sattklar fiyatlardan % 35 daha pahal petrol Trkiyeye sattklar iddia edilmektedir. Bkz. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, stanbul: May Yaynlar, 1975, s.66. lk Ocaklar, Erdal nnnn banka soyanlarla grme yaptn ileri srd, Tercman, 21 Ocak 1971. Bkz. A. Baki Tu, Trkiye Gerekleri ve Soysal Davas (12 Mart 1971), Bursa: Ak Ofset, 1995.

1095 1096

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

434 / 1404

atma olgusunun kitlesel mahiyete dnmesinin ilk rnei olarak grlebilir.1097 ABD 6. Filosunu protesto etmek isteyen bir gruba, baka bir grubun saldrmasyla yaanan olaylarda 2 kii lmtr. Trk-Amerikan ilikilerinin balangtaki havasnn nasl aksi istikamete dntrd noktasnda, 16 ubat 1969 tarihi, bir anlamda milat olarak kabul edilebilir.1098 i Hareketleri zellikle DPli yllardan itibaren ivme kazanan sanayileme olgusu ve bunun paralelinde ortaya kan toplumsal hareketliliin yaratt kentsel doku deiikliinin belirleyicilii, siyasetin kutuplarn da deitirmi, yeni atma alanlar ortaya karmtr. Toplumsal pastadan daha ok pay almak isteyen kesimlerin sendikal mcadele yoluyla politize olmalarnn balamasyla birlikte, sosyalist kesimleri umutlandran ilk kitlesel byk gsteri 1516 Haziran 1970 tarihinde meydana gelmitir.1099 Erturul Krknn bu husustaki yorumu udur:
Aslnda o gnden bu gne ii hareketinin sendikal yaps pek deimi saylmaz. Hepsi birden clzlam olmakla birlikte, kamu sektrnde daha ok TRK-, zel sektrde daha ok DSK rgtl idi ve DSKin mcadelesi iileri, retilen deerden kendilerine den pay almada ok daha gl bir biimde savunduu iin1100 dev admlarla geliince DSKi frenlemek iin gelitirilen yeni sendikalar yasas 1516 Haziran 1970deki byk ii protestosuna, byk ii ayaklanmasna yol at ve olaanst durumlarda g sahiplerinin neye bavuracaklarna dair kk bir temsil yaratt. Skynetim ilan edildi stanbulda ve hepimiz grdk ki bu mcadele byle srnce btn Trkiye bir skynetim altnda yaayacaktr.1101

Yeni sendikalar yasa tasarsnn onaylanmasyla pasifize edilen DSKin ynettii yry, stanbulKocaeli bandnda balayarak atmaya dnmtr. ii ve bir polisin ld olaylar sonrasnda, stanbul ve Kocaelinde skynetim iln edilmiti. Bu iki byk sanayi kenti arasndaki gzergh takip eden iiler, karlarnda set oluturmaya alan asker ve emniyet glerine kar direnie gemiler, sendikal haklarnn kstlanmas anlamna gelen Sendikalar Yasasndaki deiiklii protesto etmeye balamlard. Trk-i sendikal platformda tek konfederasyon haline getirmeye alan hkmet tasars aslnda, Devrimci i Sendikalar Konfederasyonunun (DSK) gcn etkisiz klmay amalyordu.1102 1948 tarihli Sendika zgrlne ve Sendika Hakknn Korunmasna likin Szlemeyi benimseyen Trkiyede, sendika seme zgrln kstlayan byle bir yasann karlmas,

1097Taksimde

30 bin kii dvt 2 l var, Akam, 17 ubat 1969. Ayrca bkz. Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, s.162

vd.
1098

O dnemin havasn yanstan u habere bkz. Dost Amerikan filosu hararetle karland. Amiral Bierynin Son Postaya beyanat: Samim bir dostluun nianesi olarak sahillerinizi selmlarz, Son Posta, 3 Mays 1947. Anl een, Trkiyede Sendikaclk, Ankara: zgr nsan Yaynlar, 1973, ss.146148.

1099 1100

DSKin yrtt sendikal mcadele ile dier sendikalarn ayn ikollarndaki grevler sonras elde edilen kazanmlar karlatrldnda gerekten de DSKin ne kadar etkin olduu anlalmaktadr. Bkz. Ahmet Aker, 12 Mart Dneminde Da Baml Tekelleme, stanbul: Sander Yaynlar, 1972, ss.105-108. Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 15-16 Haziran olaylarnn CHPde bulduu yank u eserden takip edilebilir: 274, 275 Sayl Yasa Deiiklikleri ve CHP, Ankara: Ulusal Basmevi, 1970.

1101

1102

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

435 / 1404

ilgintir.1103 Can kayplaryla neticelenen yry ile birlikte skynetim iln edilmiti. Bu skynetim, yetmili yllarda srecek uzun soluklu skynetimlerin balangc olacaktr.1104 Trkiyedeki ii kesiminin lke sanayiletike gerek miktar, gerekse nitelik olarak sergiledii deiim, politize olmalaryla birlikte, byk bir kitlesel hareketlilie yol amtr. Erturul Krknn bu husustaki aklamas yledir:
Eer saylardan sz edecek olursak ok ksaca sylemek isterim. 1963te 2 milyon 745 bin olan ii says, 1971de, sadece 8 yl ierisinde iki katndan fazla artt, 4 milyon 55 bin olmutu. 1963te 296 bin olan sendikal ii says 1971de 1 milyon 200 bin oldu, bugnknden fazlayd yani. Sendikalama oran ise yzde 10,8den yzde 29,6ya ykseldi. Ve ii hareketi, sendikalar ve ii hareketine dayal bir sosyal mcadele anlay Trkiyede ok nemli bir uyan salad. i hareketi ayn zamanda renci hareketine yol gsterdi, iilerin sendikalamak iin, sendikay iyerlerine sokmak iin uyguladklar mcadele yntemleri renciler iin olduu kadar topraksz kyller iin de esin kayna oldu. 196570 arasnda Trkiyenin zellikle Ege ve ukurova krlarnda hazine arazilerine el koymu olan toprak sahiplerine kar kyller ok nemli klar yaptlar. Toprak sahiplii zerinde, topraklar zerindeki hak sahiplii iddiasn sorguladlar ve devlet aalarn tarafnda yer aldka kyller iin bu, devlet ile ilikilerini yeniden gzden geirecekleri bir dnem oldu. Hkmetin taban fiyat siyasetleri ve Trk parasnn zellikle 1969da yzde 30 devale edilmesi karsnda retici kyller ok byk bir bakaldrya giritiler ve geleneksel kyl uysallndan Trkiyede eser kalmad. Ve tabii aydnlar bunlardan etkilendiler, yani Trkiye zetle ok byk bir sosyal hareketlilik ierisine girdi. Memduh Tama byle konuturan buydu.1105

renci Hareketleri Trkiyede kann ilk akt eylemlerin renci hareketleri esnasnda gerekletii dnldnde, bu yllarda renci liderliinde bulunmu olan Erturul Krknn anlatmnn ok yararl olaca dnlmektedir:
renci hareketi, esasen gcn Trkiyenin tarihinden alyor. Ben 12 Mart, 12 Eyll, dier tarihi olaylar yorumlarken dlen u sln bize yol gstermeyeceini dnyorum. te, renciler, yabanc, bilinmeyen gler, karanlk kuvvetler tarafndan kkrtlarak harekete getiler. Bu bence tamamen fasarya, hibir asl fasl olmayan, benim pratiimde hibir zaman tank olmadm, ya da buna yeltenenler olduysa da kolayca savuturabildiimiz bir meseledir. Genciz ama ahmak deildik hibirimiz. Neyin ne olduuna dair bir fikrimiz vard dorusu. Tarihe mracaatla unu demek istiyorum: Trkiyede bir talebeyi ulum gelenei, ta Osmanlnn orta andan beri, yani 1400ler 1500lerden beri Trkiyede hep var. Trkiyede dzen bozulduunda, yani Anadolu topraklarnda ya da onun mirass olduu Trkiye Cumhuriyetinin, Osmanl Devletinde nizam ne zaman bozulursa itiraz nce talebeden gelir, bu kanlmaz bir ey, nk ayrcalkl bir tabaka. te, ilmiye, seyfiye ya da kalemiye snfndan biri iin, birinden olmak iin
1103 1104 1105

Cahit Talas, Toplumsal Politika, Ankara: mge Kitabevi, 1990, s.130. Ergin Erolu, Snflar Asndan 12 Mart: 12 Mart Devam Eriyor mu?, stanbul: Soyut Yaynlar, 1974, 238.

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.3012.06].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

436 / 1404

yetitirilen, toplumun genelinden daha fazla bilgiyle doldurulan bu insanlarn olan bitene ok abuk reaksiyon gstermeleri kanlmaz. Tarihe baktmz zaman zellikle Mustafa Akdan tarih kitaplar bu bakmdan ok esasl bilgilerle doludur ve tabii biz bunlar, bamza geleni anlamak iin geriye dnp tarihe baktmzda daha ok grdk. Bunlara bakarak kendimize yn izmi deildik ama tarih ite yle seyrediyor zaten, ayn sebepler benzer sebepler, benzer sonular yaratt iin sonuta bir tarih bilgisi diye bir ey oluyor. Dolaysyla, bu renci hareketinin evveli hep vard, bizim evvelimiz 27 Mays. 27 Maysta renciler ayakland, ordu vurdu hkmet dt. Mekanizma byle alt ve bu renci gelenei sonraki yllara kendini aktard. Ben niversiteye girdiim zaman Trkiyede renci olmak kadar ayrcalkl ve keyif verici hibir ey yoktu. rencisiniz, dokunulmazsnz herkes size ilimeye korkar, sizden bir hikmet bekler ve bu ok artc bir ilikidir. Daha dn lise rencisiydiniz bugn niversiteye girdiniz ve birden bire statnz deiti ve toplumdaki duruunuz, grnnz, sizden beklenenler deiti. Bu, insan istese de istemese de, onu kuatan iklim iersinde bir misyon duygusuyla besleyen, tehiz eden ve imdi Trkiyenin gelecei iin bana bir vazife dyor. fikrini, aslnda bu Kantlk olduunu, bunu bilmeden bir Kant yaklamla tarihe kar bir iim, misyonum var duygusuyla btn renciler byleydi. in asln isterseniz o gn bizim attmz kesimler, ite Adalet Partisine gnl vermi, MHPye gnl vermi veya sosyal demokrasiye gnl vermi genlerde aslnda byle bir duyguyla hareket ediyor idiler. Dolaysyla, renci hareketi daha ok, renciliin, Trkiyede niversite renciliinin, yksekrenimin nispeten ayrcalkl ve tarih olarak bir misyona sahip bir g olarak kavranm olmasyla, bu ortak bilinle ilgili. lk renci, Taylan zgr 1969da kurunland.1106 Taylan zgrn kz kardei bugn hl kardeini ldren kiinin bir zel Harp grevlisi olduunu syler fakat bunu ispatlamak bugne kadar mmkn olmad ama tersi de ispatlanmad ve bylelikle renci hareketi sert bir iddetle snanmaya balad.

Taylan zgrn ldrlme hadisesine dair burada bir parantez amak gerekmektedir. Silahl olan zgrn silahn kendisine vermesini isteyen bir polisten kaarken vurulduu bilgisi, tabii ki hadiseyi merulatramaz ancak yine de nemli bir ayrntdr. Krk szlerine devam etmektedir.1107
Gene de renci hareketinin bugnle kyasladmzda -Trkiye ne kadar frtnal bir dnemden geiyor hepiniz biliyorsunuz- ben niversiteye girdiimden 12 Mart 1971 Muhtras verildii gne kadar Trkiyede sadece 5 renci atmalarda hayatn kaybetmiti. imdi, sadece demek tabii, insana utan verici de geliyor, byle bir kyaslama saylar zerinden ama 5 renci. Ondan sonra 12 Martla 12 Eyll arasnda 5.000den fazla insan hayatn kaybetti, 12 Eyllden bugne kadar da 50 bine geldik. 5-5.000-50 bin. Bunlarla kyasladmz zaman aslnda renciler arasnda srp giden atmalarda ortaya kan iddet boyutunun bir asker darbe giriimine anlam katacak derinlikte olmadn grebiliriz. Bunun anlam, aslnda demin sylediimiz -baladmz yere dnersek- Memduh Taman iaret ettii yerdedir. nk bir kere ii hareketi byk bir sosyal g hlinde gelimeye, dnmeye ve sermayenin krlarn tehdit
1106

Hayatn kaybeden renciler ve ldrldkleri tarihler yledir: Vedat Demirciolu, 28 Temmuz 1968; Atalay Sava, 16 ubat 1969; M. Turgut Ayta ve Duran Erdoan; Mehmet Cantekin, 19 Eyll 1969; Taylan zgr, 23 Eyll 1969,; Mehmet Byk Sevin, 9 Aralk 1969 ve Battal Mehetolu, 15 Aralk 1969. Bkz. Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, s.151. Mehmet Bican, Devrim in Genlik Hareketleri, Ankara: Gvendi Matbaas, 1970, s.74.

1107

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

437 / 1404

etmeye balad andan itibaren bir olaanst rejim ihtiyac ok ak kendini gstermi idi. Sleyman Demirel buna yeni sendikalar yasasyla cevap vermeye alt. ileri sendikaszlatrmak, gl sendikalar zel sektr fabrikalarndan uzaklatrmak1108 Ben, dorusu 71de giritiimiz, rejime kar bir halk sava ile rejimin halkn karlar dorultusunda deitirilmesi teebbs ile bu renci hareketi ierisindeki silahl atmann ayn kategoriden olduunu dnmyorum, bunlarn arasnda byle bir bant ben kurmuyorum. phesiz bu sre ierisinde, yzn, btn hayatn devrimcilie adayacak ekilde devrime dnm olan pek ok insan kt ama bu atmalarda ok nemli rol oynam olan stanbul niversitesinin nde gelen kiileri bu hareketlere katlmadlar. Onlar iin 12 Mart Muhtras verildii gn bu mesele son buldu. O nedenle, ben, ikisi otomatik olarak ayndr grne katlmam ama tabii ki bu atmalar Trkiyenin bir olaanst rejime ihtiyac olduuna dair dnceleri besledi, bunun da inkr edilecek taraf yok ama atanlar ya da kendilerine yaplan saldrya kar koyanlar bunun iin atmyorlard. Somut bir ey, renci yurdunda kalrsn, kalmazsn, niversiteye girersin, girmezsin, yolda yrrsn, yrmezsin, propaganda yaparsn, yapmazsn, tartmasnn doal bir uzants olarak insanlar bunu grdler ve bir anda da olmad. Ben, dorusu bir niversite rencisi olarak ilk kez bir tabancay 1970 ylnda grdm, o gne kadar hibir ilikim yoktu ama kendini savunma, z savunma refleksleri bir kere harekete geince bu sre bir anda ona uygun yeni insanlar yaratyor ve onlarla birlikte hayat yeni bir ekil alyor. Bu renci mcadelesinin silahl bir yne doru sevk edilmesi bakmndan ben, dorudan doruya dier yan kuvvetler, kontrgerillann tahrikiyle domu olan yaplar sularm ama Adalet Partisi Hkmetini ve onun bakan olan Sleyman Demirelin Babakanln en ok sularm. Sleyman Demirel tuhaf bir iddet dengesi gtt. Aslnda, polis gcyle kontrol altna almak daha yksek masrafl gzkt iin kart gruplarn silahl gc ile solcu renci hareketini bask altna almay seti. Bunu bu ekilde maniple etti ve bunun sonular kendisini de ykt, o bahsi dier.1109

Adalet Partisindeki Blnme 1970 senesi hem partiler arasnda hem de partilerin kendi iindeki mcadelenin iyice kzt bir yldr. AP iinde ban, 1964teki genel bakanlk yarnda Demirele kar kaybeden Sadettin Bilgiin ektii muhalifler, hkmet btesine red oyu veriyor, temsilcisi olduklar orta Anadolu eksenli kk sermaye gruplarnn, byk sermayeyi kayran bir ekonomi politikas uyguland iddiasyla bakaldryorlard.1110 smail Cemin cmleleriyle: Sermaye iindeki blnmenin siyasal dzeydeki yansmasdr 41ler olay. Adalet Partisinin byk bir milletvekili grubu, nce parti ynetimine bakaldrm, sonra muhalefetinkiyle birletirdii oylaryla 1970 yl btesini Mecliste reddetmitir. ()Demokratik Parti, sermaye iindeki egemenlik mcadelesinde ikinci plana atlm sosyal glerin reaksiyoner siyasal kuruluu niteliini ksa srede ortaya koymutur. Byk toprak sahiplerinin, emlk ve arsa gelirinin, rantn, ticaret evrelerinin savunucusu ve szcs olmutur. Kime kar? Bir yandan ii
1108

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. Erolu, Snflar Asndan 12 Mart: 12 Mart Devam Eriyor mu?, s.210.

1109

1110

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

438 / 1404

snf ve Sola, te yandan zel sanayi kesiminin byyen taleplerine, APye, Demirele kar.1111 ddialar ne srlmektedir. Demirel ise blnmenin ekonomi politik boyutunu deil; 1969 seimleri sonrasndaki yeni kabinenin getirdii memnuniyetsizliin yarattn ileri srmektedir. Demirelin bu husustaki yorumu yledir:
imdi kabine deiiklikleri zor itir. Hele byle, drt be sene iktidar olmu bir parti iin kabine deiiklii Siyasette kendinize ok yakn arkadalar, siyasette yakn ama yle olmas gerekir, partinin menfaati bakmndan yle olmas gerekir. nk uzun sre siyasette liderin yannda, tepenin yannda falan bulunan insanlarn en yakn arkadalarndan bir kskanlk grmemeleri mmkn deildir ve onlarn bir ksmn, yani bize ok yakn olan, siyaseten yakn olan, arkada olarak da yakn olan kiileri deitirmek mecburiyetinde kaldk. Ben dndm, deitireyim mi, deitirmeyeyim mi? Deitireyim bakanlklar, senet karm deil ya kimse buraya ama Celal Beyin bir sz vardr Bakanlk aryan di gibidir, sktnz zaman yeri mddet arr. der. Bizim arkadalar baladlar eye, kar ktlar. Ben de dedim ki Kardeim, partinin ba benim, ba bensem byle yapacaz, partinin menfaatlerini burada gryorum. yle mi gryorsun? Evet Gittiler, bte oylanyor, bte oylanrken krmz oy verdiler bteye. O bte ki ay evvel beraber meydanlarda savunduumuz fikirlere, dncelere icraata gre yaplm bir bte ama Sen byle mi yaptn? Evet Yine siyasette bir olay daha vardr: Biraz, nasl gelirsen yle gidersin. Biz, 1965 ubatnda merhum nny btesini drerek, btesini reddederek drdk Mecliste. Ben dedim ki Byle geldik biz, byle de gidiyoruz. Burada ey yok. Bizim iimizdeki patrt tamamen hiss ve kiisel uyumsuzluklardan doan bir eydir. Sonradan o arkadalarn byk bir ksmyla yine bir araya geldik biz, hepsiyle bir araya geldik, drt sene geti ama bize zarar verdi. Trkiyedeki rejime de zarar verdi, bize de zarar verdi.1112

Ferruh Bozbeyli ise, blnmedeki roln baka bir biimde aklyor:


1969dan evvel Adalet Partisi ierisinde bir tesant birlii kuruldu. Bu tesant birliinin ad Yeminliler Grubuydu. Tutmular bu yeminliler Meclis iindeki ve parti iindeki postlar saymlar, 119u bulmular. Yani, komisyon bakanlklar, bilmem, divan ktipleri, bilmem, bakanlk, bilmem, komisyonluk, hepsi Genel idare kurulu yelii filan hepsini 119 bulmular. Demek ki biz 119 kii aramzda kenetlenir, iyi bir sz verirsek bu postlar bir gn bakasna kaptrmayz. Bunun da ba partinin ba. ttifakla ona da sadakat yemini Ad da Yeminliler, yemin de etmiler aralarnda. Balangta bu bir rivayet hlinde dolat, yani yemin ettiklerini gren de var, grmeyen de var, bilmiyoruz. Ben grmedim, herkes sylyor. Bu, onun dnda kalanlar tasfiye edilecek kaygsn yaratt. Nitekim 1969da bizim stanbulda bizim il idare heyetini feshettiler durduk yerde. Konyay feshettiler, birok yerleri feshettiler, baka idare heyetleri kurdular, geici idare heyetleri kurdular. 69 seimine de bir ay var, iki ay filan var. te, herkes Bu insanlar tasfiye edilecek, yleyse mukabele edelim, yani, biz de kendimizi koruyalm. dedi. O zaman ben Meclis Bakanydm. Geldiler bana Sen Meclis Bakanlndan istifa et, partinin bana ge. Biz parti kuracaz, onun bana ge. diye. Ben de Hayr, ben byle bir eyi kabul etmiyorum. dedim. Fakat o ayrlanlardan 2 arkada, 2si birden genel bakanla aday olmular. Olunca blnme temayl balam orada. Onun
1111

smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart (nedenleri.. yaps..sonular), (ki Cilt bir arada), stanbul: Cem Yaynevi, 1980, s.364. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

1112

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

439 / 1404

iin bana gelmiler. Yani, batan bir ihtiya diye deil, yani, blnmeyi ben nlerim dncesiyle bana gelmiler. Ben bunu kabul etmedim fakat benimle de ilgilendirdiler eyi. Yani, ben de onlar tutmu gibi grndm. yle deildi ama yle dediler. Baz eyleri ey edemiyorsunuz. Kabul etmek istemiyor. yle dediler ve ben Meclis Bakanlndan istifa ettim. Sayn Demirele de syledim: Ben ayrlaym, daha iyi geineceiniz baka birisi varsa onu seersiniz. E senin alternatifin yok. dedi. Ama byle yaptm, ben istifa ettim. stifa edince onlarn ii daha bir kolaylat. Daha bota kaldm, lla kabul et diye srar ediyorlar. Benim kabul etmeyiimin sebebi uydu: Parti bakanl yapamazdm ben. Yani, parti bakanl yapmak kolay bir i deil. Evvela imknlar bol olacak parti bakanl yapanlarn. Yani, eli bol olacak, imknlar bol olacak, kolay harcayacak, kolay ey yapacak. Yani, bu bakmdan benim hi imknm msait deil. kincisi, byle bir tecrbem de olmam yani. Meclise girmiim, ktip olmuum, divan ktibi olmuum, Meclis Bakan Vekili olmuum, Meclis Bakan olmuum, byle bir eyim de yok yani. Onun iin ben istemiyordum byle bir eyi. Fakat babama varncaya kadar etkilediler. Evin iinde tatszlk balad artk yani. Babam da, ikide bir rahmetli Olum, halka kar gelinmez, bu kadar insan Byle zorlayp duruyorlar yani ve bir yerde yanl m karar verdik, doru mu karar verdik bilmiyorum, kabul ettik bu ii. Zaten kabul ettiimiz gnn ertesi gn ben de anladm ki bir eye reaksiyon gstermek baka, reaksiyon gsterenlerin bir i yapmak zere ittifak kurmalar baka ey. Bunlarn hepsi reaksiyon gsteren insanlard, hepsi. Nitekim reaksiyon hzlar kesilince geri gittiler, hepsi geri gitti.1113

Bteye verilen red oyu, aslnda muhalefetin parti ii boyutundan karak ayr bir partilemeyi beraberinde getireceini gsteriyordu. Nihayet muhalifler, partileerek APden ayrldlar. Yeni kurulan parti ismiyle 14 Mays ruhunun asl varisi olduunu deklare ediyordu: Demokratik Parti. Partinin genel bakanlna Ferruh Bozbeyli getirilirken aslnda partinin manevi lideri Celal Bayardr.1114 Sadettin Bilgi, Mehmet Turgut, Faruk Skn ve Bayarn kz Nilfer Grsoy, yeni partinin dier nde gelen isimleriydi. AP iinden daha nce ayrlm olan mukaddesat olarak isimlendirilen kesimin Milli Nizam Partisi de, Anadoludaki kk ve orta lekteki mteebbislere dayanan bir parti olarak AP tabanndan epey oy devirecee benziyordu.1115 12 Marta giden srete APde gerekten zafiyet alametlerini gsteren bu gelimelerin, muhtrac komutanlarn iini kolaylatrd sylenebilir. Demirel de ayn kandadr: Muhtray cesaretlendirmitir. Eer Meclis zaafa derse, Mecliste siyasi iktidar zaafa derse bu eit eyler oluyor.1116Rasim Cinisli ise Demirelin ve evresinin kendilerini adeta partiden kovduklarn iddia etmektedir:
Hayr, biz partimizden ayrlmadk ki bizi kovdular. Bizim partimizden ayrlmak gibi bir dncemiz Ben, yirmi dokuz yanda, otuz yanda milletvekili seilmiim. Erzurum Milletvekilidir, o gnk havay bilir. O gn hibir eye elimi srmesem asgari iki dnem, dnem milletvekili seilecek gcm var ama Allahtan korktuumuz ideallerimiz, vicdanlarmz, dncelerimiz, memleket,

1113

Ferruh Bozbeylinin 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.03 15.26]. Konu hakknda kaleme alnm ilgin bir yaz iin bkz. smail Kkkln, Cumhurbakanl Seimleri ve Ispartal, Yerel Siyaset, Yl: 2, Say: 20, Austos 2007, ss.4550.

1114

1115

Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas (MSP rnek Olay), stanbul: Alan Yaynclk, 1985, s.99. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

1116

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

440 / 1404

millet iin dndklerimiz var. Ben onu size anlatrsam o zaman takdirinize sunmu olurum.1117

Erturul Krknn APdeki blnmeye, daha dorusu Trk sandaki blnmeye ilikin yorumu, yine daha ok ekonomi politik bir nitelik arz etmektedir. Krknn cmleleriyle:
12 Mart Memduh Taman zetledii gibi zetlersek yalan olmaz, ancak hepsi bu kadar deil, ayn zamanda Memduh Taman anlatmad bir otorite bunalmndan da sz etmemiz gerekir. nk 1970 sonbaharna ve 1971 baharna yaklarken, Trkiyede bugne kadar yekpare bir iktidar sergileyen, hem aadan halkn onayyla hem de yukardan sermaye ve ordunun desteiyle kendi iktidarn srdre gelen Sleyman Demirelin Adalet Partisi Hkmeti kendi iinden iki paraya ayrld 1969-70te. Birincisi, toprak gelirlerinin, arazi gelirlerinin vergilendirilmesi yolundaki sermaye birikimi hamlesine Ferruh Bozbeyli nderliindeki grup, bte grmelerinde onaylamayarak karlk verdi ve Adalet Partisi Hkmetini drd, Sleyman Demirel Hkmetini. Bu, o gne kadar tek parti etrafnda karlarn ifade eden sermaye gruplar arasndaki ilk nemli yarlmayd, tabii, daha nce bir yarlma daha olmutu. Necmettin Erbakann Mill Nizam Partisi de, Anadolu sermayesinin tekelci sermaye karlaryla haddinden fazla btnlemi olan Sleyman Demirel Hkmetlerine kar itirazyla, nce Odalar Birliinde balayan sonra Mill Nizam Partisi olarak sren geleneksel slamc retiyle bezenmi bir baka muhalefet oda yaratnca, Sleyman Demirel iktidar hem kendi iinden paraland hem de sosyal gelime de ortaya kan kartlklarla baa kamaz hle geldi. Bunun banda ii hareketi rol oynuyor, bunun altn izmek isterim. Bugnle kyasladmz zaman ii hareketinin 1970lerde son derece belirleyici rol oynadn grmemiz ve btn Trkiyenin sosyal topografyasn deitirmekte olduunu ve bu yeni toplumsal g karsnda hem sermayenin hem devletin ne yapacann bilmez bir hle girdiini syleyebiliriz.1118

CHPdeki Durum 12 Mart Muhtras siyasi partilerde ve Cumhuriyet Senatosunda temsil edilen gruplarnda nemli deiimleri de beraberinde getirmitir. Bu deiim en ok CHPde kendini belli etmitir. CHP iindeki saflar belirginletirmi, Ecevit'in istifasyla birlikte bu parti iinde ak bir iktidar mcadelesi balamtr. Partinin Genel Merkez ynetimine Ecevit yanllar egemen olmaya devam ederken, partili milletvekili ve senatrlerin byk ounluu nn'nn yannda yer almtr. smet nn, anlarnda bu durumu Byk buhran gnleri olarak deerlendirmitir.1119 12 Mart arifesine yaklalrken siyasi arenann dier cenahnda yryen CHPde de tam anlamyla ilerin iyi gittii tabii ki sylenemezdi. 1965 ve 1969 seimlerine ortann solu iaryla giren CHPdeki bu yeni alm ve her iki seimde de umduunu bulamama, parti iinden iki parti daha kacak seviyede blnme yaratyordu: Turhan Feyziolunun Milli Gven Partisi ile (MGP) Kemal Satrn Cumhuriyeti Partisi (CP). lk ayrlan Feyziolu oldu; Satrn ayrl ise Ecevitin genel bakanla geliinden sonradr. zellikle siyasi mazisi, rencilerine ynelik olarak Nabza gre erbet vermeyin dnn ardndan DP
1117 1118

Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.0219.05].

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

1119smet

nn, Defterler (1919-1973),(Yayna Hazrlayan, Ahmet Demirel), C:II, 3. Bs, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2008, s.1211.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

441 / 1404

hkmeti tarafndan veklet emrine alnmasyla birlikte balayan Feyziolu, 1957 seimlerinde CHPden Kayseri milletvekili olarak mecliste yer almt.1120 Krk, solun cazibesinin gitgide artt bu dnemde, CHPdeki deiimin iki ynl etkisinin olduunu sylemektedir. Birincisi solun ykselii karsnda CHP, etkilenen unsur olarak dnm; ikincisi CHPdeki bu dnm genlii sola doru iyice ekmitir. yle demektedir Krk:
Tabii unu ekleyeceiz, btn bunlar demin tarif ettiimiz sosyal ortam ierisinde gerekleince, bu gelenekselcilik ok ksa sre ierisinde krlmalara urad. Bu modern snf mcadeleleri ierisinde rencilerin ounluu kendilerini solda kurdular. Trkiye i Partisinin mcadelesi ve muhalefeti Cumhuriyet Halk Partisini dntrd. Cumhuriyet Halk Partisi eskisi gibi kalrsa, devleti sylem ierisinde kalrsa yeni Trkiyeye yn veremeyeceini grnce kendisini ortann solunda ilan etti. Demin sylediimiz btn denklem, bir sol program, bir sol tercihi popler klmay gerektiriyordu, Trkiyeyi ynetenler asndan da. O nedenle, bu, tabii, smet Paa burada ok nemli bir faktr, nk smet Paa Kurtulu Savayla bugn, o gn birbirine balayan bir halka olarak Solcu olmak adam olmaktr. deyince, bunun kredisinin Trkiyede anszn ykselmesi kanlmaz. Genel Sekreterinin, ite, bir sosyal demokrasi hamlesiyle partiyi dntrmeye girimesi, bizim devrimci hareketin tesinde Trkiyenin tamamna hitap eden bir odak oluturdu ve bu Trkiye niversitelerini sola doru ekti. imdi, ben devletin bu sola ynelii son derece gaddarca okuduunu dnyorum. Bu, Talat Turhann X rgt diye bir kitab var. O, ite bu kontrgerilla ilerini burada anlatyor. unu gryoruz, ok enteresan 1121

O dnemin sembol isimlerinden biri olan Feyziolu, 27 Mays sonras 147 retim elemannn niversitelerle ilikisinin kesilmesi sonucu ODT rektrlnden istifa ederek MBK karsna kma cesaretini bile gsterebilmitir. Ayn Feyziolu henz bu 147 retim elemann ilerinden eden kdn mrekkebi kurumadan kendisine teklif edilen Milli Eitim Bakanl vazifesini de kabul edebilmitir. Ortann solu akm karsnda CHPden istifa ettiini bildiren mektupta kulland ifadeler, CHPnin Atatrk ilkelerinden uzaklaarak tehlikeli bir sol macerann vastas haline getirilmek istendii gerekesine dayanyordu.1122 Nitekim 12 Marta takaddm eden gnlerde Feyziolunun bizzat cumhurbakanlna hitaben kaleme ald, lkenin elim bir sona doru gittiine ynelik iddialar ieren yazlarna ahit olunmaktadr. Memleket dhilinde ar solun alan kazand, stelik sol propagandann Atatrk istismar ettiini ieren yazda, bunun yan sra irticai faaliyetlerden de ikyet edildii grlmektedir. Parti, cumhurbakanndan siyasette etkin tm kesimlerin katlaca bir toplantnn tertip edilmesini de talep etmektedir.1123 Solda Fikir Ayrlklar deolojik kamplamann boyutlar gitgide byyordu. Genel olarak sa kesimlerde lkede gerekletirilen silahl eylemler yoluyla komnist bir ihtilalin provasnn yapld tezi ilenirken; Marksist evrelerde, lkenin emperyalist bloun ileri karakolu olma rolne
1120 Ayrntlar iin bkz. Grcan Bozkr, Prof. Dr. Turhan Feyziolu'nun Siyasi Kiilii, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 19961997 Cilt 2, Say:67 1121

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. Tahir Kutsi Makal, Benim, Benim, O Benim (Siyaset Sahnesinden ehreler), stanbul: nan Yaynlar, 1987, s.83. Partisi TBMM Grubu Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/511; Fihrist No: 6/24].

1122

1123Gven

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

442 / 1404

soyundurulduunu, bir an evvel zinde glerin bir araya gelerek emperyalizme ve onun yerli ibirlikilerine kar iktidarn ele alnmas gerektii tezi ilenmektedir. Milli Demokratik Devrim Tezini ileyen sol, aka asker-sivil aydn zmrenin elbirliiyle bu amac gerekletirme temaylne girmektedir.1124 Trkiyenin kendine zg artlar dikkate alnmadan ii snfnn bilin kazanmasn beklemenin yersiz olduu; bunun yerine antiemperyalizm ortak paydasnda hemen tm kesimlerin bir araya gelmesi gerektii tezi de ileniyordu. Sol, byk bir fikir ayrl iindeydi. i snfnn tarihsel ncln inkr etmekle sosyalist teorinin inkrn bir sayanlar ile milli demokratik devrim iarn benimseyenler arasnda sert tartmalar yaanyordu. TPin kendini inkr etmesi olarak yorumlanan, 141-142nci maddelerden hkm giymi olanlar bnyesine kabul etmemesi, teorik tartmalardaki ayrlklarn perinlenmesine; genelde birer dergi etrafnda toplanan kmelemelerin olumasna neden olmutu, bir dergi etrafnda toplanarak dier gruplardan kendini tecrit etme, zaten ok snrl olan sol taban, iyiden iyiye etkisiz klmtr.1125 Milli mcadelenin antiemperyalist boyutuna ar vurgu yaparak bir tr ideolojik anmaya uram olan bir baka grup ise tm bu tartmalarn bir ekilde iinde olmakla beraber daha kestirme zmler peindeydi. Bu grup u tezi ileri srmektedir: Trk modernlemesinin ncln ordu yapmtr ve ordu, sahibi bulunduu tarihsel gelenein iinde daima ilerici bir rol oynamtr. nsan kayna bakmndan toplumun alt ve orta gelir gruplarndan devirilen bir kadroya dayanr; dolaysyla ordu tarafndan gerekletirilecek antiemperyalist bir giriimin baar ans ok yksektir.1126 Bu grn tm evrelerce kabul grd tabii ki sylenemezdi. Szgelimi etin Altana gre: Askeri darbeleri snf nitelii olan halk ihtilalleriyle kartrmak ve bu eit halk d hareketlerin de mutlaka sosyalizme yneleceini hayal etmek, sosyalizmi bir sorumluluk ve bir tarihsel bor olarak kabul etmi kiilerin harc deildir.1127 Solun iindeki tartmalar alevlendike, geri braklm halk kitlelerinin, bozuk dzenin telkinleriyle, daha yllarca sa partilere meyledecekleri ngrsnde bulunuluyor ve bir an nce iktidarn ele geirilecei yeni stratejiler gndeme geliyordu. Ordu, bu stratejinin en gl arac olarak grlmekteydi.

12 Mart Muhtrasnn Verilmesinde D Etkenlerin Rol


Mete Tunay, elde kantlanm bir rnek bulunmamasna ramen, Trkiye gibi kritik bir corafyada olan bir lkede, meydana gelen her askeri mdahalenin ardnda, mutlaka bir d tesir olduunu u cmlelerle ifade etmektedir:
Bu asker darbelerde d mdahale destek eyi Tabii buna siyah beyaz bir cevap vermek mmkn deil ama Trkiye kinci Dnya Savandan sonra yle balar iine girdi ki gerek Amerika Birleik Devletlerine kar gerek NATOya kar onlardan bir icazet almadan, yeil k grmeden bu darbelerin hibirinin yaplabileceini sanmyorum, onlarn mutlaka haberi olmutur. Daha dorusu, bu darbeyi hazrlayanlar onlarla bir iliki kurup niyetlerini belirtmilerdir diye tahmin ediyorum ama bunun bir siyah beyaz eyi yok. Fakat mmkn deil, NATOya bal bir ordunun NATOya falan haber vermeden, Amerikan Genelkurmayna
1124 1125 1126

Mahmut hsan zgen, TKP ve Organize Genlik Hareketleri, stanbul: 14 Mays Yaynlar, 1982, s.276. Bkz. Yetkin, , Trkiyede Soldaki Blnmeler 19601970 (tartmalar, nedenler, zm nerileri), s.214.

Bu yorum temelde yanl deildi. Askeri okullardaki rencilerin insan kaynann nitelii iin bkz. Gldemir, Kanat Operasyonu, s.43.

1127

etin Altan, Trk Sosyalizminde Yeni Devir, Ant, 3 Ocak 1967, say 1den aktaran, Yetkin, , Trkiyede Soldaki Blnmeler 19601970 (tartmalar, nedenler, zm nerileri), ss.132133.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

443 / 1404

haber vermeden byle bir i yapmas. Ama Amerika yaptrd. demek de fazla olur. Muhtemelen Amerikan uzmanlar arasnda Trkiyede darbeyi tevik etmek isteyen insanlar da vardr. Sonra bu yeteri kadar ak sylenebilecek bir ey deil.1128

Snmez Targann d etken konusundaki yorumu ise yledir:


imdi, 12 Marta gelince: 12 Mart bir kar devrimdir. Zaten 60l yllardaki siyasal iktidarlar ve sylemlerin hepsinde 61 Anayasasna atarlard, 27 Maysn getirdii hak ve zgrlkler iin te, bu elbise bize dar geliyor, bol geliyor sylemlerini hatrlatmama bile gerek yok nk bir komediydi o, hi kimse iin zne inmiyordu, sadece genel karma bakyor Trkiyede sermaye snf ama sermaye snfnn da rahatszlklar vard, 12 Martta da var, 12 Eyllde de var, yani tek bana gelmedi bunlar. 12 Mart bir kar devrimdir, sadece bir asker darbe deildir. Bunun arkasnda Amerika ve NATO vardr.1129

12 Mart Muhtrasnn verilmesinde d etkenlerin birka boyutta tartlmas gerekmektedir. Bunlardan ilki: Trkiyedeki haha ekimiyle, lkesindeki uyuturucu madde kullanm arasnda paralellik kuran ABDnin tavr karsnda sergilenen mukavemet; ikincisi: Arap-srail atmas karsnda Trkiyenin tutumu; ncs: U-2 casus uaklarnn uuunun yasaklanmas olarak sralanmaldr. Parlamentoda en byk parti olan APnin bu konularda ABD ile ters dmesi karsnda bu lkenin ieride atmay krkleyici faaliyetler iinde bulunduu; bylece, mdahale gelenei olan Trk ordusunun tahrik edilerek bylesi bir karma iine sokulduu iddia edilmektedir. Ara dnem hkmetleri dneminde bu hususlarda verilen tavizler ise, bu dorultudaki tehisin doruluunun ispat olarak ileri srlmektedir.
imdi, dolaysyla, bu 12 Mart Muhtras ve onunla birlikte ortaya kan sreci yorumlarken bence, ite bir avu maceraperest subayn memleketi bildikleri gibi ynetmek zere kalktklar bir tuhaf plan deil hepsi birbirine eklenerek ileyen bir byk sosyal, siyasal sre ve bunun arkasndaki gelenekler toplam ve tabii souk sava ikliminde Amerika Birleik Devletlerinin Trkiyeyi NATOnun gneydou kanadnda bir istikrar merkezi hline getirme abasnn olduunu grebiliriz.Bu Amerikan talepleri, NATO talepleri aslnda herhangi bir sivil hkmet tarafndan karlanamazd, kanlmaz bir biimde bir asker mdahaleyi gerektirirdi. O nedenle, bu darbenin arkasnda da Amerika Birleik Devletlerinin rol oynadn ispatlayamasak da elimizde salam belgelerle, btn ileyiten bu sonucu kartabiliriz. Bana sorarsanz, en nemli kant o gne kadar Amerika Birleik Devletlerinin talep ettii hlde bir trl hibir hkmete yaptrmad Trkiyedeki afyon, haha ekiminin yasaklanmas kararnn bir ay sonra alnabilmesiydi. kincisi, Sleyman Demirel hkmetleri Amerika Birleik Devletlerinin izdii snr bir miktar tartmaya balayp, Trkiyeyi kendine doru aran Orta Dou gleriyle bakmaya, kendi blgesinin dinamikleri ierisinde imkn aramaya giriince de ok sert bir eletiriyle karlamt. Sleyman Demirel hkmetleri dneminde Trkiyede Sovyetler Birliinin iktisadi ve teknik yardmyla pek ok byk sanayi tesisi yapld: Aliaa Petrol Rafinerisi, Seydiehirdeki1130 alminyum
1128

Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. Snmez Targann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 19.08 19.40]. Tutanak metninde sehven, Eskiehir olarak gemi; biz dzelttik.

1129

1130

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

444 / 1404

tesisleri, belki imdi hemen hatrlayamadm -notlarm da almadm- baka tesisler Sovyet kredileriyle yapld. Bu souk savan orta yerinde ho grlmeyen bir flrt idi Amerika Birleik Devletleri asndan. kincisi, Filistin sorununda Trkiye genel olarak Amerika Birleik Devletleri ve mttefiklerinden ayr bir tutum benimsedi. Btn bunlar, hepsi bir arada Sleyman Demirel Hkmetinin daha otoriter bir Amerikanc ynetimle ikamesi bakmndan Amerikan evrelerinde bir dnce oluturmu idi. Byk sermaye de ii hareketinin bir anda durmasn istiyordu. Baknz btn darbelere, bunlarn hepsinden sonra, Trkiyenin devlet eliyle palazlanm byk burjuva snfnn btn mmtaz yelerinin derhl esas durua getiini greceksiniz. 27 Maysta byledir, 12 Martta byledir, 12 Eyllde byledir, 28 ubatta byledir.1131

Haha Sorunu ABD toplumunda yaygn olan uyuturucu sorunu karsnda aresiz kalan Nixon ynetimi, sorunun kaynanda Trkiyeyi grmektedir. Bu nedenle ABD ynetimi, yzlerce ailenin geim kayna olan Trkiyedeki haha retimine son verilmesi iin youn basklar uygulamaktadr. Hkmet, bu basklar karsnda zmn yasaklamak olmadnn altn izerek, kontrollerin sklatrlmasndan baka bir arenin olmadn belirterek, i ilere mdahale nitelii tayan yasaklama zorlamasna kar kmaktadr.1132 Demirel, uygulanacak bir yasaklama kararnn ABD genliini zehirleyen Trkiyedir kanaatini perinleyeceinden bahisle, Trkiyede yllk 120 ton retilen afyonun ABD genliine 1 hafta bile yetmeyeceini ifade etmekteydi. 1133 Bir taraf yasaklayacaksn derken; dier tarafn asla! eklinde cevap vermesi, kimi naho olaylara da sebep oluyordu. ABD Bykelisinin diplomatik nezaket kurallarn hie sayarcasna Demirelin huzurunda kulland slp, kendisine bizzat Demirel tarafndan kapnn gsterilmesine bile yol at anlatlmaktadr.1134 Kap dar edilme hadisesinin hemen ertesinde Washingtona arlan ABDnin Ankara Bykelisi William Handleyin, bizzat bakan yardmcsndan u szleri iittii iddia edilmektedir: Meseleyi ne kadar cidd tuttuumuzu gstermek iin unu belirtmek isterim. Eer Trkiye haha ekimini yasaklamazsa Altnc Filonun derhl stanbulu tahrip etmesini Bakana tavsiye edeceiz. Hatta Ecevitin sonradan Ufuk Gldemire akladna gre, Dileri Bakan Kissingerin bulunduu bir toplantda, bakan danmanlarndan biri tarafndan Gerekirse Mavi Camiyi (Sultanahmet) balarna ykalm szleri sarf edilmiti. Tm bu nakledilenler doruysa; grnen oydu ki Bakan Nixon kendi kamuoyu nezdinde salayaca saygnln, Ortadounun bylesine nemli bir lkesine haddini bildirmekle elde edilebilecei beklentisi iine girmiti.1135 Demirel hkmeti ise bunu bir milli onur vesilesi yapm srarl basklara kar diren gstermitir.
1131

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. Bilebildiimiz kadaryla tarihin hibir dneminde, hibir d g, ister mttefik ister dman olarak, Anadoludaki devletlere haha ekimini yasaklatabilmi deildir. En az 4000 yldr haha ekimi yaplan Anadoluya bu yasak, bir d gcn basksyla, ilk-ve dileimiz odur ki, son olarak 12 Martn naml Babakan Nihat Erim tarafndan konmutur. Aytun Altndal, Haha ve Emperyalizm, stanbul: Havass Yaynlar, 1979, s.12.

1132

1133 Mehmet Ali Birand, Can Dndar, Blent apl, 12 Mart (htillin Penesindeki Demokrasi), Ankara: mge Kitabevi, 1994, s.169. 1134 1135

Hseyin Demirel, 12 Martn yz (Nasl Geldi, Nasl Geti?), stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1977, s.56. Ufuk Gldemir, Kanat Operasyonu, stanbul: Tekin Yaynevi, ty s.51.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

445 / 1404

Arap-srail atmasnda Trkiyenin Tavr Ortadou lkeleriyle ilikilerini, sz konusu devlet ya da devletlerin sraille olan ilikisine endeksleyen ABDnin, Trkiyenin bu noktadaki konumundan pek honut olmad gzlemlenebilmektedir. Arap-srail gerginlii karsnda Demirel hkmetinin taknd tutum: Kalknma ve mreffeh bir Trkiye yaratma ynnde, Trk karlarnn blgedeki atmadan olabildiince uzak, sraile kar mesafeli durmakla salanabilecei dorultusundaki siyasete gre belirlenmiti. Nitekim Arap lkelerinin blgedeki bir dier lkeye kar alacaklar konum da ABDninkinden farkl deildi. sraille gelitirilecek iyi ilikiler, bu devletler nazarnda Trkiyeyi itibarszlatracak; verimli ekonomik ilikilerin sona ermesine neden olabilecekti. Blgede ABD tarafndan sraile tutulan gvenlik emsiyesi olmak gibi bir grntnn Arap lkeleriyle hali hazrda yrtlen ve daha da gelitirilmeye meyyal, krl iktisadi imknlar zedeleyebilecei endiesi, Trkiyeyi ABD karsnda dik durmaya adeta mecbur klmaktayd. te yandan, dnya ekonomik sisteminde Trkiyeye biilen dengeli ve tarm arlkl kalknma modelinden sapma emareleri gsteren Demirel hkmetinin, daralan kredi kaynaklar karsnda, Sovyet teknolojisi ve finansmanna istinat eden yatrm projelerine girmeye balamas, ABD nezdinde endie yaratan bir baka unsur olarak gzkmektedir.1136 Trk sanayicilerinin Ortadou pazarndaki yerlerini muhafaza etmek iin kimi zaman deiik hamleler yapmaya eilimli olduklar da grlmektedir. dnyasndaki rekabetin, bazen etnisite vurgusunun suiistimaliyle birlikte yrtldn ifade eden Blend Ulusunun anlatt bir olay, bu bakmdan dndrcdr:
imdi her gittiim yerde de yani Badatta da, Tahranda da ekonomik ilikiler konusunda ilgilileri topluyorum hani ihracatt, ithalatt, bilmem neydi filan onlar konuuyorum. Tahranda geldiler Efendim byle byle buzdolab ihalesi var burada, iki grup birbiriyle dalayor. Nedir onlar? Biri Ko Grubu, Jak Kamhinin grubu. Ko grubu dermi ki: Bu Yahudinin bunlar, bunlar almayn, tekini aln. Mthi sinirlendim bunu duyunca. Ankaraya dndm rahmetli Vehbi Ko, -tesadf, ne ardm ne ettim- beni ziyarete gelmek istedi, buyur dedim. Ama ertesi gn, tesadf, geldi. Dedim ki: Vehbi Bey, sen yapmazsn tabii bunu ama kraldan ziyade kral taraftarlar vardr, haberin olsun yani bunu byle byle yapmlar, ok zldm bunda. Yok, filan dedi ondan sonra ey etti, yleydi. Biri sordu da hani byk sermayeyle ilikileriniz Tabii bu konuda ihracat artrmak iin devaml ne mmknse yaptk yani.1137

Kbrs ve U-2 Casus Uaklar Meselesi Trk-Amerikan ilikilerinin bozulmaya balamasnn bir dier yn ise ABDnin zellikle altml yllarda zirve yapan Kbrs meselesindeki tutumundan kaynaklanan politikasnn, Trk tarafnda yaratt gvensizliktir. Demirel, nnye gnderilen nl Johnson mektubunun muhtevasn unutmamt.1138 Kbrsa mdahale imknlarn aratran Trkiyenin sz konusu mektupla, muhtemel bir harekt esnasnda ABD tarafndan verilen
1136 1137 1138

Cem, Tarih Asndan 12 Mart (nedenleri..yaps..sonular), (ki Cilt bir arada), ss.265292. Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0012.45].

Oysa Johnson Mektubu henz ortada yokken yazlm bir kitapta, Johnsondan byk bir vgyle, hr dnyann lideri olarak bahsedilmektedir. Bkz. Akdes Nimet Kurat, Bakan Lyndon B. Johnson ve ABD Cumhurbakanl, Ankara: Dost Yaynlar, 1964.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

446 / 1404

silahlar kullanmaktan men edilmesi, gerekten haysiyet krcyd. stelik mektubun ieriinde muhtemel bir Sovyet saldrs karsnda NATOdaki ykmllklerden kaynaklanan ittifak taahhtlerinin yerine getirilemeyecei noktasndaki lafz, artk Trkiyeyi kuzey komusuyla iyi geinmeye, ikili ilikileri ittifak anlamalar dnda, bamsz mnasebetler gelitirerek iyi bir seviyeye getirmeye mecbur klyordu. lk tedbir: U-2 casus uaklarnn SSCB zerinde yaptklar uularn yasaklanmas oldu. Bu erevede, Black Bird (Kara Ku) ismini tayan bu uaklarn Adanadan havalanarak SSCB semalarna doru umalar, ikili anlamalarn1139 tand bir imkn olmakla birlikte, Demirel nazarnda Trkiyenin bamszln zedeleyici mahiyet tayordu. Demirel, sz konusu anlamalardaki bamszl zedeleyici hkmlerin ayklanarak yeniden tanzimi noktasndaki kararlln izhar edince, ABD tarafndan hkmetine kar husumetin ilk sinyallerini almaya balad. 1140 Demirel ve alayangilin 12 Mart-ABD likisine Dair Yorumlar ABD asndan dnldnde Demirel hkmetiyle i yapmann (!) artk imkn kalmamtr. Haha ekimini durdurmayan, blgede Arap yanls bir siyaset izlemeye devam eden, SSCB ile ilikilerini gelitirmek, iyiletirmek iin gayret sarf eden, U2 uaklarnn uu izinlerini kaldran bir hkmetle allmazd (!) Ufukta daha iyi allabilecek alternatif bir sivil hkmette de gzkmyordu. O dnemde sadece kalknmakta olan memleketlerde deil, Avrupada bile imaj sorunu yaayan ABDnin, bir dediini iki yapmayacak herhangi bir partinin seim kazanma ans da zaten ok zayft. ABD hakknda yaplan, iyi alma imkn bulduktan sonra, karlar dorultusunda seyreden herhangi bir lkedeki ynetimin, tarz ve biiminin ok nemli olmad ynndeki alayangilin u deerlendirmesi bir kez daha nemlidir. Baknz smail Cem Bey, Amerika, una aldrmaz: Bir memlekette demokratik idare olmu, oven idare olmu, faist idare olmu, ona hi bakmaz. Amerika, o memleketin kendisine ne lde tabi olduuna, kendi politikasna ne dereceye kadar satellite (uydu) haline gelebileceine bakar. 1141 Oysa Demirel, bugn darbe ve muhtralardaki Amerikann dahlinin olmadn sylemektedir:
Amerikallar meselesine gelince: Benim bildiim kadaryla Amerikallar bu iin hibir yerinde yoktur. Kim konutuysa, kim gittiyse, baka mesele ama karar dediiniz nesnenin iinde hibir Amerikal yoktur, Amerikann dncesi de yoktur, fikr de yoktur. Her nde.1142

Ayn ekilde, Gldemir tarafndan bu balamda sorulan bir suale Demirelin verdii cevab da nakletmek gerekiyor: Trkiyede demokrasi olup olmamas Amerikann umurunda bile deildir.1143 te tm bu sebeplerden tr iddia edilmektedir ki: ABD, lkeyi askeri vesayet altnda yneten uyumlu (!) bir hkmet aryordu. Bu yzden ortamn hazrlanmas vazifesi biilen mihraklar, harekete geirildi. Bu eylemde CIAnn etkin vazife grd; bunu da zel Harp Dairesi eliyle yrtt teden beri iddia edilir olmutur. Oysa tpk MT gibi CIAnn
1139 Trkiye ile ABD arasnda imza edilen bu tip anlamalar iin bkz. Haydar Tunkanat, kili Anlamalarn yz, Ankara: Ekim Yaynevi, 1970. 1140 Cneyt Arcayrek, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 19651971 (Cneyt Arcayrek Aklyor5), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.151. 1141 1142

smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart (tarihteki yeri ve sonular), C2, stanbul: Cem Yaynevi, 1977, s.51.

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Ufuk Gldemir, evik Kuvvetin Glgesinde Trkiye (19801984), stanbul: Tekin Yaynevi, 1986, s.217.

1143

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

447 / 1404

da yasada saylan grevlerinde hibir ekilde silhl operasyon yapma yetkisi bulunmamaktadr. Ancak CIAnn Trkiye gibi eitli lkelerde, i istihbarat birimlerindeki muhtelif ahslar kimi zaman dorudan, kimi zaman ise ie bizzat katlarak lkelerin iilerine mdahale ettii grlyor, iddialar varittir.1144 12 Martta istifa ettirilen hkmetin Dileri Bakan hsan Sabri alayangilin Politika Gazetesine, smail Cem araclyla yapt deerlendirme bunun en yetkili azdan yaplan bir itiraf gibi gzkyor. alayangil: 12 Martn arkasnda CIA vardr, hem de byk lde vardr1145grndedir. 19691971 yllar arasnda sokakta balayan kaynamann arkasndaki glerin kimler olduu noktasnda yaplan deerlendirmelerin ortak yargs uydu: Birileri hdiselerin kanl hale gelerek trmanmasn, nihayetinde demokratik ortamn kesintiye uramasn hedefliyordu. Bu noktada, sz konusu yllarda cereyan eden atmann taraflarndan biri olarak saylabilecek olan Dou Perinekin u tespitini zikretmek gerekiyor: 1977 ile 1980 arasnda Abdi peki, Karafakiolu, Bedrettin Cmert gibi Trkiyenin ok deerli aydnlar katledildi. Kim katlettiriyor? Bir CIA operasyonu bu. Neden? Trkiyeyi yle bir noktaya getirecek ki, asker gelsin, bir otorite bar salasn. Bu terr yaratmak iin, operasyon balyor. 1146 Blend Ulusu ise d tesir konusunda, askerin hibir ekilde dardan birilerinin ynlendirmesiyle mdahale etmediini; d tesirden belki unun anlalabileceini belirtmektedir:
omaklama falan deil bilakis dn memleketin iini kartrp Trkiyeyi blme, paralama bakmndan d tesiri vardr. Yoksa darbe olsun marbe olsun filan deil. Mesela, bunlar memlekette gnde 20 kii lrken hibir yerde dtan bize bir ey gelmezdi. Ama vaktiyle bunlar durduktan sonra eitli eyler geliyor.1147

1144

David Wise/Thomas Ross, Grnmeyen Hkmet CIA (Amerikan stihbarat Tekilt), Ankara: Sol Yaynlar, 1966, ss.4243. Cem, Tarih Asndan 12 Mart (tarihteki yeri ve sonular), C2, ayn yer.

1145 1146

Arslan Bulut, Trk-Devrimci Diyalogu (Dou Perinek ve Attil lhanla Rportajlar), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1998, s.41.
1147

Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0012.45].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

448 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

449 / 1404

3. 12 Mart Muhtrasna Ynelik Tutum ve Tepkiler


Muhtra henz verilmemiken, eitli kesimlerde hissedilen d krklnn telafisi ynndeki nerilerin, srece cumhurbakannn mdahalesi ve tarafsz, partiler st bir hkmetin kurulmas ekseninde getirildii grlmektedir. lgin olan, mevcut duruma mdahale edilmesi ynnde taleplerle gelen kesimlerin, parlamentoda yer almayan kk parti ya da kesimlerle, parlamentoda etkinlik gsteremeyecek kadar zayf olan partiler ve bamsz parlamenterlerden gelmi olmasdr. 12 Mart Muhtras etrafnda Silahl Kuvvetlerin tutumu hakknda, yaplan deerlendirmelerde ise muhtrann, anayasada yer alan emredici hkmleri hayata geirme hamlesi olduu;1148 Atatrk devrimleri aleyhindeki tutumlarn msamaha ile karlanmasnn mmkn olmad belirtilmektedir.1149 Devletin kurulu felsefesinin ana unsurlarndan biri olan laiklie kar gelien hareketler;1150 anayasa ve onu uygulamakla grevli olanlar arasnda inan ayrlnn bulunmamasnn gereklilii;1151 sosyal devlet ilkesini niteleyen dzenlemelerin yaplmay1152 arasnda paralellikler kurulmaktadr.

Cumhurbakan Cevdet Sunayn Muhtra Sonrasndaki Tutumu ve Faaliyetleri


Dnemin Babakan Sleyman Demirele, iinde bulunduu aresizlii beni de devreden kardlar szleriyle anlatan, Cumhurbakan Cevdet Sunayn, muhtra ertesinde hkmetin istifas sonrasndaki tavr: Muhtray onaylar mahiyettedir. Muhtra, Sunaya gre: Devletin derin ve sonu karanlk bir kmaza girmesini nleyen; tehlikeli bir dnemeci geride brakan yeni bir devreyi aan hamledir. Silahl Kuvvetlerin bu giriimi, anayasa ve 211 sayl kanunla kendisine verilen grev ve yetkinin kullanlmasndan baka bir ey deildir ve merudur. Bu evrede artk tm vatandalar, sorumlu kurulular arasnda inan, tutum, davran ayrlna bundan byle msamaha ve tahamml edilemeyecek bir srece girilmitir. Devletin, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, laik karakterine halel getirici tm faaliyetlere kar nlemler ieren kanunlarn uygulanmay, son bulacaktr. Silahl Kuvvetlerin son mdahalesinin amac da budur. Anayasann ngrd reformlarn bir trl tatbik edilmemesi, mdahalenin meruiyetini belgelemektedir. Genlik hareketlerinin ideolojik maksatlara hizmet etmesinin nne
1148 1149 1150 1151 1152

14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79618]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79619]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796110]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796111]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796112].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

450 / 1404

geilecektir. Tatbikata geirilmesi ihmal edilen reformlarn partiler st bir anlayla yaplaca belirtiliyor; bu dorultuda, yurttalardan, siyasi partilerden, parlamentodan, anayasal kurululardan, parlamento d muhalefetten, genlikten, iilerden bu meselelerin halli yolunda alacak olan yeni hkmete destek olmalar isteniyordu.1153 Sunayn bundan sonraki giriimleri: eitli siyasi partilerden gelen muhtralar nda kurulacak yeni hkmetin doasna ilikin esaslar belirlemek olmutur. Buna gre; yeni babakan TBMM iinden ancak partisiz bir ye olacaktr; kabine, milli koalisyon tarznda tekil edilecektir. Atanacak babakan, milli koalisyonun tekilinde, anayasann 102nci maddesine gre, hkmetin kurulmasnda tamamen serbest braklacaktr. Kurulacak hkmet partilerst bir anlayla karlanmal ve gvenoyu ile desteklenmelidir. Yeni hkmetin desteklenmesi, eitli kayt ve artlara balanmayacaktr.1154

Partiler st Hkmetin Kuruluu ve Tepkiler


Partiler st olmas hedeflenen yeni hkmetin bana getirilecek ahsn kim olaca noktasndaki teredddn uzun srmedii anlalmaktadr. Nitekim Cumhurbakan Cevdet Sunay tarafndan CHP Genel Bakan smet nnye hitaben yazlan bir yazyla, bu greve Kocaeli Milletvekili Prof. Dr. Nihat Erimin uygun grld belirtilmekte; partiler st bir anlayn tesisi ynnde ad geenin CHPden istifasnn gerekli grld ifade edilmektedir. Bu konuda CHPnin anlayl davranarak, sadece Erimin istifasn ho grmekle kalmayp, hem yeni bakanlar kuruluna ye, hem de kaytsz artsz gvenoyu vermesi rica edilmektedir.1155 Ayn tarihte Erime yazlan bir yazyla da babakanlk teklifi ad geene iletilmekte lakin bu teklif, Erimin CHPden istifa etmesi kouluna balanmaktadr.1156 Erimin babakanla getirilmeyi kabul ettii CHP Genel Bakanlna1157 ve bizzat Genel Bakan smet nnye gnderdii iki istifa dilekesinden anlalmaktadr. lgintir ki Erim, istifa dilekesinde: Sayn Cumhurbakannn uzun almalar sonunda beni bu greve atamak isteyiini de bir zaruret saymann yanl olmayaca dncesi ile lkemize hkmet bakan olarak hizmet etme arsn olumlu karlamay, parti mlahazalarnn stnde bir yurtseverlik borcu olarak gryorum1158 eklinde hi de mtevaz olmayan cmleler sarf etmektedir. Erimin siyasi ve akademik zgemii ise etkileyici gzkmektedir.1159 Cumhurbakanl arivine intikal ettirilmi, deiik kesimlerden gelen temenniler arasnda, bir ismin gnderdii mektup dikkat ekicidir. Eski bir Demokrat Partili olan ve partinin kapatlmas iin Ankara 4nc Asliye Hukuk Mahkemesine dava aan Avukat Cemal
1153

Cumhurbakan Cevdet Sunayn Silahl Kuvvetlerce Verilen 12 Mart 1971 Tarihli Muhtra Hakknda Trk Milletine Mesaj (Ankara, 15 Mart 1971) [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7961].

1154

Sayn Cumhurbakannn Trkiye Byk Millet Meclisinde Grubu Olan Siyasi Partilerin Heyetleri ve Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu ve Kontenjan Grubu Bakanlaryla Yapaca stiareler in 17.03.1971 Tarihli Muhtra [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79614]. Cumhurbakanl tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7963].

1155

1156

Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan Kocaeli Milletvekili Prof. Dr. Nihat Erime gnderilen 19.01.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79631]. Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarihli dileke [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79632].

1157

1158 Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakan smet nnye gnderilen 19.03.1971 tarihli istifa mektubu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79633]. 1159

Prof. Dr. Nihat Erimin kimlii [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79634].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

451 / 1404

zbey1160 bu kez Birlik Partisi kurucusu unvanyla Cevdet Sunaya bavuranlardan. zbey, mektubunda: Derhal Yaplmas Lazm Gelen Devrim ve Reformlar bal altnda 30 teklif sunuyor. lgin olan bu tekliflerden bazlar unlar: Atatrk, ebedi ve milli siyasi mrit ilan edilmelidir; Btn millet Trk, Atatrk, ilerici, devrimci, reformcu ve manay da reddetmeyen toplumcu bir kitle haline getirilmelidir; badet dili ve ezan derhal Trke olmaldr, mam-Hatip okullar derhal kapatlmal ve ortaokul retimi yapan okullar haline getirilmelidir. zbey, tekliflerine devam ediyor: Kuran kurslar derhal kapatlmal ve vatandalara okuma, yazma reten kurslar haline getirilmelidir; Yksek slam Enstitleri derhal kapatlmal, Ky Enstitlerine ve orta dereceli okullara retmen yetitiren yksek okullar haline getirilmelidir Diyanet ileri Bakanl genel idareden ayrlmal, bir vakf haline getirilmelidir Kurulacak Atatrk Enstits vastas ile Atatrkn btn fikirleri, szleri maddeletirilerek her Trk vatandana intikal ettirilmelidir. Daha bunun gibi st perdeden getirilen nerilerle devam eden mektup iki notla son bulmaktadr. zbey, muhtra sonrasnda takip edilmesi lazm gelen zorunlu 3 hal tarz hakkndaki hukuki ve siyasi grn en ksa zamanda ilgili makamlara ve Trk kamuoyuna sunacan belirtiyor.1161 Balkesir milletvekili Mevlt Ylmazn Cevdet Sunaya gnderdii mektup da dierlerinden farkl bir boyut tamas asndan nemlidir. Ylmaz, 12 Mart ncesindeki genlik eylemlerinin ana sebebinin dini eitime yeterince nem verilmemesinden dolay, genliin iine dt manevi bunalmn doal tezahrleri saymaktadr. Dinine ve milli-manevi deerlerinin idrakinde olan bir gencin devletine bakaldrmayacana hkmeden Ylmaz, Batl lkelerdeki mfredattan rnekler vererek bu dorultuda yaplmas gereken Milli Eitim reformuna taraftar grnyor. Anayasa deiikliklerinin yaplrken, bu hususun da yeni anayasa eklenmesi gerektiinden sz etmektedir.1162 Kamuoyunun 12 Mart muhtrasna ilikin olarak hissiyatn yanstmas asndan nemli olduu dnlen birok mektup ve telgrafa da tesadf edilmektedir. Bunlarn ok nemli bir ounluu muhtray onaylamakta, Erimin babakanla getirilmesindeki isabetten dolay Sunay kutlanmaktadr.1163 Kamuoyunda, Kontenjan Senatr Nihat Erimin eski bir CHPli olmasndan dolay, kabinede CHPli yelerin ounlukta olaca ynnde bir dnce bulunmaktadr. Ancak, kurulan hkmetin yelerinin byk ounluu parti d isimlerden seilmitir. Bundan dolay, bu hkmete Teknokratlar Hkmeti ad verilmitir. Muhtrada bahsedilen partiler st bu hkmetten lkedeki kargaaya son vermesi ve anayasal reformlar gerekletirmesi beklenmitir.1164 Nihat Erimin, hkmetin kurulmas sreci esnasnda, Cumhurbakan ile ilikilerinde her iki tarafa da gvenilen bir kii olan eski senatrlerden Sadi Koan nemli rol olmutur. Sadi

1160

Bkz. Cemal zbey, Demokrat Partiyi Nasl Kapattrdm, Ankara: Emek Basm Yaymevi, 1961.

1161

Av. Cemal zbey tarafndan Cumhurbakanl Yksek Makamna hitapl 18.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770926]. Balkesir Milletvekili Mevlt Ylmaz tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 02.12.1972 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/626; Fihrist No: 7990].

1162

1163

Eski orum Milletvekili Nejdet Ycer tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 20.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770937]. Kurtul Altu, 12 Mart ve Nihat Erim Olay, Ankara, 7 Gn Yaynclk, 1973, s.8.

1164

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

452 / 1404

Koa, baz gnler defa Cumhurbakanlna giderek gelimeleri Cumhurbakanna aktarm, Cumhurbakannn gelimelere ilikin grlerini de Nihat Erime iletmitir.1165 Bu srete 12 Mart ynetiminin amac, 1960'ta olduu gibi, bir dizi sosyal ve ekonomik reformlarla gelimeyi salamak ve siyasal dzensizlii ortadan kaldrmak olmutur. Fakat yllk askeri-sivil rejim, bunlarn dnda baka eylemlerde de bulunmutur. Bu dnemin en kayda deer eylemi, sol harekete uygulanm olan geni apl bastrma eylemidir. 11 ilde skynetim ilan edilerek, hemen arkasndan genlik gruplarnn, profesyonel derneklerin ve sendikalarn faaliyetleri yasaklanmtr. Sol kanad temsil eden gazeteler ve dergiler ya bir sre iin yasaklanm ya da tamamyla kapatlmtr. Skynetim blgelerinde grev ve lokavtlar yasaklanmtr. Bylece, ordu siyasal ve ekonomik sistemde reform yapmak istemesine ramen, faaliyetlerini daha ziyade gvenlik salamada younlatrmtr.1166 CHPde ilk nemli kriz, Erim'in kuraca hkmete katlp katlmama konusunda kmtr. Genel Sekreter Blent Ecevit ve arkadalar mdahaleye kar aka tavr alarak partinin kurulacak hkmette yer almamasn istemitir. Buna karlk Genel Bakan smet nn CHP'nin hkmete katlmasndan yana olmutur. Ecevit yanllarnn ounlukta olduu CHP Merkez Ynetim Kurulu, CHP'nin hkmete ye vermemesini kararlatrmasna karn, nn'nn denetimindeki CHP Meclis ve Senato Ortak Grubu partinin hkmete girmesini kararlatrmtr. Bunun zerine Ecevit 21 Mart 1971'de CHP Genel Sekreterliinden istifa etmitir. Ecevit: "Hkmete katlmama karar alnabilseydi baz eyler kurtarlabilinirdi. Sayn Genel Bakan byle dnmyor. Ona ramen onunla kar karya partiyi ynetemem. Ortann Solu hareketinin ve benim, demokrasi kurallar iinde yenilemeyeceimiz anlalmtr. Demokratik kurallar dna klarak yenilgimiz salanmtr. Hareket, hkmetten daha ok Ortann Soluna kar" szyle de gr ayrln aka ifade etmitir.1167 Erim Hkmeti iin yaplan gven oylamasna ise CHP'nin Ecevit grubu katlmam ve varlklarn yar askeri idarenin devamnda grenler, tehlike yaratabilir diyen Ecevit'e nn: Ecevitilerin bu tavrlarna gz yummayacam! tepkisini gstermitir.1168 nn'nn hem darbecilere zaman zaman sert tepkiler gstermesi, hem de klalarna dnmeleri srecini hzlandrmak iin onlarn isteklerini onaylamasnn yan sra CHP'nin isel deiiklikleri, 12 Mart dneminde bu partinin, 27 Mays dnemine oranla etkin bir rol oynamasn engellemitir. nk artk CHP, yalnzca smet Paa ile zdeletirilmemektedir. Darbecilere sert bir kar tavr alan Ecevitiler grubu ortaya km, bunlara kout olarak CHP merkezi izgisinden Ortann Soluna kaymtr.1169 Ecevit'in 12 Mart karsndaki bu tavizsiz, sert ve kesin tavr, dnem boyunca deimemitir. 12 Mart'n Anayasa operasyonlarndan kimine CHP olumlu oy verirken, Ecevit ve arkadalar, partilerinden ayr bir tavr izlemitir. Ecevit, 12 Mart babakanlaryla da, 12 Mart'n sahipleriyle de en sert polemiklere girmitir. Bu dnemdeki kararl tavr, onun nce parti liderliine sonra babakanla ulamasnda, halkn indinde mert ve cesur bir lider olarak kendini kabul ettirmesinde balca etken olmutur.1170
1165 1166

Altu, a.e, s.25. Birsen rs, Trkiyede Askeri Mdahaleler, stanbul, Der Yaynlar, 1996, s.162. 22.3.1971, s.11.

1167Milliyet, 1168Ergin

Erolu, Snflar Asndan 12 Mart: 12 Mart Devam Ediyor mu?, stanbul, Grsoy Yaynlar, 1974, s.22-28; Nuren Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, stanbul, Gr Yaynlar, 1989, s.140. Mazc, a.g.e., s.141. Cem, a.g.e., s.501.

1169 1170

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

453 / 1404

Bu srete CHP bir kere daha blnmtr. CHP parti ynetimine Blent Ecevit gelip hkmetten milletvekillerini ekme karar alnca, smet nn partiden istifa etmi onunla birlikte nemli sayda senatr ve milletvekili de istifa etmitir. Daha sonra Blent Ecevit partide kalan muhalifleri temizlemek iin disiplin kurullaryla ilgili tzk deiiklii yapnca partiden bir grup daha istifa etmitir.1171 Kemal Satr nclnde ayrlanlar 4 Eyll 1972de Cumhuriyeti Partiyi (CP) kurarken bir ksm milletvekili ve senatr bamsz kalmtr. Basn bu gruba Bamsz Halklar Grubu adn vermitir.1172 Melen Hkmeti dneminde iki byk partiden biri olan CHP'deki ynetim deiikliiyle, daha ilk gnnden 12 Mart'a kar km bir ekip ibana gelmitir. CHPde yeni ynetimi oluturanlar, Anayasa deiimlerinden idamlara, skynetimin uzatlmas kararlarna kadar 12 Mart'n ou uygulamasna kar km kiilerdir. Nitekim CHP, nce Melen Hkmeti'nin sunduu III. Be Yllk Kalknma Planna Mecliste olumsuz oy kullanm, daha sonra hkmetten ekilme karar almtr. CHP Genel Bakan Blent Ecevit, Melen Hkmetine en ar eletirileri yneltmi, bir 12 Mart hkmetini, ilk kez CHP desteinden tmyle yoksun brakmtr.1173 CHPden kopanlar arasnda bunlar yaanrken CHP'nin 1972 sonras ideolojisi Ecevit baa getikten ksa bir sre sonra CHP ideolojisine ad olarak "Ortann Solu" kavramnn yerini "Demokratik Sol" almtr. Fakat iki kavram da sosyal demokrat olarak tanmlanmaktadr. CHP Sosyalist Enternasyonal'e ye olmutur. Parti ideolojisinde en gze arpan szckler "halklk" ve "demokrasi"dir. Sleyman Demirel ve AP btn dnem sresince izleyecekleri bir politikay ilk gnlerden balayarak oluturmulardr. Bu srete 12 Martlar ve 12 Mart hkmetleri sermayenin genel karlar dorultusunda ne yapsa, desteklemilerdir. Buna karlk, 12 Mart'n brokratik z ne zaman snr asa, 12 Mart ne zaman kalclk eilimleri gsterse, Demirel ve partisi ellerinden geldiince engel karm, hkmetlerle arasn am, btn gcn ortaya koymutur.1174 Demirel, ilk hkmetin kurulduu ayn gnlerde parti tekilatna da bir genelge yaynlayarak, 12 Mart Muhtrasnn nasl deerlendirdiini, bu dnemde balca amacnn ne olduunu aklamtr. Buna gre 12 Mart tarihinde balayan krizin millete ve demokrasiye mmknse zararsz veya en az zararla atlatlabilmesi iin ve fedakrlk gstermekten kanlmamas gerektii, partinin tutumunun bu ller iinde deerlendirilmesini, hkmete verilen olumlu oyun demokrasinin maruz kald zararn giderilmesini salamak iin olduunun tekilat tarafndan bilinmesi istenmitir.1175 12 Mart rejimi Parlamentoyu datacak ve yetkiyi dorudan doruya stlenecek kadar ileri gitmemitir. Onun yerine, 12 Mart rejimi, tecrbeli CHP'li siyaseti Nihat Erim bakanlnda, partilerst ya da teknokrat bir hkmet kurulmasn tevik etmitir.1176 Ancak bunu hemen ncesinde muhtrann verilmesinden sonra basnda yer alan babakan adaylar
1171

Gevgilili, a.g.e., s.574, Ahmad, a.g.e., s.392-395. 27.11.1972, s.1. Cem, a.g.e., s.459. smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart, stanbul, Cem Yaynlar, 1993, s.499. 14.4.1971, s.1. zbudun, ada Trk, s.38.

1172Milliyet, 1173 1174

1175Milliyet, 1176

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

454 / 1404

arasnda senatrn ismi gemitir. MBG Bakan Fahri zdilek, Mucip Atakl ve Cemal Madanolu isimlerini Babakan aday olarak ortaya atan Akam gazetesinin1177 bu iddias gereklerden uzak grlmtr. Muhtrann sahibi olan TSK ynetim kademesinin 12 Mart ncesinde baz tabii senatrlerin giritikleri faaliyetlerine ynelik iddialardan sonra bu yola gitmesi beklenmesi g grlmtr. Dolaysyla Babakan olarak seilecek isim muhtrada sz edilen partilerst kavramna uygun olarak Nihat Erim olmutur. lk 12 Mart Hkmeti kurulur kurulmaz, Demirel kesin tavrn alm ve ncelikle kurulacak hkmetin kendi felsefelerine uymas gerektiini belirtmitir:
Yeni hkmetin (I. Erim Hkmeti) programnda bir defa ana tehiste beraber olmadmz ifade ettik Devleti slah ediyoruz, reforma tabi tutuyoruz diye ktrm hale getirmemelisiniz. Vatandalara faydal oluyoruz diye byk vatanda kitlelerine fayda salamaktan uzak, birtakm ekilcilik iine girmememiz lazmdr Getireceklerdir meseleleri, greceiz. Bizim programmza, felsefemize ters dmyorsa destekleriz. Programmza, felsefemize ters dyorsa desteklemeyiz. Onun dnda kimse bizden bir ey isteyemez...1178

Muhtraya ve Partiler st Hkmete Ynelik Sol evrelerin Tavr


12 Martn sol evrelerde nasl karlandna ynelik istihbarat faaliyetlerinin de bir taraftan yrtldne ahit olunmaktadr. Bu konu hakkndaki bir bilgi notunda: Trkiye retmenler Sendikasnn (TS) zmir ubesinde 15 Mart 1971 gn saat 19.3022.00 saatleri arasnda bir toplant yapld; toplantda nemli kararlar alnd bildirilmektedir. 22 maddeden ibaret olan bildirinin 7. maddesinin sonradan deitirildii ifade edilmektedir. Buna gre; Yoksul Krt kylleri zerindeki zorlu bask kaldrlmaldr ibaresi karlm ve bildirinin altna Btn Devrimci Kurulular imzas atlmtr. Demirelin istifa etmek mecburiyetinde braklmasnn ise Devrimci Glerin zaferi olarak takdim edildii de bilgi notunda yer almaktadr. Sz konusu bilgi notunda 1520 gn ierisinde yurdun eitli yerlerinde patlamalar gerekletirilecei; ABD Bykelisini karlma planlar yapld; bylece ordunun mdahalesinin hibir eyi deitirmedii mesajnn verilmesinin hedeflendii aklanmaktadr.1179 Muhtra ve sonrasnda kurulan Erim Hkmetine kar ar sol olarak nitelendirilen mihraklarn da takip altnda olduunu belgeleyen bir vesikann daha olduuna tesadf edilmitir. Belgenin giri ksmnda, memleketteki ekonomik sorunlarn ve bu sorunlara zm getirmekteki gecikmenin de etkisiyle sol mihraklarn kitleler zerindeki etkisinin artt belirtilmektedir. Sol mihraklarn, silahl kuvvetlerin sol eilimli bir kalkmasna umutla baktklar ifade edilmektedir. Sol gruplar arasnda TP, ANT ve Proleter Devrimci Aydnlk evresi hari muhtray destekledikleri ya da kabinenin tayinine kadar hareketsiz kaldklarndan sz edilmektedir. Muhtra sonrasnda kurulacak parlamentonun ii ve kyl temsilcilerinden olumas; sz konusu mdahalenin radikal gen subaylarn stlerine kar gsterdikleri tazyikin neticesi olduu fikrinin, maksatl olarak ilendii belirtilmektedir. Lakin muhtra sonrasnda silahl
1177Akam,

16-17.3.1971, s.1. 11.4.1971, s.1.

1178Milliyet, 1179

17.03.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79616].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

455 / 1404

kuvvetlerin gsterdii demokratik teamllere meyilli tavrn, bu evrelerde hayal krkl yaratt; hi de yle beklendii gibi radikal sol amalar iermediinin bu evrelerce de anlaldnn alt izilmektedir. Bu d krkl neticesinde, radikal solun doal olarak mevcut partilerst hkmeti ypratma faaliyetleri iine girecei ngrs yaplmaktadr.1180 Tipin Muhtraya Kar Tutumu Sz konusu vesikada ncelikle TPin muhtra hakkndaki gr ele alnmaktadr. Buna gre TP, yeni hkmetin icraatlarna yn veren felsefenin devrimciliini inandrc bulmamaktadr. Yeni hkmet, yaknda faist tedbirler almaya zorlanacaktr; ii snfnn ekonomik ve siyasi mcadelesini geriletmek ve bastrmak amacyla giriilecek bu hareketler karsnda savalacaktr. Trkiyede herhangi bir hkmetin niteliini belirleyecek temel lt: i ve emeki kesimlerin iktisadi ve siyasi mcadelesi karsnda taknaca tavrdr. Partinin yayn organ olan EMEK dergisine referans veren belgede, yeni hkmetin burjuva diktatrlnn arac olarak tanmland bilgisi verilmektedir.1181 Ant evresinin Muhtraya Kar Tutumu ANT evresinin taknd tavrn ilendii blmde ise: Biimi ne olursa olsun, burjuva diktas altnda, emeki kitlelerden yana reformlar yaplamaz gr iktibas edilmitir. Ordunun, burjuva diktatrlnn bir bask arac olduu; silahl kuvvetler iinde bulunduu varsaylan devrimci unsurlar da ii-emeki mcadelesi saflarna katlmaya davet edildii grne yer verilmi. Devrimci ii-kyl iktidarn kurmak amacyla, ehirlerde ve krlarda politik mcadelenin balatlmas gerektii hususunun ilendii iddia edilmi. Doan zgdenin sahibi olduu ANT dergisinin, burjuva diktatrlne kar yaplacak mcadelede, silahl savama nem verdii belirtilmitir.1182 Proleter Devrimci Aydnlk evresinin Muhtraya Kar Tutumu Proleter Devrimci Aydnlk evresinin Gr bahsinde ise; bu grubun Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Amme Hukuku Krss asistanlarndan Dou Perinek tarafndan organize edildii; Marksizm-Leninizm-Mao Zedong fikriyatndan mlhem Kzl in Komnist Partisi ekseninde faaliyet gsterdii bilgisi verilmektedir. Bu gurubun da silahl mcadeleyi esas aldklar belirtiliyor. Muhtra sonras gerekleen iktidar deiiminin pek bir nem tamad fikrinin bu evrede de yaygn olduu belirtilen belgede, sz konusu deiimin: Bir gerici iktidarn gidii, yerine yeni bir gerici iktidarn gelii olarak yorumland aktarlmaktadr. Uluslararas mali sermayenin iktidar olarak nitelenen Erim kabinesi, yeleri arasnda yer alan Naci Ergin, Osman Olcay, Ferit Melen, Erol Ylmaz Akal ve zer Derbil isimleri ne karlarak ktlenmektedir. Sonu olarak bu kesimlerin hepsinde, muhtray

1180

12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7984]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Trkiye i Partisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79845]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, ANT Dergisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79846].

1181

1182

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

456 / 1404

veren ordu, burjuva devletinin mdafii olarak takdim edilerek, verilen muhtra ve sonrasnda kurulan hkmete, bu adan olumsuz baktklar ifade ediliyor.1183 Devrim evresinin Muhtraya Kar Tutumu Banda Doan Avcolunun bulunduu Devrim evresinin gr ise u ekilde zetleniyor: Bu grup, silahl kuvvetlere, hedefe ulamada dayanlacak en nemli kurumlardan biri olarak bakmaktadr. Muhtra sonrasnda parlamentonun ak tutulmas karsnda Avcolunun tavr olumsuzdur. Avcolu, asl amac olan sosyalizmi Kemalizm maskesi altnda gizleyen bir ahs olarak takdim ediliyor. Kabinenin teknisyenler eliyle yaplacan ilan ettii reformlarn gerekletirilemeyecei kanaatinde olan Avcolunun, memleketin maks talihini ancak ve ancak egemen snflara kar emeki snflarn gcn seferber edebilen toplum savalarnn deitirebilecei gr aktarlyor. Yeni hkmete biilen vazifenin aslnda, burjuvazinin arzu ve isteklerinin gerekletirilmesine ynelik reformlar yapmak olduu hususundaki gr de dile getirilmektedir. Devrim gazetesinde yaynlanan, Uur Mumcunun Nihat Erim, Allah Kerim balkl yazsna da gnderme yaplan belgede, Mumcunun Partilere ve siyasetilere inanmyoruz. Akas biz bu ynetime gvenoyu vermiyoruz szleri aktarlmaktadr.1184 Aydnlk Sosyalist evresinin Muhtraya Kar Tutumu Aydnlk Sosyalist evresinin Gr bal altnda yaynlanan ksmda ise; Mihri Belli liderliindeki evrenin de muhtra sonras hkmete kar gvensizlik ihzar ettikleri belirtilmektedir. Bu grubun, drlen iktidara mensup kimi ahslar da iine alan bir hkmet oluunun, reformist olamayacan gsterdii, kanaati aktarlmaktadr. Ordunun beklentileri karlayacak bir k yapamad; yine iin ii ve kyl kitlesine dt; btn milli ve devrimci snf ve zmrelerin oluturaca devrimci cephe ve g birliinin hl elzem olduu hususunun ilendii nakledilmektedir.1185 Sosyalist Gazetesi evresinin Muhtraya Kar Tutumu Hikmet Kvlcmlnn yaynlad Sosyalist gazetesinin ise muhtra verildii zaman, bu hareketin radikal subaylar tarafndan yapld zannyla destekler tutum taknd lakin bir mddet sonra kurulan Erim hkmeti karsnda d krkl yaad belirtilmektedir. Bu erevede, mcadeleye kalnd yerden devam edilmesi kararnn alnd; bu dorultuda kesif bir aba ierisine girileceinin ilan edildii bilgisi verilmektedir.1186

1183

12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Proleter Devrimci Aydnlk evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79848]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Devrim evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798411]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Aydnlk Sosyalist evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798413]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Sosyalist evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798415].

1184

1185

1186

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

457 / 1404

Belgedeki sonraki satrlar baz yazarlarn muhtra ve yeni hkmet konusundaki tutumlara ayrlm. etin Altan, lhan Seluk, lhami Soysal gibi yazarlar, Atatrk kullanarak, sosyalist dnya grlerini perdeleyen birer ar sol isim olarak takdim edilmektedir. Trkiye Komnist Partisinin D Brosu Yayn Organ olarak nitelendirilen Bizim Radyo da mercek altna alnanlardan. Radyo, kabinede vazifelendirilen kimi isimlerin milletleraras emperyalizmin uzants olan kurumlarda grev almalar noktasnda eletiriler yneltmektedir. Ordu iindeki yurtseverlerden bahseden radyo, NATOcu generallere ve Erim hkmetine kar direnme haklarn kullanmaya davet edilmektedir. Ar Sol rgtlerin Tutumu baln tayan ksmdaysa Dev-Gen, TS, DSK, PSD (sizlik ve Pahallkla Sava Dernei), YS (Yap ileri Sendikas) ve zmir Devrimci Kadnlar Dernei isimleri saylmaktadr. Bu rgtlerin muhtra ve sonrasnda kurulan Erim hkmeti hakkndaki olumsuz kanaatlerinden sz edilmektedir. Solun genel kansnn 12 Mart Muhtrasyla birlikte gelien olaylarda hazrlksz yakalanld; bu nedenle hareketin ynn deitirme noktasnda etkisiz ve pasif kalnd bilgisi verilmektedir. Genel olarak tm sol gruplarn u hususlarda hemfikir olduklar, yine belgede belirtilen iddialar arasndadr: Silahl kuvvetler, burjuva dzeninin gcdr ve paralanmaldr; mevcut demokratik ortam, ii snfnn bilinlenmesine msaade edebilecek kvamda olduu srece ondan yararlanlmaldr. Silahl kuvvetlerin vurucu gc elde edilerek, devrim artlar yaratlmaldr. Ordunun gen ve radikal subaylar, genlik kitlesiyle g birlii hareketini gerekletirerek devrim artlarn hazrlamaldr. Krt, olarak nitelendirilen evrelerde ise tam anlamyla gergin bir bekleyiin vcut bulduu; bu evrelerde Krtlere ve Krt devrimcilere ynelik katliamlara giriilecei endiesinin hkim olduunun alt izilmektedir. Trkiyede deiik zamanlarda meydana gelmi Krt isyanlar artk ideolojik bir boyut kazanmtr. Krk, o gnlerde, solun Krt meselesini gndeme tamasna nclk eden bu deiimi u cmlelerle anlatmaktadr:
O zaman ad Krt deildi, hi kimse adn yle sylemezdi. Bu sanki ezilenlerle ezenler arasnda bir gizli szleme gibiydi, Dou denirdi. Dou mitingleri, Trkiye i Partisinin nderliinde hem byk toprak aalarna, hem kimliklerin bastrlm olmasna, hem horlanmaya, hem geri braktrlmla kar byk itirazlarn dillendirildii yllar oldu. Diyarbakrda, Arda, Binglde, Karsta ok byk mitinglerdi. nsanlar bu horlanmlklarn dile getirdiler. Daha sonra Trkiye i Partisi ierisinde ya da baka forumlarda adlarn duyduumuz Krt siyasetiler ilk kez bu zeminlerde ortaya kt. Mehdi Zana, Kemal Burkay, Tark Ziya Ekinci gibi adlar o gnlerden biliyoruz.1187

Rum ve Ermeni aznlklarda ise nlerini grememekten kaynaklanan ikircikli bir tutumdan bahseden bilgi notunda, zellikle servet sahibi Ermenilerin ar sol ykseli karsnda g etmeyi tercih ettikleri bunun miktarnn ise son alt yedi yl iinde 10 bini bulduu ifade edilmektedir. Muhtra, Ermenilerdeki bu endieleri bertaraf etmemekle birlikte genel olarak memnuniyetle karlanmtr eklindeki ifadeler bilgi notunda kaleme dklen dier bir yorum olarak gze arpmaktadr.

1187

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

458 / 1404

Bu noktada, bu hedeflere ulamaya azmeden ar sol karsnda hkmetin gerekli reformlar yaparak, ortam sol iin elverisiz klmal; zellikle sosyal demokrat evrenin ar solla g birliine gitmesinin nne geilmesi tavsiye edilmektedir.1188 12 Mart Sonras Dnemde i Hareketleri 1960tan itibaren Trk siyasal hayatn derinden etkileyen toplumsal hareketlilik, kentleme ve sanayileme sonucunda ilgin toplumsal ayrmlar, ilkel-geleneksel balarn rd toplumun eski fay hatlarn, yeni sosyo-ekonomik ve ideolojik grntler iinde ortaya kmasn salamtr. Solcu-sac, laik-slamc, Alevi-ii-Snni, Krt ovenisti-Trk ovenisti gibi ayrmlar son derece farkl ve karmak bileimler yaparak Trk siyasal sisteminin zerinde oturduu toplumsal ve kltrel ayrmlar oluturmaya balamlardr.1189 Trkiyede renci dernekleri, sendikalar, eitli kar gruplar ve mhendis odalar gibi birok sivil kurulu, 1970lerde sa ya da sol siyaset iinde ar siyasallam ve bu sre, ideolojik kutuplamayla sonulanmtr. Bylece, bu kar gruplarnn kendilerine zg kimlikleri, devlet dzeyinde siyasal gc ele geirmeye alan totaliter politikalar tarafndan tamamyla yutulmutur. Bununla birlikte 1970lerin sonunda ekonomide daralma yaanrken, sendikalar bu evrede daha glenmilerdir. 1970de sendika says 737ken, 1978de bu rakam 879a kmtr.1190 Bu rakamlar toplumdaki deiimin dinamiini de ortaya koymaktadr. Sendikalarn glenmeleri ve taleplerinde daha fazla siyasilemeleri, sanayicilerin yksek kar olanaklarn engellenmesini yol amtr. 1970lerin ikinci yarsnda sanayide retim derken, cretlerin sanayi katma deer iindeki pay ya artm ya da ayn kalmtr. 12 Mart 1971 ara rejiminden sonra 14 Ekim 1973 seimlerine kadar sendikaclk faaliyetleri, toplu grmeler ve grevler geni llerde kstlanmtr. 12 Mart dneminde hkmetin 11 ilde skynetim ilan etmesi, Anayasa deiikliklerinin gndeme gelmesi ve ekonomik, sosyal haklarn kstlanaca yolundaki duyumlar, iileri ve sendikaclar kayglandrmtr. Bu dnemde TRK-in genel olarak btn nemli hak kstlamalarna ynelik, yazl aklama ve bildiri arlkl tepkileri olmutur. lgili ve yetkili kiilerle grmeler, ynetim organlarnn tepki toplantlar, hak kstlamalarnn yasalamasn grmelerle engelleme abalar zaman zaman kimi yumuamalara yol amsa da ciddi, caydrc bir etki meydana getirmemitir. TRK-'in bu trden abalar arasnda en nemlileri Anayasa deiikliklerine, grev ertelemelerine kar klar saylabilir.1191 1970 sonras dneminde iiler de iverenler de daha iyi rgtlenmilerdir. Daha bilinli ve daha uzun bir gelecei dnmlerdir. Fakat temas ve diyalog kurarak birbirlerini anlamaya alma yntemini geni lde ihmal ettiklerinden, tekniin, sanayinin, ekonomik ve sosyal koullarn, bir btn deyile, Trk toplumunun deien yapsn ilikilerine ve rgtlerine

1188

12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Muhtemel Gelimeler Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798421].

1189

Ersin Kalaycolu, 1960 Sonras Trk Siyasal Hayatna Bir Bak: Demokrasi Neo-Patrimonyalizm ve stikrar, Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, (Editrler: Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay), stanbul: Der Yaynlar, 1990, s.483. Ikl, a.g.m., s.351.

1190 1191

kran Soner, "12 Mart Dneminde i Hareketi", Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C:II, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s.463.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

459 / 1404

yanstmakta glk ekmi ve olaylarn arkasnda kalmlardr. Sosyal bar bu durumdan zarar grmtr.1192 12 Mart rejiminin gerilemesi, ii hareketine yeni bir dinamizm vermitir. Bu dinamizm belki de en ok, DSK'in hzl bir byme sreci iine girmesinde kendisini hissettirecektir. Bu yllarn sosyal hareket asndan ifade ettii dinamizmin bir rnei de, 1972 ylnda kurulan TB-DER adl retmenler derneinin ksa srede yz binden fazla retmeni bnyesine katacak olan hzl gelimesidir.1193 1975te Irmak Hkmetinin alma Bakan Turhan Esener Senatodaki konumasnda Trkiye'de ii ve iveren ilikilerinin iyi bir yolda gittiini belirtmitir. Esener bu gr savunurken 1974 ylndaki saylara gre yapmtr. 928 iyerinde alnan grev kararndan sadece 138'i fiilen uygulanmtr. Bunlardan bugne kadar Bakanla gelen 94 iyerine ait bilgilere gre, bu grevlere katlan ii says 35.502 ve kaybolan igc says ise yine 35.502'dir. Ayn dnemde, 177 iyerinde alnan lokavt kararndan 17'si fiilen uygulanmtr. Bu durum ii ve iveren ilikilerinde alnm bulunan grev kararlarnn okluuna ramen, uygulama bakmndan endie verici bir noktada olmadn gstermektedir.1194 Ancak sonraki yllarda artan ii eylemleriyle bu durum tersine dnecektir.

Muhtraya ve Partiler st Hkmete Ynelik Sa evrelerin Tavr


12 Mart Muhtrasnn sa evrelerdeki yanklarna ilikin olarak da istihbarat toplandna da tank olunmaktadr. 21 Mart 1971 tarihli bir istihbarat raporunda; zellikle Son Havadis gazetesinden AP milletvekili Tekin Erer ile Dnya gazetesi sahiplerinden, gazetenin bayazar Bedii Faikin muhtraya en fazla kar kan iki isim olduklar hususunun alt iziliyor. Son Havadis, Tercman, Tasvir, Zafer ve Dnya gazeteleri AP iktidarnn tam ve yar resmi yayn organlar olarak takdim edilmektedir. Sa Basnda Muhtrann Deerlendirilmesi Bu gazeteler iinde yalnzca Tasvirin lehte ya da aleyhte yayn yapmayarak nesnelliini muhafaza ettii bilgisi veriliyor. Ar sac olarak nitelenen Bugn ve Sabah gazetelerinin kullandklar dil ise mutedil olarak tavsif ediliyor. Muhtray mteakip yazdklar yazlara gre muhtra karsndaki konumlar tasnife tabi tutulan epey yazarn listelendii grlmektedir. Buna gre muhtrann ok aleyhinde, aleyhinde, tarafsz, lehinde, hi deinmiyor eklinde snflandrlan yazarlar unlar: Tekin Erer ve Bedii Faik ilk grupta konumlandrlyor. Orhan Seyfi Orhon, Abdullah Uraz, Adviye Fenik, Mehmet Muhsinolu, Ahmet Kabakl, Can Pulak, Fruzan Tekil, Ahmet evket Boha, Ahmet Gner ve smail Ouz ise ikinci gruba sokulanlardan. Ergun Gze, Sinan Omur, lhan Ezik, Vecdi Brn,1195 Gnvar Otmanblk,
1192 1193

Talas, Bir Toplumsal, s.5. Aydnolu, a.g.e., s.283. C:20, B:32, 11.2.1975, s.233.

1194CSTD, 1195

Vecdi Brnn 27 Mays sonrasnda kaleme ald Kansz htilal isimli bir kitapla, devrik DPye ve mensuplarna inanlmaz hcumlarda bulunduu biliniyor. Bu kez tarafsz bir tutum taknd belirtilmektedir. Brnn eserinin knyesi yledir: Vecdi Brn, Kansz htilal (Trk Ordusunun Zaferi), stanbul: Ekicigil Yaynevi, 1960. Aralarnda bu eserin de

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

460 / 1404

Mnevver Ayal, Fatin Fuat ise nc gurupta yani tarafsz olarak tesmiye ediliyor. Mehmet evket Eygi ise muhtrann lehinde yazlar yazan tek isim olarak takdim ediliyor. Refik zdek, A. Selami Tosuolu ve Ali Genceli muhtraya hibir ekilde deinmeyenlerden. Yukarda da belirtildii gibi Tasvir gazetesi, muhtra hakknda hibir yorumun yaplmad gazete olarak belirtilmitir.1196 Daha sonra yukarda isimleri belirtilen yazarlarn kaleme aldklar yazlardan alntlar yaplarak bu kanaate nasl ulald ortaya konulmaya allmaktadr.1197 Ayn bilgi notunun eklerinde yer alan bir baka belge de nemli. Erim hkmetinin kurulmas sonrasndaki tepkileri yine rneklerle anlatan metinde yukarda isimleri sralanan yazarlarn kaleme aldklar yazlardan iktibaslar yaplmak suretiyle sa basnn, Krtlerin ve aznlklarn nabz tutulmaya allyor.1198 Sa basnda en fazla alaya alnan husus: Erimin, kabinesi hakknda kulland beyin takm lafz ile kabinedeki tek kadn bakan olan Trkan Akyol. Beyin takm iine dhil edilen bakanlarn dnda kalan kabinenin dier yelerinin ne takm olduklarnn sorulduu; cevaben ayak takm m? Sualinin mstehzi bir edayla yazld aktarlmaktadr. Bu arada, irticai cephe olarak nitelendirilen kesimin gitgide cesaretlendii lakin bu cesareti bulmalarna, zellikle ordu iinde yaplan ar sol eilimli subaylarn tasfiyesi hareketinin neden olduu ifade edilmektedir. Diyanet leri Tekilatnda grevli mrteci ahslarn, bu tekilattan sorumlu Devlet Bakan Mehmet zgneten1199 de rahatsz olduklar ifade edilmektedir. Milliyeti-Toplumcu evrelerin ise genel olarak muhtrann yannda olmakla birlikte, yeni hkmeti kurmakla grevlendirilen Nihat Erim ismi zerinde itirazlarnn bulunduundan sz edilmektedir. Milliyeti Muhafazakr Entelijansiyann Tutumu Trk Aydnlar Oca Heyetinin 15 Temmuz 1971 Perembe gn saat 17.00da Sunay tarafndan kabul edildii anlalmaktadr.1200 Heyette: Prof. Dr. brahim Kafesolu, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta, Prof. Dr. Muharrem Ergin, Prof. Dr. Sabahattin Zaim, Ord. Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Prof. Dr. Nevzat Yalnta, Prof. Dr. Nejat Diyarbekirli, Prof. Dr. Mustafa Kseolu, Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Prof. Dr. Seluk zelik, Do. Dr. Salih Tu, Do. Dr. Necmettin Haceminolu, Do. Dr. Erol Gngr, Nihat Bozkurt ve Altan Deliormann bulunduu grlmektedir. Milliyeti muhafazakr entelijansiyann, 12 Mart karsndaki tutumunu gstermesi asndan yararl olacak vesikalardan biri de Trk Aydnlar Oca Genel Bakan Prof. Dr. brahim

incelendii bir alma iin bkz. Cengiz Sunay, 27 Mays ve Kfr Edebiyat,Trkiye Gnl, Say:101, BAHAR 2010, 4268.
1196

12 Mart Muhtrasnn Sa Basndaki Yanklar baln tayan 21.03.1971 tarihli ok Gizli bareli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7965].

1197

Ordunun Verdii Muhtra ile lgili Muhtelif Sa Basnda Neredilen ok Gizli bareli Makale, Fkra ve Yorumlardan nemli zetler [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79652]. Kumandanlarn Muhtras ve Kurulan Hkmet Hakknda Sa Basndaki Yanklar ve Sa Cephenin, Krtlerin, Aznlklarn Gr ve Dnleri Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79658]. MBK iinde 14lere en yakn, hatta adeta onlardan olan lakin tasfiye edilmeyen yelerden. [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90093]

1198

1199 1200

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

461 / 1404

Kafesolu imzasn tamaktadr.1201 Ocan, toplanmas planlanan bir eitim uras iin kendi bnyesinden yeler nerdii, bu yelerin ise u isimlerden olutuu tespit edilmitir: Ord. Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta, Prof. Dr. Muharrem Ergin, Prof. Dr. Sabahattin Zaim, Prof. Dr. Nevzat Yalnta, Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Prof. Dr. Turhan Tufan Yce. Prof. Dr. Ltf lkmen, Prof. Dr. aban Karata, Prof. Dr. Tark Somer, Prof. Dr. Beglan Torol, Prof. Dr. brahim Kafesolu, Do. Dr. Erol Gngr, Do. Dr. Salih Tu, Do. Dr. Necmettin Haceminolu, Do. Dr. Recep Doksat ve Do. Dr. Olu Ark.1202 Yine, kurulmas planlanan Atatrk lkelerini Belirleme Komisyonu iin de, ocan ye nerdii, nerilen bu yelerin ise u isimlerden mteekkil olduu grlmektedir: Ord. Prof. Dr. mer Celal Sar, Prof. Dr. Ercment Kuran, Prof. Dr. Muharrem Ergin, Prof. Dr. Orhan Tuna, Prof. evket Rait Hatibolu, Prof. Dr. Tahsin Banguolu, Prof. Dr. Turhan Tufan Yce. Do. Dr. Nejat Gn, Do. Dr. Necmettin Haceminolu ve Do. Dr. Fikret Eren. Ayrca komisyonun imdiki durumunda ye olarak bulunan, fakat komisyonun varmak istedii hedef bakmndan almalarnda fayda mlahaza edilmeyen be isim bulunuyor. Bunlar: Prof. Suat Sinanolu, Prof. Enver Ziya Karal, Prof. evket Aziz Kansu, Hikmet Dizdarolu ve Kadri Kaplan1203 olarak sralanmaktadr.1204 Trk Aydnlar Oca Tarafndan Muhtra Sonras Yaplacaklara Dair Rapor Sz konusu yaznn iliiinde yer alan bir deerlendirme raporu daha da ilgintir. Memleketin 12 Mart ncesinde ikinci bir Vietnam olmakla kar karya kald; bu vahim duruma milletin, siyasi ve sosyal kaderinin icab olarak deil; tamamyla zorla, ar ihmal ve hatalarla getirildii iddia edilmektedir. Cumhurbakan ve kumandanlarn bu kt gidiat durdurma gayretine sistem ve mevzuatn mani olduu belirtilmektedir. Bunalmn asl sorumlusu olarak, deerlendirme raporunda, geriye kalan ne kadar sorumlu varsa, onlar gsterilmektedir. zmn bu dorultuda sadece ordunun mdahalesi olduu hususu bir kez daha belirtilen raporda; ordunun byk Trk tarihinden gelen milli mirasn balca koruyucusu olduunun alt izilmektedir. Ordunun, dorudan ynetime el koymak yerine, sadece arln koymay tercih etmesinin tamamen meru olduu hususunun gerekeleri ise yle sralanmaktadr: Kaynan Atatrkten alan, ordunun politikadan ve sivil hayattan uzak durma abas; demokratik parlamenter hayatta memleketin kat etmi olduu merhaleye kyamamak; gerekli slahat, bizzat ie muhalefeti de katarak yapmak. Dier taraftan, d dnyaya kar memleketin demokratik idarede srar ettiini gstermek ve muhtemel gelimelere gre ordunun, koyduu arln dozunu ayarlamak.1205 Trk ordusunun mdahale tutkusu iinde asla bulunmad; bnyeyi salamlatrdktan sonra asli vazifesine dnmeyi hedefledii; zorunlu gei devrinin sonunda, ordunun iinin bana dnmesinin kranla karlanmas gerektiinin belirtildii raporda, bu srecin uzamasnn,
1201

Trk Aydnlar Oca tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 16.07.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 9009] [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90091] MBK eski yesi. [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90092]

1202 1203 1204 1205

12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], ss.14.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

462 / 1404

orduyu da iine alan tehlikeler yarataca ifade edilmektedir. Buna mani olunmas iin ilerin sratle halli yoluna gidilmesi; ilerin ar hukuki grnme kmazna itilmemesi; mevcut olaanst durumu unutarak, rejimin normal ileyii devam ediyormu gibi fazla tartmaya mahal vermeyip, fikir hrriyeti slogannn cazibesine kaplmamak gerektii, ilgin bir biimde savunulmaktadr. Ayrca ister siyasi parti, isterse eitli kurumlar olsun, harektn karsnda olduklar bilinen kesim, evre ve ahslarn direnmelerine imkn verilmemesi de savunulmaktadr. Bir taraftan askeri kanadn elini kolunu balayp hareket alann kstlarken, dier taraftan sivil kanattan kaynaklanan baarszlklarn askeri kanada mal edilmemesi gerektii ifade edilmektedir. Raporda enteresan bir ngr de ileri srlmekte; olas bir referandum da halkn, yaplan harektn arkasnda olduunun grleceinden sz edilmektedir.1206 Raporda, sivil kanadn deiik unsurlarnn 12 Mart Muhtrasna ynelik tutumlarnn deerlendirilmesi de yaplmaktadr. Buna gre parlamento; asker kanada destek olmakta ve 12 Mart sonras devreye iyi intibak etmektedir. Asker kanada verdii destek memnuniyet verici; lkenin kmazdan kurtarlmasna yardma hazr bir grnt sergilemektedir. Hkmetin Nihat Erim gibi vatanperver, bilgili, tecrbeli ve Atatrk bir babakana kurdurulmas isabetli bir tercih olarak grlmekte; ancak rtl olarak Erimin daha kuvvetli bir ekip kurmas tavsiye edilmektedir. Milletin bylesi bir devrede maneviyatnn salam olmas; adeta destan bir havaya sokulmas gerektii belirtilmekte; byle bir havann yaratlmasna gayret edilmesi lzumu varken, kimi bakanlarn ktmser bir tablo izmelerinin engellenmesi istenmektedir. Genel olarak partilerin tutumu takdir edilmekteyse de; ilerinden bazlarnn 12 Mart eletirmesi, dzenin salanmas iin yaplan gzalt ve tutuklamalara kar karak, devletin istihbarat rgtn itham etmeleri, harektn baarsn engelleyecek davranlar olarak grlmektedir. niversite, basn, sendikalar ve TRTye szm olan ykc unsurlarn sanki hibir ey olmam gibi kaldklar yerden devam ettikleri belirtilmektedir.1207 Raporun sonraki blmnde, Trkiyede arpan fikirlerin bir zeti yaplm. Trklk, Atatrkle birlikte zafere ulaan ve Trkiye Cumhuriyetinin temellerini tekil eden Trk milliyetilii olarak vlrken; kozmopolit-hmanist dnya gr: Emperyalist devletlerin dier milletleri uyutmak iin dayatt bir gr olarak takdim edilmektedir. Marksist dnya gr ise zellikle 1960dan sonra yaylan ve 1968de eyleme geen, Rusyann memleket zerindeki emellerini gerekletirilmesine vasta klnan bir gr olarak tanmlanmaktadr. slamc dnya grnn Atatrkn milliyeti anlayna zaten ters ve kabul edilemez olduu; Trk milliyetilii dnda dier grlerin benimsenmesinin milletin lm demek olaca iddia edilmektedir. Buna ramen 12 Martn sivil kanad Trk milliyetilii anlayna sahip olanlardan deil; kozmopolit-hmanist veya Marksist kadrolardan seilmitir, grnn ilendii raporda, askeri kanadn bu aksakl dzeltmesi gerektii belirtilmektedir.1208 Trkiyenin acil problemleri bal altnda ise zararl ve ykc unsurlarn zararsz hale getirilmesi ve bir daha tremelerine imkn braklmamas saylmaktadr. Zararl unsurlarn
1206 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], s.5. 1207 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], ss.57. 1208 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], ss.710.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

463 / 1404

sadece eli silahl militanlar olmad; asl meselenin bu unsurlarn yetitii kurumlar temizlemekten getii belirtilmektedir. Sz konusu temizlii yapmann, bu unsurlarn pervaszca ortaya km olmalarndan tr olanakl olduu belirtilmektedir. Ayrca yaplacak temizliin yntemleri sralanmaktadr ki, geni ve ar hrriyet ortamn yaratt belirtilen 1960 sonrasnda kan basn ve yayn organlarnda yaplacak bir taramann ok faydal olaca ifade edilmektedir. Devletin istihbarat dosyalarnn ierii; adli tahkikatlarn verdii ipular, sonuna kadar takip edilerek tasfiye ilemi tamamlanmal; lakin normal bir devrenin ekilci hrriyet dzeni ve hukuk formalitesiyle lkenin tedavi edilip salna kavuturulamayaca gzden uzak tutulmamaldr, denilmektedir. Yaplmas gerekenler bunlar olmas gerekirken, var olan szmalarn Devlet Planlama Tekilatndan, Atom Aratrmalar Merkezine, istiare kurullarndan, reform komisyonlarna kadar srdnden ikyet edilmektedir. Zararl unsurlarn temizlenmesinin ardndan, bir daha bu tip unsurlarn yetimemesi iin milli eitim davasnn dikkatle ele alnmas gerektii belirtilmekte; bunun iin bir eitim reformunda sz edilmektedir. Eitimin Atatrk dnemindeki gibi milli olmas gerektii; Milli Eitim Bakanl tarafndan yaynlanmaya balanm olan 1000 Temel Eser serisi gibi yayn hamlelerinin yeniden balatlmas gerektii zerinde durulmaktadr. 12 Mart sonrasnda kurulan eitim komisyonunun tekrar Marksist eilimli ahslardan kurulduu ikyetinin belirtildii raporda, bu komisyon tarafndan hazrlanan baka bir rapora atfen, eski, ykc faaliyetlere temel oluturacak esaslar sralanmaktadr. Milli Eitim Bakanlnda kurulan Atatrk lkeleri Komisyonu tarafndan yerli yersiz, insan haklar vurgusunun yaplmas karsnda; Trkiyede bugn bir insan haklar meselesinin olmad, asl tehlikenin: Trkiyenin var olma veya yok olma meselesi olduu belirtilmektedir. Raporun en ilgin ve artc ksm, tekliflerimiz bal altna verilmektedir. Kanunlardaki boluklarn, yaplacak deiikliklerle kapatlmas; niversite ve TRTyle ilgili deiikliklerin biran evvel gerekletirilmesi; anayasann deitirilme ekli imknlarnn milli ihtiyaca uygun hale getirilmesi; sivil kanat ve idare mekanizmasnn milliyeti kadrolarla doldurulmas ksmen makul karlanabilir tekliflerden saylabilir. Asl dikkati eken teklifler bunlardan sonra balyor. niversitelerde ve yksek okullarda yeniden eski talim taburlarnn kurulmas; bylece rencilerin maddi ve manevi disipline sokulduklar gibi, savaa hazrlama bilgileri edinecei gerekesiyle ileri srlyor. Asker ve sivillerden oluacak karma bir milli eitim komisyonu oluturulmas ilgin nerilerden bir dieri.1209 Teklifler bahsinin son maddesinin, en dikkat ekici olmasndan tr aynen aktarlmas gerekmektedir. Atatrk ve Mareal akmak zamannda olduu gibi, askeri okullara ancak Trk soyundan gelenlerin alnmasnda saylamayacak faydalar grdmz arz etmeliyiz. Herkesin askere alnmas imknnn kalkaca bir devreye girdiimize gre, byle bir tatbikatn hibir hukuki mahzuru olmayacaktr.1210

Muhtra Srecinde Yaygnlaan iddet Eylemleri


Trk siyasi hayatnda, zellikle 19461972 yllar arasnda Nihat Erim ismi, ska telaffuz edilenlerden biridir. DPli yllarda, bu partiyle arasndaki mesafeyi kendince ayarlamas; partisi
1209 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], ss.1016. 1210 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], s.16.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

464 / 1404

CHPnin iktidar partisiyle olan mnasebetlerinde yumuama devresine girdiinde sertleen; sertlemeye baladnda ise yumuayan bir karakter olduu anlatlr.1211 Muhtraclarn kendilerine bir babakan ararken Nihat Erim ismi zerinde uzlamalar manidardr. CHP iinde, nnnn mryle daimmi gibi gzken liderlik messesesinin ele geirilmezlii ortadayken, Erimin veya bakasnn dlerini ssleyen babakanlk ancak bylesine fevkalde bir dnemde mmkn olabilirdi denilmektedir. Erim, gazeteciliinin, siyasetiliinin yan sra devletler ve anayasa hukuku profesryd. Milletleraras tannmlnn yan sra Fransz ve ngiliz dillerine de vakft. Belki de bu zelliklerinden tr partisinden istifa ettirilerek tarafszlatrld (!) ve Sunay tarafndan hkmeti kurmakla vazifelendirildi.1212 Kurtul Altu, Erimin bu greve atanmasnn arkasnda neyin yattn, 12 Marttan yl nce yaad bir olay vesilesiyle aktarmaktadr.
Bir gn, 1968de kapm birisi vurdu, atm Fethi Akko eski Bursa Milletvekili, o zaman benim muhabirim. Geldi ieri Aabey, hayrl olsun. dedi, sonra kt. Allah Allah niye hayrl olsun? Hibir ey yok ortada. Sonra Nihat Beyi yolcu etti, gitti geldi. Dedi ki: Kimle oturuyordum biliyor musun? Babakan. Nereden biliyorsun? Ne Babakan ya, nasl olur bu adam Halk Partisinde deil mi? Halk Partisi iktidarda deil ki Babakan olsun. Onu Babakan olmaya Amerikalar ikna ettiler. Nasl olur ya? dedim. Dedi ki: Benim Bir albay var, kendisi Amerikada tannr. Bana dedi ki: Yaknda bir darbe olacak ve Nihat Erim Babakan olacak. Hadi ya sen de! dedim. Aynen byle. Deli misin, nesin ne darbe ihtimali var, ne u var ne bu. Hakikaten onun dedii sre ierisinde, iki sene ierisinde 1971 muhtras verildi ve hemen Nihat Bey, Babakan oldu. Ben, Nihat Bey beni ard zaman buna hl ikna olmu deildim ama ne zaman ki Paa Yasaklad ve kabinesi ierisinde problemler kmaya balad ve 13 bakann 2si APli bakan istifa etti, ondan sonra vaziyeti fark ettiinde i iten gemiti, biz de isiz kalmtk.1213

Erimin ilk hkmetini kurma abalarnn arkasnda, askerlerin destei kimi zaman rtl, kimi zaman ak bir tehdide dnerek srd. Muhtrann son maddesinin ynelttii tehdit o kadar rktcyd ki, Demirel, salad destei parlamentonun ak kalmasn salamak olarak aklarken; nn ise memleketi bolukta brakmaa niyetimiz yok szleriyle hkmete hem gvenoyu hem de bakan vermitir.1214 Birinci Erim hkmetinin en belirgin zellii: zoraki bir koalisyonu andrmakla beraber, muhtrann ruhuna uygun olarak partiler stlk iddiasn tamakta oluuydu. Kabinede nemli sayda parlamento dndan ye bulunuyordu. Beyin Takm olarak1215 isimlendirilen kabinenin, bir an nce memleketin acil sorunlarna zm olacak icraatlara girimesi bekleniyordu. Birinci Erim hkmetinin en nemli amaz, daha kabine kurulurken ortaya kt. Dnya apnda hret yapm Trk teknisyenleri birer ikier lkeye davet edilip bakan yapld ancak bunlarn yan sra Ferit Melen, Sait Naci Ergin gibi haklarnda, reformlara engel olabilecekleri kaygs olan ahslar da vard.1216 Demirel, ara dnem hkmetleri hakknda u yorumda bulunmaktadr:
Beyin kabinesi geldi. Beyin kabinesi aslnda siyaseti ihtardr. Siyaseti aslnda Siyaset teknik bir mesele deildir. Teknik meseleyle siyaset yapmaya kalkarsanz,
1211

Metin Toker, DPnin Altn Yllar (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991, s.83 Abdi peki, Sunayn Forml ve Partiler, Milliyet, 19 Mart 1971 ( 2. Bask). Kurtul Altuun 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.1015.20]. 19 Mart 1971 (2. Bask). Erim: Gen beyinlerle alacam, Hrriyet, 24 Mart 1971. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yayn, 1994, ss.338339.

vd.
1212 1213

1214Milliyet, 1215 1216

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

465 / 1404

hibir ey yapamazsnz. Siyaset ayr bir meseledir. Teknik meselesi sadece siyasetin yardmcsdr. Teknik meseleyi nde gtren, arkadan siyaseti getiren olmaz. Ben kendim teknisyenim ama ben orada siyaset yaparken mhendislik yapyor deilim ki. Mhendislik formasyonunun faydas vardr gayet tabii.1217

Erimin, muhafazakr yelerden teekkl eden zamann parlamentosu karsnda, bir anlamda eli kolu balyd. 7 Nisan 1971de meclisten gvenoyu alan Erim hkmeti program okunurken bizzat Babakan tarafndan sarf edilen cmleler, reform bekleyenlerin umutlarn krd sylenmektedir. Erim, meclisteki AP, dolaysyla Demirel faktrnn ne kadar nemli olduunu belirten bir konuma yapt. Programn tatbikinde alacak glkler karsnda Demirelin bir kez kendisine gelmesi halinde, gerekirse kendisinin yirmi kez Demirelin ayana gidebilecei eklindeki cmleleri, partilerst olma iddiasndaki bir hkmetin kurulmadan yklmaya baladnn gstergesi olarak yorumland.1218 ehir ve Kr Gerillas Unsurlarnn Eylemleri Hkmetin kkl reformlara giriecei beklentisi, askeri zevatta hkim olan dnceyken, zellikle 9 Martta planlanan darbenin paramiliter unsurlarnn iine dtkleri boluk, fevri eylemlere girimelerine neden olmutur. Bylesine bir karmaa iinde kendini bulan hkmet de orantsz ve lsz bir iddetle karlk vermeye balaynca gvenlii salama tela, kkl reformlar yapma iradesinin nne gemitir. ehir ve kr gerillas taktiklerini kullanan paramiliter unsurlarn en ok tepki eken eylemleri muhtra henz verilmemiken 11 Ocak 1971de gerekletirilen bir banka soygunu, 4 Mart 1971de ise 4 Amerikal askerin karlarak alkonulmas oldu.1219 Karlan askerlerin salverilmeleri karlnda 6 milyon lira fidye istenmitir1220 Eylemlerin liderliini Trk solunun hl sembol isimlerinden biri olan Deniz Gezmi yrtyor ve arananlar listesinde ba ekiyordu.1221 17 Martta Sivasn Gemerek ilesinde yakalanan Gezmi, istedii takdirde yzlerce kiiyi vurabileceini ancak bunu yapmadn sylyordu. Ellerinde bulunan 4 Amerikal rehineyi ise ailelerinin gazetede grdkleri resimleri sebebiyle duygulanarak braktklarn ifade ediyordu. Yusuf Aslan ise yakalanmadklar takdirde yurtdna kaacaklar demecini veriyordu. Planlarn, Yusufun vurulmas bozmutu. Solun dier liderlerinden Sinan Cemgilin1222 ise Malatyaya kat tespit ediliyordu.1223 Gezmiin arkadalarndan Hseyin nan ise 23 Martta yakalanmtr.1224 Adam karma ve rgte kaynak yaratma amal soygunlarn devam etmesi zerine 11 ilde bir aylk skynetim uygulamasna geilmitir.1225

1217

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Kurtul Altu, 12 Mart ve Nihat Erim Olay, Ankara: Yedign Yaynlar, 1973, ss.3738. 5 Mart 1971.

1218

1219Hrriyet, 1220

Aslnda ilk adam karma olay; 15 ubat 1971de meydana geldi. Jimmy Ray Finley ismindeki siyah bir Amerikal avu karlp, yaklak 18 saat alkonuldu. Bkz. Ve nihayet Adam da Kardlar, Hrriyet, 16 ubat 1971. 11 Mart 1971.

1221Milliyet, 1222

Sinan Cemgil, nl yazar ve evirmen Adnan Cemgilin oluydu, ksa bir kovalamacann ardndan, o da Nurhak Dalarnda kan atmada hayatn kaybediyordu. Yakaland an oradaydk, Hrriyet, 18 Mart 1971. 24 Mart 1971. 11 ilde skynetim iln edildi, Akam, 27 Nisan 1971.

1223

1224Hrriyet, 1225

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

466 / 1404

Efraim Elrom Olay Sosyalist devrimci genlerin hayallerini ssleyen ihtilli abuklatrma gayreti, srail Bakonsolosu Efraim Elromun karlmasyla birlikte en sert tepkiyi grd. Elromun hayatna karlk cezaevlerinde yatan arkadalarnn salverilmesini ieren talepler, beklenildii reddedildi. Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesinin (THKP-C)1226 silahl eylem kolu olan Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO) tarafndan dzenlenen bu eylemin elebalar, dnemin renci genliinin popler simalar olan: Mahir ayan, Ula Bardak ve Hseyin Cevahirdir. Bu eyleme kar, hkmetin tepkisi ok sert oldu. Erimin, Balyoz gibi tepelerine ineceiz cmlesi hareketin ve sonrasnn nasl bir biimde bastrlaca hususunda nemli bir ipucuydu. Lakin 23 Mays itibaryla Elromun nerede olduu hususunda henz hibir haber de yoktur.1227 Bakonsolosun einin eylemcilere ynelik sarf ettii onu bana balayn mesajna ramen tm yurtta iln edilen sokaa kma yasayla birlikte Elromun sadece izine rastland1228 ancak tedhiiler erken davranp konsolosu ldrdler.Konsolosun ldrlmesiyle eylemciler, uzun soluklu bir takipten sonra, kurtulmak iin girdikleri bir evin, Sibel Erkan isimli 14 yandaki kzn rehin alarak son pazarlk anslarn da kullandlar, fakat kan atmada rehine kz sa olarak kurtulurken, Mahir ayan ise yaral olarak ele geirildi.1229 Eylemin dier zanls Hseyin Cevahir ise hayatn kaybetti. ayan, Bakonsolosu ldrenin, atmada hayatn kaybeden arkada Hseyin Cevahir olduunu syledi.1230 Balyoz Harektn yrtenler, sol terr gruplar stne yrrken sorunun kaynanda birka servencinin bulunmadn, bu tip eylemleri azmettirenlerin kimi niversite retim elemanlar olduu tehisinde bulunuyorlar; bu dorultuda ilk etapta yedi retim yesi gzaltna alnyordu.1231 nemli saydaki retim yesi, yazar, gazeteci ve sendikacya hapishane yolu gzkt. Tutuklama ve gzaltlar ylesine younlat ki, bizzat Erim bile, tutuklamalarn bazlarnn gereksiz olduunu aklyor ve valilere tebli edilen bir genelgeyle daha dikkatli davranmalarn istiyordu.1232 Birok nl isim dneme ilikin olarak balarndan geen trajikomik olaylar ilerleyen yllarda kaleme aldlar.1233 Gzaltna alnp, tutuklananlardan biri olan Mete Tunay, unlar sylemektedir:
Sadi Koa,1234 asker kkenli bir yesiydi. O Balyoz harekt diye bir ey balatt ve birtakm liberal niversite hocalar, aralarnda Cahit Talasn, Bahri Savcnn, stanbuldan Tark Zafer Tunayann falan dhil olduu insanlar sanki Elromu karanlarn bykleriymi gibi bir eit rehin bandyla tutuklandlar. Bu Elrom ii de gayet karanlk bir ekilde bitti, Elrom l bulundu biliyorsunuz ama sonradan anlald ki bu karan gen grubun banda bir gizli istihbarat grevlisi bir yzba m ne- gen bir ocuk var ve onu arkadalar sonra infaz etmiler,
1226 Sz konusu rgt hakknda ksa ancak birinci elden bilgi veren u makale nemlidir: Erturul Krk, THKP-C, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, C7, stanbul: letiim Yaynlar, 1988, ss.21982199. 1227 1228

Elromdan haber alnamad, Cumhuriyet, 23 Mays 1971. Erim: Haber aldk konsolos yayor, Akam, 22 Mays 1971.

1229Trkiye

Gerekleri ve Terrizm (Beyaz Kitap), Ankara: Babakanln Emri ile Bakanlklararas bir Kurul Tarafndan Hazrlanmtr, 1973, ss.7172. (douu ve ilk eylemleri), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1987, ss.4264. Dn de 4 Profesr, 3 Doent olmak zere 7 retim yesi gzaltna alnd, Akam, 22 Mays 1971. Erim: Gereksiz tutuklama yapld, Cumhuriyet, 23 Mays 1971.

1230THKP-C 1231 1232 1233

Birer rnek olmas asndan bkz. Uur Mumcu, Sakncal Piyade, stanbul: Tekin Yaynevi, 1977; Sevgi Soysal, Yldrm Blge Kadnlar Kouu, Ankara: Bilgi Yaynevi, ty. Baskn Oran, Nerde O Eski Mapushaneler, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. Tutanakta sehven Sadi Koer olarak gemitir; biz dzelttik.

1234

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

467 / 1404

ldrmler. Byle kark bir hikye. Bu balyoz harektyla, dediim gibi, bir eit rehin almaya kalkt devletimiz. Ben o zaman daha gen bir doenttim, o kadar nemli deildim rehin alnacak kadar fakat bana da bir kulp takp bir eviriden tr beni de tutukladlar.1235

Baskn ve gzaltlar klasik hukukun emrettii ekilde yaplmyordu. lkede ilk kez ikence ve kt muamele iddialar, yksek sesle dile getirilmeye baland.1236 Bedii Faik, bu eylemlerin, ynetimi sertlemeye ittii kanaatinde olduunu belirtmektedir:
12 Mart geldi, devam etti, biraz hafif devam etmitir. Ama ite Kzldere olaylar falan olmasayd, srail Bakonsolosu Elromun ldrlmesi falan olmasayd daha da kansz olabilirdi, daha da hafif olabilirdi, daha parlamentolu vesaireli olabilirdi ama olamad, baz hadiselerden dolay.1237

Bu arada kabinede de huzursuzluk vard; on bir bakann istifa edecei sylentisi yaylmaya balad; sylenti ksa srede geree dnt. Toplumun stne karabasan gibi ken tedirginlikle birlikte kamuoyunun beklentilerini karlamaktan aciz bir hkmet grnts vermeye balayan Birinci Erim hkmetinin mr tkenmeye balyordu.1238 Hkmetin istifas zerine1239 muhtrann dorudan mdahaleye dnp dnmeyecei sorusu hemen herkesin aklna geliyor; Demirele yeniden babakanlk verilip verilmeyecei sorusuna muhatap olduunda gldrmeyin beni eklindeki cevabyla nl olan smail Arar,1240 bunun muhtra sahiplerinin bilecei i olduunu belirtiyordu. Kzldere Olay Erim Hkmetinin ikincisi de beklentilere cevap vermekten uzakt. Kabinede grev alan APli bakanlarn fazlal, Erimin Demirele verdii dnlere ramen karlnda bekledii destei bulamamas; CHPlilerin bu hkmetle AP hkmeti arasnda hibir fark gremediklerini ileri srmeleriyle sonuland. kinci Erim hkmeti de bylece 17 Nisan 1972de istifa etti.1241 ehir gerillas faaliyetleri de azalacana artyordu. Elrom cinayeti san Mahir ayan askeri cezaevinden, bir grup arkadayla birlikte tnel kazarak kamay baarmt.1242 Firardaki ayan bu kez, idam cezalar ile tecziye edilen Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann salverilmeleri iin koz olarak kullanlmak zere nyedeki NATO

1235

Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. O dnemde gzaltna alnanlarn kendi anlatmlaryla grdkleri ikenceler hakknda bkz. Gner Saml, kence (Yaar Kemalin nszyle), stanbul: Tan Yaynlar, 1973. Bedii Faikin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.3013.15]. Sunay, hkmetin istifa etmesini gerektiren bir durum olmadn belirttii Erimin istifasn kabul etmemi; bunu da mevcut hkmete parlamentonun, TSKnin ve kamuoyunun gvenine balamtr. Erim, bu cevap karsnda istifasn geri alarak greve devam karar almtr. Bkz. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27 Ekim 1971 tarihli bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. Hemen ertesi gn ise Cumhurbakanlndan parti liderlerine birer davet gnderildii anlalyor. Bkz. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 28 Ekim 1971 tarihli bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 6288]. ankayada 3 saat 45 dakika sren toplantdan sonra Erim hkmeti istifa etti, Cumhuriyet, 27 Ekim 1971. Srr Yksel Cebeci, Demirel ve polemik, Tercman, 2 ubat 2006. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), ev. Ahmet Fethi, s.353

1236

1237 1238

1239 1240 1241 1242

Mahir ayan ve 4 arkada askeri cezaevinde gnlerce urap karyola demiri ile 15 metre tnel kazp katlar. Gnaydn, 1 Aralk 1971.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

468 / 1404

ssnde alan ikisi ngiliz, biri Kanadal olmak zere teknisyeni, arkadalaryla birlikte karmtr.1243 imdiki ad Ataky olan Niksarn Kzldere kyne gelerek ky muhtarnn evinde mevzilenen ayan ve ekibi burada kuatlyor; 30 Mart 1972de kan atma sonucunda Erturul Krk dndaki, yukarda isimleri sralananlara ilaveten, gruba kyde dhil olan: Sinan Kazm zdoru, Sabahattin Kurt, mer Ayna ve Saffet Alp de hayatlarn kaybediyorlard.1244 Olayda dahli bulunduu gerekesiyle nl aktr ve ynetmen Ylmaz Gneyin de nezaret alnd basnda yer alan haberlerden biri olarak gze arpmaktadr.1245 Rehinelerin ise sa olarak kurtulamadklarnn belirtilmesi gerekiyor. Terr eylemlerine girienler hakknda dnemin siyasi ilerden sorumlu Babakan yardmcs E. Kur. Alb. Sadi Koa tarafndan sarf edilen gerekirse makabline amil kanun karrz szleri de byk tepki uyandrmtr. Koan terristlere gzda vermek iin bu ekilde konumak zorunda kald belirtilmektedir.1246 Olaydan sa olarak kurtulan tek isim olan Mersin milletvekili Erturul Krk, hadiseyi u ekilde anlatmaktadr:
Bizi Kzldereye getiren srecin banda biz Kzldereye gideceimizi bilmiyorduk. Biz Ankarada gvenlik glerinin, diktatrln takibinden kaabilmek iin bizim bulabildiimiz son snakt Karadeniz. Orada 196970deki fndk reticilerinin eylemlerinden beri gelen ilikilerimiz vard yerel devrimcilerle. Ankara, stanbul, zmir, Adanadaki dayanaklarmz takip ve tevkifat yoluyla kertilince geri kalanlar, biz irtibatlarmz kopartp Karadenize geerek kendimizi hem gvenlie almak hem de Deniz Gezmi ve arkadalarnn idamdan kurtulmalar iin bir hamle yapmadan bu idamlar seyretmemek iin orada, nyede bulunduunu bildiimiz radar ssndeki -o zamanki adla adlandrmamzla- ajanlar almak iin gittik fakat olaylar bizim kabiliyetlerimizden daha hzl geliti, ok byk bir hzla Denizlerin idam Yargtayda onayland, Meclisin nne geldi, Meclis onaylad ve biz orada tam olarak kendi yerimize yerleememiken harekete gemek zorunda kaldk 26 Mart gn nk 26 Mart akam Ankara Skynetim Komutanl, infazlar iin daraalarnn kurulduuna dair bir bildiri yaynlad. Bunun zerine biz, 26 Mart gecesi nyede NATO ssnde alanlarn kaldklar bir apartmana girerek onlar rehin almak zere harekete getik fakat o akam baarl olamadk nk bizim aracmz yoktu, onlara ait olan bir ara ile gerekletirebilirdik eylemi ancak o ara da ok uzun sre grnmedi, tam biz harekete gemeye altmz sra teravih namazndan insanlar kyorlard, o nedenle de akamete urad ve ertesi gne braktk. Ertesi gn yani bu 2526 Mart herhlde ite 25 Mart gecesi, 26 Martta ertesi gn. Biz orada iken haber aldk ki nye ve Fatsaya Ankaradan komando birlikleri sevk edildi, bizim orada olduumuza dair istihbarat alnd, Fatsadaki arkadalarmz daha sonra Terzi Fikri1247 olarak bilinen Fatsa Belediye Bakan olan arkadamzn gzaltna alndn rendik, avukatlarn gzaltna alndn rendik ve u ikilemle kar karya kaldk: Aslnda, daha nceden Kzldereye
1243

ayanla birlikte bu eyleme girienler unlard: Erturul Krk, Hdai Arkan, Cihan Alptekin, Nihat Ylmaz, Ertan Sarhan ve Ahmet Atasoy. Hayatlarn kaybeden bu 10 ahsn isimlerinin kamusal alanlara verilmesi gerektii; bu isimlerin emperyalizmin gdmndeki Trkiyenin bamszl iin mcadele eden devrimciler olduklar savyla meclise verilen bir teklif iin bkz. TBMM Cumhuriyet Halk Partisi Grup Bakanlnn 02.04.2012 tarih ve 303 sayl yazs. masum ngilizi ldren akiler l ele getiler, Hrriyet, 31 Mart 1972. 28 Mart 1972. Altu, 12 Mart ve Nihat Erim Olay, s.66 vd.

1244

1245Hrriyet, 1246 1247

12 Eyll ncesindeki Fatsa olaylar esnasnda da bu ilenin belediye bakan olan Terzi Fikri lkapl Fikri Snmezin belediye bakanlnda uygulanan mini bir Sovyet deneyimi olarak nitelendirilen ynetim biimi karsnda devlet otoritesini temsil edenlerin duyduu tedirginlik had safhadayd. Fatsa, solun gznde kurtarlm bir blgeydi. Bkz. Cengiz Sunay, Trk Siyasetinde Sivil-Asker likileri (27 Mays-12 Mart-12 Eyll ve Sonras), Ankara: Orion Kitabevi, 2010, s.238.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

469 / 1404

saklanmalar iin gnderdiimiz arkadalarmzn yanna Denizlerin kurtarlmas iin takas edilmek zere rehine alarak gitmekten baka bir yol kalmad. Bunu aramzda tarttk. Uygun olduunu dnenler oldu, dnmeyenler oldu. Netice olarak buna karar verildi. Biz o akam, ite, daha sonra atmada len Nihat Ylmaz arkadamz -aramzda tek ofrlk bilgisine sahip olan oydu- o gitti ara orada m bakt, eer oradaysa apkasn kartarak evin nnden geecekti, apkasn kartt, onun zerine biz gittik eve, bir arkadamz subay kyafeti giymiti Hdai Arkan.1248 Ankaradan makamlardan geldiini kendi, nemli bir ey konuacamz syleyerek kapy atrdk ieri girdik, herkesi teslim aldk, aralarndan 3n1249 rehin alarak araca koyup Kzldere kyne gittik. O sre ierisinde, bizim bu faaliyetimizden, Kzldere kyne gittiimizden kimsenin haberi yoktu, dolaysyla burada bir hani ihbar o aamada sz konusu deil fakat tabii, bu komando birlikleri, kontrgerilla ekipleri orada bize yardmc olanlarn zerine kp ikenceye balaynca daha nce Kzldere kyne giden arkadamz oraya gtren kamyona klavuzluk eden bir insan, aslnda tam olarak ne sorduklarn da bilmeden ama o kye insanlar gtrdn sylyor ve onlar allara kadar gtrdn sylyor. Bu bilgi, sorgulamalar sonrasnda, bizim kye varmamzdan sonra ele gemi oluyor. Bu takip yoluyla Kzldere kyne ulatlar. Biz de rehinelerle birlikte kye vardmzda sabah gn aarmak zereydi, arabayla kmadk, arabay iki arkadamza, Nihat Ylmaz ve Ertan Saruhana verdik, onlar baka bir yere gidecekler, mmknse Yeilrmaka devirecekler arabay ve Ankaraya gideceklerdi ancak onlar daha uzaa gitmeden Tokat knda arabay brakp tekrar geri bizim yanmza gelmiler. Araba bulundu. Dolaysyla bizim hangi yaraptaki bir alan ierisinde olabileceimize dair pek ok belirti ortaya km oldu. Daha sonra sorgular srasnda ite, bana hani bizi nasl bulduklarn anlatrken vnerek ite Land Rovern karda brakt izleri de grdklerini, topu uandan, sylediler ama bu doru mudur, deil midir onu bilmiyorum. Netice olarak bizi kendi irtibatlarmzn ikenceye dayanamayarak zlm olmas ele verdi ve o allara geldiklerinde Biz de sabaha kar kye vardmz iin akama kadar beklemek zere o alda kaldk, konserve ve sigara izmaritleri ve artklar orada mahede edilince kyde olduumuza dair kanaat uyanyor, kyn etraf evreleniyor. Tabii, biz bir gece nce Niksar civarndaki hareketlilik hakknda bilgi sahibi olmutuk, o evi terk etmek istiyorduk fakat tandmz bir evre deildi, hibir dayanamz yoktu, kylleri de tanmyorduk, aslnda bizi evinde barndran insan da tanmyorduk. O, arkadamz saklayacak diye ite, hatr gnl ilikisi ierisinde onlar almt, biz eve girince, bir anda evin ierisinde ite, biz 14 kii olduk rehinelerle birlikte. 11 kii biziz, 3 de rehine 14 kii. Ev ahalisi de vard 56 kii yani 20 kii, odal bir evin ierisinde, olacak gibi deil. Ev sahibi tedirgin oldu, ite o da istiyor biz gidelim fakat nasl gidelim? Evden kamadk o gece. Ertesi gn ite bize at bulacakt, biz onunla gidecektik fakat o da bana gelecekleri anlam, ite bir kt yazm ite Evime zorla girdiler. diye,vermek iin. Sabaha kar -ite biz nbet tutuyoruz- yani gn aardnda bir arkadamz ey yapt yani Askerler geliyor. dedi, baktk hakikaten 2 asker eve doru geliyor, biz daha yukardan bakyoruz ve dierleri de srnerek evin etrafn kuatma altna alyorlar. Bunun zerine ev sahibine dedik ki Ya, git bak, ne oluyor? zaten kapy ald askerler. O evden kt, bir daha da eve geri dnmedi. Askerlere teslim olmu, mektubu da vermi. Biz tabii, bunu bilmiyoruz. Biz kendi kaldmz odann da kapsn kapatyoruz ve uzun sre yani ite, 1520 dakika ses gelmeyince ktk evin iine baktk, ite dardan da sesleniyorlar
1248

Karac stemen niformas, bkz. Uur Mumcu, kmaz Sokak, stanbul: Tekin Yaynevi, 1979, s.14.

1249Karlan

rehinelerin milliyeti ve isimleri unlardr: Kanadal John Stuart Law; ngilizler Gordon Bonner ve Charles Lawrance Turner. Bkz. Mumcu, kmaz Sokak, s.54.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

470 / 1404

megafonla. te 1213 yalarnda bir ocuk daha kk 2 ocuu alm camdan gsteriyor, ite dardan resim ekiyorlar besbelli. Vay vay vay ocuklar da rehin almlar. falan diye laflar geliyor. Ben anladm ki ey, hani mizansen kuruluyor, ocuklar evden kovaladk, evin ite ierisini, kaplar tahkim ettik erzak uvallaryla yani atma an geliyor, onu anladk. Bize telkin edildi yani ite Teslim olun, etrafnz sarlmtr. falan diye ancak grtk Hayr, teslim olmayacaz. dedik. Bunun zerine, ite kuatmaya alnd ev, birka kere ite Grmek istiyoruz. dediler. Bu, ite, toprak daml bir ev fakat bir kiremit at da rtlm zerine. O atdaki kiremitleri krarak dary gryoruz, insanlarla konuuyoruz. Helikopterler inip kmaya balad.1250 En son yani atmann balayaca anda yle bir talep oldu, dediler ki: inizden biri ksn grmek istiyoruz. Daha nce de bu ngilizleri grmek istemilerdi, o zaman ben kartmtm atya. Mahir Bunlarla bir gr, ne istiyorlar? diye syleyince ben de ktm yukar, atdan bam karttm, bir anda askerlerin makineli tfek yuvalarna doru girmeye baladklarn, insan hareketlerinin yani insanlarn siperlere yatmaya baladklarn grnce tedirgin oldum, geri ekildim. Ben tam geri ekilirken pe pee herhlde iki el silah sesi geldi. imdi tahmin ediyorum ki -yani daha sonraki bilgilerimden de- bu bir keskin nianc atyd yani onlar Mahirin kacan ve bizi basz brakacaklarn onu vurarak dnm olmallar ki yle ate ettiler fakat o tutmad ama hemen arkasndan makineli tfek atei balad, biz kendimizi atya alan delikten aaya attk, en son Mahir kalmt, onun kafasndan vurulduunu ben, aa dnce anladm. Ondan sonra biz de ite darya doru ate ettik fakat biz hedef gremiyoruz, zaten at menzilinin dnda duruyorlar, bizim kimseye bir zarar vermemiz sz konusu olmad, btn atmadan 1 asker eli yaralanarak km, orada baka bir zayiat yoktu. te, bu makineli tfek atndan sonra bir ate kesildi. O arada ngilizler hayatlarn kaybettiler. te, 2 Kanadal 1 ngilizdi ya da tersiydi, imdi ok iyi hatrlayamayacam. Ondan sonra bize denildi ki Atei kesin. zaten ate kesilmiti. Bir bekleme sreci balad fakat biz anladk ki eve saldr kanlmaz. te giri kapsn uvallarla tahkim ettik. Evin ate geirmeyen tek yeri ortadaki koridor nk kerpi olduu iin duvarlar makineli tfek ateiyle delik deik olmu. Arkadalar o kapnn giriine oturdular, ben de eve girilmesi ihtimali olan bir baka gei var arkada samanlktan, heldan geerek eve doru gelen bir yol var oray tahkim ettik uvallarla, ben de orada bekliyorum ite ve ey balad, ite bir Saffet bizim aramzda, o temen, hava kuvvetlerinden yani onun deneyimi var diye, dedik Nedir bu? dedi Havan atyorlar. te bir patlama oluyor ondan sonra bir sre sonra evin yannda, nnde patlamalar oluyor, sonunda evi buldu yani hedefi buldular ve eve doru at gelince arkadalar da ellerindeki el bombalarnn pimlerini ektiler, ben de n tarafta siper aldm ite oradan artk bu bombalama kesilir, eve girerlerse karlk verilecek fakat ey daha uzun srd yani tam olarak saysn bilemiyorum, 10a yakn bu roketatar ya da havan topuyla at oldu. Arkadalarn bulunduu blme sonuncusu geldi ve topluca bir infilak oldu, ben kendimi yere yaptrdm. Hemen arkadalarn yanna kotum, bombalamalar devam ediyordu. Aralarndan hi kimsenin sesi Yant alamadm arlarma. Bunun zerine ev kecek diye yan tarafa getim, orada ite bir orta direi var saman deposunun, onun arkasna siper aldm ve bekliyorum fakat bir
1250

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

471 / 1404

sre sonra ieriden silah sesleri kesilince ya da bir karlk alamaynca bunun zerine eve girmeye karar vermiler. Tahmin ediyorum ki, daha sonra iddianameden grdm, bir ekilde kendi olanaklaryla evin iini de dinlediklerini anlyoruz. Eve girmeye karar vermiler. Ben o samanlarn arasnda byk orta direin gerisinde beklerken eve yakn olan geiten ieri 2 kii girdi ve ite birisi dedi ki: Ya, samanlarn arasna girmi olabilirler, atya km olabilirler. teki de dedi ki: Ya, yangn kar diye girmezler, sen yine de bir tara. Tarad, benim dizlerimin altndan geti mermiler ve derhl ieri girdiler. Birisi baryordu ite Var m lan can balanacak? diye fakat tabii ki bence -ben o blm grmyorum artk- yle bir yant yoktu fakat daha sonra ben yakalandktan sonra beni yakalayan askerler dediler ki: Saffet Alp sad yani yayordu, konumak istiyordu ancak onu alnndan vurdular. Bana byle sylendi fakat o askerin adn hatrlamyorum, o zaman bir grevli astsubayd. Saffetin kardei Fikret Alp, yllardr bu meselenin aydnlanmasn ister, bunun iin aba gsterir fakat bir sonu bugne kadar almad.1251 imdi, benim buradan hl fark edilmemi olmamn sebebini tabii ki daha sonra ben anladm. Ev sahibi evdekilerin saysn 13 olarak bildiriyor. 10 tane bizden var, 3 tane de rehine var. Hlbuki biz 11 kiiyiz. Onlar evde 10 ar yaral ya da l bulunca herkesi ele geirdiklerini dnyorlar. Benim onlar arasnda olmayabileceimi dnmedikleri iin birini bana benzetmeye alyorlar ve Nihat Ylmaz bana benzetmiler. Nihat Ylmaz da o zaman arananlar listesinde yok. O, ne olduu ve kim olduu bilinen yani kaytlara gemi bir arkadamz deil ve Nihat Ylmaz imdi, yani bana doru hi kimse ynelmedii iin onu kullanmak zorunluluu da domad ve ben bekliyorum yani zaten gelecekler diye fakat bir trl gelmiyorlar nk anlyoruz ki onlar, orada beni l bulduklarn dnyorlar ve zaten o akam ilan edilmi bu. Babam ite bunu haber alnca yola kyor yani olunun cenazesini almak iin. Daha sonra hani, babamla konutuumda bana anlatt: Nihat Ylmazn cenazesini ona vermek iin ok srar ediyorlar, o da diyor ki: Hayr, bu benim olum deil. Ya nasl deil senin? Onlar bunun gerek olabileceine yani benim lmemi olabileceime inanmyorlar, babamn onlar kandrmaya ya da bu lm kabul etmemeye altn dnyorlar. Babam direniyor, ok zorluyorlar, tehdit ediyorlar. Bunun zerine eve Bir kere daha eve bakn. diye Niksar Jandarma Komutanlndan bir mfreze yolluyorlar. Belki de benim bugn hayatta olmamn nedeni kontrgerillaclarn deil de o sradan jandarma mfrezesinin kye gelmi olmasdr nk onlar olmu olsaydlar herhlde dier arkadalardan bana farkl davranmazlard fakat tekiler usulen bir arama yaptklarn dnyorlard hatta ben onlar gelince iyice gizlendim, komutann sesini duyuyorum, diyor ki: Kartrn da aradmz belli olsun. yani sonradan Aradnz m, aramadnz m? derlerse hani bir ey olsun diye. Sonra da bir asker geldi, bir yabay bana tam saplyordu ki olduum yere, ben doruldum, o yabay att kat. ard, dardan dediler. k, teslim ol. ben de braktm silah, ktm. imdi, benim yakalanmam byle oldu.1252

Krk ve grubunun, yabanc teknisyenleri karma plan ncesinde daha ses getirici bir eyleme girimeyi dndkleri; bu sebeple, AP lideri Sleyman Demirel ismi zerinde durduklarn; kendisiyle Nide Kapal Cezaevinde, merhum Uur Mumcunun yapt bir
1251

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

1252

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

472 / 1404

mlakatta anlatmaktadr.1253 Bu hususun bir kez daha sorulmas zerine Krk, u cevab vermektedir:
Evet, biz bunu dndk fakat buna gcmz ve imknmz yetmedi. Hem iyi korunuyordu hem de biz onun iin yeterince donanml deildik fakat tabii bununla ilgili bir tane anekdot daha nce de baka yerde anlatmtm, ben sorgudayken o zaman, imdi hayatta m deil mi bilmem, MTi stanbul Blge Bakan Eyp zalku bana dedi ki: Ya, madem Demireli karacaktnz -siz hi siyasetten anlamyorsunuz- bize bir haber uursaydnz bir ekilde biz korumay kaldrrdk. Yani Demirelden kurtulmak istediklerini ima ediyor fakat bunun ben tamamen bir aka olmadn ben de bir fantezi olmadn Byle bir zihniyetin, byle bir dncenin ortada olduunu uradan da tahmin ettim ki, mesela Grlerin Cumhurbakan seilmesine Demirel itiraz ettiinde Demirelin evinin etrafndaki korumalar kaldrlmt. Yani demek ki bir Demirelin bana bir ey gelsin istei onun rakipleri arasnda vard besbelli fakat biz onu baaramadk. Bizim de bunu yapmak istememizin sebebi Meclisteki oylarn sahibi o olduu iin hani arkadalarmzn idam iin oy kullanmamaya arkadalarn tevik edeceini, bunun salamak iin bir are olduunu dndmzden.1254

Gezmi, nan ve Aslann dam THKO rgt ile ilgili davaya 16 Temmuz 1971de balanm, karar 9 Ekim 1971de belli olmutur. dam kararlar 10 Mart 1972de TBMM'de 53 ret ve 6 ekimsere kar 238 oyla onaylanmtr.1255 Meclisteki grmelerden sonra bu konu Senato gndemine gelmitir. Senato Aratrma Komisyonu: Deniz Gezmi ile Yusuf Aslan ve Hseyin nan'n; Trkiye Cumhuriyeti Tekilat Esasiye Kanununun tamamn veya bir ksmn tayir, tebdil veya ilgaya ve bu yasa ile teekkl etmi olan TBMMni skata veya vazifesini yapmaktan men'e cebren teebbs etmek sularn ilemi bulunduklar anlalm olduunu, bu nedenle idam cezasna arptrlmalar gerektii ynndeki raporunu Meclise sevk etmi ve kabul edilmitir.. 23 Mart 1972de kararn Cumhurbakan tarafndan onaylanmasnn ardndan CHP, Anayasa Mahkemesine bavurmu, yasasn usulden bozulmas talebinde bulunmutur. 6 Nisan 1972de Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nan'n idamlarn ngren yasaya CHP'nin itiraz kabul edilmi, Anayasa Mahkemesi 3 idamla ilgili yasay iptal etmitir.1256 Mahkemeye gre yasa Meclisten, Anayasann 85. maddesine aykr biimde karlmtr. 24 Nisan 1972de toplanan Meclis, 2 ekimser, 48 ret oyuna kar 273 oyla idamlar "tekrar" kabul etmitir.1257 Senatonun da karar onaylamasyla 6 Mays 1972de Gezmi, nan ve Aslan hakknda idam kararlar Ankara Cebeci Sivil Kapal Cezaevinde yerine getirilmitir.1258 Kurtul Altu, idamlar ve Nihat Erim arasndaki ilikiyi u szlerle aktarmaktadr:

1253Mumcu, 1254

kmaz Sokak, s.54.

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 11.3.1972, s.1. 25.4.1971, s.1. 7.5.1972, s.1. Anayasa Mahkemesi Kararlar, Resmi Gazete, 24.7.1972, No:14255.

1255Milliyet, 1256

1257Milliyet, 1258Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

473 / 1404

Burada tarih belgeler vardr ve bunlarn hepsi 12 Marttan itibaren yani 12 Mart Hkmetinin kuruluundan itibaren, bizim ayrlmza kadar 11 deiik bakann, yani 11 tanesi dardan tayin edilmiti, reformcu bakan diye. O reformlarn hibirisinin nasl yaplamadn, neden yaplamadn Biz ayrlmak zorunda kaldk. Ondan sonrasn bilemiyoruz. Tabii, bir sonra Ferit Melen gelmitir. Ben Ferit Melen meselesini, Nihat Beye yakn dostum olduu iin, sorduum zaman bana dedi ki: Ben hayatmda, bir Anayasa hukuku profesr olarak, insan asacak adam deilim. Onun iin onlara bunu tavsiye ettim. Kimi tavsiye ettiniz? dedim. Ferit Meleni dedi ve ondan sonra, hatrlayacaksnz, bugn ok tartmas yaplan Deniz Gezmi ve arkadalarnn aslmas karar Meclisten geti ve o karar uygulayan Babakan da Sayn Ferit Melendir.1259

nfazlarn gerekletirildii gn Jandarma Genel Komutan Kemalettin Ekine bir suikast giriiminde bulunuldu. Eken ve yaverinin yaral olarak kurtulduu suikastta bir er hayatn kaybediyordu.1260 in daha trajik taraf: damlarn infaz edilmesi sonrasnda tutulan zabtta, nan ve Aslann 25 dakika iinde ldkleri, Gezmiin ise 50 dakika boyunca ipte kald anlalmaktadr. Bu durum, Gezmiin idamnn sorunlu ve acl olduu iddialarna geerlilik kazandrmaktadr.1261 Trk solunun sembol isimleri haline gelen bu gencin idam, bugn bile hl arkasndan at yaklan bir hadisedir.1262 Demirel, idam kararlar karsndaki tavrnn eletirisine kar unlar sylemektedir:
Bu 3 ocuun aslmas hikyesi. Bu talihsiz bir olay. Yalnz, orta yerde mahkeme karar var, orta yerde Meclis karar var, orta yerde Trkiye Byk Millet Meclisi, orta yerde Cumhurbakann imzas var. Yani btn hukuki lzmeler var. Meclisteki durum da udur: Evet, bir ksm kimseler rey vermitir, bir ksm vermemitir. 277 evet, kaynana gre, 56 m ne hayr 277 oy var. O gnk gnleri dnyorum.1263 O gnk gnler ierisinde banka soyuluyor, adam ldrlyor, yol kesiliyor, ok tedirginlik var Trkiyede. Buna bir ey yapmyorsunuz. diye gelmi, bizim hkmetimiz yok orta yerde, biz hkmet deiliz. Hkmet devam eden bir hkmet deil. Ben kimseye Bunlar aslsn. falan da demedim. Yalnz, benim kimseye kar intikam duygum yoktur. Sonra, o ocuklarn aslmasyla Adnan Beyin, Fatin Beyin veya Hasan Beyin intikam nasl alnacak? Bir alakalar yok yani adamlarn, bir alaka yok yani. ki cephe olunmu da bunlarn bir kolu dman, bir kolu dost, byle bir ey yok. O ocuklar Marksist, Leninist gruplara ait, bu taraf da ihtilalcilerin kadrine uram bir Yani oradaki tartmalar bence demagojidir ve yakr yalandr netice itibaryla. Ben de zlyorum ama o gn yle olmutur. O gnn hesabn bugn yapamayz. O gnk artlar u anda yaamyoruz, yaamayz, inallah yaamayz o artlar.1264

1259 1260

Kurtul Altuun 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.1015.20].

kiinin idam Ankara Merkez Cezaevinde ayn sehpada ve birbirlerinin pei sra infaz edildi, Yeni stanbul, 6 Mays 1972. Kalkn Ey Ehl-i Vatan, Yeni stanbul, 6 Mays 1972. Ali Elverdi, Bu Vatana Kastedenler (Ali Elverdi Paa Anlatyor), stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1977, s.84. Nihat Behram, Daraacnda Fidan, stanbul Genda Yaynlar, 1996.

1261 1262

1263Deniz

Gezmi, Yusuf Asla ve Hseyin nann lm Cezalarnn Yerine Getirilmesine Dair Kanun Tasarsna Verilen Oylarn Sonucu, Millet Meclisinde: ye says: 450; Oy verenler: 323; Kabul: 273; Red: 48; ekimser: 2; Oylamaya katlmayanlar: 118; Bo yelikler: 9. Deniz Gezmi, Yusuf Asla ve Hseyin nann lm Cezalarnn Yerine Getirilmesine Dair Kanun Tasarsnn Birinci Maddesine Verilen Oylarn Sonucu, Cumhuriyet Senatosunda: ye says: 183; Oy verenler: 145; Kabul: 111, Red: 34; ekimser: 0; Oylamaya katlmayan: 36; Bo yelikler: 9dur. Demirel de kabul oyu kullananlardandr. TBMM Tutanaklar [Deniz Gezmi, Yusuf Aslan, Hseyin nan)dam Grmeleri2, BDS Yaynlar, 1988, s.200, 201, 263. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

1264

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

474 / 1404

Demirele; Gezmi, nan ve Aslann idam cezasyla tecziyesine hkmeden mahkemenin bakan Ali Elverdi ve savcs A. Baki Tuun liderliini yapt AP ve Doru Yol Partisinden milletvekili seilmeleri hususunu izah istendiinde Demirel, unlar sylemitir:
imdi, yle syleyelim: Kamplamsnz, yani bir taraf Ali, bir taraf Veli. Burada kimsenin kimseye merhameti yok yani kamplamsnz. O, grevini nasl anlyorsa yle yapyor, bu da grevini nasl anlyorsa yle yapyor. Grevini anlad gibi yaparken eer kanunlara, nizamlara aykr bir ey yapyorsa ayr mesele ama Ali Paa ld gitti, bir kahraman adamd ve Talatn elinden Radyo Evini alan adamdr. Bir de meziyetlerini sayalm. Yani eer Talat, Radyo Evini eline geirebilseydi o 1962 ihtilalini baarmt. Bir askerlikte gayet yksek sicili olan bir adamdr.1265 Ali Paa, mahkeme bakanym. Mahkeme bakan olarak grevini yapm. Yani o kararlar mahkeme olarak vermiler. Mesele, Ali Paadan ibaret deil ki. Sonra, o temyize gitmi, temyizden Meclise gelmi, Meclisten Cumhurbakanna gitmi, gitmi, gitmi Mill irade dediiniz nedir? Mill irade meclistir. te mill iradeye uygun yaplm. Yani ama ya olmasayd? Keke olmasayd ama mill iradeye uygun yaplm, burada bir cinayet ilemi yok orta yerde. Mahkemeye gitmi. Mahkeme bu lkenin mahkemesi deil mi? Hepsini inkr ederek eer derseniz ki: Bunlarn hepsi yanl. O zaman, bugn sizin yaptnz ilere de yanl. derler, dn benim yaptm ilere de yanl derler. O zaman, idareyi tutturamazsanz, idare tutmaz.1266

Erturul Krk ise bu hadiseyi iine CHPyi de katarak baka bir cepheden yorumlamaktadr:
Ben dnemin politik partilerinin bu darbe karsnda ya da kendilerine ynelmi olan darbe karsnda son derece ilkesiz hareket ettiklerini dnyorum. Bakn 12 Mart Muhtrasnn arkasndaki komutanlarn bir tanesi Cumhuriyet Halk Partisinin cumhurbakan adayyd, Muhsin Batur ama stanbul Skynetim Komutan Faik Trn de Adalet Partisinin milletvekili aday idi. Hani Adalet Partisine kar askeriye hareket etmiti. Oysa 12 Martn sorumluluunda bu komutanlarn hepsi ortak ya da Ali Elverdi skynetim mahkemesi bakan Adalet Partisi tarafndan korundu, kolland. Diyeceim, yani bu ey Silahl Kuvvetlerin Trkiye de tanzim edici bir rol oynad dncesi siyasi partiler tarafndan da kabul gren bir dnce olduu iin insanlar faaliyetlerini kolayca icra edebildiler.1267

Marmara Yolcu Gemisinin Yaklmas Olay Olay 45 Mart 1972 gecesi, bakm iin Hali tersanesine alnan geminin ikiye dkn nbeti kamarotunun 50 bin lira karlnda elde edilmesiyle balamtr. kiye dkn olduu iddia edilen bu kamarot nce ok miktarda alkol ile sarho edilip szdrlmtr. Szan kamarotu gemiye getiren eylemcilerin, tersane bekisine, kamarotu gemiye bindirmeye

1265

Ali Elverdinin radyo evinde yaananlar konusunda anlattklaryla; 21 Mayslarn anlattklar birbirinden farkldr. Aydemir, Elverdinin ayaklarna kapandn iddia etmekteyken; bkz. Talat Aydemir. Ve Talat Aydemir Konuuyor, stanbul: May Yaynlar, 1966, s.358. Elverdi bunu inkr etmektedir. Bkz. Emin laan, Ben Korkacak Adam mym? craatn inden, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987, ss.296-309. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

1266

1267

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

475 / 1404

geldiklerini syleyerek gemiye girmeyi baarmalar; ardndan temin ettikleri yal bez paralarn tututurarak yanma hadisesinin gerekletirilmesini saladklar iddia edilmitir.1268 Skynetim Uygulamalar 12 Mart Muhtrasnn nemli nedenlerinden biri olarak grlen kamu dzeninin bozulmas olgusu, kamu gvenliinin salanabilmesi ynnden skynetimin ilann gerekli klmtr. Nitekim Erim Hkmetinin kurulmasnn ardndan 11 ilde (stanbul, Kocaeli, Sakarya, zmir, Zonguldak, Eskiehir, Ankara, Adana, Hatay, Diyarbakr, Siirt) skynetim ilan edilmitir. Bir ay iin ilan edilen skynetim, kan baz olaylar ve yakalanan baz silahl kiiler nedeniyle iki ay daha uzatlmtr.1269 Skynetim daha sonra 11 ilde ikier aylk srelerle 26 Ocak 1973 tarihine kadar uzatlmtr. 26 Ocak 1973te Sakarya ve Zonguldakta skynetim kaldrlrken, dier illerde yine uzatlmtr. 27 Mart 1973te zmir ve Eskiehirde, 27 Mays 1973te Adana, Hatay ve Kocaelide, 27 Temmuz 1973te Siirtte, 27 Austos 1973te Diyarbakrda, 27 Eyll 1973te de stanbul ve Ankarada skynetim kaldrlmt.1270Skynetimin gerekesi lkede uzun sreden beri gzlemlenen karc evrelerin tutumu anarik nitelikteki eylem vedavranlarn sadece kamu dzeni ve gvenliini bozucu maksatlarla devletin temel nizamna, yurt btnlne, vatan ve laik cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkma mahiyetini aldn gsterir kesin belirtilerin ortaya kmas olarak aklanmtr. Skynetim karar Mecliste ve Senatoda byk bir ounlukla onaylanmtr.1271

1268

Trkiye Gerekleri ve Terrizm (Beyaz Kitap), s.96. 26.5.1971, s.1. skl, a.g.e., s.196. 27.4.1971, s.1.

1269Cumhuriyet, 1270

1271Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

476 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

477 / 1404

4. Ara Dnem Hkmetleri ve 1973 Seimleri


1971de yaplan deiikliklerle 1961 Anayasasna zgrlk ruhunu veren birok madde deitirilmitir.1272 Dnemin en belirgin zellii: hemen hibir kesimi tatmin etmeyii gibi gzkmektedir. ki kez hkmet kuran Erimin istifasnn ardndan nce Ferit Melen hkmeti kuruluyor lakin bu hkmet en byk darbeyi, CHPnin kabinedeki bakanlarn ekmesiyle yiyordu.1273 Naim Talu hkmetinin ise bir seim hkmetinden fark yoktur. Her iki hkmet de herhangi bir hkmetin gnlk rutin ileri yrtmek kabilindeki ilerinden baka bir ey yapamadlar. Bu arada, AP iindeki muhalifler bir taraftan, askerler dier taraftan bastrdklar halde; takvimler 22 Ekim 1972yi gsterirken Demirel bir kez daha AP Genel Bakanlna seilmitir.1274 Bu blmde ncelikle 1961 Anayasasnda yaplan deiiklikler esnasnda, Babakan Nihat Erimin faaliyetleri ele alnacaktr.

Anayasa Deiiklii Tartmalar


1960l yllarda, siyasetin en etkin unsurunun, parlamento d muhalefet olduu iddia edilmektedir. Parlamento d muhalefet unsurlarnn gcn, anayasann zgrlk ruhundan aldklar; bu nedenle iktidarlarn temel ikyetinin ise: Bu anayasayla lkenin ynetilemeyecei dorultusunda olduu grlmektedir. Hrriyetlere verdii geni alann, rejim ve devlet dmanlar tarafndan suiistimal edilmesine ok msait olduu noktasnda eletirilen 1961 Anayasasnn, zellikle yasama ve yrtmenin elini kolunu balad eklindeki eletiri, lkeyi sard iddia edilen komnizm tehlikesini de kapsamaktadr. Lkin solda saylamayacak birok hukuku tarafndan bile bu eletirilerin yersiz olduu ileri srlmektedir. Bu kesime gre anayasa, sanldnn aksine sosyalizme deil, demokratik sola ak bir anayasadr 1275 Anayasann ikyet edilen maddelerinin deitirilmesi ise demokratik ortamda pek mmkn gzkmemektedir. Mevcut seim sistemiyle parlamentoya ye sokan partiler iinde APnin bile 1965 seimlerinde % 52 ile ancak 240; 1969 seimleriyle de % 46yla 256 sandalye kazand dnldnde, te iki reyle gemesi gereken anayasa deiiklii iin salanacak uzlamann imknszl ortadadr.1276 Yalnz bu noktada bir elikinin olduu
1272T.C.

Gerekeli Anayasa ve stanbul: May Yaynlar, 1971. Ayrca bkz. Kazm ztrk (Hazrlayan), Son Deiiklikleriyle Gerekeli Anayasa [Karlatrmal Gerekeler ve lgili Mevzuat], Ankara: Bilgi Yaynevi, Ekim 1971. 5 Kasm 1972. 23 Ekim 1972.

1273Milliyet, 1274Milliyet, 1275 1276

smet Giritli, Komnizm, Sosyalizm ve Anayasamz, stanbul: Baha Matbaas, 1967, s.33.

Anayasadaki kkl deiikliklerin ara dnemde yaplabilmi olmas bunun gstergesidir. Yaplan deiikliklerin hangi maddelerde olduu hususunda bkz. T.C. Gerekeli Anayasa ve stanbul: May Yaynlar, 1971, s.564.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

478 / 1404

gzlenmektedir. 12 Mart Muhtras imzaclar, bir taraftan 1961 Anayasasna riayetsizlii bunalmn kayna olarak gsterirken dier taraftan da mevcut anayasann kimi hkmlerinin yeniden yazlmas kanaatinde olduklarn da belirtmekten geri kalmlardr. Nitekim yeni hkmeti kurmakla vazifelendirilen Nihat Erim de bunlardan biridir. 12 Mart 1971 Muhtrasndan sonra yine Anayasa deiikleri gndeme gelmitir. Muhtra sonrasnda kurulan hkmetin bakan Nihat Erim, bu temay srarla ilemeye balam; 12 Mart'n gerisindeki glerden gelen Anayasa deiiklii isteklerini ve o yndeki belli belirsiz eilimleri szde bilimsel gzlemler ve zmler olarak ileri srmeyi, demokratik rejimin ayakta kalmas iin deiikliklerin kanlmazln savunmay ve yrrlkteki Anayasa dzenini her eyden sorumlu sayan grn savunuculuunu yapmtr.1277 Anayasa deiikliinin gndeme geldii bir dnemde Babakan Nihat Erimin yabanc gazetecilerle 2 Mays 1971de yapt bir konumada:Trkiye Anayasas birok Avrupa lkesinin anayasalarndan daha liberal bir anayasadr. Trkiye byle bir lks kaldramaz. Anayasada deiiklik yaplarak temel hak ve hrriyetlerin ortadan kaldrlmasn nleyecek hkmler getirilecektir1278 diyerek Anayasann deieceinin iaretini vermitir. On yllk uygulama dnemi boyunca 1961 Anayasasna yneltilen eletirileri genel izgileriyle yle zetlenebilir:
a) Anayasann zgrlkler dzeni, ileri Bat toplumlarnn uyguladklar kurallar kopya edilerek yaratlmtr. Trk toplumu henz o zgrlkleri hazmedebilecek dzeyde deildir. b) Bat toplumlar bile zgrlklerin ktye kullanlmamas iin gerekli snrlamalar benimsedikleri halde, 1961 Anayasas bu bakmdan eksiktir. zgrlkleri ktye kullananlar Anayasann getirdii dzeni bile ykacak serbestlie eriebilmektedirler. c) Yasalarn yaplmasnda benimsenen mekanizma ok yava ilemektedir. ada devletin yrtme organnda sorumluluk yklenenlerin daha abuk ve daha etkin i grme olanaklarna sahip olmalar gerekir. d) Yasama ve yrtme zerinde Anayasa Mahkemesi ve Dantay yoluyla kurulmu olan denetim mekanizmam iktidarlar i gremez duruma getirmitir. e) zerk kurulular devlet iinde devlet nitelii kazanmlar ve devletin temeline dinamit koyacak grlerin olutuu yerler haline gelmilerdir.1279

Erim, 27 Maysn 11nci yldnm dolaysyla Trkiye Radyolar ve Ankara Televizyonunda yapt bir konumada: Anayasay ve ve bitiremiyor; 1961 Anayasasnn talya, Almanya ve Fransa gibi bat demokrasilerinde meri olan anayasalarn hibirinden geri olmadn, bilakis onlardan daha ileri olduunu sylemekte bir beis grmediini ifade ediyordu. zellikle kii dokunulmazl, kiisel ve toplumsal zel haklarn, siyasal haklarn gvenceleri asndan son derece ileri olan anayasann stn bir titizlikle korunmas gerektiini ifade ediyor ve elbette korunaca garantisini veriyordu.1280

1277

Soysal, a.g.e., s.68. 2.5.1972, s.1. Soysal, a.g.e., s.77.

1278Milliyet, 1279 1280

27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.5.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

479 / 1404

12 Mart dneminde Anayasada yaplan deiiklikler ilki 1971, ikincisi 1973 ylnda olmak zere iki aamada gerekletirilmitir. Bu deiikliklerle Anayasann yaklak drtte biri yenilenmi ve 11 geici hkm getirilmitir. Deiiklikler ncelikle 1961 Anayasasnn haklar ve zgrlkler dzenine ynelik olmu ve devleti bireylere kar koruma mant erevesinde gerekletirilmitir. Haklar ve zgrlkler bakmndan Anayasa ile getirilen gvenceler zayflatlmtr. Gerek deitirilen madde says, gerekse eklenen geici maddeler bakmndan 1971deki Anayasa deiiklii kendinden ncekilerden ve sonrakilerden en geni olandr. Bununla 35 madde deitirilmi; ayn zamanda dokuz geici madde eklenmitir. Btn deiiklik ve eklenen geici hkmler yaynlandklar tarihte yani 22 Eyll 1971'de yrrle girmitir.1281 AP ve DPnin bandan beri byk oranda Anayasa deiiklii taraftar olduu gz nnde bulundurulacak olursa CHPnin de bu srece katlmaya ikna edilmesi ile birlikte parlamentonun Anayasa deiikliklerine sahip ktn sylemek mmkndr. nemli olan deiiklikleri yapmaya yetkili parlamentoda byle dnen ve davranan byk bir ounluun olmu olmasdr. Skynetim bir anlamda daha nce dnlen ama gerekletirmeye frsat bulunamayan deiiklikleri kolaylatrmtr. Ayrca 12 Mart mdahalesi, 1961 Anayasas muhaliflerinin, aralarndaki anlamazlklar bir kenara brakarak, Anayasa deiiklii program erevesinde birlemelerine de yol vermitir.1282 Bu byk deiiklie kar muhalefet TRK-, TS, Mimarlar Odas gibi birka meslek rgtnn zayf eletirileriyle snrl kalmtr. nn ve CHP ciddi bir muhalefet gstermemitir. lkede skynetim ilan edilmi olduundan rencilerin ve kapatlan TP gibi muhalif kimliiyle ne kan siyasi oluumlarn protesto etmeleri de mmkn olmamtr. Bu ekliyle deiiklikler Meclisten 6 Eyllde, Senatodan 20 Eyll 1971de geerek, yasalamtr.1283 Mmtaz Soysala gre, 1971 ve 1973te gerekletirilen Anayasa deiiklikleri, devletin temel niteliklerini ve ilkelerini, ileriye dnk yorumlara ak bir anayasayla deil, kalplam ve durgunlam kurallarla korumak amacn gtmtr. Yrtmeyi gl duruma getirmenin gerisinde, asl yaplmak istenen ey, Anayasadaki zgrlkler dzeninin ve zerk kurulular mekanizmasnn yeni dengeler aramak iin deil, yerleik dzeni korumak iin kullanlmasn salamaktr.1284 Nihat Erimin Anayasa Deiikliklerine likin Gerekeleri Nihat Erimin 20 Temmuz 1971, saat 19.00da TRT haber blteninde ve 20.30da Ankara Televizyonunda yaynlanan konumasnda ise; anayasa deiikliklerinin gerekelerine dair syledikleri unlardr: anayasa deiiklikleri konusunda farkl eilim vardr. lki: Anayasada deiiklii gerekli grp, ortaya konan deiiklikleri az bile bulanlar; ikincisi: Baz noktalarda deiikliin gerekli olduunu lakin anayasadaki ana ilkelerin zedelenmemesi gerektiini dnenler; sonuncusu ise: Anayasann olduu gibi kalmasndan yana olanlar. Erim, mevcut deiiklikleri nermesini vatanna, devletine ve milletine yapt nemli bir hizmet olduu

1281

zkan Tikve, Anayasada Onbe Yllk Dnemde (1961-1976) Yaplan Deiiklikler Ve Ekler, AHF Dergisi, , C: XXXIV, No:1-4, 1977, s.26. Blent Tanr, ki Anayasa, 1961-1982, 3. Bs, stanbul, Beta Basm-yayn, 1994, s.53-54. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.364-365. Soysal, a.g.e., s.80-81.

1282 1283 1284

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

480 / 1404

inancndadr. Anayasalar deimez metinler deildir ve ihtiya hsl olduka, tm dnyada olduu gibi Trk anayasasnda da deiiklikler yaplabilir.1285 Erim, konumasnda bir kez daha 12 Mart ncesini resmediyor ve muhtrann verilmesini hakllatracak gerekeler sralamaya devam ediyor. Skynetim ilannn, lkeyi spanya ve Endonezyadaki ortama srklemek isteyenlere mani olduunu; Filistin Tedhii Kamplarnda 200 kiilik bir militan grubun eitim grdklerini ilave etmektedir. lkenin byk bir tehlike karsnda olduunu ve bunun da ancak skynetim tedbirleriyle bertaraf edilebileceini szlerine ekleyen Erim, Marksist-Leninist-Maocu ya da teokratik dzen zlemi duyanlarla mcadeleye devam edileceini; bu erevede bu unsurlarn niversitelere, TRTye ve baka kurumlara szmalarnn nne geilmesi gerektiinin altn izmektedir. 12 Mart ncesinde zellikle niversite krslerinden ykc ve blc cmleler sarf edildiini vurgulayan Erim, niversite organlarna verilecek yaptrmlar uygulayabilme salahiyetinin geniletilmesi gerektiini belirtiyor. niversitelerin idari adan deil, bilimsel adan zerk klnmasnn gerekli olduunu da ilave ettii szlerine, bir kez daha kanun hkmnde kararname karabilme yetkisinin yrtme organna verilmesi gerektii gryle son vermektedir.1286 Temel Hak ve zgrlklerin Yeniden Dzenlenmesi Erim, ana haklar ve hrriyetleri belirleyen maddelerde, bunlar yok etmek isteyenlere kar yeterince koruyucu hkmlerin bulunmad kanaatini belirtmektedir. Alman Anayasasnn 18nci maddesine atf yapan Erim, anayasann getirdii zgrlkler rejimini ykmak isteyenlerin, anayasann tand zgrlklerden yararlanamayaca ilkesini, yaplmas dnlen deiikliklerle ihdas edeceklerini sylemektedir. Bu noktada Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 17nci maddesi uyarnca hrriyetleri basamak yapp, onlar ykmaya almann yasaklanmas prensibinin, bylesi bir deiiklie cevaz verdiinin altn izmektedir.1287 Erim, bir baka mlakatnda: Yaplacak deiikliklerle kesinlikle hrriyetler alannn daraltlm olmayacan; asl yaplmak istenenin mevcut hrriyetlerden, sz konusu hrriyetlerden yararlanarak totaliter dzen kurmaya alacaklara mani olunmak istendiini belirtmektedir. 12 Mart ncesinin, mdahale edilmedii takdirde Trkiyeyi, bir kargaa ortamna srkleyecei tezini ileyen Erim, ordunun durup dururken mdahale etmediini iddia etmektedir. Zaten, hkmetin kuruluundan henz ay bile gememiken yaplan hcumlarn iyi niyetle karlanamayacan, nitekim ar solun reform istemediini ifade etmektedir.1288

1285

TC Babakanl Basn Merkezi Bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6625], ss.12. TC Babakanl Basn Merkezi Bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6625], ss.29. 27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.6.

1286

1287

1288

Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo-Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.1011.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

481 / 1404

Dier taraftan, lkenin laik rejimini deitirmek isteyenlerin de faal olduklarnn altn iziyor. Skynetim ilannn bir zorunluluk haline geldiini ifade ediyor. Yaplacak deiikliklerin 1961 Anayasas iin eksik braklan gvenceleri salayacan belirten Erim, bu eksikliklerin sz konusu anayasann 19501960 dnemine kar gelitirilen tepkinin bir rn olduunu; yrtmenin elinin zayf brakld hususunu ilemektedir.1289 Alman ve talyan Anayasalarndan esinlenerek yaplan 1961 Anayasasnn bir noktada, bu anayasalardaki teminat esini almayarak eksik kaldn belirten Erim, hrriyetlerden istifade ederek hrriyetleri ykma msaadesini nleyecek tedbirlerin 1961 Anayasasnda bulunmayndan yaknmaktadr.1290 Erim, deiikliklerin temel kstasnn hibir hak ve zgrln, devletin lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olduu ilkesiyle elimeyecei ekseninde olduunu ifade etmektedir. Mevcut iddet eylemlerini gerekletirenlerin 22-23 yandaki genlerden ibaret olmadn bunlar artlandranlarn bulunduunu iddia etmektedir. Basn hrriyetine snr getirildii iddialar karsndaki suale Erimin verdii cevap da dndrcdr. Dnemin babakan cevabnda, yine lkesi ve milletiyle blnmez btnle halel getirici yaynlarn ancak ve ancak ilgili otoritenin iznine balanmasnn doal olduunu sylemektedir. Su ieren yaynlar sadece kaleme alanlarn cezalandrlmasnn yetersiz olduuna iaret eden Erim, bunlar basanlarn da cezai takibata tabi tutulmasnn zorunlu olduunu belirtmektedir. Devlet Gvenlik Mahkemelerinin de kurulabilecei ynnde cmleler sarf eden Erim, fevkalade dnemlerde bu tip mahkemelerin yine yarg teminat eliinde ihdas edilebileceini vurgulamaktadr.1291 Sosyal ve ktisadi Haklar le devlerin Yeniden Dzenlenmesi Erim, radyo ve televizyonda yaynlanan bir baka rportajnda anayasann sosyal ve iktisadi haklar ile devler blmnde yaplacak deiikliklerin gerekelerini de aklamtr. Kamulatrmada esas alnacak istimlk bedelinin, sz konusu tanmazn deerini takdir etmi olan malik tarafndan devlete denen vergi miktaryla belirlenmesinin hakkaniyete en uygun yol olduunu savunmaktadr.1292 Toprak reformunun mutlaka yaplacan belirten Erim, topraksz kylye datlmak zere kamulatrlacak arazinin bedelinin en fazla 20 yllk taksitlerle deneceini vurgulamaktadr.
1289

Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo-Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.11. Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo-Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.12. Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo-Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.1519.

1290

1291

Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.2122.
1292

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

482 / 1404

Arazinin genilii arttka vadenin de artacan ifade eden Erim: Toprak reformu yapacaz diye kimsenin maln elinden yok pahasna almann asla tasavvur edilmediini sylemektedir.1293 Toprak reformu 27 Maystan sonra Trk kamuoyunu ilgilendiren nemli sorunlardan birisi olmutur. Konu ilk olarak 27 Maystan 2 ay kadar sonra Milli Birlik Hkmetinin ilk icraatlar arasnda ele alnm ve Tarm Bakanlna reformun yaplamas bir grev olarak verilmitir. Kurucu Meclis ve koalisyon hkmetleri dnemlerinde reform almalar ve tartmalar ayn hzla srdrlmtr.1294 12 Mart sonras dnemde, Nihat Erim Hkmeti dneminde Mecliste imzaya sunulmu, Naim Talu Hkmeti dneminde de Reform Yasas tasars Meclis gndemine gelmitir. Mecliste kabul edilen tasar Senatoya gnderilmitir. Senatoda kurulan komisyon tasarnn, lkede ekonomik ama ynnden, topran verimli olarak iletilmesini, tarmsal bnyenin iyiletirilmesini, retimin artrlmasn ve deerlendirilmesini onayladn sylemitir. Sosyal ama ynnden toprak mlkiyet dalmnn, tasarruf eklinin yeniden ve sosyal adalet ilkelerine gre dzenlenmesinin, istihdam olanaklarnn ortaya kmasn ve mlk gvenliini salayaca belirtilmitir. Siyasal ama ynnden 20. yzyl gereklerine uymayan ad kalntlara son vererek, Anayasann ngrd haklarn zgrce kullanlmasn kstlayan engellerin ortadan kaldrlmasnn; bylece tarmla uraanlara insanlk haysiyetine yarar bir hayat dzeyinin salanabilmesinin ama olduu ifade edilmitir. Tasarda ayrca arazinin mlkiyet, kullanm ve yararlanma dzensizliklerinden doan uyumazlklarn giderilmesi gibi hukuki zmlere ve daha ileri retim tekniklerinin kullanlmasn salamak gibi teknik amalara da yer verilmi ve tarmda reform yaplmakszn, Toprak Reformundan beklenen sonularn elde edilemeyecei gerei de esas alnmtr.1295 Yasa 18 Temmuz 1973 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Reform Yasas 17 blm ve 237 maddeden olumutur. 1757 Sayl Toprak ve Tarm Reformu Yasas belli bal iki amac, yasada u ekilde belirtilmitir:
a) Topran verimli bir ekilde iletilmesini salayarak tarmsal retimi arttrmak, artan retimin deerlendirilmesini salamak ve kalknma iin zorunlu olan sanayinin gelitirilmesine ortam salamak, b) Tarm kesiminde toprak ve gelir dalmndaki dengesizlii giderek istihdam imkan yaratmak ve mlk emniyetini salamak. 1296

Ekim 1973 seimlerinden hemen sonra Urfa ili pilot blge seilerek yasann uygulanmasna balanmtr. Bu uygulama 1976'ya kadar srmtr.1297 Ancak reform, Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. DP Millet Meclisi Grubu, at iptal davasnda reformun Trk toplumuna hibir ekonomik yarar getirmeyip aksine Trk ekonomisini ve tarmn mutlak surette bir kmazn iine ittiini, gdml bir kooperatifiliin ve geni apta devletiliin
Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.22.
1293 1294 1295

Reat Aktan, Trkiye'de Toprak Reformu almalar, ASBF Dergisi, C:XXVI, No: 3, 1971, s.43.

Toprak Ve Tarm Reformu Yasas Tasarsnn Millet Meclisince Olunan Metni ve Cumhuriyet Senatosu Geici Komisyon Raporu, CSTD, C:12, B:76, 21.6.1973, s.2. Toprak ve Tarm Reformu Kanunu, Resmi Gazete, 19.7.1973, No:14599. Sevgi Korkut, Toprak Reformu ve Trkiye, Ankara, TBMM Yayn, 1984, s.59

1296 1297

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

483 / 1404

nvelerini getirmi, temellerini atm olduunu gereke olarak sunmutur. Yaplan mzakere sonucunda, tasar zerine grmelerde Meclis tznn ihlal edildii ne srlm ve tasar iptal edilmitir.1298 Erimin televizyon ve radyodan yaynlanan bir dier konumasndan askerlik vazifesinin baka bir kamu hizmetini ifa ederek yerine getirebilmesine ynelik dzenleme yapma hazrl iinde olunduu bilgisi edinilmektedir.1299 Yasama ve Yrtme likilerine Dair Deiiklikler Bir konumasnda Erim, kanun hkmnde kararname karma yetkisinin hkmete verilmesini ngren deiiklik zerinde durarak konuyu ayor. Bir hususu daha ilave ediyor: Son sz parlamentonun olacak ve karlan kararname, Anayasa Mahkemesinin denetimine ak olacaktr.1300 Erimin, hkmetin, kanun hkmnde kararname karma yetkisiyle tehiz edilmeyiini bir eksiklik olarak grd de anlalmaktadr. nceden meclisten izin almak suretiyle, konusunu, kapsamn ve sresini belirterek, yine meclisten izin almak artyla, kanun kuvvetinde olacak bir kararname karlmasna imkn verecek deiikliin gndemde olduu belirtmektedir.1301 Gensoru messesesiyle ilgili olarak yaplacak yeni dzenlemeyi de aklayan Erim, bte grmelerinin senato ve meclisin birleik oturumunda yaplarak oya sunulmas imknnn da yeni deiiklikle salanaca bilgisini vermektedir. darenin her trl eylem ve ileminin yarg denetimine tabi olduu ancak Dantayn verdii kararlarla kendisini idarenin yerine koymasna mani olacak dzenleme de Erimin gndemindedir. Memurlarn sendika kurmalarnn bu aamada mmkn olmad grn belirten Erim, szlerine son vermektedir.1302 niversite zerkliine likin Deiiklikler niversiteye ynelik yeni yasal dzenlemelerin yaplma hazrlklarndan sz eden Erim, niversite retim ye ve yardmclarnn siyasi partilerin genel merkezleri dnda idari grev alamayacaklarn; niversiteleraras personel rotasyonu sisteminin getirileceini; ayn niversitede asistan, doent ve profesr olmann nne geilmesinin dnld bilgisini vermektedir. Japonya rneini vererek, niversitelerin kapal kaldklar srede retim
1298Anayasa 1299

Mahkemesi Karar, Resmi Gazete, 10.5.1977, No:15933.

niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.30.

Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.24.
1300 1301

27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.7.

Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.2526.
1302

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

484 / 1404

elemanlarnn maalarnn da bundan olumsuz etkilenmesi sonucu, iddet eylemlerinde azalma olduunu; bu sistemi uygulamay dndklerini ifade eden Erim, aslnda niversitelerdeki iddet eylemlerinde dahli bulunan retim elemanlar ve rencilerin, niversitelerin ok kk bir ksmn oluturduklarn sylyor. niversitelerde bilimsel manada var olmas gereken krs dokunulmazllnn istismar edildiinden bahseden Erim, buna engel olunacandan sz etmektedir.1303 TRT ve Yarg Organlarna likin Dzenlemeler TRT ve yarg organlar hakkndaki konumasnda ise Erim, yaplacak yaynlarda devletin yksek karlarnn gz nnde tutulmas; haberlerin doruluunun salanmas ve resmi olan ya da olmayan tm kurum ve kurululara kar tarafszln korunmasn salayacak yeni bir dzenlemeden bahsetmektedir. TRTnin balca vazifesini milletin btnln salamak olarak tarif eden Erim, TRTnin kimi rahatsz edici yaynlarndan rnek veriyor.1304 Silahl Kuvvetlerin sarf ettii paralarn Saytay denetimi dnda tutulmasnn gerekelerini de aklamaktadr.1305 Askeri mahkemelerde hkim sfatn tamayan muharip subaylarn vazife almasn, askeri sahada hizmet grm; tecrbe edinmi olmas nedeniyle yarglamann shhatini glendirici bir etken olduu dncesiyle savunan Erim, Askeri Yargtaydaki hiyerariyi rtbeyi esas alan bir biime sokacaklarn ifade etmektedir. Anayasa Mahkemesine bavuru yeterliliklerinin daraltlmasn da savunan Erim, bylece bu yolun suiistimalinin nne geildiini ifade ediyor. Yeni dzenlemeyle, Anayasa Mahkemesinin bundan byle gerekesini yazmadan kararn da aklayamayacan belirtmektedir.1306 Yaplmas gereken tm anayasa deiikliklerini demokrasinin kendini savunma hakk vardr; o savunma tedbirlerini almak lazm szleriyle savunan Erimin, devlet olarak; hkmet olarak yaplmas gereken ne varsa yaplaca; lkenin asla 12 Mart ncesine dnmesine msaade edilmeyeceini1307 belirttii mlakat burada son bulmaktadr. Muhtra sonras dnemde stanbul Skynetim Komutan Orgeneral Faik Trn, skynetim ilannn ertesi gn yaynlad bildiride skynetim ynetimine kar yaplacak eletirileri, yaynlar yasaklamtr. Faik Trn, skynetimin ilan gerekesiyle ilgili olsun olmasn, gerekli grd her trl karar alacan bylece aklam, bu dorultuda yaplacak eletirileri de daha en batan skynetim yasaklar kapsamna almtr. Bunun ilk uygulamas da, 28 Nisan 1971den Cumhuriyet ve Akam gazetelerinin 10'ar gn sreyle kapatlmas ve
1303

niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.30 vd. TRT, 12 Mart sonrasnda da tartmalarn odak noktasnda olan bir kurumdur. TRT hususunda birbirinden farkl grlerin savunulduu u iki kitap nemlidir: Bkz. smail Cem, TRTde 500 Gn, stanbul: Geliim Yaynlar, 1976 ve Refik zdek, Hedef TRT, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1977.

1304

1305

TRT ve Yarg Organlar [13 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.39 vd. niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.44 vd. niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.49.

1306

1307

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

485 / 1404

bu gazetelerin yazarlar lhan Seluk ile etin Altan'n gzaltna alnmalaryla gereklemitir.1308 12 Martla birlikte getirilen skynetim uygulamas, basn srekli bir dolayl sansr altnda yaatmtr. Birok gazeteci deiik nedenlerle gzaltna alnmtr. Gazeteciler bir hafta ile sekiz ay arasnda deien srelerle zgrlklerinden yoksun brakldktan sonra haklarndaki davalarn dmesi ya da gzalt nedeninin kalkmas nedeniyle serbest braklmlardr. Gzaltna alnan gazeteci-yazarlar arasnda Altan ymen, Oktay Kurtbke, Hilmi Karabel, Ulu Grkan, lhami Soysal, Ali Sirmen, Turhan Seluk, Yaar Kemal, etin Altan gibi isimler vardr.1309 1961-1973 aras dnemde, 5680 Sayl Basn Yasas araclyla basnn denetimi salanm ve zellikle yurt dndan Trkiye'ye getirilen pek ok yayn hakknda yasaklama karar alnmtr. Bakanlar Kurulu karar ile alnan bu yasaklamalarn nedenleri dnemin hassasiyetlerine paralel bir seyir izlemitir. ncelenen dnemin hassasiyetleri arasnda komnist propagandadan 47, etnik temelli propagandalardan 33, Trkle hakaretten 10, misyonerlik ve dini propagandadan 8, mstehcenlikten 33 ve dier konulardan 29 yayn Bakanlar Kurulu kararyla yasaklanmtr.1310 Muhtradan sonra 30 Eyll 1971de yaplan Anayasa deiikliinde basnla ilgili Anayasann 22. maddesi deitirilmitir. Yeni hkmler, basn hrriyetinin ktye kullanlm olduu grnden hareket edilerek konulmutur. Bu hkmlere gre, toplatma kararn yalnz hakim deil, belirtilen durumlarda baka bir merci de alabilecektir. Ayrca Skynetim Yasasnda basn hrriyeti konusunda normal zamanlarda uygulanabilecek yukardaki snrlamalardan farkl hkmler (basmevi kapatma yetkisi dahil) vardr. Anayasa Mahkemesi, skynetim srasnda uygulanan bu olaanst snrlamalar (basmevi kapatma yetkisi dahil) Anayasaya aykr bulmamtr.1311 12 Mart 1971de asker tarafndan hkmete verilen muhtradan sonra, hem Anayasada hem TRT Yasasnda birtakm deiiklikler yaplmtr. 1488 Sayl Yasa ile radyo ve televizyon yayncl alannda birtakm deiiklikler yaplmtr. Cumhuriyet Senatosu Anayasa ve Adalet Komisyonu Raporunda bu deiikliklere gereke olarak:Gelien teknoloji, btn dnyada radyo ve televizyonun, byk kitleleri etkileyen ve kamuoyunun haber almasnda ve oluumunda en byk rol oynayan yayn organlar haline gelmesini saladndan, lkenin genel artlarnn bu yayn organlarn daha da etkili kld, devlet eliyle kurulan bu organlarn tam bir tarafszlkla, ancak Anayasann temel ilkelerine uygun ve ilkeleri yayma, benimsetme ve glendirme istikametinde yaymlarla hizmetini yrtmesi gerektii1312ne srlmtr. Ayrca Anayasann radyo ve televizyon yayncl konusunda dorudan etkili olan 121. maddesindeki deiiklikler dikkat ekicidir. Buna gre;
1308

skl, a.g.e., s.208-209.

1309Alpay Kabacal, Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, stanbul, Gazeteciler Cemiyeti Yayn, 1990, s.204-207. 1310Babakanlk

Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Kararlar Katalogu 030.18.01. (1961-1973 aras dnem) Mustafa Ylmaz, Yasemin Doaner, 1961-1973 Yllar Arasnda Bakanlar Kurulu Karar ile Yasaklanan Yaynlar, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, No: 37-38, 2006, s.247. Tikve, a.g.m.,s.29. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinin Deitirilmesi Ve Geici Maddeler Eklenmesi Hakknda Anayasa deiiklii Teklifinin Millet Meclisince Kabul Olunan Metni Ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa Ve Adalet Komisyonu Raporu, CSTD, C:67, B:113, 12.9.1971, s.13.

1311 1312

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

486 / 1404

Radyo ve televizyon istasyonlar, ancak devlet eliyle kurulur ve idareleri tarafsz bir kamu tzel kiilii halinde yasa ile dzenlenir. Kanun, ynetim ve denetimde ve ynetim organlarnn kuruluundan tarafszlk ilkesini bozacak hkmler koyamaz. Her trl radyo ve televizyon yaynlar tarafszlk esaslarna gre yaplr. Haber programlarnn seilmesinde, ilemesinde, sunulmasnda, kltr ve eitime yardmclk grevinin yerine getirilmesinde devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, insan haklarna dayanan milli gvenliin ve genel ahlakn gereklerine uyulmas, haberlerinin doruluunun salanmas ile organlarn seimi, yetki, grev ve sorumluluklar yasa ile dzenlenir. Devlet tarafndan kurulan veya devletten mali yardm alan haber ajanslarnn tarafszl esastr.1313

Bu ekilde 1961 Anayasasnn 121. maddesinde "zerk" olan ve yaynlarn "tarafsz" bir ekilde gerekletiren TRT Kurumu, 1971 Anayasa deiiklii ile yalnzca "tarafsz" bir duruma getirilmitir.1314 Yani, uzun yllar tartma konusu yaplan "zerklik", 1993 ylnda mevcut Anayasada yaplan deiiklie dein TRT'nin elinden alnmtr. Bylece TRT'den yaynlarn yalnzca "tarafszlk" ilkesine uygun olarak yerine getirilmesi beklenmitir. Bu arada TRT'nin yayn alanndaki tekeli de devam etmitir. Anayasa deiikliinden sonra 359 Sayl Trkiye Radyo Televizyon Kurumu Yasasnn bir ksm hkmleri de 1568 Sayl Yasa ile deitirilmitir.1315

Erim-Demirel atmas ve Birinci Erim Hkmetinin stifas


Hkmetin gidiatn yanstmas asndan taraflarn grlerinin takip edildii, Cumhurbakanl Arivinde kaytl ok nemli belgelerden biri de 9 Ekim 1971 Cumartesi gn Cumhurbakan Cevdet Sunayn alma odasnda yaplan toplantnn zaptdr. APnin, kabinedeki bakanlarn geri ekme kararnn konuulduu, ok gizli ibaresini tayan belgeye gre toplantda hazr bulunan isimler unlardr: Cumhurbakan Cevdet Sunay, Meclis Bakan Sabit Osman Avc. Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama, AP Genel Bakan Sleyman Demirel, AP Genel Sekreteri Nizamettin Erkmen, Cumhuriyet Senatosu AP Grup Bakan Ahmet Nusret Tuna, Millet Meclisi AP Grup Bakan Vekili Orhan Dengiz ve Bayaver Kur. Alb. Hseyin Topa.1316 Toplanty a konumasn yapan Sunayn ardndan sz alan Demirel: ekilmeye mecbur braklm bir hkmetin mstafi babakan olarak kimi rahatszlklarn dile getirerek, partilerst olma iddiasna ramen, parlamentoya kar sorumlu olan hkmetin, meclis krssnden kendisine kar dile getirilen her eletiriyi orduya atfeder bir tutum iinde olduunu belirtiyordu. Bunun da silahl kuvvetlerin lzumsuz bir yk altna girmesine neden olduunu ifadeyle szlerine balamaktadr.1317 Demirel, mevcut hkmetin parlamentoya dayal m, deil mi? Sorusunu sorarak, eer dayalysa parlamentoya kar saygl olmas gerektiini ifade etmektedir. Tunann uygun bir
1313

Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinin Deitirilmesi ve Geici Maddeler Eklenmesi Hakknda Anayasa deiiklii, Resmi Gazete, 22.09.1971, No:13964. Aysel Aziz, Yeni TRT Yasas, ASBF Dergisi, C: XXVII, No: 4, 1973,s.103.

1314

1315Trkiye

Radyo Televizyon Kurumu Kanununun Baz Maddelerinin Deitirilmesi ve Bu Kanuna Ek ve Ek Geici Maddeler lavesi Hakknda Kanun, Resmi Gazete, 8.3.1972, No: 14122. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76231], s.1. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76232], s.2.

1316

1317

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

487 / 1404

dille hkmetin icraatn eletirdiini; bu eletirinin Silahl Kuvvetlere yapld iddia edilirse parlamentonun fonksiyonunun bitecei aklamas nemlidir. Partisinin her trl anari ve blcln karsnda olmasna ramen her gn taland ve kfrlere hedef olduunu; gcn kaybetmi bir APnin rejim aleyhtarlnn glenmesine sebep olacan; bu nedenle APnin varlnn rejimin teminat olduunun altn iziyordu. 12 Mart ncesi adedinin 300 olarak akland anaristten, geen 7 aya ramen henz 100nn yakalanm olmasnn, hkmete gven duyulmamasna neden olduu kanaatini de eklemektedir.1318 Demirel, 7 aydr Cumhurbakannn kendileriyle grmediini; parlamentodaki en byk partinin yaplacak reformlarla ilgili grnn, Sunay tarafndan merak bile edilmediinden ikyet etmektedir.1319 Ayrca, hkmet kurulurken tek bir APli bakann Milli Gvenlik Kuruluna ye olacak bir bakanla getirilmeyiinin dikkat ekici olduu hususunun altn izmektedir.1320 Sunay ise bu durumun kastl yaplmad; hatta Babakan Erim ve kendisinin bundan znt duyduklarn ifade etmekle yetinmektedir. Hkmetin kimi icraatlarnn ok zararl noktalara geldiini belirten Demirel, Sunayn misal gstermesini istemesi karsnda bundan kanmakta ve ikyetlerine bir yenisini daha eklemektedir: Hkmetin bir yesi kp 20 yllk politikay eletiriyor ve btn politikaclar irkin adam ilan ediyor.1321 Rejimin yaamas isteniyorsa, parlamentoya da sayg gsterilmesi gerektiini; cici demokrasi diyeni yarglarken hkmetin de ayn eyi sylemesi halinde uyumun salanmasnn mmkn olmadn, szlerine ekliyordu. Bu ithamlarn yapldklar mekn olarak Sivas konumasn ve Genelkurmay brifingini gsteren Demirel, basna aksettirilen byle bir konumaya erefi olan her insann cevap vereceini; bunun da asla Silahl kuvvetlerin tenkit edildii, anlamna ekilemeyeceini sylemektedir. Sunay ise bu cmlelerin herkesi zdn lakin zerinde fazla durulmasnn fayda getirmeyecei szleri zerine Demirel bu kez bu haysiyet incitici szlerin sahibinin babakan yardmcs olduunu ifade etmektedir.1322 Toplantda Demirelin olduka sinirli olduu anlalmaktadr. Sunay tarafndan sarf edilen hemen her cmleye itiraz etmektedir. Sunayn azndan dklen, hkmet anayasa deiikliklerini salamtr; szne katlmadn belirtmekte; Sunayn gnl alc, sizin yardmlarnz ile olmutur cmlesine ramen hkmete ynelik eletirilerine devam etmeyi srdrmektedir. Eletiri oklarn Erime ynelten Demirelin, Babakan Erimin tutarsz olduunu ima eden cmleleri nemlidir. Erim hakknda Demirel: Sayn Erim, ilk gn bu anayasa ile hkmeti idare mmkndr dedi. Bir sre sonra bu Anayasa bizim iin lkstr dediler. ahs eletirmiyorum. 1970de Milliyet gazetesinde yazd makalede Anayasay mkemmel olarak vasflandrd. Sonradan da bu Anayasa ile alma imknsz dediler. Deniz

1318

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76235], s.5.

1319

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76237], [Demirelin zapta gemek zere el yazsyla yapt ilave]. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76238], [Demirelin zapta gemek zere el yazsyla yapt ilave]. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762310], s.8. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762311], s.9.

1320

1321

1322

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

488 / 1404

Gezmii vurursanz sizi katil ilan ederim diyenler bugn parlamentodadr. Hep birlikte bu aclar ektik, Anayasann daha deiecek yerleri kalmtr1323 demektedir. Sunay ise 12 Mart ncesindeki durumun vahametini gstermesi asndan baz rnekler vererek 12 Mart Muhtrasnn verilmesi hususunda, ordunun mecbur brakldn sylemektedir.1324 Bu szler zerine Demirel, 12 Martn de facto (fiili) bir durum olduunu ve icabna da uyulduunu belirterek, Cumhuriyet Senatosu AP Grup Bakan Ahmet Nusret Tuna tarafndan TBMM Birleik Oturumunda yaplan ve eletiriye konu olan konumasnn1325 12 Mart Muhtrasn ve dolaysyla orduyu eletiren bir ierik tamadn ifade etmektedir. Ayrca : Skynetim kanunu, Anayasa tadili ve dierleri, bizim desteimizle karlmtr. Biz memleket iin hayrl olan her eye destek olduk1326 demektedir. Demirel, kendilerinden gelen yapc eletirilerin orduyu ypratc eletiriler olarak yanstlmasna karn, ayn eyin CHPliler tarafndan yapldnda hibir ses kmamasndan yaknmaktadr. Siyasetin ta bile yprattndan sz eden Demirel, ordunun ypranmasndan endieli olduklarn aktaryor. Srtn orduya dayam bir hkmetin, asl orduyu siyasetin iine itmi olacan savunmaktadr. 1327 Belgedeki konumalar takip edildiinde, Demirelin yaplacak lsz bir toprak reformundan endie duyduu anlalmaktadr. Demirel: Mlkiyet ve tapu hakk delinmemelidir. Yoksa bu millet a kalr demektedir.1328 Demirel, yaplmak istenenin sol ideolojilerin hedeflerinin tahakkuk ettirilmesi olduunu; Sunaya da bu dorultuda telkinlerin yaplm olduunu sylemise de ve Sunay ise, bu iddiay reddetmektedir.1329 Demirelin ikyetleri bitecek gibi deildir. Merkez valilerinin tekil ettii direni komitesi yelerinin bugn kimi genel mdrlklere ve valiliklere atandn; anariyi yaratanlara prim verildiini iddia etmektedir.1330 Hkmetin sol ideolojik akmlarn tesiriyle, uursuz bir devletletirme planlamalar iinde olduunu belirten Demirel, bu durumun memlekete gelmeye arzulu yabanc sermayeyi kardn belirterek, hkmetleri dneminde aktarlma aamasna gelmi birok kredinin askda kaldn rnekler vererek anlatmaktadr. Demirel, konu hakkndaki nihai yargsn u cmlelerle aklyor: Yn dergisinin birinci saysndaki politika bugnn ekonomik politikas olmutur. Yazar Doan Avcolu hapiste, ekonomik felsefesi ise iktidardadr.1331
1323

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762312], s.10. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76233], s.3.

1324

1325

Sz konusu konumann tam metni iin bkz. TBMM Tutanak Dergisi, 12nci Birleim, 23.09.1971 Perembe, Cilt: 10, Toplant: 10, ss.417422. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76234], s.4. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762316], s.14. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762317], s.15. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762318], s.16. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762321], s.18. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762322], s.19.

1326

1327

1328

1329

1330

1331

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

489 / 1404

Demirelin konumasnda bahsi en fazla geen bakanlk Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl gibi gzkmektedir ve Demirel, bu bakanlkta yaplan atamalar, sert bir ekilde eletirmektedir. Ant dergisi ve Hikmet Kvlcml evresinin bu bakanl adeta ele geirdii sulamasnda bulunmaktadr.1332 Demirel, zellikle babakan yardmcsndan ikyetidir; bir taraftan yaplacak her ite APden destek isterken dier taraftan hemen her frsatta APyi sulayan babakann partisine kar sarf ettii Yaray kamayn, kanarsa sulu siz olursunuz. 12 Mart ncesinde olduunuz gibi szlerinden duyduu rahatszl ifade etmektedir. Hkmetin partilerst olma iddiasyla ie balamasna ramen; ordunun desteinde grnp bir partinin ilerini yrtt iddiasnda bulunmaktadr.1333 Babakan Yardmcsnn ise 12 Mart APye kar yaplmtr, hl m sesiniz kyor szlerinden ikyetidir. Muhtrann 3nc maddesinin tehdidi altnda bulunmaktan bkm bir parti olduklarn belirten Demirel, parlamentoyu tatil edip, ne yapalm diye sormak zere millete gitme noktasnda bulunduklarn sylemektedir.1334 Sunayn ise bu szler karsndaki cevab, 12 Martn sebepleri arasnda, yaplan iki konumann, Tuna ve Demirelin AP Genlik Kollarndaki konumalarnn tahrik edici olduu noktasndadr. Komutanlarn arasnda hibir gr ayrl olmamasna ramen varm gibi gsterildiini ifade eden Sunay, reformlarn yaplaca srada AP gibi bir ktle partisinin hkmetin karsna gemesi olarak yorumlanabilecek olan kabinedeki bakanlarn geri ekme hamlesinin, her eyi sil batan konumuna getireceini ifade ediyordu.1335 Cevdet Sunayn AP liderinin sitem dolu ifadeleri karsnda kimi zaman hafife bir kar k yapma gayreti vaki olmuyor deildi lakin Demirelin bunlara cevab sertti. Sunayn Benim zamanmda hrriyet vard diye gemiin methi iyi eyler deildir szlerine kar, bu sertliin izlerini bulmann mmkn olduu u ifadeye dikkat ekmek gerekmektedir: Ben 6 yl hkmet etmiimdir. Nerede ve nasl konuulacan bilirim.1336 Demirel, memlekette rejim dmanlarnn olduunu; bu kesimlerin yle toprak reformu yaplarak teskin edilemeyeceini; buna inanmann komnistleri tanmamak demek olduunu ifade etmektedir. Sosyalist Kltr Dernei tznn 2nci maddesine baklmas gerektiini; iin ilgin tarafnn bu dernein kurucusunun uan hkmet yesi olduunu sylemektedir. Daha da ilginci bu dernein 41 yesinin bir ksmnn hapiste; dier bir ksmnn ise kilit mevkilerde bulunmasnn garip olduunu belirtmektedir. Bu szler karsnda Cevdet Sunayn cevab ise yledir: Yalannca tebdil-i din etmilerdir. Dier taraftan Demirel, artk rneklerini bizzat isim belirterek vermeye balyor ve Prof. Muammer Aksoyun skynetim tarafndan ikide bir tutuklanp salverildiini; bu zatn neredeyse Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Maviri yaplacan sylemektedir. Sunay ise farkna varlarak bu atamann nlendiini belirtmektedir.1337
1332

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762323], [Demirelin zapta gemek zere el yazsyla yapt ilave]. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762324], s.20. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762325], s.21. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76236], s.6. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762313], s.11. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762320], s.17.

1333

1334

1335

1336

1337

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

490 / 1404

Sunay, Demirelden dinlediklerine kar, mutedil tutum taknmaya alyor; kimi yerde APye kar sarf edilen szlerden, kendisinin de znt duyduunu belirtmekle yetinirken; Erimin nceleri methettii anayasay, icrann bana getikten sonra deitirilmesi gerektiini kabul etmesinin bir meziyet olarak telakki edilmesinin lzumuna iaret ediyordu. APnin memleketin yksek menfaatlerini her eyin zerinde sayarak, hkmetteki yelerini geri ekmekten vazgemesini mit ettiini de szlerine ekliyordu.1338 Demirelin, istifa eden 3 bakannn istifalarnn geri alnmasnn mmkn olmadn; dierlerinin de partinin bu tavr gerei ekileceklerini; aksi takdirde parti tzne gre ihra edilecekleri eklindeki szlerine muhatap olan Sunay, kzgndr. Sunay: bu nasl tzk hkmdr, eer AP bakanlarn ekerse CHPde de karklk kar, yeni bir hkmet kurulamaz yeni bir buhran doar, Trkiye hkmetsiz kalr, grne ramen Demirel, btn bunlara kendilerinin sebep olmadn belirtmektedir.1339 Sunayn son hamlesi: ekilenlerin yerine yenilerinin verilmesidir. Demirel, bunu da reddeder ve Sunayn, hkmetin zlmesini mi istiyorsunuz sorusuna muhatap olur. Demirelin cevab hayr olur ve hkmetin kendilerinin dnda tekil edilmesini nerir. Sunay ise mevcut durumda bunun mmkn olmadn anlatr. Demirel, tm bu anlatlanlar zerine tekrar bu durumun kendileri tarafndan yaratlmad belirtir.1340 Konuma ilerledike Demirel tekrar 7 aydan beri kendilerinin yok saylarak cumhurbakan tarafndan daha nce arlmadklar ikyetine gelir. Sunay ise kendilerinden bir grme talebi almadn, kendisinin ise younluktan dolay zaman bulamadn belirterek, ksmsnz der. Demirelin cevab ise siyasetilerin ksmeye haklarnn olmad ynndedir. Srekli hkmet tarafndan hakarete uradklarn bir kez daha vurgular ve bundan sonra yaplmas gerekenin: En ksa zamanda parlamentoya dayal, protokol yazl bir hkmetin kurulmas ve seim kanunu yaplarak seime gidilmesidir. Bunun ilannn bile Trkiyeye ferahlk getirecei grndedir.1341 Sunay ile Demirel arasndaki konumaya Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama da dhil olur ve yle konuur: Bu ortam iinde bir seimi dnmek asla mmkn deildir ve olamaz. Sorduunuz gibi seimin zamann u anda tahmin etmek mmkn bile deildir. imdiye kadar yaplan ey Anayasann meclislerden karlm olmasdr. Tama, ordu olarak sadece reformlarn yaplmasn istediklerini meclislere hibir telkinde bulunmadklarn; babakan kabinesini kurmakta serbest braktklarn, kendisinin sadece eski askerlerin kabineye alnmamasnn daha uygun olaca fikrinde olduunu belirtmektedir.1342 Burada Taman, Demirelin srekli ikyet ettii Siyasi lerden sorumlu Babakan Yardmcs E. Kur. Alb. Sadi Koa kastettii zannedilmektedir. Demireli kararndan bir trl vazgeiremeyen Sunayn sinirlendii gzlenmektedir. Taman ardndan konuan Sunayn: 12 Marttan bugne gelinceye kadar hibir srtme
1338

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762326], s.22. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762327], s.23. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762328], s.24. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762329], s.25. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762330], s.26.

1339

1340

1341

1342

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

491 / 1404

olmamtr, bugnk srtmelerin oluunun sebebi sizlerin konumalarnzdr szleri karsnda Demirel kararl tutumunu srdrr: Benim felsefeme uygun deilse oy vermem. Srtmelerin bizim konumalarmzdan ktn kabul etmem eklinde cevap verir ve ekler: Bir parlamento kendi Silahl Kuvvetlerinin tehdidi altnda kalamaz.1343 23 Eyll 1971de meclisin birleik oturumunda yapt konumasyla tepki eken Ahmet Nusret Tunann szleri de nemlidir. Tuna, APyi ordunun karsna karmaya alanlara kar, neden kendileriyle daha nce temas kurulmadn sormaktadr. Partilerine yaplan saldrlara kar, cumhurbakannn ve ordunun, APnin 6 yl bu lkeyi idare ettiini ve sonrada ekildiklerini; 12 Marttan sonra meclise getirilen her kanunu destekleyip, karlmasna yardmc olduklarn, neden sylemediklerini sormaktadr. stelik bunlar yapmadklar gibi APyi srekli itham ettiklerini ifade ediyordu. Tuna, szlerine devamla, partilerinin felsefesine uymayan kanunlara bask ile evet diyemeyeceklerini de belirtmektedir.1344 Nihat Erimin kurmu olduu Basn Mstearlnn objektif olmad iddiasnda bulunan Tuna, bu kanaatini yle aklamaktadr: Bir ekoln yani Akis Mecmuasnn mensuplardr. Kurtul Altu adndaki zatn nasl basn sohbet toplants yapt dnlmeye deer. Bu zatn vesika toplama ve daha sonra bu grevden ayrlnca bir gazetede neretmek zere dokman hazrl iinde olmas fotokopiler almas hali bir felaket olur.1345 Orhan Dengiz ise Nihat Erimin partilerini mertlie davet etmesini yadrgadn; Ilml olarak tannan bir babakandan bu sz hi beklemediklerini sylemektedir.1346 Meclis Bakan Sabit Osman Avcnn dile getirdikleri ise Erimin yapt sert konumann ardndan, tansiyonun ykselmesine mani olmak iin, bu konumaya cevap vermek isteyen APlileri teskin ederek; konumalarna engel olduu ynndedir.1347 Avc, konumasnn bir yerinde, taraflarn arasnn fesat unsurlar ve basn tarafndan ald kansnda olduunu sylemektedir. Buna bir rnek olmas bakmndan u misali veriyordu: Deniz Kuvvetlerinin kurulu gecesinde, Kara Kuvvetleri Komutan Sayn Orgeneral Faruk Grler ile ayakst konuuyorduk, yanmza Merref Hekimolu adndaki kadn yazar geldi ve Sayn Grlere Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlarmz birer beyanat patlattlar siz patlatmyorsunuz diye tahrik ettiler. Sayn Grlerde ben beyanat falan patlatmyorum cevabn vermiti.1348 9 Ekim 1971 tarihli toplantdan 4 gn sonra bu kez ikinci bir gizli toplantnn yapld anlalmaktadr. Cevdet Sunayn alma odasnda yaplan toplantya katlanlar isimler unlardr: Cumhurbakan Cevdet Sunay, Cumhuriyet Senatosu Bakan Tekin Arburun, Millet Meclisi Bakan Sabit Osman Avc. Babakan Nihat Erim, Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama, Adalet Bakan smail Arar, Devlet Bakan Mehmet zgne, AP Genel Bakan Sleyman Demirel ve AP Genel Sekreteri Nizamettin Erkmen.
1343

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762332], s.28. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762334/35], ss.3031. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762339], s.35. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762336], s.32. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762337], s.33. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762338/39], ss.3435.

1344

1345

1346

1347

1348

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

492 / 1404

Toplanty a konumasn yapan Sunay, 12 Marttan bugne geen srede meydana gelen gelimeleri, hkmetin kurulu aamalarn ksaca zetlemektedir. Bu arada nemli bir cmle sarf ediyor: Erimin her partinin meclisteki arlna gre bakan setiini; seilen bu bakanlarn kimler olacann tabiatyla babakann tercih edeceini; dolaysyla seilen bakanlarn kendi genel bakanlarna deil, babakana kar sorumlu olduklarn belirtiyor. Kurulan hkmetin, Demokratik Parti hari olmak zere dier partilerden gvenoyu alarak grevine baladn aktarmaktadr.1349 Toplantda ilk sz alan Babakan Nihat Erim, kabinedeki bakanlarn ekme karar alan APnin yava seyreden bir taktikle, lkeyi hkmet buhranna sokmak iin, hkmeti zayflatmak, baarl ve gl hkmet grntsn bozmak yolunu setiini ifade etmektedir.1350 Kendisinin bulunmad 9 Ekim tarihli toplant zaptnda Demirel tarafndan gndeme getirilen Kbrstaki gelimeler karsnda asl Demirelin yaptnn kabul edilemez olduunu belirten Erim, son derece sert bir yorumda bulunmaktadr. Erim: AP, hkmetin kuvvetli ve ieride ve darda itibarl bir hkmet durumuna geldiini grerek, bu imaj bozmak iin, hkmetteki APli yeleri ekme yoluna gitmitir, demektedir.1351 bana geldikleri gnden bugne yaplanlar anlatan Erimin satr aralarnda yapt dokundurmalar, gerekten de serttir: Herhalde reformlar konusunda 12 Mart Muhtrasna muhatap olacak kadar umursamaz bir davran iinde bulunmu olanlarca diye devam eden cmlede olduu gibi. Kanun hkmnde kararnameler konusundaki eletirilere de deinen Erime gre: Sratli karar almay gerektiren bir devrede bu yetki kullandrlmayacaksa, neden bu messese anayasaya konulmutur demektedir.1352 Demirelin, getirilen kanun tasarlarnn en az 3 ay mecliste kalmas gerektii beyan hakknda yapt deerlendirme ise: 12 Mart Muhtrasnda ngrlen reformlar en ksa zamanda gerekletirme ilkesine ters ve aykrdr eklindedir.1353 Demirelin bir nceki toplantda getirdii eletirileri cevaplamak amacyla toplantya olduka hazrlkl geldii anlalan Erim, Demirelin gemi dnem baarlaryla vnmesine gerek bir durum grmediini belirtiyor. Yaplan kur ayarlamas sonucunda enflasyonun krklendiini; devraldklar dviz rezervini 423 milyon dolardan, 527 milyon dolara kardklarn ifade ederek; 12 Mart sonrasnn bir k deil, ykseli devri olduunu ispatlamaya almaktadr. AET politikasnn mimarnn AP deil, bu rgte girme anlamasn 1963te imzalayan nn hkmetinin olduunu sylemektedir. Sosyalist Kltr Derneine ilikin olarak Demirelden gelen iddialar karsnda da serttir Erim. ncelikle bu dernein 1961 Anayasas ve ona tabi mevzuata gre kurulduunu; dernek tznn 2nci maddesini okuyarak adeta ne var burada diyen Erim, stelik Demirelin iddia ettii gibi hibir kurucu yesi hakknda kanuni takibat bulunmadn belirtmektedir. Dahas, sz konusu dernein kurucu yelerinden biri olan Adnan Baer Kafaolu, bizzat Demirelin zel mavirliini yapm, arkasndan da Gelirler Genel Mdrl vazifesine getirilmitir. Erime gre, aslnda
1349

13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 7625], giri. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76254], s.1. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76255], s.2. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76257], s.4. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76258], s.5.

1350

1351

1352

1353

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

493 / 1404

Demirelin bizzat kendisi, Sosyalist Kltr Dernei yeliini, kilit noktalarda grev almak bakmndan sakncal grmediini gstermitir.1354 12 Martn d dnyada yaratt kt tesir yznden, Trkiyenin Dnya Bankasndan alaca 200 milyon dolarlk kredinin ancak 37 milyonunun alnabildii ifadesinin de gerekleri yanstmadn belirten Erim, hlihazrda toplam 114 milyon dolarlk kredinin alndn ifade etmektedir.1355 Demirele kar sert cevaplar vermeye devam eden, Erim, Demirelin asl amacnn: Hkmetin yapt atamalara konu olan isimleri karalayarak, istedii anda hkmeti drebilecei artlar hazrlamaktr, demektedir. Demirelin btn kaygsnn: Kendi idaresi esnasnda tayin edilen memurlarn yerlerinde kalmasn salayabilmek olduunu iddia eden Erim, bylece hkmetin ilerini baltalayabilmek, gerekli bilgileri alabilmek; hkmeti devirinceye kadar, bu kadroyu koruyarak, seim sras da dhil olmak zere, yatrmlar kendi isteklerine gre yneltmeyi amalamaktadr, kanaatindedir. Erim: Devlet memurlarna uurulan haber ise, bu hkmeti bir iki ay ierisinde devireceiz, ona gre durumunuzu ayarlayn mealindedir demektedir.1356 APnin reformlara kar olmad ynndeki aklamalarnn kesinlikle samimi olmadn belirten Erim, biran evvel seim istemenin de bir taktik olduu grndedir. APnin reformlar budama projesini hayata geirmek iin seim istediini belirten Erim, amalanann: Hem reformlar, hem de 12 Mart muhtrasnn hedeflerini aamal olarak gzden uzaklatrmak olduunu vurgulamaktadr.1357 Yaray kayp kanatmamak, konusunda sylediklerini de aklamaya alan Erim unlar sylemektedir: AP Genel Bakan son zamanlarda kaytsz artsz milli irade temasn ilemektedir. Elbette milli irade her eyin temelidir. Ancak, bunu durup dururken ele almann anlam vardr. Bunun anlam ben milli irade ile iktidara gelmitim. Beni tehditle uzaklatrdlar. te ben de diyorum ki, bu davran 12 Mart imdiden mahkm etmektir, yaray kamaktr.1358 12 Mart hkmetinin tayin siyaseti konusunda Demirelin btn iddialarna cevap veren Erim, AP zamannda, sadece 1970 senesinde 181 emniyet mdrnn tayin ya da nakil yoluyla grev yerlerinin belirlendiini; oysa kendi zamannda sadece 122 nakil ve tayin yapldn ifade etmektedir. 1359 Erimin son szleri: APnin 12 Mart Muhtrasyla ztlama iinde olduu; hkmetten yelerini ekme kararnn ardnda bunun bulunduu ancak bu kriz zamannda bunun ok yanl olaca; aksi takdirde memleketin yeniden 12 Mart ncesine dnecei eklindedir. cap ediyorsa, grevi hemen brakabilecei; srf cumhurbakannn emri nedeniyle grevde halen bulunduu ve son olarak kendisini d gereklilikler dolaysyla grev yapan bir babakan olarak grd, dorultusundadr.1360

1354

13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76259/10], ss.67. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762510], s.7. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762512], s.9. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762513], s.10. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762513/14], s.1011. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762519], s.16. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762520], s.17.

1355

1356

1357

1358

1359

1360

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

494 / 1404

Erimin bu szlerine cevaben Demirelin neler syleyecei merak konusuyken, Demirel, uzun bir mnakaann almasna taraftar olmadndan bahisle, Erimle her hususu enine boyuna mnakaa edebilecek durumdaym, demekte ve gerekten de mnakaaya girmemektedir. Erimin, Demirelin tm iddialarna yant verebildiinin gzlendii belgede, Demirelin kar cevabnn en gl yn: ktidara nasl gelinip, nasl gidileceinin anayasa ve kanunlarla belli olduu bir durumda, Erim hkmetinin hangi dayanakla hkmet edebildii noktasndaki, meruiyet yoksunluunu ima etmesidir. Demirelin asl rahatszlnn, iktidar devrettikten sonra, partisinin hemen her zeminde srekli ktlenmesi; yaptklar her iin irkin gsterilmeye allmas olduu gzlenmektedir. Cumhurbakan Cevdet Sunayn 28 Ekim 1971 Perembe gn Milli Gven Partisi Genel Bakan Turhan Feyziolu ile de gizil bir grme yapt anlalmaktadr. Grmede Sunay, 9 ve 13 Ekim 1971 tarihlerinde yaplan toplantlarla ilgili olarak Feyzioluna bilgi vermekle ie balyor. APnin hkmetteki bakanlarn ekme kararndan vazgemeyii; mahkemelerin devam ettii, idam kararlarnn verildii bir ortamda, yelerini hkmetten ekmi ama dardan hkmeti destekleyeceini syleyen bir partinin i ve d kamuoyunda mevcut hkmetin inandrcln zedeleyeceini AP Genel Bakanna aktardn belirtmektedir. Bu durum karsnda Babakan Nihat Erimin istifa etmeye kalktn lakin kendisinin ricasyla bundan vazgetiini1361 ancak nnyle yapt grmede smet Paann, hkmetin devam iin APli yelerin ekilmemesinin art olduunu belirttiini aksi takdirde hkmetteki sadece iki CHPliye ramen, bunun istismar edilerek, hkmete CHP hkmeti denilebilecei bilgisini Feyzioluna aktarmaktadr.1362 Feyziolu ise sze yine ar solun faaliyetleriyle balyor ve zellikle doudaki ykc ve blc faaliyetlerden bahsederek, bu hususta kapatlan TPi suluyor. Demirel hkmetinin, ilerin bu seviyeye gelmesinde azimli ve kararl davranmamasnn etkili olduunu belirtmektedir. 12 Martn Atatrk ve milliyeti bir hareket olduunu ifade eden Feyziolu, ar solun, hareketi istismar etmek iin hemen eyleme getiini misaller vererek anlatyor.1363 Erim hkmetinin kurulmasyla balayan yeni devrede verdii destekleri anlatyor. Ar solun szma teebbslerini yine rneklerle anlatan Feyziolu, zellikle DPTnin bana getirilmesi dnlen iki ismin TPli olduunu ve atamalarnn son anda nlenebildiini; ayn durumun Milli Eitim Reformu iin kurulan komisyonlarda da mevcut olduunu belirtmektedir.1364 Feyziolunun gndemindeki en arlkl konu, ar sol olarak isimlendirdii TP ve DSKtir. TP, Moskovaya bal ve 100 bin yeli, en tehlikeli sol ynak olarak anlatlrken; DSK ile birlikte dou meselesini kurcalamakla sulanmaktadr. Bu parti ve sendikann orduya kar byk bir etnik grupla ya da d destekle bir eyler yapmay dndklerini syleyen Feyzioluna gre tehlike hl devam etmektedir.1365
1361

Trkiye Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27.10.1971 tarihli yazs [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76291/2],ss.23. Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76294], s.5. Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76296], s.7. Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76297], s.8.

1362

1363

1364

1365

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

495 / 1404

Feyziolu: Hkmet yelerinin topyekn konumalarnda bir yolunu bulup parlamentodan kurtulmak, bu meclislerden hayr gelmez. Kapal rejim gerekir gibi szlerle parlamentoyu sulamalar, CHP ve AP dhil herkesi rahatsz ve huzursuz etmektedir demektedir. Feyziolunun 12 Martn saptrlmasndan endie duyduu anlalmaktadr. Bu kaygsn yle ifade etmektedir: Hkmeti destekliyoruz, fakat Meclisin ounluu bunlardan, 12 Mart yanl tarafa eken ve demokratik dzenin defterini drelim diyenlerden ikyetidir. 8/9 Mart tarihinde Doan Avcolu, lhami Soysal ve Madanolunun iinde bulunduu bir sol ihtilal tehlikesi geirdik. Bunlara, ar sola, saa, blcle karyz.1366 Feyziolu, hkmete dardan fazla miktarda bakan devirildiini, parlamentodan temin edilecek ok drst, iyi ve alkan milletvekilleri bulunduunu; bunlara grev verilebileceini; teknisyenlerin ise Babakann etrafnda toplanm 2030 mavirli bir kurmay kadrosu olarak grevlendirilebilecei nerisiyle sz konusu konumasn tamamlamaktadr.1367 Arivde kaytl baz metinlerde grlmektedir ki, Cumhurbakan Cevdet Sunayn, kimi grmeler ncesinde yapaca temaslardan sonra kamuoyuna iletecei muhtemel aklamalarn da ihtiyaten hazrland anlalmaktadr. Bunlardan biri olan aklama msveddesinde: lkemizin iinde bulunduu gncel sorunlarn zmnde birbirlerine yaklaan duygu ve dncelerin, ayrlklardan daha fazla olduu izlenimini edindim demektedir ki, henz grme ncesinde hazrlanan metindeki bu cmle bir temenniden ibarettir.1368 I. Erim Hkmeti dneminde baz partilerin kapatlmas gndeme gelmi ve Anayasa Mahkemesi MNP ve TPin kapatlmas kararna varmtr.1369 niversite ve Toprak Reformu konular AP ve CHP arasnda yeni bir atma konusu olmu ve gndemi uzun sre megul etmitir. Terr olaylar devam ederken Skynetim Mahkemelerinde bir dizi ok sankl dava alm ve bunlarn en nemlileri idam kararlaryla sonulanmtr.1370 Ancak bu hkmetin kurulmasndan sonra yedi ay getii halde birok kiiye gre bu hkmet ne partilerst idi ne de tarafszdr.1371 Nihat Erimin 29 Eyll 1971deki konumasnda komutanlarn desteini bekledii ynndeki aklamas ve Demirele yklenmesi hkmeti dalmann eiine getirmitir.1372 5 Ekim 1971de Babakan Erim Cumhurbakanna APnin destei olmadan hkmetin yryemeyeceini ifade etmitir. Ancak istifa nerisi kabul grmemitir.1373 Ne var ki, daha sonra Demirel, AP'li bakanlar hkmetten ekerek u aklamay yapmtr: Hkmetin ekilmesi iin sebep yoktur, hkmete ye veren bir parti ortadan ekilmitir, bu bir
1366

Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76298/9], s.910. Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76299], s.10.

1367

1368

Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama tasla [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 6/1714; Fihrist No: 731]. 21.5.1971, s.1. Kamil Karaveliolu, Bir Devrim ki Darbe, stanbul, Grer Yaynlar, 2007, s.235-237. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.370. 20.9.1971, s.1. Nihat Erim, Gnlkler 1925-1979, C: II, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.980.

1369Milliyet, 1370 1371

1372Cumhuriyet, 1373

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

496 / 1404

gvensizlik deil, sorumlulua katlmamadr... O halde hkmet vardr. Ama Erim, AP'li bakanlarn istifasn kabul etmemitir.1374 Cumhurbakan, APnin ekilme kararn dzeltmesini isterken, savclk, Erim'i eletiren demecinden dolay Demirel hakknda soruturma am ve AP Genel Bakannn dokunulmazlnn kaldrlmasn istemitir. Bunun zerine AP, hkmetten bakanlarn ekme kararn ertelemi, bir sre sonra Atatrk izgiden uzaklat gerekesiyle hkmetten 11 bakann ekilmesi sonucu, Erim de istifa etmitir.1375 Erime gre istifa etmesindeki en nemli etkenlerin banda APli Mesut Erezin kabineye alnmasnn da pay vardr.1376 Nihat Erim, 11lerin istifasndan sonra 11 Aralk 1971 gn ikinci hkmetini kurmutur. Bu hkmet programnda da dikkat eken nokta nceki hkmet programnda da olduu gibi reformlarn yaplmas ve toplumsal kaynamann sona erdirilmesidir. Sermaye temsilcileri, II. Erim Hkmeti ve programn sevinle karlamlardr. Odalar Birlii Bakan Raif nger, yle demitir:
Bu hkmet bize gven verdi... Birinci Erim Hkmetiyle diyalog maalesef kurulamamtr. Bu yzden d ticaret ilemlerimizde birtakm aksamalar olmutur. kinci Erim Hkmetiyle bu diyalogu kurmu bulunuyoruz...1377

II. Erim Hkmeti sermayeden ald destee, programnda yer verdii grevle, lokavt arasndaki elikileri gidermek vaadine ve zel sektr tevik tedbiri nerilerine ramen, ancak ay yirmi be gn grevde kalabilmitir. II. Erim kabinesinin baarszlndaki balca etkeni, teknik bir arza olarak adlandrlmtr. Hkmet, bir yandan CHP ile atmak durumuna dmtr. CHP'nin idam kararlarna kar verdii mcadele hkmete yansmtr, Skynetim savclarnn iddianamelerinde CHPyi sulayc szleri yznden o zamanki Ankara Skynetim Komutan Semih Sancarla smet nn arasndaki anlamazlklarda Nihat Erim arada kalarak nn indinde kt puanlar toplamtr. Bu srtmeler Erim'i ypratrken; AP, Erim'in kiiliine olan gvensizliini srdrm, her frsattan yararlanarak belki hkmete deil ama Erim'e kar kmtr. Erim Meclisteki iki byk partiyle srtmelere girmi, yorulmu ve ypranmtr. Ayrca Anayasa Reformlar, Silahl Kuvvetlerin talepleri, Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas gibi gerekletirilmesi zor konular da hkmeti sarsmtr.1378 Bu dnemde Babakan Erimin Ekim 1973te yaplacak genel seimlere kadar lkeyi yasa hkmnde kararnamelerle ynetme yetkisinin kendisine verilmesini istemitir. Cumhurbakanna bu amala siyasi tartmalarn durdurulmasn ve kanun hkmnde kararnamelerle lkeyi ynetme yetkisinin hkmete verilmesini isteyen bir mektup bile yazmtr. Fakat Parlamentoda bulunan partilerin liderleri birka gn tarttktan sonra bu istee kesin olarak kar kmlardr. Parti liderleri, Anayasann kanun hkmnde kararnamelerle lke ynetimini yasakladn ne srerek denetim yetkisinden vazgemeyi kabul etmemitir. Bunun zerine Nihat Erim Babakanlk grevinden istifa etmek zorunda kalmtr.1379
1374Cumhuriyet, 1375 1376

9.10.1971, s.1.

Mazc, a.g.e., s.144. Erim, a.g.e., s.985. 7.1.1972, s.1. Cem, a.g.e.,s.456-457. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.376.

1377Milliyet, 1378 1379

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

497 / 1404

Sonu olarak ordudaki ve sokaktaki alkantlar devam ederken; Nihat Erim tarafndan pe pee kurulan her iki hkmet de uzun mrl olamam; reformlarn birbiri ardna yaplmas gerektii ynndeki irade bir trl tecelli edememitir. Reform isteyenlerin aslnda yapmak istediklerinin, parlamento dnda mevzilenmi muhalefeti ortadan kaldrmak olduu iddia edilmektedir. Fransada balayan renci hareketlerinin fitilini tututurduu genlik eylemleri o yllar iindeki parlamento d muhalefet olgusunun en arpc rneklerinden biriydi. 68 kua olarak simgeleen zamann genliinin, snfsz toplum peindeki, hedefleriyle uyumayan, toplumsal kkenleri hakknda Atein yazdklar ok anlamlym gibi duruyor: Hareketin nder kadrosuna baktmz zaman, genellikle toplumun st ve orta snflarnn, ok iyi eitim grm nitelikli ocuklarn gryoruz.1380 Dier taraftan, akademisyen Mete Tunay ise bu kuan halet-i ruhiyesini yanstmas asndan banda geen bir olay nakletmektedir. Tunay, unu anlatyor:
Ben hatrlyorum, bir ara ite benimle akran gen doentler, kdemli doktor asistanlar falan renci birliiyle konumak istedik 12 Eyll ncesi, dedik ki: Ya, sizin arkadalarnz adam karyorlar, bir eyler yapyorlar. Bunlar Trkiyede sosyalizmi yaknlatracak eyler deil gibi geliyor bize. Biz de sizinle ayn amalar paylatmz dnyoruz ama bunlar olsa olsa bir asker darbeyi davet eder. ocuklar yle birbirlerine baktlar, dediler ki: yi niyetinizi takdir ediyoruz. Aranzda kk bir komisyon sein, biz size direktif veririz. Ve biz bunun zerine oradan affedersiniz- kfrederek ayrldk. Biz onlara nezaketle anlaalm, onlar bir eletirel eye getirelim derken onlar bizi rgtlemeye kalktlar.1381

Ferit Melen Hkmeti Dnemi


1972 yl Mays aynda Trkiyede nemli gelimeler yaanmtr. CHPde yaplan 21. Olaan Kurultay sonucunda Blent Ecevit Genel Bakan seilmi ve bu durum karsnda smet nn istifa etmitir. Ayn gnlerde Deniz Gezmi ve arkadalar idam edilmitir. Bu srada yeni bir hkmet kurulmas iin giriimler balamtr. Hkmeti kurma grevi Suat Hayri rgplye verilmi ancak Cumhurbakan Sunay yeni kurulan hkmete onay vermemitir. Kulislerde buna gereke olarak rgplnn listesinde sakncal isimlerin olmas ve Sunayn uyarlarna ramen bu isimlerin olduu listenin kke karlmas ne karlmtr. Ayrca yeni kabinede yer almas ngrlen isimlerden 14 ilk kez bakanlk yapacak isimler olmutur.1382 Bu gereklemeyince Sunay hkmet kurma grevini Van Senatr Ferit Melene vermitir. Melene AP,CHP, MGP destek vereceklerini bildirmiler ve sonuta 8 AP, 5 CHP, 1 MGPli bakann yer ald liste yeni hkmet olarak gvenoyu almtr. Kabinenin tamam eskiden bakanlk yapm isimlerden olumutur ve bu isimlerin alts maliye kkenlidir. Bu durum ise bu hkmet dneminde ekonomiye nem verileceinin gstergesidir. Hkmet programnda ncelik tannan belirli konular unlardr: Huzur ve asayi, seim, reformlar ve III. Be Yllk Kalknma Plan. Hkmetin ana hedefinin milletin varln,
1380

Toktam Ate, 68li Olmak, Ankara: mit Yaynclk, 1992, s.14. 68 Hareketiyle ilgili olarak yaplm en yeni eserlerden biri olmas itibaryla bkz. Tuncay elen/mer Grcan, 68 Genlii ve Katledilii (Hesaplama), Ankara: Svari Yaynclk, 2006.

1381

Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. 14.5.1972, s.1.

1382Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

498 / 1404

btnln, birlik ve beraberliini yok etmek; insan haklarna dayal Trkiye Cumhuriyetini ykarak lkeyi bir zulm ve esaret dzenine srklemek isteyen her trl ykc faaliyete ve anarik eylemlere kar kararl ve azimli bir mcadele yapmak olduu belirtilmitir.1383 Bunun gibi siyasi durumlar sonucunda Melen Hkmeti de sorunlarn zmnde yetersiz kalmtr. nk skynetim srmektedir. Ksmen deitirilen Anayasa, dier deiikliklerle ancak bir anlam ifade edecektir. Reformlardan sz edilmi ama hibirinin yrrle girmesi o an iin mmkn grnmemitir. i snf geici bir sessizlik iinde olmutur. niversiteler muhaliflerden arndrlmaya balamtr. Aydnlarn uygulamalara tepkisi byk olmutur. Bununla birlikte anarik olaylar gzle grlr bir biimde azalm ama buna karlk reform tasarlarndan hi biri kesin bir zme balanamamtr.1384 Bu Melen dnemi yaklak 11 ay srmtr. Dneme damgasn vuran gelimeden bahsedilebilir. Bunlar: Eminn Vapurunun batrlmas eklinde gelien yeni bir terr olay; Bomba Davas ve Ziverbeydeki Zihnipaa Kkndeki ikenceli sorgulamalar hadisesi ve Grlerin cumhurbakanl adaylnn ilk gnleri olarak sralanabilir. Bu seimden sonra Melen Hkmeti istifa etmitir.1385 Eminn Araba Vapurunun Batrlmas Olay Haziran 1972de bakm ve onarm grmek zere Hali Tersanesinde havuza alnan Eminn araba vapurunun havuz kapa saatli bir bomba ile yerinden sklerek ani ekilde havuza su dolmaya balam ve vapur da bylece batmtr. Vapurun batrlmasnn faillerinin ayn zamanda Kltr Saraynn ve Marmara gemisinin yaklmas olaylarna karanlarla ayn kiiler olduklar iddia edilmi;1386 iddialara muhatap olanlarn hepsi Bomba Davasnda yarglanmlardr. Ziverbey Kk Sorgulamalar ve Bomba Davas 19711973 yllar arasnda kamuoyunda byk bir ilgiyle takip edilen durumalar silsilesi cereyan etmitir. Basnda Bomba Davas olarak adlandrlan muhakemelerde, birok nl sima TCK 146/1de tanmlanan sulamalarla ve idamla tecziye talebiyle yarglanmlardr. Ziverbey Kkndeki sorgulamalar ve itiraflar zerinde hl tartmalar devam etmektedir. Devletin resmi boyutunun dnda bir de bilinmeyen, gizli ve derin bir boyutu olduu bu olay ertesinde tartlmaya balanmtr. Derin devlet kavram ve Trkiyedeki derin devlet hakknda Demirelin ilgin bir tezi vardr:
imdi, bu gladyodan bahsediliyor, derin devletten bahsediliyor, Derin devlet var m yok mu? Derin devlet var. Derin devlet askeriye. Trkiyede bir tane devlet var aslnda. Bunun derini de, dz de bir tane. Bu derin devletlerden bahsediyorsunuz, bahsediyorsunuz. Nerede bu mbarek ya? Yok, byle bir ey. Yani Birisi bunlara karyor, ediyor. falan diyorsanz, eer ikinci bir devlet aryorsanz o, askeriye ite.1387
1383CSTD, 1384

C:4, B:62, 30.5.1972, s.550-563. 8.4.1973, s.1.

Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.379-381. Trkiye Gerekleri ve Terrizm (Beyaz Kitap), s.97.

1385Cumhuriyet, 1386 1387

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

499 / 1404

Blend Ulusu ise derin devlet konusunda, bunca yllk askeri ve siyasi tecrbesine ramen, srarla ayrntl bilgi vermekten kanmaktadr:
Derin devlet konusunda dorusunu isterseniz ben herhangi bir bilgi sahibi olmadm. Yani bir tekilat olsun da Trkiyeyi yle skntl duruma soksun, tahrik etsin vesaire. Benim yle hatrladm: Kontrgerilla ismini halk verdi ona. Bir rgt byle silahl kuvvetler iinde Amerikallarn eyiyle NATO iinde byle bir tekilat yapld ama bu tekilat bu kt hareketler iin deil, daha baka hareketler iin yapld. Hatrmda kalan. O bakmdan derin devlet diye byle bir ey ifade edemeyeceim benim edindiim intiba olarak.1388

tiraflarn ikence altnda alnd ynndeki maznunlarn iddialar srmektedir. Darya yazd mektuplarda, akrosti yntemini kullanarak kendisine ikence altnda ifade imzalattrldn anlatan lhan Seluk da, tpk Talat Turhann yorumlad gibi bu hdiselerin, ordu iinde olumu, biri Sunay-Tama-Trn, dieri ise Grler-Batur-Kayacan ibirliine dayanan iki klik arasndaki mcadelenin rn olduu grndedir.1389 Demirel ise Ziverbey Kk sorgulamalar hakknda unlar sylemektedir:
Malum hikyeler. Doan Avcolunun mecmuasndan esinlenerek ordunun ierisinde, bilhassa Baturun etrafndaki subaylar da iine alan bir ey teekkl etmi. Onu Hasan Cemal ok gzel yazd. Onlar o grup. Ziverbey hadisesi falan, onlar ok utanlacak eyler. Ben yokum yalnz orada. Ben yokum. Ben Gniz Sokakta, yani burada oturuyorum. Nihat Bey Babakanlk yapyor. Ondan sonra, Nihat Beyden sonra, Ferit Bey de yapt ya bir mddet.1390

Sanklar, daha sonraki yaz ve beyanlarnda, sorgulamalarn yapanlarn birbirlerine rtbeleriyle hitap edenlerden olutuunu; kendilerine ska kontrgerillann gizli kararghnda olduklarn, istedikleri dorultuda ifade vermedikleri takdirde ldrleceklerini hatrlattklarn anlatmaktadrlar. Devletin elinin bile uzanamayaca kadar gl bir tekilat olduklarn belirten sorgucularn kontrgerilla rgtnn varln dorulayacak lde kendilerine gvenen bir pervaszlk iinde olduklarnn da altn izmektedirler.1391 Kontrgerilla konusunda gr sorulan Demirel, byle bir eyin olmadnn srarla altn izerek u aklamalarda bulunmaktadr:
imdi, kontrgerillaya gelince: Kontrgerilla konusu ok tartld Trkiyede. 70li yllar hatrlyorum, rahmetli Ecevit, biz hkmetken kar kar kontrgerilla derdi, ben de hkmete gvenlik mensuplarn arrdm, yani Emniyet Genel Mdrn, MT Mstearn, Genelkurmay Bakann teker teker ardm. Muhalefet kontrgerilla diyor, bu nedir kardeim?, Yok efendim byle bir ey. imdi, devletin yksek memurlar Yok efendim byle bir ey diyorsa ya yok hakikaten ya yalan sylyor. Benim bunu ayrt etme imknm yok ki ama ne oldu sonradan? Sonradan 78de Sayn Ecevit, rahmetli, bizim elimizden hkmeti ald milletvekillerinin bir ksmn aktarmak suretiyle, Gne Motel hadisesi,1392hkmeti ald. Hkmetin nc gn ben kendisine bir mektup
1388 1389 1390

Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0012.45]. lhan Seluk, Ziverbey Kk, stanbul: ada Yaynlar, 1987, s.6.

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Geni bilgi iin bkz. Talat Turhan, Kontrgerilla Cumhuriyeti, stanbul: Tmzamanlar Yaynclk, 1994.

1391

1392Gne

Motel Olay olarak Trk siyasi tarihine geen hadise: Ecevit liderliindeki CHPnin hkmet kurma almalarnda, APden kopartlan 10 bamsz milletvekili, CGP lideri Turhan Feyziolu ile Salih Yldz ve DPden Faruk Sknn,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

500 / 1404

yazdm Hadi bakalm, bu kontrgerillay bul nk drt sene her gn omzumdaydn kontrgerilla diye, ben de bulamadm kimseyi, hadi sen bul kontrgerillay kardeim. Bir sre sonra, rahmetli Hasan Ik geldi, Savunma Bakanyd, Hasan Ik drst bir adamd, bizim bykeliliimizi falan yapt, ok drst bir adamd. O dedi ki: Bu ii kartrmayn, yok byle bir ey., Hasan sen temin ediyor musun bunu?, Evet. Siyaseten yok diyorsanz yok kardeim. Ondan sonra, ben, kendi bama Cumhurbakan olarak veya Babakan olarak ne kontrgerilla kamp arayabilirdim ne unu yapabilirdim ne bunu yapabilirdim. Bana derlerdi ki: Kardeim, biz sana syledik ya ite yok yani bunlar. Yok, olduu hlde var idiyse, onlar ortaya karsa yok diyen adamlar sorumludur. Bunlar yazdm ben, benim ktlarmn iinde vardr. Ben size bir ey syleyeyim: Bizim idaremizde, benim banda bulunduum idarede Cumhurbakanl veya Babakanlk veya herhangi bir ey, umumi mdrlk, devletin her kademesinde bulundum, meruiyete dayanmayan hibir ey yoktur, her ey meru ve meru kkenden yetki almayan hibir hareket de yoktur. Her ey ak, herkesin nnde ve her eyi ak, dzgn yaptk. Btn bunlara ramen, yanl olan eyler yok mudur? Vardr ama sylediim gibi, gizlisi, sakls hi yoktur, hibir eyin gizlisi sakls yoktur. Kast olan bir ey de yoktur, lke menfaatlerini haleldar edecek bir ey yoktur. Eer lke menfaatlerine dokunacak herhangi bir ey olmusa kazaradr, tesadfendir.1393

Talat Turhan, Demirel gibi dnenlere kar tepkilidir ve u cmleleri sarf etmektedir:
Neyse, uzatmayalm, birincisi: Ayaklanmalar bastrma harekt. Orada Cumhurbakanna bile grev veriliyor. 1986 ylnda Nokta dergisine deme verdim. Yalan sylyorsunuz, Kontrgerilla yoktur. diyor herkes, siyasisi, askeri, paas Yoktur. diyor, ya var ite Amerikan talimnamesi. Ama yntem bu, teorik deil o, yntem. Burada Cumhurbakanna grev yklyor. Bunu da yazdm, yaymland, bugne kadar hi kimseden ses seda kmad. Ka Cumhurbakan deiti o gnden bu yana. u anda anayasa yaplyor. Anayasa Komisyonu byle bir talimnamenin Cumhurbakanna grev verdiinden haberdar, olmaz byle bir ey. Biz yazyoruz ki buradan faydalansnlar imdi, birinci kitap: ST 31-15. Amerikadan aynen tercme edilmi. Bulduum ikinci kitap: Ayaklanmalar Bastrma Harekt. Genelkurmay tercme etmi, datm. Orada da bir sahtekrlk var, David Galula diyor ismine, hayr David Galula deil. Asln getirdim Amerikadan, CIA denetiminde Harvard niversitesi basm kitab, banda Kissinger var. Bir darbenin manifestosu, Darbeden evvel nasl anari yapacaksnz? Darbeden sonra ne yapacaksnz? Kimi ne yapacaksnz? Kime ne yapacaksnz? orada belli. Hatta ldrleceklerin sras da var.imdi, efendim, birinci kitap bu. kinci kitap, Ayaklanma Bastrma Harekt Orada darbenin ncesinde, sonrasnda ne yaplacak yazl. Hatta Adam ldrmeye baladnz vakit polisten balayn. diyor. Polisten balayn. diyor nk Byk adam zaten halk sevmez. diyor. imdi, mesela TKKO, TKKOyla beraber ieride yattm.Niye bekiyi ldryorsun, gariban? diyorum, diyor ki: Yahu, bu dzenden en az yararlanan bu, dzene en fazla omar kpeklii yapan bu. Bu lecek ki i olsun. Bu da bir mantk tabii, felsefe. Ama iin arkasna bakarsanz, bir de azmettirme var. Yani imdi, zel Harp
kurulacak CHP hkmetine gvenoyu vermeleri karlnda bakan yaplmalarnn hikyesidir. Bkz. Cneyt Arcayrek, Demokrasinin Sonbahar 19771978 (Cneyt Arcayrek Aklyor7), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.304. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

1393

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

501 / 1404

Dairesinin Bakan Cihat Akyol diyor ki: Sahte operasyon yapn, bakasna mal edin. O zaman, yaplan eylemin hangisi sahte, hangisi doru; nereden bileceiz? Hangisini devlet yapt, hangisini anarist yapt? Bilemeyiz. Dolaysyla, bu ortamdan arnmak lazm. imdi nc kitap: FM 31-16 Counter Guerilla Operation, u, ngilizce. imdi, burada yle bir rgtlenme iinde sanyor ki bizde askerler var. Hayr, asker yok. Savc da var, polis de var, hkim de var, i adam da var, medya patronu da var, yani ne kadar katakulli varsa onlarn hepsi var. Dolaysyla, bunlarn hepsini komuta eden bir derin devlet var. te, bu masonik bir devlet.1394

Kltr Saraynn yaklmas, Marmara yolcu gemisi ve Eminn araba vapurlarnn batrlmas, ina halindeki Boazii Kprsnn havaya uurulmas plan, eitli soygun eylemleriyle yasad gizli rgte mal takviyenin hedeflendiine ilikin savclk iddianamesiyle yarglananlar arasnda, birok nemli isim gze arpmaktadr. Soyguncularn anayasal dzeni deitirmek iin rgtlenen ve eski darbecilerden destek alan bir eilime sahip olduklar iddialar 12 Mart dnemi basnnda ska grlyordu. Bu ithamlara muhatap olanlardan biri de, eski MBK yesi ve tabi senatr Mucip Ataklyd.1395 Cuntaclk yaparak anayasal rejimi tayir ve tebdil etme teebbsyle yarglanan nde gelen isimler unlard; Doan Avcolu, lhami Soysal, lhan Seluk, Fakih zfakih, Talat Turhan, Rafet Kaplang, Hasan Yalnkaya, Ersin Ertekin ve Cemal Madanolu. Bilgisine bavurulanlardan Talat Turhana 9 Mart ve 12 Martn nde gelen isimleri hakknda grleri sorulmu ve gayet ak cevaplar alnmtr:
Faruk Grleri hi tanmadm, ayn rgt yesi olarak yarglandm. Muhsin Batur ok kvrak hareket etti, ona da bir ak mektup yazdm, yirmi bir gn sonra kalp krizi geirdi, kitaplarmda var. Celal Eyiceolu, alt tane kotras olan bir mutlu amiraldi, ld. Kitaplarmda yazyorum, vaktiniz var m? Celal Eyiceolu Tokyoya Bykeli gnderildi. Giderken talimat Sabancdan ald Atl Kkten. Ald komisyon karlnda bunlar tabii ben sylyorum ama Sabanc Grubuyla Japon ilikisi balad. Gittikten ay sonra 300 bin Toyota lastii girdi, sonra devam etti. Kemal Karacan, mert, drst bir adamdr, babayiit bir adamdr ama babayiitlik yetmiyor, emekli olduktan sonra bir evde, bir kokteylde kitaplarnda Trkiye'nin tehlike alan olarak yazyorum Selahattin Beyazt nk ngiliz ayan temsil ediyor Bilderbergci ve 30uncu derece mason, sko locasnda kraliyet davetlisidir. O diyor ki: Ya, Paam emekli olduk bir arabamz bile yok. Diyor ki: Paam ne demek? Ertesi gn bir araba gidiyor. Yani insanlar bir yerden yakalamak mmkn. Turgut Sunalp, aka demeleri var, ben de kitaplarma alyorum. Ben NATO subayym, 40 kii gitti NATO kurulurken. diyor. Amerikallar ok severim, ili dlymdr, onlarn ierisinde arkadalarm vardr. diyor. Dolaysyla, o sistemin adam, korundu Demokrat Parti dneminde. Neden korundu? nk Mkerrem,1396 galiba Salk Bakannn akrabasyd, hsmyd, korundu, yurt dnda geirdi hayatn. Celil Grkan, benim tandm en namuslu, erefli adam, en drst adam. O kendi kuann yetenekli adam; iki lisan bilir, kafas ok alr. O dnemde ne kt ve maalesef harcand. Vedii Bilget de amiraldir, ok drsttr, hi dn vermemitir, dn vermeden lm
1394 1395 1396

Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. Senatr Mucip Atakl banka soyguncularn saklamadn aklad, Hrriyet, 13 ubat 1971. Mkerrem Sarol.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

502 / 1404

gitmitir. Aydn Kiriolu, Hava Kuvvetlerinin beyniydi. O, 12 Martn sola evrilmesinde baat rol oynayacak kabiliyette bir adamd, sratle gnderdiler. Galiba bir kansere yakalattrdlar, ldrdler. mer okgr, o dnemde tugeneraldi Hava Kuvvetlerinde ve de Hava Kuvvetlerine sormadan 12 Mart gecesinde Hava Kuvvetlerine alarm veren kiidir ama emekli olduktan sonra bir hafta sonra Cevdet Sunayn karsna km, tazallmi hlde bulunmutur eski tabirle. te ben u kadar para alacam da, karmn kuafr paras u kadar da makyaj paras bu kadar da falan filan... istemitir. Memduh nltrk, affedersiniz ben yle tabir ediyorum birisinin kna yapanlarn hemoroitidir, Faik Trnn. O sayede tmgeneral rtbesine kadar gelmitir. Binlerce kiiye, on binlerce aydna, yurtsever gence ikence edilmesine fiilen nezaret etmitir. lyas Albayrak, Hava Kuvvetlerinde bir albay, ite orada o gnn hevesat iinde olayn iinde gzkmtr ama ite bir ieri aldlar be-alt gn, ondan sonra ii bitti. Ondan sonra Fakih zfakih, 3 Mart gn evinde yapm olduu bir toplantda bu ilerin tersine dnmesine katk vermitir. Numan Esin, gen bir 27 Mays, daha sonra yurt dna gitti, Madride gitti galiba. Geldi, ticaret hayatna atld, bir ara MHPde alt. Ondan sonra bu 12 Martta bizim grubun iinde gzkt. Ondan sonra da i hayatna atld. Yani ayn rgtten yatyoruz, o benim bir st rgt yesi, benden bir sene sonra geldi, alt ay evvel kt. Doan Avcolu kendisini kantlam, eserler brakm, eserleri yank brakm bir yazardr ama o zamanki dzen onu tehlikeli grd iin ieri ald, sorgulad ama Doan Avcolunun ihtiras da vard iktidar iin. O dnemde, yani Orduda bir kprdama var, ben de fikir reterek byle bir paralellik iinde acaba orada bir ey olabilir miyim? diye dnm olabilir. lhan Seluk, o da eser brakm, kendini kantlam, benim gibi her devirde ieri girmi bir kiidir. lhami Soysal, ite biraz evvel de syledim Cemal Tural1397 aleyhinde yaz yazyor. diye dvld, ieriye atld ve her dnemde de ieri atlan bir kiidir. imdi, efendim, bir kere darbeyi ve kontrgerillay bilebilmek iin bu mekanizmay bilmek lazm.1398

Madanolu nderliindeki cuntay ihbar eden ahs ise, dnemin stanbul niversitesi ktisat Fakltesi asistanlarndan Mahir Kaynaktr. O gnden bugne ismi hep bir tereddtle anlan Mahir Kaynakn deifre edilmesi, ad geen ahsn hayatn karartmtr. Kaynak, tekilt tarafndan aa karlmasndan sonra sol evrelerce kkrtc ajanln simgesi haline getirilirken; sada, isminden vgyle sz ediliyordu. Mahir Kaynak, sol asndan kkrtc ajanken, saa gre milli ajand1399 Kaynak, cuntaya szmay baarm en mahrem toplantlara alnacak kadar gven tesis etmitir. Kaynak, toplantlara ilikin konumalar banda alyor; rapor halinde stlerine sunmaktadr. Ad geenlerin zerlerine atl suun unsurlarnn tamamlanmas namna Kaynak, delil niteliindeki bu dokmanlarn geerlilik kazanmas iin bizzat MT tarafndan deifre edilip, mahkemede dinletildi. Kendi ajann deifre ederek son kozunu oynayan MTin bu hamlesi netice vermedi. Ses bantlarn delil kabul etmeyen mahkeme sanklar tahliye etmitir. Hasan Celal Gzel, darbelerle ilgili istihbaratn olmasnn tek bana bir anlam ifade etmediini iddia etmektedir:
imdi, bir defa, 12 Mart byle. 12 Mart iin iindeydi, MT tamamen iindeydi, Mahir Hoca vard, Doentti o zaman, biliyorsunuz tam ilerine girmiti, gnlk rapor veriyordu MTiler. Ben sonradan, Glhanede son gnlerinde konutum,
1397 1398 1399

Tutanak metninde Cemal Turan olarak geiyor; biz dzelttik. Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. Necdet Sevin, Yazarn Kurunlatan Yazlar, stanbul: Dede Korkut Yaynlar, 1978, s.59.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

503 / 1404

ok prl prl bir zeks var, doksan iki yanda vefat etti rahmetli Fuat Dou Paa. Fuat Dou Paa, 12 Eyllde Madrid Bykeliliindeydi, bir ara alnd gene bu meselelerden dolay, mevcut MT tekilatn da esas kuran kadrolatran odur ve bana syledii ben Madridden hususi Demirele 12 Eyll haber vermek iin geldim nk beni aradlar, Elilikten arkadalarm buldular Bunlar gene alyor dediler. demitir. Ama 12 Martn zaten Sleyman Beyin syledii gibi, itiraz hi olamaz, belli bir eydi, zaten verilmitir. Demirel ne yapacak ki verse de yani?1400

Ortam gererek huzursuzluk karma ynnde devletin istihbarat tekilatnn CIA ile ibirlii yaparak iddeti sokaa tad iddialar srekli gndeme getirilir olmutur. Bu dorultuda alan bir CIA-MT ibirliinin bulunup bulunmad noktasnda gr sorulan Demirel, u cevab vermektedir:
imdi, CIA ve MT meselesi: Bu istihbarat teekklleri dnyann her tarafnda bunlar zor ilerdir istihbarat ii. Acaba MT, CIAden para alm m? Babakan olarak veya Cumhurbakan olarak benim byle bir eyden haberim yoktur. Haberimiz olmayabilir mi? Olmas lazm ama olmayabilir de nk yalnz, bizim devletin deil birok devletlerin srlar altn saat gibi hi arzasz ilediini kim sylyor? Bizim devletin de birok arzalar var, syledim. Daha iyi ynetim lazm Trkiyeye diyorum ben. Bu siyasi kadrolar iin demiyorum bunu. Siyasi kadrolarn meselesi baka ama idari kadrolara geldiiniz yerde daha iyi ynetim lazm.1401

1974 aff ktnda Bomba davasndan yarglanan sanklarn muhakemeleri devam ediyordu. Sanklar af kapsamna sokularak tahliye oldular. Bu gelime karsnda aff kabul etmeyen Talat Turhan, yarglamann beraat ya da mahkmiyetle bitmesi talebinde bulunmu; ancak istei reddedilmitir. unlar anlatmaktadr Turhan: Tutuklanmamn gerekesi, Genelkurmay Bakan Orgeneral Faruk Grler, Hava Kuvvetleri Kumandan Orgeneral Muhsin Batur, Deniz Kuvvetleri Komutan Kemal Karacan Marksist, Leninist bir cunta kurmular, ben de bu cuntann yesiyim. Mahkemenin sonucunda dedim ki: Af kanunu kyor, af kanununu kabul etmiyorum ve lehimde olan hibir hkm de kabul etmiyorum. Ona ramen, Aff kabul etmeye mecbursun. dediler. 54 metre bir kou, ranzalar kn, 35 kii kalyor, masay da kn; adam ba 1 metrekare dmyor ve yedi yz gn ayamz topraa demedi, gne grmedik.1402 Turhan, davay inceledii almasnda, 146/1den yarglanrken birdenbire 170/1, yani ete kurmakla ilgili maddeye dayandrlan iddianameyle, suun tanmnn deitirilmesini, iin ucunun daha yksek komuta kademesine sirayet etmesinin nlenmesi iin yapld iddiasndadr.1403 Ayn davada yarglanan Numan Esin ise, mahkemede aleyhlerinde ileri srlen iddialar komik ve sama bulmakta ve u ifadeleri beyan etmektedir:
Bomba davasndan yarglandm ben. Ne bomba davas biliyor musun? Boaz Kprsn uuracakmz biz. Boaz Kprsn uuracakmz Ne kadar isabet Ya Boaz Kprsnn bir an evvel almasn isteyen nk benim bir arabam iki defa sefer yapyor, yedisinde dnnde iki gn kaybediyor, drt
1400

Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08]. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. Talat Turhan, Bomba Davas (Savunma2), stanbul: Yazarn Kendi Yayn, 1986, s.381 vd.

1401

1402 1403

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

504 / 1404

gn kaybediyor ayda12 Mart oldu, 12 Marttan sonra bizi ieriye aldlar, ondan sonra da Gel bakalm Boaz Kprsn uuracakmsn sen, bunlarla ilgili toplant yapmsn. bilmem ne filan, oluk ocukla Yok, canm, yle uydurma ey olur mu? Boaz Kprsn imha edecek Ben ondan sonra ikence grdm on drt gn, ktm, mahkemeye gittiim gn ilk eyimde karverdim ayaklarm Gelin, burada ikencenin izlerini zerimde grn mahkeme heyeti. akas var m bunun? Herif gelmi bizi ikenceden geirmi. Biz kontrgerillay kendi yaammzla rendik. Ben ondan sonra ktm o cezaevinden on ay yattktan sonra, doru drst param yok, iim ortada kald ama her eye ramen tuttum Vatan gazetesini aldm 75te, 76da servise soktum ve darbelere kar Vatan gazetesini kardm, darbelere kar. Siz benim kitabm okuduysanz, burada 92de, 91de vesaire filan Numan Esin her zaman Trkiyede darbelerin karsnda yer almtr. 91den sonrakilere de atfta bulundum. Burada kyamet kadar not var.1404

Kontrgerilla rgt Tartmalar Erturul Krk, devlet ynetiminde bulunmu siyasilerin aksine, Trkiyede faaliyet gsteren bir kontrgerilla yaplanmasnn mevcut bulunduunu; faaliyetlerini yetmili yllardan itibaren hzlandrmasna ramen, kurulu hikyesinin 25 Mays 1964te Trkeye evrilerek yaynlanan (Field Manuel) Sahra Talimatnamesiyle somutlatn iddia etmektedir. Krk, unlar ifade etmektedir:
Daha ortada hibir ey yokken, 25 Mays 1964te Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Ali Keskinerin imzasyla kontrgerilla talimnamesi yaynlanyor, ST 31 15. Bu ST 3115 ok enteresan, nk bu kendisini yle de ifade ediyor: Psikolojik hazrlk blmnde, zel harp eitiminin amacnn, tek eri, kendi memleketinin vatandalarna kar savamaya hazrlamak oldu. imdi, bu tabii, devletin, souk sava iklimi ierisinde Trkiyedeki btn sosyal muhalefet dinamiklerini, snr komusu olduu ve ona kar NATOnun gneydou kanadn oluturduu Amerika Birleik Devletleri merkezli dnya blounun iinden okudu ve her eyi komnizmin bir paras olarak grd. Rejimin normal kabul ettiinin dnda kalan her ey komnizmdi. Dolaysyla, bir ezme, daha domadan ldrme siyaseti son derece sert bir biimde uyguland. Milliyeti genlik gruplar bu bakmdan mobilize edildi, edilmeye alld.1405

Hasan Celal Gzel ise kimi kirli ileri yapan kkrtc ajanlarn korunup kollandklarn; kendisinin grevde olduu yllarda nne gelen kimi evrak zerinde yapt incelemelerden rendiini belirterek, bu hususta unlar sylemektedir:
imdi, orada, gerekten benim de mahedem odur ki, buna kaniyim ki bunun devlet tarafndan dzenlenmesinden baka hibir ihtimali yoktur. Devlet kimdir? Derin devlet hikyeleri anlatacak deilim, bol bol dinliyoruz, hepimizin de karn tok. Ama aka syleyeyim: Devletin emrindeki birtakm istihbarat birimleri ve gvenlikle ilgili birimler byle bir provokasyona msaittiler, ok kolaylkla yapabilirlerdi. Zaten 27 Maystan itibaren Trkiyede darbeler hep provakatif ortamlar oluturularak yaplmtr. Daha evvel kyma makinelerinden tutunuz da, 27 Maysta genlerin ldrlmesi hikyesinden, ondan sonra 12 Eylle gelince ite bu mesele son derece enteresandr nk kendisine birtakm, o zaman
1404 1405

Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13].

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

505 / 1404

darbe kalnts, 12 Eyll kalnts kiiler Bu bir devlet meselesidir, baz kiiler hukuka aykr davranmlar ama devlete hizmet etmilerdir. demilerdi ve bu grlerine kar ktm Turgut Beyin ve bunlarn baz tayinleriyle ilgili kararnameleri Bakan olarak imzalamadm ve bana da krld fakat sonunda ortalk durulduktan sonra, yi ki yle yapmz. dedi. Yani birtakm kimseleri hem bu ilere kattlar hem de onlar korumak iin eitli devlet grevlerine tayin ettiler, kimini yurt dna gnderdiler Tabii, tabii, atmalarda rol oynayan, bu ileri yapan, mesela Necdet ru Paa bu ileri ok iyi biliyor. Necdet ru Paa Genelkurmay Bakanl da yapmt, daha evvel de bu konularda dahli olmutu ve mesela, stanbul Emniyetinin bu konudaki almalarn Turgut Beye sylemi, Turgut Bey de, o konuda sorumlu olan kimselere sahip kabilmek iin belirli yerlere tayin edilmesini getirdi nme. Ben de itiraz ettim sterseniz ben istifa edeyim. dedim. Bunun zerine, kald kararname, hl devletin arivlerindedir, zerine de yazmmdr undan dolay imzalamyorum. diye. 1406

Mete Tunay ise, o dnemde meydana gelen kimi cinayetlerin derin pheler uyandrdn; hedef alnan isimlerin belirgin siyasi durularyla temayz etmeyilerini ne srerek vurgulamaktadr. Tunay:
Bu 12 Mart Muhtrasyla yaplan i ve o dnemde bu faili mehuller balad, birtakm insanlarn bilinmedik ekillerde ldrlmesi ve orada ok garip eyler oluyordu. Mesela, ilk ldrlenlerden biri inallah tarihte yanlmyorumdurBedrettin Cmertti. Bedrettin Cmert bir sanat tarihisi doentiydi. Yani onun bir cinayete kurban gitmesi ve byle kiisel falan deil, siyasi bir cinayete kurban gitmesi Ya, Bedrettini vururlarsa ona gelene kadar daha kimler ldrlebilir? havasn veriyordu. Hani, en ar diye tannan biri vurulsa kamuoyunda byk bir rahatszlk olmayacakt ama byle lml saylabilecek bir insann bile ldrlmesi daha byk bir korkutma duygusu yaratyordu Cavit Orhan Ttengil. Cavit Orhan Hocann nesi vard ki yani kimi Ona gelene kadar hi kimsenin hayat gvende deil diye dnlecekti Tabii daha sonra dnmeye baladk, Acaba bunlar bir asker mdahaleye zemin hazrlamak iin yaplan eyler mi? Bu, hibir zaman tam ortaya kmad, herhlde kaca da yok.1407

Numan Esin de kontrgerillann varlna kanaat getirenlerden; kendi ifadeleriyle: Onlar balamtr. te baz subaylar komanda kursundan falan geirmek suretiyle. Bunlarn hepsini talyada da yaptlar ite. Gladio diyorlar ya onlar. Ha onlar bizde de yaptlar. Ben bunlarn gcn 12 Martta bizzat yaayarak rendim1408 demektedir. Talat Turhann aklamas ise yledir:
Birincisi: ST 3115 Gayrinizam Kuvvetlere Kar Harekt. imdi, o talimnameye baktnz vakit, varsa o talimname hibir lkede -btn NATO lkelerinde geerli- ne demokrasi vardr ne demokratik hukuk devleti vardr ne insan haysiyet ve onuru vardr. Talimname bunu byle yazyor, Amerikan talimnamesi. u rgt emas, resm talimname, resm belge. Ne yaparm bu? Adam ldrme, bombalama, silahl soygunculuk, ikence, ktrm hle getirmek, adam karma, misilleme, kundaklk, sabotaj, propaganda, zorbalk, antaj. imdi, devletin, 1965 ylnda yrrle konulmu olan devletin resm talimnamesinde Bir rgt
1406

Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08]. Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13].

1407

1408

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

506 / 1404

bunlar yapar. diyor. Bu rgtn bakanln yapm olan adam, Sabri Yirmibeolu, yazm olduu bir makalede Bizim rgt bunlar yapar. diyor. Kald ki biliyorsunuz, 67 Eyll olaylarnda bu rgtn parma olduu ortaya kt, hatta kendileri ifade ettiler.1409

DEVLET GVENLK MAHKEMELERNN KURULMASI 12 Mart sonras en byk deiikliklerden birisi Devlet Gvenlik Mahkemelerinin (DGM) kurulmasdr. Anayasa 15 Mart 1973 tarihinde kesinleen 1699 Sayl Yasa ile deitirilmitir ve yeniden geici maddeler eklenmitir. Buna gre Anayasann 136. Maddesine ek olarak: Devletin lkesi ve milletiyle btnl, hr demokratik dzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine ilenen ve dorudan doruya devlet gvenliini ilgilendiren sulara bakmakla grevli Devlet Gvenlik Mahkemeleri kurulur. Ancak, skynetim ve sava haline ilikin hkmler sakldr. Devlet Gvenlik Mahkemesinde bir bakan, drt asl ve iki yedek ye ile bir savc ve yeteri kadar savc yardmcs bulunur Devlet Gvenlik Mahkemesi bakanl, yelii, yedek yelii, savcl ve savc yardmcl atamalarnda Bakanlar Kurulunca her bo yer iin bir misli aday gsterilir. Bu adaylar arasndan Devlet Gvenlik Mahkemesi hakimlerinin atanmas Yksek Hakimler Kurulunca, savc ve yardmclarnn atanmalar Yksek Savclar Kurulunca, askeri hakimlerden ye, yedek ye ve savc yardmclarnn atanmalar ise zel yasalarn da gsterdii usule gre yaplr Devlet Gvenlik Mahkemeleri kararlarnn temyiz mercii Yargtayda yalnz bu mahkemelerin kararlarna bakmak zere kurulacak daire veya daireler; Genel Kurul ise, Yargtay Ceza Daireleri Genel Kuruludur fkralar eklenmitir.1410 Yeni hkmlerle DGMnin bal bulunduklar esaslar aklanmtr. Bu esaslara uygun olarak DGMnin tekilat, ileyii, grev ve yetkileri ile yarglama usullerinin dzenlenmesi yasaya braklmtr.1411 1973 ylnda bir taraftan cumhurbakanl seimi ile ilgili tartmalar srerken, bir yandan 12 Mart sonras devam eden Anayasa deiikliklerine bir yenisi daha eklenmitir. Mecliste yaplan grmelerin sonrasnda Haziran 1973'te DGM Yasas karlmtr. DGM ile ilgili olarak AP Bakan Demirel:"Son yllarda memleketimizde su ve sululuk kavramlarnn ortaya ktn ve dolaysyla sularn takip ve muhakemelerinde yeni usuller aranmas ve bulunmasnn zorunlu hale geldiini iaret belirtip dorudan doruya devlet gvenliini ilgilendiren sularn kovuturma ve yarglanmasnda gerek ceza messiriyetini arttrmak iin, sratli yarglamak iin ve gerek hususiyet arz eden bu sularn ihtisaslam mahkemelerde grlmesini mmkn klmak iin bu mahkemelerin gerekli bulunduu aktr" eklinde aklamada bulunarak devletin devamll iin bu mahkemelerin zorunlu olduunu savunmutur.1412 Bu deiiklik, Kontenjan Senatr zer Derbil ve 32 senatr tarafndan iptal edilmesi iin Anayasa Mahkemesine tanmtr. Gereke olarak Anayasaya aykrlk ve olaanst yetkilerle donatlaca ngrlen DGMnin bakan ve yelerinin yrtme organ tarafndan, yani devletin deiken olmas gereken bir kuruluu tarafndan atanmasnn, yrtme organnn zellikle siyasi giriimleri atayaca yarglarla nleyip, istedii kanala sokabilmesine
1409

Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. C:10, B: 39, 1.3.1973, s.112. s.1 Tikve, a.g.m.,s.53-54.

1410CSTD, 1411

1412Cumhuriyet,27.9.1973,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

507 / 1404

olanak hazrlamak gibi bir tehlikeyi tamas gsterilmektedir. 15 Nisan 1975te Anayasa Mahkemesinde yaplan grmelerde Anayasaya aykrlk tespit edilememi ve yasa iptal edilmemitir.1413 Ancak daha sonra Diyarbakr Devlet Gvenlik Mahkemesinin at dava zerine DGM Yasasnn 1. ve 6. maddeleri zerinde Cumhuriyet Senatosunda grme almakszn oylamaya gidilmesinin tze ve ayn zamanda Anayasa'ya aykr olduuna ve sz geen kuraln bu nedenle biim ynnden iptaline, 6 Mays 1975te Anayasa Mahkemesince karar verilmi ve yeni bir yasa karlmas iin Meclise bir yllk sre tannmtr.1414 Bu sre iinde, CHP'nin engellemesiyle yeni yasa karlamaynca, 10 Ekim 1976'da konu bir sreliine kapanmtr.1415 II. CHP Aznlk Hkmeti kurduunda artan iddet olaylar sonucunda konu yeniden gndeme gelmitir. Hkmet programna yneltilen eletirilerden biri de DGMlerle ilgili olmutur. APli Mustafa Deliveli hkmet program grmelerinde DGMyi Anayasal dzenin, Cumhuriyetin, lke ve millet btnlnn korunmasnda en nemli kurum olarak tanmlam ve programda olmamasn eletirmitir.1416 Buna karlk Blent Ecevit, hkmet olarak gereki nlemler zerinde durduklarn, 1975'in sonlarna kadar Trkiye'de DGMlerin altn ancak o dnemde Trkiye'de anarinin, iddet eylemlerinin, saldrlarn en az son yllardaki kadar kol gezdiine deinmi, Anayasa Mahkemesinin DGM Yasasn iptalinden sonra APnin elinde olanak varken DGMleri amayp kendilerine yklenmelerini anlamsz bulduunu belirtmitir.1417 Ecevitin istifasyla birlikte kurulan VI. Demirel Hkmeti programna DGMlerin kurulmas maddesi eklenmitir. Demirel Senatoda hkmet program grlrken DGMlerin kurulmasnn devletin demokratik otoritesinin salanmas iin bir zorunluluk olduundan sz etmitir:
DGM Anayasann bir maddesinden geliyor, bu madde 136. maddedir. 136. maddede aynen yle der: Devletin lkesi ve milletiyle btnl, hr demokratik dzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine ilenen ve dorudan doruya devlet gvenliini ilgilendiren sulama bakmakla grevli DGM kurulur. Trkiye'de bu eit sular m yok? Bu eit sular yoksa neden ikyet ediyoruz. Bu eit sular diz boyu. DGMyi kurmadnz takdirde, Skynetim Mahkemelerini kurmak mecburiyetinde kaldnz. DGMnin aslnda Dantaydan, Yargtaydan, hatta bu Meclislerden, Hkmetten hi fark yoktur. Niye? Anayasa demi ki, Dantay kurulur. Anayasa demi ki, Hkmet kurulur. Anayasa demi ki, Meclisler kurulur. Bunun art urtu yok ve bu arzuya tabi deil ve bir kademe daha ileri gidiyorum ve diyorum ki, bu Anayasay biz stn yasa saymazsak Trkiye'nin iinden kamayz. Bana gre devlete demokratik otorite kazandrma bu Meclisten balar.1418

En sonunda 15Temmuz 1980de MGK toplantsndan DGMlerin bir an nce kurulmas karar kmtr.1419 Bu karar izleyen bir haftalk srete Eski Babakan Nihat Erim ve DSK
1413Anayasa 1414

Mahkemesi Karar, Resmi Gazete,26.2.1976, No:15511. 11.10.1976.

Anayasa Mahkemesi Karar, Resmi Gazete, 11.10.1975, No:15380. C:34, B: 17, 14.1.1978, s.647. C:34, B: 17, 14.1.1978, s.690. C:44, B: 8, 23.11.1979, s.198. 16.7.1980, s.1.

1415Milliyet, 1416CSTD, 1417CSTD, 1418CSTD,

1419Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

508 / 1404

bakan Kemal Trker suikasta kurban gitmilerdir. Bunun zerine Babakan Demirel parti liderlerine arda bulunmu ve zel gndemli bir toplant yaplmtr.1420 Daha sonra bir araya gelen Ecevit ile Demirel yine DGM konusunu konumular ancak CHPnin anayasada yarg organlarnn dengesinin bozulaca endiesi bu deiikliin tkanmasna yol amtr. CHP buna karlk DGM ile ilgili Uzmanlk veya htisas Mahkemelerinin kurulmas nerisini APye sunmutur. Ancak Demirelin nce Anayasa deiikliini istemesi bu neriyi tkamtr.1421 Bundan sonra gerekleecek 12 Eyll askeri mdahalesi ile bu sre bitmi, 9 Eyll 1982de DGMlerin yeniden kurulmasna karar verilmitir. Sonu olarak TBMMde DGMlerin kurulmasna kar CHPnin sert bir muhalefet yrtt grlmektedir. AP ise bu kurumun kurulmas noktasnda srarl bir tutum sergilemitir. MBG genel olarak CHPnin yannda yer alsa da bu konuda APyi desteklemitir. Bu asker kkenli bu grubun iddetin nlenmesi iin gerektiinde sert nlemler alnmasn istediinin bir gstergesidir.

Naim Talu Hkmeti Dnemi


7 Nisan 1973te Ferit Melen hkmeti istifa ettiinde, Cumhurbakan Fahri Korutrk, eski Merkez Bankas Bakan, eski Maliye Bakan ve byk i dnyasnn temsilcisi olarak bilinen Naim Taluyu hkmeti kurmak zere grevlendirmitir. Hkmeti kuran Talunun kurduu kabineye bakldnda, 13 APli; 4 CHPli ve 7 de partisiz bakanlardan oluuu grlmektedir.1422 1973 seimlerine alt ay vard lakin yeni hkmetin programnda da reformlarn gerekletirilecei yazlyd. Talu hkmetinin bir seim hkmeti olduu herkesin malumuydu. Talu hkmetinin kurulmas ncesinde siyaset, bu kez yeni cumhurbakannn kim olaca etrafnda alkalanyordu. Faruk Grlerin Cumhurbakanl Adayl 1973 ylndaki siyasi gelimeler, Cumhurbakan Cevdet Sunayn grev sresinin sona ermesi nedeniyle yeni cumhurbakannn kim olaca sorusuna dmleniyordu. Ordunun belli kesimlerinde hkim olan dnce: Atatrk ve nn dnemlerinden sonra Bayarn cumhurbakanln gren lkenin, sivil bir cumhurbakanyla yapamayaca ynndeydi. Bayar gibi sivil kanattan gelen bir cumhurbakanndan sonra bu makama kesinlikle asker bir ahsn gelmesi gerektii dncesi aslnda kerhen de olsa kimi sivil kesimlerde de mevcuttu. Sorun asker olup olmamasnda deil hangi askerin cumhurbakan olmas gerektiinde etrefilleiyordu. Bir darbe lideri olarak bu makama gelen Cemal Grselin, shh problemlerine ramen bu yce makamdaki dengeleri gzeten ynetimi, halefi Cevdet Sunayn askeri ve sivil kesimler arasnda imknlar elverdii lde oynamaya alt uzlatrc rol, ordu nazarnda bu makama asker, tercihen emekli bir Genelkurmay Bakan istemesinin gerekelerini oluturmaktadr. Srasyla Grsel ve Sunayn bu makama gelmeleri neredeyse Genelkurmay Bakanlnn, cumhurbakanl ncesi son makam olduunu gelenek haline getirecekti. te sivillerin nemli bir kesiminin tahamml edemedikleri de budur. Demirel, Grlerin adaylk sreci hakknda u yorumu yapmaktadr:

1420Cumhuriyet, 1421Cumhuriyet, 1422

22.7.1980, s.1. 26.7.1980, s.1.

Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), ev. Ahmet Fethi, s.359.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

509 / 1404

imdi, 1973e geldik, 73te Cumhurbakan seilecek, Sunayn dnemi doldu. Faruk Grler kt ortaya Ben olacam. dedi. Faruk Grler soyundu ve Meclise gitti, Senatoya gitti. Ben, Sunaya dedim ki: Bunu soyma, bunu soyarsan bizim bamza i karrsn. Biz bunu Cumhurbakan yapmayz. Neden yapmayz. Bunu Cumhurbakan yaptmz takdirde bundan sonraki Cumhurbakanlar ancak Genelkurmay bakanlar olur. Bu gider, bunun mddeti dolduu zaman kimse Genelkurmay bakan o olur, o gider o gelir. O zaman ne olur? Cumhurbakanl ordunun, Meclis milletin olur. Bu olmaz, demokrasi paylalamaz. Bunu yapma. Dayanamad onun tazyikine, yapt. Pekl, sen yaptn m? Bunu yaptm. Ben de bunu Mecliste hallederim. Biz, Meclise gittik. Grler daha nce gruplar arasnda alm, eitli milletvekillerini burada toplam, her birisine de birer bir eyler de sylemi, birtakm partilerden adam ayartm, benim partiden de ayartm ama ben onlar biliyorum kimleri ayarttn. Biz gittik, oturduk Meclise, bizim adaymz Tekin Paayd. Birinci oylamada Tekin Paa 292 oy ald, Grsel 175 oy. Ondan sonrakinde zaten tutmazd diki. Bizim parti 20 zayiat verdi. Sonra biz de o 20 kiide hncmz brakmadk, seim geliyordu, onlar semedik eye. Yani artk bu partiyi dinlemiyorsan, onun eyi de bir baka yere gidersin. Sonra geldiler Bizim kusurumuz ne?, Sizin kusurunuz sadakat eksiklii. ve biz yeni batan Fahri Korutrkle almaya baladk. Fahri Korutrk o gn iin, o gn iin gene, en mnasip kiiydi o gn iin diyordum, en iyi Cumhurbakanyd demiyorum.1423

Nitekim Grlerin Genelkurmayn bana getirilmesi bile teamller dnda gereklemitir. yle ki; Taman grev sresi ya haddinden 7 Eyll 1972de doluyordu. Eer Tama o tarihe kadar beklerse, Grlerin 30 Austosta Kara Kuvvetleri Komutanlndaki grev sresi dolacandan emekli olacak, Genelkurmay Bakanlna Semih Sancar gelecekti. Taman 15 Austosta istifasn vererek Grlerin nn aaca haberleri dolamaya balaynca Tama bunu yalanlam, ancak basklar karsnda dayanamayarak buna raz olmutur. Taman bu kadar abuk pes etmesi ilgin ancak Talat Turhann Tama hakkndaki kanaati daha da ilgintir: Bakn, yani Memduh Tamala beraber altm, IQ su en dk adamdr. Geldi Trkiyeyi idare etti. Nereden biliyorsun? Tekml ksmnda 14 numara ald attan, topular, en temel at. den40 ald. retim kurulu kararyla kt, adam geldi, Genelkurmay Bakan oldu Amerikanc olduu iin, oradan darbe bakan oldu adam yahu. imdi, bu adamlarla nereye gtrrz biz lkeyi?1424 imdi sra atama kararnamesinin imzalanmasndan geiyordu. te tam bu noktada Batur devreye girdi. Bakanlar Kurulu alma halindeyken bir taraftan alaktan jetler uurulurken, bir taraftan da gnderilen tehdit mektuplaryla Grleri Genelkurmaya getirmezseniz yok olduunuzu bilin mesaj verildi. Tama bu basklar karsnda 19 Austosta istifa ediyor; yerine nce vekleten, sonra ise asaleten Grler atanyordu. Ferruh Bozbeyli, Demokratik Parti aday olarak katld seimlerde, Tekin Arburundan eksilen 45 oyun, Grler basksna kar olan direnci zayflatp zayflatmad eklindeki bir soruya u cevab vermitir:
Adalet Partisi Sayn Tekin Arburnunu aday gsterdii zaman bizim arkadalar dediler ki: Biz seni aday gstermek mecburiyetindeyiz nk kime rey verdiimiz belli olacak, Adalet Partisinin adayna da vermeyeceiz, Halk Partisinin adayna da vermeyeceiz. Ama byle kalrsak, Verdi derlerse,
1423

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00].

1424

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

510 / 1404

propagandalar byk partilerin stn oluyor, kk partilerin az oluyor. Byk partilerin propagandalar, gazetelerde de taraftarlar ok oluyor. Ve ben kabul ettim. unun iin kabul ettim: Biz de Cemal Grseli semeyecektik. Ragp Gmpala rahmetliye Seni aday gsterelim. Hi olmazsa sana verdiimiz belli olsun. dedik. Hayr, kabul etmem. Ben Cemal Grselin yannda sz verdim, btn parti bakanlarn topladlar ve bizden sz aldlar Cemal Grselden baka kimse aday olmayacak. diye.1425 Onun iin ben aday olmam. dedi. Ben de Gmpalann durumuna dmemek iin Ben aday olmam diye srar etmeyi anlamsz buldum, kabul ettim. Biliyordum ki seilmeyeceim. Ama dedim ki: Sizden tam rey isterim. Hakikaten biz 45 kiiydik, 454545 ve aldm. Ha, bundan dolay Adalet Partililer bu eyi kullandlar. Dediler ki, haklsnz: Partiyi bld dediler benim iin. Neresinden bldmse? Ortasndan m bldm, kenarndan m bldm bilmiyorum. Bld. dediler filan. Ondan sonraki seimde 2 Marttan sonra da 149 mebusa dtler.1426 Kendileri dt. Ama bizim arkadalarmzn da yani bir parti olarak yeni bir hizmeti ortaya koymak yerine bir reaksiyon grubu olduklar da ortaya kt, hepsi de geri gittiler.1427

Rasim Cinisliye de cumhurbakanl seimleri esnasndaki siyasi tavrlarnn gerekesi sorulmu ve u cevap alnmtr:
Efendim, biz Reisicumhur seimi balamadan nce, iki ay nce Adalet Partisine hitaben, biz o zaman Demokratik Partiliyiz, sebebi de u: Grselin Reisicumhur olduu seimde 100 kadar oy Grsele verilmemitir. htilal dalgas getikten sonra herkes Ben de vermedim. demeye balamtr, yiitlik taslamaya balamtr. Biz, Demokratik Parti olarak bu trl rivayetlere meydan vermemek iin Adalet Partisine hitaben: Adaynz kimse syleyiniz, destekleyeceiz. dedik. Seimin yapld gn saat ona kadar aday yok. Grup toplants yaplyor, Adalet Partisi grubu yaplyor aday yok. te Meclis toplanyor, iki stanbul milletvekilinin nergesiyle Tekin Paa aday gsteriliyor. Yani herkesten gizli. O zaman o gne kadar biz dnyoruz, diyoruz ki: Biz imdi Grsel Paa da apoletleriyle Anayasa Mahkemesini tefti ediyor, kurumlar tefti ediyor ve hatta Reisicumhur Grsel Paaya kaytsz artsz oy verilecek. dedi. Bunun zerine, Bozbeyli bir basn toplants yapt: Biz kaytsz artsz oy vermeyeceiz, gerekirse cesetlerimize basarak girerler Meclise. ve o suretle demokrasiyi ve vatanda hakkn biz koruyacaz iddiasn ortaya koydu. Biz dndk Peki, ne yapabiliriz? Arkadalar bir gn akam beten sabah altya kadar, dediler ki: Arkadalar, aramzdan birisini aday gsterelim. Kimi gsterelim? mer Ltfi Hocaolu, Trabzon Senatr. Tamam.dedik, sonra Saadettin Bey, rahmetli, dedi ki: Arkadalar, biz siyaset yapyoruz, devlet ciddi bir itir. Biz gerekten iktidar olur isek kimi aday gstereceiz, birinci aday m gstereceiz, mer Ltfi Hocaolunu? dedik ki: Birinci adammz gstereceiz. O hlde, Ferruh Beye dnld, dedik ki: Birinci adam sensin, aday olacak isim de sensin. Allah iin, Ferruh Bey dedi ki: Ben seilmeyeceimi bile bile aday olurum ama sizden bir isteim var. Sonuna kadar, oylamalarn sonuna kadar, krk yedi oyumuz varsa krk yedi oyun Ferruh Bozbeyli adna verilmesini isterim. Kabul ettik ve Ferruh Beyin adayl byle gerekleti. Oylama balad, Faruk Paa O zaman, yine
1425

Buna ramen baz APlilerin Ord. Prof. Dr. Ali Fuad Bagili cumhurbakanl adaylna ikna ettii; lakin Stk Ulayn MBKnin havac yelerinden Haydar Tunkanatla Bagili, adayln geri ekmekle Etlike gmlmek arasnda tercih yapmaya zorladklar iddia edilmektedir. Bagilin bu tehdit zerine brakn adaylktan, senatrlkten bile istifa ederek svireye gittii biliniyor. Bkz. rsan ymen, Bir htill Daha Var 19081980, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987, s.342; Stk Ulay, Giderayak, stanbul: Ad Yaynlar A.. 1996. Stk Ulay, Harbiye Silh Bana! (27 Mays 1960) (General Stk Ulayn Anlar), stanbul: Ar Matbaas, 1968, s.231. Ayrca bkz. Ferruh Bozbeyli, Birinci Cemre Siyasi Hikyeler, stanbul: Seluklu Yaynlar, 1977, s.122.

1426 1427

Ferruh Bozbeylinin 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.03 15.26].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

511 / 1404

Sabit Osman Avcnn kitabnda var, Adalet Partisinin 127 mi, 150ye kadar milletvekilinden yazl taahht almlar. Hatta o ev toplantlar, Sunalpn evindeki yaplan toplantlara parti bakanlarn armlar idi ve o arlmalar srasnda, Sleyman Beyin de o mehur Dn dndr, bugn bugndr. sz kmtr. Gazeteciler sordular: Siz de gittiniz mi?, Hayr, ben milletten baka kimseye hesap vermem. dedi, ertesi gn Semih Paaya sordular: Sleyman Bey byle diyor, geldi mi gelmedi mi? Semih Paa da Geldi. dedi. Tekrar gazeteciler Sleyman Beye dndler, dediler ki: Semih Paa gittiini sylyor, sen Gitmedim. diyorsun, bu nasl itir?, Dn dndr, bugn bugndr." dedi. Arkadalar, bugnnden tr kimseyi sulamak istemem ama tekrar edeyim: Siyaset adamnn, hele liderlerin yapmadklarndan da sorumlu olduklarn dnrm. Bizim seimlerimizde krk yedi oyumuzu Ferruh Bozbeyli zerinde kullandk. Son seim enteresandr arkadalar. Muhsin Baturla Faruk Grlerin aras alp da Muhsin Batur Meclise haber gnderdi stediinizi seebilirsiniz. dedii an Faruk Paann oylar artt, Tekin Paann oylar azald. te, Saati bunu sylyor, ben bunu bilmiyordum. Saati diyor ki: Biz Tekin Paaya oy vermemeye kararlydk. Zaten grupta karar alnmam. Saatinin mert bir arkada olduunu bilirim, tanrm, kendisini de bilirim ama o sz doru deil nk kendi aralarnda byle bir kavil olsayd o kadar oyu Grler Paann almas mmkn deildi ve de tek bana Senato Bakan Tekin Paann seilmesi mmkn. En son seimde de ikisi birden ekilmitir. Hlbuki Faruk Grlerin ekilmi olmas Tekin Paann seilmesini gerektirirdi. Biz ertesi gn de tekrar ifade ettik Tekin Paa adayln koysun oy vereceiz. dedik, koyulmad, ikisi birden ekildiler. Bu da Sleyman Beyin -yorumlar kendilerine aittir- tavrnn bir baka ifadesidir.1428

Grler olaynda ilk kez yaanan sivil direni, gelecekteki bir hadiseye de referans olmutur. 12 Eyllden sivil rejime geildikten sonra, Necdet ruun erken emekliliini isteyerek Necdet ztorunun bu makama gelmesinin nn amaya almas hadisesi de bu tip bir amacn ilk merhalesiydi. Bu hamleye kar zaln ise Evrenle ibirlii yaparak ztorun yerine Necip Torumtay Genelkurmay Bakanlna atayarak; ordu iinde Cumhurbakanlna ilikin asker ahslardan oluan Genelkurmay Bakanl ile Cumhurbakanl arasnda kurulmaya allan halef-selef ilikisine mani olmaya almtr.1429 1961 Anayasasna gre cumhurbakan seilmenin artlar belliydi. 95inci maddeye gre adaylar senato ya da meclis yesi olmak zorundaydlar; yksek renim grm olmalar, 40 yan bitirmi olmalar gerekiyordu. Gerek srada Org. Kemal Atalay varken Kara Kuvvetleri Komutanlna atanmas gerekse ordunun iindeki ilk kaynamayla, gn gelmeden cebren emekli edilen Memduh Taman1430 yerine Genelkurmay Bakanlna getirilmesi, cumhurbakan olmak isteyen Faruk Grlerin ordu tarafndan, nceleri itirazsz olarak kabul edileceini dndrmtr. Askeri bir rejimde cumhurbakan olmakla, grece sivil bir rejimde bu makama gelmek arasndaki fark ok iyi bilen Grlerin, 12 Mart ncesi ihtill planlar yaplrken kendisine devlet bakanl makam teklif edildiinde bu makam kmsercesine, Genelkurmay Bakanln istemesi ilgintir. Bu hususu kantlarcasna Grlerin, devrim (!) sonrasnda kendisinin Devlet Bakanlna getirilecei teklifi karsnda Grkana syledii u szler, anayasal kaidelere ramen Trk siyasi sisteminde gcn kimde olduunu ok gzel zetlemektedir. Celil Paa! Ben General Necip olmak istemem! Siz bana Genelkurmay
1428 1429 1430

Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.0219.05]. Erbil Tualp, Ben Tarihim Bay Bakan, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1989, s.59 vd. Demirel, 12 Martn yz (Nasl Geldi, Nasl Geti?), ss.191194.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

512 / 1404

Bakanln, Arslanl Kapy veriyor musunuz? Onu syleyin! Ne yapacam ben otoritesiz, yetkisiz devlet bakanln?.1431 Baz kaynaklarda, Grlerin cumhurbakanl konusunda tevik grd anlatlmaktadr. Bu tevikilerin en nde gelenlerinin arasnda Turgut Sunalp ve onu mevcut yerinden etmek isteyen baz parlamenterlerin olduu iddia edilmektedir. kincileri sulayan Batur, Grlerin bir ksm parlmenterler tarafndan oyuna getirildiini iddia etmektedir. Sylediine gre, kendisine oy vereceklerin listelerini getiren bu ahslar Grleri heveslendirmilerdir. Batur, yaklak 130 ksur kiilik isim listesinin bir tertip olduunu buna kanmamas gerektiini Grlere ifade etmesine ramen Grlerin bu oyuna geldiini belirterek, sonradan desteini ektii, jetleri uurmad sulamas karsnda, kaan Genelkurmay Bakanlnn bunda rol oynamadn, bu makama gelemeyeceini bildii iin byle bir beklenti iinde asla olmadn belirtiyor.1432 Sonuta her ey belli bir plan eliinde yrtld. Alt aylk Genelkurmay Bakan Grler nce bu grevinden istifa ederek emekliliini istedi; ardndan Cumhurbakan Cevdet Sunay tarafndan kontenjan senatr yaplarak seilme artlarndan eksik olan yerine getirildi. Grler, adaylnn kamuoyu nezdinde kabul edilebilirliinin salanmas iin basnla da temasa geiyor ve u cmleyi sarf ediyordu: Devlet bakan seimi nemli bir aama, bize yardmc olun.1433 TBMMnin dinleyici localarna eitli rtbelerden subaylar dolduruldu. Meclis koridorlarnda ellerinde silhlaryla dolaan subaylarca milletvekilleri kimi zaman tehdit boyutunda takibe alndlar. ki byk partinin liderleri olan Ecevit ve Demirel bylesi bir dayatmaya kar ktlar.1434 Demirelin ifadeleriyle: 1973 Cumhurbakanl seimi hadisesi Trkiyedeki bu karmakark siyasetin en baarl ilerinden biridir, Parlamentonun yapt ilerden biridir.1435 lk tur oylamalarda en yksek oyu almasna ramen bir trl te ikilik oy oranna ulaamayan Grler, ilerleyen turlarda oy kaybetmeye balaynca adaylktan ekildi. Dimyata pirince giderken, evdeki bulgurdan olmak zdeyiinin ok iyi aklad bu hadise Grlerin ankayay umarken, Arslanl Kapy da kaybetmesiyle neticelenmi; biraz da bu olayn etkisiyle de olsa gerek Grler, 2 yl sonra vefat etmitir.1436 Grlerin cumhurbakan seilememesi olaynda sivil diren kadar, ordu iindeki blnmenin de etkisi olduu iddia edilmektedir. Buradaki en byk neden Batur faktrdr. Muhsin Batur, havac olduu iin uu kdemleriyle birlikte erken terfilerle dierlerinden yana gre erken orgeneral olduundan yksek komuta kademesindeki en gen fakat en kdemli orgeneraldi. Hava Kuvvetleri Komutanlna kadar ykselmitir. stelik muhtra imzacs arkadalarnn hepsi emekli olmu, kendisi ise hl muvazzaftr ve henz elli iki yandadr. Yeni gelen komutanlar ise Kara Kuvvetleri Komutan Semih Sancar ile Deniz Kuvvetleri Komutan Kemal Kayacand. Dolaysyla hlihazrdaki en kdemli kuvvet komutan orgeneral olarak kendisi bulunuyordu. Grlerden boalan yere gelmesi gerekiyordu. Yasal bir engel olmamasna ramen ordudaki geleneklere gre Genelkurmay Bakanlar karaclardan
1431 1432 1433 1434 1435

Celil Grkan, 12 Marta Be Kala, stanbul: Tekin Yaynevi, 1986, ss.225226. Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), s.142. Mustafa Ekmeki, Bir Bakanlk Seimi (Yaz Dizisi), Cumhuriyet, 17 Mart 1980. Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), s.142.

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

1436 Mehmet Ali Birand, Can Dndar ve Blent apl, 12 Mart (htillin Penesindeki Demokrasi), Ankara: mge Kitabevi, 1994, s.248.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

513 / 1404

kyordu. ddiaya gre: Batur bylesi bir gelenein anlaml olmad kansndayd ancak sre, bilindii gibi iledi ve yeni Genelkurmay Bakan Semih Sancar oldu. te bu aamada Baturun duyduu kzgnlk, Memduh Taman Genelkurmay Bakanlndan gn dolmadan emekli edilmesi esnasnda Ankara semalarnda alaktan uurulan jetlerin bu kez slerinde bekletilmesi sonucunu yaratmtr. Bu bilinli atalet, Grlerin cumhurbakanl hususunda, ordunun o kadar da srarc olmad kansn yaratnca sivil mukavemeti glendirmitir. Dier taraftan, bir baka boyutuyla ordu iinde belli bir klikleme olduu iddialarn inandrc klacak yorumlar yaplmaktayd. Buna gre ordunun st dzeyinde, Grler-Batur-Kayacan lsyle Sunay-Tama-Trn ls arasnda bir mcadeleye sahne olmaktayd. zellikle E. Kur. Yb. Talat Turhan tarafndan gndeme getirilen bu iddiaya gre: kontrgerillann Ziverbeydeki Zihnipaa Kkndeki ikenceli sorgulamalardaki ana gaye, sorgulananlara Grler aleyhinde ifade verdirebilmektir. Yaplanlarn Sunay-Tama-Trn lsnn siyasi hasmlarn bertaraf etmek, intikam alma amal olduunu belirten Turhan, askeri savclar Nevzat izmeci ve Sleyman Takkecinin bu i iin bizzat grevlendirildiklerini iddia etmektedir.1437 Dnemin 1. Ordu ve Skynetim Komutan Org. Faik Trnn amacnn: Grlerin nn kesmek zere Sunay ve Taman elini glendirmek olduu iddia edilmektedir. Buna gre, sorgulamalarda, ifadesi alnanlardan Grler aleyhine ifadeler alnmaya allmtr. Cumhurbakanl Seimine likin Krizi Ama abalar Cumhurbakanl seimlerine az bir sre kala Faruk Grlerin cumhurbakan seilmesine ynelik olarak st dzey komutanlarn koordine ettii almalarda siyasi parti liderlerine engel atlm ve bu erevede Yksek Komuta Konseyi bakan ve yeleri Org. Muhsin Baturun evinde CHP lideri Blent Ecevitle 4.5 saat grmtr. Cumhurbakanl seimleri ncesinde bir telkine muhatap olmamak gerekesiyle Demirelin grmeye yanamamas zerine Yksek Komuta Konseyi tarafndan Adalet Partisi Genel Bakan Demireli hedef alan 21 ubat bildirisi yaynlanmtr. Yksek Komuta Konseyinin 21 ubat 1973 tarihli bildirisinde sorumsuz veya sorumluluunu idrak edemeyen baz politikaclarla sapk ideoloji ve kar evrelerinin memleketin yksek menfaatlerini hie sayarak ve silahl kuvvetlerin vakur bir anlay ierisinde bulunmasndan cret alarak son aylarda gittike temposunu arttran yersiz beyan ve yorumlarda bulunmalar esefle mahede olunmaktadr denildikten sonra silahl kuvvetlere ve 12 Mart muhtrasnda dorudan doruya veya dolayl olarak yneltilen kk drc ve kkrtc satama ve beyanlarn son bulmas, muhtrann gerei olarak yurtta huzur ve istikrarn salanmas ve devam, reformlarn gerektii ekilde ve biran nce tahakkuk ettirilmesi ve Siyasi Partiler ve Seim Kanunlarnn milli iradeyi adil bir ekilde tam olarak yanstacak bir temsile ve drst bir seime imkan verecek bir hale getirilmesi arlarnda bulunulmutur. Bildiride iinde bulunulan bunalm ve olaanst durumdan k iin siyasi parti gruplar ile de temaslarda bulunulduu ancak davet olunan btn parti ve grup liderlerinin grmelere byk bir itenlikle katlmalarna ramen Adalet Partisi Genel Bakan Sleyman Demirelin kendisine zg baz sebeplerle davete icabet etmekten kanmas da eletirilmitir.

1437

Talat Turhan, Bomba Davas (Savunma1), stanbul: Yazarn Kendi Yayn, 1986, s.143.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

514 / 1404

Demirel, bildirinin ardndan hesap verecei tek merciin millet olduunu syleyerek tepkisini dile getirmitir. Cumhurbakan Sunay ile grmesinde de ... Anayasa diyemeyecek miyiz? Millet, demokrasi laflarn azmza alamayacak myz? Milletten bakasna hesap vermem dedim. Bunda ne var demitir. Cumhuriyet gazetesi bildiriyi 22 ubat gn Ordu 12 Mart Muhtrasnn Sorumluluunun draki inde - Yksek Komuta Heyeti Grlerin Aklad manetiyle vermitir. Gazete bu manetin yannda Demirelin Beni lgilendiren Hibir ey Yoktur Tebliin erisinde aklamasna yer vermitir. 23 ubat gnk Cumhuriyette Milli Birlik Grubu ve iverenlerin komuta konseyinin grn desteklediini haber yapt. Nadir Nadi 23 ubat tarihli bayazsnda Yksek Komuta heyetinin iyi niyetli abas olarak tanmlad bildirinin Trk Silahl Kuvvetlerinin 12 Mart muhtrasna kar yrtlmek istenen dorudan doruya ya da dolayl satamalardan rahatszlk duymakta olduunun ifadesidir. Altan ymen 23 ubat tarihli yazsnda Ecevitin Komutanlarn talebini kabul edip kendileriyle grmeye gittiini oysa Demirelin Cumhurbakanl seimlerinden nce bir telkine muhatap olmak istemiyormu ifadesiyle bu davete hayr demesini eletirmitir. ymen komutanlarn davetinde bir anormallik grmemi ve Demirelin szleriyle ilgili grlerini sanki millete hesap verme durumunda olmak, bu devletin eitli sorumluluk mevkilerindeki kimselerle grmeyi yasaklyormu gibi... Ben millete hesap veririm dedin mi arkadan bu mantn balants olarak yleyse baka kimseyle grmem diyebileceksin. ekline ifade etmitir. ymen, Demirelin Adalet Partisinin Cumhurbakan adayn aklamamasn da iddetle eletirmitir.1438 Milliyet gazetesi 22 ubat 1973 tarihli saysnda bildiriyi Komutanlar Kkrtc Hareketlerin Bitmesini stedi manetiyle vermitir. Manetin yannda da Demirelin AP Yalnz Millete Hesap Verir aklamasna yer verilmitir. Abdi peki ayn gnk bayazsnda partiler ile Silahl Kuvvetler arasndaki ztlamann tehlikelerine dikkat ekerek bunun iin bir neden olmadn, nk partiler gibi silahl kuvvetlerin temsilcilerinin de her frsatta demokratik rejime inanlarn tekrarladklarn ve amalarnn bu rejimi korumak ve glendirmek olduunu belirtmitir. Ztlamadan kast Demirelin komutanlarn davetine katlmam olmasdr. peki yazsnda koullarn olaanstlk tamad bir lkede parlamenter dzene kumandanlar tarafndan yaplacak herhangi bir mdahalenin ho grlemeyeceini de belirtmitir.1439 23 ubattaki bayazsnda peki partilerle kumanda heyeti arasndaki diyalogun nemine dikkat ekerek her iki grup arasnda samimi bir hava ierisinde grmeler yapldn, ancak Demirelin bu grmelere katlmay reddettii ifade etmitir. AP liderinin kendine zg nedenlerle komutanlarn toplantsna katlmamasnn tartlabileceini belirttikten sonra Sunay Cumhurbakanl seimleri ncesi arabuluculuk yapmaya davet etmitir.1440 peki 24 ubat tarihli yazsnda da ztlamaya dikkat ekmitir. Abdi peki 28 ubat tarihli yazsnda Demirelin aksine Ecevitin yaklamnn ve komutanlarla grmesinin daha salkl olduunu belirtmi ve devletin ynetiminde yetkili ya da etkili kii (ve) kurulularla bunalmlarn zmlenmesini amalayan ve bunu Anayasaya uygun biimde baarmay ngren maverlerde bulunmak zararl deil, yararldr demitir. Ecevitin komutanlarla yapt grmelerden edindii izlenim zerine Yazar Demirel ile grmek istemesinin Demirel tarafndan reddedilmi olmasn da Demirelin yapt ikinci hata olarak tanmlamtr.1441
1438Cumhuriyet, 1439Milliyet, 1440Milliyet, 1441Milliyet,

23.2.1973.

22.2.1973. 23.2.1973. 24.2.1973.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

515 / 1404

22 ubat 1973 gnk Tercman gazetesi bildiriyi Yksek Komuta: Yersiz Yorumlara Son Verilsin manetiyle vermi ve dier gazetelerde olduu gibi hemen yannda Demirelin APnin Hesap Verecei Tek Merci Millettir aklamasn koymutur.1442 Kabakl 23 ubat tarihli yazsnda bildiriyi 12 Mart muhtrasnn yrrlkte olduunu yeniden hatrlatmaya lzum gren bir teebbs ve Muhtra II olarak adlandrmtr. Kabakl bildirinin Liderlerle grme srasnda ahs, zmre, parti ve hkmet icraat bahse konu edilmemitir aklamasn n plana kartarak bunun belli bir siyasi parti liderine kar olmadn, asl muhatabn ihtilal maskotluuna zenmi baz maskaralar olduunu belirtmitir.1443 Hrriyet gazetesi 22 ubat 1973 gn bildiriyi manetten Yksek Komuta Heyeti Tebli Yaynlad-Demirele Grmelere Katlmad in atld balyla vermi ve hemen yanna Demirelin Hesap Vereceimiz Tek Merci Millettir aklamasn koymutur. Haberin devamnda bildirinin ierii hakknda bilgi verilmitir.1444 23 ubat tarihli gazetenin ilk sayfasnda Hrriyet imzasyla kan yazda slubun sert olduu belirtildikten sonra aklamann ieriinin ve gerekelerinin anlalabilecei, ancak aklamaya neden bylesine sert bir hava verildiinin anlalmad belirtilmitir. Yazda ayrca bildirinin Cumhurbakanl seimi zerine yaplan speklasyonlarla balayan tedirginlii arttrd ve bildirinin tedirginlikler yznden yapaca tahribatn asl ulalmas gereken demokrasi ve zgrlk amacna ve zellikle kamu yararna ters decei ifade edilmitir.1445 Cumhurbakan kim olacak suali cevapsz kalmaya devam ederken, bulunan ilk forml: Cevdet Sunayn grev sresinin yaplacak bir anayasa deiikliiyle iki yl uzatlmas olmutur. Bu formle en kesin itiraz nnden geldi; Paa: Sunay seilecekti de, ne olacakt? Daha nce yaptklarn yenileyecekti eklinde k yapt. Demirel de, 12 Martta cumhurbakannn muhtraclarla olan mesaisini hl iine sindirememiti ve bu teklife ayak diredi. Sunayn grev sresinin uzatlmasna kar karken Demirelin yapmak istedii, Grlerin Cumhurbakanlna da kar knn Ordu st kademelerinde duyulmasn salamakt.1446 neri mecliste de senatoda da kabul grmedi. Bu kez CHP tarafndan yeni bir neri getirildi: Cumhurbakanl seimlerinin iki yl ertelenmesi. Bu da aslnda ilk nerinin isim deiikliiyle tekraryd. Son forml, bir isim zerinde anlalmasyd Dnemin Anayasa Mahkemesi Bakan Muhittin Taylan zerinde iki parti de anlat. Tek bir formalite geriye kalyordu: Taylann Sunay tarafndan kontenjan senatr yaplmas. Grev sresinin uzatlmasna kar klmasnn burukluunu yaayan Sunay, bu istei reddetti. Bylece iyiden iyiye kendisini cumhurbakanlna hazrlayan Muhittin Taylan asndan cumhurbakanl adaylnn ilk aamas bile gerekleememitir1447 Sonunda ismi daha nce, rgpl kabinesinin gvenoyu alamayarak dmesi olayndan sonraki babakan araylarnda da gndeme gelen, askeri ataelik tecrbesi de olan eski Deniz Kuvvetleri Komutanlarndan E. Ora. Fahri Sabit Korutrk zerinde uzlalmtr. Zaten hlihazrda senatr olan Korutrk, Trkiye Cumhuriyetinin 7nci Cumhurbakan olarak andn iip greve balamtr.1448
1442Tercman, 1443Tercman, 1444Hrriyet, 1445Hrriyet, 1446

22.2.1973. 23.2.1973.

22.2.1973. 23.2.1973.

Cneyt Arcayrek, ankayayaGiden Yol 19711973 (Cneyt Arcayrek Aklyor6), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.395. Mehmed Kemal, 12 Mart, fkeli Generaller ve kence, stanbul: Soyut Yaynlar, 1974, s.188 vd. Babakan Aday Olarak Erim, Korutrk ve nerin Adlar Geiyor, Cumhuriyet, 15 Mays 1972.

1447 1448

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

516 / 1404

Siyasi Partilerdeki Gelimeler ve 1973 Seimleri


12 Mart rejiminin parlamentoyu ak tutma siyasetinin iki istisnas vardr. Parlamento ak tutulacaktr lakin lkenin blnmez btnl ve laik rejimini tehdit ettii iddia edilen iki parti kapatlacaktr. Bu iki partiden biri beklendii gibi TPdir. Anayasa Mahkemesi, TPin kapatlma gerekesinin temelini Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde Krtlerin yaad ve bu insanlarn kimliklerinin tannmas gerektii ynndeki 4. Byk Kongreye sunulan rapora dayandrmt. Kapatlma kararnn ardndan TPin nde gelen yneticileri genel bakan bata olmak zere tutuklandlar.1449 Adalet Partisi APdeki ilk atlamalar ise 1969 ylnn bana rastlyordu. Szgelimi, Demireli partiyi ikiye blmekle sulayan Ethem Klolu ile Cevat nder, ihra istemiyle Yksek Haysiyet Divanna veriliyorlard.1450 inden gl bir kesimin ayrld AP ise, bu blnmeden arnarak deil, g kaybederek kmt. 18 Aralk 1970de partileen AP iindeki muhalefetin, eski DPnin hakiki mmessili olduu dorultusundaki iddias ise 12 Mart duvarna arpmtr. DP Genel Bakan Ferruh Bozbeyli de 12 Martn kitlelere kendilerini sca scana tantacaklar bir dnemde gelmesinin, partilerinin geliip, serpilmesini nledii grndedir.1451 Bozbeyli, partilerinin sonraki seimlerde siyasi hayattan silinmesini ise yle aklamaktadr:
te, gerek Sleyman Demirel gerek Sayn Ecevit ok hakl, ok yerinde bir propaganda buldular, ok yerinde, dediler ki halka: Sayn vatandalarm, siz bizden hizmet bekliyorsanz bizim reyimizi blmeyin. Bakn, bizim reyimizi blerseniz koalisyonlar ortaya kyor. Koalisyonlar da imdiye kadar hi hizmet yapamadk. Onun iin, bizim reyimizi ltfen blmeyin. Bu ok makul, ok akllca bir propagandayd. Bunu hem Ecevit yapt hem Demirel yapt. Yapnca, Ecevitten blnm gibi grnen, Gven Partisi 3 mebusa dt, Adalet Partisinden blnm gibi olan biz 1 mebusa dtk, Selamet Partisi de 48den 15e dt yani gereke ok doruydu, ikna edici bir gerekeydi. Sonucu ondan oldu.1452

te yandan, MNPnin ve ardndan MSPnin kuruluu da APnin oy kitlesinden nemli bir miktar alp gtrmtr. Trk sa olabildiince blnm durumdadr; solda TP kapatlm, TBP ise CHPye alternatif olabilecek gte deildi. Oysa AP ve genel olarak sa, MSP, MHP, DP, CP, MGP gibi alt partinin mcadele alan haline gelmitir. AP iindeki paralanma; san iki etkin partisi olan MSP ve MHPnin nceleri AP iinde temsil edilen eilimlerin szcln ele almas; Ecevit rzgrn arkasna alan CHPnin ykselie gemesine sebep olmaktadr. Ecevitin halk kitlelerine verdii ana mesaj: parlamentonun
1449

Dou Perinek, Anayasa ve Partiler Rejimi (Trkiyede Siyasi Partilerin Dzeni ve Yasaklanmas), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1985, , ss.342343. nder ve Klolu, Savunmalarn Yazl Olarak Verdiler: Demirel, APyi ikiye ayrmtr, Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. Ferruh Bozbeyli, Alaca Siyaset (Siyasi Hikyeler), stanbul: Babli Kltr Yayncl, 2000, s.105.

1450

1451 1452

Ferruh Bozbeylinin 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.03 15.26].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

517 / 1404

milletten on yl geri olduuydu. 12 Martta aka anayasann Trk halk iin lks olduunu syleyenlere nazire yaparcasna sarf edilen bu cmle ok byk yank bulmutur. 1453 Cumhuriyet Halk Partisi Asl byk gelime ise CHPdeki lider deiimiydi. 12 Martn ardndan genel sekreterlikten istifa eden Ecevitin parti ii iktidar mcadelesi sryordu.1454 nn tm gcn harcamasna ramen yaplacak olaanst kurultay divannn feshini talep etmemesinin kabul grmemesi zerine nce genel bakanlktan istifa etmitir. Bir mddet sonra partisinden de istifa ederek, eski cumhurbakanlarnn senatoya ye olma hakkn kullanarak aktif siyasetten bir anlamda ekilmitir. Oysa Ecevit, kendisine kar yneltilen genel bakanlk ihtiras sulamalarna kar 8 ubat 1972de CHP Meclis Grubunda yapt konumada u ilgin cmleleri sarf etmiti: Benim Genel Bakanm Sayn nndr. Bana ne kadar ar ithamlarda bulunursa bulunsun, nnnn karsnda ne kendimi ne de bir bakasn, Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Bakan olarak hayal bile edemem.1455 Buna ramen ay sonra, 14 Mays 1972de, Ecevit CHPnin yeni Genel Bakandr.1456 1973 seimleri, Trk siyasetinde talar yerinden oynatan bir seimdi. CHP, genel bakanlk koltuuna nn yerine Blent Eceviti getirmitir. Altml yllar, CHPnin ideolojik dnm yaad yllardr. Bu sre, byk bir toplumsal hareketliliin yaand, ehirlere gelen yeni nfusun varolara yerleerek yeni tip toplumsallama zellikleri gsterdii yllar kapsyordu. ehirlere gelen yeni kitle asndan, kr hayatyla karlatrldnda, ehir hayat mreffeh bir dneme gei anlamna geliyordu.1457 Genel olarak bu yeni kitlenin, Demokrat Partinin Anadolu aksanyla telaffuzundan mlhem Demirkrat ismiyle efsaneletirdii hatrasna ve partinin varislerine kar duyduu sempati, artarak devam etmektedir. lkenin 19651969 yllar arasnda kalknmada kaydettii ivme, bu kesimlerin toplumsal pastadan aldklar pay da nispeten arttrmt. Altml yllarda partinin yeni ideolojik istikametine ismini veren ortann solu, hareketinin tm ekiciliine ramen bir trl CHP oylarna yansmay karsnda partinin ideologlarndan biri olan Ecevit, bir taraftan ortann solunun manasn aklamakta, dier taraftan da st ste AP karsnda uranlan seim hezimetleri karsnda ylmaya meyilli partililere moral alamaya almaktadr. AP oylarnn oransal byklne ramen, tpk DP gibi erimeye yz tuttuu savn ileri srmektedir.1458 Aslnda, parti genel sekreterliinden 12 Mart Muhtrasnn, ortann solu hareketine, dolaysyla kendisine kar yapld iddiasyla istifa eden Ecevit ise Merkez Ynetim Kuruluyla birlikte istifa gerekesini aklarken unlar sylyordu: Hkmete katlmama karar alnabilseydi baz eyler kurtarlabilirdi. Sayn Genel Bakan byle dnmyor. Ona ramen onunla kar karya partiyi ynetemem. Ortann solu hareketinin ve benim demokrasi kurallar iinde yenilmeyeceimiz anlalmtr. Demokratik kurallar dna

1453 Melih Cevdet Anday, Hakaret, Cumhuriyet, 22 Kasm 1974, Mehmet ksz, Faizme Kar Her Ynyle Ecevit (ada Bir Lider, ad Bir Parlamento), Ankara: Nisan Yaynlar, 1974, ss.7475 (iinde). 1454 1455 1456

Ecevitin istifasyla boalan CHP Genel Sekreterliine eref Bakk getiriliyordu, bkz. Hrriyet, 24 Mart 1971. Blent Ecevit, Perdeyi Kaldryorum, Ankara: Ajans-Trk Matbaaclk Sanayi, 1972 (?), s.31. Ecevit 826 oyla Genel Bakan seildi, Cumhuriyet, 15 Mays 1972.

Toplumunda Yapsal Deime, Mbeccel Kray, Toplumsal Yap Toplumsal Deime, iinde stanbul: Balam Yaynlar, 1999, ss.327341.
1458

1457Trk

Blent Ecevit, Ortann Solu, stanbul: Tekin Yaynevi, 1974 (1968), s.85.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

518 / 1404

klarak yenilgimiz salanmtr.1459 Komutanlarn mdahalesini Yunanistan modeline benzeten Ecevit: Hareket, hkmetten daha ok, Ortann Soluna kar diyordu. Ecevitin bu aklamasna kar nn: bu gerekeyi inandrc bulmayarak ortann solu politikasn Ecevit yokken iln ettiini, Ecevitin bu politikay kendisine mal etmesini ve muhtrann asl bu politikaya verilmesini abartl bir yorum olarak grdn sylemektedir.1460 Semen nezdinde, nn gibi bir lideri deviren, muhtraclara Demirelin gsterdii tavrn aksine adeta kafa tutan bir Ecevit vardr. 1973 seimleri ncesinde, CHP, en byk rakibi olan APye gre, daha dingin ve derli toplu duruyordu. APdekinin aksine kendisinde yaanan ayrlklar partiyi eski grntsnden arndrm; daha da glendirmitir. Bu kesimlerin ayrl CHPnin halkn partisi olduu ynndeki iddiasna inandrclk katmaktadr. Mill Selamet Partisi Kapatlan dier parti Necmettin Erbakann Milli Nizam Partisiydi;1461 partinin kapatlma gerekesi ise liklie aykr faaliyet yrtmesine dayandrlyordu. Sleyman Arif Emre, partinin kapatlmasna ilikin olarak u tespitte bulunmaktadr:
srailin lehinedir nk byle bir Hkmetin Trkiyede bulunmas, srailin, komnist Rusyaya kar nne set eken bir Seddi in grevini yapar ama Erbakan her konumasnda: Siyonizm nedir, masonlar nasl Siyonistlerin yan kuruluudur, nasl Ve dier kuvvetler de onlarn yan kuruluudur? hep bu konuyu iliyor. Hocann bu konuyu bilhassa n plana alm olmasnn sebebi de Demirelin gerek fikr yapsn ortaya koymak ama onlar Siyonist liderlerkzm, gcenmiler ayet bu propagandadan vazgemez iseniz partinizi kapattracaz. Biz de tabii, vazgemedik, birka hafta sonra parti kapatld, 12 Mart askeri mdahalesinden bir hafta nce, kapatma davas ald daha dorusu. Evet, Siyonistler yle sylemiti. O zaman ki Basavc Hikmet Gndz, bizim tespitimize gre o da masondu, hemen bir kapatma davas at.1462

Kimilerine gre sz konusu partinin kapatlma karar doru ancak kapsam dar tutulmutu. Laiklie aykr davranlar iinde bulunan tek parti sanki MNP miydi?1463MNPnin kapatlmasna ramen TPin aksine hibir yneticisi hakknda ceza davas almamtr. Parti lideri Erbakan svireye gitmi; 1973e gelinirken Erbakann Trkiyeye yeni bir parti kurmak zere bizzat iki orgeneral, Muhsin Batur ve Turgut Sunalp, tarafndan davet edildii iddia edilmektedir. Hatta srf bu ltuftan tr 1980 ylnn tkanan Cumhurbakanl seiminde, kimilerince Milli Selamet Partilililerin Batura oy vermeleri de buna balanmaktadr. Burada hedeflenenin 1965 ve 1969 seimlerinde APde toplanan mukaddesat oylarn akta kalp yeniden bu partiye dnmesini engellemek olduu sylenmektedir. Hedeflenenin: Kurulacak yeni bir slmc parti eliyle AP oylarndaki

1459Milliyet, 1460Ecevit 1461 1462

22 Mart 1971.

Mbala Etti, Milliyet, 22 Mart 1971.

Liklie aykr tutumu nedeniyle MNP kapatld, Akam, 22 Mays 1971. Sleyman Arif Emrenin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00 Nadir Nadi, Bir Parti Kapatld, Cumhuriyet, 23 Mays 1971.

?].
1463

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

519 / 1404

blnmenin devamn salamak olduu ifade edilmektedir.1464 Sleyman Arif Emre, bu dorultuda kendisine yneltilen soruya u cevab vermitir:
Hayr, tamamen bizi ey etmek iin uydurulmu bir propagandadr bizim siyasi rakiplerimiz tarafndan. (Erbakan) sviredeydi. 110 kilo, imanlamt. Mill Nizam kapand diye kalp spazm geirdi. svirede imanl ey eden rehabilitasyon merkezi varm, oraya gnderdiler. Hoca dnd zaman 80 kiloydu. Hatta tanmadk biz de 1465

Dier Partilerin Durumu 1971 ylna gelindiinde gemiin nemli partileri olan YTP, MP byk lde varlklarnn sonuna yaklamlardr. te bu srete GP bu partilerle birleerek daha byk bir oy tabanna seslenme gerei hissetmitir. GP bu birlemeyi Milliyeti Cephe adyla anmtr. GP, Milliyeti Cephenin olabilmesi iin 17 Ocak 1971 tarihinde olaanst kongresini toplantya armtr. GP Olaanst Byk Kongresinin verdii yetkiye dayanlarak ve Milliyeti Cephe kuruluunun gereklemi olmas sebebiyle GPnin bundan byle Milli Gven Partisi (MGP) ad altnda almalarna devam etmesi oy birlii ile kararlatrlmtr.1466 3-4 Mart 1973te dzenlenen MGP kongresinde CP ile birleme karar alnmtr. Birlemeye MGPden 16 milletvekili, 11 senatr CPden 11 milletvekili 4 senatr, Bamsz Halklar Grubundan 17 milletvekili ve 5 senatr katlmtr.1467 Bu kurultaydan sonra partinin ismi de Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) olarak deitirilmitir. 1971 Muhtrasnn nemli bir sonucu da iki partinin kapatlmasdr.1970de kurulan MNP bir yldan biraz fazla yaayabilmi; 5 Mart 1971de liklie aykr almalar yrtt gerekesi ile Anayasa Mahkemesi tarafndan kendisine dava alan MNP, 20 Mays 1971de lik devlet MNP yneticileri hakknda herhangi bir ceza davas almamtr.1468 MNP kapatlnca Erbakan svireye gitmi ve bir sre orada kalmtr. TP ise Anayasa Mahkemesince "devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii ilkesine kart davrand" gerekesiyle temelli kapatlmtr. Ayrca partinin zaten tutuklu bulunan nderi Behice Boran ve ynetim kadrolar Ankara 3 Numaral Skynetim Mahkemesince komnistlik propagandas ve blclk yaptklar gerekesiyle alt yl ile on be yl arasnda deien hapis cezalarna arptrlmlardr. Davann durumasna 19 Austos 1971'de balanm, hkmler 26 Nisan 1973'te kesinlemitir.1469 1970li yllarda iki partili sistem sona ererken, bu dnem kk partilerin altn alarn yaadklar ve siyasetin kaderini ellerinde tuttuklar bir dnem olmutur. Toplumun hzla kamplara blnd ve sokak atmalarnn ykseldii 70lerin ikinci yarsnda MHP daha operasyonel bir karaktere brnm ve zellikle mezhep farkllklarnn youn yaand
1464 1465

Soner Yaln, Hangi Erbakan, Ankara: Baak Yaynlar, 1994, ss.140141. Sleyman Arif Emrenin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00 30.1.1971, s.1. 5.3.1973, s.1. 21.5.1971, s.1.

?].

1466Milliyet,

1467Cumhuriyet, 1468Cumhuriyet, 1469Milliyet,

23.4.1973, s.1.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

520 / 1404

illerde oylarn belirgin bir biimde ve ksa srede artrmtr. Komnizmle mcadelede kendisini devletin yannda konumlayan Trke, bu dnemde genlik tekilatyla soka kontrol altnda tutmaya almtr. 1970lerin sonlarna doru dnemde lkcler sokaa inmi ve kendilerini devletle zdeletirerek, komnizme kar mcadelenin n saflarnda yer almaya balamlardr. Bu tutum, Milliyeti Hareketin her geen gn toplumcu milliyetilikten uzaklamasna ve devleti bir karaktere brnmesine neden olmutur. Hareket zeletirisini ancak 1980 darbesi sonras yapabilmi ve daha rafine bir hviyet kazanmtr. 1973 Seimlerinin Ortaya Koyduu Siyasi Tablo 1971 Muhtras sonras en ok merak edilen konulardan biri yeni seimlerde parlamentonun nasl ekilleneceidir. Bu dnemde youn propagandalar yaplm ve seim srecinde partiler yaynladklar seim bildirileriyle hedeflerini sralamlardr. CHPnin seim bildirgesi Ak Gnlere kitap halinde baslmtr. Bildirgede lkenin saa doru kaymas, pahallnn kastl oluturulduu dncesi, ekonomi ve demokrasideki 12 Marttan sonraki yozlama, zgrlklerin kstlanlmas, huzur ve asayi politikas gibi konular ele alnmtr.1470 APnin seim sloganlar ise yledir: Halkn derdini halktan olanlar anlar, Demokrasinin bayra AP, Dirlik-dzenlik-kalknma, sizlie-cahillie-aresizlie paydos, Scak adertsiz ba-mutlu yurtta hedefimizdir, Birlik kuvvettir, AP de birleelim.1471 MSP beyannamesine bakldnda bu partinin de MHP gibi bakanlk sistemini savunduu grlmtr. Senatonun kaldrlmas, milletvekili saysnn 300e indirilmesi, nemli meselelerin zm iin referandum, halk vetosu, halk teebbs gibi usullerin getirilmesi, ceza davalarnda jri sistemini getirmek MSPnin 1973 beyannamesinde savunduu balca grler arasnda yer almtr.1472 Burada en dikkat ekici konu Senatonun kalkmas ynndeki isteklerdir. Bu istek nceleri AP tarafndan seslendirilmitir. Bu duruma yol aan en byk etkenlerin banda Senato ierisindeki MBG yelerinden duyulan rahatszlk gelmitir. 14 Ekim 1973 seimleri sonucunda CHP birinci parti olarak 185, AP: 149, MSP: 48, DP: 45, CGP:13, MHP:3, TBP:1 ve Bamszlar: 6 milletvekili ile TBMMde temsil edilmitir. Barajsz dHont Sisteminin uyguland 1973 seimleri sonucunda hibir parti hkmet kurabilecek yeterli ounluu salayamamtr. Hibir partinin iktidar olabilecek oyu alamad 1973 seimleri kamuoyunda Ecevitin kiisel baars olarak deerlendirilirken, CHP geerli oylarn % 33,3n alarak en gl parti konumuna gelmitir.1473 Bylece CHPnin 1960lardan beri devam eden oy kayb bu seimlerle birlikte son bulmutur. CHPden sonra en byk srprizi MSP gstermitir. DPyi geride brakan MSP nc srada yer alm ve seim sonras hkmet kurma araylarnda kilit parti haline gelmitir.1474 1973 seimleriyle birlikte 1950lerden beri sregelen DP-AP stnlne bir anlamda son verilirken APnin oylar 1969 Seimlerine gre % 46,5ten % 29,8e dmtr. lk defa seimlere katlan MSP ve DPde % 12 civarnda oy alarak seimlerde baarl olurken MP nceki seimlerde % 3,2 olan oyunu neredeyse tamamen kaybetmi ve % 0,6lk oy orann ile hi milletvekili karamamtr. MHP ald % 3,4lk oy oran ile milletvekili saysn te bir
1470

avdar, a.g.e., s.227-231 11.9.1973, s.1. MSP, 1973 Seim Beyannamesi, Ankara, 1973, s.18-24. 15.9.1973, s.1.

1471Milliyet, 14721472 1473

DE, 14 Ekim 1973 Milletvekili Seimi Sonular, Ankara, DE Yaynlar, 1974, s.6-7.

1474Cumhuriyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

521 / 1404

orann da arttrrken TBP ise %1,1 ile yalnzca Genel Bakann Meclise gnderebilmitir. GPnin ise 1969 seimlerinde % 6,6 olan oy yzdesi son seimlerde % 5,5e dmekle beraber fazla bir kayba uramam ve 13 milletvekili ile temsil hakk kazanmtr. Seim sonularn deerlendiren Demirel'e gre:
Hibir parti iktidar olmamtr. Az alan ok alan olmutur ama iktidar izgisinden her parti bir hayli geride kalmtr. Seimin neticesi ve Cumhuriyet Senatosu yelerinin dal nazar itibara alndnda Trkiye'de istikrarn nasl salanaca sualini cevaplamak olduka gtr. Bununla beraber, meru zeminlerin ve meru yollarn ak tutulmas bizi aresizlikten kurtaracaktr. Zira meruiyet ierisinde are tkenmezdir...1475

14 Ekim 1973te yaplan seimin neticeleri alnmaya balandnda, CHP sandktan birinci parti olarak kyordu. Geri rakibiyle arasnda byk bir oy fark yoktu; ancak yine de CHP tarihi asndan alnan sonu gz kamatrcyd. nk parti, olaan hibir dnemde birinci parti olamamtr. 1977de bir kez daha tekrarlanacak olan bu baar ok nemlidir.
1973 Yl Genel Seim Sonular
PART CHP AP DP MSP CGP MHP TBP MP Bamszlar LDER Blent Ecevit Sleyman Demirel Ferruh Bozbeyli Necmettin Erbakan Turhan Feyziolu Alparslan Trke Mustafa Timisi Cemal Tural ALDII OY (%) 33,29 29,82 11,89 11,80 5,26 3,38 1,14 0,58 2,80 MLLETVEKL 185 149 45 48 13 3 1 0 6

Kaynak: http://www.konrad.org.tr/secim/ayrinti.php?yil_id=67 (Eriim: 08.10.2012)

Seime katlma orannn ok yksek olduu gzleniyordu. CHPnin baarsndaki en byk etkenin DP ile MSPnin, APnin oylarn blmesi olarak gsterilmekte; CHPnin srpriz yapt manetlere tanmaktadr. Demirel sandklar aldktan sonra Bu gece beni unutun diyordu. Barajsz dHont sisteminin tatbik edildii seimlerden sonra ortaya kan manzara yeni bir koalisyon hkmetinin habercisiydi ancak sre ok ilgin bir ekilde geliti ve srpriz bir koalisyon hkmeti kuruldu.1476 1973 seimleri Trkiyede 12 Mart askeri vesayetinin sonu anlamna gelmektedir. Sonraki zamanlarda askerin siyasal kurumlar zerindeki etkisinin srd gzlemlenecektir.

1973-1977 Yllarnda Hkmetler


CHP-MSP Koalisyon Hkmeti 1973 seimleri sonras Trkiyede 100 gn boyunca hkmet kurulamamtr. nce Ecevit, sonra Demirel, daha sonra Naim Talu ve yeniden Ecevite verilen hkmeti kurma yetkisi 24 Ocak 1974de CHP-MSP arasnda yaplan grmeler sonucu varlan anlamasyla son bulmutur. Bu grmeler esnasnda, lm cezasna mahkm edilmi olanlarn 30, mr
1475Cumhuriyet, 1476CHP

1.11.1973, s.1.

srpriz yapt, Hrriyet, 15 Ekim 1973.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

522 / 1404

boyu hapse mahkm edilmi olanlarn cezalarnn ise 20 yla indirilmesi konusunda anlamaya varlmtr; fakat fikir sulular zerinde anlamaya varlamamtr. niversitelere idari ve mli zerklik verilmesi, sanayi yatrmlarnda Anadoluya ncelik verilmesi, nfus kontrol, din eitimi, toprak reformu uygulamalarnn bakanlar dzeyinde ele alnmas, hzl ve ucuz vergi sistemi gibi konular da uzlamaya varlan dier konular arasndadrlar. 24 Ocakta hazrlanan protokoln imzalanmasnn ardndan hkmet de aklanmtr.1477 Bu dnemde CHP-MSP ortaklnn olabilirlii hakknda geni tartmalar yaplmtr. Koalisyonun dayanann bireyin temel zgrlklerine duyulan inan, maden yataklarnn ve petroln devletletirilmesiyle byk kapitalistlerin gcn krmak olduu ileri srlmtr. Ancak iki siyasi parti arasnda, toplum anlay ve izlenen politikalar bakmndan nemli farkllklar bulunmaktadr. Koalisyonun temelini toplumsal grlerin benzerliinden ok yaplan siyasi hesaplar oluturmutur. Koalisyon protokol "demokrasi" sorununa ciddi bir ekilde eilmeyi hedefleyen ilk programdr.1478 Hkmet programnda genel af karlmas, orman sularnn aff, siyasal haklarn iadesi, isizlik sigortasnn gereklemesi, iilerin kdem tazminatnn arttrlmas, kadnlarn 20 ylda emekli olmalar, seim mevzuatnda deiiklik yaplmas yer almtr. Ayrca 18 yan bitiren ve renci olmayanlarla, yurt dnda alanlara oy hakk tannmas, imam hatip okullarnn yeniden almas, vekil imamlarn asil kadroya geirilmesi, eitim politikasna yeniden yn verilmesi, okullara milli ahlak dersi konulmas, 1973 sonuna kadar yaptrlm olan gecekondularn merulatrlmas, vergi sisteminde slahat yaplmas, asgari geim indiriminin arttrlmas, sosyal adaletin salanmas gibi arpc konu balklar vardr.1479 AP Genel Bakan Sleyman Demirel koalisyon hakknda: Koalisyonu tekil eden iki parti geerli oylarn %45ini almtr. Millet Meclisinde Meclis Bakan dahil 233 ye vardr. ki parti dnda ise 216 milletvekili mevcuttur. Trkiye parlamentosu ift meclise dayanr. Her meclisin arl vardr. Gvenoyu Millet Meclisinde verilmesine ramen, yasa ve denetleme faaliyetlerinde ve TBMM faaliyetlerinde Cumhuriyet Senatosunun nemli bir yeri vardr. Senatoda da ounlua AP sahiptir. Koalisyon partilerinin ye says 48 iken, APnin tek bana ye says 80dir. APnin ana muhalefet grevini yaparken, memleket yararna bulmad icraatn karsna kmakta nemli bir arl olduunu kimse inkar edemez demi ve Senatodaki stnln APnin elinde olmasnn nemine vurgu yapmtr.1480 Bu ise ynetimdeki ift balln oluturduu olumsuzluklardan birisi olarak gze arpmaktadr. Bu hkmet dneminde yaanan en nemli olay Kbrs Sorununun yeniden lke gndemine birinci sraya oturmasdr. 1974 yaznda Trk ordusu Kbrs'a karma yapm; bu Ecevit'in cesaret ve vatanseverliinin bir gstergesi olarak grlmtr. Onun "Kbrs sorununa kendinden nce hibir Babakann hayal bile edemedii radikal bir zm bulduu" dnlmtr. Durumun bu ekilde deerlendirilmesi, 1974 sonlarnda CHP desteinin en st noktaya ulamasna neden olmutur zellikle muhalifliiyle n plana kan
1477Milliyet, 1478 1479

25.01.1974, s.1.

Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.441.

1973-1977 dnemi Hkmetler ve Meclis faaliyetleri ile ilgili kapsaml bilgi iin bkz., H. Emre Bace, Trk Parlamento Tarihi, TBMM XV. Dnem (1973-1977), Yasama, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. 2012; H. Emre Bace, Trk Parlamento Tarihi, TBMM XV. Dnem (1973-1977), Denetim, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. 2012. 29.1.1974, s.1.

1480Milliyet,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

523 / 1404

MBG yeleri bile hkmete destek vermiler, MBG yesi Suphi Karaman, Erbakan ve heyetine bu srete mavirlik etmitir.1481 Kbrs krizi sona erdiinde, ise bu koalisyonun bitecei anlalmtr. 26 Ocak 1974 tarihinde kurulmu olan CHP-MSP Koalisyonu 17 Kasm 1974 tarihine kadar sekiz ay gibi (aslnda Ecevit Eyll aynda istifasn sunmutur; fakat yeni bir hkmet kurulana kadar iktidarda kalmlardr. Bu balamda aktif anlamda 8 ay, resmen 10 ay varlk gsterilmitir) ksa bir sre varlk gsterebilmi ve sonrasnda koalisyon sona ermek durumunda kalmtr. Parti programlar arasndaki uyumazlklarn alamamas, Genel Af Yasasnda kan anlamazlklar, Kbrs Bar Harekt gibi eitli nedenlerin sonucunda mevcut birliktelik bozulmutur. Bu birlikteliin sekiz ay devam edebilmesi bile uzun sredir; nk birlikteliin ilk gnlerinde uyumazlklar ba gstermitir. Kbrs Bar Harektnn yol at gelimeler sayesinde devam eden birliktelikte, MSPnin genel af konusunda koalisyonunun kurulma aamasndaki tavr ile koalisyon kurulduktan sonraki tavr arasndaki deiiklik, CHP asndan koalisyonun devam edebileceine dair olan inancn yitirmesine sebep olmutur.1482 Bu dnemde yaanan dier kriz ise Petrol Krizidir. Yeni Hkmeti ve 12 Eylle gidi srecinde Trkiye ekonomisini olumsuz etkileyen olaylarn banda bu kriz gelmektedir. Ekim 1973te Arap-srail savalarnn yeniden balam ve petrol ihra eden Arap lkelerinin giriimiyle ham petrol fiyat 2,5 dolar iken, 24 Aralk 1973te 11,6 dolara ykselmitir. Dnya ekonomisinin dengelerini alt st etmi olan petrol oku petrol ithalats olan Trkiyenin d ticaret ann misli artmasna neden olmutur. Hkmet petrol krizinin ykc etkileri amaya alrken, bahsi geen 1974 ylnda Kbrs Bar Harekt balamtr. ten ve dtan kaynaklanan olumsuz koullara bal olarak ekonomik dengeler hzla bozulurken, lkenin kaderini belirleyecek iki siyasi lider, Demirel ve Ecevitin kamuoyu nnde lke dikkate almayan, daha ok politik mlahazalarda bulunduklar dikkat ekmitir.1483 Ecevit, ya erken seime gitmeyi ya da DP ile bir koalisyon oluturmay umarak MSP ile ortakln sona erdirmitir. Ancak plan baarszla uramtr. nk sa kanat partileri Demirel'in liderliinde, MC Hkmeti ad altnda bir koalisyon oluturmulardr.1484 Sadi Irmak Hkmeti CHP-MSP Koalisyon Hkmetinin bitmesinden sonra bir hkmet bunalm domu, grevlendirilen hibir siyaseti hkmet kurmay baaramamtr. Hkmet kurma almalarnn skntya girdii bu srete yeniden 12 Mart Muhtras sonrasnda olduu gibi bamsz Babakan forml gndeme gelmi ve Kontenjan Senatr Sadi Irmak, Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndan hkmeti kurmakla grevlendirilmitir. Korutrk buna gereke olarak u szleri sylemitir: Trkiyenin ite ve dta son derece ciddi sorunlar vardr. Trkiye bu durumda, Meclis mzakeresinden yoksun, uyumazla dm, mstafi bir hkmetin eline braklamaz. Hkmet kurma gerekesinin anlalamad bu aamada; Meclis, kanun gremez; kanun yapamaz durumundadr. Trkiyenin kaderini mstafi hkmetin tamasn zorlamak

1481 1482 1483 1484

Karaveliolu, a.g.e., s.265. Hikmet Bila, CHP 1919-2009, stanbul, Doan Kitap, 2008, s.243 Erdin Tokgz, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi 19142004, 7. Bs Ankara, maj Yaynevi, 2004, s.188189. Aye Gne Ayata, CHP rgt ve deoloji, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1992, s.93.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

524 / 1404

imknszdr. Demokratik kurallar iinde hkmeti kurmak, Meclisi icraya armak grevimdir.1485 Sadi Irmak yapt almalar sonunda bamszlardan ve CGPli parlamenterlerden oluan bir hkmet oluturmutur. Sadi Irmak Hkmetinde; 11i parlamentodan 15i dardan 26 bakan yer almtr. Bu hkmet 12 Mart sonras kurulan teknokratlar hkmetlerinin devam niteliindedir. Hkmet kurulmutur ancak hem Ecevit hem Demirel erken seim istemilerdir. Demirel gvenoyu verenlerin hkmetten sorumlu olacaklarn ifade ederken, Ecevit kurulan hkmetin kurulu eklinin normal demokratik kurallara uymadn belirtmitir.1486 Bu durumda kurulan hkmet Trk siyasi literatrnde sk kullanlan ifadeyle l domu bir hkmettir. Yeni hkmete tek destek Meclis iinde en kk gruba sahip CGPden gelmitir. CGPnin tm almalarna karn Sadi Irmak Hkmeti 29 Kasm 1974 tarihinde TBMMde 378 parlamenterin katld gven oylamasnda 17 beyaz oya karlk 358 krmz oyla gvensizlik oyu almtr. Sadi Irmak Hkmetinin alm olduu 17 beyaz oyun tamam CGPli milletvekillerince verilmitir.1487 Sadi Irmak Hkmeti gvenoyu alamamasna ramen yeni hkmet kurulamamas yznden 31 Mart 1975 tarihine kadar devam etmitir. AP-MSP-MHP-CGP I. Milliyeti Cephe Hkmeti Sadi Irmak Hkmeti i bandayken hkmet araylar srm, bu sre yaklak bir yl sren bir karmaay da beraberinde getirmitir. Cumhurbakan Korutrkn de dedii gibi artk halk siyasi ekimelerden bezmitir.1488 Bu kez hkmeti kurma grevi Sleyman Demirele verilmitir. Bu srada partiler aras transferler de balamtr. CGPli lhami Sancar CHPye girerken bamsz Senatr Hikmet Yurtsever ise APye gemitir.1489stanbul Milletvekili Nilfer Grsoy, Sadettin Bilgi ve 8 arkadann DP Genel Merkezine yolladklar istifa mektubu dnemin siyaset iklimini yanstmaktadr:
Hr demokratik rejimlerde hibir eyin ahsa ve inatlam artlara bal kalmamas gerekir. inde bulunduumuz artlar, uzlama ve badamay zaruri klmaktadr. Trkiye komnizmin ok ynl tehdidi altndadr. ok ynl tehdit iindedir. Son zamanlarda meydana gelen olaylar, Trkiye devletini lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olma esasndan ayrma istidad gstermektedir. Bu artlar muvacehesinde bizler, CHP dnda ve seilmi partili bir parlamento yesinin bakanlnda kurulacak hkmeti oylarmzla destekleyeceimizi, bu darboazdan geebilmenin art olarak aziz milletimizin ttlalarna sayglarmzla sunuyoruz. Bu sebeplerle, hkmetin kurulmasna yardmc olmak maksadyla, DPden ayrlma zaruretinin domu olduunu arz ediyoruz.1490

1485Milliyet, 1486Milliyet,

13.11.1974, s.10 21.11.1974, s.1. 30.11.1974, s.1. 2.4.1975, s.1. 8.4.1975, s.1.

1487Cumhuriyet, 1488Cumhuriyet, 1489Cumhuriyet, 1490

Bilgi, a.g.e., s.244-245.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

525 / 1404

Bu dnemde 1975 Senato seimlerinde dzenlenen seim kampanyas ise birok iddet olaynn da sahnelenmesine neden olmutur. Bunlardan en nemlisi Blent Ecevit ve CHP konvoyuna ynelik Geredede yaplan silahl saldr olmutur. Olaya AP milletvekili Ahmet akmakn da kart iddia edilmi ve siyasi gerginlik bir anda trmanmtr.1491 Bunun zerine CHP tarafndan Taksimde dzenlenen Demokrasi ve zgrlk Mitingine o gne kadar az grlen bir kitle katlm ve Ecevit kan olaylara kar Demokrasiyi sokakta bulmadk, sokaa brakmayz! diyerek gerginlie prim vermeyeceklerine iaret etmitir.1492 Kamuoyunda I. Milliyeti Cephe (MC) Hkmeti olarak tanmlanan, IV. Demirel Hkmeti 3l Mart 1975 tarihinde Meclisten gvenoyu alarak grevine balamtr. Bu hkmet 21 Haziran 1977ye kadar grevini srdrmtr. Bu sre iinde yaanan en nemli gelime toplumsal gerginliin yeniden trmana gemesidir. Bunun yannda DGMlerin almak istenmesi sendikal eylemlerin artmas, 1 Mays 1977de Taksimde iilerin ldrlmesi gibi olaylar bu dneme damgasn vurmutur.1493

1491Milliyet, 1492Milliyet, 1493

22.6.1975, s.1. 29.6.1975, s.1.

avdar, a.g.e., 244-246.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

526 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

527 / 1404

Deerlendirme ve Sonu
Cumhuriyet tarihinin ikinci askeri mdahalesi 12 Mart 1971de bir muhtra verilerek yapld. Aslnda muhtra 9 Martta uygulamaya konulmas planlanan sol darbeyi rehabilite etme hamlesi olarak grlmektedir. Muhtradan tam gn sonra ordu iindeki tasfiyeler, bir yl sonra Bomba Davas olarak adlandrlan tevkifat sonras yaplan durumalar, nl Ziverbeydeki Zihnipaa Kknde yaplan sorgulamalarla birlikte gndeme getirilen kontrgerilla tartmalar, ilerleyen dnemde, ykselen sokak atmalarnn msebbiplerinin aratrlmas esnasnda derin kukularn domasna neden olmutur. 12 Mart Muhtras ncesi ve sonrasnda ykselen kr-ehir gerills olgusu, sol glere, zellikle niversite rencileri arasnda bulduklar tabanla birlikte, geni bir rgtlenme imkn yaratmtr. Fikir Kulpleri Federasyonundan Dev-Gene (Devrimci Genlik Federasyonu), THKO (Trkiye Halk Kurtulu Ordusu), THKP-C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi) ve TKKO (Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusu) tr silhl rgtlenmelerin taban bulmasn da beraberinde getirmitir. Anti-Amerikanizmin ykselie getii, 68 kuann tm dnyada sisteme kar isyan bayra ektii bu dnemde, Sovyetler Birliinin ykselen prestijiyle birlikte sosyalist dalgann evre lkelere sirayeti, Ortadouda Baas tr yerlici sosyalist akmlar ortaya karrken, Trk solu asndan dnem iindeki ideolojik dayanak 1920lerin banda yrtlen Milli Mcadelenin anti-emperyalist nitelii olmutur. Trk solunun Milli Mcadeleyi yrten asker-sivil brokrasiyle, yerel eraf hakknda, gerek Bakde toplanan ark Halklar Kurultaynda, gerekse nc Enternasyonalde serdedilen Sovyetler Birlii Komnist Partisinin znel durumuna has ve bir o kadar da anlalabilir pozitif tutumu sorgusuz sualsiz kabul, bu arada illegal Trkiye Komnist Partisinin bu dorultudaki tezleriyle birletiinde anlalabilir olmaktadr. 70li yllar boyunca Trk solu, mevcut iktidarlar ve rejimi emperyalist bloa tabi olmakla, Kemalizme ihanet etmekle suluyordu. Bu sylem ylesine etkiliydi ki, daha 1965 seimleri sonrasnda bizzat nn tarafndan dile getirilen, CHPnin ideolojik konumunun ortann solu olduu ynndeki sylem, 1972de, daha 12 Mart sonrasnda CHPdeki Genel Sekreterlik vazifesinden bu muhtra bana kar yaplmtr diyerek istifa eden, ancak nnye kar mcadelesinde stnl ele geirdikten sonra nnnn Genel Bakanlktan istifa etmesine neden olan Blent Ecevitin nclndeki bir ekip tarafndan kuramsallatrlyordu. Ortann solu akmnn, Ecevitin ykselen ii snf hareketlerini CHPye oy olarak aktma projesinin bir paras olup olmad bilinmez ancak Ecevit, eitli demelerinde, anayasal mahreli yasalarn varlnn bir anlam ifade etmediini, doann da yasalar olduunu, toplumsal boyuttaki yasalar ilerlie sokulmaya balandnda, toprak igallerinin bir vaka haline gelebileceini, bu tutumun mevcut yasalara aykr olabileceini, ancak doa yasalarna aykr olmadn ifade etmekten kanmyordu. Demirelin bu demelere yant ayn sertlikteydi. Bu ifadelerin aka anariye davetiye karmak olduunu ifade eden Demirel ile

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

528 / 1404

Ecevit arasndaki atma, parlamento ii iktidar-muhalefet atmasyd ancak sokaklardaki atmann muhataplar bambakayd. 12 Mart Muhtrasnn partiler st hkmet talebi grnt olarak salanmt. Ancak 1973 ylna kadar geen sre iinde Nihat Erim, Ferit Melen ve Naim Talu hkmetleri hemen hibir baar salayamadlar. Erimin tabiriyle; lke 1961 Anayasasnn getirdii hrriyetleri hazmedememiti, bu anayasa memleket iin fazla lkst. Demirel ilerleyen yllarda, direnseydim parlamentoyu da kapatacaklard eklindeki savunmasna ramen, 12 Martn budad anayasaya ilikin olarak yaplan her hamleyi destekledi. Bu anayasayla asayiin ve dolaysyla rejimin korunamayaca eletirisi azndan dmeyen Demirel, kimilerine gre; gayet memnundu. Darbe grntde kendisine kar yaplmt ancak anayasa deiikliklerine ilikin olarak iktidardayken ne istediyse, eksii deil, fazlas yaplmt. Ancak semenin denin yannda olaca ynndeki, seimlere dair beklentisi ters tepti. Gerekten de 1973 seimlerinde halk desteini, 12 Mart protesto ederek genel sekreterlikten istifa eden Ecevite vermitir. CHP, muhalefete gei mild olan 14 Mays 1950den beri ilk kez serbest bir seimde ancak Ecevitin liderliinde birinci parti oluyordu. Fakat seim sistemi 1961 seimleri istisna, sonra ilk kez tek bir partinin tek bana iktidar olmasna msaade etmiyordu. 1973 seimleri sonrasnda, parlamentoda oluan siyasi kompozisyonun yaratt CHP-MSP koalisyonu, Trk siyasi hayatnn dnm noktalarndan biridir. Darbelerin bu kadar ska yapld Trkiyede bylesi bir zeminin kazanlmasnn ardndaki en nemli nedenin, toplumun henz yeterince siyasal toplum haline gelmedii sylenebilir. Halkn temsilcilerini seip parlamentoya gnderdikten sonra, kendi iradesinin mmessillerine kar yaplanlar karsndaki ataleti dndrc olduu kadar reticidir. Talat Turhann szleri, bir rnekten ziyade genel bir durumu tespit etmektedir:
Halk semiti, halkn oylaryla gelmiti Demokrat Parti fakat seen kiilerin, semenlerin bir direnci yoktu, direnmesi yoktu. Bu arada, sanyorum mart sonlar yahut nisan ay balarnda Menderes skenderunu ziyarete gelmiti, akl almaz bir kalabalk vard meydanda, belediye meydannda. Hatta inaat hlinde bir bina vard, karkas duruyor, insanlar oray doldurmutu, anons ediyorlar: ndirin, yklr, altta kalrsnz. nsanlar oray terk etmediler. Yani o kadar yakn grnen insanlar iki ay sonra ts karmadlar. Dolaysyla, byle bir sessizlik oldu.1494

Siyasetin sadece sandkta icra edilen faslal bir sre olduu noktasndaki kanaat deimedike; halk, ynetime daha ok katlmadka; demokrasiyi kesintiye uratan mdahaleler karsnda gstermesi gereken refleksleri kazanamayacaktr. Bu dorultuda siyaseti sadece siyasetilerin yapt bir i olarak kabul edip, kitlelerin deiik kanallar yoluyla siyasal srece katlm kanallarnn geniletilmesi gerekmektedir. Dier taraftan tm darbelerde olduu gibi 12 Martta da grlen ekonomi politik iyi analiz edilmelidir. Darbelerin genellikle ekonominin ok bozuk olduu dnemlerde deil de; nispeten iyi ya da iyiye doru gidi sz konusu olmaya baladktan sonra yaplmas anlamldr. Ancak hemen her darbenin ekonomik gidiat makro dzeyde bozduu; baz kesimlerin taleplerine ynelik cmert; geni halk tabakalarna kar ise eli sk davrandnn da alt izilmelidir. lm gsterip stmaya raz etmek zdeyiinin ok iyi hlasa ettii, toplumu can gvenlii karlnda dier hak ve hrriyetlerinden feragat etme mecburiyetine getiren
1494

Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

529 / 1404

tertiplerin i ve d kimi merkezlerce uyguland da netice olarak grlmektedir. Bu noktada Hasan Celal Gzelin ve Bedii Faikin anlattklar anlamldr:
Bizim Trk militarizminin bir uyankl vardr. Ekonomi ok ktyse mdahale etmez, tedbirler alndktan sonra mdahale eder. Tabii, bu mantkla dnrseniz ekonominin ktl darbeleri nleyen bir tesir meydana getirir Trkiye eer 1960da, 27 Maysta -biraz evvelki sznzden ilham alarak arz ediyorum- eer darbeye maruz kalmasayd, Trkiyede darbeler ve muhtralar birbirinin pei sra devam etmeseydi, benim yaptm tespite gre, Trkiyede bugn ulatmz nokta, gayrisafi mill hsla bakmndan, kii bana gayri safi mill hslann 30 bin dolar geecei bir nokta olacakt. Yani bazen halk arasnda, geim skntsnn verdii bir de zntyle Ne olacak, demokrasi nedir, yenilir mi iilir mi, demokrasinin bize ne faydas var? eklinde ikyetler de olmutur. Bazen, mesela, anarinin olmamas, huzurun olmas, iddet ve terrn olmamas yeterli saylmtr. zellikle incelemesini yaptnz 12 Eyll dneminde, biliyorsunuz, en byk gereke buydu. Hlbuki u benim bu almam bile basit bir regresyon analizidir; ok iyi bilirsiniz, mevcut verileri alp, belirli istatistik formllerle ileriye doru analiz edeceksiniz, belirli varsaymlar altnda tabii yapacaksnz. Bu dahi, aslnda darbelerin sadece demokrasi olmadn, sadece liberal bir fikir hrriyetiyle ilgili olmadn, aslnda bata boazdan geen lokma olmak zere her eye tesir ettiini ve tamamen ekonomiyle irtibatl olduunu da gsteren, ilgi ekici bir gelimedir. Ne yazk ki darbe dnemleri ekonomik bakmdan ykm dnemleri olmutur, bunun istisnas yoktur.1495 Onun iin, dikkat ederseniz, sivil idarenin ekonomiyi dzelttii sralarda darbe olmutur hep. Hazineyi tamtakr braknz, istediiniz zulm yapn ordu gelip de hibir ekilde mdahale etmez, hangi ordu olursa olsun etmez. Edebiyatn yaparlar ama hazineyi siz maa verecek hle getirirseniz o zaman hop gelirler, binaenaleyh tasvip etmek mmkn deildir.1496

Darbelerin sivil ynetim esnasnda bile sadece toplum nezdinde deil; siyasetiler nazarnda da adeta bir umac etkisi gsterdiine ahit olunmaktadr. RP-DYP koalisyon hkmeti dneminde dayatlan 28 ubat 1997 tarihli MGK kararlarnn mecliste tartmaya almas hamlesini, 12 Mart benzeri bir mdahale korkusuyla nlediini anlatan Mustafa Kalemlinin u cmleleri meselenin bu ynn ortaya koymaktadr:
zetle dediler ki: Bu kararlar TBMMne getirip tartalm. TBMM Bakan olarak iddetle ve annda kars ktm. Anayasa hkmlerinin ak olduunu, MGK kararlarnn hkmeti ilgilendirdiini ifade ile Eer bu kararlar meclise tarsanz iste o zaman yeni bir 12 Mart olay olur. Buna asla msaade etmem. demecini verdim. Bu beyan benim. RP ve DYP ile ilikilerimin kesin olarak kopmasna, aradaki gerginliin daha da artmasna sebep oldu. Ama asla piman deilim. Zira dorusunu yaptm. Bugn de olsa ayn ekilde davranrm.1497

Maalesef yllardr Trk entelijansiyasnn bir grubunda hakim olan, darbeler arasnda iyisi ve kts bulunduu; 27 Maysn darbe deil devrim olduu hususundaki yarg, sivil siyasete bir ekilde mdahale edilebilecei ynndeki merulatrc eilimi gl tutmaktadr. Darbelerin
1495

Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08]. Bedii Faikin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.3013.15]. Mustafa Kalemlinin 21.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.09 14.42].

1496 1497

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

530 / 1404

ve muhtralarn hepsinin knand, bir uzlamaya gidiin salanmas gerekmektedir. Bu noktada Ali Krcann: Yllardr darbeleri iyi-kt diye ayranlara da seslendik: Btn darbelerin en kts aslnda 27 Mayst. dedik. Bu gerekle yzlemenin artk zamandr. dedik nk sonrasndaki btn darbelere, yaanan zor ve acl yllara o ilk darbenin dedii niyet talarna basarak yola kldn da bilelim istedik 1498 katlmamak mmkn gzkmemektedir. Trk toplumun barndan kan, barta ve savata olmazsa olmaz deer ifade eden Trk Silahl Kuvvetleri mensuplarnn eitim sreleri ierisine, yurttalar arasndaki bak alarnn eitliliinin doal olduunun retilmesi gerekmektedir. Bu dorultuda, tek tarafl bir ideolojik yaplanmaya ynelik mevcut mfredat gzden geirilmelidir. Dolaysyla 12 Eyll darbesinin idari mekanizmas iinde yer alm; kimi noktalardaki tenkitlere katlmakla birlikte, 12 Eyll darbesi karsnda faal bir nedamet gstermeyen Blend Ulusunun u szlerine katlmak mmkn gzkmemektedir:
Silahl kuvvetlerin eitimine karmamak lazm nk silahl kuvvetler eitimi Mill Eitim Bakanlyla koordine edilerek yaplan bir eydir1499

Bilindii gibi militarizmetkin bir ordunun i ileyiinin-stlere koulsuz itaat ve sadakat, disiplin, devin kutsall gibi- deer ve kurallarnn toplumsal-siyasal dzen ve dne, ilikilere egemen klnmasdr.1500 Bu dorultuda, zellikle eitim kurumlarnda bir slahata gidilmesi gereklidir. Mevcut ynetmelikler deitirilerek militarizme hizmet edecek trenlerden kanlmal; askeri talimleri, yanak dzenleri andran merasimler sivilletirilmelidir. Bu hususta Mete Tunayn u yorumuna da dikkat ekmek gerekiyor:
Ama Atatrkn tarih ahsiyeti bir yana, bir klt olarak devam etmesi Ordu bata, eitim ordusu peinde, retmenler mesela. retmenlere byle bir eletirel, objektif Atatrk eyi asla kabul ettiremezsiniz. Onlar ocuklara Atatrke tapmay bir mill vazife olarak ey yapyorlar, hl bu Reit Galipin yazd antla balanyor deil mi ilkokullarda? Doruyum, alkanm, varlm Trk milletine armaan olsun. falan diye yani bu nasyonalizm ile yle i ie girmi bir Atatrk eyi var ki. Burada kolaylkla bir Ama dediiniz zaman sizi Atatrk dman diye damgalamak tehlikesi var.

Tunayn verdii bilgi dorudur. Nitekim Trk eitim sisteminin ayrlmaz bir boyutu olan tren olgusunun militarizmi besleyen ynlerine dikkat ekmek gerekiyor. rencilerin zellikle ilk ve orta retimdeki sraya girme, bayrak trenleri, and ime gibi trenlerde, hep askeri terminolojinin kullanlmas; rahatlar, hazr ollarla ve andmzn okunmasyla sslenen militer komutlar ilk kez Dr. Reit Galipin maarif vekilliinde uygulamaya sokulmutur1501 ve bu olgu askeri darbeler karnda gsterilen atalete hizmet etmektedir. Bu tarzn mutlaka deitirilmesi gerekmektedir.

1498 1499 1500 1501

Ali Krcann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.2011.40]. Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0012.45]. Bkz. mer Lainer, Trk Militarizmi,Birikim, Say: 160161, Austos-Eyll 2002, s.10.

Bkz. smail Kaplan, Trkiyede Milli Eitim deolojisi ve Siyasal Toplumsallama zerindeki Etkisi, stanbul: letiim Yaynlar, 1999, s.191.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

531 / 1404

12 Marttan 12 Eylle Olaylar Kronolojisi

1966
15Mart1966: Genelkurmay Bakanlna Orgeneral Cemal Tural atand. 20Mart1966: stanbulda, Milli Talebe Birlii tarafndan komnizmi telin ve uyarma mitingi yapld. 25Mart1966: Amerikada 46 gnden beri komada bulunan Cumhurbakan Grsel, Trkiyeye getirildi. 26Mart1966: Babakanln istei zerine Glhane Askeri Tp Akademisinde toplanan 37 kiilik Mterek Shhi Kurul iki rapor dzenledi: Cumhurbakan Cemal Grsel grevine devam edemez. Vcut lmtr. 28Mart1966: Kontenjan senatr Cevdet Sunay Cumhurbakan seildi. (Cevdet Sunay 461 oy, Alparslan Trke 11 oy, Bo 47) 8Nisan1966: zmirde Atatrk Heykeline balta ile saldr yapld. 9Nisan1966: Atatrk Heykeline yaplan saldr nedeniyle, Ankara ve stanbulda byk birer miting ve yry dzenlendi. 20Nisan1966: Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri Orgeneral Refet lgenalp genleri uyard: Genlik teekkllerinin bugnk tutumlarn memleket hayrna gidi istikametinde grmyorum. Biraz ak fikirlilik komnistlik, biraz muhafazakrlk ise gericilik! Olmaz byle ey. Bu memleketi sakall keiler ve kei sakalllar kemiriyor, biri ormanlar, dieri cemiyetin bnyesini. 5Mays1966: Trkiyede ABD sleriyle ilgili grmeler balad. 7Mays1966: Cumhuriyet tarihinde ilk defa polis, gece vakti TBMMnde arama yapt. 2Haziran1966: Kayseride Trkiye i Partisi (TIP) l merkezi tahrip edildi. 31Austos1966: Dantay kararn uygulamayan orum Belediye Bakann protesto amacyla lm yryne kan ve 34 gnde 716 kilometre yryen temizlik iileri stanbula ulatlar. 14Eyll1966: Eski Cumhurbakan Cemal Grsel ld. (219 gn komada kald.) 8Ekim1966: nn, Ankara l Kongresinde konutu: CHPnin ortann solunda bulunduunu ve ar sola kar olduunu belirtti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

532 / 1404

17Ekim1966: CHP 18. Kurultaynda, smet nn 929 oyla tekrar Genel Bakanla seildi. Kasm Glek 230 oy ald. 24Ekim1966: Blent Ecevit, CHP Genel Sekreteri seildi. 12Kasm1966: Ankarada Trk- ve baz renci kurulular tarafndan Amerikay Telin mitingi dzenlendi. 13Kasm1966: Adanada halk, Amerikallara ait binalara saldrd. 2Aralk1966: Babakan Demirel konutu: ... Ordu, mektep ve camii rahat brakn.

1967
25Ocak1967: Genelkurmay Bakan Tural, Orduya devrimlerin korunmasyla ilgili bir genelge gnderdi. Bu genelge politik havay bir hayli etkiledi. Mecliste tartmalara yol at. 21Nisan1967: Yunanistanda darbe. Ordu ile anlaan Kral, siyasi liderleri tutuklad ve yeni bir hkmet kuruldu. (Albaylar Cuntas olarak adlandrlr.) 28Nisan1967: 19. CHP Kurultay topland. nn: Sosyalizmi aama olarak kabul eden komnistlerle hi bir ilgimiz yoktur. Kurultayda sert tartmalar oldu, 48 Milletvekili ve Senatr CHPden istifa etti. nn: Asl alma imdi balyor. dedi. 12Mays1967: Prof. Turhan Feyziolu bakanlnda Gven Partisi kuruldu. nn: Demek ki, gvene ihtiyalar var dedi. 19Eyll1967: Babakan Demirel, Sovyet Hkmetinin gnderdii zel bir uakla Moskovaya gitti. Sovyet Babakan Kosigin ile grmelere baland. 7Ekim1967: stanbul Boaznda demirleyen 6. Filoya ait denizciler, yaplan miting dolaysyla karaya kartlmadlar. 1Kasm1967: Kbrs Trk Cemaati Meclis Bakan Rauf Denktan 21 Ekim gn Adaya kt ve bir ihbar neticesi 31 Ekimde yakaland renildi. Rauf Denktan geri verilmesi istendi. 12Kasm1967: stanbul ve Ankarada Denktan tutukluluunun srdrlmesi dolaysyla mitingler dzenlendi. Genler polisle att. Kbrsl lider Rauf Denkta serbest brakld ve Trkiyeye dnd. 16Kasm1967: Kbrsta Rumlar yeniden saldrya getiler. 24 Trk ehit edildi. Baz kylerimiz igal edildi. Trkiyede yaplan mitinglerde genler, Demirel istifa! diye yrdler. 17Kasm1967: Kbrstaki vahim durum zerine TBMMde 18 saat sren gizli grme yapld. Hkmete Silahl Kuvvetleri kullanma yetkisi verildi. (Evet: 432, Bo: 2, Hayr: 1) 18Kasm1967: Jetlerimiz Kbrs zerinde alak uu yapyor. Sava gemilerimiz Girne aklarnda bekliyor. Genel Kurmay Bakan Tural halka yapt aklamada: Hareket halindeyiz. Herhangi bir endieniz olmasn dedi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

533 / 1404

20Kasm1967: ABD Bakan Johnson gnderdii bir mektupla, NATOya ait silah ve tehizat kullanmayn uyarsnda bulundu. Yunanistan Adaya asker ymaya devam ediyor. Trkiyenin her yerinde mitingler dzenleniyor. Trk Silahl Kuvvetlerinin gze arpan hazrlklar var. 23Kasm1967: Bakanlar Kurulu bir bildiri yaynlad: Mdahalede kararlyz! 27Kasm1967: Sovyet Bykelisi Smirnov kendi isteiyle alayangil ile 55 dakika sren bir grme yapt. Yapt aklamada: Antlamalara aykr olarak Adaya sokulan askerlerin karlmasn istiyoruz dedi. 28Kasm1967: Gerginlik doruk noktasnda. Sava gemilerimiz Kbrs karasularna girdi ve geri dnd. 29Kasm1967: Yunanistan, Kbrs hakkndaki Trk artlarn kabul etti. Buhran giderildi. Yunan ordusunda alarm kaldrld. Trk jetleri Kbrsta Makariosun saray zerinde utular. Demirel: ... Durumun salaha (bar) doru gitmesi midi grlyor dedi. 29Aralk1967: Kbrsta geici Trk ynetimi ilan edildi. Adada Trk Cemaatinin tabi olaca 19 prensip akland.

1968
24Ocak1968: nnnn Konya CHP Kongresine gnderdii mesaj: ... En byk tehlike irticadr... 7ubat1968: Kozlu ve Zonguldakta iiler sendika binalarna saldrdlar. 24ubat1968: Ankarada yaplan Anayasa Mitinginde olaylar kt. 25ubat1968: stanbulda Uyan Mitingi yapld. 1Mart1968: Seimlerde bakiye usulnn kaldrlmasna dair kanun kabul edildi. CHP ve TIP meclisi terketti. CHP genel Bakan smet nn: Bu eit vicdan hrriyeti anlay, memleketi bir vatanda atmasna gtrmektedir. Endie ediyoruz. TP Genel Bakan Mehmet Ali Aybar: Hkmet yelerinden rica ediyorum. Bu kanunu geri alnz. Aksi halde demokrasinin bana geleceklerden siz sorumlusunuz. AP Genel Bakan ve Babakan Sleyman Demirel: CHP, milli bakiyeyi, kk partileri koltuk denei halinde kullanarak memleketi koalisyonlarla idare etmek iin getirmitir. 3Mart1968: stanbulda ahlan Mitingi yapld. 9Mart1968: AIESECin 20. Genel Kurul al treninde Babakan adna konuan Devlet Bakan Seyfi Oztrkn konumas niversite renciler tarafndan devaml surette kesildi ve konumas Da ban duman alm maryla anlalmaz bir hale getirildi. Orencilerin bir ksm tutukland. 30Mart1968: Ankarada Milli ahlan Mitingi yapld.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

534 / 1404

24Nisan1968: stanbul Teknik niversitesi Makine Fakltesi Dekan Prof. Saffet Mftolu, bir renci tarafndan baklanarak ldrld. 6Mays1968: Anayasa Mahkemesi, Seim Kanununda yer alan Barajl DHont sistemini, demokratik dzen niteliini nler gerekesiyle iptal etti. 2Haziran1968: Ara seimler yapld. AP: 5 milletvekillii, 38 senatrlk, CHP: 13 senatrlk, MP: 1 senatrlk, GP: 1 senatrlk kazand. Seimler esnasnda kanl olaylar oldu. 10Haziran1968: Reformlarn hemen gereklemesini isteyen Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi rencileri, faklte binasn igal ettiler. 11Haziran1968: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi rencileri, faklteyi igal ettiler. 12Haziran1968: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi rencileri, faklteyi igal ettiler. 13Haziran1968: Boykot ve igal olaylar btn niversite ve okullara yayld. Yer yer polisle silahl atmalar da yaand. 17Haziran1968: TU ve Maka Teknik Okulu, renciler tarafndan igal edildi. 18Haziran1968: nn dzenledii basn toplantsnda: ... Genlik problemleri eitim politikasnn deimesiyle halledilir. dedi. 22Haziran1968: niversite olaylar TBMMde grld. 24Haziran1968: stanbul niversitesi, igal kaldrlncaya kadar kapatld. 27Haziran1968: stanbul Un.de Eczaclk Fakltesi hari, igal kaldrld. 17Temmuz1968: Amerikan 6. Filosunun stanbulu ziyareti srasnda protesto gsterileri yapld.Gsterilerde yaralananlar oldu. 24Temmuz1968: stanbulda genlerle polisler arasnda yer yer atmalar oldu. 25Temmuz1968: stanbulda genler, polisle tekrar atmaya girdiler. nn: Olaylar doru tehis edilmezse yurtta huzur bozulur dedi. 27Temmuz1968: stanbulda Trkiye Milli Genlik Tekilat, Anayasa ve Kanunlara Sayg mitingi dzenledi. 28Temmuz1968: Kadky ve Geyve Milli Mcadele Mcahit Kahraman Milis Kuvvetleri Derneine mensup bir grup Gazi, sa-sol kavgasn protesto etmek iin Taksimde miting dzenlediler. 1Austos1968: Trkiyede ilk defa bir toplu i szlemesi, tartma ve kavga olmadan, Trkiye Teknisyen Gazeteciler Sendikas ile Hrriyet Gazetesi arasnda imzaland. 11Austos1968: zmirde saatli bomba patlad. 9 kii tutukland. Tm lkede iddet olaylar trmanyor.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

535 / 1404

15Austos1968: Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar, istekleriyle emekliye ayrldlar. 17Austos1968: Orgeneral Memduh Tama Kara Kuvvetlerine, Oramiral Celal Eyiciolu Deniz Kuvvetlerine, Orgeneral Reat Mater Hava Kuvvetlerine atandlar. (1971 Muhtrasn verenler yerlerini aldlar.) 18Ekim1968: CHP 19. Kurultay balad. 85 yandaki smet nn, tek aday olarak girdii kurultayda tekrar Genel Bakanla seildi. 29Kasm1968: AP 4. Byk Kongresi balad. Sleyman Demirel tekrar Genel Bakan seildi. Yapt konumada: ikayet mevzularnn halli, yeni husumetler meydana getirmeme gerei iinde mmkn olur. Dantayn sk sk yrtmeyi durdurma karar almas doru deildir. Genel Mdrn semekten mahrum bir hkmet sorumlu tutulursa, bu hukuki tezat olur... zerklik devlet iinde devlet olma deildir dedi. 26Aralk1968: stanbul niversitesi devam eden renci olaylar nedeniyle sresiz kapatld. 28Aralk1968: Trkiye ii Partisi Olaanst Kurultay yapld. Parti Tzne: TP, demokratik, sosyalist bir rgttr maddesi eklendi. Mehmet Ali Aybar tekrar Genel Bakanla seildi.

1969
6Ocak1969: ABD Bykelisi Robert Kommerin makam arabas Ortadou Teknik niversitesi (ODT) bahesinde renciler tarafndan yakld. 9Ocak1969: Devam eden olaylar zerine ODT bir ay sre ile kapatld. Dantay yrtmeyi durdurma karar verdi. 11Ocak1969: stanbul Kartalda Singer Fabrikas iileri polis ile att. - stanbul niversitesi Orman Fakltesi kapatld. 11ubat1969: Tekrar stanbul Boazna gelen Amerikan 6. Filosunu protesto gsterileri dzenlendi. Yaralananlar oldu. 15ubat1969: 6. Filo, zmir ve Trabzonda da protesto edildi. 16ubat1969: stanbulda tekrar yaplan 6.Filoyu protesto gsterilerinde 2 kii ld, onlarca yaral var. 26ubat1969: Tm Trkiyedeki youn protestolar zerine, 6. Filo ziyaretleri iptal edildi. 12Mart1969: Genelkurmay Bakan Cemal Tural ile Kara Kuvvetleri Komutan Memduh Tama yer deiti. Tural, Askeri urada grevlendirildi. (1971 muhtra ekibinin lideri, askeri teamllere aykr olarak grevinin bana geldi.) 22Mart1969: Babakan Demirel basn toplants dzenledi: 1960 modeli olaylarn tekrarn hayal edenler var. Ellerinde kronometre, hkmetin merutiyetini kaybetmesini bekliyorlar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

536 / 1404

8Nisan1969: stanbul niversitesi rencileri rektrlk binasn igal ettiler. 10Nisan1969: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi rencileri, faklteyi igal ettiler. 12Nisan1969: ODT, Ekim ayna kadar kapatld. 14Nisan1969: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi 1 hafta sreyle kapatld. 1Mays1969: Yargtay Bakan mran ktem ld. Cenaze treninde byk apta olaylar kt. Cenaze trenine katlan smet nn glkle korunabildi. nn: Olay, her manasyla bir lde 31 Mart vakasdr. 7Mays1969: mran ktemin cenaze treninde kan olaylar protesto etmek iin Ankarada hukukular yry yapt. 14Mays1969: Eski DPlilerin siyasi haklarnn iadesini ngren Anayasa deiiklii tekliflerinin birinci grmesi TBMMde yapld. Teklif kabul edildi. 16Mays1969: Cumhurbakan Sunay, Genel Kurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar ile bir toplant yapt. 20Mays1969: nn, Cumhurbakan Sunaya DPlilerin aff konusu ile ilgili bir mektup gnderdi: Sayn Cumhurbakan, CHP Genel Bakan olarak ben ve partimin yetkili organlar, siyasi haklarn iadesi iin Millet Meclisine verilmi bulunan 218 imzal bir Anayasa deiiklii teklifini destekleme karar aldmzdan beri, gerek Zat Devletlerinin, gerek baz yksek komutanlarn uyar ve srarlarna muhatap olmaktayz... 21Mays1969: Babakan Demirel, AP Grubunda konutu: Seimlere gidelim. Hem Meclisin verdii oylar boa gitmez, hem de senatomuz zedelenmez... Ordu, hkmete bir muhtra vermemitir. Biz baz skntlar iindeyiz... 30Mays1969: stanbul niversitesi ktisat Fakltesi igal edildi. 1Haziran1969: stanbul niversitesinde 6 faklte renciler tarafndan igal edildi. niversite kapatld. Savclk niversitede arama yapt. 9Haziran1969: stanbul niversitesinde snavlar yaplamad. renciler polisle att. stanbul niversitesi Senatosu, niversiteyi sresiz kapatma karar ald. Dantay karar durdurdu. Babakan Demirel: ... Sokaa dklmekle hibir mesele halledilemez... 11Haziran1969: renci olaylar, Ankarada tekrar balad. Tm yurtta gerginlik artyor. 20Haziran1969: Artan renci olaylar zerine Ege niversitesi sresiz tatil edildi. 3Temmuz1969: Trk-Amerikan ikili antlamas imzaland. Bu antlamayla, Trkiyedeki slerin mlkiyetinin Trkiyeye ait olduu Amerika tarafndan da kabul edildi. 7Temmuz1969: Kayseride, Trkiye retmenler Sendikas Genel Kurulu toplantsnn yapld esnada iki cami ve bir okul binasna bomba atld. ehirde kanl olaylar yaand. Toplant Ankarada srdrld.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

537 / 1404

19Eyll1969: stanbulda Ik Mhendislik ve Mimarlk zel Yksek Okulunda renciler att. 1 renci ld, onlarca yaral var. 20Eyll1969: stanbulda Milli Trk Talebe Birliinin Caalolu binasnda bomba patlad. 1 kii ld. 23Eyll1969: ODTde sac ve solcu renciler att, 1 kii ld. Cenazesinde byk olaylar kt. - nn Polis, halk gznde hakk olan yerini yitiriyor dedi. 1Ekim1969: Demirel Erzurumda konutu: ... Rejimi deitirmeye kalkacaklarn kafas krlr... 12Ekim1969: Genel seimler yapld. AP 260 Milletvekili (%46.53 oy ald), CHP 144 (%27.36 oy ald), GP 14, BP 7, MP 6, YTP 3, TP 2, MHP 1,Bamsz 11. -nn: Darbeye heves edecek kadar gz kararmlarn demokrasiyi bertaraf etmelerine izin vermeyeceiz AP iktidar ile dalamayacaz. dedi. 2Kasm1969: Demirel 2. Kabinesini kurdu. (165 red, 263 kabul) 8Aralk1969: stanbulda Yldz Mhendislik ve Mimarlk Akademisinde renciler att, 1 renci ld. 14Aralk1969: Yldz Mhendislik ve Mimarlk Akademisinde 1 renci daha ld. 15Aralk1969: Trkiye retmenler Sendikas (TS) ve lk-Senin ortaklaa dzenledikleri 4 gnlk retmen boykotu balad. Hkmet, TRTye yayn yasa koydu. 19Aralk1969: 6. Filoya bal sava gemilerinin zmire gelmesiyle, kentte protesto gsterileri balad. 20Aralk1969: Yldz Mhendislik ve Mimarlk Akademisi kapatld. 29Aralk1969: stanbul Topkapda GAMAK Elektrik Motorlar Fabrikasnda iiler polis ile att, 1 ii ld. 31Aralk1969: Cumhurbakan Sunay, yaynlad yeni yl mesajnda: ... deolojilerin zaferi uruna vatan ocuklarn birbirinin canna kyacak bir sorumsuzluk uurumuna srkleyenler affedilemez ve ihanetin temsilcileri durumuna derler.

1970
6Ocak1970: Babakan Demirel, devam eden anarik olaylar karsnda halk saduyuya ve greve ard. 26Ocak1970: Konya bamsz milletvekili Prof. Necmettin Erbakan tarafndan sa cephe boluunu doldurmak amacyla Milli Nizam Partisi (MNP) kuruldu. 1970 yl btesi 214e kar 224 oy ile reddedildi. Demirel istifa etti. Cumhurbakan Sunay, Demireli tekrar kabineyi kurmakla grevlendirdi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

538 / 1404

3Mart1970: Demirel, 3. Kabinesini eski bakanlar ile kurdu. 172ye kar 232 oy ile gvenoyu ald. 18Mart1970: Yksek retmen Okulunda olaylar, 1 renci ld. 6Nisan1970: stanbul niversitesi , meydana gelen anari olaylar sebebiyle sresiz kapatld. Okul polis kordonu altna alnd. 13Nisan1970: renciler Ankara Tp Fakltesini bastlar. 1 askeri doktor ld. Olaylarn bymesi zerine Ankara niversitesi ne bal baz faklteler kapatld. 1Haziran1970: Ankarada Anayasa Mitingi yapld. 8Haziran1970: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde kan atmada 1 renci ld. 16Haziran1970: stanbulun Anadolu yakasnda, iilerin dzenledii byk yry kanl noktaland. 3 l ve onlarca yaral var. stanbul ve Kocaelinde 1 ay sre ile skynetim ilan edildi. Gece sokaa kma yasa konuldu. 17Haziran1970: TPin itiraz zerine, Anayasa Mahkemesi, eski DPlilere siyasi haklarnn iadesini ngren kanunu 7ye kar 8 oyla iptal etti. 15Temmuz1970: TBMMde stanbul ve Kocaelinde uygulanan skynetim 2 ay daha uzatld. 9Austos1970: Trk Liras devale edildi. 15Ekim1970: Sovyetler Birliine ait bir uak karlarak Trabzona indirildi. 21Ekim1970: AP 3. Byk Kongresi Ankarada topland. Demirel, yeniden Genel Bakan seildi. (Demirel: 1425, Domani: 28, Yaln: 15) 27Ekim1970: Bir Sovyet ua Sinopa karld. 25Kasm1970: stanbul Amerikan Koleji, meydana gelen renci olaylar nedeniyle bir sre kapatld. 5Aralk1970: stanbul apa Yksek retmen Okulu igal edildi ve silahl atma oldu. Okul sresiz kapatld. 7Aralk1970: Ankara Yksek retmen Okulu igal edildi. Ankarada yabanc 5 irketin brosuna bomba atld. 10Aralk1970: stanbul niversitesinde 8 faklte kapatld. 11Aralk1970: Hava Kuvvetleri Komutan Muhsin Batur, Cumhurbakan Sunaya, Buhranl gnlerin artmas ve muhtemel tehlikelerle ilgili bir muhtra verdi. 17Aralk1970: Babakan Demirel hakkndaki soruturma hazrlk tahkikat, 276ya kar 309 oyla reddedildi. Demirel, ddialarn, ciddiyetten uzak olduunu ve kendisini ilgilendirmediini, raporunda bunu belgelendirdiini. belirtti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

539 / 1404

18Aralk1970: Demokrat Parti, Adalet Partisinden ayrlan 26 milletvekilinin de katlmyla kuruldu. 20Aralk1970: stanbulda kapclar yry yapt. 30Aralk1970: nn Balca sorumlu, tkenmi iktidardr. dedi.

1971
5Ocak1971: Muhalefet lideri nn, Cumhurbakan Sunay ile, srp giden olaylara kar alnacak tedbirler zerine grtler. 20Ocak1971: ODT sresiz olarak kapatld. 30Ocak1971: stanbulda 11 zel okulun rencileri, Devrimci Genlik (Dev-Gen) ve Devrimci Kadnlar Birliinin de katlmyla, zel eitimin devletletirilmesi iin byk bir yry dzenlediler. 3ubat1971: Eski DPlilerin siyasi haklarnn verilmesini ngren kanun teklifi, 217 AP milletvekili ve senatrn imzasyla TBMM Bakanlna verildi. 12ubat1971: Ziraat Bankasnn Ankara Kkesat ubesi, silahl kiilerce soyuldu. 15ubat1971: Ankara Balgatta Amerikan tesislerinde grevli bir Amerikan avuu karld. Bir sre sonra serbest brakld. 20ubat1971: ODT rencileri, bir sre nce Hacettepe niversitesi Yurdunda meydana gelen olaylar protesto etmek iin Ankara-Eskiehir yolunu trafie kapattlar. 2Mart1971: stanbul Hukuk Fakltesinde renciler polis ile att. 4Mart1971: Ankarada 4 Amerikal asker, Trk Halk Kurtulu Ordusu (THKO) tarafndan karld. 4 gn sonra serbest brakldlar. 5Mart1971: ODTde gvenlik kuvvetlerinin arama yapmak istemeleri zerine kan atmada, 1 renci ld, 1 jandarma ehit oldu, onlarca yaral var. Bir sre nce Krkhanda Hamidiye Camiine yaplan bombal saldry protesto etmek iin yry yapan halk, gvenlik kuvvetleri ile att. ok sayda l ve yaral var. Akbankn stanbul Kadky Selamieme ubesi silahl kiilerce soyuldu. Ankara Erkek Teknik Yksek Okulunda kan atmada yaralananlar oldu. 7Mart1971: nn yapt konumada: ... Kanla biten sonu tamir olunmaz. 12Mart1971: Trk Silahl Kuvvetleri 12MART MUHTIRASINI verdi. Babakan Sleyman Demirel istifa etti. 26Mart1971: Trkiyenin 12. Babakan Nihat Erim Kabinesini aklad. Kabinede, 5 APli, CHPIi, 1 MGPli, 1 Milli Birlik Grubu yesi ve Parlamento dndan 14 teknisyen grev ald.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

540 / 1404

7 Nisanda yaplan oylamada 46 red, 3 Ekimser oya karn 321 oyla gvenoyu ald. 74 Milletvekili oylamaya katlmad. 11Nisan1971: Genelkurmay Plan ve Program Dairesi Bakan Korgeneral Atf Erkann Ankaradaki evine bomba atld, hasar meydana geldi. 22Nisan1971: stanbul, askeri ve sivil ekipler tarafndan, gece sabaha kadar arand. nn: Ekya sokaa hakim olmutur dedi. 26Nisan1971: stanbul, zmir, Ankara, Kocaeli, Sakarya, Zonguldak, Eskiehir, Adana, Hatay, Diyarbakr ve Siirt illerinde 1 aylk skynetim ilan edildi. 27Nisan1971: Dev-Gen, Dou Kltr Ocaklar ve lk Ocaklar kapatld. 13Mays1971: Skynetim mahkemelerinde durumalar balad. Tm yurtta arama ve taramalar Aralksz srdrlyor. 17Mays1971: srailin stanbul Bakonsolosu Efraim Elrom karld. 21Mays1971: Anayasa Mahkemesi, Necmettin Erbakann kurduu ve Genel Bakanln yapt Milli Nizam Partisi hakknda, Laik devlet niteliinin ve Atatrk devrimciliinin korunmas prensiplerine aykr olduu gerekesiyle kapatma karar verdi. 23Mays1971: stanbul Skynetim Komutanl, stanbulda arama yaplmas iin kentte Cumartesi gece yarsndan pazar gn saat 15.00e kadar sokaa kma yasa koydu. 25.000 polis ve asker aramaya katld. 30Mays1971: stanbulda, Mahir ayan ve ekibinin ellerinde rehin tuttuklar Sibel Erkan, 51 saat sonra gvenlik kuvvetlerinin operasyonu sonucu kurtarld. 21Haziran1971: Eski Milli Birlik Komitesi yesi rfan Solmazer, Devlet btnln bozmak zere gizli rgt kurduu iddiasyla gzaltna alnd. 2Temmuz1971: Senatoda, Milli Birlik Komitesi yelerinden Tabii Senatr Ekrem Acunerin dokunulmazlnn kaldrlmas sert tartmalardan sonra kabul edildi. Acuner, Anayasa Mahkemesine bavurdu. 23Temmuz1971: Skynetim 11 ilde 2 ay daha uzatld. 27Temmuz1971: zmir-Aydn yolunda Ziraat Bankasna ait bir ara silahl kiilerce soyularak 4.000.000 lira alnd. Soyguncularn Dev-Gen ile ilikisi olduu belirlendi. 3Austos1971: Senatoda, Kontenjan Senatr ve eski Milli Birlik Komitesi yesi Cemal Madanolu ve Osman Kksaln dokunulmazlklar kaldrld. 11Eyll1971: Komutanlarla Bakanlar arasnda 5 saat sren toplant yapld. Yeni kabinenin 157 gnlk icraat ve sonular beraberce gzden geirildi. 5Ekim1971: AP Genel dare Kurulu bir bildiri yaynlayarak, hkmetin partiler st vasfn kaybettiini ileri srerek 5 Bakann Hkmetten ekti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

541 / 1404

9Ekim1971: Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nannda aralarnda bulunduu 17 ar solcu gen, Anayasay tebdil, tayir ve ilgaya teebbsten, Ankara 1 Numaral Skynetim Mahkemesince lm cezasna arptrldlar. 26Ekim1971: APnin bakanlarn ekmesiyle balayan hkmet bunalm, ankaya Kknde AP Lideri Demirel ile yaplan 3 saat 45 dakikalk grmeden bir sonu alnamaynca hkmetin istifas ile sonuland. Sunay, Erimin istifasn kabul etmedi. 12Kasm1971: AP Genel Bakan Sleyman Demirel, kendisi iin tahkikat almasn istedi. 25Kasm1971: 11 ilde devam eden skynetim 2 ay daha uzatld. 3Aralk1971: 11 Bakan, reformlarn yaplmasnn imkan kalmad gerekesiyle toplu olarak istifa ettiler. Bunun zerine, Nihat Erim istifasn Cumhurbakanna sundu. 5Aralk1971: Nihat Erim tekrar Hkmeti kurmakla grevlendirildi. 11Aralk1971: Nihat Erim 2. Kabinesini kurdu.

1972
10Ocak1972: Askeri Yargtay, Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nan hakkndaki lm cezalarn onaylad. 23Ocak1972: stanbulda, 03.00 ile 18.00 saatleri arasnda sokaa kma yasa konarak, kent genelinde 512.000 ev arand. 8ubat1972: Trkiyede Haha ekiminin yasaklanmasndan sonra Amerika, ilk tazminat olarak 35 milyon TL. verdi. 10Mart1972: TBMM, 09.10.1971de idama mahkum edilen 17 kiiden, Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann cezalarn onaylad. 19Mart1972: Babakan Nihat Erim, ABD Bakan Nixon ile grmek zere Amerikaya gitti. 23Mart1972: Cumhurbakan Sunay, Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann cezalarn onaylad. 27Mart1972: Ordunun nye ilesindeki Radar ssnde grevli iki ngiliz ve bir Kanadal Teknisyen karld. Karanlar, Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann cezalarnn kaldrlmasn istediler. Niksarn Kzldere kynde, gvenlik kuvvetleri tarafndan sarlan anaristler teknisyenleri ldrdler. Operasyon sonucunda 1 anarist l dierleri sa olarak ele geirildi. 17Nisan1972: Babakan Nihat Erim istifa etti. 22Nisan1972: CHPde anlamazlk iyice su yzne kt. Parti, nncler ve Ecevitiler olarak ikiye blnd. nn: CHPde ttihat ve Terakki usullerine izin vermeyeceim dedi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

542 / 1404

29Nisan1972: Cumhurbakan Sunay, Kabineyi Kurmakla Kontenjan Senatr Suat Hayri rgply grevlendirdi. rgpl, daha sonra grevi Cumhurbakanna iade etti. 3Mays1972: Erdal nnnn de bulunduu THYye ait Boazii isimli yolcu ua, 4 silahl anarist tarafndan Bulgaristann bakenti Sofyaya karld. 67 yolcu ve mrettebat 28 saat sonra serbest brakld. Bulgaristan, hava korsanlarna iltica hakk verdi. 4Mays1972: Jandarma Genel Komutan Org. Kemalettin Ekene Ankarada suikast dzenlendi. Eken kurtuldu, Ekenin korumalar ile anaristler arasnda kan atmada biri l dieri sa olarak ele geirildi. 6Mays1972: Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann cezalar, Ankara Cebeci Kapal Cezaevi avlusunda infaz edildi. 7Mays1972: CHP Olaanst Kurultaynda, Blent Ecevit 709, smet nn 498 oy ald. 8Mays1972: nn, Atatrkn lmnden bu yana (33 yl 4 ay) srdrd CHP Genel Bakanlndan istifa etti. 15Mays1972: Milli Savunma Bakan Ferit Melen (MGP) kabineyi kurmakla grevlendirildi. 22Mays1972: Ferit Melen Kabinesi gvenoyu ald. 19Temmuz1972: 11 ilde devam eden skynetim 2 ay daha uzatld. 24Austos1972: Kara Kuvvetleri Komutan Org. Faruk Grler Genel Kurmay Bakanlna, Org. Semih Sancar Kara Kuvvetleri Komutanlna, OrAmiral Kemal Kayacan Deniz Kuvvetleri Komutanlna atandlar. 23Eyll1972: 11 ilde devam eden skynetim 2 ay daha uzatld. 19Ekim1972 AP Kongresi Ankarada topland. Sleyman Demirel tekrar Genel Bakanla seildi. 22Ekim1972: THYnin Truva isimli yolcu ua Sofyaya karld. Yolcular 38 saat sonra serbest brakld. 16Kasm1972: CHPden ve Milletvekilliinden istifa eden nn, Anayasann eski Cumhurbakanlarna tand haktan yararlanarak, Cumhuriyet Senatosunda ilk Tabii Senatr oldu.

1973
2Ocak1973: Siyasi Parti Liderleri ankayada topland. Cumhurbakan Sunay, liderlerden reformlar iin uzlama istedi. 25Ocak1973: 11 ilde devam eden skynetim Sakarya ve Zonguldakta kaldrld. Dier 9 ilde 2 ay daha uzatld. 28Ocak1973: Los Angeles Bakonsolosumuz Mehmet Baydar ile Konsolos Bahadr Demir, Mgrd Yankyan isimli bir Ermeni tarafndan ldrld.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

543 / 1404

21ubat1973: Yksek Komuta Heyeti bir tebli yaynlad: ... Silahl Kuvvetler ve 12Mart Muhtrasn kk drecek satama ve beyana son verilmelidir. 6Mart1973: Faruk Grler, Kontenjan Senatr oldu. Genelkurmay Bakanlna Kara Kuvvetleri Komutan Org. Semih Sancar atand. 28Mart1973: 7 yllk grev sresini tamamlayan Trkiyenin 5. Cumhurbakan Cevdet Sunay grevinden ayrld. 3Mart1973: Cumhurbakan seileceine kesin gzyle baklan Kontenjan Senatr ve eski Genelkurmay Bakan Faruk Grler, Mecliste byk bir hsrana urayarak Cumhurbakan seilemedi. 6Nisan1973: Uzun sre grmeler ve oturumlardan sonra Kontenjan Senatr ve Emekli Oramiral Fahri Korutrk Trkiye Cumhuriyetinin 6. Cumhurbakan seildi. 12Nisan1973: Cumhurbakan Korutrk, Ticaret Bakan ve Kontenjan Senatr Naim Taluyu Hkmeti kurmakla grevlendirdi. 15Nisan1973: Naim Talu Kabineyi kurdu. 20Mays1973: Prof. Necmettin Erbakan, kapatlan Milli Nizam Partisinden (MNP) sonra, Milli Selamet Partisini (MSP) kurdu. 14Ekim1973: Milletvekili seimleri yapld. CHP: 185 AP: 149 MSP: 48 CGP: 13 MHP: 3 TBP: 1 Bamsz: 6 Milletvekillii kazandlar. 17Ekim1973: CHP Genel Bakan Blent Ecevit, Hkmeti kurmakla grevlendirildi. 19Kasm1973: Korutrk, Naim Taluyu Hkmeti kurmakla tekrar grevlendirdi. 25Kasm1973: Yunanistanda darbe oldu. 25Aralk1973: Atatrkn silah arkada, 12 yl Cumhurbakanl ve 17 yl Babakanlk yapan smet nn (Doumu: 1883) saat 16: 10da Pembe Kkte ld.

1974
10Ocak1974: Kabineyi kurmakla grevlendirilen Naim Talu, Hkmeti kuramayacan belirterek grevi Cumhurbakanna iade etti. 13Ocak1974: CHP ile MSP, hkmet konusunda ortaklk iin anlat. 26Ocak1974: CHP-MSP Koalisyon Hkmeti gvenoyu ald. (Hkmet bunalm 3 ay 12 gn srd). 28Ocak1974: Devrimci Subaylar rgt davasnda 33 subay 6-12 yl arasnda deien hapis cezasna arptrldlar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

544 / 1404

14Mays1974: Genel Af teklifi, TBMMde kanunlat. 22Haziran1974: Trkiye Sosyalist i Partisi (TSIP) kuruldu. 1Temmuz1974: Bakanlar Kurulu, 1971de yasaklanan haha ekimine izin verdi. 5Temmuz1974: Haha ekimine izin verilmesi, Amerikada ok sert tepkilere yol at. 15Temmuz1974: Kbrsta, Yunanistana bal subaylarn ynetimindeki Ulusal Muhafz Gc Kuvvetleri, bir hkmet darbesi yaparak ynetime el koydu. 18Temmuz1974: TBMM gizli bir toplant yapt. 20Temmuz1974: AYE TATILE IKTI: Trkiye, Kbrs iin 5 gndr srdrd youn diplomatik temaslardan bir sonu alamaynca, bu parola ile Kbrs Bar Harekatna balad. Gnn erken saatlerinde, Trk Ordusunun Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Kbrsa havadan indirme ve denizden karma yapmaya balad. 21Temmuz1974: Kbrsta havada ve karada sava balad. 22Temmuz1974: Kbrs Bar Harekat, Birlemi Milletlerin atekes arsna uyularak sona erdi. 23Temmuz1974: Kbrsta, Rum darbecilerin Cumhurbakan ilan ettikleri Nikos Sampson istifa etti. 1Austos1974: ABD Temsilciler Meclisinde, Trkiyeye yaplan ABD yardmnn kesilmesi ynnde karar alnd. 14Austos1974: Trkiyenin istekleri Yunanistan ve ngiltere tarafndan kabul edilmeyince, 2. Kbrs Bar Harekat balad. 4Eyll1974: MSP Genel Bakan ve Babakan Yardmcs Necmettin Erbakan: Zorla ortaklk olmaz. dedi. 14Eyll1974: Ynetmen, aktr ve sol kesimin nde gelen isimlerinden Ylmaz Gney, Hakim Safa Mutluyu ldrd. 18Eyll1974: Babakan Blent Ecevit istifa elli. 20Eyll1974: ABD Senatosu, Trkiyeye yaplan askeri yardmn kesilmesini onaylad. Babakan Ecevit bu karar hakknda: Amerika iinde dndrcdr. dedi. 2Ekim1974: Eski Milli Birlik Komitesi yesi Cemal Madanolu davasnda, stanbul Skynetim Mahkemesi btn sanklar hakknda oybirlii ile beraat karar verdi. 16Ekim1974: Skynetim Mahkemesi Bakan iken 3 idam karar veren emekli General Ali Elverdi, APye girdi. 7Kasm1974: Ecevit, Hkmeti kurma grevini iade etti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

545 / 1404

12Kasm1974: Cumhurbakan Korutrk, Kontenjan Senatr Sadi lrmak Hkmeti kurmakla grevlendirdi. 29Kasm1974: Sadi Irmak Kabinesi, TBMMde gvenoyu alamad. Babakan Irmak istifasn Cumhurbakanna verdi.

1975
11Ocak1975: Kbrs Bar Harekatnda 484 ehit verildii akland. 747 de yaral var. 16Ocak1975: renci atmalar sebebiyle Bursa Eitim Enstits ve Gazi Eitim Enstits tatil edildi. 23Ocak1975: stanbul Vatan Mhendislik Okulunda kendilerine komandolar adn veren lkcler, 1 renciyi ldrdler. 30Ocak1975: ABD, Trkiyeye silah ambargosu uygulamaya balad. 15ubat1975: Tm retmenler Birleme ve Dayanma Derneinin (TB-DER) yurt apnda dzenledii Faizmi ve pahall protesto mitinginde olaylar kt. 1 kii ld, 35 kii yaraland. 16ubat1975: Malatyada meydana gelen olaylarda, CHP l Merkezi tahrip edildi, 29 kii yaraland. 21ubat1975: AP, MSP, CGP ve MHP seim ittifak iin anlat. 31Mart1975: AP Genel Bakan Demirelin bakanlnda kurulan MC (Milliyeti Cephe) Hkmeti akland. MSP Genel Bakan Necmettin Erbakan, MHP Genel Bakan Alparslan Trke ve CGP Genel Bakan Turhan Feyziolu, Babakan Yardmcs olarak Kabinede yer aldlar. 12Nisan1975: Demirelin kurduu MC Hkmeti gvenoyu ald. 17Nisan1975: Yurdun ou yerindeki niversitelerde anarik olaylar artmaya balad. ODT 10 gn kapatld. 3Mays1975: Arnn Elekirt ve Erzurumun Horasan ilelerinde halk gvenlik gleriyle att. (iddet tedrici olarak yurdun her yerine yaylyor.) Trkiye i Partisi (TP) yeniden kuruldu. Genel Bakanla Behice Boran getirildi. 12Mays1975: TRT Genel Mdr smail Cemin grevden alnmas hakkndaki kararname, Cumhurbakan Korutrk tarafndan imzaland. 13Mays1975: Babakan Demirel, Babakanlk binas nnde Vedat nsel adnda biri tarafndan saldrya urayarak hrpaland. 16Mays1975: TRT Genel Mdrlne stanbul niversitesi retim yelerinden Prof. Nevzat Yalnta atand.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

546 / 1404

20Mays1975: Trkiyeye ylda 5 milyar liralk kaak eya girdii, Gneydouda 60.000 kiinin kaaklk yapt akland. 23Haziran1975: CHP Genel Bakan Ecevit, Geredede konuma yaparken saldrya urad. 24Haziran1975: Diyarbakra bir gezi dzenleyen MHP Genel Bakan Alparslan Trkein kente gelmesiyle olaylar kt. Biri asker kii ld, 46 kii ar yaraland. 24Temmuz1975: ABD, Trkiyeye uygulad silah ambargosunu kaldrmay reddetti. 25Temmuz1975: Trkiye, ABDye Trkiyedeki ortak savunma sleri anlamalarnn geersiz olduunu, ncirlik ss dndakilere Trk Bayra ekileceini bildirdi. 26Temmuz1975: Babakan Demirel, Trkiye-Irak petrol boru hatt ile Aslanta Barajnn temellerini att. 29Temmuz1975: Genelkurmay Bakanl, ncirlik dndaki ABD slerinin devralndn aklad. 31Temmuz1975: SSCB, Trkiyeye askeri helikopter satmay teklif etti. 4Eyll1975: Seim kampanyas kapsamnda Elaza giden CHP Genel Bakan Ecevit, kentte saldrya urad. 6Eyll1975: Diyarbakrn Lice ilesinde iddetli deprem. 3.000den fazla l var. 12Eyll1975: ABDnin silah ambargosu nedeniyle, Libyadan alnan F-5 tipi 7 adet sava ua Trkiyeye getirildi. 2Ekim1975: ABD, Trkiyeye uygulad silah ambargosunu ksmen kaldrma karar ald. Trkiyeye daha nceden parasn dedii silahlar verilecek ancak bunlar Kbrsta kullanlmayacak ayrca haha ekimi yasa srecek. 11Ekim1975: Anayasa Mahkemesi, Devlet Gvenlik Mahkemeleri (DGM) kurulu kanununu Anayasaya aykr bularak iptal etti. 22Ekim1975: Avusturya Viyana Bykelimiz Dani Tunalgil, makam odasn basan 3 Ermeni terrist tarafndan ehit edildi. 24Ekim1975: Paris Bykelimiz smail Erez ve makam ofr Talip Yener, otomobilin iinde Ermeni terristlerce ehit edildiler. 28Ekim1975: Trk Liras devale edildi. 1 dolar 15 TL. oldu. 13Kasm1975: Yurdun eitli yerlerinde boykot ve direniler var. 17Kasm1975: Lice halk, yapm devam eden evleri de igal elli. 20Kasm1975: Trkiye Emeki Partisi (TEP) Genel Bakan Mihri Belli, partisi hakknda alan kovuturmada parti defterlerini savcla teslim etmedii iin stanbul DGM tarafndan tutukland.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

547 / 1404

23Kasm1975: MC Hkmetinin ibana geliinden (31 Mart 1975)bu yana 21 kiinin ldrld, yrysz, direnisiz, boykotsuz ve atmasz bir gnn gemedii akland. 24Kasm1975: TRT Genel Mdr Prof. Nevzat Yalnta istifa ederek, stanbul niversitesindeki grevine geri dnd. 6Aralk1975: stanbul Barosu avukatlar, Hkmeti anarik olaylara kar uyarmak iin durumalara girmediler. 25Aralk1975: 54 gn sren oylamalardan sonra CHPli Kemal Gven 48. oylamada tekrar TBMM Bakanlna seildi. 30Aralk1975: SSKda direnie katlan 1248 ii iten atld.

1976
19Ocak1976: TRT Genel Mdrlne aban Karata atand. 30Ocak1976: Babakan Demirelin yeeni Yahya Demirelin Hayali Mobilya hracat yapt iddias zerine, Babakan Sleyman Demirel hakknda soruturma yapacak olan Hazrlk Komisyonu yeleri, APlilerin engellemesi ile TBMM toplanamaynca seilemedi. 28ubat1976: Yahya Demirel iin tutuklama karar verildi. 5Mart1976: Hava Kuvvetleri subay ve astsubay elerinin Licede deprem sonrasnda yaptrdklar bir okula, talyan uak yapmcs Air ltalia irketinin, Ankaradaki talyan Bykelisinin eliyle yapt 30.000 dolarlk ba nedeniyle, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Emin Alpkaya istifa etti. 8Nisan1976: Kendilerine komandolar adn veren kiilerce, Ankarada eitli yerlere yaplan saldrlarda ve renci olaylarnda, 3 renci ld. 28Nisan1976: zmir Devlet Gvenlik Mahkemesi Basavcs, lk Ocaklar ubesinin kapatlmasn ve yneticilerinin Trk Ceza Kanununun 141. maddesine gre cezalandrlmalarn istedi. 12Mays1976: Babakan Demirelin, Hava Kuvvetleri Komutanlna atanmas kararlatrlan Orgeneral rfan zaydnlnn kararnamesini geri alarak, yerine Korgeneral Cemal Engini atamas zerine, zaydnl dava at. 22Mays1976: TB-DERin 17 ide bulunan brolar Valiler tarafndan sresiz kapatld. 7Haziran1976: Gaziantepte THKO (Trk Halk Kurtulu Ordusu)na bal anaristler ile Gvenlik Kuvvetleri arasnda kan atmada 5 kii ld. 28Haziran1976: Anayasa Mahkemesi, Cumhuriyet Savclnn bavurusunu karara balad ve MHPye, yurt dndaki ubelerini kapatmasn bildirdi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

548 / 1404

23Temmuz1976: Demirel Hkmeti, Hava Kuvvetleri Komutanlna, Korgeneral Cemal Enginin atama kararn, Orgeneral rfan zaydnlnn aleyhte dava amas zerine geri alarak, Orgeneral Ethem Ayan atad. (Ayann ardndan Tahsin ahinkaya Hava Kuvvetleri Komutanlna atanacaktr.) 27Temmuz1976: CHP Genel Bakan Blent Ecevite, New Yorkda Kbrsl bir Rum tarafndan baarsz bir suikast giriiminde bulunuldu. 5Eyll1976: Elazda MHP ve MSPli gruplar, CHP il binasn taa tuttular, kentte byk apta olaylar kt. 12 kii ld, onlarca kii yaraland. 18Eyll1976: DSK, MC iktidarn yasal yollardan drmek iin Genel Yas ilan etti. DGMlere kar, eitli sendikalara bal 100.000den fazla ii, iyerlerinde direnie balad. 21Eyll1976: DSK Genel Sekreteri Mehmet Karaca tutukland. 4Ekim1976: stanbulda bugn benzin bulunamad. Tat kuyruklar yzlerce metreyi geti. 7Ekim1976: Dantay, ileri Bakan Korkut zaln Vedat Dalokay grevden alma ve Ankara Valiliinin TB-DERi kapatma kararlarn iptal elli. 12Ekim1976: DGMlerin yeni kurulu kanunu karlamad iin (Anayasa Mahkemesi, DGMlerin Anayasaya aykr olduuna ve kapatlmalarna karar vermi ancak TBMMye yeni kanun karlmas iin bir sre tanmt), geerlilikleri sona erdi. Bu mahkemeler ellerindeki dosyalar normal mahkemeleri devrettiler. 24Kasm1976: Van ve evresinde iddetli deprem meydana geldi. Yzlerce l var.

1977
13Ocak1977: renci olaylar iddetini iyice artrd. stanbul ve Tuncelide kan atmalarda renciler ld, onlarca yaral var. Kahramanmara ve Ktahyada meydana gelen atmalarda 21 kii yaraland. 25Ocak1977: stanbul Emniyet Mdrlnden yaplan aklamada, stanbul genelinde son bir yl iinde 510 renci olaynn meydana geldii, bu olaylarda 13 rencinin ld, 254 rencinin yaraland bildirildi. 5ubat1977: Ankarada, TB-DER, TM-DER ve TTED bir miting dzenleyerek, MC Hkmetinin tutumunu, partizanl ve terr knad. Gvenlik gleri ile kan atma sonrasnda 60 kii yaraland. 13ubat1977: THYnin stanbul-zmir seferini yapan Trakya isimli yolcu ua, 17 yandaki Ankara Polis Koleji rencisi Adnan Minta tarafndan karlmak istendi. Minta tutukland. 16ubat1977: Genelkurmay Bakan Org. Semih Sancarn grev sresi 1 yl uzatld. 26ubat1977: stanbulda Evlat acsna son adl yrye on binlerce kadn katld.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

549 / 1404

1Mart1977: MC Hkmetinin grevde olduu sre ierisinde TL 9. kez devale edildi. TLnin dolara kar toplam kayb %27ye ulat. Dolar 17.50 TL. 4Mart1977: Trkiye Barolar Birliinin ald karar zerine tm yurtta avukatlar davalara girmediler. 9Mart1977: Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan MHP hakknda soruturma ald. 19Mart1977: THYnin Diyarbakr-Ankara seferini yapan yolcu ua, silahl iki lise rencisi tarafndan Beyruta karld. 26Nisan1977: CHP Lideri Ecevit ve beraberindekiler, Niksarda ak hava toplants yaparken, MHP ve APlilerin saldrsna uradlar. 28Nisan1977: Ecevit, Erzincanda da saldrya urad. 7 kii yaraland. 1Mays1977: Kanl 1 Mays. DSKin stanbul Taksim Meydannda kutlad 1 Mays i Bayram sona ermek zereyken, baz binalarn pencere ve damlarndan mehul kiiler tarafndan alan atele kana buland. On binlerce kiinin zerine alan ate sonucu ou kan panik neticesinde ezilerek olmak zere 34 kii ld, yzlerce kii yaraland. Olayla ilgili olarak 350 kii gzaltna alnd. 15Mays1977: Trkiyenin, tarihinin en byk dviz skntsn yaadna ilikin haberler byk tepkilere yol at. IMF, Trkiyeye bor vermek iin iki koul ileri srd: 1-Seimler yaplsn, 2-%20 devalasyon yaplsn. 29Mays1977: stanbul Sirkeci Tren Gar ile Yeilky Havaalannda ayn saatlerde zaman ayarl bombalar patlad. 5 kii ld, 49 kii yaraland. ki olay da, 28 Mays adl bir Ermeni terr rgt stlendi. Ecevit, zmirin ili Havaalanna indii srada bir Polisin silahnn ate almas sonucu yannda bulunan Mehmet syan yaraland. Silahn yanllkla ate ald belirtildi, ancak daha sonra silahn zel bir silah olduu ve depodan izinsiz karld tespit edildi. Beyehirde APliler ile MSPliler att. 1 MSPli ld, onlarca kii yaraland. 2Haziran1977: Babakan Demirel, CHP Genel Bakan Ecevite gnderdii gizli ve kiiye zel bir mektupta, stihbarat rgtlerinin, Ecevite, Taksim Alannda yaplacak mitingde suikast dzenlenecei haberini aldklarn bildirdi. Ecevit, radyoda yapt bir konumada bu mektubu aklad ve mitinge gideceini syledi. 3 Haziranda, CHP mitingi olaysz ve byk bir kalabalkla yapld. 5Haziran1977: Genel seimler yapld. CHP: 213, AP: 189, MSP: 24, MHP: 16, CGP: 3, DP: 1 milletvekillii kazand. 9Haziran1977: Trkiyenin Vatikan Bykelisi Taha Carm, Romada Ermeni terristlerin dzenledii bir suikast sonucunda ehit edildi. 13Haziran1977: Babakan Demirel istifa etti. Bylelikle 1. MC Hkmeti sona erdi. 15Haziran1977: Erzurum Atatrk niversitesi Fen Fakltesi retim yesi Do. Dr. Orhan Yavuz, kimlii mehul kiilerce karld ve boaz kesilerek ldrlm bir halde bulundu. 21Haziran1977: Ecevit, Kabinesini aklad.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

550 / 1404

22Haziran1977: MC Hkmeti zamannda TRT Genel Mdrlne getirilen ve icraatlar dolaysyla srekli tepki toplayan aban Karata grevinden alnd. Cengiz Taer, TRT Genel Mdrlne getirildi. 24Haziran1977: Genlik ve Spor Bakan Yksel akmur, genlik kamplar ad altnda faaliyet gsteren komando kamplarn kapatt. 30Haziran 1977: MSP Genel Bakan Necmettin Erbakann kardei Akgn Erbakan, Ankara 10. Sulh Ceza Mahkemesince dolandrclk suundan mahkum edildi. 2Temmuz1977: Malazgirtte otlak ve su yznden kan bir airet kavgasnda 19 kii ld. 3Temmuz1977: CHPnin kurduu aznlk Hkmeti, TBMMde 217 kabul oyuna karlk 229 red oyu ile gvenoyu alamad. Mecliste kavgalar kt. 4Temmuz1977: Korutrk, AP Lideri Demirele Hkmeti kurma grevini verdi. 8Temmuz1977: - Demirel, Ecevitin AP-CHP Koalisyon nerisini reddetti. 9Temmuz1977: Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) Trkiyeden her trl tekstil maddesi ithalini kstlama karar ald. 15Temmuz1977: Hac Ali Demirel ile yeeni Yahya Demirelin TIR aralar ithalinde yolsuzluk yaptklar saptand. Buca Eitim Enstitsnde 1972 ylndan beri 500e yakn rencinin snavlara girmeden snf geirildii saptand. 21Temmuz1977: 2. Milliyeti Cephe (MC) Hkmeti akland. 26Temmuz1977: Babakan Demirel: ktidar, MSP ve MHP ile birleip sola teslim etmemeyi baardk dedi. 29Temmuz1977: DSK Bakan Kemal Trkler, MC Hkmetine kar Ulusal Demokratik Cephe ars yapt. 1Austos1977: AP-MHP-MSP Koalisyon Hkmeti (2. MC Hkmeti) TBMMde yaplan oylamada, 219a karn 229 oyla gvenoyu ald. 4Austos1977: Ankarada kan olaylarda, 1 Polis ehit oldu, 4 vatanda da hayatn kaybetti, 5i ar olmak zere onlarca yaral var. 6Austos1977: Emekli olan Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Hilmi Fratn yerine, Oramiral Blent Ulusu getirildi. 16Austos1977: Elazn An ilesine bal Pul Kynde 75 yandaki Bekir Arabac, anarik olaylar protesto etmek iin kendini yakt. 19Austos1977: Ankarada yaplan Ar sanayi toplants elektrik olmad iin mum altnda balad.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

551 / 1404

30Austos1977: Kara Kuvvetleri Komutanlna, Ege Ordu Komutan Org. Kenan Evren getirildi. 3Eyll1977: stanbulda yaplan elektrik ksnts, 08.00-21.00 saatleri arasna kadar uzatld. 5Eyll1977: Ankaraya gelen IMF yetkilileri ile grmeler balad. 20Eyll1977: %10 orannda tekrar devalasyon yapld. Dolar 19.25 TL. 5Ekim1977: Kahve satlar durduruldu.TRK- bir muhtra hazrlayarak, parti liderlerine ve Cumhurbakanna verdi. 1Kasm1977: Elektrik borcumuzu demediimiz iin, Bulgaristan Trkiyeye verdii elektrii keseceini bildirdi. Dolar karaborsada 27 TL. (Resmi kur, 20 TL) 6Kasm1977: TRT Genel Mdrlne Prof. Nevzat Yalnta atand. 17Kasm1977: Yaklak 165 gndr devam eden TBMM Bakanlk sorunu nihayet zld. 38. turda CHPli Cahit Karaka, 227 oyla Bakan seildi. 21Kasm1977: Trkiyenin 210 milyon dolarlk borcunu dememesi zerine, Irak petrol boru hattyla Trkiyeye verdii petrol kesti. 25Kasm1977: ngilterede yaynlanan Financial Times gazetesi: Trkiye iflas etmi bir lkedir. 5Aralk1977: Yerel seimlere 6 gn kala elektrik kesintilerine son verildi. 11Aralk1977: Yerel seimler yapld. -Yerel seimler esnasnda yurdun hemen hemen her yerinde protesto ve atmalar grld. 13 kii ld, 87 kii yaraland. 20Aralk1977: Elektrik kesintisi tekrar tm yurtta balad. 21Aralk1977: 60 milyon dolarlk borcumuzu demediimiz iin Japonya demir sevkiyatn durdurduunu aklad. 24Aralk1977: MT stihbarat Bakan Yardmcs, Emekli Albay Sabahattin Savaman, CIA hesabna casusluk yapt gerekesiyle, Genelkurmay Askeri Mahkemesi tarafndan tutukland. 31Aralk1977: Mecliste yaplan gensoru grmeleri neticesinde Hkmet, 218 olumlu, 228 olumsuz oy ald. lk defa bir Hkmet gensoru ile drld. TBMM Kanunlar Dairesi Ksm Amiri Orhan enda, yabanc lkelere, devlete ait bilgileri vermek iddias ile tutukland. Bu yl iinde anari ve terr olaylar neticesinde 157 kiinin ld, 1667 kiinin yaraland akland.

1978
1Ocak1978: Cumhurbakan Korutrk, Hkmeti kurma grevini Ecevite verdi. Ecevit, bir sre nce APden ayrlan 11 milletvekili ile stanbulda Gne Otelde grt. (Bu grme Gne Otel grmesi olarak anlr.)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

552 / 1404

2Ocak1978: Ecevit, Kabinesini aklad. Kabinede, bir sre nce APden ayrlan ve bamsz olan 11 milletvekili ile CGP Genel Bakan Turhan Feyziolu ve DP Genel Bakan Faruk Skanda yer ald. Bylelikle CHP dndan Hkmeti destekleyen herkes birer Bakanlk kazanm oldu. 5Ocak1978: Yaplan aklamada, rafinerilerde 2 gnlk petrol kald akland. 8Ocak1978: Merkez Bankasnn dviz rezervlerinin 450 milyon dolara dt akland. Son yllarn en dk rakam. 15Ocak1978: Son 15 gnde siyasi cinayetler sonucunda 30 kiinin ldrld akland. 16Ocak1978: stanbul Emniyetinde yaplan deiiklik sonucu, il Emniyet Mdr Nazmi yibil merkeze alnrken, Asayi ube Mdr Yardmcs Sadettin Tantan Kahramanmaraa atand. 17Ocak1978: Ecevit Hkmeti, 218e kar 229 oyla gvenoyu ald. 29Ocak1978: Ocak ay ierisinde stanbulda siyasi cinayetler neticesinde 14 kiinin ldrld, 75 kiinin yaraland akland. l genelinde 43 bombalama olay gerekleti. 30Ocak1978: Trkiye i ve Kyl Partisi (TKP) kuruldu. Genel Bakanlna Dou Perinek getirildi. 1ubat1978: stanbul Samalclar Cezaevinde isyan kt. 2ubat1978: Milli Savunma Bakan Hasan Esat Ik, Ordu iinde kontrgerilla yoktur. dedi. 12ubat1978: Almanya, Trkiyeye 130 milyon mark kredi at. 15ubat1978: Bakanlar Kurulunca, lkenin dviz skntsn hafifletmek iin yurtdna yaplan turistik gezilerin en az 2 ylda bir yaplabilecei kararlatrld. Kredi musluklar ald. Dnya Bankas 350 milyon dolar kredi verdi. 3 Amerikan Bankas toplam 3 milyar dolar kredi aacak. Romanya ile de kredi anlamas yaplyor. 16ubat1978: Maliye Bakan Ziya Mezzinolu, ithal eyalarn satnn yasaklandn aklad. 1Mart1978: Devalasyon yapld. TL. %38 orannda deer kaybetti. 6Mart1978: Ya haddinden emekli olan Genelkurmay Bakan Org. Semih Sancar, grevini trenle KKK Org. Kenan Evrene devretti. 8Mart1978: Kara Kuvvetleri Komutanlna Org. Nurettin Ersin getirildi. 11Mart1978: ABD Bakan Cartern, Trkiyeye kar devam eden ambargoyu devam ettirme istei zerine ABDye nota verildi. 16Mart1978: stanbul niversitesi nden kan sol grl 100e yakn rencinin zerine bomba atld ve silahla ate ald. 5 kii ld, 47 kii yaraland. Olayn faillerinden kimse

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

553 / 1404

yakalanamad. niversite sresiz kapatld. 18Mart1978: stanbul mraniyede silahla ldrlm 5 kiinin cesedi bulundu. Olayla ilgili 80 kii gzaltna alnd. 23Mart1978: IMF ile 1.5 milyar dolarlk kredi anlamas yapld. 24Mart1978: Ankara Cumhuriyet Savc Yardmcs Doan z, bir suikast sonucu ldrld. 8Nisan1978: stanbulda evinin nnde silahl saldrya urayan Hukuk Fakltesi retim yesi Do. Server Tanilli ar yaralanarak fel oldu. 17Nisan1978: APli Malatya Belediye Bakan Hamit Fendolu, gnderilen bir bombal paketi aarken, gelini ve iki torunuyla birlikte paralanarak ld. Malatyada byk olaylar balad. 20Nisan1978: Dev-Gen ve lkc Memurlar Dernei kapatld. 22Nisan1978: Malatyada balayan olaylar Kahramanmaraa srad, kent gergin saatler geiriyor, yer yer atmalar var. 23Nisan1978: Idrda bir sre nce ldrlen bir lkcnn cenazesinden dnen yaklak 2000 kii, 200e yakn i yerini tahrip etti. ehre askeri birlikler sevk edildi. Gece ve gndz sokaa kma yasa kondu. 27Nisan1978: Cengiz Taer TRT Genel Mdrlne getirildi. 1Mays1978: Kahramanmarata sa grl 3 kii, mehul kiilerce kuruna dizilerek ldrld. 13Mays1978: Milli Savunma Bakan H. Esat Ik, Amerikan ambargosunun kalkmamas zerine, Trkiyedeki Amerikan slerinin kapatlacan aklad. 30Mays1978: Babakan Ecevit, ABD Bakan Carter ile Washingtonda grt. 2Haziran1978: Madridde Ermeni terristlerin dzenledii saldr sonucunda, Bykelimiz Zeki Kuneralpin makam arabasnda bulunan ei Necla Kuneralp, emekli Bykeli Beir Balcolu ve ofr ldler. Bykeli arata bulunmad iin kurtuldu. 4Haziran1978: Babakan Ecevit, New Yorkta finansal kurulularla grerek borlarmz iin gvence verdi. 7Haziran1978: TKKO terr rgtnn lideri brahim Kaypakkayann yarglamasn yapan Hakim Binba Yaar Deerli, otomobiline konulan bombann patlamas sonucu ar yaraland. 11Haziran1978: Cezalarn bir ksmn tecil eden nfaz Kanunu yrrle girdi ve mahkumlarn salverilmesine balanld. 22Haziran1978: Ecevit, Moskovada SSCB Devlet Bakan Leonid Brejnev ile grt.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

554 / 1404

24Haziran1978: SSCBnin Trkiyede petrol arayacan aklamalar ortal kartrd. Yabanc petrol irketleri Trkiyeye olan satlarn durdurdular. 27Haziran1978: MT Mstearlna emekli Org. Adnan Ersz getirildi. 11Temmuz1978: Hacettepe niversitesi retim yesi, sol grl Do. Bedrettin Cmert arabasnda ldrld, olayda ei ar yaral olarak kurtuldu. 17Temmuz1978: Dantay, POL-DER ve POL-BRin kapatlmas kararn durdurdu. Her iki demekte tekrar faaliyete balad. 25Temmuz1978: ABD Senatosu, Trkiyeye uygulanan silah ambargosunu, uzun tartmalardan sonra artl olarak kaldrlmaya karar verdi. 1 Austosta yaplan oylamada, 205e kar 208 oy ile ambargo kalkt ancak Kbrstan Trk askerinin ekilmesi istendi. 28Temmuz1978: IMF, Trkiyeye ac reetesini aklad: Memur kadrosu dondurulsun, maalar artrlmasn, benzine zam yaplsn, KT aklar kapatlsn. 1Eyll1978: Ya, benzin, ila ve sabundan sonra kahve de karaborsaya dt. Geim skntsnn yan sra anaride ykseliyor. 30Eyll1978: Bu ay iinde 2. kez devalasyon yapld. 9Ekim1978: Ankara Bahelievlerde TP yesi 7 gen, kaldklar evde kurun yamuruna tutularak ldrldler. Amerika, Trkiyeye askeri malzeme sevkiyatna balad. 20Ekim1978: T Elektrik Fakltesi Dekan Ord. Prof. Bedri Karafakiolu ldrld. TL tekrar devale edildi. 30Nisandan beri TLnin deeri %38 dt. 26Ekim1978: Bingln MHPli Belediye Bakan ile ofr ldrld. Olaydan 1 saat sonra, sol grl Blge Mdr ldrld. 2Kasm1978: Samalclar Cezaevinde yatan 13 lkc kat. 18Aralk1978: Kahramanmarata bir sinemaya bomba atld. Saldry solcularn yapt iddia edildi ve birden Kahramanmarata gerilim artt. Snni ve Alevi vatandalar sokak atmalarna baladlar. Solcular ise bu saldry kabul etmeyerek, olay lkclerin provokasyonu olarak nitelendirdiler. 22Aralk1978: Kahramanmarata 5, Ankarada 3, stanbulda 2, Malatya, Adana ve Eskiehirde 1er kii ldrld. 23Aralk1978: Kahramanmara yanyor. Kentin her yerinde atma var. Gvenlik Gleri asayie hakim olamyor. 33 kii ldrld, 100den fazlas ar olmak zere 300den fazla yaral var. Evler ve dkkanlar yakld. 24Aralk1978: Sivasta sa-sol kavgasnda 9 kii ld, 100den fazla yaral var. la da karaborsaya dt. Pek ok ila piyasada bulunamyor. 18 liralk Eptoin 150 lira. randa aha kar sava balad. Orgeneral Tahsin ahinkaya, Hava Kuvvetleri Komutan oldu. (Darbenin kadrosu tamamland)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

555 / 1404

8Aralk1978: Kahramanmarata atma kt. l says 77ye ykseldi, yaral says 1000i geti. ehir sanki bir i sava yayor. ehre komando birlikleri gnderildi, evre illerden Gvenlik Gleri ehre hareket etti. Jetler Kahramanmara zerinde alaktan uuyor. ehirde sokaa kma yasa kondu. 25Aralk1978: Kahramanmarataki l says 98i buldu. Askeri birliklere snan halk adrlara yerletirildi. Bakanlar Kurulu skynetim karar ald. Cumhurbakan Korutrk, Babakan Ecevit ve AP Lideri Demirel ile ayr ayr grt. Ecevit: Skynetim ilan edilebilir. Demirel: Artk yeter demenin zaman gelmitir. Trke: Ecevitin konumas nedeniyle olaylar kmtr. 26Aralk1978: Bakanlar Kurulu,sabah saat 07.00den itibaren 13 ilde (stanbul, Ankara, Adana, Elaz, Bingl, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Kars, Kahramanmara, Malatya, Sivas ve Urfa) skynetim ilan etti. 27Aralk1978: Kahramanmarata l says 104e kt. 28Aralk1978: Tarsus Cumhuriyet Savcs ldrld. 31Aralk1978: Turistik amal yurtdna klar, 2 seneden 3 seneye kartld.

1979
2Ocak1979: Kahramanmara olaylarnda yeteri kadar etkili olamamakla sulanan ileri Bakan rfan zaydnl istifa etti. 3Ocak1979: 42 milyonluk Trkiyede, sadece 4 milyon kiinin vergi dedii akland. 12Ocak1979: ileri Bakanlna CHP Sakarya Senatr Hasan Fehmi Gne atand. 24Ocak1979: Ortak Pazar, Trkiyeye acil yardm grt. AET Komisyonu Trkiyeye verilen kredilerin iki katna karlmasn kararlatrd. 30Ocak1979: Amasya Taova Cumhuriyet Savcs, kimlikleri belirlenemeyen kiilerce ldrld. 1ubat1979: Milliyet Gazetesi Bayazar ve Genel Yayn Mdr Abdi peki, stanbul Niantanda evinin nnde otomobilinin iindeyken tabanca ile ldrld. Cinayeti daha Sonradan Mehmet Ali Acann iledii tespit edildi. Aca tutukland, yarglanrken cezaevinden kat. Uzun yllar sonra rana dnen mam Humeyniyi Tahranda 2 milyon kii karlad. 21ubat1979: CHP Genel Merkezi bombaland. Adana, Ankara ve Karsta meydana gelen olaylarda toplam 7 kii ld. 25ubat1979: Dnyada yaanan petrol bunalm Trkiyeyi derinden etkiliyor. Akaryakt karneye baland, kriz had safhada. Yunanistandan mazot istendi, olumsuz yant verildi. 13Mart1979: Yunanistan, NATOnun askeri kanadna dnd.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

556 / 1404

15Mart1979: Trkiyede CENTOdan ekildiini aklad. 27Mart1979: Yeilky Havaalanna dviz yokluundan dolay pist lambas alnamad, pilotlar gnlerce Havaalanna kr ini yaptlar. 1Nisan1979: ran slam Cumhuriyeti kuruldu. 7Nisan1979: Trkiye Emeki Partisi Genel Bakan Mihri Belli, stanbul Sultanahmetteki parti merkezine giderken yaylm ateine tutularak ar ekilde yaraland. 9Nisan1979: CIA hesabna casusluk yapt ne srlen MIT stihbarat Bakan Yardmcs emekli Albay Sebahattin Savaman 17 yl 6 ay hapis cezasna mahkum oldu. 18Nisan1979: Adanada militanlar, gzaltna alnan 5 arkadalarn 1Mays1979: stanbulda, partililer ile beraber sokaa kan TP Genel Bakan Behice Boran ve TSP Genel Bakan Ahmet Kamaz gzaltna alndlar. stanbulda sokaa kma yasan ihlal eden 1059 kii gzaltna alnd. 2Mays1979: Gzaltna alnanlardan 415i serbest braklrken, 644 kii savcla sevk edildi. 8Mays1979: Mersin Ar Ceza Mahkemesi Bakan Halit Veliolu ve ei evlerinde, biri bayan terrist tarafndan ldrld. 10Mays1979: IMF ile anlama salanamad. Kredi umutlar snd. 11Mays1979: stanbul Atakyde, NATO grevlisi 3 Amerikal asker silahl saldrya urad, biri ld, biri yaraland. 14Mays1979: TSAD gazetelere ilan vererek, Ecevit Hkmetinin ekilmesini istedi. 15Mays1979: Brkselde yaplan NATO toplantsnda Milli Savunma Bakan Neet Akmandor: Gerekli askeri yardm alamayan Trkiyeden, bundan sonra bir ey beklemeyin dedi. 1Haziran1979: Ankara Skynetim Komutanl, Dev-Geni kapatt. 4Haziran1979: Kahramanmara olaylarnn san 803 kiinin durumas Adanada balad. 330 sank iin idam isteniyor. 11Haziran1979: IMFnin artlarn kabul ettik. Devalasyon yapld, dolar 47.10 lira. 30Haziran1979: Ankarada MHP Genel Merkezine bomba atld, makineli tfeklerle tarand, 2 kii ld. 13Temmuz1979: IMF ile Londrada anlama imzaland. Borlarmz ertelendi. 19Temmuz1979: IMF, 320 milyon dolar krediyi onaylad. 30Temmuz1979: AP Urfa Milletvekili Mehmet Celal Bucak ve yaknlarnn iftara davet edildii Hilvan ilesinin Krba kyndeki ev, otomatik silahl 20 kii tarafndan tarand, 4 kii ld, 11 kii yaraland.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

557 / 1404

1Austos1979: 2 gn nce Krba kynde baskna urayan Bucak aireti, Siverekte bir ky bast, 2 kii ld, 10 kii yaraland. 6Austos1979: Adanada Hac mer Sabanc Kltr Sitesine bomba atld, 3 ocuk 4 kii ld. laca %100 zam yapld. 18Austos1979: Demirel, Apoculara kar Cumhurbakan Korutrkten tedbir istedi. 21Austos1979: Komutanlar Gneydouya gittiler. Demirel TBMMde yapt konumada, Gneydouda Devletin yerini Apo alm. dedi. 22Austos1979: Bugn Ramazan Bayram ancak tm Yurtta anarik olaylar hz kesmeden devam ediyor. 29Austos1979: Son 1 ay ierisinde 17 kiinin ldrld Siverekten, halk g etmeye balad. 28Eyll1979: Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakul, lkc olduu ne srlen terristlerce ehit edildi. 5Ekim1979: Hafta Sonu Gazetesi, Artist Aynur Aydan ile olan ilikisini aklaynca, ileri Bakan Hasan Fehmi Gne istifa etti. 16Ekim1979: Babakan Blent Ecevit istifa etti. 18Ekim1979: Hkmeti kurma grevi AP Lideri Demirele verildi. 21Ekim1979: Kzlay Kan Merkezi tarafndan datlan hastalkl kanlar yznden 30 kiinin ld akland. 24Ekim1979: Skynetim 19 ilde 2 ay daha uzatld. 27Ekim1979: stanbul Bayrampaada bir kahvehane tarand, 6 kii ld, 6 kii de yaraland. 12Kasm1979: AP Lideri Demirel, MHP ve MSPnin dardan destekledii aznlk Hkmetini aklad. 19Kasm1979: Gazeteci lhan Darendeliolu, stanbulda ldrld. 20Kasm1979: Siyasal Bilgiler Fakltesi Dekan Yardmcs Prof. mit Yaar Doanay ldrld. 25Kasm1979: Mehmet Ali Aca, askeri cezaevinden kat. AP aznlk Hkmeti, MHP, MSP ve CHPden ayrlan baz milletvekillerinin desteiyle gvenoyu ald. 26Kasm1979: stanbulda TOB-DERIi 1 retmen ile 4 ii ldrld. 28Kasm1979: - Urfann Hilvan ve Siverek ilelerinde gizli bir Krt partisi kuran 242 Apocu yakaland.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

558 / 1404

1Aralk1979: Babakan Demirel tarafndan, Babakanlk Mstearlna Turgut zal atand. 4Aralk1979: Krkhanda 8 kiilik bir alevi ailesi, benzin dklerek yakld. 7Aralk1979: ktisat Fakltesi retim yesi Prof. Cavit Orhan Tengil, 4 terrist tarafndan kurunlanarak ldrld. 10Aralk1979: 52 ilin Emniyet Mdr deitirildi. 15Aralk1979: stanbul Beiktata bir kahvehaneye bomba atld, 5 kii ld, 19 kii yaraland. 23Aralk1979: Bugn meydana gelen anarik olaylarda toplam 9 kii ld.

1980
2Ocak1980: Komutanlarn Hkmete bir uyar mektubu verdii ileri srld ancak mektubu kimse sahiplenmedi. Diyarbakr Belediye Bakan Mehdi Zana hakknda, blclk ve Krt propagandas yapt gerekesiyle dava ald. 5Ocak1980: Demirel, Ecevitin AP-CHP ibirlii nerisini reddetti. 16Austos1980: Adalet Bakanlnda baz nemli dosya ve belgelerin alnd akland. 24Ocak1980: nl 24 Ocak Kararlar alnd. IMFnin isteklerini kabul edildi. Devalasyon sonucu dolar 70 lira oldu. 21ubat1980: Byk turizm acentesi TUI, yaanan anari ortam ve can gvenlii olmad gerekesiyle Trkiyeyi kara listeye aldn aklad ve yaplm olan rezervasyonlarn yaklak yarsn iptal etti. 9Mart1980: Genelkurmay bakan Org. Kenan Evren, Cumhurbakanlna aday olaca sylentilerini yalanlad. 21Mart1980: Nevruz Bayram nedeniyle yurdun eitli yerlerinde kan olaylarda 8 kii ld, onlarca kii yaraland. 23Mart1980: TBMMde Cumhurbakanl seimi, aday bulunamad iin yaplamad. 26Mart1980: TBMMde Cumhurbakanl seimleri iin turlara baland. Yaplan ilk turda bamsz aday Nurettin Ylmaz 80 oy ald. 1Nisan1980: Van Cezaevinde 58 mahkum, kazdklar tnelden kat. 2Nisan1980: Devalasyon yapld. Dolar 75 lira oldu. 5Nisan1980: Ortadou Gazetesi yazar smail Gereksz, solcular tarafndan ldrld. 6Nisan1980: Eskiehirde DSKin dzenledii mitingde kan olaylarda 5 kii ld, 4 kii yaraland.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

559 / 1404

7Nisan1980: 7 yllk grev sresi dolan Cumhurbakan Fahri Korutrk, trenle ankaya Kknden ayrld. Cumhuriyet Senatosu Bakan Ihsan Sabri alayangil, Cumhurbakan Vekili oldu. 12Nisan1980: Yazar mit Kaftancolu, Mslman Kardeler Birlii adl rgt tarafndan ldrld. 22Nisan1980: Samalclar Cezaevinden de 23 mahkum kat. 5Mays1980: Anayasa Mahkemesi, Trkiye Emeki Partisini kapatt. 28Mays1980: MHP Milletvekili ve eski Bakanlardan Gn Sazak ldrld. 10Haziran1980: Bu yl iinde 8. kez devalasyon yapld. 23Haziran1980: stanbul Bykehir Belediye Bakan Yardmcs Blent Demir, Mslman Kardeler Birlii adl rgt tarafndan ldrld. 28Haziran1980: Adana Cezaevinde 16 mahkum, kazdklar tnelden firar ederken Gvenlik Glerinin fark etmesi sonucu atmaya girdiler, 4 mahkum ld, dierleri kamay baard. 3Temmuz1980: TBMMden gven isteyen Demirel, 214 red, 227 kabul oyu ald. 4Temmuz1980: Cumhurbakanl seimleri bir trl sonuca balanamyor. Partiler arasnda en ufak bir uzlama midi grnmyor. Bunalm Devleti derinden etkiliyor. 5Temmuz1980: orum ateler iinde. Alevi-Snni atmas kt. Olaylarda 3 kii ld, 30 kii yaraland. 6Temmuz1980: orumda olaylar yattrlamad, atmalar devam ediyor. Kente askeri birlikler gnderildi. Askerler yollara barikatlar kurdu. Sokaa kma yasa kondu. 7Temmuz1980: orumda atmalar devam ediyor. l says 20ye kt. 8Temmuz1980: Polis ve Asker oruma hakim olabildi, ehirde azda olsa skunet salanabildi. 9Temmuz1980: Fatsada 2 Astsubay, DEV-YOLcular tarafndan kuatld. 10Temmuz1980: Fatsada gerginlik doruk noktasnda, atmalar devam ediyor. Komando birlikleri ehri kuatt. - orumda atmalar sona erdi, toplam l says 25. 12Temmuz1980: Gvenlik Kuvvetleri Fatsaya hakim oldu. 200den fazla kii gzaltna alnd. 16Temmuz1980: CHP stanbul Milletvekili Abdurrahman Kksalolu ldrld. 19Temmuz1980: Eski Babakanlardan Nihat Erim, solcu terristlerin dzenledii bir suikast sonucu ldrld.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

560 / 1404

22Temmuz1980: DSK eski Genel Bakan ve Maden- Sendikas Bakan Kemal Trkler ldrld. 6Austos1980: ASALA militanlar, Trkiyenin Lion Konsolosluunu bastlar, 4 Konsolosluk grevlimiz yaraland. 9Austos1980: Kahramanmara olaylarnn faillerinden 22 kii idama mahkum edildi. 27Austos1980: Alman Hkmeti, Trkiyeye verdii notada MSP Genel Bakan ve eski Babakan Yardmcs Necmettin Erbakan eroin kaakl ile sulad. 28Austos1980: Ankara Savcl, Erbakann dokunulmazlnn kaldrlmasn istedi. 5Eyll1980: APli Dileri Bakan Hayrettin Erkmen, gensoru ile drld. lk defa bir Bakan gensoru ile drlm oldu. 6Eyll1980: MSP, Konyada Kuds kurtarma yry yapt. stiklal Mar okunurken protestolar oldu, baz kiiler yere oturdu. 12Eyll1980: DARBE... Genelkurmay Bakan Org. Kenan Evren Bakanlnda, Kara Kuvvetleri Komutan Org. Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Org. Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Org. Sedat Celasundan oluan Milli Gvenlik Konseyi (MGK) ynetime el koydu. Milli Gvenlik Konseyinin yapt aklama ile, Hkmet, Senato ve Parlamento feshedildi. Siyasi Partilerin faaliyetleri durduruldu. Milletvekilleri ve Senatrlerin dokunulmazlklar kaldrld. Tm yurtta saat 05.00den itibaren sokaa kma yasa kondu. Anayasa yrrlkten kaldrld. Tm sendikalar faaliyetten men edildi. Tm dernekler kapatld. Yurtdna klar yasakland. 13Eyll1980: Org. Kenan Evren, Devlet Bakanl grevini stlendi. Milli Gvenlik Konseyinden yaplan aklamada, AP Genel Bakan Sleyman Demirel, CHP Genel Bakan Blent Ecevit ve MSP Genel Bakan Necmettin Erbakann gvence altna alndklar bildirildi. 14Eyll1980: DSK, HAK-, TRK- ve MSK yneticilerine teslim olmalar iin 15Eyll gn saat 18.00e dek sre tannd. i ve memur maalarna %70 zam yapld ve tm grevlere son verildii akland. - Alparslan Trke teslim oldu. 15Eyll1980: Tm sendikalarn, bankalarda bulunan paralar bloke edildi. Darbeden nce grevde bulunan 51.000 ii iba yapt. 16Eyll1980: Sendikaclar teslim olmaya baladlar. 17Eyll1980: Gzetim altnda tutma sresi 15 gnden 30 gne karld. 18Eyll1980: Kenan Evren ve MGK yeleri, TBMMde trenle ant itiler. APden 7, CHPden 25, MHPden 11, MSPden 5 ve Bamszlardan 2 olmak zere toplam 50 parlamenter gzetim ve gvence altna alnd akland. 19Eyll1980: Avrupa Parlamentosu, AET-Trkiye ilikilerinin askya alnmasn reddetti. Enflasyon orannn %78 olduu akland.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

561 / 1404

20Eyll1980: Devlet Bakan ve Genelkurmay Bakan Org. Kenan Evren, eski Deniz Kuvvetleri Komutan emekli Oramiral Blent Ulusuyu Hkmeti kurmakla grevlendirdi. 21Eyll1980: Blent Ulusu, Kabinesini aklad. 21Eyll1980: Deiiklik yaplan yeni Skynetim Kanunu yrrle girdi. 22Eyll1980: TRK-e bal kapatlan sendikalarn yeniden almasna karar verildi. 26Eyll1980: Ellerindeki silah ve patlayc maddeleri 15 gn iinde teslim edenlerin affedilecei akland. 27Eyll1980: Hkmet programn, Milli Gvenlik Konseyine sundu. 8Ekim1980: Balgat Katliam sanklarndan sac Mustafa Pehlivanolu ile Telsizler Katliam sanklarndan solcu Necdet Adal idam edildi. 8 yldan beri uygulanan ilk idam cezalar. Su ileyen milletvekillerinin dosyalar, mahkemelere gnderilmeye baland. 10Ekim1980: MGK, faaliyetleri durdurulan sendikalara kayyum tayinini ngren yasay onaylad. 11Ekim1980: Gvence altnda tutulan parlamenterler ile sendikaclarn salverilmesine baland. 13Ekim1980: Mnih-stanbul seferini yaparken aknc olduklarn syleyen 4 terrist tarafndan karlan THYye ait uak, korsanlar tarafndan Diyarbakra indirildi. Siyasi Partilere kayyum tayinini ngren yasa kabul edildi. 14Ekim1980: Korsanlar tarafndan Diyarbakra karlan uaa operasyon dzenlendi. Korsanlar yakaland. 17Ekim1980: 27 ilin valisi deitirildi. 22Ekim1980: Gzaltnda tutulan 500 DSK yesi, serbest brakld. 23Ekim1980: 160.000 silahn yetkili makamlara teslim edildii akland. 24Ekim1980: 14 Eyll tarihinde Yzba Blent Angn ehit eden Serdar Soyergin, idam edildi. Demirel ve Ecevitin evlerinde ifadeleri alnd. 27Ekim1980: Geici Anayasa akland. Siyasi Partiler ve Sendikalar dndaki kurululara Kayyum tayinini ngren yasa, MGKda kabul edildi. 30Ekim1980: Ecevit, CHP Genel Bakanlndan istifa etti. 7Kasm1980: Toplu olarak ilenen sularda gzaltnda tutma sresi 30 gnden 90 gne karld. 34 tutuklu bulunan 44 eski milletvekili hakknda dava ald. 8Kasm1980: MGK bnyesinde, yurt dnda Trkiye aleyhindeki propagandalar izleyecek bir denetleme kurulu oluturulduu renildi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

562 / 1404

10Kasm1980: Gvenlik Kuvvetlerince gzaltna alnan yazar ve yaync lhan Erdostun askeri arala Mamak Cezaevine gtrlrken, bir askerin bana vurmas sonucu ld akland. 11Kasm1980: Cumhuriyet Gazetesi kapatld. 1Aralk1980: srail ile ilikiler donduruldu. 24Aralk1980: Irak, Trkiyenin tm petrol ihtiyacn karlamay taahht etti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

563 / 1404

12 EYLL 1980 DARBES


12 Eyll Darbesini aratrmak amacyla kurulan Alt Komisyon, almalar sresince 12 Eyll darbesine giden srecin ok ynl olarak aa kavuturulmas, darbeye giden srecin dinamiklerinin ve bu dinamiklere etki eden unsurlarn ortaya karlmaya allmas, 12 Eyll darbesinin ne ekilde gerekletirildiinin ortaya konulmas, 12 Eyll darbesi sonras gerekletirilen uygulamalarn belirlenmesi, 12 Eyll darbesinin kii, toplum, kurumlar ve devlet baznda yaratt maliyetlerin tm ynleriyle aydnlatlmasn amalayan bir alma gerekletirmitir. Bu erevede darbeye giden sreteki ve sonrasndaki; siyasi, ekonomik ve hukuki gelimeler ile uluslararas ilikiler ve d politika, alma hayat ve endstri ilikileri, sivil toplum, i gvenlik, terr ve iddet olaylar ve insan haklar alanndaki gelimeler analize tabi tutularak demokrasi, hukukun stnl ve insan haklar odakl bir alma yrtlmeye allmtr. Komisyon, almalar srasnda darbe ncesi ve sonras srecin analizini yapmaya alarak belli koullarn bir araya gelmesi halinde darbe olaca ynnde bir yaklam deil, demokrasi d gr ve anlaylarn ne gibi ortamlarda yeerebileceine dair ipularn bulmay hedeflemitir. Bu aratrma srasnda darbeye giden srecin, darbenin ve darbe sonras ara rejimin bu srelerden sonraya ve hatta gnmze kadar uzanacak ekilde sebep olduu kiisel ve toplumsal maliyetin neler olduu konusunda kapsaml ve ok ynl bir bakn ortaya konulmas hedeflenmitir.Bu maliyetler ok ynl dinamiklerin gelitirdii srelerin sonucu olduu iin sonular itibaryla da toplumsal, siyasal, ekonomik ve hukuki ok ynl alanlara yaylan bir tarzda gereklemitir. Sz konusu maliyetlerin tm akl ve ayrntsyla ortaya konulabilmesi, bu alanda nemli bir farkndalk yaratlmasna sebep olabilecei gibi, bu farkndalk phesiz bir daha bu maliyetlerin denmek istenmemesi ve bundan sonrasnn bu gzle yorumlanmas ynnde bir bilin de yaratacaktr. Aratrma srasnda TBMMnde grubu bulunan AK Parti, CHP, MHP ve BDPnin ortak ynde irade gstererek verdikleri nergeler ile Aratrma Komisyonunun kurulduu da gz nne alnarak, her trl siyasi mlahaza ve deerlendirmenin zerinde bir bak asyla siyasi sistemimizin temelini oluturan egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesi nda ve hakkaniyet ls ierisinde aratrma yaplmasna azami zen gsterilmitir. Bu erevede 12 Eyll 1980 darbesinin aratrlmas amacyla oluturulan Alt Komisyonun almalarnn her aamasnda Alt Komisyon yesi her partiden milletvekilinin gr, neri ve deerlendirmelerinin alnmasna ve yanstlmasna zel nem verilmitir. Gerek Alt Komisyonun odaklanaca nemli olay ve cinayetlerin, gerek komisyona davet edilecek konuklarn seiminde ve gerekse de raporun genel atsnnn oluturulmasnda bu anlay hakim olmutur. Alt Komisyonun almalar ve aratrmas sonucunda lkemizde demokrasi kalite ve tasnn ykseltilmesi ynnde lkemizde demokrasiye mdahalelerin ve darbelerin bir daha yaanmamas dorultusunda ne gibi admlarn atlmasnda fayda olduu ynnde neriler gelitirilmeye allarak rapor ekillendirilmeye allmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

564 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

565 / 1404

1. Darbe ncesi Dnemde Siyasi likiler ve Siyasi Dinamikler


Siyasi partiler, demokrasinin vazgeilmez unsurlar olarak siyaset sahnesinin en nemli aktrlerinden biridirler. 12 Eyll Darbesine giden srecin incelenmesinde ve dnemdeki siyasi dinamiklerin ortaya konulmasnda phesiz bu dnemdeki siyasi partilerin ana unsurlaryla incelenmesi nemlidir. Raporun bu blmnde 12 Mart 1971 Muhtras sonrasndan 12 Eyll 1980 ncesi dneme kadar Trk siyasi hayatna etki eden be parti; Adalet Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi, Milliyeti Hareket Partisi, Milli Selamet Partisi, Trkiye i Partisi incelenmitir. Bu srete parti programlarndan, seim beyannamelerinden, liderlerin demelerinden ve dnemi inceleyen makale, tez ve kitaplardan yararlanlmtr. Daha sonra da bu dneme etki eden siyasi ilikiler ve siyasi dinamiklere deinilmeye allacak ve bu sayede 12 Eylle giden srecin siyasi ke talar ortaya konulmaya allacaktr.

Adalet Partisi
Adalet Partisi (AP), 1973 ylnda yaynlad seim beyannamesinin giri blmnde 1961den balayarak iktidar dneminde yapt hizmetleri ve 1969dan 12 Marta kadar srdrd almalar anlatmtr. Beyannamede 1971 Muhtras ile karlald vurgulanm, hr dnyann hibir yerinde meru siyasi iktidar olmak iin veya iktidarda kalmak iin parlamento dndaki evrelerin gcne bavurulmaz denilmitir. Yine AP beyannamede hrriyet, kalknma ve yenilik iin APde birleilmesini istemitir (Kaya, 2009). APnin 12 Mart sonras dnemde zgrlklerle ilgili sylemi genel vaatleri iermektedir.Bu balamda AP, Demokratik dzeni, siyasi partileri hr basn, hr sendika, hr ve zerk niversite, hr teebbs, hr ve bamsz yarg organlar ve hr vicdan ile glendirip yerletirmeyi temel hedefleri arasnda grmtr (Kuru, 1986). AP bir yandan zgrlklerin gvence altna alnmasna deinirken, te yandan ise zgrlklerin ktye kullanlmas korkusu ile ilgili ekincelerini belirtmitir. Toplumdaki sosyal ve ekonomik gelimenin tabii sonucu olarak yeni fikir cereyanlar ve bunlarn tezahrleri olacaktr. Hrriyetlerin kullanlmasn teminat altnda tutmak devletin grevidir. Ancak, yok etme hrriyeti, tahrik hrriyeti ne bizim Anayasamzda ne de bir baka Anayasada mevcuttur. Bu gibi tezahrler hrriyetin istimali deil, suiistimalidir. Siyasi haklarn iadesi meselesine olduka kapal ifadelerle deinilmi, sorunun tmyle ortadan kaldrlaca vaadedilmitir (Kaya, 2009). AP, zgrlk anlaynda daha ok liberal demokrasilerin zgrlk anlayna yaklamaktadr. Sosyal, ekonomik felsefesi itibariyle de AP, geirilmi baz tecrbeler ve sarsntlar sonucu, reformizme belli ller iinde yer veren bir parti olmak istemektedir (Daver, 1973). AP, 1970lerin ortalarna kadar zgrlkler konusunda bu yaklamn srdrmtr. Adalet Partisi ykselen sola kar politika gelitirmi, rejim sorunu ekseninde dini ve milliyeti duygulara ynelik bir sylem gelitirmitir. AP bu evrede 7. Byk Kongresini 1974 ylnda toplamtr. Kongrede kabul edilen raporda daha nce de olduu gibi milli irade zerinde durulmu ve Adalet Partisi lkeyi zgrlk iinde kalkndrmaya kararl, insan haklarna dayal ve hukuk stnlne saygl bir devlet yaps kurabilmek iin g birlii edenlerin yuvas olarak tanmlanmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

566 / 1404

Demirel her ne kadar ekonomik grlerinin gnn artlarna gre belirleneceini pragmatik bir yaklamla ifade etse de1502 APnin izlemeyi vaadettii ekonomi politikasnda liberal bir yaklam sergilenmi, Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ile ortak politika vurgusu yaplm, gelecekte bir AET yesi olunaca varsaymyla serbest giriim, verimlilik, rekabet, istihdam kabiliyeti ve zellikle sanayi rnleri ihracatnn artrlmas hedeflenmitir. zel sektrn demokratik adan kanlmaz olduu, toplumsal refah iin zel sektr faaliyetlerinin azami seviyeye karlmas ve kamu sektrnn zel sektrn bittii yerde balamas gerektii belirtilmitir. Mali mevzuat brokratik bir yn olarak nitelendirilmi, zl ve basit bir mevzuatn getirilecei belirtilmitir. Yine i ticarette kullanlan kredilerin retim ve yatrmlarda kullanlmas, tketim mallarnn standardizasyonu ve aa uygun bir pazarlama organizasyonu kurulmas ekonomi politikalar arasnda gsterilmitir. APnin 8. Byk Kongresi ise 1976 ylnda yaplmtr. Kongre raporunda siyasi hayatn vazgeilmez unsuru saylan partilerin, Anayasann ngrd temel hak ve hrriyetleri, rejim tartmalarnn arac yapmamalar vurgulanmtr. Rapora gre bu hak ve zgrlkler, memlekete daha iyi hizmet gtrebilme yarnn vastalar gibi kullanlmaya baland gn, Trk demokrasi yerine oturacaktr. Ayrca kongrenin sonu raporunda sosyal haklarn geniletilmesindeki kararllk, cret dzenlemeleri, sosyal gvenlik, sosyal adalet, kylnn kalkndrlmas konular zerinde durulmutur. Gittike artan iddet olaylarnn glgesinde 1977 seimlerine gelindiinde AP, Seim Beyannamesinde btn milliyetilerin APde birlemesinin gerei zerinde durmu, rejimin istikrara muhta olduuna dikkat ekmi ve CHP dnemi ile ilgili baarszlklara vurgu yapmtr. Tarih sorununu canl tutmak ve yeni nesiller Trk tarihinin ilham kayna milli lkleri alamak iin kltr, refah ve oturulan blge farkllklarn sratle gidererek Trkiyeyi birbirini seven gpta ile vatandalar lkesi yapacaz denilen beyannamede Tek mit ve tek k AP ve onun savunduu Trk milliyetiliidir. Ayn davaya inananlarn, ayn gayeyi paylaanlarn inan birlii iinde olanlarn, milliyeti davalarn zaferi iin APde birlemesi ve btnlemesi kanlmazdr ifadesi dikkat ekmektedir. Yine beyannamede: Meseleleri hrriyeti demokrasi iinde zmenin yolu mutlaka istikrardan geer. stikrarszlk ba mesele haline gelirse, devlet ve rejim zaafa urar. Bu itibarla istikrara kavuabilmek iin, bugn taraflam siyaset ierisinde btn milliyetilerin inan birlii, azim ve kararllkla vatan iin el ele vermesi ve Adalet Partisinde birlemesi zarurettir (Tercman, 1977). Demirel, dnce sulularnn affn eletirerek CHPnin 7,5 aylk iktidarnn 4 ayn anarist ve komnistlerin aff ile geirmi denilmitir. Demirel Samsunda yapt konumasnda da Komnizmi Trk demokrasisi iin ve Trkiye Cumhuriyeti iin byk bir tehlike sayyoruz. Onu tehlike saymayanlar vardr. Halk Partisi hem komnizmi tehlike saymyor. Hem de zgrlk gereidir diye komnizmin serbeste faaliyetini istiyor. Bunu byk bir gaflet telakki ediyoruz (Cumhuriyet, 1977) diyerek seim kampanyasndaki sol vurgusunu pekitirmitir. Yine kiisel hak ve zgrlklerden olan vicdan ve ibadet zgrlnn nemine vurgu yaplm, bu zgrlk ada demokratik devletin bir gerei olarak benimsenmitir. Beyannamede konuyla ilgili din ve vicdan hrriyeti, btn vatandalarmzn doutan var olan kutsal ve medeni haklar olarak grlr. Bu haklar Anayasamzn teminat altndadr. Din ve vicdan hrriyetinin tehlike sebebi gsterilemeyecei zerinde durulduu gibi laik prensibi, vatandan dini ihtiyacnn karlanmasndan bir bask vastas deil, bir teminat olarak grlmelidir. ifadesi yer almtr (Kuru, 1986). Seimlerin
1502

Liberalizm ve kapitalizm dahil btn izmlere karyz. ktisadi grmz gnn artlarna gre olutururuz. (Ahmad, 1996)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

567 / 1404

sonucunda AP nceki seimlere gre % 7.05 artla %36.87 oy alarak ikinci olmu ve 189 milletvekili kazanmtr. Seimde birinci parti olmasna ramen tek bana iktidara yetecek ounluu elde edemeyen CHPnin gvenoyu alamad hkmetinin ardndan, Demirelin nclnde II. Milliyeti Cephe iktidarnn kurulmas gndeme gelmitir. 1 Austos 1977de gvenoyu alan II. MC Hkmeti yaklak 4,5 ay iktidarda kalmtr. Bu dnemdeki parti politikalarna k tutmas bakmndan Hkmet Program incelendiinde ilk olarak APnin bir nceki programnda olduu gibi bu programda da sosyal ve ekonomik zgrlklere son derece genel ereveler iinde yaklat grlmektedir. Bu zgrlkler kalknma hedefleri ile ilikilendirilmi ve bu hedeflere vatandalarn Anayasada yer alan temel hak ve hrriyetlerine, sosyal adalet ve sosyal gvenlie saygl olmakla ulalacana inanyoruz denilmitir. Hkmet Programnda geni hrriyetlerin baz ideolojilerce ktye kullanlmas ekincesi ve bunlara kar tedbir baskn bir ekilde belirtilmi, bunun yannda din ve vicdan zgrl konusu zerinde nemle durulmutur. Din ve vicdan hrriyeti kiinin kutsal, vazgeilmez ve dokunulmaz hakk olarak kalacaktr denilerek, din ve vicdan hrriyetinin tam ve kmil manada kullanlmasn temin edecek btn tedbirler alnaca vaat edilmitir alma yaam ile ilgili hak ve zgrlklere ise deinilmemitir(TBMM, 1988b). II. MC iktidar srasnda yaplan yerel seimlerde CHPnin % 41,4 ile birinci parti olmas, koalisyon iindeki atmalar artmtr. Bu ortam ierisinde APden milletvekillerin istifasyla, hkmet ounluunu yitirmi ve de CHPnin gensorusuyla 1978 ylnn Ocak aynda drlmtr. Den hkmetin ardndan Ecevit hkmeti kurulmutur. 1979 yl Ekim aynda yaplan Ksmi Senato ve Milletvekili Yenileme Seimlerinde AP oylarn artrarak 5 milletvekilliinin 5 ini de kazannca CHP hkmeti istifasn verdi. Yeni bir MC hkmetinin cazip karlanmayacandan hareketle Demirel, MHP ve MSPye hkmette yer vermedi ancak her iki partinin de desteini salayarak gvenoyu almay baard. Bu nedenle, yeni hkmetin kaderi pamuk ipliine bal olduunu ve hkmeti kerhen desteklediini aklayan MSP lideri Erbakann kadayfn altnn henz kzarmad n belirten imalar mehurdu. Demirel, gsz de olsa byle bir hkmete ans verilmesi gerektiini belirterek IMF ve Dnya Bankas uzmanlarnn ibirlii ile, ekonomiye nefes aldracak yeni bir istikrar program hazrlklarna giriirken, dier yandan da sokaklarda hkm sren kaosu sona erdirmek iin devlete demokratik otoritekazandrarak yeni bir yasa paketi hazrlam, skynetim komutanlar tarafndan zellikle skynetim koordinasyon kurulu toplantlarnda dile getirilen devletin cezalandrc gcn artrmay amalayan, gvenlik glerinin yetkilerini artrmaya ynelik dzenlemelerle yarg srecini hzlandrmay hedefleyen dzenlemeler ngrmt. Demirelin sa partilerden destek salayarak kurduu hkmet, 12 Eyll Darbesine kadar iktidarda kalmtr. Hkmet Programnda, demokratik rejimin vazgeilmez gerei olan dnce, inan ve ibadet zgrlklerine, Anayasann teminat altnda bulunan btn temel hak ve zgrlklere saygl olunaca belirtilmitir. Ayrca Trkiyenin fakirlikten, isizlikten, cehaletten kurtulup kalknmas hedefi, Trk vatandann nsan Haklar Evrensel Beyannamesindeki btn haklara ve hrriyetlere sahip klnmas ile ilikilendirilmitir. Yine Hkmet Programnda Anayasa referans gsterilerek, bir takm yasaklamalar gndeme getirilmitir. Demirel lkenin 21 nemli meselesi arasna Derneklerin gaye dna kan faaliyetlerinin nlenmesini de almtr. karlacak kanunlar arasnda unlar sralanmtr: Sendika ve derneklerin politika ile uramalar, blclk yapmalar, manevi destek

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

568 / 1404

salamlar nlenecektir. Sosyal ve kltrel amal derneklerin politika yapmalar ve yelerine maddi yardmda bulunmalar nlenecektir. Toplant ve gsteri hakknda kamu dzenini ihlal veya gnlk hayat felce uratmas nlenecektir. Devletin demokratik otoritesini glendirmek bakmndan Devlet Gvenlik Mahkemeleri, Ceza Kanunu ve ilgili usul kanunlar, Sendika ve Dernekler Kanunlar ve Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunlarnda deiiklikler ngrlmtr (TBMM, 1988b). 12 Eyll 1980 ncesinin son hkmeti olan Demirel aznlk hkmeti, 24 Ocak kararlar ile gndeme gelen ekonomik paket, terr olaylar, cumhurbakanl seilememesi ve siyasi bunalmlar ile sonlanmtr. 12 Eyll 1980 Darbesi ile kapatlan Adalet Partisi, Trk siyasi hayatnn yaklak 20 yllk bir dneminin siyasi, sosyal ve ekonomik anlamda ba aktrlerinden biri olmu, hatta bugnk siyasal yaam dahi yapsal ve fonksiyonel zellikleri ile etkilemitir.

Cumhuriyet Halk Partisi


1960larn ikinci yarsndan itibaren Ortann Solu almyla deiim eksenine giren Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 12 Mart 1971de askeri muhtra ile ynetime son verildiinde iki ana aksa ayrlmtr. Muhtra, dnemin genel sekreteri Ecevit ile genel bakan nn arasnda gr ayrl getirmitir. nn, muhtrann hemen akabinde mdahalenin parlamento hayatnn ilemesine engel olduu ve demokratik rejimi savunduklarn belirtmi; fakat kurulacak olan partiler st hkmetin babakannn Nihat Erim olmasna destek vermitir. Ecevit ise nnnn bu konudaki kararna kar kmtr. Ecevit muhtradan dokuz gn sonra 21 Mart 1971 tarihinde parti genel sekreterlii grevinden istifa etmitir. Ecevitin istifasnn ardndan partinin merkez ynetim kurulu da grevlerinden ayrlmtr. Bu durumun en nemli nedeni Ecevitin muhtray demokratik anlayla ve bandan beri savunduklar ortann solu hareketiyle badatramam olmasdr. Ayrca Ecevit, muhtradan sonra kurulmas planlanan Erim hkmetine CHPden ye verilmesinin uygun olmadn da belirterek nn ile gr ayrl yaad noktalar giderek artmtr. Blent Ecevit, 21 Mart 1971 tarihinde yaplacak olan CHP Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi grup genel kurullarnn Erim hkmetine katlp katlmama konusunda karar vermek zere toplanmasndan nce partinin genel sekreterlik grevinden istifa ettiini basn toplants yoluyla kamuoyuna bildirmitir (Gezg, 2011). 1972 ylnda yaplan kurultayda Ecevitin genel bakan seilmesiyle birlikte CHPde deiim hareketi hzlanm, parti kendini yeniden tanmlamak iin yeni bir siyasi kimlik olan demokratik sol kavramn kullanmaya balamtr.1503 CHPnin 1973 seimleri ncesi genel sylemi ve Ak Gnlere adl seim bildirgesi incelendiinde dzen deiimi yaklam ve zgrlkler sylemi dikkat ekmektedir. Kalknma ve sosyal adalet dzen deiiklii syleminin nemli bir yndr. CHPye gre gerek ve geerli kalknma tm halkn zgrce ve haka kalknmasdr. Ayrca Ecevit, mevcut dzende sosyal adalet olmadn ifade ederken, kuracaklar dzende adalet ve zgrln tam anlamyla mevcut olaca vaadinde bulunmutur (Kaya, 2009).CHPnin ortaya koyduu yaklamda ne kan ekonomik politikalar, daha ok kk sanayi ve halk sektrnn desteklenmesi, esnaf ve ky kooperatifiliinin yaygnlatrlmas ile kykent uygulamalarnn temelde retim aralar zerindeki zel mlkiyetin toplumun geni kesimlerine yaygnlatrlmas ve toplumsal adaletsizliklerin bu yolla azaltlmas anlayna dayanmtr.
1503

Ecevit, lkemizde sosyal demokrasinin tarihsel temelinde Marksizm bulunmad gerekesiyle Marksist kkenlere sahip bu kavramn yerine demokratik sol kimliini kullanmay tercih etmitir. (Gezg, 2011)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

569 / 1404

zgrlkler asndan bakldnda 1973 seim bildirgesi gerek kii zgrlkleri gerekse de sosyal ve ekonomik zgrlklerin erevesi olduka geni tutulmutur. Ayrca 12 Mart srecinde Anayasada yaplan zgrlk kstlamalarnn kaldrlmas vaadinde bulunulmutur. zellikle alma hayatnda memurlara sendika haklarnn yeniden tannmas, grev, toplu szleme ve dier sendikal haklar konusundaki kstlamalar bu vaatlerin merkezinde yer almtr. CHP, liberalizmin ekonomik zgrlklerine kar olmamakla birlikte, bunlarn, siyasal ve sosyal zgrlkleri dengelemesinin, toplumsal fayda iin zaruret olduu dncesindedir. Bu yaklam Beyannamede u ekilde yer almtr: Giriim zgrl de mlkiyet ve miras haklar da, hi kukusuz, Bat rnei demokrasinin ayrlmaz unsurlardr. Fakat giriim zgrlyle, mlkiyet ve miras haklarnn baz kimselere, snrl zmrelere ister istemez kazandraca byk g ve arlk karsnda, dnce ve anlatm zgrl, toplant, birleme ve rgtlenme zgrl ve baz sosyal ve ekonomik haklar ve zgrlkler de yeterli lde salanmazsa, toplumda ciddi dengesizlikler ortaya kar; toplum yarar korunamaz, hereksin insanca yaama hakk gerekletirilemez olur. Seim Bildirgesinde yasalarmzdan, dnce ve anlatm zgrln, rnek aldmz zgrlk demokrasi uygulamalaryla badamayacak biimde ve lde snrlayc btn hkmler karlacak, zellikle siyasal, sosyal, ekonomik konularda dnce ve anlatm zgrl snrsz olacaktr denilmi ve dnce sularn ieren af kanunu karacaklar vaat edilmitir. Ecevit ayrca Anarik eylemleri deil siyasi dnce sularn affedeceiz aklamasnda bulunmutur (Gezg, 2011). CHPnin 1973 bildirgesini 1969 seim bildirgesi ve daha ncekilerden ayran en nemli farklardan biri 1973 seim bildirgesinin nemli bir zellii olarak inan zgrl konusuna pragmatist bir ekilde vurgu yaplm, dnce zgrl kadar vazgeilmez bir unsur olduu belirtilmi olmasdr. Seimlerin sonucunda birinci parti olan CHP % 33.29 oy oran ile 185 milletvekili elde ederek nceki seimlere gre oy orann % 5.93, sandalye saysn ise 42 artrmtr. 1973 Seiminde partiler tek bana iktidar olacak milletvekili saysna ulaamamtr. Bu durum koalisyonlar kanlmaz klmtr. CHP ile MSP arasnda uzun sren grmelerin ardndan I. Ecevit Hkmeti 26.01.1974te kurulmu ve 17.11.1974e kadar srmtr. 10 aylk ksa koalisyonda iki nemli siyasal gelime yaanmtr. Birincisi Adadaki Trklerin haklarn korumak iin gerekletirilen Kbrs Bar Harekt, ikincisi ise Genel Aftr. Koalisyon ortaklar arasndaki uyumsuzluk, genel af ilan edilme srecinde daha grnr hale gelmitir. Siyasi sulularn af kapsam dnda tutulmasn isteyen MSP, gerekli destei APden almtr. Bylece sa partilerin darda brakt TCKnn 141. ve 142. Maddeler kapsamnda ierde bulunan siyasi sulular, CHPnin Anayasa Mahkemesine itiraz zerine af kapsamna alnmtr (Kaya, 2009). Blent Ecevit, Yeni Cumhuriyet Halk Partisi ve Sosyalist Sol olarak da nitelenen bu yaklamyla dnemin ruhuna ok uygun den, eitlik, zgrlk, sosyal adalet kavramlarn partinin klasik izgisiyle eklemleyerek, CHPnin brokrat/devlet partisi grntsnden uzaklaarak halkn partisine dnmesi gerektiini ifade ediyordu. CHP mirasn reddetmeden, deien toplumsal koullara uygun olarak partiyi yeni yrngesine oturtmak Ecevitin hedefiydi. Dnemin sosyalistlerinin kulland sloganlar kullanmakta saknca grmeyen Blent Ecevitin sylemi, gerekte nerdiklerinden ok daha sol bir izgideydi. Ecevit, lkede, aa ve tefecinin hakim olduu bir smr dzeni olduundan bahsederek dzen deimelidir, toprak ileyenin su kullanandr diye konuuyor, o dnemde eitli yrelerde meydana gelen toprak igallerini halkn kendiliinden giritii, Anayasa dorultusundaki devrimci eylemler olarak nitelendiriyordu. Atatrk devrimlerinin bir styap devrimi olarak kaldndan bahseden Ecevit, Trkiyenin bir gerek devrim olan altyap devrimine ihtiyac

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

570 / 1404

olduunu da vurguluyordu. (Ecevit, 1970:18, 61-3) Yine Ecevite gre, Atatrk srekli devrimcilik isteyen bir nderdi. Btn bunlar sylenirken, Ecevit bir yandan da teebbs ve mlkiyet zgrl olmadan demokrasinin de olamayacan ifade ederek, ortann solunun insanlk anlaynn snf ayrlklarn, demokratik bar ve halk yollardan eritmeyi amaladn belirtiyordu. Ecevitin bu tutumunun gerisinde ykselen sol dalgay CHP bnyesinde toplamak gayesinin olduu aktr. Btn toplum kesimlerini ayn anda memnun etme varsaymyla yola kan programn gerekilii konusunda da soru iaretleri uyanmaktayd. rnein 1973 Bildirgesi, toprak reformunun gerekletirileceini, Ky-Kent projesi yoluyla Kent-Kr ikiliinin ortadan kalkacan, kamu ve zel sektrn yannda bir de halk sektrnn oluturulacan, zel sektr iinde de sosyal adalet salanacan sylyordu (CHP, 1973) Siyasal hayatta mesajn ieriinden ok, mesajn semenler tarafndan nasl alglandnn daha nemli olduu ortadadr. Ecevitin hitabet yetenei, genlii ve karizmas sylediklerinin gerekilii veya uygulanabilirlii sorununu ikinci plana itmitir. Ksaca kentlileen orta snflar iin Ecevit bir midin temsilcisi hviyetindeydi. (Demirel, 1998: 204-5) CHP, 1977 seimlerinde stanbulda % 58.2, zmirde % 52.7, Ankarada ise %51.3 oy almtr. APnin her ildeki oy oran ise srasyla % 28.4, % 39.7 ve %30.9dur. Bu anlamda CHP byk kentlerde APyi nemli oranda geride brakmtr. Buna dair deerlendirmelerde ilke tahlil CHPnin, Ecevitin sola doru alm sayesinde, genlere gecekondululara ve iilere de hitap edebilmesindeki baar erevesinde yaplmaktadr(zbudun, 1977). i kesimi ve gecekondulularn nceleri CHPye srtn eviren bir ksm irili ufakl sosyalist partilere oy vermektense, CHP gibi iktidar ans olan bir partiye oy vermenin belli bir rasyonalitesini de gz nne alarak onda birlemeye balyorlard. Bu grup Ecevit zerinde etkili olmaya almann daha aklc olduunu dnyordu. Dier taraftan zel sektrn, sektrn uzun dnemli menfaatlerini de dnebilen ve sosyal adaleti sylemin bu kapsamdaki belli kesimlerin de CHPye scak bakmasna sebep olduu da sylenebilir. Daha da nemlisi, Belki de Ecevitin liderliiyle birlikte CHP iinde meydana gelen en nemli deiiklik laiklik ilkesinin klasik izgiden farkl bir biimde yorumlanmasyd. nn liderliindeki CHP iin laiklik ilkesi dinin tamamen birey ile kul arasnda kalmasn veya dinin kamusal alandan tamamen dlanmasn gerektiriyordu. Bu konuda verilecek en ufak bir taviz, Cumhuriyeti tehdit eden en byk glerden biri olan irticay tevik anlamna gelebilirdi. Bylece, CHP dinin kamusal alanda en ufak bir tezahrn eriatlk/gericilik olarak nitelendirerek teyakkuz haline geebildii gibi, dindarlar an gerisinde kalm, adam edilmesi gereken bir topluluk olarak algladn da gizlemekte zorlanyordu. Dinin modernlemeyle birlikte etkisi azalacak/yok olacak (ve olmas gereken) bir olgu olarak gren hakim paradigmann iinde kalmakla birlikte, Blent Ecevitin yaklam meseleyi asayi ve gvenlik zaviyesinden gren yaklamdan farkllayordu. Ecevit, iinde yaadklar toplumsal dinamikleri dikkate almadan dindarlar sulamann yanl olduunu, bozuk toplumsal dzen nedeniyle gelecee ilikin umudu kalmayan aresiz kitlelerin dine sarldklarn belirtiyordu.(Ecevit, 1974: 95).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

571 / 1404

CHPde bu gelimeler devam ederken, 12 Mart darbesinden nemli lde etkilenen solda nemli deiimler gzlemlenmeye balamt. 1971 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlan TP, 1975te yeniden almtr. Sosyalist solda blnmeler ve fikir atmalarnn temeli iki temel sorudaki farkl tutum allarla ilikilendirilebilir. Bunlardan birincisi, devrimin parlamenter/yasal yollardan m yoksa yoksa silahl mcadele ile mi yaplacadr. kinci mesele Trkiyenin sosyalist bir devrime mi yoksa feodal kalntlar temizleyecek ve brokrasi ve milli burjuvazinin de katlaca ve sosyalist devrimle tamamlanacak Milli Demokratik Bir Devrime mi ihtiyac olduudur(Bkz: ener, 2010). Bu iki soru etrafnda daha farkl ayrmlar devrimin nclnn ii snfnda m yoksa Kyl snfnda m olaca, Kemalizme kar nasl bir tutum alnaca, SSCB mi yoksa in izgisine mi yakn olunaca, kurulacak sosyalizmin ne trl bir sosyalizm olaca vb- da ortaya kmtr. Blnmeyi tetikleyen faktrler arasnda kiisel (liderlik) atmalar, kk olsun benim olsun dncesi, doru izginin bir tek olduu fikri, yeraltnda alma zorunlululuundan kaynaklanan gizlilik ve onun getirdii lidere rgte tapnma ve eletirel dnce eksiklii, temsil edildii sylenen ii ve kyl snfndan uzak kalma olgular saylabilir. Hatta, bu eilimin teorik farkllama abalarna ivme kattn sylemek gerekir nk tekilerden farklln vurgulamak isteyen her grup, kendi partisini/fraksiyonunu merulatracak tezler retme zorunluluunu hissetmektedir. (Samim, 1987) Sonuta bu yndeki gelimeler ve tartmalar 1977 seimlerine 6 sosyalist parti katlmasna kadar varmtr. CHPnin zgrlkleri nemli lde vurgulayan sylemi, 1976daki Parti Program ile 1977 Seimine nemli lde yansmtr. 1977lere gelindiinde dnce ve siyasal rgtlenme zgrlnn nndeki snrlamalarn kaldrlmas savunulmutur. Dnceyi yasaklayan maddelerin kaldrlaca, geni kesimleri ilgilendiren sosyo-ekonomik zgrlklerin de daha da geniletilecei vaatlerinde bulunulmutur. CHP, 1977yi tek bana iktidara gelme ve uzun yllardr temellendirdii politikalarn hayata geirme umudunu ykselttii bir yl olarak grmtr. Blent Ecevitin Umut YILI 1977 adl yapt bu balamda deerlendirildiinde hedeflenen iktidar dzeni ve bu dzendeki zgrlk anlay ile ilgili nemli saptamalar gze arpmaktadr. CHP, bireyin kiilik geliiminde ve kendini gerekletirmesinde zgrln nemini belirtilmi, ayrca zgrlk demokrasilerde olduu gibi dnce, ifade ve rgtlenme zgrl zerindeki btn snrlamalarn kalkaca da nemle vurgulanmtr. Dnce, anlatm ve rgtlenme zgrl nndeki engellerin kaldrlaca vadedilmitir (Kaya, 2009). CHP, ekonomik kalknmay da zgrlk demokrasi ile yakndan ilikilendirmitir. Ecevit, biz, zgrlkle badamayan kalknma ve sosyal adalet salama yollarn benimsemeyiz demitir. Ayrca Ecevit, Antalya ve Ispartada dzen deiikliini anlatrken, kuracaklar dzende hem somunu daha hzl byteceiz ve bltreceiz. Hem de en ileri lde zgrlk demokrasiyi gerekletireceiz aklamasnda bulunmutur. Yine CHP, btn kylleri kapsayan yaygn ve demokratik bir kooperatifilik hareketini balatacaz. Bu kooperatifilikle balantl olarak kyller bugn iilerin yararlanmakta olduu btn sosyal gvenlikler, btn sosyal sigortalar, yani yallk sigortas, hastalk sigortas, kaza ve sakatlk sigortas onun yan sra ev kredisi, analk sigortasbunlarn hepsini tanyacaz diyerek ekonomik kalknmada kylye byk vurgu yapmtr (Kaya, 2009). 1977 seimleri sonucunda birinci parti olan CHP oy orann % 8.09 artrarak % 41.38 oy ve 213 milletvekili kazanmtr. Ancak bu oy oran iktidar olmak iin yeterli olmamtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

572 / 1404

Seimlerde birinci parti olan CHPnin kurduu aznlk hkmetinin parlamentoda gvenoyu alamamasnn ardndan yerine AP-MSP-MHP koalisyonuyla oluan II. MC hkmeti kurulmutur. II. MC de ok uzun mrl olamamtr. 1978 ylnn Ocak aynda Cumhuriyet tarihinde gensoru ile drlen ilk hkmet olmutur. II. MC hkmeti gensoru ile drldkten sonra CHP arlkl III. Ecevit Hkmeti kurulmutur. Blent Ecevit liderliindeki CHPnin varl bir oklar iin yine de bir umudu temsil ettii ve mitsizliin derinlemesi ve karamsarln u noktalara varmasnn 1978 yl banda iktidara gelen CHP hkmetinin de yaanan skntlara are olamayaca fikrinin yaygnlamasyla olduu fikrini savunanlar bulunmaktadr (Demirel, 1998: 301). Bu gre gre sorun, lkenin kt ynetilmesinden kaynaklanyordu. MC hkmetleri gidip halk yararna almaya niyetli CHP hkmeti gelecek, kt ynetim de ortadan kalkaca iin Trkiyenin n alacakt. 1977 seim kampanyasnda dalara yazlan umudumuz Ecevit sloganlar, Ecevit iin bestelenen arklar, CHP iktidar iin byk bir zveri ile alan kesimlerin varl Ecevitin yaratt umut dalgasnn boyutlar hakknda bilgi vermekteydi. Oysa 1978-1979da CHP hkmeti siyasal iddetle mcadele srecinde bir yandan zgrlkleri geniletmek dier yandan ise dorudan eylem yapanlara kar aktif bir mcadele srecine girmek eklinde zetlenebilecek bir yaklamla ie balamasna ramen, Trkiyenin iinde bulunduu youn partizanlama ve saf tutma egemen deerlerinden kendini kurtaramam, ilikili olduu kimi genlik ve brokratik kesimlerin kategorik tutumlarnn da dahli bulunduu bir srele iddetin ykselmesi karsnda adeta aresiz kalmtr. Sonu, Bizi skynetim ilan etmeye mecbur etmek istiyorlar diyen Eceviti hakllatracak ekilde ksa zamanda srklenin Trkiyenin mihmandar deil srklenmenin bir paras haline gelmektir. CHP hkmetinin en byk destekilerinden gazeteci Abdi pekinin ldrlmesi ykselen iddetin nemli bir gstergesi oluyor, ekonomik krize paralel Sleyman Demirelin sert muhalefeti, Demirelin Ecevite hi bir zaman babakan olarak hitap etmeyip, hkmetin ba diye hitap etmesi sreci hzlandryordu. IMF ve uluslararas bankalar Trkiyeye kredi verilmesi iin ac reeteye uyulmasn istiyorlar hkmet ise buna direnmeye alyordu. (Berksoy, 1982: 164)Fiyat kontrolleri gibi nlemlerle mal ve hizmetlerin piyasa fiyatn indirmeyi deneyen hkmet, karaborsacln artmasnn nne geemezken, ekonominin acil sorunlarn bir nebze olsun rahatlatacak nlemleri ise alamyordu. Ecevit yurtdnda kredi ararken, Enerji ve Tabii Kaynaklar bakan Deniz Baykaln Ata rafinerisinin milliletirileceini aklamas, Ticaret Bakan ile Maliye Bakan, Maliye Bakan ile Merkez Bankas bakan arasndaki gazetelere yansyan atmalar koordinasyonsuzluun en nemli belirtilerindendi. (Hrriyet, 26 Nisan 1978) Bylece, ekonomi cephesinde de durum parlak olmad. Enflasyon ykselirken, dviz yetersizlii nedeniyle bir ok kritik maln ithalatnn yaplamamas, hem petrol ktlna sebep oluyor hem de Trkiyede retilen bir ok aramalnn da retilemesine yol ayordu. Benzin, tpgaz, fuel oil, ya, ay, ila yedek para, kat ve ampl gibi bir ok ihtiya maddeleri buna devam eden elektirik kesintilerini de eklemek gerekir- bulunamad gibi, Trkiye diplomatlarn maalarn demekte zorlanyordu. Ykselen enflasyon ve temel ihtiya maddelerinin bulunamamas hkmete kar byyen bir honutsuzluk yaratt. Odalar Birliinin nclnde, Trk Esnaf ve sanatkarlar Konfederasyonu, Ziraat Odalar Birlii, Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu ve TSADn katklaryla oluturulan Hr Teebbs Konseyi Ecevit hkmetine sert eletiriler ynelttiler. zellikle TSADn gazete ilanlaryla hkmeti protesto ederek isitfaya armas, Trk siyasal hayatnda bir ilk oldu. Bu hkmet dneminde ekonomik bunalm ok ciddi bir sorun olmutur. Ezamanl olarak sa-sol atmalar nlenemez duruma gelmitir. Bu durumu ekonomik iddetin ortaya k

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

573 / 1404

takip etmitir. ubat 1979da Sleyman Demirel Cumhurbakan Fahri Korutrke hitaben yazd mektubunda Ecevit hkmetini bata Mara olaylar olmak zere lkedeki anari ve terr ortamn kontrol altna alamamakla ve skynetimi ilevsel bir ekilde uygulayamamas neticesinde Trk Silahl Kuvvetlerinin grev yapmasna engel olmak ve anarinin kkne inilmesini engellemekle sulamtr.1504 1979 yl sonunda yaplan ara seimde be milletvekilinin tamamn AP kazannca Ecevit istifa etmi; bu defa AP hkmet kurup i bana gelmitir (Gezg, 2011). 1971 Muhtrasndan 1980 Darbesine kadar olan dnemde Ecevit sylem ve politikalaryla nnnn CHPsinin devlet, toplum ve siyaset tahayyln yeniden kurgulam, CHPyi devletin partisi algsndan kurtarm ve toplumsal dinamiklere daha duyarl bir parti olmasn salamtr. Bu durum st ste seim baarlarn getirmitir (Ete, 2010). Ancak 12 Mart Muhtrasna kar olunmasna ramen uygulamada asker-sivil ilikilerine dokunulmam, kontrgerillann zerine gidilmemi ve dindarlarn, Krtlerin, Alevilerin ve aznlklarn demokratikleme talepleri dikkate alnmamtr (vr, 2011).

Milliyeti Hareket Partisi


Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP)nin 8 ubat 1969da yaplan Adana Kongresi Milliyeti Hareket asndan bir dnm noktas olmutur. Partinin ad Milliyeti Hareket Partisi (MHP) olarak deitirilmi, hazrlanan yeni bir tzkle merkez organlarnn ve zellikle Trkein rgt zerindeki yetkilerinin son derece artran hiyerarik bir ileyi kurumlatrlmtr. Yalmana gre souk Sava dneminin en youn yaand yllarda kurulan MHP, ald oylardan daha ok, temsil ettii misyon ve taknd tavrlarla tartlan bir parti olmutur (Yalman, 2009). Temel ideolojisini, Alparslan Trkein kaleme ald Dokuz Ik Doktrininden alan MHP, yeni bir devlet dzeni fikriyle ortaya kmtr. Bu dzen, kapitalizmden ve komnizmden ayr olan lkc yol olarak adlandrlmaktadr. Bu yol, Her ey Trk Milleti iin, Trke doru ve Trke gre ilkelerini benimseyerek, Trk milletini ksa srede glendirecek bir yol olarak tantlmaktadr (Trke, 1991). lkc hareketin geliim srecinde sahip olduu yadsnamaz etkiyle beraber kimi grlere gre Dokuz Ikn lkc hareketin tabannda ieriksel olarak scakl olmam, sadece lafzen benimsenmi, ancak en nemli ilevi liderin devlet tecrbesinin ve bilgi birikiminin simgesi olarak alglanmas ve Trkein otoritesine katks olmutur (Turan, 2000). Akna gre; MHP ilk zamanlarnda slam d bir Trklk anlay ieren bir ideolojiyi benimsemise de, daha sonra bu ideolojiyi terk etmitir. 1970ler, entelektel dzeyde Trkslam tezi balamnda millete alma imkn bulduu bir dnem olarak dikkat ekmektedir. Milleti ve millet kltrn nceleyen; Trk bedenine slam ruhunun hayat verdii vurgusunu yapan bir doktrine vurgu yapan milliyetilik, zellikle Anadoluda muhafazakr genler arasnda yaylma imkn bulmutur (Akn, 2010). Parti, sre ierisinde -zellikle 1970lerin ikinci yarsnda- kendisini daha ok karsndakilere gre tanmlayarak konumlandrmtr. Hem anti-kapitalist hem de anti-komnist bir sylem benimseyen Milliyeti Hareket, mili devlet kavramna akn bir anlam yklemitir. MHP, ounlukla merkezi, gl bir devlet fikrini iselletirmi ve zaman zaman kendisini bu akn devlet kavramyla zdeletirmitir. Dier bir ifadeyle, MHP daha ok devleti bir milliyetilik anlayn benimsemitir (Yalman, 2009).
1504

Cumhurbakanl Genel Sekreterliinden TBMM Darbeleri Aratrma Komisyonuna gnderilen evrak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

574 / 1404

Trkiyede Milliyeti Hareketin seimlere katld ilk tarih 1965 olarak kabul edilebilir. Bu dnemde Osman Blkba liderliindeki Millet Partisi ve Alparslan Trke liderliindeki Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) arasnda oylar blnmtr. 1970lere gelindiinde ise bu ikili sistem sona ermi ve Milliyeti Hareket Partisi ile devam edilmitir. 1980 ncesi dnemde MHPnin katld seimler deerlendirildiinde 1973 genel ve yerel seimlerinde istenilen baar yakalanamad grlmektedir. MHP genel seimlerde % 3,4 il genel meclisi seimlerinde ise % 1,3 orannda bir oy almtr. 1977 genel seimlerinde ise % 6.4 oy oran ile grece bir baar yakalanmtr. MHP %6,4 orannda oy alarak 16 milletvekiliyle parlamentoya girmitir. Trke, Sleyman Demirel bakanlndaki koalisyon hkmetinde yer alarak be bakanlk elde etmitir (Yalman, 2009). Milliyeti Hareketi yalnzca seimlerde ald oy oran-semen says gibi niceliksel deerlendirmeler yerine, siyasal ve toplumsal bir analizle de okumak gerekmektedir. Trkneye gre, MHPyi siyasi partiler yelpazesinin sa kenarna yakn blmne yerletirmekle ve dier partilerle mukayese etmekle yetinenler, toplumun derinlerinde ileyen birok farkl krlma hattn da gzden karm olurlar (Trkne, 2008). alka gre MHP hareketi 1950lerde hzlanan sosyo-kltrel ve politik deime srecinde, yerleik sosyo-kltrel yapdaki muhtelif sembol, deer ve davran kodlarnn reaksiyonel bir ideolojik politizasyonla buluarak eyleme dnmesidir. MHP hareketi genel anlamda Trk toplumundaki anti-komnizm, dini ve kltrel temellerden g ald kadar, sosyolojik bir tepki olarak deerlendirilebilir (alk, 1995). Yukarda da belirtildii gibi 1970 sonras Milliyeti Hareket daha ok reaksiyonel bir nitelikte olmutur. Aaoullarna gre 1970 sonras MHP ideolojisinde zel bir anlam ve nem atfedilen unsurlardan biri de devlet ve milliyetilik kavramdr. MHPnin rgtlenmesinde ve siyasal duruunda nemli bir yer tutan milliyeti sylem, ortaya koyduu yksek ve ihtirasl hedeflerle umutsuzluk iindeki kitleler iin bir umut olmu ve bu kitleler hzla partiye katlmlardr. Parti, 1980 Darbesi ncesi dnem propagandalarnda Trk milletinin lider ve efendi millet olduu tezini ilerken, sklkla yeniden Byk Trk Devletinin kuruluundan sz etmektedir (Aaoullar, 1983). MHPnin 80 Darbesi ncesi sylemlerinde ciddi bir anti-komnist ve Ecevit kart vurgu dikkat ekmektedir. rnein Mays 1980 ylnda urad silahl saldr sonrasnda Gmrk ve Tekel Bakan Gn Sazakn hayatn kaybetmesi sonucu Alparslan Trke: "Gn Sazak, Trk Milletinin dmanlar, komnist ve blc cinayet eteleri tarafndan ehit edilmitir... Ecevit yle bir politikacdr ki, siyasi hayat boyunca yalancl, iftiracl, kkrtcl kendisine meslek edinmitir. Yalan ve iftira savurmak, masum insanlar cani olarak ilan edip, onlar kamuoyunda hedef haline getirmek Ecevit'in inatla srdrd bir tutumdur. Ecevit ne zaman MHP hakknda, MHP'liler aleyhinde Trk Milliyetileri ile ilgili olarak yalan ve iftiralar savurmusa, mutlaka ardndan ok sayda MHP'li ve lkc ehit edilmitir. Ecevit'in kkrtmalar sonunda dn lkdamz Gn Sazak ehit edilmitir. Ecevit ldrlen btn MHP'li vatandalarmzn manevi katilidir. Memleketimizde dklen kanlarn sorumlusu Ecevit'tir. Komnist ve blc cinayet etelerinin ektii her tetiin ardnda mutlaka onun manevi mesuliyeti vardr. Yllarca komnist ve blcleri himaye eden, onlara kanat geren, onlarla eylem ve cephe birlii kuran Ecevit'tir. Ecevit, anarinin ba sorumlusu ve cinayetlerin kkrtcsdr... Trkiye'de bir i sava balatmak isteyenlerin oyununu sabrla ve itidalle bozmalyz. MHP'lileri, Trk Milliyetilerini, lkcleri uyaryorum: Komnist ve blclerin oyunlarn bozmalyz." (Birlie ar Dergisi: Haziran 1980) eklinde ar bir aklamada bulunmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

575 / 1404

Yalmana gre lkenin ciddi manada ikiye ayrld bir dnem olan 1970lerde (zellikle 70lerin ikinci yarsnda) devleti komnizmden kurtarma hedefiyle sokaa inen lkcler kendilerini devletle zdeletirmi ve komnizme kar mcadelenin n saflarnda yer almaya balamlardr. Bu tutum, Milliyeti Hareketin her geen gn toplumcu milliyetilikten uzaklamasna ve devleti bir karaktere brnmesine neden olmutur (Yalman, 2009). Bu yap 1980 Darbesine kadar srm, ancak 1980 sonras hareket zeletiri yapabilmi ve merkeze daha yaklaan bir hviyet kazanmtr.

Milli Selamet Partisi


Trkiyede Milli Gr Hareketinin ikinci partisi olan Milli Selamet Partisi (MSP), kuruluu olan 1972 tarihinden itibaren Milli Nizam Partisinden gelen izgiyi devam ettirmi, Milli Grn savunduu temel programlarla uyumlu, maddi ve manevi kalknmaya ynelik politikalar izlemitir. Topraka gre, APnin ehir merkezlerindeki byk sanayici ve i adamlarnn temsilcisi olmakla taradaki kk ve orta boy sermayedarn temsilcisi olmak konusunda tercihini birincisinden yana yapmas neticesinde parti iindeki snfsal blnmenin bir uzants olan MSPnin snfsal taban esnaftan, zanaatkrlardan, ehirlerde yeni yeni olumaya balayan kk ve orta boy iletmelerden olumaktayd (Toprak, 2009). MSP ile Trkiyenin kapitalistleme srecinde dindar kesim kendi sosyoekonomik tabanyla ilk kez meclise girebilmitir. Bu sayede devlet desteiyle byyen bir sanayici ve i adam kesimine kar o dnemde kk bir sermaye birikimine sahip olsa da ikinci bir sanayileen kesim ortaya kmtr. Bu anlamda MSP geleneksel kitlelerin siyasete katlmasnn; bu kitlelerin kimlik krizini zmesinin; sanayilemenin dourduu sosyo-ekonomik yoksunluk duygularn gidermenin bunlarn tesinde slami siyasal ideolojiye sekler sistem iinde meruluk kazandrmann arac olmutur. (Sarbay, 1985). Necmettin Erbakan liderliindeki Milli Selamet Partisi ise, batllama/adalama adna slamiyetin aydnlndan uzaklamann Trkiyenin meselelerin kaynanda yatan asli faktr olduu tezini ilemitir. Sarbaya gre MSP anlayna gre yzyllar boyunca, slami kurallara uygun bir devlet ve toplum nizam kurmu olan Osmanllar, geriliklerinin sebebine doru tehi koymakta zorlanmlar ve Tanzimat dneminden itibaren Hristiyan batnn usullerini almaya kalkmlar, bat taklitiliini kurtulu reetesi olarak grmlerdir. Cumhuriyetle birlikte bu eilim doruk noktasna ulam, laiklik ad altnda slamiyet dmanl yaplmtr. Oysa gerek kurtulu reetesi, taklitilikten syrlmak, CHP tarafndan temsil edilen sol veya AP tarafndan temsil edilen liberal grlere kar bir alternatif olarak gelitirilen, Milli Gr benimsemektir (Sarbay, 1985). MSPnin insan haklar syleminde devlet; adaleti salayan, toplumsal ilikileri denetleyen ba aktrdr. Devletin balca rol insan haklarn gvence altna alacak ahlak nizamn salamaktr. zellikle devlet, eitim yoluyla dini ve ahlaki deerleri ocuklara ve genlere reterek toplumsal ahlak salamakla ykmldr. Bu tasarmda ekonomik ilikilerde ortaya kan eitsizlikler toplumsal dzenin korunmas iin bir gerekliliktir. Zenginin yoksula verecei zekt, sadaka gibi yardmlar sosyal gvence mekanizmas saylmaktadr. Servet dalmndaki eitsizliin kayna kiilerin alma derecesi, yetenei ve isteine balanmaktadr. Toplumsal snflar arasndaki gelir farkll atma deil toplumsal uyumun gereklilii olarak savunulmaktadr. MSPnin parti programnda maddi gelimenin nkoulu olarak manevi kalknma grlm ve taklitilik eletirilmitir: Ahlak ve fazilete dayal cemiyet nizam zaruretini kabul eden maneviyat ve ahlak grn esas alnmasleri bir medeniyetin kurulmas iin byk ve anl tarihimizle iftihar eden; taklitilikten uzak durulmas gerekmektedir. Yine MSP programnda din ve dnce zgrl en temel insan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

576 / 1404

hakk saylmaktadr. Buna gre, Din eitimine gereken aydnlatlmann yaplmas ve yurttalarn dini ahlaki hasletlerle tehizi iin gereken imknlarn salanmasna ehemmiyet verilecektir. Din grevlilerinin maddi ve manevi artlar slah edilecek itimaci mevkileri yeniden tanzim ve tayin olunacaktr.MSPnin parti programnda Anayasada belirtilen temel hak ve zgrlkler kabul edilmi ve bu haklarn parti asndan ne anlama geldii de aklanmtr. rnein, basn ve neir hrriyetine milli, manevi ve ahlaki deerlere saygl olmak kayt ve artyla basn hrdr erhi konulmutur. MSPnin programnda ii-iveren arasndaki iliki, atmaya deil karlkl sevgi ve sayg esasna dayandrlr. Kadn ve ocuk iilerin durumlaryla mtenasip ilerde altrlmas elzemdir. Yine MSP programnda din ve dnce zgrl en temel insan hakk saylmtr (MSP, 1973). MSP, slam dininin vaz ettii (veya vaz ettiine inanlan) kurallarn toplum ve siyaset hayatna yn veren asli unsurlar olmasn amalayan bir parti olduu ynnde grler olduu gibi slamcln daha ok 1980lerden sonra yaygnlaacan belirtip MSPnin slamclnn da su gtrd fikrini savunanlar da vardr (Mardin, 1991: 35). MSPnin ahlk ve maneviyat diyen yn yannda slam evrenselcilii ile badatrlmas kolay olmayan bir milliyetilik vurgusunun gzlemlendii, MSPnin kendi ideolojisini milli gr olarak nitelendirdii Trkiyeyi kurtarmay, Trkiyeyi mslman alemi iinde layk olduu liderlik pozisyonuna oturtmay arzulayan milliyetilik dozu yksek bir hareket olduu, Trkiyenin sanayiilemesi (veya ar sanayii hamlesi) asli hedeflerden biri hviyetinde olduu, bir Hristiyan birlii olarak grd Ortak Pazara onlar ortak biz Pazar slogan ile kar kt, sosyalizmi de kapitalist sistemi de serte eletirdii grleri yannda, Sarbaya gre manevi kalknma olmadan maddi kalknmann eksik kalaca batdaki gibi- grn dile getirirken, bir yandan da manevi kalknma olmadan maddi kalknmann mmkn olamayacan da vurgulamtr (Sarbay, 1985). MSP maddi kalknma balamnda sanayilemeyi devletin grevi sayan anlay benimsemitir. Bu balamda en byk projesi ar sanayi hamlesidir. Manevi kalknma konusunda ise, mam-Hatip okullarnn yaygnlamasn ve laik okullarda ders programlarna ahlak dersleri konulmas konusuna arlk vermitir (Toprak, 2009). MSP, 1973 ylndaki genel seimlerde drdnc parti olmu, % 11,80 oy oran ile 48 milletvekili, senato seimlerinde ise senatr karmtr. MSP yeil komnist, komnist ibirlikisi olmakla itham edilmesine karlk 1974 ylnda Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ile koalisyon kurmutur. CHP ile koalisyon, Milli Gr Hareketini ilk kez hkmetin bir paras olma konumuna getirmitir. MSP, yeniden kapatlma endiesinin ar basmas nedeniyle komnist, anarist, dinsiz olmakla eletirdii CHP ile koalisyon oluturmay kabul etmitir (Toprak, 2009). CHP ile kurduu koalisyonun dalmas zerine MSP, 1975te APnin nclnde Birinci Milliyeti Cephe (I. MC) koalisyonunda Milliyeti Hareket Partisi (MHP) ve Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) ile birlikte yer almtr. Bu koalisyonda MSPnin ald eletirilerin banda kadrolama gelmektedir. Ayrca MSPnin ar sanayi hamlesine ynelik almalar tek bana iktidar olma isteinin bir paras olarak grlmektedir. Bununla birlikte, MSPnin uygulamaya koymaya alt projeler, AP-MSP arasnda gerilime neden olmutur. Bu gerilimde MSPnin uygulamaya alt projelerdeki kadrolama ve bte skntsnn pay vard. Sonunda AP, 1977 ylnda koalisyonu bozmu ve erken seime gidilmitir (Sarbay, 2004).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

577 / 1404

1977deki genel seimlerden CHP birinci parti olarak kmasna ramen tek bana iktidar olabilecek sayda oy alamamtr. Ald % 8,56 oy oran ile 24 milletvekili karabilen MSP, yine AP ve MHP ile birlikte kinci Milliyeti Cephe (II. MC) koalisyonunu kurmutur ve kurulan bu hkmette de AP-MSP arasndaki srtme devam etmitir. 4. Be Yllk Kalknma Planna MSPnin manevi kalknma konusunda blm eklenmesi konusundaki istei srtmeyi artrmtr. MSPnin maddi ve manevi kalknmann birlikte gereklemesine ynelik bu ideolojik tutumu, 1978 mali ylnda btenin kabul edilirken koalisyon ortaklar arasndaki atmay artrmtr. Taraflar birbirlerine verdikleri tavizlerden honutsuz olmu ve hkmet hakknda verilen bir gensoru ile II. MC Koalisyonu dalmtr (Sarbay, 2004). Trkiye 1980de 12 Eyll srecine doru giderken Konyada dzenlenen Kuds Kurtarma ve Genlik Mitingi MSPnin kapatlmasnn gerekesi olmutur. 6 Eyllde yaplan miting srasnda snfsz ve snrsz slam devleti ve ya eriat ya lm gibi atlan sloganlar ayn zamanda 12 Eyll 1980 Darbesinin szde gerekelerinden biri olarak gsterilmektedir (Toprak, 2009).

Trkiye i Partisi
12 Mart 1971 Muhtrasyla kapatlan ve 1975 ylnda Behice Boran nderliinde yeniden rgtlenen Trkiye i Partisi (TP), 1975 yaplan ilk seimlere seim yasasnn siyasi partilerin rgtlenmesi konusundaki artn yerine getiremediinden dolay katlamamtr ancak seim srecini deerlendirmitir (TP, 1975). Seimler yaklarken MCye hayr kampanyas dzenlemi, MC ve AP oylar karsnda CHP oy verilmesinden yana olmutur. TP, MC hkmetin politikalarn hem 1975 seimlerinden sonra hem de 1977 seimlerinde eletirmitir. TPin eletirileri genel olarak kapitalizm, emperyalizm ve faizm dorultusunda olmutur (akr, 2011):
Milliyeti Cephe ve uygulad faist dzenler tek bana deerlendiremez. Kapitalizmin sonular ile balantldr. Milliyeti cephenin iktidardan drlmesi ve faizmle mcadelenin daha kapsaml hale gelmesi gerekir. Faizmin arkasnda emperyalizm, byk sermayedarlar ve byk toprak sahipleri vardr. Milliyeti Cephe iktidar toplumun ezici ounluunun karlarn, geriye kalan ve emperyalizmle btnlemi bir yn karlar gzetilerek ayaklar altna almay amalamaktadr. Yalnz ii snfnn, ky emekilerinin, memurlarn ve zanaatkrlarn deil, kk ve orta sermayedarlarn, byk toprak sahipleri dndaki tm kyllerin kar ve zlemleri, belli llerde, Milliyeti Cephenin program ve icraat ile elimektedir. Milliyeti Cepheye ve tm olarak antidemokratik, faist bask ve planlara g veren rgtl olma ve birleebilme zellikleri, asl demokrasi saflarnda hzla gelitirilmesi gereken zelliklerdir. Milliyeti cephe partilerinin kurmu bulunduklar koalisyonun dalmas durumunda, MCnin yerini mutlaka daha demokratik nitelikler tayan bir hkmetin alacann varsaylmas son derece sakncaldr. Emperyalizmin ve byk burjuvazinin Milliyeti cephe araclyla att admlara kar birleik ve kitlesel bir direni gereklemezse faizm trmanna devam edecektir. Demokratik gler arasnda birlik ve dayanmann salanmas ve gerici, smrclerin karsna klmas, iinde bulunduumuz gnlerin btn zellikleriyle faist bir iktidarn hazrlk dnemini engelleyecek tek yntemdir. (TP, 1977)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

578 / 1404

TPin sz konusu dnemdeki emperyalizm vurgusuna 1974 Kbrs Harekt ve zmlenemeyen Kbrs sorunu zerine grleri rnek verilebilir:
Kbrs sorunu hala ABDnin dmen suyunda ve onun arabuluculuuyla ve onun dayatt bir plana gre zlmek istenmektedir. Bu plan grnrde, szde Kbrsn bamszln, toprak btnln, tarafszln koruyan federatif devlet tezidir. Hlbuki yle bir federatif devletngrlmektedir ki, bu aslnda kat zerinde kalacak birleik bir federatif veya konfederatif devlet grnm altnda, Adann fiilen taksimi ve iki kesimin birisi Trkiye ile dierinin Yunanistanla btnlemesi sonucunu verecek bir plandr ve bu zm neticede Trkiyeyi emperyalizme, NATOya, ABDye daha baml klacak bir plandr (Boran, 1977).

Kbrs sorununa ek olarak yine bu dnemde de NATO, Ortak Pazar ve IMF Trkiye ilikilerinde de kapitalizm ve emperyalizm vurgusu yaplmtr: MF, dnya bankas, NATO ve Ortak Pazar Trkiyeyi emperyalizme bal hale getirdi. Ve Trkiyenin asl sknts bu bamllktr. Sermaye ve emperyalizm ile kopmaz kar balar vardr (TP Seim Bildirisi, 1979). TPin 1977 ve 1979 seimlerinde ald oy oran ok dk seviyede kalm (1977 genel seimlerinde % 0,58 1977 yerel seimlerinde % 0,51 ve 1979 genel seimlerinde %0,58) (Yksek Seim Kurulu, 2012) ve bu baarszlk sonras sosyalist partilerin birlik kurmas ve demokratik bir cephe oluturulmas tartmalar tekrar almtr. Bu tartmalar srerken 12 Eyll Darbesi gerekletirilmi ve TP kapatlmtr.

12 Eylle Giden Srete Partiler Aras likiler


1970li yllarda siyasi partilerin varlklarnn seim baars ve iktidarda kalmalarna bal olduklarn dnmeleri, seimleri lm kalm savana evirmelerine yol am, seimleri kazanmak iin her yola bavurmay olaan karlamalarna neden olmutur (Turan, 1986). Siyasal kutuplamay tevik eden beyanlar ve muhalefete ynelik zgrlkleri kstlama giriimleri var olan gerilimi daha da trmandrmtr. 1973 yl sonlarnda ortaya kan petrol sorunu ve dnyadaki bunalm Trkiyeyi de ekonomik olarak krize sokmu, artan iddet olaylar glgesinde yaanan siyasi kutuplama toplumda da ayn lde ayrmay artrmtr. 12 Mart Muhtrasyla iktidardan uzaklatrlan Sleyman Demirel, kendi liderliine ynelik eletirilere ramen AP liderliini srdrmtr. Ancak bu 1969 ylnda balayan san blnmesi srecinin geriye dndrlmesi anlamna gelmiyordu. Necmettin Erbakann liderliinde 1969 ylnda kurulan ve ara rejim dneminde kapatlan Milli Nizam Partisi, Milli Selamet Partisi adyla yeniden siyaset sahnesindeki yerini almtr. APden kopan milletvekillerinin kurduu Demokratik Parti faaliyetini srdrmekteydi. Buna birde Alparslan Trke liderliindeki Milliyeti Hareket Partisi eklendiinde, sa semene oynayan farkl partinin sz konusu olduunu grlmekteydi. 1970lerin bana kadar, san tm renklerini bnyesinde barndran AP, 1980 darbesine doru giden srete bu niteliini artk yitirmiti(Demirel, 2004: 67 vd). Sa siyasetteki bu eitlenmenin nemli sebeplerinden birisi olarak, 27 Mays gerekletiren ittifakn zlme srecine girmesi olduu ynnde grler vardr. Bu gr 1970lerin banda, 27 Mays dneminde tekrar hayatiyet kazanan batllamac izginin zayflad belirlemesine dayanmaktadr.CHPde Ecevit izgisinin g kazanmas, renci evresi ve fikir adamlar zmresinin sosyalizme kay 1960 ncesi tarz klasik batllama savunucularnn gsz kalmas anlamna gelmekteydi. Bu nedenle sol/sosyalist cephenin batllamac

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

579 / 1404

mantn doal ve beklenir bir sonucu olduu fikri, san laik/batllamac zmre kartlndan sosyalizm kartlna geiini kolaylatrd (Demirel, 2009: 423-4). Bu fikre gre; batllama kartl yerini sosyalizm kartlna brakmaya balaynca, din ve manevi deerler vurgusuna devlet, bayrak ve vatan vurgusu da eklendi. Komnizm karsnda milliyetilik, devlet ve dzen koruyuculuu ne karld. Bylece sac olmak, dinsizlik, ahlkszlk, milli manevi deerlere yabanclk ve ezeli dman Rusya hakimiyeti altna girmeyi arzulamak olarak anlalan solculua kar olmak ile tanmlanr oldu(Demirel, 2009: 432-7). Demokratik Partinin APden kopuunu,derin ideolojik/snfsal ayrmlar neticesinde olmayp, daha ok liderlik kavgasnn bir sonucu olarak grenler vardr. Bu gre gre 1964 ylnda Sleyman Demirele kar parti liderliini kaybeden Sadettin Bilgi, partide bir ikinci adama tahamml olmayan Demirel tarafndan dlanmt. Celal Bayarn ban ektii eski DPliler de, emaneti olarak grdkleri Demirelin kalc olma niyetini grnce muhalefete baladlar. Ayrca, Demirele ynelik ideolojik nitelikte olmayan eletiriler de bunlar arasnda tek adamlk ve Demirele yakn olanlarn yapt nfuz ticaretine engel olunamamas, parti ve hkmette liyakate gre deil sadakate gre grev datm yaplmas da vard- siyasetin ahlaki boyutunu ne kardn iddia eden farkl bir grubu da, DPye iten faktrlerden biri oldu. Sonuta DP ortaya kt ve 1973 seimlerinde 11.9 oy ald. DPnin 1977 seimlerinde yok olmas ve Sadettin Bilgi ve arkadalarnn APye geri dnmeleri DPnin ortaya kna sosyolojik aklamalar aramann doru olmadn gsteren bir dier kant oldu.(Demirel, 2004: 57-8) MNP/MSP ve MHP ise AP ideolojisinden dikkate deer bir biimde farkllatklar gibi, hem de kendilerine semen taban bulabilme/yaratabilme konusunda da baarl oldular ve bu ynleriyle DPden ayrldlar. Komnizm kartl, milliyetilik ve devlet savunusunun en belirgin olduu parti, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) idi. Aaoullarna gre; son bamsz Trk devletinin komnistlere ve zellikle Byk Trk dnyasn bask ile elinde tutan beynelmilel komnizmin lideri Rusyaya kar korunmas, partinin varlk sebebi olarak grlmtr. Mezhep ya da etnik temelli blclk de komnistlerin sinsi emellerine varmak iin kulland silahlardan birisidir dolaysyla balbana bir tehdit olmaktan ok, asl byk tehdide eklemlenmitir (Bkz: Aaoullar, 1987). Tanel Demirele gre; her partinin ortaya knda, btn kesimlere hitap etme iddiasn tayan APnin inandrclndan ok eyler kaybetmi olmasnn etkisi olduu, kk esnaf ve zanaatkarlarn AP hkmetlerine ynelik sanayici ve byk iadamlarna ncelik verildii eletirilerinin DP ve MSPnin ykseliinde dikkate alnmas gereken bir olgu olduu, MSP ve MHPnin ayrlmasnn, APye ynelik gericilik/islamclk ve/veya ar-milliyetilik sulamalarnn azalmasna yol at, buna karn sola kar olan tm gleri eskiden olduu gibi bnyesinde toplama hedefi gden APnin, zellikle milliyeti sylemin dozunu artrarak MHP izgisine yaknlamaktan da kendisini alamad, APnin dindar kitleyle ilikilerini fazla scak bulan bu kesimler Turhan Feyziolunun liderliini yapt Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) evresinde topland, taban dzeyinde ayrmlarn net olmamas nedeniyle 1973 sonrasnda MHP ile AP arasndaki ilikiler uyumlu ve atmadan uzak bir seyir izledii, MHPnin daha gen, daha aktif ve militan eilimlere hitap ederken, APnin ise oturmu, olgun saduyulu kesimlerin partisi hviyetine soyunduu, Babann APde olun ise MHPde siyaset yapmas eklinde zetlenen bir sre yaand, milliyetiliin her iki partinin de ortak paydas hviyetinde olduu ve 70li yllarn ortalarndan itibaren, MHPnin deimesinden ok APnin MHP izgisine yaknlamas eklinde gelimenin yaand grlmektedir (Demirel, 2004: 68-9).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

580 / 1404

Buna karn AP ile MSP arasndaki ilikiler ise gerilimli bir seyir izlemitir. MSPnin ABD (veya bat) emperyalizmden, kapitalist smr mekanizmalarndan bahsetmesi, sosyal adaleti bir syleme yakn olmas ve nihayet milli devlet (ve komnizm tehdidi) konusunda APMHP tarz bir hassasiyeti gstermekten uzak kalmas ideolojik sebeplerdendir.mmetilii vurgulayan MSP izgisi, bir ok APli iin Trk milliyetiliinin inkar anlamna gelmektedir. stelik MSP, solun/komnizmin ekmeine ya srecek bir biimde sosyo-ekonomik dzeni eletirmektedir. Hatta, MSPlilere Yeil Komnistler diyen APliler olmutur. Oysa zaman devleti ve dzeni eletirme zaman deil, savunma vaktidir. MSPye gre AP ise, batllamac (dolaysyla takliti) renksiz bir burjuva liberal partisidir. Dindar grnme abalarna ramen, destek ald yahudi- mason ittifakna kar gerekli direnci gsterebilmesi mmkn deildir (Demirel, 1998: 225-7). CHPnin yeni profili ve APnin blnmesi sa/sol veya solculuk/milliyetilik eklinde ifade edilen yeni bir siyasal kutuplamann belirginlemesine yol at(zbudun, 1981: 232) 1960a kadar bir ucunda CHP, dier ucunda ise DPnin bulunduu iki siyasi grup aras atmalar, 1970lerde sol/sa ayrmasbiiminde ifade edilmeye baland. 70lerin sa/sol kutuplamas DP-Kemalist elit atmasnn basit bir tekrar deildi. Ancak saclarn bir biimde eski DP izgisinden, solcularn da Kemalist kamptan geldikleri/etkilendikleri gerei gzden karlmamaldr(Demirel, 2009). Kendisini sol olarak tanmlayan gler iin ise sa; dinsel gericilik (veya irtica), zgrlk sisteme kartlk anlamnda otoriterlik, kapitalizm (smr dzeni) savunuculuu ile zdeletiriyordu. Sol da, klasik CHP izgisi ile dnemin solcular arasnda balant kuran sa gibi, DP izgisi ile dnemin sa artasnda balant kuruyor; aradaki devamllk ilikisine dikkat ekiyordu. Dini-geleneksel hayatn restorasyonu talebiyle ortaya km olan san, zgrlk olmas mmkn deildi, nk kendi hayatnn nihai analizde akn-tanrsal bir g tarafndan belirlendiine inanan kii gerek anlamda zgr olamazd. Bylece otoriter/paternalist bir milliyetilie neden sempatiyle yaklald daha iyi anlalabiliyordu. Aydnlanma deerlerini sorgulayan, akn bir gten medet uman kesimlerin akln ve ilerlemenin son raddesi olan sosyalist sisteme kar kmalar (veya kanlarn elinde oyuncak olmalar) da normaldi. Dahas, bu gler kapitalist sistemin devamndan yana olanlarca kullanldklarnn farknda da deillerdi. Karl Marksn da syledii gibi, din kitlelerin afyonu olmaya devam ediyordu (Demirel, 2009). Blent Ecevit liderliindeki CHPnin, 1973 seimlerinden itibaren, dozu giderek artan bir biimde sol sylemi kullanmas sa/sol kutuplamasn besleyen bir dier nemli faktrler oldu Ecevit, dzen deiikliinden, emperyalizmden, smrden, haka bir dzen kurulmasndan bahsetmekle kalmyor, faist ve gerici olarak niteledii AP-MHP ittifakndan ve bu ittifakn ilerici glere kar saldrya getiinden de olduka provakatif bir dil kullanarak yaknyordu. (Demirel, 1998: 228 vd). Tpk CHP gibi, APde, stratejik sebeblerle, sol/komnizm tehdidini abartma eilimi iine girmiti (Demirel, 2004: 73-5). Parti sistemindeki blnmlk, alnan her oyun veya kazanlan her milletvekilliinin iktidara gelinip gelinmeyecei konusunda kritik neme sahip hale gelmesi gerek AP gerekse CHPyi gerekte olduklarndan daha sada veya solda olduklar mesajn vermeye iten bir faktr oldu(Sayar, 1978: 49).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

581 / 1404

12 Eyll ncesi partiler aras ilikileri incelemede nemli bir parametre ise partiler aras koalisyonlarn ve Milliyeti Cephe (MC) hkmetlerinin incelenmesi olarak grlebilir. Belirtilen siyasi platform zerinde yaplan1973 Seimlerinde hibir parti tek bana iktidara gelecek ounluu salayamad. CHP % 33.3, AP, % 29.8, DP % 11.9, MSP % 11.8 ve MHP % 3.4 orannda oy ald. Bu sonular, Trkiyede koalisyonlar devrinin yeniden almas anlamna geldi. Sleyman Demirel, halkn kendilerine muhalefet etme devini verdiini syleyip herhangi bir koalisyona girmeyeceini ifade edince, CHP nderliinde bir hkmet kurulmasndan baka bir yol kalmamt. Sonuta CHP ile MSP hkmet kurdular. CHPnin geleneksel laiklik anlayn eletiren Ecevit, bu koalisyonla tarihsel yanlgnn dzeltilme yoluna girdiini belirtirken, bir ok CHP sempatizan her iki partinin de ezilenlere hitap ettii, ekonomi politikalarnn da benzetii iddialarn ne kararak koalisyonu mtereddit CHPlilere kabul ettirmeye almlard. Hkmet olmann avantajlarndan sonuna kadar yaralanmaya kararl olan MSP iin ise, bu koalisyon her eyden nce partinin devlet nezdinde meruluunun kabul edilmesi anlamna geliyordu. Uyumlu bir alma gsteremeyen hkmetin mr sadece alt ay srd. CHPnin hkmet etme konusundaki tecrbesizlik ve yetersizlikleri ortaya karken, zellikle MSPli bakanlar, hkmet politikasna/koalisyon protokolne bal kalmay/bal kalyor grnts vermeyi zul addedmekteydiler. Babakan yardmcs Necmettin Erbakan 100 bin tank yapmaktan, slam lkeleri ortak pazar kurmaktan bahsediyor, pek ok temel atma trenleriyle ar sanayii hamlesinin balatldn ilan ediyordu. Cumhuriyetin 50. yl dolaysyla karlan genel affa Komnist propaganda ve rgtlenmeyi su sayan 141 ve 142. maddeden hkm giymi tutuklularn da eklenmesine kar kan MSP, kontrol ettii bakanlklarda da kapsaml bir partizanlk sergiliyordu. Koalisyon hkmetinin en nemli icraat, Kbrs karmas olmutu. Trkiye, Kbrs Cumhuriyetini kuran 1960 tarihli Londra Antlamasnn kendisine verdii garantr devlet sfatna dayanarak, Kbrsa bir askeri harekat dzenledi. Kbrsta Yunanistanla btnlemeyi savunan EOKA rgt bir darbe yaparak iktidar ele geirmi ve Yunanistan ile birleme ENOSIS- idealini hayata geirmek iin adadaki Trkleri iddet vastasyla yldrma ve adadan uzaklatrma politikalarna hz vermiti. TSKnn adann yarya yakn bir ksmn kontrol altna almasyla sonulanan harekat, Blent Ecevitin prestijini doruk noktasna karmt. Bu nedenle genel seimlere giderek daha baarl gelecei dncesiyle koalisyon hkmetinin istifasn sunan Ecevit, CHPnin milletvekili says erken seim karar almaya yetmemesi sebebiyle seim karar alnmaynca koalisyon pazarlklarna geri dnld (Demirel, 1998: 211-2). CHP, MSP ile tekrar bir koalisyon kuramayaca iin, koalisyon AP nderliinde gereklemesinden baka seenek kalmyordu. Fakat aritmetik olarak APnin MSP, MHP ve Cumhuriyeti Gven Partisinin (CGP) desteini almas yetmiyordu. DPnin de destei gerekiyor, ancak DP nderleri Demirele bu destei vermeye yanamyorlard. Demirel, uzun uralardan sonra, 9 milletvekilinin DPden istifas sonucunda hkmeti kurdu. Milliyeti Cephead da verilen koalisyon hkmetinin kurulduu Nisan 1975 tarihine kadar geen 4.5 aylk srede, Trkiye gvenoyu alamam Sadi Irmak hkmetiyle idare edilmiti. 12 Mart sonrasnda siyasi hayatnn bittiine inanlan Sleyman Demirelin yeniden babakan olmas kendisinin siyasi becerilerinin bir gsterdesiydi ve dnemin etkili haftalk dergisi Yank, Demireli bu erevede yln adam semiti. Ancak Milliyeti Cephe hkmetleri, bir

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

582 / 1404

yandan siyasi kutuplamay hzlandrrken, dier yandan da 12 Eyll 1980 darbesine giden rejimin dejenerasyonu srecinde bir dnm noktas da oluturdu. (Demirel, 1998: 216) MC koalisyonu petrol bunalm nedeniyle neredeyse 4 kat artan petrol faturasnn bedelini yksek fazili borlanma yoluyla demeye alt. Bir ok lkede hkmetler byme hedeflerini kltrlerken, koalisyonu oluturan partiler byle bir yola gitmeyi siyaseten uygun bulmadlar. Ne de kamu maliyesinde iyilemelere yol aacak istikrar tedbirleri alnabildi. Hkmetin ekonomik sorunlarn zerine gitmek yerine topu sonraki hkmetlere atmay ngren bu politikas vaktinde tedbir alnabilseydi belki de kolaylkla savuturulabilecek olan 1978-80 krizinin ok iddetli bir biimde yaanmasna yol aan faktrlerden biri oldu. (Boratav, 1989: 115) Bu dnemde, bat dnyas ile ilikilerde de genel bir sertleme olduu yorumu yaplabilir. Kbrs kartmasndan sonra Trkiyeye silah ambargosu uygulayan ABDye karlk, hkmet Ortak Savunma ve birlii Anlamas (OSA) nn fesh edildiini ilan ederek, Trkiyedeki ABD slerinin kullanmn durdurdu. Onlar ortak biz Pazar sloganyla AET kartln vurgulayan MSPnin de katksyla hkmet, 1976 ylnda AET ile ilikileri de askya ald. Milliyeti Cephe hkmetlerinin bir dier ayrdedici vasf partizanlk olarak ifade edenler vardr (Dodd, 1990: 47). zellikle MSP ve MHP sahip olduklar bakanlklara bal kurulularda o gne dek pek rastlanmadk lde partizanla bavurdular. Bu sre zarfnda, Eitim Enstitlerine retmen aday alnmasndan, KTlere ii alnmasna kadar partizanlk her yere srad bir ortamda hkmeti destekleyen Tercman gazetesi yazar Nazl Ilcak partizanlktan ikayet eder halde olduu grlmektedir. (Tercman, 16 Kasm 1976, Milliyeti Cephe Koalisyonu) ok partili hayata geildiinden itibaren, DP-AP hkmetlerinin partizanlk yapt ikayetleri dile getirilmitir. Bu ikayetlerin bir ksm, siyasi iktidarn brokrasi zerinde hi bir etkisi olmamas gerektiini dnen kimselerce dile getirildii iin abartldr. Ancak, bu partilerin, gleri yettiinde, liyakat kurallarn ihmal ettikleri, partiye yaknln en nemli lt haline geldii de bir gerekliktir. Partizanlk Trkiyeye zg bir olgu deildir; ancak Trkiyede, brokrasinin siyasi ideoloji olarak, DP-AP izgisine uzak olmas aradaki atmaya ideolojik bir renk de vererek brokrasinin siyasi iktidar kabul etmesini zorlatrm bu da siyasi partileri brokrasiye kar daha bilenmi bir hale getirmitir. Bu dnemde MSP ve MHPnin hkmetin genel gidiat zerinde, oy oranlarn aan bir ekilde etkili olmay baardklar sylenebilir. MHPnin Mecliste 3 milletvekiline sahip olmasna ramen, biri Alparslan Trkein babakan yardmcl olmak zere 2 bakanla sahip olmas bunun gstergesi saylabilir. Bu ortamda CHP de hkmete ynelik eletirilerin dozunu artrmaktayd. Blent Ecevit, artan iddet olaylar nedeniyle hkmeti sulamakla kalmyor; Trkein babakan yardmcs olarak grev ald bir hkmetin asla katilleri bulamayacan belirtiyordu. nk Ecevite gre, sulular ve katiller zaten hkmetteydiler.(Hrriyet, 24 Haziran 1975) Demireli babakan olmak iin eytanla bile ibirliini gze alan bir siyaseti(Hrriyet, 7 Eyll 1975)olarak nitelendiren Ecevit, Demireli sadece hkmetin ba deil, ekiyann da ba (22 Mart 1976, Hrriyet) olduunu sylemekten de geri kalmyordu. Hkmetin elinin kanl olduu da Ecevit tarafndan bu dnemde ska sylenilen szlerden biri olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

583 / 1404

Demirel ise, Eceviti Castro taklitisi, Akgnler yalancs ve siyaset cambaz olarak nitelendirerek (Hrriyet, 15 Eyll 1975) deli tehisi koymann abartl olmayacan belirtiyordu (Hrriyet, 5 Ekim 1975). CHP ile ibirlii yapm olmalar halinde eytanla ibirlii yapm olacaklarn belirten Demirele gre, sokaklarda, fabrikalarda ve niversitelerde huzursuzluun balca nedeni ya biz iktidara geliriz ya da bu lkeyi ynettirmeyiz diyen CHP idi (Demirel, 1975: 11). CHP iileri ve genleri kkrtarak, bu lkeyi kendisinden baka hi kimsenin ynetemeyeceini gstermeye alyordu. Bu dzeyde trmanan gerginlik ortamnda 1977 ylna gelindiinde CHPnin hesabn grmedike bu millet bar ve huzur bulmamas bile ifade edilebiliyordu(Hrriyet, 1 ubat 1977). Siyasi partilerin birbirlerini en ar szlerle sulamaktan hi kanmad byle bir ortamda, kutuplamann toplumsal dzeye yansmas ve dolaysyla iddetin artmas da srpriz bir olgu olmayacakt. nceleri yksek retim kurumlarnda gzlemlenen atmalar, liselere dahi sramaya balad. Ayrca, partililere, parti binalar ve siyasi toplantlara ynelik saldrlar da artt. Bir ok yerleim yerinde sokaklarn ve mahallelerin siyasi grlere ayrtrlmas olgusu da bu dnem ile 12 Eyll 1980 aras yaanan bir husus olmutu. Bu olgunun bir dier yansmas ise illegal alanlara taan faaliyetler ve bu faaliyetler vastasyla iddet yoluyla dzeni deitirme hedefini benimseyen rgtlerin saysnn ve faaliyetlerinin artmaya balamasyla yaanmtr. 1977 Seimlerine giden dneme geri dndmzde siyasi kutuplama ve tansiyonun artn belki de bu dnemden balatlabilecei bile ifade edilebilir. CHP genel sekreteri seimlerin faistlerle faizme kar olanlara arasnda olduunu sylerken, parti genel bakan Ecevit, partisinin Niksar mitinginde ortaya kan karmaadan hkmeti sorumlu tutarak, kendisinin Demirel gibi ekiyaya deil devlete sndn sylyordu. (Hrriyet, 1 Mays 1977). 1 Mays kutlamalarnda meydana gelen olaylar ve ortaya kan trajik tablo, Ecevitin Babakan Demirel tarafndan kendisine yazlm olan suikasta urayabilirsiniz, biz elimizden geleni yapyoruz ancak siz de dikkatli olun mealindeki mektubunu aklayarak kendisinin hi bir eyden korkmadn belirtmesi gerilimin artmasna sebep olmutu. AP ise, CHPnin iktidara gelmesi halinde, lkenin solcularn eline geecei ve bylece komnizme kapnn alacan ileri srerek, din, namus, bayrak ve vatann tehlike olduu temasn iliyordu. Siyasi partiler arasndaki bitmek bilmez sert atmann sonular demokratik rejimin gelecei asndan tahripkr oldu.(Demirel, 2003: 257-8) Taraflarn birbirlerini sulamakla geirdikleri her gn, anlama/uzlama olasln daha da azaltmaktayd. Bylece her iki siyasi parti de birbirleriyle konuacak hi bir eyleri olmayan dmanlar grntsne brnd. Savunulan pozisyonlar, zerinde geri adm atlmas mmkn olmayan mutlak pozisyonlar haline geldi. Demokratik siyaset olgusunun can damar olan iletiim kanallar koparld gibi, siyaset, taraflarn birbirlerini dinlemedii ortak noktann aranmad farkllklarn abartld bir krdhaline dnt (Demirel, 1998: 388-9). 1977 seimlerinde CHP % 41.4 oy alarak birinci parti oldu ancak tek bana hkmet kuracak ounluk olan 226 milletvekilliine ulaamamt. % 36.9 oy alan AP ve % 6.4 oy alan MHP seimden kazanl karken, MSP ise oy kaybetmiti. DP ise bu seimle tamamen silindi. Hkmeti kurma grevi Ecevite verildi, ancak Ecevit hkmeti gvenoyu alamad ve ikinci milliyeti cephe hkmetinin n ald.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

584 / 1404

mr sadece 7 ay srecek olan ikinci Milliyeti Cephe hkmeti, Demirelin liderliinde kuruldu. CHP hkmetine milletin sola vermedii iktidar her kim sola verirse her iki cihan da vebal altnda kalacaktr gryle kar kan Demirel, APnin hkmet olma sorumluluundan kaamayacan sylyordu. Oysa o dnemdeki medya incelendiinde pskok gazetede AP seim kampanyasnda, MSPnin milli grn ne id belirsiz laf salatas olarak nitelendirirken, MSP lideri Erbakan ise, APnin burjuvazinin trafik polisi olduunu sylyor, ABD bakan Cartera meydan okuduunu syleyen Demirel ile dalga geerek Demirelin koca gvdesiyle Cartern nnde takla atmaya gittii nitelemesinde bile bulunuyordu. kinci MC hkmetinin de birincisi gibi, CHPyi iktidardan uzak tutma dnda gze dokunur bir icraata imza atamad, brokratik yozlama ve ekonomide krize doru gidi hzlanmaktayd. Bunun yannda bir takm gelimeler de aleyhe bir durum yaratyordu. Ykselen petrol fiyatlarnn yaratt demeler dengesi aklar eklenince krizin ciddiyeti artt.Trk ekonomisini vuran sadece petrol krizi de deildi. Kbrs mdahalesi sonrasnda gelen ambargo ve demeler dengesinin ak vermesini nleyen ii dvizlerinin de Avrupadaki bunalma paralel olarak azalmas ekonomik skntlar artrmaktayd. MC hkmeti ise nlemler almak bir yana, yksek tarmsal taban fiyatlar, yksek cretler ve kamu yatrmlar yoluyla bymeci politikalara devam etti. Bu politikalarn finansman kayna olarak da, hem d borlanma hem de enflasyonist para politikalar kullanld. 1973 ylndan bu yana srekli dile getirilen AP-CHP byk koalisyonunun kurulmas ise hi de kolay deildi. Her iki partinin farkl iki ayr tezi ifade ettiini dile getiren Sleyman Demirel byle bir koalisyonun eyann doasna aykr olduunu vurgulad (Cumhuriyet, 29 Temmuz 1977). Demirele gre, iddetin nasl nlenecei, ekonomi de ne gibi nlemler alnaca konusunda her iki partinin uzlamas ok zordu. nk her iki partinin de olaylara koyduu tehisler ve nerdikleri zmler farklyd. CHPyi anarinin kayna olmakla sulayan ve bata Blent Ecevit olmak zere CHPlilerce faist olarak nitelenen APnin, CHP ile anlamas zordu. Demirele gre, bu iki parti ancak sava halinde bir araya gelebilirdi ki, u anda byle bir durum sz konusu deildi (Cumhuriyet, 29Temmuz 1977). Blent Ecevit ise, koalisyon taleplerini Demirel gibi kategorik bir biimde reddetmemekteydi ancak Ecevitin samimiyeti konusunda pheler vard. Ecevit, sadece CHPnin iktidara tek bana gelemeyeceinin anlald dnemlerde koalisyondan bahsediyor, CHPnin AP olmadan bir iktidar ans olduunda sert muhalefete dnerek koalisyon veya koalisyon dnda ibirlii yaplmas arlarn unutuyordu 1950li yllarda sk sk gndeme gelen nnMenderes yaknlamalar ve bahar havalar 70li yllarda hi grlmemiti (Demirel, 1998: 343-5).

12 Eyll ncesine Etki Eden Siyasi Dinamikler


12 Eylle giden sreteki siyasi dinamikleri anlayabilmek iin en azndan 12 Marttan balayan bir tahlil yapmak zorunludur. 12 Mart dnemi anayasa deiikliklerinin temel dorultusu, yrtmenin glendirilmesi, yarg bamszlnn snrlandrlmas, temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasnn kolaylatrlmas ve Trk Silahl Kuvvetlerinin Anayasal sistem iindeki ayrcalkl pozisyonunun salamlatrlmas (rnein, asker kiilerle ilgili idari eylem ve ilemlerin yarg

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

585 / 1404

denetiminin askeri yksek idare mahkemesine verilmesi gibi) ynndeydi (Bkz. Tanr, 1986: 39-60). Bu anlamda 12 Mart dnemi, 12 Eyll dneminin ufak bir provas gibidir. Dorultu olarak her iki hareket de Anayasa ile tannan zgrlklerin devlet otoritesini gsz kld, bunun da istikrarszla yol at felsefesinden yola kmlardr. Farkllk ise, 12 Eylln, 12 Mart ile kyaslandnda, bu ynde ok daha kapsaml bir yenidenyaplanmay hedeflemesidir. 12 Mart darbesi ve zellikle ara rejim dneminde yaananlar ortaya kard sonularla nemli bir dnm noktasna iaret eder. Bunlarn banda devleti bir metodla kalknma ile birlikte, ABD izgisinden daha zerk bir d politika ve uzun sreli askeri rejimi ngren subay kanadnn tasfiye edilmesi gelir. 12 Martla birlikte TSK, kapitalist ekonomik rejim ve ABD izgisindeki d politikay sorgulayan eilimlere bnyesinde yer vermeyeceini aka gstermitir (Demirel, 2004: 66-7). Bu kanadn tasfiyesine paralel olarak, umutlarn askeri rejime balayan ve kendilerini ilerici olarak tanmlayan gruplar ve CHP ile ordu arasnda 27 Maysla birlikte pekitirilen ban da sonu gelmitir. 12 Mart ncesinde ilerici bir askeri ynetim beklentisi iinde olanlar, gelen darbenin kendilerini cezalandrmasyla tabiri caizse- byk bir aknlk iine girmilerdir. Genlik ve dier milli unsurlarla ibirlii yapmas beklenen askerlerin, tam tersi ynde hareket ederek kendilerini cezalandrmaya ynelmesi Kemalist solun nemli bir kesiminde ciddi bir travmaya yol amtr. 12 Mart sonras dnem, TSK ile dier siyasi partiler arasndaki ilikilerde de bir arpc gelimelere yol amtr. Blent Ecevitin CHP liderliine gelmesi, CHPyi belli bir dnm sreci iine sokmutur. Ecevit, askeri darbelerin demokratikleme srecine sekte vurduu, hi bir sorunu zmedii tezlerini dile getirdii gibi, 12 Mart darbesinin kendisine kar yapldn ileri srerek istifa etmitir. Bu noktada Ecevitin muhtrann verildii anda deil, Nihat Erimin babakan olarak atand 17 Mart tarihinde istifa ettii ve Ecevitin 12 Mart muhtrasna kar k ilkesel olmaktan ok, 12 Martn beklenen rotaya girmemesi ile balantl olduuna dair grler de vardr (Demirel, 1998: 189-190). Siyasi dinamikler asndan bakldnda lkemizde 12 Eyll 1980 darbesine kadar kadar 1960l yllardan balayan gelenein devamyla sosyalizm esintili fikirlerin siyasal tartma gndeminde nemli bir yer ettii grlmektedir. Bu dnem entelektel olmann solcu olmakla zdeletirildii, sol fikirleri dile getirmeyenlerin ad kalm bir aznlk gibi yorumlayanlarn nemli hale geldii zaman dilimini ifade eden bir dnem olarak ifade edilebilir. Bu dnemde tartma gndemini sol belirliyor, sola kar kanlar bile kendilerini ona gre konumlandrmak ve tam da bu sebeple ziyadesiyle savunmac bir pozisyon almak durumunda kalyorlard. Sosyalist olduunu anlalabilir sebeplerle ekingen bir biimde ifade eden Trkiyenin ilk yasal sosyalist partisi, -Trkiye i Partisi (TP)- de 1960larn banda kuruldu ve faaliyetleriyle ses getirmeye balad (nsal, 2002). Siyasi hareket olarak sosyalizm kendi arzulad biimde siyasal hayat zerinde etkili olamad. Ancak sosyalizmin hayaleti (spectre of socialism) hep hissedildi, hayali ya da gerek bu tehdide kar, ordu ve dier siyasi gler kendi tutumlarn belirlemek lzumunu hissettiler (Samim, 1987). 1961 sonrasnda Trk devletinin sosyalizme kar nispeten daha toleransl bir tavr taknmasnn nedenleri ki Cemal Grsel kt niyetlere sahip olmamak artyla Trkiyede de sosyalist partilerin kurulabileceini ilan etmiti (Ahmad, 1977: 221)-eitlidir. YN

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

586 / 1404

hareketinin kurucularndan Mmtaz Soysal ve Doan Avcolu, Kurucu Mecliste ye olarak grev yapan isimlerdendir. Sol fikirlerin bu denli yaygnlamasn kolaylatran bir dier neden ise, sol fikirlerin Kemalizmin an gereklerine uyarlanm doal ve mantksal bir uzants olarak sunulmu olmasdr. Sosyalist dalga, siyasi partilerin yannda partiler d rgtlenmeler kanalyla siyaset yapma eilimini de krkledi. Demokratik Kitle rgtleri vastasyla katlmn, hem ksa dnemli taleplerin karlanmasna hizmet edecei hem de kitlenin uzun soluklu bilinlenme srecininin nemli bir ke tan oluturaca fikri yank buldu. Taban fiyatlarn protesto iin miting dzenleyen kyller, niversitede reform iin dersleri boykot eden renciler, lke sorunlarnn hararetle tartld platformlara dnen meslek odalar toplantlar bu hareketlilie verilebilecek baz rneklerdendi(Bianchi, 1984: 163-4). Bu dalgann devam eklinde gelien renci hareketlerine, ii ve iveren rgtlenmelerine, dernekleme ve sivil toplum hereketleri konusundaki gelimelere ilerde 12 Eyll Darbesi ncesi ve Sonras Dnemin Demokratik Deerlendirmesiblmnde deinilecektir. Siyasi dinamikler asndan 1971 sonras APnin 3 temel eilimi yanstan 3 paraya blnmesi ve bir yanda MHP dier yanda MSPnin ortaya karak 12 Eylle giden srete giderek nem ve g kazanmalar de resmi tamamlayan tablo olarak ifade edilebilir. MHP, gelien sol fikirler karsnda lkeyi kominizme gtrlmesine engel olacak milliyeti muhafazakar taban bulacak bir yap olarak gelimi, MSP ise ahlaki ve milli gerek kalknmay vadeden geliimiyle sada bir dier nemli unsur hale gelmiti. Sonu itibaryla; Demokratik rejimin mrn uzatabilecek en nemli seenek olarak alglanan AP-CHP koalisyonu 1980 Temmuzunda bir kez daha gndeme getirilmi fakat gerekletirilememitir. Anayasaya gre seimler en ge 1981 yl iinde yaplmak zorundayd. Dier taraftan her iki partinin de kendine gre hesaplar vard. AP, erken genel seime gitmek eer bu yaplamyorsa, aznlk hkmetiyle devam etmek istemektedir. APnin Cumhurbakanl seimlerinde CHP ile uzlama aramamasnn sebeplerinden biri de budur. CHP ise, oylarnn dt bir srada bir erken seime gitmeyi dnmemektedir. ki byk siyasi partinin siyasi miyoplukla malul olduklar, gelmekte olan darbeye kar bu nedenle nlem alamadklar gr sorgulanmaldr. Bugnden geriye doru bakan aratrmac, darbe ncesindeki her olay darbeye gidiin kilometre talar imi gibi okuma eilimi iine girebilmekle beraber o dnemde aktrler ayn olaylar bu ekilde alglamam ve yorumlamam olabileceklerini akldan uzak tutmamak gerekmektedir. Darbe sylentileri duyulmakla birlikte, dnemin havasnn daha dikkatli bir gzle incelenmesi, ne siyasi elit arasnda ne de basnda darbe geliyor dncesinin en azndan 27 Mays ve 12 Mart ile kyaslandnda ok yksek olmad ynnde bir hava olduu, hissedilen eyin, umutsuzluk, kanksama, bezginlik ve ne olacaksa olsun hali olduu ifade edilmekle birlikte aslnda sorunun vizyon ve ngr sahibi gl siyasal kadrolarn 1970ler Trkiyesinde olmad, bu tarz dntrc siyasi liderliin yerleik demokrasilerde bile nadiren grldn de gzden uzak tutmamak gerektii de belirtilen grler arasndadr (Demirel, 1998: 393-4).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

587 / 1404

Blent Ecevitin, APnin en az iki yz bin kiiyi silahlandrd ve Trkiyenin bir faist veya nazi igaline doru gittiini syledii, Demirelin Eceviti felaket tellallyla sulad bir ortamda DSK bakan Kemal Trkler, MHP milletvekili Gn Sazak ve 12 Mart dnemi babakanlarndan Nihat Erim 1980 yl iinde ldrld, zmirdeki TAR fabrikasnda iiler, polis ve jandarmayla att, orumda da 33 kiinin hayatn kaybettii atmalar meydana gelirken darbe tarihinin bir kez daha ertelenmesine yol aabilecek tek ey, bir erken seim karar alnabilmesi olduu ifade edilebilir (Demirel, 2003: 273). 1980lere doru giden dnemde Trk siyasetinde gze arpan en nemli olgunun, siyasal glerin ayrmas, eitlenmesi ve faaliyet biimlerindeki farkllamas olduu, siyasetin iki kutuplu olmaktan kt, san her trl renginin kristalleme frsatn bulduu, bata ii ve iveren rgtlenmeleri olmak zere bask gruplarnn hem saylarnda hem de faaliyetlerinde nemli artlar grld, niversitelerin ve genliin nemli bir unsur olduu, brokrasinin siyaset ile i ie geen bir kamplamay yanstt, gelien toplumsal dinamikler ile kitlesel eylemlerin yaplabildii, iletiim ve ulamalanndaki gelimelein her alana etki ettii, 2000li yllara kadar etkili olmaya devam eden Sleyman Demirel, Blent Ecevit, Necmettin Erbakan, Alparslan Trke, Deniz Baykal gibi bir ok siyaseti, Turgut zal, Hasan Celal Gzel gibi daha sonra brokrasiden siyasete geen pekok nemli isim, Attila lhan, Yaar Kemal, Adalet Aaolu gibi edebiyat ve Vehbi Ko, Sakp Sabanc gibi i dnyasnn nde gelen figrlerin bu devrenin ne kan insanlar olduu, 12 Eyll darbesinin bu yeni oluan saflama dneminde rejimin kurallarnn ne olaca zerinde anlalamadnn bir sonucu olduu, bu anlamazlk ortamnda kendisini rejimin gerek savunucusu olarak gren ordunun darbe ile ynetime el koyduu eklinde bir zetleme yaplabilir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

588 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

589 / 1404

2. 12 Eyll Darbesi ncesi ve Sonrasnda Ekonomi ve Ekonomik Dinamikler


12 Eyll ncesi ve sonrasn tam anlamyla deerlendirebilmek iin yaplmas gerekenlerden birisinin ekonomik ortamn ve ekonomiye ilikin dinamiklerin temel parametreler nda incelenmesi olduu deerlendirilmitir. Bu nedenle bu blmde, 12 Eyll 1980 darbesi ncesi ve sonras ekonominin genel gidiat ortaya konulmaya allarak bir yandan ekonomik durumun darbe ile ilikilerine dier yandan da darbenin Trkiye ekonomisine olan etkileri ve bu ynde ortaya kard maliyetlere k tutulmaya allacaktr. Bu balamda 1977-1983 yllar arasndaki dnem incelenerek, darbe ncesi ve sonrasndaki ekonomik durum ve koullar incelenecektir. ncelikle 12 Eyll darbesi ncesindeki ekonomik ortam 1977-1980 yllar arasndaki dnemi kapsayacak ekilde incelenecek, sonrasnda ise darbeyi izleyen 1981-1983 yllar arasndaki dnem ele alnacaktr. Son olarak, sz konusu dnemler arasnda kyaslama yaplarak darbenin ekonomiye olan etkileri analiz edilmeye allacaktr. Bu analize ekonomik gstergeler yannda ilgisi olduu oranda siyasi ve sosyal olaylar da dhil edilecektir.

Darbe ncesi Dnemde Ekonomik Ortam (1977-1980)


1973 yl sonundaki 1. Dnya Petrol Krizi sonucu petrol fiyatlarnn ykseliinin yan sra, 1974-1975 yllarnda dnyada enflasyon, durgunluk ve d ticaret hadlerinin aleyhte seyri eklindeki ekonomik gelimelerle ortaya kan dsal oklar tm gelimekte olan lkeler gibi Trkiyeyi de olumsuz etkilemitir. OPEC, ham petrol fiyatlarn 1974 ylnn banda be katn zerinde artrm ve bu durum lkedeki girdi ve enerji maliyetlerini ykseltmitir. 1974ten itibaren Trkiyenin ihracat ve ithalat fiyatlar ters ynde geliirken, d ticaret hadleri byk oranda bozulmu ve d ticaret a ykselmitir. 1. Petrol Krizine bal olarak ortaya kan bu olumsuz etkiler karsnda hibir nlem alnmam; ithalata snrlamalar getirilmemi ve sbvansiyon uygulamas sonucunda bteye yk getirilmitir. thalat talepleri ise nce dviz rezervlerinin kullanlmas, sonrasnda da ksa vadeli d borlanma politikas ile karlanmaya allmtr (Aydn, 1984: 32). Bu tr d borlarn en nemlisi Dvize evrilebilir Mevduat (DM) hesaplar olmutur. 1970lerin ikinci yarsndan itibaren kamu gelir ve giderleri arasndaki ak borlanmayla karlanmaya balam, bu dnemde ortaya kan enerji ve dviz darboaz sanayi kesiminde retimin dmesine yol amtr (Karluk, 2005: 405). Bu bunalm dnemini derinletiren d etmenlerden biri de Kbrs Bar Harekt olmutur. Bu olay savunma harcamalarn artrrken, savunma alannda d yardmlarn azalmas sonucunu dourmutur (Kepenek ve Yentrk, 2005: 194). Trkiye ekonomisini derinden etkileyen bu olumsuz konjonktr dneminde ekonomiyi ynetenler bunlar deerlendirip kkl tedbirler almak yerine, kullanlabilir tm i ve d kaynaklar kullanarak ekonomik bunalm erteleme yoluna gitmilerdir (ahin, 1997: 161).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

590 / 1404

1969 yl itibariyle batl lkelerden balayarak tm lke ekonomilerini ciddi biimde etkisi altna alan ekonomik krizin Trkiye ekonomisini 1977 ylna kadar o denli etkilememi olmas nemlidir. 1974 sonrasnda petrol fiyatlarndaki sramaya paralel olarak kriz ortamna srklenen dnya ekonomisine karn Trkiye srekli bir seim konjonktr iinde, ksa dnemli borlanma kanallarn sonuna kadar kullanp zorlayarak ve de ithalat ve milli gelirdeki byme hzlarn srdrmeye alarak tepki verme yoluna gitmitir (Boratav, 2003: 140).Bunun sonucu olarak planl ve aklc politikalarla daha hafif bir biimde atlatlabilecek olan ekonomik kriz, 1977 ylnda yani yllk bir gecikmeyle ve fakat tm iddetiyle kendini gstermitir. 1977 ylndan itibaren d ticaret gstergeleri hzla bozulmaya balam, ihracatn ithalat karlama oran derken, d ticaret a 4 milyar dolar civarnda gereklemitir (Akaln, 2004: 95). Bu dnemde daha nceki yllarda da kullanlan Dvize evrilebilir Mevduat (DM)ler tekrar gndeme gelmitir. Yetkili bankalarn, yurt iinde ve dnda oturan gerek ve tzel kiilerin (yurda getirmeleri zorunlu olmayan) konvertibl dvizleri karlnda atklar hesaplar olan DM hesaplarnn ileyiinde, yetkili bankalar bu dvizleri T.C. Merkez Bankasna devreder; buna karlk hesap sahibi isterse kendisine TL ile kredi verir, isterse dviz olarak ekerdi (Kazgan, 2005: 183). Yani sz konusu gerek ve tzel kiiler isterlerse yatrdklar dvizin karn dar transfer edebilir ya da isterlerse bu paralar ekebilirlerdi. Burada en nemli noktalardan biri devletin bu hesaplara kur garantisi salam olmasdr. Bu durum, sre ierisinde kur deimelerinden doabilecek tm risklerin devlete ait olduu anlamna gelmektedir. te byle bir dnemde ksa dnemli, yksek faizli DMler, banker borlar ve ticari krediler yoluyla milli haslann % 5e yaklaan bir oranda bymesine imkn verilmi ve fakat bu zorlama, ylsonu geldiinde btn kredi kanallarnn tkanmasyla sonulanarak petrol dhil tm ithalatn pein demeyle yaplmas zorunluluunu dourmutur (Boratav, 2003: 140). Daha akas kur garantisinin getirdii gvenceyle ithalat finansmannda kullanlan DM hesaplar sz konusu dnemde Trkiyenin bana byk sorunlar almasna neden olmutur. Bunun iin ekonomik kriz koullarnn fiyat kontrolleri biiminde atlatlmas yolunda politikalar uygulanm, ancak doal olarak baarl olunamam ve sonuta zellikle temel mallarda ktlk, karaborsa ve kuyruklar olumu, mal fiyatlar da hzla ykselmeye balamtr (Akaln, 2004: 96). Genel fiyat dzeyi 1978 ylnda % 53, 1979da % 62 dzeylerine ykselmi ve ayrca Demirel Hkmeti tarafndan 1977 yl sonunda 17,50 TLden 19,25 TLye karlm olan dolarn resmi kuru, Ecevit Hkmetince 1978 ubatnda 25 TLye ve 1979 Hazirannda 47 TLye karlmtr (Boratav, 2003:141).nceki yllarda (1946, 1958 ve 1970) sadece zorunlu grlen durumlarda yaplan devalasyon uygulamas, 1977 ylndan itibaren ekonomide srekli olarak kullanlan hatta bazen ylda birka kez bavurulan bir ayarlama haline gelmitir. Burada ele alnabilecek bir dier nokta da Avrupadaki Trk iilerin gnderdii dvizlerle ilgilidir. 1960l yllardan sonra ulalan yksek dviz rezervinde nemli bir rol oynayan ii dvizleri, zellikle 1970lerin ikinci yarsndan itibaren yaplan devalasyonlar sonucunda, TL karl olarak daha da bym, bu sebeple ii aile ve yaknlarna denirken byk bir parasal bask kaynana dnmtr (Gevgilili, 1981: 596).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

591 / 1404

1977-1980 yllar arasndaki dnem, d ticaret ann 4 milyar dolar, d borcun 10 milyar dolar at, d bor anapara ve faiz demelerinin 1,5 milyar dolara yaklat bir dnemde Demirelin Trkiye 70 sente muhtatr szlerini syledii ve ayrca enflasyonun yannda bte ve KT aklarnn da ok yksek rakamlara ulat, karaborsann balad; tuz, ya, ampul, sigara gibi temel tketim mallarnn piyasadan kalkt, tp gaz ve benzinin bulunamaz hale geldii derin bir kriz dnemi olarak karmza kmaktadr (Oran, 2002: 668). Ortalama reel GSYH byme hznn % 0.95lere kadar geriledii 1977-1980 dneminde, byme hznda meydana gelen bu yavalamann nedenleri olarak sz konusu dnemdeki enflasyonist ortam, d borcu, dviz darboazn, d kaynak salama imknlarnn kapanmasn, ithalattaki durgunluu ve yaanan enerji skntsn gstermek mmkndr (Akaln, 2002: 83). Tm bunlara paralel olarak dnemin hkmetleri var olan sorunlar gidermek, daha akas d bor krizini amaya yarayacak d kaynak salayabilmek iin 1978 ve 1979 yllarnda IMF ile iki ayr szleme imzalam ve istikrar programlarn yrrle koymulardr. Sz konusu istikrar tedbirlerine bakldnda, IMFnin geleneksel politikalarn yanstt grlmektedir. Bunlar u ekilde zetlenebilir: (ahin, 1997: 170).
Devalasyon, KT rnlerine zam ve cret-maa artlarn snrlandrlmas, Harcamalarn kslmas ve KT zararlarnn azaltlmas yoluyla kamu aklarnn kapatlmas, thalatn kslmas, ihracatn arttrlmas ve bu yolla cari ilemler ann azaltlmas, Faizlerin ykseltilip tasarruflarn zendirilmesi, Yatrmlarn azaltlmas, DM uygulamasna son verilmesi.

Alnan bu kararlarn bir ksm uygulanm, bir ksm ise uygulanamamtr. Bununla birlikte, 1980 ylna kadar uygulanan tm bu politikalar ekonominin kt gidiatn durdurmam, aksine lkenin temel ekonomik gstergelerindeki olumsuz durum devam etmitir. Enflasyon ykseliini srdrm, yaplan devalasyonlarla TLnin deeri giderek andrlmtr. Ekonomideki bu olumsuz gidiata sosyal ve siyasal kargaa da elik etmitir. 1978 ve 1979 yllar, sokak atmalarnn ve niversitelerde sergilenen atmalarn artt, siyasal partiler arasndaki gerilimlerin trmand ve bunlara paralel olarak salkl kararlarn alnmad ya da alnan kararlarn yrtlemedii bir dnem olarak aklanmaktadr (Kazgan, 2005: 192). Sonu olarak gerek ekonomik gerekse siyasal ve toplumsal adan olduka kt ve sonular asndan da son derece ar bir dnem geiren Trkiyede, sz konusu olumsuz konjonktrn ekonomik ayana zm getirmek iin 24 Ocak 1980 kararlar yrrle konmutur. 24 Ocak Kararlar 24 Ocak Kararlar Cumhuriyet Tarihinin en kapsaml istikrar politika paketidir. IMF ile yaplan stand-by anlamas erevesinde uygulamaya giren bu ekonomik program iki ana eksen zerinde tasarlanmtr. Bunlardan birincisi ksa dnemli makroekonomik istikrar programlar, ikincisi ise sonular daha uzun srede grlecek olan yapsal uyum reformlardr (Doruel, 2005: 194). 24 Ocak 1980 kararlaryla ncelikle hzla ykselen enflasyonu kontrol altna almak, d kaynak an kapatmak, retimi engelleyen girdi ktlklarn ve mal arzndaki tkanklklar gidermek ve ekonomiyi yeniden iler hale getirmek, kaynak tahsislerinin ekonomik kriterlere

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

592 / 1404

gre uygun olarak daha verimli bir ekilde yaplmasn ve kamu finansmannn disiplin altna alnmasn salamak amacyla temel politika deiikliklerine gidilmitir (Kalknma Bakanl, 2012: 4). 24 Ocak Kararlarnn amalar ana hatlaryla yle sralanabilir: (Akaln, 2004: 107-108).
Fiyat istikrarnn salanmas, demeler dengesinin yeniden kurulmas, Piyasa ekonomisine ilerlik kazandrlmas, Ekonominin da almas ve bu ynde sanayileme stratejilerinin gelitirilmesi, Kamu kesiminin ekonomi ierisindeki yerinin azaltlmas Bu amalarn gerekletirilmesi iin 24 Ocak Kararlar kapsamnda Trkiye'nin IMFye vermi olduu niyet mektubu unlar taahht etmektedir: (Kazgan, 2005: 200-201). Enflasyonu durdurmak ve fiyat istikrarn salamak iin sk para politikas uygulanacak, Akaryakt fiyatlar, tarm rnlerinin taban fiyatlar ve KT rnlerine ait fiyatlar enflasyonu nleyecek biimde ayarlanacak, Kamu harcamalar kslacak, ancak enerji yatrmlar bundan etkilenmeyecek, Faiz oranlar arttrlacak, cret anlamazlklar konusuna zm getirilmeye allacak, Dviz kuru deiken olacak ve bu yolla Trkiye'nin rekabet gc salanmaya allacak, Bor ynetimine zen gsterilecek, lke ekonomisi giderek daha fazla serbest piyasa ekonomisine dnecek, Hkmet alnacak ekonomik nlemler konusunda srekli olarak IMFye danacaktr.

Makroekonomik stikrar ve Yapsal Uyum Program olarak da adlandrlan 24 Ocak kararlaryla ithal ikameci sanayileme politikas terkedilmi ve ihracata ynelik sanayileme politikalar benimsenmitir. Gmrk duvarlar aa ekilmi, devalasyon yaplm, ihracat tevik tedbirleri uygulamaya konulmu ve igc maliyetleri kamu mdahalesiyle aa ekilmitir. Temel strateji, ekonomide devletin roln asgari dzeye indirmek ve serbest piyasa ekonomisini yerletirmek olarak belirlenmitir. Bu dorultuda fiyatlarn idari kararlarla tespiti esas terk edilmi, kamu mdahalesi konusu olan temel mal ve hizmet kapsam daraltlm; bu kapsam dnda kalan rn fiyatlarnn piyasa artlarna ve maliyetlere gre kurulular tarafndan gerektii zaman tespit edilmesi ilkesi getirilerek ikili fiyat sistemi nlenmitir. D borlanmaya gidilerek mal ktlklar giderilmitir. Daraltc para politikas uygulamas balatlm, kamuya ak finansman ile kaynak salama yolu terkedilmi ve kamu istihdam hacminin artmamasna allmtr (Kalknma Bakanl, 2012: 4). Yurtii talebi snrlayarak enflasyonist basklar gidermeye ynelmenin yan sra retim yapsnda salanacak deiikliklere paralel olarak tedricen d talebi ikame etmek ve bylece dviz kazancn artrmak amacyla esnek kur politikas uygulanm, ayrca dviz kazandrc ilemleri bu ynde tevik eden eitli politika aralar gelitirilmitir. Tasarruflarn artrlmas, normal finansman kanallarna ve verimli yatrmlara ynlendirilmesi amacyla Temmuz 1980de yrrle konan Faiz Kararnamesi ile kredi ve mevduat faiz oranlar serbest braklmtr. D kaynaklardan daha youn olarak faydalanmak amacyla 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanununun uygulanmas ile ilgili yeni dzenlemeler yaplm, petrol

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

593 / 1404

aramalar ve garantisiz ticari borlarn tasfiyesi ile ilgili olarak alnan kararlarla yabanc sermaye girii zendirilmitir (Kalknma Bakanl, 2012: 5). Katma deer vergisinin uygulanmas; mali sektrn gelimesini kolaylatrc reformlarla ekonomik bymeye gerekli finansman kaynaklarnn salanmas; sermaye piyasas kanununun gncelletirilmesi; menkul kymetler piyasasna ilerlik kazandrlmas; bankalar yasasnn uluslararas standartlara gre yeniden dzenlenmesi; para piyasasna yeni kurumlar kazandrlmas yapsal deiimin nemli aamalarn oluturmutur. Bylece finansal aralar eitlenmi, mali sistem bym ve ekonomi politikalarnn etki alan genilemitir. Bunlarn sonucunda, 1981-1987 dneminde istikrarl byme salanabilmi, ekonomik beklentiler olumluya dnm; zel sektr arlkl teknoloji yatrmlaryla sanayinin milli gelir iindeki pay artmtr. Mali sektrde ve reel sektrde meydana gelen bu olumlu deimeler, her ne kadar ekonomik bymenin ilerideki yllarda bymesine yardm eden temel alt yapy oluturmu ise de, kamu kesimi dengelerinin bozulmas nedeniyle, ekonomide istikrar korunamamtr (TSAD, 1995: 13). 24 Ocak Kararlar ile ilgili genel bir ereve iinde ynl deerlendirme yapanlar bulunmaktadr. lk olarak 24 Ocak programnda yer alan boyutlaryla devalasyon, KT zamlar ve fiyat denetimlerinin kaldrlmas gibi ok tedavisi eleri, IMFnin yldr Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinden istedii nicel boyutlar fazlasyla am, yani istenenden fazlas verilmitir. kincisi bu kararlar sadece bir istikrar program nitelii tamamaktadr. Uluslararas sermayenin zellikle Dnya Bankas araclyla pazarlad ve ite ve da kar piyasa serbestlii ile uluslararas ve yerli sermayenin emee kar glendirilmesi gibi iki yn de vardr. Programn bu boyutu zaman iinde daha da n plana kmaktadr. Son olarak, Demirel Hkmeti bu program, zaln ve sermaye evrelerinin istekleri dorultusunda yani sistemli ve srekli olarak emek aleyhtar bir dorultuda uygulayabilmenin ve gelitirebilmenin aralarndan yoksundur. te 12 Eyll 1980de gerekleen rejim deiiklii, 24 Ocak programnn nndeki bu nemli engeli ortadan kaldracaktr (Boratav, 2003: 148).
Trkiyede 1977-1980 Dnemine likin Temel Ekonomik Gstergeler
1977 GSYH Byme Hz(1987 Sabit Fiyatlaryla) Kii Bana Milli Gelir (Dolar) Enflasyon Oran(%) hracat (f.o.b. Milyon Dolar) thalat (f.o.b. Milyon Dolar) Cari lemler Dengesi/GSMH(%) Kamu Kesimi Borlanma Gerei/GSMH(%)
Kaynak: TUK, Kalknma Bakanl.

1978 1,5 2.089 53,3 2.288 -4.369 -1,89 3,2

1979 -0,6 2.500 62,0 2.261 -4.815 -1,73 7,2

1980 -2,4 2.041 101,4 2.910 -7.513 -4,98 8,8

3,4 1.950 22,5 1.753 -5.506 -5,13 8,2

Tabloda 1977-1980 arasndaki dnemde Trkiye ekonomisine ilikin temel gstergelere yer verilmitir. Tabloda grld zere, ekonomik byme oran 1977 ylndan 1980 ylna dek devaml klen bir seyir izlemitir. 1979 ylndaki ekonomik krizi takiben yrrle konan 24 Ocak kararlarna ramen, 1980 ylnda da ekonomik daralma devam etmi ve % -2,4 dzeyinde gereklemitir. Kii bana milli gelir ise 1977-1979 arasndaki dnemde ykselen bir seyir izlemekle beraber, 1980 yl sonunda 1979 ylndaki 2.500 dolar seviyesinden 2.041 dolar seviyesine gerilemitir. Ayn dnemde srekli art gsteren enflasyon (toptan eya fiyat endeksi art hz) 1980 ylnda % 101,4 olmutur. Sz konusu dnem boyunca srekli ak veren cari ilemler dengesi ise 1980 ylnda GSMHnin % -5i olarak gereklemitir. 1980 ylnda ihracatn 2.910 milyon dolar dzeyine ykselmesine karn, ithalatn 7.513 milyon dolar seviyesine frlamas, d ticaret ann da artna sebep olmutur. Kamu kesimi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

594 / 1404

borlanma gereinin milli haslaya oran ise, 1980 ylnda GSMHnin % 8,8i dzeyine ulamtr.

Darbe Sonras Dnemde Ekonomik Ortam (1981-1983)


Dnya ekonomilerindeki durgunlua ve buna bal bal olarak d ticaret alannda ortaya kan olumsuz gelimelere ramen, uygulanan politikalar sayesinde hem enflasyon kontrol altna alnm, hem de ekonomi 1981-1983 dneminde byme srecine girmitir. Bu dnemde retimdeki artta askeri ynetimin grev ve lokavtlar ertelemesinin de etkisi olmutur (Kalknma Bakanl, 2012: 5,10). Tabloda grld zere, 1980 ylnda % -2,4 orannda daralan yurtii hsla, 1981 ylnda % 4,9, 1982de % 3,6 ve 1983 ylnda % 5 orannda bymtr. Kii bana milli gelir ise 1981 ylnda nceki yldaki seviyesini korumakla birlikte, sonraki 2 ylda giderek azalm ve 1983 ylnda 1695 dolar olarak gereklemitir. 1980 yl sonunda %101 seviyesine ykselmi olan enflasyon oran, 1981-1983 yllar arasndaki dnemde de geerek, yzde 30lar seviyesinde istikrar kazanmtr. Kamu kesimi borlanma gereinin milli haslaya oran 1979 ylnda % 7,2, 1980 ylnda ise % 8,8 dzeyinde gerekleirken, 1981-1983 dneminde ortalama % 4 seviyelerinde gereklemitir.
Trkiyede 1977-1983 Dnemine likin Temel Ekonomik Gstergeler
1977 GSYH Byme Hz(1987 Sabit Fiyatlaryla) Kii Bana Milli Gelir (Dolar) Enflasyon Oran (%) hracat (f.o.b. Milyon Dolar) thalat (f.o.b. Milyon Dolar) Cari lemler Dengesi/GSMH (%) Kamu Kesimi Borlanma Gerei(%)
Kaynak: TUK, Kalknma Bakanl.

1978 1,5 2.089 53,3 2.288 -4.369 -1,89 3,2

1979 -0,6 2.500 62,0 2.261 -4.815 -1,73 7,2

1980 -2,4 2.041 101,4 2.910 -7.513 -4,98 8,8

1981 4,9 2.078 34,0 4.703 -8.567 -2,71 4

1982 3,6 1.828 28,4 5.890 -8.518 -1,48 3,5

1983 5,0 1.695 31,4 5.905 -8.895 -3,18 4,9

3,4 1.950 22,5 1.753 -5.506 -5,13 8,2

1980 sonras dnemde ihracat tevik politikalar, ihracata ynelik faaliyetlere hz kazandrarak ekonomide yapsal deiiklii balatmtr. Geleneksel ihracat yaplan rnlerin yannda sanayi rn ihracat miktar ve eit olarak hzla artmtr. 1979 ylnda 2,28 milyar dolar olan ihracat, 1981 ylnda 4,7 milyar dolara ulamtr. Gelimi lkelerdeki durgunlua ve ABD dolarnn deer kazanmasna bal olarak zellikle tarmsal rnlerin ihra fiyatlarnda ortaya kan gerilemelere ramen 1982 ylnda ihracat % 25,2 artarak 5,9 milyar dolar olarak gereklemitir. 1983 ylnda ise Irak ve Libyaya ynelen ihracatn azalmas ve Ortak Pazar lkelerinin korumac tutumlar ihracat artn yavalatm ve toplam ihracat bir nceki yl seviyesinde kalmtr (Kalknma Bakanl, 2012: 6). thalat da benzeri bir art gzlenmi ve 1979 ylnda 4,8 milyar dolar olan ithalat hzl bir art gstererek 1980 ylnda 7,5 milyar dolar seviyesine, 1983 ylnda ise 8,9 milyar dzeyine ykselmitir. Cari ilemler ann milli haslaya oran, 1977 ylnda %5,1 iken, 1983 ylnda % 3,18 dzeyine gerilemitir.
Konsolide Bte Dengesi, Gelir ve Giderlerinin GSYHye Oran (%)
1977 Bte Giderleri Personel Giderleri Faiz Harcamalar Yatrm Harcamalar 15,9 5,5 0,4 3,6 1978 15,3 5,4 0,3 3,1 1979 15,6 5,6 0,5 2,6 1980 15,3 4,9 0,4 2,6 1981 14,3 3,7 0,7 2,9 1982 11,4 3,1 0,6 2,4 1983 14 3,6 1,1 2,5

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

595 / 1404

Bte Gelirleri Vergi Gelirleri Bte Dengesi

12,7 11,4 -3,2

14,1 11,2 -1,1

13,2 10,6 -2,4

13 10,7 -2,4

13,1 11,2 -1,2

10,2 9,3 -1,1

12,3 10,3 -1,7

Kaynak: Kalknma Bakanl, Hazine Mstearl, TCMB.

Tabloda 1977-1983 yllar arasndaki konsolide bte dengesi, gelir ve giderlerinin yurtii haslaya oranlar gsterilmektedir. Buna gre, konsolide bte giderlerinin yurtii haslaya oran 1979 ylndan itibaren de gemi, % 15,6 seviyesinden 1982 ylnda % 11,4 seviyesine kadar gerilemitir. 1983 ylnda ise bu oran % 14 olarak gereklemitir. Bu dte 1980 ylndan itibaren uygulanan istikrar politikalarna bal olarak maa ve cret artlarnn dk dzeyde tutulmas etkili olmutur. Konsolide bte gelirlerinin yurtii haslaya oran 1979 ylnda % 13,2 dzeyinde gereklemi ve bu oran 1981 ylna dek korunmutur. Ancak bu oran 1982 ylnda %10,2ye gerilerken, 1983 ylnda % 12,3 dzeyine ykselmitir. 1982 ve 1983 yllarnda gerekleen bu dlerde ithalat damga vergisinin % 25ten % 1e drlm olmasnn etkisinin byk olduu sylenebilir. thalatta serbestleme amacyla yaplan bu dzenleme ile d ticaret vergi gelirleri nemli miktarda azalmtr. Konsolide bte dengesinin yurtii haslaya oran, 1977-1983 yllar arasndaki dnemde dalgal bir seyir izlemekle beraber, 1981-1983 yllar arasndaki oranlarn ncesine kyasla daha dk olduu grlmektedir. Bu gelimeyi salayan en nemli faktrn, 24 Ocak istikrar programnn getirdii kstlamalar dolaysyla personel giderlerinde ve yatrm harcamalarnda gerekleen dler olduu sylenebilir. 1977-1983 yllar arasndaki isizlik oranlarn gsteren Tablo incelendiinde, 1977-1980 arasndaki dnemde isizlik oranlarnn giderek dt ve 1980 ylnda yzde 8,5 dzeyinde gerekletii grlmektedir. 1980 yln izleyen dnemde de isizlik oranndaki d seyri devam etmi ve 1982 ylnda yzde 7,4 seviyesine kadar gerilemitir. sizlik oran 1983 ylnda ise art gstererek yzde 8,1 olarak gereklemitir.
1977-1983 Yllar Arasnda sizlik Oran (%)
1977 sizlik Oran (%)
Kaynak: Kalknma Bakanl.

1978 10,2

1979 9

1980 8,5

1981 7,5

1982 7,4

1983 8,1

10,1

Darbeyi takiben 1981-1983 yllar arasndaki dnemde temel ekonomik gstergeler, konsolide bte gstergeleri ve isizlik oranlar incelendiinde 1983 ylna ilikin deerlerin byme hz dnda her gsterge trnde 1981 ve 1982 ylna kyasla ktye gitmi olduu nemli bir tespit olarak gze arpmaktadr. Bankerler Krizi 1981-1983 yllar arasndaki dnemde parasal alanda enflasyonla mcadele ynnde nispi baar salanm olmakla birlikte finans sektrnde yeni sorunlar kmtr. talebe dnk olarak kurulmu, srekli koruma tedbirlerinin salad rantlara alm, yksek oranda iletme d kaynak kullanan iletmeler, da alma, ihracata ynelik tevik tedbirlerinden yararlanma ve z kaynaklar takviye etme yoluyla nispi fiyat deiikliklerine adapte olmakta yeterli lde esneklik gsterememilerdir. Bunun yan sra, iletmelerin hzla artan istihdam hacmine bal olarak iletme kredisi ihtiyalar, kredi talebini hzla artrmtr. Dk mevduat faizinin yan sra ortaya kan mevduat an Merkez Bankas paras ile kapatan bankaclk

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

596 / 1404

sistemi, sermaye yapsndan, itirak ilikilerinden dolay toplam riskini artrmay gze alarak bu talebi karlamaya ynelmitir (Kalknma Bakanl, 2012: 12). 24 Ocak Kararlar ile finansal sistemde serbestleme, 1980 Temmuzunda vadeli mevduat ve kredi faizlerinin serbest braklmasyla balamtr. Sermaye piyasasn dzenleyen bir yasann olmad bir ortamda ortaya kan Bankerler ikincil piyasada tahvil ve mevduat sertifikalarn pozitif faizle satarak, halkn tasarruflarn ekmeyi ve bankalar amay baarmlardr. Zamanla kk bankalar ve oalan bankerler arasnda bir faiz yar balamtr. Bankerler mevduat sertifikalarn ve holding tahvillerini kendi bor senetleriyle birlikte pazarlayarak sadece kasaya giren yeni parayla eski taahhtlerini karlamak zorunda kalmlardr. Banka-Banker rekabeti sonucu ksa vadeyle para toplayp uzun vadeli yatrmlara paralar aktaran bankerler zor durumda kalmtr. Bu kez riski ok yksek alanlara para aktarmaya girimilerdir (Tokgz, 2009: 205-206). Bankaclk sisteminin bu salksz geliimi karsnda nlem olarak 28.07.1981de 2499 sayl Sermaye Piyasas Kanunu karlmtr. Sermaye Piyasas Yasasnn konusu, amac ve kapsam resmi gazetede yle belirlenmitir: Bu kanunun konusu, tasarruflarn menkul kymetlere yatrlarak halkn iktisadi kalknmaya etkin ve yaygn biimde katlmasn salamak amacyla; sermaye piyasasnn gven, aklk ve kararllk iinde almasn, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarnn korunmasn dzenlemek ve denetlemektir (Resmi Gazete, 30.07.1981: 17416). Bankaclk sistemindeki sorunlar amak amacyla alnan bir dier nlem, Kasm 1981de bankalarn mevduat sertifikalarn faiz kuponlu olarak dzenleyemeyeceklerine ve ihra edemeyeceklerine dair yaplan dzenlemedir. Bununla birlikte bankerlik kurulular arasndaki faiz yar, bir sre sonra bankerleri bor alnan paralarn faizinin denmesi iin, daha yksek faiz ile borlanma sarmalna ekmitir. Finans piyasasnn bu salksz yaps uzun sre devam edememi ve 1982 ylnda Bankerler Krizi olarak adlandrlan olay gereklemitir. Bu dnemde serbest faiz politikasnn ve banker iflaslarnn, bireysel bankalarn uygulamalar ile ynetim tarzlarnn birlemesinin bir sonucu olarak, ok sayda bankann mali bnyesinde sorunlar yaanmtr (Kalknma Bakanl, 2012: 12). Bankerler krizinin ardndan, bankerlikle ilgili faaliyetlerin yeniden dzenlenmesi amacyla Milli Gvenlik Konseyi Eyll 1983te 2279 sayl dn Para Verme Yasasnda Deiiklik ngren Yasay kabul etmitir. Bunun yan sra, Ekim 1983te stanbul Bankas TA, Hisarbank A ve Ortadou ktisat Bankas Anin mali bnyelerinin glendirilmesine imkn bulunmadndan btn aktif ve pasifleri ile Ziraat Bankasna devredilmesine karar verilmitir. Bankerler krizinin lke ekonomisine faturas ar olmutur. Faizler kontrolden km, bankalara el konulmu, on binlerce kk tasarruf sahibi tasarruflarn kaybederek madur olmulardr. Kontrol edilemeyen yksek faiz uygulamasnn yol at facia ve kamuoyunun basks karsnda Milli Gvenlik Konseyi Maliye Bakan Kaya Erdemin istifasn istemitir. Bu istifa talebini takiben ani bir kararla Turgut zal da Temmuz 1982de grevinden istifa etmitir. Sonu itibaryla;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

597 / 1404

1973 ylnda Dnya Petrol Krizinin etkileri ile lkenin artk uluslararas ekonomik ortamda da ilemez hale gelen ithal ikameci yaps birleince dviz dar boaz yaanm, sonrasnda ise ciddi bir ekonomik krize girilmitir. Ayrca bu krize girilmesinde Trkiyenin 1971 muhtras sonras serbest seimlerle i bana gelen 11 ayr koalisyon hkmetinin kuruluuna sahne olmas da etkili olmutur. nk bu ortamda politikaclar uzun vadeli ve etkili ekonomik zm araylarna girerek partilerine oy kaybettirmek istememiler, kkl tedbirler almak yerine, kullanlabilir tm i ve d kaynaklar kullanarak ekonomik bunalm erteleme yoluna gitmilerdir. Ekonomik kriz srecinde ekonomik destek iin bavurulan uluslararas kurulular bunun iin serbestletirilme srecinin balatlmasn ve ekonomide reforma gidilmesi koulunu ne srmlerdir. ve d koullarda ortaya kan bu gelimeler geleneksel ekonomi politikalarnn terkedilerek, yeni politikalarn uygulamaya konulmasn salamtr. Sonunda iinde bulunulan krizden kmak iin dier tedbirlere gre daha kapsaml ve kkl olan 24 Ocak Kararlar aklanmtr. 24 Ocak Kararlarnn alnndan yaklak dokuz ay sonra Trk Silahl Kuvvetleri lkedeki ekonomik ve sosyal ortamdaki bu kargaaya son vermek gerekesiyle 12 Eyll 1980 tarihinde lke ynetimine el koymutur. lkede can gvenliinin kalmamas ve ekonomik sorunlarn artmas lke iinde askeri mdahalenin olumsuz tepki almamas iin elverili bir ortam yaratmtr. TSK, lkedeki demokratik kurumlar ortadan kaldrp siyasileri uzaklatrrken, sadece Turgut zal ve ekibinin grevine devam etmesi karar alnmtr. Dolaysyla Trk Silahl Kuvvetleri askeri mdahale ncesi uygulanan ekonomi politikalarnn uygulanmasndan yana tavr koymutur. Askeri rejimin birinci ylnda 24 Ocak Kararlarnn ilk olumlu yansmalar grlmeye balamtr. 1981 ve 1982 yllarnda zellikle ihracatn artrlmas, ihracata dnk sanayileme, enflasyon hznn drlmesi ve byme hznn arttrlmas gibi konularda ilerleme kaydedilmitir. Ancak 1983 ylnda nemli bir ekonomik gsterge olan ihracatn azalmas bata olmak zere pek ok ekonomik gsterge olumsuz seyretmitir. Ekonomik gstergeler nda askeri rejim dnemi grece baarlym gibi gzkse de, yine bu dnemde bankerler krizi ve hayali ihracatlar gibi kolay ve haksz yoldan para kazanmak isteyen bir kesim ortaya km, bu nedenle ekonomiye ciddi zararlar verilmitir. Bu dneme ait dier gze arpan olumsuzluklar ise maa ve cretlerdeki dklk, KTlerin sorunlarnn zm iin etkili politikalar izlenmemesi ve vergi sisteminin dzeltilememesidir. 24 Ocak Kararlar trndeki ekonomik istikrar programlarnn baar ansn, zellikle demokratik lkelerde snrlayan balca unsurlardan birinin bu programlarn popler olmamas, yani halkn desteini salayamamas olduu dnlmektedir. nk bu programlarn baars halkn yaygn bir kesiminin gerek cretlerinin ve hayat standardnn dmesine, isizliin yeni rekorlara ulamasna, i sahibi ve iftinin zor gnler yaamasna baldr. Bu konuyla ilgili olarak 24 Ocak Kararlarnn ancak 12 Eyll darbesinden sonra btn gerekleriyle uygulanabildiini ifade edenler olmutur. rnein 24 Ocak Kararlarnn en belirgin amalarndan biri olan cretler ve maalar kontrol altna alnmas, 12 Eyll askeri mdahalesi ile uygulanma imkn bulmutur. zellikle bu srete sendikal faaliyetlerin askya alnmas, DSK yneticilerinin yarglanmas, iilerin grev haklarnn yasaklanmas ve de cret belirlenmesi konusunun toplu szleme dzeninden Yksek Hakem Kuruluna kaydrlmas gibi uygulamalarn sz konusu amacn yerine getirilebilmesine ynelik uygulamalar olduu aka grlmektedir. Bu uygulamalarla birlikte ii cretlerindeki anmalar garanti altna alnm olup, bunlara ek olarak ayn durum memur maalar konusunda da kendini gstermitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

598 / 1404

Komisyonda konuk olarak dinlenen Bilsay Kuru, 1970li yllarda ekonomide hzl ve yapsal deiiklikler olduunu, bunun toplumsal etkileri de olduunu, ekonomide hzl deimelerin krize yol atn, toplumda tabiri caizse dikilerin attn, dnyadaki hzl deimeler karsnda Trk ekonomisinin krize gittiini, krize kar 24 Ocak kararlarnn alndn, 24 Ocak kararlar ile bu ilanlarn benzerliine dikkat ekilmesi zerine de aslnda 12 Eylln 15 Mays 1979daki TSADn Hkmete muhtra saylabilecek ilanlar ve hatta 1970in Genelkurmay Bakan Memduh Taman Trkiyede sosyal gelime ekonomik gelimeyi amtr ve durdurulmaldr sznden balatlabileceini ifade etmitir. 12 Eyll darbesinin ekonomik maliyeti konusunda ise 12 Eylln zdeletii en nemli noktalardan birisinin reel cret dzeyinin dmesi olduunu, bunun maliyetleri olumlu etkilediini, buna paralel olarak da Trk lirasnn deerinin 1989a kadar dtn, bu srete Trkiyenin hem daha ucuz bir lke hem de cretliyseniz geinmesi daha zor bir lke hline geldiini, bu dnemde sermaye kesimi ile yabanc lkelerin krl ktn, o dnemde sz konusu olan cari akta bu a deyenlerin en yoksul kesim olduunu belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 16.10.2012). Yine Alt Komisyonda, dnemiDSK iinden izleyen bir tank olarak stanbul Milletvekili Sleyman elebi, hem 1971 Muhtrasnn hem de 12 Eyll darbesinin znde ekonomik gerekelerle yapldn, anari ve terrn kullanldn, Trkiye'nin ekonomisini dizayn etmek isteyen kreselleme ve sermayenin birikimlerinin byk rol aldn, btn bu darbelerin sonunda en ok etkisini gsteren ve en ok etkilenen, en ok bunun bedelini deyen kesimin ise, bu lkenin madurlar olan lkenin dar gelirli yurttalar ve alanlar olduunu belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 17.10.2012). Alt Komisyonda konuk olarak dinlenen Hasan Celal Gzel, darbenin ekonomik maliyeti konusunda bir deerlendirme yaparak;
Gerekletirdii ekonomik zmlemeler erevesinde, Trkiyenin darbe srelerine muhatap olmamas durumunda gnmzde kii bana den Gayri Safi Milli Hasla dzeyinin 30.000 $ dzeyinde olacan ngrdn, Askeri darbenin yalnzca kii zgrl ve liberal demokrasiyi ilgilendiren siyasal bir sorun olmadn, bu mdahale srecinin ayn zamanda ekonomik olumsuzluklara da yol atn, bu anlamda darbe dnemlerinin ekonomik ykm dnemleri olarak nitelenebileceini, 12 Eyll rejiminin, 24 Ocak 1980 ekonomik kararlarnn olumlu ktlarn harcadn, genelde darbe dnemlerinin kendilerinden nceki ekonomik gelime srelerinin kazanmlarn yok ettiini

Belirten bir deerlendirmede bulunmutur (Alt Komisyon Tutanaklar:13.06.2012). Darbelerin ekonomik maliyetlerini hesaplayabilme konusunda yaplabilecek almalarn kurgusal olma riski bulunmakla beraber, darbe ynetimlerinin aldklar ekonomik kararlar ve ynlendirdikleri ekonomik politikalarn ekonomik rasyonalite kriterleri gz nne alnarak gelitirilmedii kolaylkla sylenebilir. Bu anlamda zaten esasnda demokratik hesap verme ihtiyacn kendisinde hissetmeyen bu tarz ynetimlerin yaratt ekonomik maliyetleri ok da fazla gz nnde bulundurduklar da sylenemez.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

599 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

600 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

601 / 1404

3. 12 EylleGiden Srecin ve Sonrasndaki Dnemin ncelenmesi


12 Eyll Darbesi ncesi ve sonrasnda incelenmesi gereken nemli bir alan da alma hayat ve endstri ilikileri alandr. Daha nce de belirtildii gibi Alt Komisyon alma dnemini snrlarken balang tarihi olarak bu alann nemli olaylarndan 1 Mays 1977 olaylarn esas alarak almalarn yrtmtr. Bu blmde nce 1977den 12 Eyll 1980 Askeri Darbesine gelene kadarki alma ilikilerine ilikin genel bilgiler sunulacak ardndan ara rejimin alma hayatna ilikin dzenlemeleri aktarlacaktr. 1 Mays 1977 gn kan olaylarn ele alnaca bir sonraki blm takip eden blmde ise toplu szlemelere ilikin uygulamalar darbe ncesi ve sonras olmak zere ele alnacaktr. Son blmde ise ii ve iveren temsilcilerinin darbeye giden srete ve darbe sonrasndaki dnemdeki karar ve aklamalarna yer verilecektir.

Dnemin Ekonomisine ve alma likilerine Genel Bak


Bilindii gibi alma hayat ve endstri ilikileri ile ilgili parametreler dorudan ekonomi ile ilgili ve balantldr. Bu nedenle bu alandaki gelimeleri ekonomi alanndaki gelimelerin nda irdelemek gerekmektedir. 1970li yllarda ortaya kan Petrol krizlerinin gelimekte olan lkelere eitli yansmalar olmutur. Sz konusu etkiler Trkiye ekonomisinde de hissedilmi ve bu srete 1977 1980 yllar arasnda 3 farkl hkmet dneminde 5 adet istikrar program hazrlanmtr (laan, 1984: 7-8). Bunlar srasyla yledir;
1977 yl Austos aynda Sleyman Demirelin Babakanlndaki kinci Milliyeti Cephe Hkmeti tarafndan uygulamaya konulan Enflasyona Kar Mcadele Paketi 1978 yl Mart aynda Blent Ecevit hkmetinin Yapsal Deiim Program 1978 yl Eyll aynda Blent Ecevit hkmeti tarafndan yrrle konulan Para Kredi Tedbirleri Paketi 1979 yl Mart aynda Blent Ecevit hkmeti tarafndan aklanan Ekonomiyi Glendirme Program 1980 yl Ocak aynda Sleyman Demirel hkmeti tarafndan alnan 24 Ocak Kararlar

Sralanan programlar arasnda en kati ekilde uygulanan ve en uzun mrl olan 24 Ocak Kararlar olmutur. Sz konusu programlarn ortak zellii, yaanan ekonomik bunalm hafifletmeye, dviz skntsn azaltarak i ve d kaynaklar bulmaya dnk politikalar iermeleridir (Tekerek, 2012: 70).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

602 / 1404

24 Ocak kararlarnn en genel ifade ile hedefi liberal ekonomiye geitir. Bu sayede iktisadi kararlarn piyasa erevesinde alnmas salanmak istenmitir. Ne var ki sz konusu kararlar, sekiz ay sonrasnda askeri ynetimin de bu kararlara sahip kmas ile birlikte alma yaamnda skntlar da beraberinde gelmitir.1505 Bu alandaki temel parametrelerden birisi reel cret seviyesi olagelmitir. 24 Ocak kararlarnn ve 12 Eyll darbesinin kamu ve zel sektr alanlarnn gerek cretlerine ve dolaysyla alma yaamna yansmalarn gstermek amacyla darbe ncesindeki yl olan 1979 yl ile darbe hkmetinin son yl olan 1983 ylndaki gerek cret verileri aadaki Tabloda gsterilmitir. Tabloya gre darbe ncesindeki gerek cret rakamlar gerek kamu kesiminde gerekse de zel kesimde gerekse de toplam olarak darbe hkmetinin son yl olan 1983 ylna gre daha iyi bir dzeydedir. Tablo 5, 24 Ocak kararlarnn gerek cret dzeyine yansmalarn gstermesi asndan nemlidir.
1979-1983 Yllar Arasnda Gnlk Gerek cretler Yllar 1979 1980 1981 1983
Kaynak: (Petrol-, 1991: 173; Olga, 2006: 58)

Kamu Kesimi 462.1 383.2 407.3 391.2

zel Kesim 345.7 268.0 326.1 299.1

Toplam 389.9 311.5 253.3 328.5

24 Ocak kararlar ve sonrasnda 1983 Genel Seimlerine gelene kadar ki srete askeri darbe hkmetinin alma hayatnda meydana getirdii temel deiiklikler u ekilde zetlenebilir;
MGKnn 12.9.1980 tarih ve 17103 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 7 numaral bildirisi ile Kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak (DSK, MSK ve bunlara bal) sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. Bu kurulularn yneticileri Trk Silahl Kuvvetlerinin gvencesi altna alnmtr. 14 Eyll 1980 tarih ve 17105 sayl Resmi Gazetede yaymlanan MGKnn 3 Nolu Karar ile Tm grev ve lokavtlar ikinci bir karara kadar ertelenmitir. MGKnn 15.9.1980 tarih ve 17108 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 8 numaral karar ile ise;
1-DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalarn mevduat ilgili bankalar tarafndan bloke edilecek ve ikinci bir emre kadar bunlardan deme yaplmayacaktr. Bankalar kendilerinde bulunan bu tr hesapla ilgili bilgileri ve bunlarda meydana gelecek artlar bir hafta iinde Maliye Bakanlna bildireceklerdir. 2-DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalara yelik aidatlarm imdiye kadar, bankadaki hesaplarna deil de bizzat temsilcilerine deyen iverenler bundan sonra bu aidat ilgili sendika adna milli bir bankada atracaklar hesaba tevdi edeceklerdir. Bu paralara da ayn ekilde ilem yaplacaktr. 3- DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalarn genel merkezlerindeki, merkezlerindeki ve ubelerindeki para, kymetli evrak' ve her trl malzeme Skynetim Komutanlklar tarafndan bir heyetle ve tutanakla tesbit edilecektir. Bunlardan:
1505

14 Eyll 1980 tarih ve 17105 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 5 numaral MGK Karar ile nceki dnemde uygulanan ekonomi politikalarnn srdrlecei u ekilde ifade edilmitir; lkemizin ekonomik durumunu dzenlemek ve daha iyiye gtrmek maksadyla yrrle konulan ekonomik program ile yaplan anlamalarn ve protokollerin uygulanmasna devam edilecektir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

603 / 1404

a. Para ile kymetli evrak ve kymetli malzeme milli bir bakada muhafaza edilecek; buna ait bilgi bankalar tarafndan bir hafta iinde Maliye Bakanlna bildirilecektir. b. Su delili olan evrak, dokman ve malzeme Skynetim Askeri Savclklarna intikal ettirilecektir. c. Dier evrak ve malzeme bulunduklar yerde muhafaza altna alnacaktr.

21 Eyll 1980 tarih ve 17112 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2301 sayl 1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesine ve Baz Hkmler Eklenmesine Dair Kanun ile 1402 sayl Kanunun 3. maddesinin f bendi deitirilerek Skynetim Komutanna Skynetim Blgesinde grev ve lokavt yalnzca sreli olarak deil srekli1506olarak durdurmak ve izne balamak yetkisi verilmitir. 11 Ekim 1980 tarih ve 17132 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2316 sayl 1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesine ve Baz Hkmler Eklenmesine Dair Kanun ile faaliyeti durdurulmu ii sendika, federasyon ve konfederasyonlarna kayym atanmasna hkmedilmitir. MGKnn 19 ubat 1981 tarih ve 17256 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 45 sayl karar ile Hak - Konfederasyonu ve bunlara bal sendikalara ait Mill Gvenlik Konseyi'nin 8 numaral Karar ile bloke edilen, bankalardaki para, kymetli evrak ve muhafaza altna alnan malzemeler serbest braklmtr. 2821 sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu 07.05.1983 tarih ve 18040 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir1507.

1 Mays 1977 i Bayram


1 Mays 1977 olaylarna ilerde gvenlik ile ilgili blmde de deinilecek olmakla birlikte alma hayat asndan nem atfetmesi nedeniyle burada da deinmekte fayda vardr. 1 Mays Bayram, 1976da Taksim Meydannda DSKin nclnde gerekletirilmi olmakla birlikte baz Trk-e bal sendikalar da kutlamalara katlmtr. Sz konusu yl 1 Mays Mitingi bir enlik havas iinde cereyan etmi olmasna karn, 1977 ylna gelindiinde hava ok daha farkl olmutur. Ksa sre sonra Kemal Trklerin yapaca ksa konumann ardndan miting dalacak olmasna ve saat 19.00a yaklamasna karn insanlar kutlama alanna girmeye devam etmi mitinge katlan kii saysnn 500.000i bulduu ifade edilmitir (Aknc, 2010: 60; Avc, 2004: 25). Akncya gre, ilk silah sesleri Tarlabann alana alan giriinden duyulmutur. 1 Mays kutlamas tam bitecekken provokasyon vuku bulmutur. Trklerin konumas srasnda balayan silah seslerine karn, Trkler soukkanlln koruyarak kitleyi sakin olmaya armay denemitir. Ne var ki ilk silah seslerinin ardndan otomatik tabanca ve tfek sesleri alan kaplamtr. Kitleler, alandaki kurun yamurundan kaarken nceden yerletirildii
1506 1507

Fkrann deitirilmeden nceki halinde bu ifade sreli olarak durdurmak ve izne balamak eklinde yer almaktayd.

Bu kanunlar o dnemde pek eletirilmemi olsa da darbe dnemi sonrasnda sendikaclar tarafndan youn bir ekilde eletirilmitir. Bkz. (Ko, 1989: 73-77)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

604 / 1404

tahmin edilen barikatlarda skm, onlarca insan ezilerek feci biimde can vermitir. Taksim Meydanna; Sraselvilerden Taksime alan noktadaki beyaz bir aratan, sular idaresinin zerinden ve ntercontinental Otelinin alana bakan baz odalarndan seri halde kurun yamtr. Olaylar sona erdikten sonra 40 kiinin ld belirlenmitir. Yarallar ise saylamayacak kadar oktur (Aknc, 2010: 60-61). Olaylardan sonra 276 erkek, 45 bayan olmak zere toplam 321 kii polis tarafndan gzaltna alnmtr (Tercman, 1977).

Toplu Szlemeler, Grevler ve Lokavtlar


12 Eyll 1980 ncesi Dnem 1978 ylnda kamu kesimi iverenleri ile Trk- yesi sendika ve konfederasyonlar arasnda yaklak 600 bin ii adna 16 ikolunda 38 toplu i szlemesi grmeleri yapld. 19 Temmuz tarihinde dnemin Babakan Blent Ecevit ile Trk- Genel Bakan Halil Tun tarafndan kamu kesimi toplu i szlemeleri ve daha genel erevede ise kamu kesiminde ii-iveren ilikilerine ilikin bir metin olan toplumsal anlama imzaland (Ko, 1982: 5051). Sz konusu anlama metninde:
Hkmetle Trk- zel kesimde salkl ii-iveren ilikileri kurulmasnn ve ar kar heveslilerinden ve alkanlndan kurtulmasnn da, topluma huzur getirici, refah yaygnlatrc, gelimeyi hzlandrc bir demokratik gelir-fiyat politikas bakmndan zorunlu olduu grndedirler... Ayn anlayla Trk- fiyat artlarnn kslmas abalarnda da Hkmete yardmc olacaktr. te yandan Hkmet, alanlarn haklarn yaygnlatrma amacyla, ii-memur ayrmnn saptanmas ve tarm iilerinin haklarnn yasal bir dzenlemeye balanmas ynndeki almalar hzlandracaktr... Hkmet, iilerin sendika seme zgrln engelleyici davranlardan tm kamu kurulularnn kanmasn, demokratik alma anlaynn kesin gerei sayd gibi, bu Anlamann, ii kurulular arasnda haksz rekabete yol amamasna da zen gsterecektir... (Trk-, 1995: 331-335)

fadelerine yer verilmi ve Hkmet ile Trk- alma ilikileri alannda eitli ilkelerin benimsenmesi gerektii hususunda mutabakata varmlardr. Sz konusu anlamaya gre iilerin gerek gelirlerinin 1976 dzeyinde tutulmas kararlatrlm; buna karlk sendika ve iilerin bir lde ynetime ve sorumlulua katlmas, retimin artrlmasna katkda bulunmas beklenmitir. 1978 ylnda imzalanm olan sz konusu Toplumsal Anlama, birikmi olan toplu i szlemelerinin grevsiz bir ekilde sonulandrlmasna katkda bulunduundan olduka nemli bir metindir. Zira 1980 yl Ocak aynda kamu kesimi iyerlerinde 718 bini Trk-, 72 bini DSKe bal sendikalara ve 70 bini de bamsz sendikalara ye toplam 860 bin iinin toplu szlemeleri gndeme geldiinde, Hkmet 5 Mart 1980 tarihinde yaynlad bir Genelge ile bu tarihten itibaren toplu szleme ile ilgili ilkeleri belirlemek zere Toplu Szleme Koordinasyon Kurulunun oluturulduunu bildirmiti (Ko, 1982: 51-52). Sz konusu uygulama her ne kadar nceki dnemde imzalanan toplu i szlemeleri ile elien bir uygulama gibi grnse de Demirel hkmetinin aklam olduu 24 Ocak Kararlar perspektifinden bakldnda, bu uygulamann 24 Ocak kararlar anlaynn alma ilikilerine bir yansmas olarak deerlendirilebilir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

605 / 1404

1980 ylnn bandaki toplu szleme grmeleri sonusuz kalm ve 1980 ylnn Eyll ayna gelindiinde Trk- ynetimi de toplu szlemenin yaplacana dair umudunu yitirmeye balamtr (Ko, 1982: 63). 12 Eyll askeri mdahalesi, bu anlamda toplu szleme grmelerinin tkand bir noktada gereklemitir.
Yllara Gre Grev, Greve Katlan i ve Kaybolan gnnn Kesimlere Gre Dalm
Faaliyet Kolu Kamu Kesimi zel Kesim Toplam 1977
Grev Says 29 138 167 i Says 18.379 41.510 59.889 Kaybolan gn Says 1.316.326 4.461.879 5.778.205 Grev Says 27 148 175

1978
i Says 3006 24.202 27.208 Kaybolan gn Says 153.478 1.445.427 1.598.905 Grev Says 46 144 190

1979
i Says 21.857 18.044 39.901 Kaybolan gn Says 714.425 1.502.922 2.217.347 Grev Says 30 197 227

1980
i Says 11.652 34.564 46.216 Kaybolan gn Says 1.354.594 4.054.024 5.408.618

Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl

Tabloda 1977-1980 dnemindeki grev verilerine bakldnda kamu kesimi ve zel kesimdeki grev saylarndaki art dikkat ekicidir. 1977 ylnda 167 grev yaplmken 1980 ylnda bu say 227 olmutur. Kaybolan ign says ise 1978den itibaren dzenli bir ekilde artm ve 5,5 milyona yaklamtr.1977 ile 1980 arasnda yaplan toplam 759 grevde toplam 15.003.075 ign kayb yaanmtr. Aadaki Tabloda ise sz konusu yllar itibaryla lokavt uygulamalarna ilikin bilgiler aktarlmaktadr. Tablo deerlendirildiinde; 1977 ylnda 13 lokavtta lokavt nedeniyle 126.467 ign kayb olmuken bu rakam 1980 ylnda 21 lokavtta 682.843 ign kaybna km, Tablo 8 ve Tablo 9 birlikte deerlendirildiinde, gerek lokavtta geen toplam sre ve lokavt nedeniyle kaybolan ign says asndan gerekse de grev verileri asndan bakldnda 1980 yl alma ilikileri asndan ii-iveren kesimlerinin sorunlarnn zlemedii ve alma hayatndaki tansiyonun giderek ykseldii bir yl olduu sylenebilecektir.
Yllar tibaryla Lokavt Uygulamalar
1977 Lokavt Says Lokavtta Geen Toplam Sre Lokavta Urayan i Says Lokavt Nedeniyle Kaybolan gn Says
Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl

1978 33 1.806 7.591 521.454

1979 15 1.260 968 141.848

1980 21 9.551 1.064 682.843

13 491 596 126.467

12 Eyll 1980 Sonras Dnem 12 Eyll Askeri Darbesi ile birlikte sendikalarn faaliyetleri durdurulmu veya ertelenmi olduundan toplu szleme grmeleri, imzalanmas da durdurulmutur. Sresi sona eren toplu i szlemelerinin akbeti konusunda ise 27.12.1980 tarihli Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Sresi Sona Eren Toplu Szlemelerinin Sosyal Zorunluluk Hallerinde Yeniden Yrrle Konulmas Hakknda Kanun hkmlerine bavurulmasna hkmedildi. Ne var ki bu kanun yalnzca 12 Eyll tarihinden nce yaplm olan veya uyumazlk srecinin eitli aamalarnda kalm olan toplu i szlemelerinin kapsamndaki yaklak 1,5 milyon iiyi kapsamakta, geriye kalan 3 milyon civarndaki iinin toplu szleme haklar konusunda herhangi bir dzenleme iermemekteydi. Bu iiler asndan ise iki zm kalmt; Bakanlar Kurulunun yaplan toplu szlemeleri genele temil etmesi veya asgari cretin artrlmas (Ko, 1982: 72-73).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

606 / 1404

Bu dnemde karlan 2364 sayl Kanuna gre iilerin alma koullarn belirlenmesinde muhatap sendikalar deil; Yksek Hakem Kurulu(YHK) olmakta ve sresi biten toplu szlemelerden YHK tarafndan onaylananlar yenilenen toplu szleme olarak tannmaktadr. Kanunda YHK ya, yeniden yrrle konulan toplu i szlemelerinde, szleme sreci iinde gerekli grd hallerde deiiklik yapabilme hakk; kararlarnn kesin olmas ve yargya tanamamas gibi nemli yetkiler vermektedir. Ne var ki bu tannan yetkilere ramen deitirilen toplu szlemelerin uygulanmasnda bir takm sorunlar ortaya kt. Zira YHKnn toplu i szlemelerinin uygulanmas noktasnda bir yaptrm gc bulunmamaktayd (Ko, 1982: 74-79).1508 2364 sayl Kanuna yneltilen eletirilerden bir dieri de sz konusu kanunun iileri sendikaszlamaya tevik ettii ynndedir. Bu noktada iki eletiri ne kmaktadr. lk olarak daha nce yrrlkte olan 275 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanununa gre ancak bir ikolunda alan iilerin ounluu iin batlanm olan bir szleme ikolundaki dier iilere temil edilebiliyordu. Ancak 2364 sayl Kanun bu koulu kaldrm ve Bakanlar Kuruluna herhangi bir sendikann ikolu yetkisini alamad ikollarnda da btn ikolunu kapsayan uygulamalara gidebileceini hkme balamtr. kinci husus ise dayanma aidatna ilikindir. Buna gre 275 sayl Kanuna gre bir toplu i szlemesinin genele temilinde de dayanma aidat ngrlmekteyken, 2364 sayl Kanun bu zorunluluu kaldrm, iilere hibir sendikaya ye olmadan da herhangi bir toplu szlemeden faydalanma imkn getirmitir (Ko, 1982: 82-83).

Darbe ncesi ve Sonras Dnemde i-veren Temsilcileri


1970li yllarda ii sendikalar arasnda faal olan sendikalarn banda DSK, Trk- ve Hak gelmektedir. veren temsilcileri asndan bakldnda ise TSK ve TSAD ne kmaktadr. Bu blmde 12 Eylle giden srete ve 12 Eyll Darbesi sonrasnda sz konusu sendika ve kurulularn grlerine yer verilecektir. i Sendikalarnn Sylemleri Trk- 1952 ylnda kurulan Trk-in 1977-1980 yllar arasndaki dnemdeki nemli admlarndan biri 1978 ylndan Trk- Genel Bakan ile Babakan arasnda imzalanan Toplumsal Anlamadr. Bu anlama karlkl temel ilkelerin ortaya konmas asndan nem arz etmektedir. Bu anlama Trk-in tekilat ve kamuoyu nazarnda itibarn artran bir gelime olarak kayda gemitir (Ko, 1986: 78). Trk-in 16-22 Nisan 1979 tarihinde yapt Genel Kurul ile Genel Bakanla brahim Denizcier, Genel Sekreterlie Sadk ide ve Genel Eitim Sekreterliine Kaya zdemir seilmitir. Bu Genel Kuruldan ksa bir sre sonra ara seimler yaplm ve hkmet deimitir. Artan saldrlar ve can gvenlii tehlikesi karsnda Trk-ten sistematik bir hareketin gelmemesi ancak aklamalar ile yetinilmesi eletiri konusu olmutur. Bir dier eletiri ise Trk-in, DSKin 1980 ylnn banda yapt ortak eylem arsna olumsuz yant vermesinedir (Ko, 1986: 80-81).
1508

27.08.1981 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde YHK Bakan sfat ile konuan Naci Varlk: yerlerinde toplu i szlemelerinin uygulanmadna dair ok sayda bavuru olduunu; ancak bu konuda bir yetkilerinin olmadn ifade etmekteydi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

607 / 1404

Trk- ynetiminin 24 Ocak Kararlarna da uzunca bir sre kar kmad grlmektedir. Buna rnek olarak 1982 ylnda Genel Bakan brahim Denizcierin yapt u konuma emsal gsterilmektedir (Trk-, 1982: 4):
Bu lke yararna yaplan her eyi iyi karlam ve desteklemiizdir. Hatrlarsnz 12 Eyll ncesi alnm olan 24 Ocak 1980 ekonomik nlemlerini, gnn koullar iinde kanlmaz bulduumuz iin olumlu karlam, ancak bu tedbirlerin teker teker adn vererek nerdiimiz sosyal nlemler ile desteklenmedike baarya ulamayacan da ak yreklilikle dile getirmitik...

12 Eyll Darbesi sonrasndaki dnemde Trk-in darbeyi gerekli gren tavr da ok tartlmtr. Bu erevede bata en yetkili organlar olmak zere ynetimin pek ok dzeyinde darbeye duyulan sempati ifade edilmitir. Bu sempati Trk- Genel Bakan brahim Denizcierin 12 Eylln hemen ardndan gnderdii mesajn u son satrlarnda da grlmektedir (Trk-, 1980: 1):
Milletin barndan kan ordumuzun tam bir btnlk iinde milletimize huzur ve gven veren bu davrannn milletimiz ve memleketimiz iin hayrl olmasn temenni ile Trk- topluluu adna sayglarm arz ederim.

Trk- Ynetim Kurulunun tavr da benzer ekildedir (Trk-, 1981: 8):


Milli Gvenlik Konseyi adna Sayn Devlet Bakannn ifade ettii gibi, lkemizde devlet otoritesini yeniden hakim klabilmek, lkeyi yaanr hale getirmek, can ve mal gvenliini korumak ve Trk demokrasisini gerek ve salam temeller zerine oturtmak hi phesiz byk vatanda topluluunun da ciddi zlemi haline gelmitir. Trk- Ynetim Kurulu... 12 Eyllden sonra, yurdumuzun en byk ii kuruluu olarak Milli Gvenlik Konseyine yardmc ve destek olmay bir vatanperverlik saymaktadr.

Trk- Genel Eitim Sekreteri Kaya zdemirin farkl zamanlarda yapt, darbeyi destekleyen aklamalar ise u ekildedir:
Hepimiz Trk Silahl Kuvvetlerine yardmla mkellefiz (Trk-, 1980: 29) 12 Eyll lzumluydu, gerekliydi ve zamannda gerekletirildi. Trk milletinin barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerinin kendi emir ve kumanda zinciri altnda ve emirle gerekletirdii 12 Eyll hareketi sorumsuz politikaclara olduu kadar, snr tanmayan, l kavramn bilmeyen, davranlarn Trkiyenin gereklerine gre ayarlayamayan sendikaclara da bir derstir. (zdemir, 1980: s. 4) Trkiyenin ksa srede demokrasiye dnmesini istemek, yeniden 11 Eylle dnmesini istemektir... ok abuk, ok acele etmek demek yanlmak demektir. (Gnaydn, 1981)

Trk- Genel Bakan Denizcier 1982 ylnda yaplan ILO Genel Konferansnda u aklamalarda bulunmutur (Trk-, 1982: 13):
12 Eyll 1980 tarihinde Trkiyede olan ey bir darbe deildir; lkenin anayasasnda belirtildii gibi, Trk Silahl Kuvvetlerinin normal komuta zinciri ierisinde ve btnyle birlikte, lkedeki demokrasiyi korumak iin meru biimde mdahale etmesidir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

608 / 1404

Trk- Genel Sekreteri Sadk ide, 12 Eyll Darbesi sonras kurulan hkmette Sosyal Gvenlik Bakan olarak grev yapmtr. Yukardaki aklamalarla birlikte deerlendirildiinde 1979 ylnda Trk- Genel Sekreterliine seilmi olan Sadk idenin darbe sonrasnda kurulan Ulusu Hkmetinde Sosyal Gvenlik Bakan olarak grev yapmas Trk-in bu dnemde izledii genel politika ile uyumludur. Dier yandan ide, bakan olma teklifinin Trk-e nasl geldiini aklarken hkmete girmek iin 10 Eyll gn teklif aldn ve bu teklifi cra Kuruluna sunduunu ileri srmektedir (Trk-, 1983: 294). Sadk idenin bakan oluunun Trk- cra Kurulunda sert tartmalara yol atna ilikin bir haber de Kurul tarafndan yalanlanmtr. Buna gre yaplan aklamada (Trk-, 1982: 334):
Ynetim Kurulumuz, tam bir btnlk iinde, Sayn idenin Sosyal Gvenlik Bakan olarak hkmette grev almasnn ii haklar ve karlar ynnden tad nemi iyi bilmekte ve kendisini tam bir dayanma ile desteklemektedir.

Trk- Dergisinin Ocak 1981 saysnda da bu konuda u deerlendirmelere yer verilmektedir (Trk-, 1981: 3-4):
...Milli Gvenlik Konseyinin kurduu sivil hkmette Trk- Genel Sekreteri olan deerli arkadamzn da bakan olarak grevlendirilmesi, yasal dzenlemeler asndan nemli bir frsatn Trk- tarafndan deerlendirilmesine vesile olacaktr.

ide, takip eden dnemde 1982 ve 1983 yllarnda yaplan Trk- Genel Kurullarnda da yeniden Genel Sekreterlik grevine seilmitir. 1986 ylnda yaplan Genel Kurulda ise aday olmasna ramen seilemeyerek grevi brakmtr (Ko, 2010: 12). Bir dier ilgin gelime ise 1982 Anayasasnn oylanaca dnemde Trk- cra Kurulunun yapt aklamadr. Bu aklama (Trk-, 1982: 25):
Trk milleti 7 Kasm 1982 gn mutlaka sandk bana gitmelidir. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas sandk banda deerlendirilirken...12 Eyll 1980 ncesinin ileli gnlerine yeniden dnlmemesi hedefini gtt... dikkatlerden uzak tutulmamaldr.

eklinde ifade edilmi ve Kurulun bu tavrnn, Anayasa referandumunda Evet oyu kullanlmas anlamna geldii ileri srlmtr (Ko, 2003: 117). Bu genel yaklama karn, Trk-in 12.Genel Kurulunda Salk- Sendikas delegesi Hasan Hseyin Ko, parlamentoya sahip kan daha ihtiyatl bir konuma yapmtr. Ko, konumasnda (Ko, 1989: 37-38):
Eer, olup biten her eyde sadece parlamento sorumlu tutulursa, o zaman yeniden demokrasiye dn istemek, 12 Eyll ncesi kargaa ortamn tekrar davet etmek anlamna gelmez mi? lkenin ve ekonominin kmaza girmesinde sendikalar tek bana sorumlu tutan iveren dnceleri ne kadar yanl ve tutarsz ise, memleketi 12 Eylle srkleyen olaylarn tek sorumlusu olarak parlamentoyu, parlamenterleri gstermek de o kadar yanl ve tutarszdr.

Trk-in darbeye ilikin olumlu tavr 1986 ylnda yaplan Genel Kurula kadar srmtr (Ko, 1989: 72).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

609 / 1404

DSK DSK, Trk- ierisinde yaanan gr ayrlklar neticesinde, Trk- tarafndan temsil edildii ifade edilen partiler st politikann kart olarak 1967 ylnda kurulmutur. DSK iilerin snfsal bir eylem iine girmelerinin ancak kendi siyasal rgtleri ile mmkn olabilecei dncesinden hareketle kurulmutur (Olga, 2006: 27). 12 Eyll Darbesine gelen srece bakldnda gze arpan bir not 1976, 1977 ve 1978 yllarndaki ii hareketlerinin te ikisinin DSK tarafndan gerekletirilmi olmasdr (DSK, 1980:129). 1979 yl direnilerinin konfederasyonlara dalmna bakldnda da benzer bir tablo gze arpmaktadr. Tablo 10da grlebilecei zere 1979 ylnda DSK 50.000 ii ile grev gerekletirirken, Trk- toplam 35.000 iinin katld grev yapmtr.
1979 Yl Direnilerinin Konfederasyonlara Gre Dalm Konfederasyon DSK Trk- Bamsz MSK lke- Sendikasz TOPLAM
Kaynak: 7. Genel Kurul alma Raporu, stanbul 1980:129

yeri Says 54 22 7 1 1 71 156

i Says 50.000 35.000 2.700 25 230 51.963 139.918

DSKin yukarda anlan politik tavr siyasi partilerle ilikilerine de yansmtr. 2 Ekim 1975 ylnda alnan Ynetim Kurulu Kararna benzer bir ekilde, 21-22 ubat 1977 gnlerinde yaplan toplantda da, Ynetim Kurulu 5 Haziran 1977 genel seimlerinde CHPnin desteklenmesine karar verdi. Bu kararda yer alan ifade zetle u ekildedir:
Bugn lkemizde iktidara en gl aday durumunda bulunan tek ilerici ve demokrasiden yana rgt olan CHPyi 1977 genel seimlerinde DSKin V.Genel Kurulu 33.nolu karar dorultusunda ve ileri ve demokratik bir dzenin kurulmasnn n art olarak desteklemeyi...

12 Eylle giden srete DSK bnyesinde TKP izgisine yakn siyasi gr ifade edenler bulunsa da1509 DSK ynetiminin genel politikas CHPyi fazla karya almadan, sol ierisinde TKP dndaki rgt ve hareketlerin nemli bir blmyle iyi ilikiler kurmaktr (Akaln, 1995:181). Bu noktada 14 Ekim 1979 seimleri ncesinde DSKin yapt aadaki aklama, zihin karkln ortaya koymaktadr (Ko, 2003: 148):
1. Tabann (gvdesinin) ilerici, demokrat unsurlardan olumas nedeniyle, faizme kar mcadelede nemli grevler yapabilecek olan CHPye oy verilerek desteklenmesini, 2. i snfmz, emeki halkmz kucaklayan siyasal rgtlenmenin henz var olmadnn bilincinde olarak, sosyalist, ilerici, tm partilerin adaylarna da oy verilerek g katlmasnn faizmle mcadele ilkesine ters dmeyecei...

12 Eyll 1980 tarihinde yaplan MGKnn 12.9.1980 tarih ve 17103 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 7 numaral bildirisi ile Kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak (DSK, MSK
1509

Fehmi Iklar, Mehmet Karaca ve Kemal Trklerin nclndeki Yrtme Kurulu yeleri bu izgiyi savunurlarken dier Yrtme Kurulu yelerinden Mehmet Kln, Rza Gven nclndeki yeler ise bu izgiye kar ktlar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

610 / 1404

ve bunlara bal) sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. Bu kurulularn yneticileri Trk Silahl Kuvvetlerinin gvencesi altna alnmtr. MGKnn 8 nolu karar ile de bu sendikalarn malvarlklarna el koyulmutur. Bu durumdan etkilenmeyen tek konfederasyon Trk- olurken; DSK, Hak- ve MSK gibi sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. stanbul Skynetim Komutanlnn yapt teslim ol arsnn ardndan DSKe balsendikalarn yneticilerinden pek ou Selimiye Klas nnde teslim olmulardr. Teslim olan DSKe bal sendika yneticilerinden 67si tutuklanrken; DSK ve bal sendikalarn davas 1986 ylnda sonulanmtr. DSKin yarglanma sreci sonunda, 264 DSK ynetici ve yesine, 2053 yl 5 ay 20 gn ceza verilmitir. Darbe sonrasndaki dnemde Ceza Kanununun 141. ve 142. maddelerinin iptal edilmesi zerine Askeri Yargtayn 16 Temmuz 1991 tarihinde verdii beraat karar sonrasnda yaplan Genel Kurul ile yaklak 12 yl aradan sonra DSK yeniden faaliyete balamtr (Olga, 2006: 52-53, 79; Ko, 2003: 118). Dier yandan DSKin sendikal mcadelesi, 12 Eyll sonrasndaki dnemde dahi Trk- tarafndan sklkla eletirilmitir. Trk-in 1982 tarihinde yapt genel kurulda u ifadelere yer verilmitir:
12 Eyll ncesi dnemde DSK, yapt sorumsuz ve kanunsuz eylemlerine, Trk- topluluunu da ekmek istemitir. (Trk-, 1982: 2-3). DSKin 12 Eyllden evvel Taksim meydanlarnda yaptklar kepazelikleri herhalde tamamen unutmak mmkn deil... (Trk-, 1982: 56).

Trk- yneticileri 1982 yl Aralk aynda dahi DSKe destek vermemi ve DSK yneticilerinin sendikal faaliyetlerden dolay deil, baka nedenlerden yarglandklarn ileri srmlerdir (Cumhuriyet, 1982). 1979-1986 yllar arasnda bir yandan Trk- Genel Sekreteri olarak grev yapan bir yandan da 12 Eyll sonrasnn Blent Ulusu Hkmetinde Sosyal Gvenlik Bakan olarak grev yapan Sadk ide de 1986 yl Mart aynda yapt bir aklamada, Bakan olduu dnemde gerekleen ii haklar kayplar hakknda konuurken u ifadeleri kullanmtr:
DSKin 12 Eyll ncesi yapt eylemler, bu maddelerin Anayasaya konulmasna neden oldu... (Cumhuriyet, 1986).

Hak- 22 Ekim 1976 tarihinde Ankarada 7 sendikann bir araya gelmesiyle Hak i Sendikalar Konfederasyonu (Hak-) kurulmutur. Hak-, 1976 ylnda kurulduunda o dnemde slami izgide faaliyette bulunan Milli Selamet Partisinin (MSP) bir uzants gibi deerlendirildi (Acar, 2007, s. 64, 154). Hak- yneticileri 1980 ncesinde MSPye scak baktklarn kabul etmekle birlikte bu yaknln ayniyet izgisine indirgenmesini kabul etmemilerdir (Hak-: 1995). Bununla birlikte hangi toplumsal ve siyasal artlar MSPyi ortaya karmsa Hak-i de ayn artlarn ortaya karldn belirtmilerdir. (Acar, 2007: 154). Bu erevede deerlendirildiinde Hak-in DSKten ziyade Trk-in tavrna benzer bir tavr benimsedii grlmektedir. Hak-, hibir siyasi partiyle organik baa sahip olmadn belirttikten sonra btn partilerle emekten yana olmalar halinde iliki kurabileceklerini ifade etmektedir (Acar, 2007: 147).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

611 / 1404

12 Eyll Askeri Darbesi sonrasnda MGKnn 15 Eyll 1980 tarih ve 17108 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 8 no.lu karar ile aralarnda Hak-in de bulunduu konfederasyonlarn mal varlklarna el koyulduuna nceki balklarda deinilmiti. Bu kararn ardndan Hak- ve ye sendikalarn yneticileri Ankara Skynetim Komutanl araclyla MGKya bavurularda bulunarak 12 Eyll ncesi anari faaliyetlerinde yer almadklarn belirterek faaliyete gemelerine izin verilmesini talep etmiler, MGK da 18 ubat 1981 gn ve 45 no.lu karar ile Hak- ve bal sendikalarn faaliyetlerine izin vermitir (Ko, 2010: 14-15). Takip eden srete ise Hak- eitli defalarda askeri ynetime olan desteini beyan etmitir. 19-20 Aralk 1981 tarihinde yaplan Hak-in 3.Olaan Genel Kurulunun al konumasn yapan Hak- Genel Bakan Aziz Ylmaz konumasnda u ifadelere yer vermitir (Ko, 2003: 119):
12 Eyll ynetiminin gerek lkemiz iinde ve gerekse mnasebetlerdeki keskin ve kararl tavrn gnlden destekliyoruz. uluslararas

Hak-in 3.Olaan Genel Kuruluna sunulan alma raporunda ise u ifadelere yer verilmekteydi (Ko, 2010: 14):
12 Eyll ncesi gnlerde, iller, ileler, kyler, mahalleler igal edilmi, rahata Enternasyonal Mar sylenmi, Komnizm iddet derecesine varmt. Sanayi tesisleri, fabrikalar alamaz hale gelmi, yabanc ideolojiye bal ii teekklleri ve bundan yararlanan sendika aalar tremiti. Bu ii rgtleri byk ehirlerde kanl meydanlar oluturmular ve baz politikaclar bile hareketlere katlmlardr. Bu durumlar karsnda TRK ordusu lke ynetimine tmyle el koymu, 12 Eyll 1980 tarihi yeni bir dnemin balangc olmutur... Harektn ilk gnnde yaymlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin 7 No.lu bildirisiyle anariyi krkleyen, iileri karanlk emelleri uruna ve kendi menfaatleri dorultusunda ynlendiren sendika ve Konfederasyonlar faaliyetten men edildiler.

24 Aralk 1983 tarihinden yaplan 4.Olaan Genel Kurulda askeri ynetimden sivil ynetime gei sresinin ksal vlrken yukardakilere benzer ifadelere yer verilmitir (Hak-, 1984: 3):
Hemen hemen dnyann hibir yerinde bu kadar ksa bir zaman iinde askeri ynetimden, sivil idareye gei vaki olmamtr. Huzurlarnzda salanm bulunan huzurlu ortamdan, ksa bir zaman zarfnda sivil iradeye geilmi bulunmasndan... dolay Trk Silahl Kuvvetlerine minnet ve kranlarmz sunuyor...

Hak-in 1986 ylnda toplanan 5.Genel Kuruluna sunulan alma raporunda da u ifadelere yer verilmitir (Ko, 2003: 119):
12 Eyll harekt ne denli hakl bulunmu ise, getirdikleri de o denli tartma konusudur.

Hak-in 12 Eylle kar tavr almaya balad zaman 6.Genel Kurulunun yapld 1989 tarihine rastlar. 6. Genel Kurula sunulan alma raporunda (Ko, 2003: 119):

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

612 / 1404

Hak-in 12 Eyll ile yldz bir trl barmad. nk her eyden nce Hak- 12 Eylln gerekelerine katlmyor, ayrca askeri idarelerin demokratik haklar geriye gtrc ama tadn bilerek her frsatta kayglarn dile getiriyordu.

Sonrasndaki dnemde yaplan aklamalarda 6.Genel Kurulda ifade edilen grleri destekleyen aklamalarn yapld grlmektedir. rnein, 2007 ylnda Hak- Genel Bakan Salim Uslu, Hak- Konfederasyonunun 12 Eyll darbesi ile birlikte tm darbelerin karsnda olduu aklamtr (Acar, 2007, s. 170). 2012 ylnda Hak- Genel Bakanln yapmakta olan Mahmut Arslan da benzer ekilde 12 Eylln sradan bir darbe olmadn belirtirken unlar sylemitir (Deirmenci, 2011: 116):
12 Eyll sradan bir darbe deil, toplumun tm kesimlerini zellikle de alan kesimlerin uzun mcadeleler sonucu elde ettikleri temel kazanmlar yok eden bir sretir... Hak- toplumun demokratik yryn kesintiye uratan, siyasi, sosyal, ekonomik ynden tkezleten, nn karartan srelere kar doru duruunu bozmam ve hibir maniplasyonun yrngesine girmemitir.

veren Temsilcilerinin Sylemleri TSK ve TSAD gerek 12 Eylle giden srete gerekse 12 Eyll sonrasnda takndklar tavr ile ii hareketlerine kar iveren kesimin tepkilerini ekillendiren kurulular olmulardr. Bu blmde iveren temsilcilerinin darbeye ilikin tavrlar ele alnacaktr. TSK TSKin 1972, 1974, 1976, 1978 ve 1980 yllarnda yaplan genel kurullarna sunulan alma raporlarnda yer alan isteklerinin en nemlileri u ekilde sralanmaktadr; asgari cret, yan demeler de hesaba katlarak, blgelere ve sektrlere gre ayr ayr saptansn; cret zamlar verimlilie balansn; herkese eit cret zamm yerine, retime katkya gre farkl cret zamm sistemi yaygnlatrlsn; genel tatil ve cretli izinler azaltlsn; emekli aylklar drlsn; cret artlar snrlandrlsn; sendikalar, devletin idari ve mali denetimine ak olsun; sendikalarla siyasi partiler arasndaki iliki snrlansn; greve kan iilerin cretleri sendikalarnca densin; grev ertelemelerinin kapsam geniletilsin. (Ko, 2010: 18-19; Trk, 1994: 8-11). Yukardaki taleplerin sahibi TSKin 1980 yl Nisan aynda yaplan 13.Genel Kurulu ncesi Genel Sekreter Rafet brahimolu yapt basn aklamasnda, grevlerin iyerlerinden ok topluma zarar vermeye baladn belirterek belli ve makul sreyi aan grevlerin amacn aan grevler olarak deerlendirilerek durdurulmasn talep etmitir (Ko, 1982: 26). Benzer ekilde 24 Ocak kararlar ile birlikte iverenlerin hkmetten aldklar destekle birlikte ii sendikalarnn denetlenmesine ynelik istekleri artmtr. Rafet brahimolu bu konuda (Ko, 1982: 26):
Birok sendikann gerekli idari denetimin bulunmamasnn verdii rahatlk iinde yasad olaylarda tahrikilik ve tevikilik yapt birok kez kantlanmtr.

Diyerek ii sendikalarnn denetlenmesi konusundaki tavrlarn net bir biimde ortaya koymutur. Sermaye kesimlerinin alma hayatna ilikin en belirgin taleplerinden biri, toplu szlemelere ilikin dzenlemelerdi. TSK ve MESS, grup szlemesi (tek szleme)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

613 / 1404

talebinde bulunmu ve bunda srarc olmulard. zellikle, iveren sendikaclnn canlanmas ve bylece iverenlerin birlikte hareket etmesi talebi, daha ok snf-ii stratejinin bir paras gibi grnse de, aslnda isi snf mcadelesine kar gelitirilmi bir stratejiydi ve toplu szlemelerde sermaye snfnn tek szleme/grup szlemesindeki srar ile de yakndan ilikiliydi (Aytekin, 2010: 188). Bu nedenledir ki 1978 ylnda imzalanm olan; ii sendikalar -bata Trk- asndan olmak zere- ve hkmet asndan baar olarak sunulan Toplu Anlama srecine TSK, srete yer almam olmasndan dolay tepki gstermi ve benzer nitelikteki almalara iveren rgtlerinin de arlmas gerektiini ifade etmitir. Bununla birlikte dier bir gre gre 1978 ylnda kamu kesimi toplu szlemelerinin Toplumsal Anlama ile zmlenebilmi olmasnn nedenlerinden biri olarak TSKin bu grmelerin dnda tutulmu olmas gsterilmektedir (Ko, 1982: 62). Darbe sonrasnda 1982 yl Nisan aynda yaplan 9. TSK Genel Kuruluna sunulan alma raporunda nceki yllarda yaplan genel kurullarda dile getiren taleplere ek olarak u talepler dile getirilmitir; toplu szleme uygulamasnda sendikal-sendikasz ii ayrmna son verilsin; sendikalarn siyasi partilerin toplant, gsteri ve yrylerine katlmasna izin verilmesin; iyerlerindeki her eit sendikal alma yasaklansn; ertelenen grevler YHK tarafndan karara balansn (Ko, 1982: 20-25). TSK Bakan Halit Narin 22 ubat 1983 tarihli Ynetim Kurulu toplantsnda, alma yaamna ilikin yasa tasarlar grlrken, tasarda grev hakknn kstlanmasna ilikin bir soru zerine verdii cevapta srecin en simgesel aklamalarndan birini yapmtr (Cumhuriyet, 1983):
20 yldr biz aladk, onlar gld. Dengenin bozulduu bir ortamda 12 Eylle gelen olaylar yaand. Grev hakk ekonomik ve milli snrlar at takdirde snrlandrlmaldr. Sendikalar, yalnzca sendikal faaliyet iinde kalmaldr.

TSAD Bir sendika deil ama Dernek statsnde olan TSAD da bu balkta incelemekte fayda vardr. 1979 ylna geldiimizde TSADda sz sahibi olan sermaye sahiplerinin sklkla gazetelerde aklamalar grlmektedir. rnein Rahmi Ko, 22 Temmuz 1979 tarihli Milliyet gazetesine Trkiyeye doru bir hkmet ve yeni liderler gerek derken zmir Ticaret Borsas Bakan ise Ekonomi gvensizlik iinde eklinde aklamalarda bulunmaktadrlar (Milliyet, 1979; Gne, 1978). Benzer ekilde iadamlarnn ekonomiden ve hkmetten yaknan Ekonomi kurallarna uygun ynetilmiyor ve Devlet elden gidiyor kabilinden demeleri gazetelere sk sk manet olmaya balamlardr (Cumhuriyet, 1979; Trkiye, 1978). Takip eden dnemde, 14 Ekim 1979 ara seimlerinde Adalet Partisi zafer kazandktan bir gn sonra, 15 Ekim 1979 tarihinde, stanbul Hilton Otelinin terasnda Amerikal iadamlar onuruna verilen len yemeinde iadamlar bir araya gelmitir. Ecevitin hkmetten ayrlm olmasnn bu denli sevin havas yaratmasnn nedenini soran dnemin Cumhuriyet Gazetesi ekonomi yazar Osman Ulagaya baz iadamlar, Ecevitin halk sylemi karsnda Bir gn fabrikalarmza el koyar m? korkusunu bile duyduklarn ifade etmilerdir (Ulagay, 1987: 33-34).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

614 / 1404

TSAD lke ekonomisinin toplam % 43,2sini temsil etmesiyle ve rgtlenme yapsyla kaynaklar asndan gl olduunun farkndadr, dolaysyla kapsaml bir deiimi balatma ve srdrebilme olanaklarna sahiptir. Bu erevede kendi lehine olan bu kaynak asimetrisini, deiimi balatma ve srdrmede zorlayc bir unsur olarak kullanmtr. Bu durumda TSADn deiim ynnde daha geni kesimleri harekete geirebilmek iin, topluma, kendi yelerine ve dier sermaye gruplarna, sermaye birikimi asndan artk snrlarna gelmi mevcut sistemin rehavet ortamndan neden vazgemeleri gerektiini anlatmas gerekmitir. 1979 ylnda gazetelere verilen ilanlarn byle bir kararn sonucu olabilecei dnlmektedir. Hkmete kar bir muhtra olarak nitelenen ilanlar, kamuoyunda yaratt iddetli tartmalarn yan sra sermaye iinde de tartmalara neden olmutur (Glba, 2007: 156). TSK, TOBB, Ege Blgesi Sanayi Odas, Hr Teebbs Konseyi gibi nemli sermaye gruplar TSAD bu ilanlarda yalnz brakmam, ar eletirileriyle kampanyaya katlmlardr (Boratav, 2005: 73). TSAD ilanlarnn Tablo 11den grlecei zere 1979 ylnda gazetelere verilen drt farkl ilan bal eklinde olduu grlmektedir. TSADn 1979 yl Mays aynda tirajl gazete ve dergilerde ayn anda yayna giren ve tam sayfa olarak kan ilanlar, drt farkl balk ve ierikle yaynlanmtr. Daha srecei duyurulan ilanlar, dnemin Babakannn iddetli tepkisi ve savcla su duyurusu ile vaktinden nce kesilmek zorunda kalmtr. lanlardan birincisi Gereki k Yolu, dierleri yaynlan srasna gre Ulus Bekliyor, Yokluu Paylamak m? Bolluu Salamak m?, Refahn ve Hrriyetlerin Dman: Enflasyon balklarn tamaktadr (Glba, 2007: 158). Bu ilanlarn ieriine baktmzda u ierikte olduklar grlmektedir;
Siyasi kudretin mutlak sahibi devlet, ekonomik faaliyetlerin de mutlak sahibi olmaya ynelirse, giderek btn hrriyetler kaybolur (Milliyet, 1979). Ekonomimizi bir yasak "mevzuat a" iinde boan, kiinin teebbs evkini kran, kiiyi yanl ynlere sevk eden ar mdahaleci ve gven sarsc zihniyet, bunalmn asl sebebidir (Gnaydn, 1979; Milliyet, 1979). Uygulanan ekonomi politikalar ve sendikalarn davranlar, Trkiye'de, isizlik sorununu, giderek daha da arlatrmaktadr (Gnaydn, 1979). Hr teebbsn zayflamas hrriyeti demokrasinin zayflamasdr. Hr teebbsn yok olmas ise, politik, ekonomik, sendikal, dnsel, btn hrriyetlerle birlikte, hrriyeti demokrasinin de yok olmasdr (Gnaydn, Gereki k Yolu, 1979).

TSADn 1979da Dnemin Hkmetini Eletirmek in Verdii lanlar


Gazete Gnaydn Cumhuriyet Milliyet Cumhuriyet Milliyet Cumhuriyet Milliyet Cumhuriyet
Kaynak : (Glba, 2007: 267)

Tarih 15.5.1979 16.5.1979 16.5.1979 23.5.1979 29.5.1979 30.5.1979 12.6.1979 13.6.1979

lan Gereki k Yolu Gereki k Yolu Ulus Bekliyor Ulus Bekliyor Yokluu paylamak m? Bolluu Salamak m? Yokluu paylamak m? Bolluu Salamak m? Refahn ve Hrriyetin Dman: Enflasyon Refahn ve Hrriyetin Dman: Enflasyon

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

615 / 1404

Trkiye ekonomisinde radikal nlemlerin alnd 24 Ocak tarihi TSAD iin de nemli bir gndr. Zira ekonomik nlemler paketinin ald 24 Ocak 1980 gn, TSAD yeleri Trkiye Ekonomisi zerine konumak zere toplanmlar ve sz konusu kararlarn en gl savunucularndan biri olarak bilinen Ali Koman o gece bakanlk grevine getirmilerdir (Ulagay, 1987: 51). Koman, takip eden dnemde 24 Ocak kararlar hakknda yapt aklamada:
1946'dan bu yana ilk kez gerekten zel sektre dayal bir ekonomi politikas izlemek isteyen bir hkmetin, oyunun kurallarna uygun olarak dzenledii bu nlemler paketi desteklenmelidir.

Szleriyle 24 Ocak kararlarnn desteklenmesini talep etmitir (Glba, 2007: 129-130). Benzer ekilde 24 Ocak kararlarnn ikinci yldnmnde de Rahmi Ko ve SO bakan brahim Bodur, Cumhuriyet gazetesine kararlar deerlendirirlerken hem 24 Ocak, hem de 12 Eylln fevkalade isabetli olduunu belirtmilerdir (Cumhuriyet, 1982).

Darbe Sonrasnda Silahl Kuvvetler Vakflarna Yardm Yapan Sendikalar


Darbe sonrasnda baz sendikalar silahl kuvvetler vakflarna para yardmlar yaptlar. Sendikalar tarafndan silahl kuvvetler vakflarna yaplan balara bir rnek, 1980 ylnda Trk-e bal TRK METAL tarafndan Kara Kuvvetleri Vakfna yaplan 1,5 milyon lira tutarndaki batr (Trk-, 1980: 33). Trkiye Tekstil, rme ve Giyim Sanayi ileri Sendikas (TEKSF) Bnyan ubesi de 1981 yl Ocak aynda Trk Hava Kuvvetleri Glendirme Vakfna 650.450 lira bata bulunmutur. Yaplan bu batan bir sre sonra, Hava Kuvvetleri Komutan ve Trk Hava Kuvvetlerini Glendirme Vakf Ynetim Kurulu Bakan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Teksif Bnyan ubesi Bakan Necati Zora bir teekkr mesaj gndermitir (Trk-, 1981: 30). Benzer bir ba yine Teksif Sendikasnn bu kez Karaman ubesi tarafndan 1981 ylnn ubat aynda bu sefer Trk Karar Kuvvetlerini Glendirme Vakfna 307.500 lira olarak yaplmtr (Trk-, 1981: 28). 1 Mays i Bayramnda Taksimde meydana gelen olaylar 12 Eylle giden srete nemli bir milat olmu, bu olay hem yitirilen yaamlar hem de bu olaylar bahanesiyle sendikal faaliyetlere yaplacak olumsuz mdahaleler ile alma hayatnda nemli kayplarn balangc olmutur. 1977-1980 arasnda 3 hkmet dneminde 5 istikrar paketi uygulanmaya allm, 12 Eyll ncesi ii iveren ilikileri ve sendikal faaliyetler genelde lkede yaanan kutuplamadan etkilenir bir seyir izlemitir. Grevler ve lokavtlar nedeniyle yaanan i gn kayplaryla ekonominin kayplar tm topluma yansmtr. Uygulanan programlarda temel yaklam reel cret seviyelerinin dmesi olmu, 24 Ocak Kararlar sonrasnda da bu eilim devam etmi, bu dnemde Trk- hari sendikalar kapatlm sendikal faaliyetler durdurulmu, grev ve lokavtlar ertelenmi, YHK uygulamalar ve toplu i szlemeleri uygulamalarnn demokrasiden uzak grnm yannda 2821 sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 sayl Toplu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

616 / 1404

Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu bu dnemde kmtr. 12 Eyll sonras dnem alma hayat ve endstriyel ilikilerin 24 Ocak kararlar nda dar bir fanusa alnarak kontrol altnda tutulduu bir dnem olmutur. Bu ynyle bu alana maliyeti olduka nemli olmutur. veren kesiminin uygulanan politikalar itibaryla genelde darbe ynetimiyle sorun yaamad ve iilere gre daha az maduriyet yaad ifade edilebilir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

617 / 1404

4. Darbeye Giden Srecin Sosyolojik Analizi ve Toplumsal Maliyeti


12 Eyll darbesine giden sreteki sosyolojik dinamiklerin kaba hatlaryla incelenmesi, darbeye giden srecin analizinde olduka faydal ipular verebilecektir. Bu sosyolojik analiz, sosyo-kltrel yelpazeye geniletilerek ve tarihsel geliim iinde oturduu yeri de belirtilerek yaplmas halinde darbe sonrasnda darbenin yaratt maliyetlerin sosyolojik alanda da grnr ve ortaya konulabilir hale gelmesi noktasnda da nem arz edecektir.

Sosyolojik Dinamikler
Sosyolojik adan bakldnda, 1961-1980 dnemi kyden kente g olgusunun toplumsal yapnn ekillenmesinde nem tad, bunda klasik g teorisinde de belirtildii gibi tici, ekici ve letici unsurlarn nem tad yllar olarak grlmektedir. zellikle iletiim ve ulam olanaklarndaki gelimelerin iletici zellii ivme kazanarak devam etmitir. Nfusun artmas ve makineleme nedeniyle, ky topraklarnn yetersiz hale gelmesi, kk lekte kalacak ekilde blnmesi ve bunu yaratt kente iticilik yannda, ehrin gidilebilir ve yaanabilir bir yer olarak alglanmas ynndeki kente ekici unsurlar da kente gn nde gelen sebepleri arasnda yer almtr. Ayn sebepler, bir yandan Trkiye iinde i g tetikleyerek kyden kente doru bir ge sebep olurken dier yandan da bata Federal Almanya olmak zere yurtdna ii gn de nemli bir olgu haline getirmitir. 1960 ylnda nfusun % 68i kylerde yaarken, bu oran 1970de % 61e, 1980de ise % 56ya inmitir. Bu konuda kaydedilmesi gereken nemli bir husus ise 12 Eyll darbesini izleyen 5 ylda yani 1980-1985 aralnda kentleme hznn nemli bir gelime kaydederek ve bu dnemde kentlerde yaayanlarn krsal alanda yaayanlar ilk kez geerek kentlerde yaayan nfusun tm lke nfusu iindeki orannn bu aralkta % 44den % 53e ykselmesidir (Demir ve abuk, 2010: 205). G arlkl olarak stanbul, Ankara, zmir gibi byk ehirlere ynelirken, Bursa, Kocaeli, Adana gibi yrelerde gten nasibini almtr. stanbul nfusu 1970 ylnda 2.132.407 iken 1975te 2.547.364e 1980de 2.772.708e ykselmitir. stanbul nfusu 1980-1985 aralnda ise yine nemli bir srama gstererek % 97yi aan bir artla 1985te 5.475.982ye ulamtr. Ankarada durum farkl deildir. Ankara nfusu 1970te 1.236.152 iken 1975te 1.701.004e, 1980de ise 1.877.755e ulamtr. 1980-1985 aralnda Ankara nfusu % 19luk artla 2.235.035e ulamtr. Ayn dnemde kentlemenin metropol kentlere doru gme anlamna geldii ve dolaysyla aslnda bir metropollemenin de yaand sylenebilir. nk metropol nfusun kentsel nfusa oran 1975 ylnda % 25,43 iken bu oran 1980de % 27,84e ve 1985te ise % 35,39a ykselmitir(Demir ve abuk, 2010: 206). G olgusu kadar gle gelen kitlenin ehirlerde bulunduklar durumu irdelemek de nem tamaktadr. Bu dnemde kyden kente g edenler byk kentlerin etrafnda ounlukla informel sektrde alan, gecekondu denilen altyap hizmetlerinden yoksun derme atma konutlarda yaayan byk bir kitle ortaya kmtr. yleki, gecekonduda yaayan nfusun

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

618 / 1404

kent nfusuna oran 1960da % 16 civarnda iken 1980de % 26ya ykselecektir. Ruen Kelein deerlendirmesine gre, 1970lerin sonuna yani 1980lere gelindiinde Ankara nfusunun % 65i, stanbul nfusunun ise % 45i gecekondularda yaamaktadr (Kele, 1993: 383). Yeni kentli gmen nfusun kendisini gerek yaam artlar gerekse de sosyal stat olarak kentlerde rahat hissetmedii sylenebilir. Bu anlamda kendisini horgren ehir ve ehirliyle baa kma metodlar arasnda hemehrilik dayanmas ve siyasi faaliyet nemli bir yer tutmutur. Hemehrilerinin yardmyla ve yol gstericilii ile kente gelen gmen, onlarn yardmyla i buluyor, yine onlarn ayn mahallede bir gecekondu kiralyor veya kendisi ina ediyordu. ehre daha nce gelmi olanlar, sonrakilere bata resmi kurumlar ve dier hemehri gruplaryla ilikiler olmak zere her konuda yardm ediyorlard. Bu dayanma, gelinen yerdeki, alg ve davran biimlerinin byk bir ksmnn kentte de srdrlmesi anlamna geldii gibi, hem yerleik kentlilerden hem de kyllerden farkl ve fakat her ikisinden de unsurlar tayan ve kentliler tarafndan pejoratif bir biimde arabesk olarak nitelendirilen- bir kltrn ortaya kna da yol amtr (Karpat, 1975: 91; Kray; 1973: 347-8) . Gecekondulu sahip olduu rey in ehirde tutunabilmek iin ne kadar faydal olduunu anlamakta da gecikmedi (Karpat, 1975: 96). Oy ver hizmet al anlayn byk bir maharetle uygulamaktayd. Partiyi destekleyen mahallelerin altyaps hzl tamamlanr, sk sk gecekondu aflar karlrken, partiler kamu sektrnde i bulabilmek iin de devreye sokulan birer ara olarak alglanmaktaydlar. Devam eden ge paralel olarak dnem boyunca, hem karayollar yapmna arlk verilirken, kylere elektrik ve su salanmasnda da mesafe kat edildii grlmektedir. Bylece ky ile kent arasndaki ilikiler kolaylar, ky kente yaknlarken (veya nereden bakldna bal olarak kent kyleirken) ky ve kylnn dnm de hzlanmtr. stisnalar dnda, 1970lerin ky, 1940larn hatta 1950lerin darya kapal, ulalmas kolay olmayan kynden, bata etrafnda olup bitenlerden haberdar olma olmak zere, dikkate deer llerde farkllamtr. 1950lerde sadece ky kahvelerinde bulunan radyolar artk her eve girmitir. 1970lerin sonuna gelindiinde kylerde bile televizyonun yaygn hale gelmeye balamtr. Bu erevede tespiti yaplmas gereken nemli olgulardan birisi de Kentleme ile Kentlileme arasndaki fark olarak ifade edilebilir. Kente g eden kitlelerin siyasal davran biimleri de dahil olmak zere kentli gibi davranmas kentte g ettikleri yere ve o kentle btnlemelerine gre deiebilmektedir. Bu dnemde kente g eden kiilerin ilk etapta yaamak durumunda olduklar yerler, kentte yaptklar iler, kent kltr ile adapte olabilmeleri noktasnda yapabildikleri aktiviteler noktasnda kentlileme srecine hemen giremedikleri sylenebilir.

Yapay Kaos Toplumunun Ortaya k


Toplumlarda kltrel zihniyet dnmn salayan ve yeni sistem kurucu her sosyal, ekonomik, siyasal olay ve olgu parametresi deimesinin bir arka plan bulunmaktadr. Bundan dolay 12 Eyll 1980 askeri darbesi, Trkiyenin sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve sosyo-kltrel alannda meydana getirdii deiimin 1977-1980 arasnda grlen ekonomik, siyasi, mezhepsel sorunlardan m kaynaklanmaktadr, yoksa bu olaylarn arka plannda, o an

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

619 / 1404

iin toplum kesiminde aktan grlemeyen ne tr bir araya zemin tekil etmek iin belirdiine mi baklmaldr? Bu blmde 12 Eyll 1980 askeri darbesinin uygulayclar olan cunta ve cuntann elemanlarnca ortaya konan zmlemelerin, alnan kararlarn zellikle 1977-1980 arasnda meydana gelen ok ynl olaylar zme kavuturmak iin mi yoksa bunlar bahane edilerek, yeni bir sisteme geisin salanmasna ynelik mi olumutur? sorusuna cevap aranmaktadr. Bu erevede buna zemin hazrlayan bir kaos toplumu mu yaratlmak istenmiti hususu irdelenmeye allmtr. Bundan dolay bu blmde 12 Eyll darbesinin, iktisadi yap deiimi zerinden kalkarak, bir anlamda yeniden ina edilen toplumsal sistem dnmnn sosyolojisi incelenmektedir. 1977-1983 aras dnem esas alnmakla beraber konuya nokta tarih itibariyle yaklamn derinlikli bir analize gtremeyecei dikkate alnarak Trk toplumunun zellikle son iki yzyllk tarihi, kltrel, ekonomik gelimesi, modernleme olgusu, Trk modernlemesi ve medeniyet kavramn zihinsel rgsnn mktesebatyla ok faktrl ve disiplinler aras bir ereveden yaklalmas icap ettii oranda genilik kazandrlmtr. Trkiyede darbelerin oluum kkenlerinin ortak bir taraf bulunduu ynnde fikirler bulunmaktadr. Bu fikirlere gre bu ortak taraf liberal ekonominin, liberal dnce yapsnn giderek daha genileyen biimde Trkiyeye yaylmasn salamak iin darbelerin yapld eklindedir. Buna gre bata liberal ekonomi uygulamalarnn ve bu faaliyetleri toplumun genelinde meru gsteren liberal dnce yapsnn gelimesini isteyen taraflar, bu genilemeyi salamak adna devletin jakobenik gc sivil ve asker brokrasini darbeler yoluyla kullanarak, toplumu bu ynde dizayn etmek istemilerdir. Bundan dolayTrkiyede devlet dzeni, seimle gelen Cumhuriyet hkmetinin 27 Mays 1960 darbesiyle vastasyla rayndan karld grlmektedir. 27 Mays 1960dan sonraki btn gayretler sadece geici dengeler salam ve bu yzden de sonunda 12 Eyll 1980 harekt buna bal olarak zorunlu olarak ortaya kmtr (Dilligil 1983: 22). 12 Eyll 1980 Darbesi, 1980 Eyll aynn 11. gecesini 12. gnne balayan saatlerde Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununa dayanarak: Cumhuriyeti koruma ve kollama harektna girierek, devletin ynetimine tamamen hkim olmutur (Dilligil 1983: 1). 12 Eyll srecine gelinirken, toplumda eitli kurumlarda amalarnn tesinde daha politika odakl bnyesel dnmler, dar grup karlarnn ne kt anlay ve pratikler baskn hale gelmeye balamtr. Bu manada ilk bata saylmas gereken yerler, zellikle genlik hareketlerinin de merkezi olmas bakmndan niversitelerdir. Bilindii gibi eitim retim kurumlar, topluma yeni bir istikamet vermek isteyen, ideolojik dnm talep eden evrelerin ilk el att, bir tr gelecee yatrm olarak grdkleri alanlardr. Gerek eitli ideolojik rgtl gruplar gerekse onlarla ortak amalar paylaan kimi retim yeleri niversitelerin bu ekilde dnmnde ve 12 Eylle doru srklenmenin bir mekan haline gelmesinde rol almlardr. Bu sre, inceleme aralmz olan 1977-1983 arasnda ele alndnda, 1977 ylnn ortalarndan sonra hzlanan enflasyon, mteakip yllarda yzde yze yaklaan oranlara ykselmi ve Cumhuriyet dneminde ilk defa olarak kalknma hzmz nfus art hzmz karlayamaz seviyeye dmtr (Ulusu 1982: 70). Devlet bu noktada oluan sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve sosyo-kltr temelli sorunlarn almasnda aciz kalm, terre, anariye, sabotajlara ve mal ktlna teslim olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

620 / 1404

Toplum; kurtarlm blgeler, mezhep atmas ile ideolojik kamplamalarla ayrlmaya itilmitir. Btn bu gelimelere kar hkmetler ise aciz kalm ya da bundan daha doru bir ifade ile aciz braktrlm tr (Dilligil 1983:15). Bu sayede toplumsal olarak bir kaos toplumu yaratlm bu kaos ortamnda anari ve terr olaylarnda pek ok insan lp yaralanr, kaaklk, karaborsaclk artm, siyaset ise bu sorunlara zm retemedii gibi kendi iinde ayr bir kaosa srklenmiti. Darbe ncesinde anarik olaylardaki gnlk ortalama lm says zellikle 12 Eyllden nceki bir yllk dnemde gnde 22ye kmtr (Ulusu 1982: 72). Anarik olaylar, enflasyon, dviz darboaz, isizlik, mezhep atmalar, hayat pahall, ktlklar, iyeri anlamazlklar, grevler ve brokratik kurumlarn politize olmasna bal olarak oluan bu karmak yapda, toplum nezdinde bir kurtarc olarak 12 Eyll darbesinin ortaya kt analizi yaplabilir. 12 Eyll 1980 darbesi, toplumu; grnrdeki var olan kaos toplumunu oluturan ekonomik, sosyal, siyasi sorunlarn hibirine zm bulamayan iflas etmi parlamenter rejiminin hakl alternatifi olarak grmek zorunda brakmtr. Bu nedenle, darbeye bir direni olmad gibi, byk ounluk, darbe liderlerini, lkenin yeni liderleri olarak ksa srede benimsemitir. Darbe hkmetinin babakan Blent Ulusu 21 Eyll 1980de greve balamtr. Babakan Blent Ulusu 12 Eyll harektnn ana amalarn; milli birlii korumak, anari ve terr nleyerek, can ve mal gvenliini tesis etmek, devlet otoritesini hkim klmak, kamu idaresinde tarafszl tam anlamyla tesis etmek, sosyal adalet dengeli bir ekilde gerekletirmek, vatandalarmzn hak ve zgrlklerini en mkemmel bir ekilde teminat altna almak olarak aklamtr. Ksaca laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyeti Devletine tam bir ilerlik kazandrmak (Ulusu, 1982: 71) amacyla, bu darbenin gerekletirildiini belirtmitir. 12 Eyll darbesi ve darbe ynetiminin ie dnk kapal bir ekonomiye sahip olan Trkiyeyi olumlu ve olumsuz tm ynleri ile neo-liberal iktisat politikas zihniyetinde kresel ekonominin bir paras haline getiren gelimeleri sistemsel balamda gelitirmenin yolunu at ve devamnda da 1983 ylndaki genel seimde Turgut zaln Babakan olmas ile bu srecin devam ettii, kreselleme ve zelletirme ad altnda uygulamaya koyduu yeni liberal politikalar iin gereken istikrar ortamn salamay amaladn savunanlar bulunmaktadr. Bu dnce daha da ileri gtrlerek 12 Eyll darbesinin Tanzimattan balayan Trkiyenin Batllatrlmas, ekonomiden balayan ama orada durmayan Trk toplumunun sosyal, kltrel zihniyet dnyasn Bat medeniyetine tam balama ynyle deerlendirilebilecei ve hatta 12 Eyll darbesinin dier btn darbelerden daha etkili, daha kapsaml ve daha sistem kurucu bir yn bulunduu da ileri srlmektedir.

Toplumsal artlarn Analizi


12 Eyll Darbesi Trk siyasal hayatnda nemli olaylardan biridir. Bir darbenin ortaya kmas, sadece darbeye katlanlarn, darbe yapmaya karar vermi olanlarn tutum ve davranlaryla aklanacak bir olay deildir. Darbe yapmaya karar verenler ve darbe yapanlar dahi bu davranlarn, iinde bulunduklar kltrden, kurumsal yaplardan daha geni olarak da toplumsal artlardan kardklar, edindikleri tecrbe, bilgi ve motivasyonlardan aldklaryla yaparlar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

621 / 1404

O halde, bir darbeyi analiz ederken, baklmas gereken birok yer, ele alnmas gereken birok faktr bulunmaktadr. Bu faktrler, tek tek sralanp, ele alnp tasvir edildiinde ortaya olay hakknda fikir verici bir tablo kabilir; fakat yaplmas gereken tasvir edici deil, aklayc biimde meseleyi ortaya koymaksa, olay hazrlayan muhtelif sre ve faktrler arasndaki ilikiler, dinamik bir ekilde analiz edilmek durumundadr. Trkiyede askeri mdahale ve darbelerin anlalmas asndan zerinde durulmas gereken ilk husus, devletle toplum arasndaki ilikilerin rettii siyasal kltrdr. Siyasal kltrn belli bir tarihsellik iinde ortaya kt dnlrse, darbelerin hangi tarihsel zemine dayandn anlamak nemli hale gelecektir. Tarihsel olarak bakldnda, Trk toplumunun tarihsel siyasi bakmdan Anadoluda baz aamalardan getiini belirlemek, toplumsal evrimin siyasetle ilikileri asndan nemli olabilir. Bu durumda, baz tarihsel aamalar yle sralayabiliriz: Birincisi, Seluklu Dnemine tekabl eden kabilesel-segmanter yaplara dayanan toplumsal ve siyasi dnemdir. kincisi, Fatihle balayan Osmanl zamanndaki imparatorluun merkeziyeti siyasal bir yapya dnmyle balayan dnemdir. ncs ise, batllama hareketleri sonras, sultanlarn g kaybna uramas ve nihayet brokrasinin iktidar alann ele geirmesiyle balayan, cumhuriyet dneminde de devam eden bir sre. Gnmzde bir drdncsnden bahsetmek gerekirse, sivil toplumun glenmesiyle siyaset alannn yeniden sivil unsurlarn kontrolne getii bir dnem olarak belirlemek mmkndr. Meselenin tarihsel boyutunu bir tarafa brakrken, sadece unun vurgulanmas yeterli ve faydal olabilir: Seluklu ve Osmanl birikimi, Osmanl mparatorluunun belli merkez ka unsurlara kar, merkezin glenmesine yol aan bir srece sokmutur. Bu merkezileme srecinde brokrasi ve onun iinde askeri unsurlar, siyasal konumlar itibariyle arlk kazanmlardr. kincisi ise, devlet topluma kar nispi zerklii olan bir konuma ykselmitir. Burada yaygn gre sebep olan ekonomik artlarn belirleyiciliinden ziyade, devletin fetihi karakterinin ve orta zaman Anadolu corafyasnn ehirlere dayanan yapsnn rol n plana kmaktadr. Bu tarihsel-siyasal srecin nemli politik neticeleri zerinde durmak gerekirse:
Osmanl toplumsal-siyasal yapsnda devlet iinde rgtlenmi gl bir siyasal zmre olarak brokrasinin balangta idari giderek siyasi bir gcnden bahsetmek gerekmektedir. Brokrasi siyasi gcn, ancak sultann vesayetinde kullanabilmektedir. Bu vesayetten kld durumlarda, brokrasi kendisi iin hareket eden bir siyasal gce dnebilir. Devlet ve toplum ilikileri bakmndan, devlet egemen bir toplumsal, siyasal yap ve anlay sz konusudur.

Ksaca, devletin siyasal zne, toplumun adeta siyasal bakmdan pasif, etkisiz kald bir siyaset geleneinin, devletin gcn kullanan brokrasiyi ayrcalkl bir zmre haline dntrmesi, anlalabilir bir durumdur. Cumhuriyet dneminde, devlet toplum ilikilerinde, devletin siyasi zne olarak konumu ve brokrasinin giderek kuvvetlendii grlmektedir. Cumhuriyet dnemi, bilhassa imparatorluun kendi andaki ekonomik durumla mukayese edilemez olumsuz artlara sahip olduu bilinmektedir. mparatorluun ne dnya ticaretindeki roln, ne retim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

622 / 1404

yapsn, ne ehirli unsurlarn gelime dzeyini, ne de geleneksel meslek yaplarnn gelime seviyesini 20. yzyln bandaki Trkiyeyle mukayese etmek mmkn deildir. Cumhuriyet kentlerin deil kylerin, en geri teknik ve ekonomik artlarda tarmsal faaliyetlerin bulunduu bir toplumsal yapda kurulmutur. Eitimsiz, mesleksiz, retim bilgisine ve tekniine sahip olmayan, sermaye birikimi bulunmayan byle bir toplumsal ilikiler dzeninde devlet iinde rgtlenmi sivil brokratlar-askeri brokratlar ayrcalkl bir konuma sahip olmulardr. Milletin efendisi adeta onlardr. Romanc Yakup Kadri Bey, Ankara ve Panoroma romanlarnda cumhuriyetin ilk yllarnda bakent Ankarada bile halkn aresiz ve yoksul, brokratlarn zengin ve sefahat iinde olduklarn anlatr. Cumhuriyet ideallerine inanan roman kahramanlarnn hayal krklklarn, romanlarnn nemli bir unsuru haline getirir. O halde, imparatorluk brokrasisinin ynetim geleneindeki arl, cumhuriyet dneminde giderek artm, bilhassa batllama politikalarnn uygulanma misyonu erevesinde halka ramen reformlar yapmay bir yntem haline getiren bir siyasi kltr ortaya kmtr. Bu siyasi kltr iinde, hareket eden iki nemli toplumsal aktrden bahsedebiliriz. Bunlardan ilki, askeri ve sivil brokrasinin ynetici kadrolar, dieri ise, bata devletin bilim ve eitim kurumlarnda olmak zere eitli basn ve yayn faaliyetlerinde yer alan aydnlardr. Bu gruplar iinde, sivil brokrasiyle askeri brokrasi arasndaki ilikiler ilgintir. Bu ilginlik imparatorluktan cumhuriyete fazla deimemitir. Askerlerin fiilen ynetimi ele geirdii darbe dnemlerinde, sivil brokrasinin yeni iktidar grubuna gre hemen uyum salad grlr. Darbe ncesi veya normal dnemlerde ise, askerler ve sivil brokratlar arasnda farkllam bir iliki ve i blm vardr. 1908-1913 yllarnda imparatorlukta yaanan darbelerden sonra, brokrasi ierisinde arln askerlere getii ve giderek militarist bir ynetim yaplanmasnn (Birinci Dnya Sava artlarnn da etkisi ile) kurulduu grlmektedir. Cumhuriyet dneminde ise, brokrasinin i ilikilerinde 27 Mays Darbesine kadar, sivil brokrasinin siyasi arlndan bahsetmek mmkndr. 27 Mays bir anlamda, kinci Dnya Sava sonras dnya konjonktrnn sunduu imknlarn, Trkiyeyi ok partili hayata tamas karsnda, brokrasi ierisinde iktidarn yeniden militer unsurlara gemesine dnk bir harekettir. 27 Maysn Trk siyasi hayatnda ok nemli bir dnm noktas olmasn yle aklamak mmkndr:
Trk tarihinin ilk demokrasi tecrbesi olan, ok partili hayata geiin ve halkn oylaryla iktidara gelen ilk partisinin, Demokrat Partinin iktidardan uzaklatrd bir darbe olmas, Bu darbeyle, Anadolu Trk tarihinde ilk defa siyasi zne olma durumundaki halka, siyasi bir deer tamayan tercih yapt sylenerek, gerek siyasi znenin kimler olduu gsterilmi, militer unsurlar siyaseti belirlemitir. Bu darbeyle askerler, sadece iktidara el koymamlar, cumhuriyeti ve Kemalizmi yeniden yorumlayarak, militarist bir ideolojik anlay devlete hkim klmlardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

623 / 1404

Bu militarist ideoloji, yeni bir anayasa yaparak, devletin iindeki kurumlar militarist ilkelere gre yeniden dzenlemitir. 27 Maystan sonra kurulan siyasi dzen, militarist ideolojiye gre, ordunun vesayeti altnda devam etmesi ngrlen bir dzendir. Demokrasi, partiler, seimler btnyle 27 Mays rejiminin anayasal meruiyet anlay ve ideolojik hegemonyas altnda varlklarn koruyabileceklerdir.

Ksaca sylenebilir ki, Trkiyede 27 Maystan sonra yaplan seimlerle balayan sre artk militarizmin etkisi ve denetimi altndadr. Vesayet rejimi denilende budur. Bu bakmdan DPnin yerine kurulup, siyaset yapan partilerin bu seimlere katlmas balangta ngrlmemitir. Buna ramen, o izgide rgtlenen partilerin bu vesayet dzeni ierisinde hareket etmesi kanlmazdr ve bu onlarn bu dzeni benimsemeleri anlamna gelmektedir. Nitekim Adalet Partisi ve Genel Bakan Sleyman Demirel, siyasi faaliyetlerini hep bu snrlar ierisinde kalarak merulatrma abas iinde olmann elikilerini yaamlardr. Trkiye 1970 ylna girerken bu ideolojik ve politik artlar altndadr. 1970li Yllarn Trkiyesi 27 Mays Darbesinden sonra Trk siyasi hayatnda Adalet Partisinin dnemi balar. nce koalisyon orta olarak, 1965 seimlerinden sonra ise, APnin tek bana iktidar olduu yllar yaanmtr. 1969 seimlerinin de, Adalet Partisinin tek bana iktidarnn devamn salayacak biimde sonuland bilinmektedir. Politik ve ideolojik olarak, 27 Mays rejimi altnda iktidar olan Adalet Partisi, 1950lerden bu tarafa talep edilen kalknma anlay ve toplumsal gelime politikalarn srdrmekten yanadr ve uygulamalarda bu yndedir. Bu ynyle, siyasal rejimin (27 Mays Rejimi) toplumsal ve ekonomik alanda meydana gelen deimelerle mcadele etmeye niyeti var mdr bilinmez ama gc yoktur. Bir baka ifadeyle, bu alan topluma, toplumun deime dinamiklerine ve bunlarla btnletii mddete de seilmi hkmete braklmtr. 1970lerin bandaki Trkiye, tarmsal toplum yapsndan, kyllkten uzaklamak isteyen bir Trkiyedir. Bu yllarda hem aydnlarn, hem siyasetilerin en ok zerinde durduklar konularn banda sanayileme davas gelmektedir. Ali Gevgilliye gre, Gen Trk Devleti 1923te kurulduu zaman, sanayi adna elinde bulunan hi denecek kadar az bir varlkt. 1923te sanayi iyerlerinin says geri 386y buluyordu ama bunlarn hemen tm el emei ya da ilkel tezghlarla alan cce kurululard. Birinci Dnya Sava balarnda 13 bin olan ii ve usta says, 1921de ancak 76 bin kii olarak grnyordu. Cumhuriyet yalnz yklm bir yurt deil, tarmn tesine gememi bir geri ekonomiyle de kar karyayd. Sleyman Demirelin APsi, bir ynyle tarmdan sanayi toplumuna geiin artlarn arayan bir partidir. Sanayileme politikalar takip edilen ekonomik politikalarn amac haline gelmitir. Bu politikalar, ithal ikamesi stratejisini srdrmek isteyen politikalardr. Trkiyenin kalknmasnda tarmdan sanayi toplumuna gei iin, takip edilen ekonomik politikalarn etkisi kadar, Trkiyenin d dnyayla, blge lkeleriyle olan ilikilerinin de etkisi olaca aktr. Bilhassa 1950 sonras, Marshall plan erevesinde sava sonras, Avrupay Destekleme Fonundan Trkiyenin de yararlanmasnn salanmasnn bu aamada rol byktr. Tarmda makinalama, karayollarnn geliimi dikkate alndnda ve Trkiyenin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

624 / 1404

petrol, doalgaz gibi enerji kaynaklarndan mahrum olduu hesaba katldnda bu d kaynaklarn kalknmadaki nemi daha iyi anlalacaktr. Ayrca, kalknmak, sanayilemek iin tarmsal bir lkenin, yatrm mallarna, retim teknolojilerine ve yabanc sermayeye duyduu ihtiya gz nnde bulundurulduunda, d dnyayla pozitif ilikilerin kurulmasnn rolnn vazgeilmez olduu grlecektir. Btn bunlar dikkate aldmz zaman, 12 Eyll 1980 Darbesine doru giderken, Trkiyenin ekonomik ve toplumsal artlarnn siyasete yansyan gelimelerini ele almak, bunlar zerinde durmak bir anlamda 12 Eylln sosyolojik analizini yapmak iin zorunludur. 1970li Yllarda Toplumsal Yap ve Deime Eilimleri 1970li yllarn bandaki Trkiyeye, ky ve ehir dengeleri asndan bakldnda, Amerikal ktisat Rostowun kavramlatrmasyla manzara tamda harekete geme aamasndaki bir toplum manzarasdr. Bir toplumun harekete gemesinin belli artlar vardr. Bunlar olmadan tarmsal bir toplumun yapsn deitirmek, sanayiye doru adm atmak mmkn deildir. Bu artlardan biri, imalat sanayinin kurulmas, dieri tarmda belli bir retim yapsnn deimesini salayacak alt yapnn gelimesi, bir dieri ise, yatrmlarn ve tasarruflarn art hznn ykselmesidir. 1940-1950 yllar arasnda ehirleme oran, sadece % 18den % 18,5e karken, 1950-1960 yllar arasnda ciddi bir art sz konusudur. 1960ta oran % 25,1e kmtr. Aka grlecei gibi, hareket iin hazrlanma sresi olduka uzundur. Ama bir defa ortaya ktktan sonra giderek hz kazanr. 1960-70 yllarnda tarmsal yapda meydana gelen deimeler etkisini gstermi, kentleme orannda hzl bir srama yaanmtr. Oran, 1960taki seviyesi olan % 25,1den, 1970te % 33,3e ulamtr. 1980de ise, bu oran % 45,4tr. ehirleme oranlar toplumun hareketliliinin kaba gstergeleri olarak grlebilir; fakat toplumsal yap hakknda en ak ipularn barndran verilerdir. Nitekim 1927de %16.4 olan ehirleme oran, 1950de % 18,5 dzeyine ulap 23 ylda sadece % 2,1lik bir art gstermiken, 1950 sonras adeta her on ylda bir % 10luk artlar gstermesi, zerinde durulmas gerekecek bir konudur. Bu sebeple tarmsal bir toplumun, dnmn izlenmesi bakmndan ehirlemeyle ilgili gstergeleri olduka anlamldr. ehirleme oranlarnn artmas, sadece mekn organizasyonundaki deiimden, deiimi gstermez, daha fazla eyi ifade eder. Bunlardan bahsetmek gerekirse:
Tarmda bir deiim balamtr. Bu deiim, tarm teknolojisinin modernize olmas, tarmsal igc fazlasnn aa kmasna yol aar. Tarmda artan emek verimliliinin retim fazlasna yol amas ve bu sebeple tarmsal rn fiyatlarnn nispi olarak dmesine ve tarmsal igcnn tarm dna g etmesine yol amaktadr. Tarmsal rn fiyatlarnn nispi olarak dmesi, sanayi rnleri karsnda gerilemesi demektir. Bu durum nemli sonular yaratr. Bunlardan birincisi, i ticaret hadlerinde tarmdan tarm dna deer transferinin ortaya kmasdr. kinci nemli sonusa, gtr. lki tarmdan tarm dna ekonomik bir transfer ortaya karr ki, bu sermayenin ihtiya duyduu birikime katk yapmas demektir. Dieri ise, tarmsal rn fiyatlar dt iin, ehirde yaayanlar asndan beslenme daha kolaylam, gda fiyatlar daha uygun bir seviyeye inmi olur. Bylece ehirde yaamak daha kolaylar. Bu iki gelimenin dnda

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

625 / 1404

bir ncs ise, tarm d sektrlerin nispi olarak rettii rnlerin deerlendirilmesi, kentsel sektrlerin ekim gcn artrr ve bu sektrlerin gerilerinde kentsel kazanlar ve kentsel rantlar ortaya kar. Nispi olarak, kentsel kazanlarla tarmsal gelirler arasndaki farkllama ehre doru hareketlenmeyi artrr. Bu ise, kanlmaz bir ekilde, ehirlerde sanayi iin i gc artn salayarak cretler zerinde sanayinin avantajna olacak bir de sebebiyet verir.

1970li yllar bir anlamda kent ve kr arasndaki ilikilerin, kente, ehirli mesleklere ve sektrlere doru, onlarn lehinde dnme urad, yap deimelerinin imknlarnn ortaya kt yllardr. Bu yllar, bir ynyle Anadolu corafyasndaki binlerce yllk tarmsal dzeninin byk bir sarsntyla, endstriye doru dnm yllardr. Bu yap deiiminin yaratt sarsntnn kendisini birok alanda birok sorun ierisinde ifade etmesi, ngrlebilecek bir durumdur. Sanayinin muhtelif sektrlerinde byme srerken, igcnn talepten fazla art gstermesi, genel cret seviyesini drecek etkiler yaratt gibi, isizliin ve yoksulluun artmasna sebep olacaktr. Bu durum 1970li yllarn ehir yapsnda bir taraftan mekanda yoksullama olarak ortaya kan, yoksulluk mahalleleri olan gecekondu patlamasna yol aarken, hemen onun yannda i piyasasnda marjinal iler denilen alma ve kk ticaret faaliyetlerinin genilemesine sebep olmutur. 1950lerde balayan fakat esas hzland dnem, 1970ler olan gecekondulama olay o yllarn toplumsal yap deimelerinin en nemli sonularndan biridir. Trkiye tarmdan endstriye gei srecinde gecekondu mahallerine ve marjinal iler sektrne tampon kurumlar olarak bakmak mmknse de esas itibariyle bunlarn ortaya kard toplumsal sorunlar deerlendirmeden gememek gerekir. Gei aamasnda bu sorunlarn oynad tampon roln fonksiyonlarn grmek ve bilmek baka, bu mahalle ve sektrn sreklilik kazanmasyla ortaya kan problemleri grmek ve ele almak baka bir eydir. Byk ehirlerin etrafnda oluan gecekondularn kamu topraklarnda, hazine arazilerinde nce kaak yaplar olarak kurulmas daha sonra seim srelerinde belli llerde alt yap ve belediye hizmetlerinin sunulmasyla, ehrin bir paras haline getirilmesi, bu salksz meknlarn devamllk gstermesine yol amtr. in banda, homojen kyl kltrnn dayanmasyla kurulan bu yerleim yerlerinde, hemerilik, mezhep, etnik hususiyetler etrafnda bir iliki kurulduu bilinmektedir. Balangta bu homojen zelliklere sahip olmu olsalar da, gecekondu mahallelerinin zaman ierisinde yeni gelen gler, mahallelere eklenen yeni yaplar ve ehir ii hareketliliklerle bu zellikleri byk bir deiime urad tahmin edilebilir. Gecekonduya giren ilk nesiller, geleneksel kltr ve dayanma biimlerini ehirlerin bu meknlarnda muhafaza edip, kye gre nispi olarak daha iyi yaam frsat, gelir ve sosyal imknlarda bulunmu olmaktan dolay, daha da nemlisi, daha ok frsat ve imkn kma beklentisi ve gelecek midiyle kentin varolarnda iyimser bir tutuma sahip olmulardr. kinci nesilden itibaren, gecekondu mahallelerinde yaayanlar, artk kendi konumlarn ky yaantsyla deil, kentin dier mahallelerinde oturanlarla mukayese eder hale gelip, daha ok hayata kar memnuniyetsiz duran bir tutum taknarak bakmaktadrlar. Kltrel olarak ise, arabesk diyebileceimiz bir davran biiminin bu psikoloji zerinde ykseldiini sylemek

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

626 / 1404

mmkndr. Zaman iinde bu memnuniyetsizliin, eletiriye ve reaksiyonel bir politik tavra yeni bir dayanma aray olarak ideolojilere ve politik eilimlere yneldii grlecektir. Demek ki, ehirlerin varolarnda aamal bir tutum deimesi sz konusudur. Birinci aamada, ehirden mitli ve pozitif bir tutum, ikinci aamada, mitlerin yerini belirsizlik, karamsarlk, memnuniyetsizlik ifade eden bir ie kapanma, nc aamada ise, bu memnuniyetsizlii politik ve ideolojik bir reaksiyoner harekete katlarak ortaya koyma eilimi sz konusu olmutur. Bugn yaadmz srete, bu tutumunda geride kaldn, yeni bir aamaya geildiini ayrca belirtmek gerekir. 1970li yllarn toplumsal yap deimelerinin kr-kent ekseninin meknsal ilikilerin tesinde yaad nemli bir olay ise toplumsal farkllamalarn artmasyla ilgilidir. Trk toplumu o zamana kadar kapal ky ekonomisinin hkim olduu, snrl pazar ilikilerinin bulunduu, gelenein kurallarnn toplumsal ilikileri dzenlemeye yettii homojen bir toplumdur. 1970li yllarda hzlanan deiimin, toplumsal yapda rettii davran biimlerinin etkileri bu kurallar deitirdii gibi, homojen karakterini de etkileyip deitirmeye balam, toplumsal farkllamalarn alann geniletmitir. Bunlar yle tespit edebiliriz:
Eitim sreciyle ilgili gelimeler ki bunlar Trk toplumunun insan kaynann eitlenmesine ve zenginlemesine yol amtr. Mesleki yapyla ilgili deimeler. Bunlarn mesleksiz bir toplumu farkllatrarak, muhtelif retici mesleklere dntrmesinin kazanmlarn yarattn syleyebiliriz. retim srecinde yaanan deimeler. Bu srete tarmsal bir toplumun retim zihniyeti ve tarzndan modern bir topluma geiin artlar ortaya kmtr. Snfsal yapda yaanan farkllamalar. Kapal zmreler toplumunun veya cemaatinin snfl bir yapya dnm sz konusu olmutur. Politik araylarda ve ideolojilerde yaanan deimeler. Bireyselleme ve yeniden toplumsallama srelerinin harekete gemesi.

Yukarda bahsedilen her bir dzeyde ortaya kan deimeleri, ayr ayr analiz etmek toplumdaki yeni eilimlere nfuz etmek asndan gereklidir. 1970li yllarn bandaki kyl Trkiyede insanlar kylerinde ilkokul varsa gidip okurlar ve byk lde ilkokul dnda bir okula gitme ans bulamazlard. Bulanlar ise, hali vakti yerinde olan az sayda ailenin ocuklarn kasaba ya da ehre gtrp ortaokulda okutmas ve nadiren de liseye kaydetmesiyle mmkn olurdu. 1970ler boyunca yaanan byk hareketlilik, ehirleme seviyesiyle birlikte, ocuklarn byk ve kk ehirlerde orta eitimle tanma ansn artrm, orta eitimde okullama oran arttka da yksekokul ve niversite eitimi talebi ykselmeye balamtr. Dolaysyla Trkiyenin ehirleme oranyla her dzeyde eitim talebinin art arasnda olumlu bir ilikiden bahsetmek mmkndr. ehirleme dzeyi, sanayileme ve ekonomik gelimeyle birlikte ykseldike, refahn byk ehirlerden kylere doru etkisi hissedilmeye balam, eitim politikalar her kye bir okul gtrme, eklinde somut hedeflere ynelmi, bilhassa yol ve elektrik alt yapsnn gelimesi, bu sreci hzlandrmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

627 / 1404

Mesleksel farkllamay, eitim kurulularndan mezun olup, belli formasyonlar kazanm bulunanlar zerinden takip etmek mmkn olduu gibi, istihdamn sektrel dalmndan da, i iinde edinilmi mesleklerden de izlemek mmkndr.
stihdamn Sektrel Dalm
Sektr Tarm Sanayi Hizmetler 1927 81,6 6,0 12,8 1945 80,3 7,3 12,3 1962 77,1 8,3 13,9 1972 65,0 11,3 22,7 1976 59,4 12,6 14,1

retim srecinde ok nemli deimeler yaanmtr. 1970li yllarda sektrlere arasnda yaanan deimeler, retim yapsnn ehir ve sanayi ynnde gelitiini ortaya koyduu gibi sektrlerinin kendi iinde farkllamalarn nasl seyrettiini de sektrel verilerden takip etmek mmkndr.
retim Sektrlere Gre Dalm
1972 28 23 49 1977 23 27 50 Sektr Tarm Sanayi Hizmetler 1963 41,2 16,8 42,0 1987 16 34 50 1995 12 37 51

Mesela, kapitalist kesim ierisinde balangta ticaret sermayesinin egemenlii sz konusu iken, 1970li yllardan itibaren sanayi sermayesi lehinde bir gelime yaanmtr. Bunun yan sra byk sermaye gruplaryla kk ve orta lekli gruplar arasnda ilk farkllamalarn meydana geldii byk sermayenin holding tipi rgtlenmelere gittii yllarda bu dneme tekabl eder. Sanayi sektrnn gelimesinin en nemli iareti, bu sektr iindeki imalat sanayinin payndaki artta ortaya kmtr. Prof. Dr. Haydar Kazgann hesaplamalarna gre, 1938deki Trk sanayinin, 7-8 milyarlk milli gelir iindeki pay ancak 685 milyon lira kadardr. 1970lerin banda sanayinin milli gelir iindeki pay % 20 civarndadr. kinci plan dneminde, milli gelirdeki % 34,3lk artn, % 38,6sn ise, imalat sanayinin karlad bilinmektedir. Uygulanan ithal ikamesi modeli sonucunda da olsa, Trkiyede 1970li yllarn banda retim yapsndaki tablo ilgintir.
Toplumun retim Yaps
Tketim Mal retimi Ham ve lenmi Mal retimi retim Mal retimi % 75 % 15 % 10

Trkiyenin yaad deiimin ortaya kard nemli olaylardan biri farkllamalarda grlebilir. Cumhuriyetin balangcnda adeta snfsz, kaynambir kitle olan homojen yap 1970li yllardan itibaren bu zelliini balamtr. Snflama sreci, toplumsal farkllamalarn sanayileme srecinde bir iliki biimini ifade etmektedir.

de snfsal imtiyazsz, kaybetmeye rettii yeni

Trk toplumsal sisteminde kapitalizmin gelimesi incelendiinde, sanayileme ve kapitalizm ekseninde snfsal farkllamalarn nitelii daha iyi grlebilir. Trk kapitalizminin nemli kaynandan bahsedilebilir. Bunlardan ilki, tarm ve ticaret sermayesinin oluum yoluyla

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

628 / 1404

kapitalist gruplarn ortaya kmas ve bunlarn d ticaretle eklemlenerek gelimesidir. kincisi, geleneksel retim yaplar iinde ortaya kan birikim ve bu zanaat retim yapsndan kapitalist iletmeye geile olumutur. ncs ve arlkl olan ise, devletin muhtelif biimlerde desteiyle yaratlan mteebbislerin bir ekilde devleti kapitalist formda ortaya kmasyla ilgilidir. Bugn Trkiye kapitalizminin iinde, artk byk sermaye diye anlan, devletikapitalizm politikalarnn oluturduu bu yapnn, 1970li yllarda biimlenmeye balad sylenebilir. 1970li yllarda takip edilen ekonomik politikalarnn kapitalizmin oluumunda; Trk parasnn deerini koruma, zel ithalat izni uygulamalar, dviz tahsisi, yksek koruma duvarlar, KT mamullerinin tahsisi gibi eitli iktisat politikas aralar ile rant aktarmasna dayanan muhtelif biimlerdeki uygulamalaryla devletin nemli bir rol olduunu grmek mmkndr. Byk sermayenin farkllama srecinde, zellikle Odalar Birlii etrafnda rgtlenmi kk giriimciler, Trkiye sanayiletike snfsz kaynam kitleden kopup, farkllap, kapitalistleenler karsnda bir konumda kalmlardr. Trkiyenin snflama gstergelerinden bir dieri ise, cretli saysnn artmas ve iileme olaydr. Trkiyenin sanayileme srecinde ortaya kan toplumsal farkllamalar, eitli dzeylerde kapitalist giriimciler yaratt gibi, iileme srecini de hzlandracak etkiler yaratmtr. 1962de toplam igcnn iinde cretlilerin oran % 19 iken, bu oran 1977de % 32ye kmtr. ileme oran ve sendikalama oran arasnda ilgin bir iliki grlmektedir. ileme orannn artmasyla birlikte 1970li yllarda, Trk ii hareketinin sendikal haklar konusunda olduka duyarl bir dnem yaad grlmektedir. Hem sendikalama oranlarnn ykseklii, hem sendikal mcadeleler, hem de grev ve lokavt saysnda 70li yllarn sonuna doru belirgin bir art gzlenmitir.
cretliler ve Sendikalama
Yllar 1963 1967 1971 1975 Sendikalaabilir cretliler Says 2.754.000 3.310.000 4.055.000 4.200.000 Sendikal i Says 296.000 613.000 1.200.000 1.800.000 Sendikalama Oran 10,8 18.5 29.6 42,8

1970li yllarda mesleksel farkllamalarn, snfsal farkllamalarla birlikte ilerledii grlr. Bu dnemde Trk toplumunun esas itibariyle, homojen bir kitleden farkllaarak yaad snflama olaynn, henz orta snflama eiliminden uzak olduu sylenebilir. Toplumsal snflarn hayat tarzlaryla, ekonomik ve toplumsal fonksiyonlaryla oulculama eilimini yanstan orta snflama olay daha ok sanayi toplumlarnda grlen bir eilimdir. 1970li yllarda yaanan ise, henz snflama olay yeni balad iin, kutuplama eilimi yksektir. Henz snflarn yeni olutuu dnemde de, oulculuu besleyen mekanizmalardan bahsetmek mmkn deildir. Trkiyenin bu yllarda yaad toplumsal deiimin ortaya kard bir yer eilimi ise yeniden cemaatleme olayyla ilgilidir. Eski toplumsal yapda devlet brokrasisi ve onlarn ideolojik meruiyet erevesini oluturan resmi ideoloji veya Kemalizmin dayand zemin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

629 / 1404

deimeye balad iin, yaanan hareketliliin ortaya kard ok nemli sonular bulunmaktadr. Bunlardan biri, eitli geleneksel dini grup ve tarikatlarn, yeni toplumsal durum ierisinde kendileri iin yeni ilikiler oluturma arayna girmeleri, yeni toplumsal duruma uyma giriimleridir. Bir dieri ise, 1970li yllarda daha fazla grnrlk kazanan, sa ve sol ideolojik akmlarn kendi ilerinde farkl gruplar halinde rgtlenmeleridir. Bu ideolojik ve dini gruplar arasnda en nemli fark, dini gruplarn daha ok szsel ilikiye, iknaya, diyaloga dayanan, hayatn rutini iinde insanlara dini mesajlar vermeleri ve inan zerinden yeni iliki biimleri kurarak, yeni dayanma zeminleri oluturmalar iken, ideolojik politik gruplarn, mevcut toplumsal ilikilerin rutin alann yok sayan ideolojik projelerine, soyut ve toplum mhendislii eseri modellerine gre kat, mcadeleci, atmac bir anlay benimsemi olmalardr. Bu dinsel ve ideolojik gruplar arasnda temel benzerlik ise, bireye deil gruba vurgu yapmalar, kendi topluluklarn tarihsel bir zne olarak grme eilimde olmalardr. Hatrlamak gerekir ki, burada slamc ideolojik gruplar, tarikatlar ve dini topluluklarla kartrmamak gerekmektedir. Burada yaanan elikiye tekrar dnersek, yaanan toplumsal deime sreci bir taraftan farkllamalar yaratarak insanlara snfsal, mesleki, eitimsel, meknsal yeni imknlar sunarken, onlar ehir ortamnda tamamen yeni durumun ve hzl deimelerin yaratt sarsntlarla kar karya brakm, eski toplumsallklarndan karp, bir anlamda yalnzlatrm olmaktadr. Deimeden en ok etkilenen, bata kente yeni gelenler olmak zere, kentin deimesiyle ortaya kan, btn eski iliki yaplarnn da dalmas sonucunda aslnda kentte yaayan btn insanlar olmaktadr. Sosyolojik manada yeniden cemaatleme dediimiz olay, geleneksel dnyadaki korunakl hayatn hzl ehirlemeyle birlikte yitiren kitlelerin dayanma ve hayatn zorluklarn birlikte stlenme anlamnda, mistik, metafizik bir ekirdek etrafnda birlemeleri, hem de ideolojik olarak teekkl eden bir ekirdek etrafnda birincil gruplar gibi rgtlenmeleri anlamnda karmza kmaktadr. Toplumsal deiimin ve farkllamalarn yaratt, 1970li yllarda zayfta olsa giderek glenme eilimi gsterecek olan bireyleme sreci ise, bu tr kolektif hareketlere ramen varln koruyacak ve giderek kendisini daha ok gsterecei 2000li yllar bekleyecektir. 1970ledeki Toplumsal Yap ve Deiim Eilimlerinin Deerlendirilmesi 12 Eyll rejiminin kaynaklarnn banda, bir zihniyet ve siyasal kltrn geldiini sylemek doru olacaktr. Bu siyasal kltr, imparatorluun batllama geleneinden beslendii gibi, yine imparatorluun son dneminde ortaya kan 1908 ve 1913 Askeri Mdahalelerinin kurumsal olarak ordu ierisinde yaratt ordunun misyonunu siyasal srece balayan anlaya kadar uzanmaktadr. Bilhassa, cumhuriyet dneminde tek parti rejiminin arkasndan gelen demokrasiye gei srecinin, hem batllama projelerini otoriter bir biimde srdrm brokrasi zerindeki olumsuz etkisi, hem de brokrasi iinde ordunun, bu sreci kendi misyonuna ve konumuna kar olarak alglamasnn darbeci zihniyetin yeermesinde nemli bir rol vardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

630 / 1404

27 Mays Askeri Darbesi, bir anlamda kendi halkna kar batllama politikalarn her trl devlet gcn kullanarak zorla gerekletiren otoriter ynetim geleneinin, demokrasi tarafndan kesintiye uratlmasna verilmi bir cevap gibidir. Esas sorun, 27 Maysn siyasal rejimi btnyle militarize etmi olmasndan ortaya kmaktadr. Burada devlet, bata anayasa olmak zere, iindeki btn kurumlar militarizm ekseninde rgtlenmi, dolaysyla bu ideolojinin militer brokrasiye salad iktidar fiiliaktel bir durum yaratmtr. Bunun anlam aktr: Ordu iinde byle bir anlay tarafndan yetimi, militarist devlet yapsn korumaya ynelik bir anlay, darbe yapmaya ak bir tutum ierisindedir. 12 Eylln kaynaklarndan biri, yukarda bahsettiimiz siyasal kltrn rettii tutum ise, bir dier kaynak da bu anlayn kapsamna smayan ve onun tarafndan denetlenemeyecek olan, toplumsal deime eilimlerinin yaratt oulculuktur. Yukarda analiz ettiimiz, Trkiyenin deiimini ortaya kard yeni toplumsal gruplar, tabakalar, zmreler ve snflar btnyle modernleme srecinin oluum halindeki aktrleridir. Militer unsurlar ise, eski yapnn imparatorluktan bu tarafa sren, politik gelenein iktidar unsurlarndan biridir. Bu iki yap arasndaki eliki, deime sreleri hzland zaman, bir atmaya dnme potansiyeli tamaktadr. 70li yllarda toplumsal deime srelerinin meydana getirdii farkllamalar, geleneksel yap iindeki btn konumlar, statleri, sylem ve anlay biimlerini etkisizletirip, yeni bir toplumsal ilikiler dzenine doru harekete geirdike, sorunlar derinlemeye balamtr. Ortaya kan ilk sorun, eski toplumsal yaps ierisinde bir karl olmayan yeni kavram ve ideolojik araylarn gndeme gelmesiyle ilgilidir. Sa ve sol eklinde iddetli atmalara dnecek kutuplama, aslnda deiim srecinde eski stat ve konumlarn kaybetmi olan bata bykehirler olmak zere, yeni ehirleen insanlarn kendilerine kimlik arama, yeni durumlarn izah edecek bir gre sahip olma araylarna karlk gelmitir. deolojik ve siyasi gruplar bir ekilde bu yeni durumdaki yalnz insanlarn dayanma ortamlarn olutururken, onlar yeniden toplumsallatrrken, bu gruplar zerinden sahip olduklar dzeyler ne olursa olsun, sa ve sol fikirlerde yeni durum iinde hayat anlama ve grme araylar olmutur. Bu srecin atmaya dnmesini yneten eitli unsurlar, Souk Savan artlarnda bata istihbarat rgtleri olmak zere birok faktrden bahsetmek mmkndr. Fakat bu deiimi kendi iktidarlarn yeniden retmek iin veya tahkim etmek iin, ynetmeye hazr en organize grup militer unsurlardr ki, 12 Eyllde de bu olmutur. Bir anlamda 12 Eyll, bu deiim srecinin sorunlarn iktidar frsat olarak kullanan militer brokrasinin eseridir.

Darbenin Toplumsal Maliyeti


Osman MEK, Komisyona sunduu raporda 12 Eyll darbesinin toplumsal maliyetini ve bu konudaki derinlemesine deerlendirmelerini u ekilde ifade etmitir;
12 Eyll 1980 ncesinde Trkiyede anari, sokak atmalar, bombalamalar, silahl atmalar had safhaya kmtr. Toplum ise; huzursuz, gvenlik kaygs iinde, kk ve orta ap esnaf iyerini tehdit altnda gren bir ruh hali ierisindedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

631 / 1404

Devlet kurumunda alan brokratlarn blnmesiyle ve eitli blgelerde skynetim ilan ve bata polis olmak zere ikiye ayrlm bir brokrasiye kar bir gvensizlik olumutur. Halk ise bir yandan geim derdinde kuyruklara altrlm korku-umutsuzluk ekseninde bir yaam biimi, te yandan ise insanlar canlarn, mallarn ve ocuklarn koruma konusundaki acziyetlik ierine sokularak sindirilmilik benimsetilmitir. 11 Eylldeki bu kaoscu sosyal hadislerin, kendi doas iinde olmad, kurgu ile bu durumun yaratld ve 12 Eyllde nemli lde kesildii ynnde fikre sahip kiiler iin bunu sosyoloji bilimi ile aklamak zordur. Rasyonalite lleri ierisinde sosyoloji biliminin toplum okumasna ynelik teorileri bu aklanmay zora sokmaktadr. 12 Eyll 1980 darbesi ortaya koyduu etkiler itibariyle; Geleneksel retim ve tketim ilikilerinin, ky/kasaba toplumsal ve politik rgtlenmesinin, zihin dnyasnn egemen olduu bir Trkiyeden Bat deer ve ynelimlerinin merkezi bir rol oynad sosyoekonomik ve kltrel bir kreselleme srecine, onun hakim deerlerine, anlayna doru bir geiin nemli bir aamas olmutur. Otarik bir ekonomi modelinin daha dar kalplar iinde hayata bakan, snrl retim ve tketim ltleriyle hareket eden anlayndan, retimi lek ekonomisi zerinden dnen, ancak bununla birlikte kullan at diye formle edilen, tketim ve hazla var olan, zamanla retim boyutundan ok tketimle ilikili hale gelen, bu ekonomik referanslarn gndelik hayatn pratiinde de ok ynl olarak karmza kt bir yeni dneme geilmitir. Toplumsal hayat ortak deerler esasnda dnmeye daha fazla eilimli, toplum adma kutsallar nem atfeden, birincil grup trnden dayanma dinamiklerine sahip birey-toplum ilikisi yerini, sadece kendi hayatndan ve karlarndan sorumlu, bakalarnn sorunlarna kar o senin sorunun diyebilen, her koyunun kendi bacandan aslacana inanan ortak deerlere nem atfetmeyen, toplumsal dayanma dinamikleri zayflam bir yeni dneme intikal edilmitir. Geleneksel geni aileden ekirdek aileye dou dnmn henz tamamlamam, dengelerini oturtmam toplumsal yapmz, yeni medya teknolojileri, romantik ak anlatsnn hegemonyas, ekonomik birim olarak birey odakl dnya tasavvuru, insan ilikilerini eyletiren toplumsal referans evresi ile yine bir baka dnm yaamaya balamtr. Liberal-kapitalizmci devlet aklna sahip olan brokrasinin iktidar alann glendirmitir.

Sonu itibariyle 12 Eyll darbesinin arlkl olarak idamlar ve ikenceler ile anlarak insan haklar asndan yaratt maliyetlerle sorgulanmasna ynelik yaklamn yetersiz olduu gz ard edilmemelidir. Trkiyeyi uzun vadede, Bat liberal-kapitalist medeniyetin toplum anlayna balayan 12 Eyll darbesinin soyut gibi grnse de toplumsal etkilerinin de dikkate almak gerekmektedir. Bu ahlaki kltrel, metafizik alg ieren soyut deerlerin tahribi, gnmze dein medeniyetimizi ve lkemizi olduka zor srelerle soktuu da savunulan bir grtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

632 / 1404

Toplumsal maliyetler yapt etkinin alan ve kapsam itibaryla da dier baz maliyetlerden daha dikkatle deerlendirilmesi gerekmektedir. Kiisel maliyetler sadece kiileri etkilerken toplumsal maliyetler toplumlarn hayatnda genel etkileri itibaryla daha ok iz brakc etki yaparlar. Bu anlamda 12 Eyll darbesinin yaratt toplumsal maliyetleri dier maliyetler kadar gz nne almak kapsaml bir 12 Eyll analizinin de bir gereidir. 12 Eyll 1980 darbesiyle; Trkiyenin tam bir Pazar oluu, ekonomik, siyasal, kltrel dnm neo-liberal sisteme geii sivil-asker aydn brokrat yoluyla gereklemitir. Sokak olaylar, anari, ktlk, darboaz, enflasyon bunun d dnya da gze grnen bir konumunda yer almtr. Bundan dolay .S. alayangilin yukarda vurgulad gibi demokrasinin darbeleri engellemedeki rolnn dk, buna karn darbeler; 1- Asker, 2- niversite 3- Sosyal sekler sermaye kesiminin egdmne bal olumaktadr. Asker, harp okulu(yksek retim dzeyi) ve harp akademisi(uzmanlk eitimin verildii) mezunu durumundaki toplumun aydn eitimini kendi alannda temerkz ettii gc ile, niversite ise, tercme bilim zerinden teorik soyutlamalarn ne kt, pratikle ilikisinin dikkate alnmad, tabir caizse ortaa skolastik felsefeye atfedilen atn dilerini saymak yerine atn dileri zerine kim ne demi zerine uzun mnazaralarn yapld bir ortamdadr. niversite evrelerinden beklenen ilikili olduklar toplumu tanmak, kendilerini temsil edemeyenlerin temsilini stlenmek, eletirel konumlarn yaadklar toplumun geni kesimleri adna oluturmak, bilimsel dnya iinde zgn almalarla dikkat ekmek, orijinal bir yer sahibi olmaktr. Bu ynde saylabilecek bilim adamlarnn snrl says, niversite hayatndan beklenen rollerin ne lde yerine geldii konusunda ciddi kukular dourmaktadr. Laiki grnen, laisizmci, jakoben zihniyetle ibirlii iinde bulunan sosyal seklerci sermaye kesimin itici, toplumu ynlendirici aktrl bu darbe geleneini aktif olarak tamaktadr.

Bundan dolay Trkiyede darbe konusuna; aydn brokrat, bilim adam ve sermaye kesiminin l etkisi balamnda bakma gerei bulunmaktadr. Trkiyedeki darbeleri gerekletiren bu l yapnn zihniyet arka plan; pozitivist, rasyonalist (Horkheimerin bahsettii akllar hatrlanmal, tek bir akl sz konusu deil, kategorik bir akldr burada sz edilen), Faydac, hazc, kiisel reitlii akn bir vurgu ile bireyci (egoist anlamnda ve altruistik deerlerden uzak) semeci bir batc anlayla retilen gle tahkim edilmi modernlik anlatsdr.

Elbette bu deerlendirmeler darbe-demokrasi ilikisini aklama ynndeki nice grlerden birisidir. 12 Eyll Darbesine giden srecin toplumsal zmlemesi ve 12 Eyll darbesinin etkisiyle yaanan toplumsal deiim ve gelimelerin birbiriyle balantl ve btnsel deerlendirilmesi ve darbenin neden olduu toplumsal maliyetler bu dneme etki eden tm toplumsal dinamiklerin analiziyle daha da belirgin bir biimde ortaya kmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus da toplumsal gelimelerin ekonomik, siyasal ve kltrel gelimelerden ayr deerlendirilemeyecei hepsinin birbirine etki eden ynleriyle ortak platformda deerlendirilmesi gerekliliidir. Bu anlamda 12 Eyll darbesi gerek yzyle bir maliyetler manzumesi olarak karmza kmaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

633 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

634 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

635 / 1404

5. Darbenin Sosyal Psikolojik Kkenleri, Travma ve Psikolojik Maliyet


Ulus-devletler a, Batnn modernleme ad verilen, ekonomik, toplumsal, zihinsel alanda devasa deiimler, dnmler ieren, yllar sren boazlamalarnn ardndan, kan deryasnn ve zifiri karanln iinden kt geldi. Onun modernlemeyle paralellikler ieren treninin vagonlarna baz uluslar ge atlad. Her ne kadar milli mcadelemizin biricik, hatta ilk ve mazlum milletlere rnek tekil edecek ekilde olduunu syleyip dursak da biz hem modernleme hem de modern manada uluslama asndan ge kalm olanlardanz. Yaadmz sorunlarn, ektiimiz birok skntnn kkeninde bu gecikmilik olgusu yatyor. Ge modernlemenin ve bunun doal sonucu olarak ulus-devletini gecikerek kurmann sorunlaryla bouurken, daha biz bamz kaldramadan bu kez deien dnya konjonktr boazmza yapyor. ki yz yl nce modernleme olarak bize meydan okuyan, yz yl nce, ulus-devlet olarak bizi resimdeki yerimizi almaya davet eden dnya tablosu, bugn bizi demokrasi, zgrlk ve insan haklarnn belirledii yeni manzaradaki yerimize aryor. Yeni dnyada yerimizi laykyla alabilmek iin cumhuriyetimizin siyasi tarihi zerine yeniden dnmek, demokrasimizin nndeki en byk engel olan vesayeti ve bunun pek doal neticesi olarak darbeci zihniyet yapsn iyi tanmak durumundayz.

Vesayeti-Darbeci Zihniyetin Kkenleri


Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Osmanl mparatorluunun bakiyesi bir corafyada, yine imparatorluk bakiyesi bir toplum tarafndan kuruldu. Trk ad verilen hr ve eit yurttalardan kurulu imtiyazsz, snfsz bir toplum olma hedefine yneldi. Trk ad, hem kahir ekseriyetin Trk etnisitesine dayanmas, hem de tarihsel sre iinde Trk ve Mslman adn zde hale gelmesi nedeniyle kurucular ve bir lde de toplum nezdinde byk bir mutabakatla kabul edilmiti. Kurucular ve toplum, ada dnyadan kopmama ve dini adan yurttalarna eit mesafede olan bir hukuk sistemi konusunda da nemli lde mutabktlar. Viyana Bozgunundan balayarak Osmanlnn son dnemlerinde ivme kazanan ve gnmze kadar sren g dalgalarnda milyonlarca Mslmann bugnk Trkiye topraklarna snp yurt edinmesi srecini aratran Kemal Karpat, mparatorluk'tan Trk Ulusuna olan sre iin, Bu kadar farkl dil gruplarna ayrlm, iklim ve corafya bakmndan olduu kadar sosyal yap bakmndan da birbirinden ok farkl blgelerden olan bu insanlar Osmanl devletine ve bugnk Trkiye Cumhuriyetine eken g ne olabilir? diye sorar ve ilave eder: Bunun tesinde daha nemli olan soru udur: Bu kadar farkl etnik gruplara ve dil gruplarna ayrlm bu insanlar bir arada yaatan, aralarnda anlama ve tesant (dayanma) salayan g neydi ve nedir? Bu soru gerekten de ok nemlidir zira dorudan doruya cumhuriyetimizi kuran ve devletimizi merulatran iradeyi tespite ynelir. Kemal Karpat'a gre ilk bakta bu sorunun cevab tartmasz biimde Mslmanlk olarak grnse de bu ekim gcn yalnzca din faktryle aklamaya almak yetersiz ve yanltcdr. yle olmu olsayd Asya ve Afrikann birok yerinde oturan ve 19. Yzylda devletlerini kurmam Mslmanlarn da Osmanl devletine snmalar lazm gelirdi. yle

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

636 / 1404

olmad gibi fiilen olduka geni yerel otonomiye sahip yerlerde, bilhassa Arapa konuulan baz blgelerde ayrlk eilimler ok gl biimde hissedilmitir. Mslmanln bu insanlara ortak bir kimlik vermesine ramen, onlarn bir arada yaamalarn salayan asl g, Osmanl devletinin tebaas olarak Osmanl siyasi kltrn benimsemeleri ve ortak bir hukuk dzenini ve bu dzenin yaratt ortak deerleri ve tutumlar paylamalardr. Bu dzenin ortaya knda ortak aile hukuku birinci srada yer alr Ortak bir aile yapsna ve hukukuna sahip olmak, gmenlerle, Anadoluda yaayan halkn birbirine kaynamasn kolaylatrmtr. Gerekten de Anadolu topraklarnda farkl kkene sahip insanlar, kkenlerine ynelik bir gnderme olmakszn, kendilerini kuatan ortak deerler esasnda aileler kurmular, yine ortak toplumsal deerlerin ats altnda nemli lde btnlemeci bir sre yaamlardr. Doan ocuklar babalarnn kkenini unutmamlar; bununla beraber ilk kuak, kendisini Mslman-Osmanl, ikincisi Mslman-Trk ve nihayet ncs Trk olarak grmtr Ortak din ve sosyal kurulular, ortak Osmanl siyasi kltr ve Osmanl otoritesi ve bu otoritenin tek bir merkezde (stanbul) toplanmas ve sultann ahsnda soyutlanmas, Kafkasya, Rumeli ve Anadoluda yaayan Mslmanlara kendilerine mahsus etnik bir kimlik vermitir. Bu kimliin ismi Osmanllk ve Trklktr Osmanl devleti ve kltr, kendine zg davranlar, tutumlar ve psikolojik yaps olan bir toplum ve kii yaratmtr. Alt yzyl iinde oluan bu kltr, Osmanl devleti ortadan kalktktan sonra da gnmze kadar gelmitir. te Trkiyede insanlar birbirine balayan ve dier toplumlardan ayran, bu ortak tutum, davran ve psikolojik yapdr ki, onu Trklk olarak adlandryoruz. Kemal Karpat, Mslmanlk, Osmanllk ve Trklk arasndaki geii ok kolay klan analizine, Trk adnn tarihsel olarak Rumelide ve Avrupada Mslman anlamna gelmesini ve Osmanl dneminden itibaren Trkenin bir lingua franca olmasn da eklemitir: Trke, modernlemenin arac olduu kadar sosyo-politik deiimlerin yaratt tepkilerin, yani deimekte olan toplumun d ve i kimliklerin szcs olmutur Bylece toplumun gr ve zlemlerinin, yeni edebiyatn ifade arac olan dil btnlemeyi ve millilemeyi hzlandrm ve yeni toplumsal Trk kimliinin ifadesi olmutur. Buradaki Trk ne Orta Asya Trk ne Osmanl dneminde 1830lara kadar hor grlen kyl Trktr, glerin ve sosyo-ekonomik, kltrel deiimlerin kaynamasndan doan yeni bir Trk yani bugnk Trkleri oluturan Krmllar, Kafkasllar, Balkanllar, Krtler, Lazlar vs. yannda kyden ehre g edenlerin karmndan ortaya kan insandr. Sonu olarak 1923'te farkl etnisitelerden, farkl din ve mezheplerden olsalar da o gnk dnyann talep ettii bir ulusdevlet ats bir araya gelebilecek insanlar vard, Trkiye Cumhuriyeti'nin yurtta olmak hemen herkesin ortak arzusuydu. Kemal Karpat'n tespitleri cumhuriyetimizin meruiyetini sadece uluslararas konjonktrden deil, ayrca tarihsel ve toplumsal gereklikten saladn ok ak biimde ortaya koymaktadr. Lakin cumhuriyetimizin meru bir tarihsel, toplumsal zemine dayal olarak kurulduu gerei, ortada bir sorun olmadn sylemek iin yeterli deildir. Dikkatli bakldnda cumhuriyetimizin meruiyetini tartmasz klan mutabakat zemininin, aslnda ilk anda fark edilemeyen muazzam bir amazn zerine bina olduu grlecektir. Amaz, "imtiyazsz snfsz" bir toplum yaratma hlyasndan kaynaklanmyordu, onun olmadn ve olmayacan zaten herkes biliyordu. Amaz, cumhuriyetimizin millet egemenliini kullanma adna yapmak istediklerinin, toplumsal durumla, toplumun talepleriyle, cumhuriyet fikri dndan hemen hibir alanda rtmemesinden kaynaklanyordu. Bir yandan bu kadar hzl ve karmak olan srecin hem millet egemenliine dayandn ileri srlyor bir yandan da vesayeti bir sistem ngrlyor, cumhuriyetin ancak asker-sivil brokratik vsiler araclyla srdrlmesinin zorunluluu kaziye olarak kabul ediliyordu. Trkiye Cumhuriyeti meru

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

637 / 1404

olmasna meruydu ama onu meru klan tarihsel-toplumsal zeminin taleplerine (demokrasiye) deil de kurucularn muhayyillerindeki toplumun, kurucularn nderliiyle (vasiliiyle) bu toplumsal zeminde ina edilmesine dayandrlmak isteniyordu. Geleneksel Mslman bir mparatorluk bakiyesi toplumdan muhayyel bir toplumsal kurguya dayal cumhuriyete gei, ancak birtakm vasilerle korunabilirdi. Birok kimse bu muazzam amazn farkndayd ama yeni devletin vasiler (asker, sivil brokrasi) tarafndan ynetilmesi, biimlendirilmesi gerektiini kendilerince aklamaya alyorlard. Onlara gre, toplumun vasiler haricinde yetimi bir insan yoktu; cumhuriyetin milletin egemenlii idealinin temeli olacak bir sivil toplum ok zayft vs. En nihayetinde cumhuriyetimiz hem millet egemenliini hem vesayetilii ayn anda kabul eden bu muazzam amaz zerine kuruldu. Vasilerin bir ksmnn vesayet sisteminin gidilecek en doru yol olduuna inanmalar, srecin bundan sonra millet egemenliine, demokrasiye doru ilerlemesinin nndeki en byk engeldi. Vesayet sistemi, toplumsal talepleri neredeyse tamamen gz ard etmesinin yan sra vasiler imtiyazsz, snfsz bir toplum yaratacaz derken kendi, tahayyllerinin dnda kalan tm kimlikleri bastrmaya mecbur kalyorlard. Topluma artk senin adna hkm veren bir payitaht yok, senin egemenliin esas ama senin iin neyin iyi olacana ben karar vereceim deniyor, bununla da kalnmyor, benim senin adna ngrdm kimlik dnda tarihten ve gelenekten getirdiin tm kimlik yaplarn terk edecek, sadece bildiklerini deil, kim olduunu da unutacaksn diye emrolunuyordu. ok dilli, ok etnisiteli, farkl inan alglamalar olan geleneksel Mslman bir toplumdan cumhuriyet ideallerini gerekletirecek ada bir Trk ulusu yapabilmek iin Trk adnn dndaki etnik, Snni-Hanefi slam dndaki dini kimlikler bastrld. Trkiye Cumhuriyeti'nin maalesef bir vesayet sistemi olarak kurulmasndaki bir baka sosyopsikolojik unsuru Yasin Aktay Korku ve ktidar almasnda yle ifade eder: Modern deerlerle kurulmu olan Trkiye Cumhuriyeti ayn zamanda Osmanl mparatorluu'nun tasfiyesinin akabinde kurulmutur. Bir tasfiyenin ve yenilginin sonucu olmas onun kuruluundaki sonuna kadar belirleyici olmutur. Osmanl mparatorluu'nun zlmesi belli bir pakt ile bir arada tuttuu farkl unsurlarn ayrlna dayanmtr. Bu yzden Cumhuriyete intikal eden yeni toplumsal hafzann en duyarl olduu konulardan birisi 'blnme' olmutur. Blnme korkusu, elde kalan tek toprak olan Anadolu'daki yeni ynetimin btn komplo retiminin en nemli kaynaklarndan birisi olmutur. Bu yzden Osmanl'nn farkllklar idare etme biimi Cumhuriyet Trkiye'sinde bambaka bir rotaya girmi, daha Batl bir model, paradoksal olarak Trkiye'nin blnmesini nlemek zere toplumun trdelemesine fazlaca vurgu yapmtr... Cumhuriyet dneminde yaratlan komnizm, blclk ve irtica komplolar ile toplumda nasl bir otoriter ve baskc rejimin ayakta tutulmaya alld bilinmiyor. Her birinden dolay gl bir devlet denetimi ve dlayclna mazeret retilen bu tehdit sylemlerinde esas unsur 'korku' olmutur. Korkulanlarn hibirinin devlete ciddi bir zarar verebilecek hali yoktur. Ama onlardan korkmak sayesinde devlet iktidar tam bir sreklilik kazanabilmi ve pekimitir. Dikkat edilecek olursa, hem cumhuriyetimizin vesayet sistemi olarak kurulduundan hem de ancak vasilerin bir ksmnn gerekten vesayeti sistemletirmek istediinden bahsediyoruz. Bu ayrm noktas ok nemlidir. Evet, tarihsel koullarn getirdii zorunluluklar ileri srerek hemen tm kurucular, millete vasilik etmek gerektiinde hem fikirdiler ama halkn taleplerini duymazdan gelmeye, tarihsel-geleneksel kimlikleri redde dayal vesayet sisteminin kapsam ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

638 / 1404

ne zamana kadar devam edecei konusunda kurucular arasna ciddi gr ayrlklar vard. Bazlar iin vesayet sistemi sonsuza kadar srecek onlar hep retmen millet de talebe olarak kalacakt; onlarn millet egemenliinden anladklar hibir ekilde demokrasi ve zgrlkler deildi. Bunlar koullar imdilik byle gerektiriyor vs. diye aklamaya bile gerek duymuyor apak vesayeti bir sistemi savunuyorlard. Atatrkn ki yol vardr. Biri bu milletin Hulasa-i Amal ve efkrna gre yrmek, dieri bizim fikirlerimize gre yrmektir. ahsi kanaate gre deil, milletin kanaatini ve efkr ve hissiyatn yoklayarak yrmelidir. szlerini hi anlam grnmyorlard. nemli bir kesim ise vesayet sisteminin sonsuza kadar devam edemeyeceini, gn geldiinde yerini millet egemenliinin gerek ynetim ekli olan demokrasiye brakacan, brakmas gerektiini gryorlard. Gerek vesayetiler, demokrasiye hibir zaman inanmayan bu ilk kesimde bulunanlard. Bazlar da kurulu dneminde stlendikleri nemli rollerin etkisiyle kendilerine bitikleri misyon nedeniyle, millet egemenliine dayal asl kurucu fikirlerden uzaklaarak vesayetiler arasnda yerlerini aldlar. Son tahlilde demokrasi demek olan millet egemenliine inananlarn aksine salksz vesayeti kafadan ok ksa srede ve ok kolayca sekinci bir zihniyet, bir iktidar narsisizmi remi, asker-sivil-aydn zmreyi, yani kendilerini tm ulusun boyun eerek izlemesi gereken mmtaz rnekleri olarak grmeye balamlard. ktidarda olmann hkmranl, iktidar tutkusuna dnm, onlar ok ksa bir sre iinde milletin hadimi olmaktan karm, stn, eriilmez, yol gstericiler haline getirmiti. Cumhuriyetin okpartili sisteme geilene kadar sren kurulu dneminde vesayeti zihniyet ar basm grnmesine ramen, gidiin demokrasiye doru olmas gerektiine inananlar daima var oldu. Bu iki kesim arasndaki mcadele hep sregeldi. Demokrasiden yana olanlar, ok-partili sistem ve toplumun ada bir dnyann icaplarna uygun ileri bir demokrasi iin abalarken, gerek bir vesayet sisteminden yana olanlar toplumumuzun demokrasi mcadelesi yol aldka vesayetiliklerini darbecilie evirmekte bir beis grmediler. Darbecilik, cumhuriyeti kendilerinin kurduklarn sanan ve onlarn nderlikleri, vasilikleri olmazsa cumhuriyetin de yok olaca zehabna kaplan bu gerek vesayeti zihinlerin kolayca kvrlverecekleri bir kavakt yalnzca; bu zihinlerde geliip kkleti.

Darbeci, Sistemine Hakikaten nanm Vesayetidir


Son zamanlara kadar cumhuriyetimiz zerinde bina olduu muazzam amaz ile yani hem milletin egemenliine hem vasilere ayn anda dayanma tuhaflyla birlikte yaad. Cumhuriyet bnyesinde srdrlen demokrasi mcadelesi boyunca, dardan bakanlarn kolayca anlayamayacaklar grntler ortaya kt. rnein hem vesayet sistemi sryor, vasilerin ngrleri dorultusunda toplumsal inay tamamlamak iin baz kimlikler bastrlyor hem de adaln gerektirdii demokratik admlar atma grevi (!) yerine getiriliyordu. Birbirinden tamamen farkl bu iki durumu ayn anda var klan, bize zg toplumsal dinamiklerimizden bakas deildi. Uluslararas konjonktrn gereklerini de hesaba katarak toplumsal dinamiklerimiz, deiik ynetme biimlerinin ortaya kmasna neden oluyordu. Toplumsal dinamikler, toplumun talepleri gibi kavramlar, vesayeti zihniyetin tahamml edemedii gerekliklere tekabl ediyorlard ve siyasal dzeni belirleyecek gce ulayorlard. Egemenliin millet de olduunu kabul etmekle birlikte, aslnda hibir zaman milletin buna layk olmadn ancak vasiler araclyla bu hakkn kullanabileceini sanan vesayetilerin hesaba katmad toplum, kendisini gstermeye balaynca, vesayeti zihniyet de olmas gereken mecraya, darbecilie srklendi. Vesayetilik ve darbecilik zaten birbirinin mtemmim czleriydi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

639 / 1404

Vesayetilerin hesaplarnn tutmad ilk konu, halkn onlarn sand gibi sessiz kuzu deil, kanl-canl, insan haysiyetine, kollektif kimliklere dayal bir psikolojik varlk olmasyla ilgiliydi. Vesayetiler, halkn her zaman cumhuriyeti kuran kadrolara gveneceini, onlarn gsterdii yoldan gideceini sanyorlard. lk srpriz buradan geldi, halk ok-partili sistemle birlikte sesini duyurma frsat yakaladnda ve demokrasiyi sindirmeye ve yaamna geirmeye baladnda, her seimde artan bir ounlukla vesayet sistemini ve vasileri istemediini belli ediyordu. yle bir noktaya gelindi ki, vasiler, vesayet hakknn ellerinden gideceinden korkarak Bu kadar demokrasi yeter, hatta ok bile! derken, halk da Sonuna kadar demokrasi! diye haykryor, ok farkl siyasal idealleri olduunu ok farkl partilerde rgtlenerek ortaya koyuyordu. Bu olanlar srpriz deildi aslnda, bunun byle olaca, halkn ispat- rt ettike vasileri istemeyecei, askersivil brokrasinin de vasilikten vazgemeye yanamayaca tahmin edilebilirdi. Halkn okpartili dneme geiten itibaren daha ok demokrasi istemesinde alacak bir ey yoktu. Halkn demokrasi isteinin temsilcileriyle, oligarik brokratik vasilerin temsilcileri arasnda byk bir gerilim olaca belliydi. ki byk darbe, bu gerilim nedeniyle olmu, vesayeti zihniyet iktidarn elde tutabilmek iin darbecilie evrilmiti. Nasl vesayeti sistemin kurulmas ve srdrlmesi kimliklerin bastrlmas sayesinde mmkn olmusa, toplumsal dinamiklerin eninde sonunda farkl siyasal dncelerin yan sra farkl kimlik taleplerini dile getirmesi de kanlmazd. Kurulu yllarndan balayarak cumhuriyetin zerine bina olduu adalk, Trklk ve Mslmanlk deerlerinden neler anlalmas gerektii vsiler tarafndan tanmlanm; zinhar bu tanmlarn dna klmamas gerektii halka sk sk tembihlenmiti. Ama bu muazzam amazla nereye kadar gidilebilecekti? Cumhuriyet projesinin gcn ald mutabakat zemini yaratc bir yenilemeye tabi tutulmazsa, vesayetilie ve kimliklerin bastrlmasna dayal yntemiyle ne zamana kadar dayanabilirdi? Demokrasi tarihimizdeki ikinci byk srpriz, tahmin edilebilecei gibi, bastrlm kimliklerden geldi: zellikle 1980'lerden itibaren tm dnyada etkisini gstermeye balayan post-modern siyasetin kimlikler zerinde yrtlmesine dayal konjonktr, kendisini Trkiyede de hissettirdi. Toplumsal psikolojinin yasalar, Trkiyede de iliyor, bastrlm olan geri geliyordu. Kemal Karpatn bir toplumsal tarihi olarak cumhuriyetin kimlikleri bastrmadan yoluna devam etmesini mmkn gren szleri olanlar daha iyi fark etmemizi salayabilir. Karpat'a gre krlma noktas 1932'dir; bu tarihten balayarak tarihe ve gelenee dayal hars temel kltr olarak savunmaktan vazgeilmi, millet anlay tarihsel-kltrel ekseninden kartlm, Tk kimliindeki ierik ve sreklilik bozulmutur: Kimlik ve millet konularn yeni bir ekilde ele alarak bunlar d modellere gre ayarlama yolunu tutmutur Bu millilik tarihin akna ve toplumun deiimine uymaz, esasna kaydrlmasna uygun der. Milli gelime ile asla badamaz. Ona gre 1932de bu yola girilmemeliydi. Aslnda yaplacak i, glerin etkisini doru deerlendirmek, II. Abdlhamid modernlemesinin ve II. Merutiyetin at demokratikleme srelerini, sosyo-kltrel, ekonomik bir ereve iinde geni olarak deerlendirmek, bundan sonra Milli Mcadelenin getirdii milli ve snrlar belli bir Trkiyenin ondan evvelki gelimelerin bir sonucu olduunu anlatmaktr. Bunun iin Trklemeyi, Osmanllamay, i kimlie ve toplumsal kltrel deimeye balamak gerekmektedir. Ama vesayeti-darbeci zihniyet srecin bu olmas gereken ekilde, hayatn akna mdahale etmeyen, topluma gvenen yoldan ilerlemesine izin vermedi. Her neyse, olanlar olmu, Cumhuriyetin resmi ideolojisi, kendi ngrd tek-biimli ulus anlaynn dnda kalan etnik ve dini tm kolektif kimlikleri bastrma yoluna girmiti.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

640 / 1404

Bununla bir sre idare edildi ama 1980'lerden sonraki dnya artk eski dnya deildi. Kreselleme zamanlarnda siyaset artk eski sosyoekonomiye dayal dilini terk etmi kimlik siyaseti haline dnmt. Cumhuriyet tarihi boyunca bastrlan kimlikler, 12 Eyll darbesinin baskc rts kalkar kalkmaz, siyasetin kimlik siyasetine dnt gnlerde tm arenay dolduruverdiler. Gerek cumhuriyet tarihi boyunca sren halkn demokrasi mcadelesi, gerek post-modern dnya koullar ve kimlik siyasetleri, darbeleri neredeyse imknsz hale getirmiti. Vesayet sistemine kar demokrasi mcadelesinde vasilere kar halkn yannda yer alan aktrler bile yeni siyasete takat yetiremediler, kimlik siyasetine uygun bir dil retemediler. Yenidnyann post-modern siyasetine yeni siyasi aktrlerle katlnma durumunda kalnd. Nasl yeni dnemde siyaset ve siyasi aktrler deimise, darbe tarz da deimi, darbeler de 28 ubat rneinde olduu gibi post-modern olmutu. Ama halkn ykselen demokrasi bilinci karsnda post-modern bir apkayla saklanmaya alan darbeci kafann da kendisini gizleyebilmesi mmkn deildi.

Darbelerle Yzlemek
lkemizde ok-partili sisteme geeli, nispeten serbest ve adil bir seim sistemine sahip olal 60 yl akn sre oldu. Serbest ve adil seim artnn demokrasi iin yeterli olmadn, ortada bir vesayet rejimi varsa bunun demokrasi klnda da varln srdrebileceini, ak darbeciliin vesayetiliin somut zalimlik olarak rgtlenmesinden ibaret geici bir hal olduunu toplumumuz yaayarak rendi. zellikle 12 Eyll 2010 Referandumuyla birlikte iyice anlald ki, toplum kendisinin zerinde srekli hak talep eden vesayeti-darbeci zihniyetle ynetilmeyi istemiyor; bu zihniyetle yzlemek, hesaplamak istiyor. Demokrasinin yalnzca grnte kalmasn isteyen, aslnda bu halkn demokrasiyi henz hak etmediini, her alanda vasilere ihtiya duyduunu savunan vesayetilerin her zaman darbecilik aday olduklarn artk iyi biliyoruz. Kim ki sz, yetki ve kararn millette olmasndan korkuyor, halk szne itibar edilmeyecek cahiller yn olarak gryorsa, serbest ve adil seim sistemini savunup savunmamas bir ey ifade etmez; o vesayetinin ta kendisidir. Demokrasinin neye yarad ve korku ve iktidar zerine olan almalar, zgrlkleri gvence altna almayan, hukuk ve insan haklar temelinde ilerlemeyen sonularn pek de demokratik diye nitelenemeyeceini gstermi durumdadr. Kiisel, toplumsal ve kamusal zgrlkleri de mutlaka ieren insan haklar anlay, bu haklarn gereklemesini olanakl klacak demokratik kurumlarn oluturulmas ve aslna uygun ileyii ile bunlar gvenceye alacak, yani insan haklar ilkelerinden tretilmi hukuk sayesinde korkudan ve yoksunluktan kurtulmu, barn ve adaletin hkm srd bir lke (dnya) zlemi gereklie dnme imkn bulabilir. Bu yzden vesayeti zihniyet ortadan kaldrlana, halktan baka kimsede sz, yetki ve kararn olmamas gerektii ayan beyan ortaya kana kadar lkemizde demokrasi mcadelesi srecektir. Evet, Trkiye bir sredir darbeci-vesayeti zihniyetle yzleiyor. Yzlemek ne demek? Yzlemeyi tam manasyla anlarsak, yukardaki ngrler dnda yaplmas gerekenleri daha kolayca grebiliriz. Yzleme, esasen psikolojik bilimlerde, psikoterapide kullanlan bir kavramdr. nsann kendi davranlarnn sonularn, karsndakinde nasl bir etki braktn gsterebilmek iin uygulanan teknie denir. Vesayeti-darbeci zihniyetle yzlemenin ilk art, bu zihniyete sahip olan kafa yapsn iyi tanmaktr. Bunun iin de darbeciler ne dnr de darbe giriiminde

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

641 / 1404

bulunur? Darbecinin ruh dnyas nedir? sorularna cevap verilmesi gerekir. Bu sorulara verilen cevaplar bir bakma, vakti zamannda darbecilere boyun emi, hatta darbecilere alk tutmu kitleleri de ilerindeki despotik zihniyetle kar karya brakmak, onlarn zihinlerinin demokratik dnmne hizmet etmektir. nemli olan darbeci zihniyeti ve kiilii tanmaktr zira darbeci zihniyet her zaman tm toplumlar da yle ya da byle vardr ama toplum demokrasi konusunda bilinli ve kendisine gvenli olduu iin onlarn iktidar olmasna izin vermez. zellikle ekonomik krizler ve savalar srasnda darbecilere frsat doabilir, gc ele geirdiklerinde toplum dmanlklarn uygulamaya koyabilirler. 1929 bunalmndan sonra hemen tm Avrupada darbeci zihniyet iktidara geldi, Nazi ve faist iktidarlar, demokrasiyle i bana gelmi gibi grnmelerine ramen uygulamalar darbeci zihniyetin rnyd. Avrupada Nazi igalleri srasnda deiik lkelerdeki ibirliki iktidarlar, darbeciydiler Uzun lafn ksas, darbecilik tehlikesi her zaman vardr ve farkl klklarda her zaman karmza kabilir; tehlikenin farknda olmal darbeci zihniyeti iyi tanmalyz Darbeci zihniyeti tanrsak, onlarn olaan demokratik bir ileyite havsalalarn alamayaca faaliyetleri nasl icra etme hevesi ve cesareti bulduklarn da kolayca grebiliriz. Darbeci, hepimizin yakndan bildii, gndelik hayatta rneini oka grdmz bir kiilie sahiptir. En ne kan zellii, her eyi kendisinin bildiini, toplumun gdlmesi gereken bir sr olduunu dnmesidir. Darbeciler, lkenin nasl kurtulacann yegne reetesinin kendi kafalarnn iinde olduu samalna inanacak kadar kendilerine ve gce tapnrlar. Bu her eyi ben bilirimcilikleri, toplumu kmseyen tavrlar onlar sevimsiz, ruhsuz bir ehreye brndrr. Darbecilerin ikinci zellikleri, pheci ve vicdansz olulardr: Herkesten kendilerine kar olduklar konusunda phelenirler ki aslnda hakldrlar, kimse onlar gerekte sevmemektedir- ve phelerini yattrmak iin olmadk zulmlere bavururlar ve yaptklarndan asla sululuk ve vicdan azab duymazlar, zulmlerini hep meru grrler. Zihniyet dnyalarndaki benzerliin yan sra bu ruhsal yap tm darbeciler silsilesinde grlr. Darbeci kiiliin kendine ve gce tapnan ben bilirimcilii, phecilii ve despotluu, tm darbeciler iin sz konusudur. Hepsi de toplumu kmseme, aalama, ocuk olarak alglama konusunda hemfikirdirler. Darbecilerin tamam, dar kafal, demokrasi ve toplum dman ideolojik fanatiklerdir. Byle bir zihniyet dnyasna ve ruhsal yapsna sahip kimselerin darbe koullarn hazrlamak iin toplumu kendini ynetmekten aciz, fitne fesat yuvas; demokratik yollardan seilmi halkn temsilcilerini kiisel karlar iin her eye yeltenecek koltuk sevdallar olarak gstermek iin ellerinden geleni yapacaklar aktr. Eer darbe planlar iin genlerin provokasyonlarla birbirlerini ldrmeleri gerekiyorsa bunda da bir beis grlmeyecektir. 12 Eyll 1980 darbesi ncesi lke manzarasna bakmamz, onlarn yapabileceklerini grmek asndan yeterlidir: lke sa ve sol diye birbirini dman olarak gren iki byk kutba ayrlm, tam bir kaos haline srkleniyordu. Sokaklar kan glne dnm, srekli provokatif eylemlerle genlik gruplar birbirine kar kkrtlyordu. Gazeteler, her gn lm eteleleri yaynlyordu. Gnlk l says 20yi bulmutu. 1980in ilk sekiz ayndaki cinayetlerde ldrlen insan says da yaklak 1600d. Siyasi partilerin liderleri, bu manzaray grmezden gelmek ve lke iin bir araya gelememekle sulanyor, aresiz ve komik duruma drlyorlard. 11 Eyll 1980 Perembe gn Bakent Ankara bomba sesleriyle dolu bir

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

642 / 1404

gn yayordu. Bata Kzlay olmak zere, Ankarann en ilek yerlerine aslan bombal pankartlar srekli patlyor, halkn huzursuzluu ve tedirginlii daha da artyordu. Anari ve terr 11 Eyll gn de olanca hzyla srp gidiyordu. Ve 12 Eyll Saat 04.00te beklenen mdahale geldi. Darbeciler lkenin tm sorunlarnn, Atatrklkten sapmaktan kaynaklandna inanmaktayd. Bu sapn nedenleri onlara gre, muhteris politikaclarn evirdii dolaplar ile yabanc ideolojilerin yurda szmasyd. Siyasi liderler, TSK gvencesi altnda geici ikamete alndlar ya da tutuklandlar. Milli Gvenlik Kurulu, yaynlad bildirilerle gvenlik ve kamu dzenine ilikin olarak ald nlem ve kararlar aklamaya balad. Bu kararlarla skynetim askeri mahkemeleri kurmak ve bunlara gerekli atamalar yapmak yetkisini kuand gibi, kendi varlna; bildiri, emir ve kararlarna kar ilenecek sulara da bu mahkemelerde baklacan belirtti. Yasama ve yrtme yetkilerini stlenen MGK, devlet ve hukuk dzenini ilgilendiren nemli kararlar da almaktayd. Askeri rejim ve MGK, parlamentoyu ve ona dayal meru hkmeti datmt. Ama parlamenter tre ve trenlere srt evirmi de deildi. Mdahaleden 6 gn sonra MGK yeleri milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine dayal yeni bir anayasa dzeni vaadini de ieren bir metinle ant itiler. Ant ime treni TBMM binasnda yapld. MGK karar, yasa ve bildirileri ve skynetim komutanlklar kararlar eliyle kamu zgrlkleri ve temel haklar ksntya uratld. Basn yayn zgrl tamamen rafa kaldrld. Toplant ve gsteri yryleri izne baland. Dernek faaliyetlerine nemli kstlamalar getirildi. i haklar ve zellikle sendikal faaliyet zgrl ile grev hakk, hemen tamamen yok edildi. Yaama hakk ve kii dokunulmazl bata olmak zere kiisel haklardan bahsetme imkn kalmad. dam cezalar, yargsz infazlar, ikence iddialar ve olgular gndemi doldurdu. Yarg yoluna bavuru haklar kstland, 3 yldan az hapis cezalar iin temyiz haklar kaldrld; hak arama zgrl ile adil yarglanma ilkelerinden uzaklald, hak ihlalleri yaptrmsz kald. Yarg karar olmadan ve skynetim komutanlarnn kararlaryla bir daha kamu hizmetlerinde altrlmamak zere grevlerine son verilen kamu personeli says on binin stne ulat. Halkn siyasi katlmn kstlayan, yetkiyi merkeziletirmeyi amalayan pek ok yasal ve kurumsal dzenleme uygulamaya konuldu. niversitelerin eitimini ve ynetsel faaliyetlerini denetlemek iin kurulan YK veya skynetim tarafndan en az 2000 retim yesi grevden alnd ya da istifaya zorland. 7 Kasm 1982de vesayet sistemini perinleme ve zgrlkleri kstlama esasna dayal yeni anayasa referanduma sunuldu. lm gsterip stmaya raz edilen halkn resmi rakamlara gre % 91,4 Kabul oyu verdi ve Milli Gvenlik Konseyinin Bakan Kenan Evren, dorudan Cumhurbakan oldu. 6 Kasm 1983te yaplan genel seimlere sadece partinin katlmasna izin verildi. Darbecilerin bunlardan birini aka desteklemesine ramen Anavatan Partisi (ANAP) %45,2 oy olarak iktidar oldu. Toplum, darbecilere ve vesayet sistemine Hayr; Dnce hrriyeti, din ve vicdan hrriyeti, demokrasi asndan vazgeilemez insan hak ve zgrlkleridir. Din ve vicdan hrriyeti ayn zamanda temel bir toplumsal ama olan hogr iin de gerekli ve zorunludur. Teebbs hrriyeti ise ekonomik zgrlklerden birisi ve en nemlisidir fikirlerine Evet dedi. Demokrasi mcadelesi, vesayeti zihniyetin ve darbeci istibdadn penesinde birok travmaya uradktan sonra yeniden start ald.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

643 / 1404

12 Eyll Darbesinin ksa hikyesi byledir. Lakin darbelerin bir toplumda, hele hele bizim gibi ska darbelere maruz kalm bir toplumda nasl hayata geirildiini iyi anlayabilmek iin sadece darbecilerin bavurduklar provokasyonlara bakmak yetmez, darbeciliin zerinde ykseldii sosyal psikolojik zemin zerinde de kafa yormamz gerekir.

iddet Kltr Darbecilii Besler


Saldrganlk, her canlnn olduu gibi insann da yaamas, hayatta kalabilmesi iin potansiyel olarak iinde tadna inandmz bir drtdr. Saldrganlk, baz hallerde iddet boyutuna varr ve yaamlarmz zehir eder. iddet konusunda konuurken yapmamz gereken ilk saptama budur. iddetin bireysel ve toplumsal birok nedeni vardr ve phesiz bu ikisi birbiriyle ok balantldr. iddetin bireysel nedenleri arasnda, ilk gze arpanlar unlardr: Kendisini kurban olarak grme, otoriteye ksme, ocuklukta kt muamele ve yoksunluk, evde efkat ve ilgi azl, erken ana-baba kayb, keyfi ve haksz olarak grlen engellenme, alay edilme ve dalga geilme gibi provokatif davranlar, saldrgan rneklere maruz kalma (medya etkisi dhil) iddetin toplumsal nedenleri arasnda ise ekonomik yoksunluk ve toplumsal huzursuzlua verilen tepkiler en bata sralanr. lgin olan, toplumsal ve siyasal alanlarda belli bir ilerlemenin ardndan gelen kriz dnemlerinde ihtiyalarn bir anda karlanamamasna bal olarak siyasal iddetin artmasdr. iddet olaylar, toplumsal destek sistemlerinin yetersiz olduu veya tamamyla kt toplumlarda oalr. Enflasyon hz ve evlenme ve boanma hzlar arasndaki oranlar, toplumsal ve ailevi stresin bir ls olarak kullanan Landau, 12 lkeden 11'inde bu toplumsal ve ailevi bozukluk gstergeleriyle iddet suu oranlar arasnda anlaml bir balant bulmutur. Bu aratrmada aradaki balantnn gsterilemedii tek istisnai lke Japonya olmutur. Landau, bunu Japonya'da aile dnda da ok gl davransal kontrol sistemlerinin (rnein okul, iyeri gibi) olmasyla aklamtr. Nispeten iddetten uzak genlerin kalabalk iinde veya genlik etelerinde saldrgan davranlar sergileyebilmeleri, iddetin toplumsal nedenlerine bakarken ok nemsenmesi gereken bir bulgudur. nsanlar ait olduklar topluluktan farkl grnmekten holanmazlar. nsann kendisinden farkl insanlardan holanmamas ve onlara pheyle bakmas eilimi, grup iddetini arttran nemli bir nedendir. Bu durum, Japonya gibi homojen toplumlarda Amerika gibi heterojen toplumlara gre iddetin neden daha az olduunu aklar. Yine kalabalk iinde kii bireyselliini yitirir, davranlarndan daha az sorumlu hale gelir. Topluluk iinde adsz birisi olmak, anonimlik, yalnz halimize gre saldrganlmz daha rahat da vurmamz kolaylatrr. iddeti besleyen, dllendiren evresel-kltrel koullar, toplumsal nedenler arasnda en nemli etkendir ve bizim yaam kltrmz bu adan olumlu bir grnm arz etmektedir. Yaam kltrmz, iddetin beslenmesi asndan sorgulandnda olduka olumsuz bir manzara ile karlayoruz. Zira yaam kltrmzde sorunlar diyalog, anlama, anlama yolu ile zmek yerine savaarak karndakini alt-etme anlay baskndr. Devletini, ordusunu, dilini, ocuk yetitirme pratiklerini, gndelik iliki an savalk zerine kuran bir toplumun, modernlikle karlar karlamaz bu zelliklerinden bir anda vazgemi olduu dnlemez. Grup davranmzn temel bileenlerinden olan savalk ve sava zihniyet, bugn de dimdik ayakta duruyor. Kahramanlarmz hala savalardan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

644 / 1404

seiyoruz. Bylesine debdebeli asker uurlama trenleri dnyann baka hibir yerinde yaplmyor. Kltrmzde savalkla erkeklik zdetir. Sava ruh, baklara, bedenin hareketlerine ve pozlarna bile sinmitir. Toplum, erkek hatta kz ocuklarnda sava zihniyetin ve erkeklik olarak alglanan yiitlik, cesaret gibi deerlerin yerlemesini desteklemektedir. Er-lik ve delikanllk, cinsel kimlii deil, hem erkeklerde hem kzlarda saval belirten ifadelerdir. Erkek gibi kadn sz, belki yalnzca Trklerin kltrel corafyasnda vg olarak kullanlmaktadr. Erkek Fatma, ofr Nebahat gibi film adlar, baka kltrlerde cinsel kimlikle ilgili bambaka armlar yaparken, kltrmzde yiitlik, cesaret gibi olumlu armlar uyandrr. Savalk ve sava zihin, bireysel ve toplumsal sorunlarn zmnde fiziksel g; kardaki insan, rakibi, muarz fiziksel olarak alt-etmeye duyulan gven zerine bina olan bir ba etme tarzdr. Bu ba etme tarznn gnmzde nerelerde uygulandna baktmzda, grdklerimizin her alandaki yaygnl aknlk verecektir. Sadece ordularmzn muhabere gcne gvenip kendimizi ordu-millet olarak grmyoruz ayn zamanda bar zamannda, olaan gndelik yaamlarmzda da evde, ite, trafikte, sokakta, okulda, Meclis'te ve her yerde sorunlarn sava yoluyla halledilecei dncesine sahibiz. lkemizde bir sorunun szl tartmalarla, ikna yntemiyle halledilmesinin, zr dileyerek bir hatadan geri dnlmesinin rneklerini grmek pek mmkn deildir. En kk, basit insani sorunlar bile birdenbire iddetli bir atmaya dnme potansiyeli tayor. Televizyonda yllarca tartma program ynetmi bir sunucu, imdiye kadar bir tartmacnn dierini hakl bulduunu grmediini rahatlkla syleyebilir. ocuklarn sokak kavgalar bile bir anda slaleler-mahalleler aras kavgaya dnebilir. Sava zihniyetin izleri, Trkenin sz varlnda da kendini belli eder: Dersini vermek, haddini bildirmek, paasn aa almak, dnyay zindan etmek gibi ok sayda sz, davranlarmz ynlendirir. deolojik genlik gruplarnn kana kan, intikam diye bararak saldrya geebilmeleri an meselesidir. Bizler, spor msabakalarna bile savaa gider gibi gideriz. Sonu olarak, Trkiyede erkein kadna, kadnn ocua, byn ke, retmenin renciye eitli amalarla iddet uygulayabildii bir ortamda yayoruz. Bunu bilimsel almalar da gsteriyor. Bunun iin Trkiye leinde iki almann sonularna gz atmak yeterlidir: Aile Aratrma Kurumu Bakanl, aile iinde ve toplumsal alanda iddetin sebep ve sonularnn belirlenmesi amacyla Trkiye genelini kapsayan iki ayr sosyal aratrma yaptrd: Aile i iddetin Sebep ve Sonular ve Aile inde ve Toplumsal Alanda iddet aratrmalar Trkiye'de aile iinde ve toplumsal alanda iddetin yaygnlk dzeyi, grlme biimi ve skl, uygulayc ve madurlarnn iddet kavramndan ne anladklar ortaya konmaya allyor; aile iinde ve toplumsal alanndaki baz deikenlerle bireylerin iddet ieren davranlar ve iddet eilimleri arasnda bir iliki olup olmad, eer varsa nicelik ve nitelii aratrlyordu. Aratrma bulgular, iddet eiliminin olduka yksek olduuna iaret ediyordu. iddet, daha ziyade bir erkek problemi olarak grnyor, gen erkekler en nemli risk grubunu oluturuyordu. Aratrma sonularna gre, ailelerin % 34'nde fiziksel iddete, % 53'nde ise szl iddete rastlanyordu. ocuklara ynelik fiziksel iddete rastlanma oran da % 46 idi. Aile bydke, iddet artyordu. Hamilelik dneminde bile fiziksel ve szl iddetin srd, sklnn da azalmad anlalyordu. Ailelerde cinsel iddet ve tacize rastlanma oran %9 idi. iddete maruz kalanlarn % 80'i yapacak fazla bir ey olmadna inanyorlard. Elerin daha iyi eitim grm olmas bile, aile iindeki iddeti belirgin olarak azaltmyordu. ocuklu ailelerin, ocuklarnn yaramazlklar iin uyguladklar yntemler arasnda "aklama ve ikna etme" yksek oranlarda olmasna ramen, onu "azarlama,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

645 / 1404

utandrma", "cezalandrma ve yoksun brakma" ve "korkutma" izliyordu. Aratrmann genel bulgularndan biri de, iddetin, sorun zme biimi olarak kuaktan kuaa aktarld ve yaam pratikleri ierisinde pekitirilmesiyle iddet davrannn hem devamnn hem de alannn genilemesinin salandyd. lgin bir biimde, evde ocuklar daha ok dvenin anneler olduu grlyordu. iddete maruz kalnan bir ocukluk yaamak, sonraki yaamda ailede ve toplumsal alanda iddet uygulaycs olma ihtimalini artryor ve byk olaslkla, tm bu alanlardaki iddet zincirinin temel ve balatc halkasn oluturuyordu. Dikkat edilecek olursa drt drtlk bir iddet kltrne sahip olduumuzu gsteren saylan tm bu zelliklerimiz, darbecilerin arayp da bulamadklar bir darbe zemini oluturmaktadr. Bu nedenle darbelere kar mcadele mutlaka iddet kltrmz rehabilite etme amacna da ynelik olmak zorundadr. iddete kar mcadelemize lkemizde iddetin bireysel ve toplumsal nedenlerini iyice gzle nne seren aratrmalar oaltarak, buna gre gerekirse yasal yollara bavurmaktan ekinmeden her trl nlemi alarak devam etmeliyiz. Hepimizin iddete kar mcadelede tan altna elimizi koymamz, ncelikle tarihsel psikolojimizden kaynaklanan sava zihniyetimizi bar bir dnme tabii tutarak ie balamamz gerekiyor. Yine ayn ekilde iddet davrann srekli besleyen, iddet sarmaln ulaabildiimiz her yerden krmaya almalyz. phesiz bu aba srecinin en banda da iddet dilinin, zellikle rol modeli olan toplum nderleri ve medya tarafndan kesinlikle terk edilmesi geliyor.

Bir Toplumsal Travma Olarak Darbe ve Onarlmas


Darbelerle yzlemek, iin onlar tanmann dnda baka yaplmas gerekenler de vardr: Bunlarn banda darbelerin neden olduu toplumsal travmay anlamak gelir. nsann ve toplumun yaamnda olaan saylabilecek birok olumsuz deneyim bulunur ama bunlar travma kapsamnda deerlendirilmez. Yaadmz her glk deil ama bazlar ruhumuza hi yaramyor, actmakla kalmyor, mr boyu etkisinde kalacamz izler brakyor, her hatrladmzda iimizi yakt yetmiyormu gibi kimliimizi bile biimlendiriyor. te bu berbat yaantlara travma diyoruz. Travmatik olay sradan olumsuz yaantlardan farkl klan kiinin yaamna ya da beden btnlne ynelik bir tehlike bulunmas ve katastrofik bir tepkiye neden olmasdr. Toplumsal travma da tpk bireysel travma gibi iler, tek fark tm toplumu kaplamasdr. Olaan snrlar iindeki olumsuz yaantlarn travmadan ayrlmasndaki en nemli lt, insann ve toplumun onlarla bir biimde ba edebilmeleridir. Travmatik olaylarda ba etme becerileri hibir ie yaramadklar gibi felce urar. Travmatik olay, bireyi ve toplumu kar koyamayaca bir g karsnda aresiz brakr ve genellikle insann kavrama snrlarnn dna taar. Travmatik yaant sonras birey, yaad dnya, kendisi, dier insanlar ve gelecekle ilgili kavraylarn yeniden gzden geirmek zorunda kalr. Travma ile yaamn olaan ak sekteye urar, bellein nceki kayt sistemi ve ierii ok nemli deiikliklere urar, kimi zaman bellek neredeyse tamamen silinir, sanki bireysel tarih hatta bireyin zihnine kaydolmu somut haliyle tm toplumsal bellek sfrlanr. Ulalmak istenen hedefler anlamszlar, gelecek bilinmezlie gmlr. Doal afetler, kazalar gibi olaylarn yan sra sava, ikence, tecavz, g yaants, hastalk ve sevilen yaknn kayb balca travmatik olaylar iinde deerlendirilir. Doal felaketlerdeki kayplar ne kadar byk olursa olsun insan rn olan travmalarn ruh salmz zerindeki

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

646 / 1404

etkisi ok daha olumsuzdur. nsan eliyle olmayan yaray sarmak, kadere rza gstermek nispeten daha kolaydr ama bamza gelen felaketin sorumlusu insan kardeimizse, hele hele dost bildiklerimizse, yaramz durmakszn kanar. Travma sonras stres bozukluu, travmatik olay takiben bir kiinin bana gelebilecek en ar ruhsal durumdur, kronikletiinde tedavisi pek zor bir rahatszlk tablosudur. Bireyin olay sonras yaantsnn adeta srekli olarak travmay, uykuda bile srekli hatrlayacak ekilde bozulduu bu hastalkta hayat eskisi gibi srdrme imkan kalmaz. Ancak bu rahatszlk ortaya kmasa bile travmatik olayn bireyin ruhsal yaam zerinde sarsc ve rseleyici etkileri olabilir. Travma sonrasnda hemen herkes aresizlik, yetersizlik, acizlik, gszlk ve fke hisseder. Birey benlik saygsn zedeleyen travmatik yaanty kiisel tarihi iine kabul etmek istemez, buna direnir. Bu direni srecinde travmatik olay tekrar tekrar yaayarak kendi denetimine almaya alr. Bu tahmin etmesi olduka zor, uzun ve yorucu bir mcadeledir. Travmatik olaya verilen tepki, eitli deikenlerden etkilenir. Kiinin ya, cinsiyeti, eitimi, kiilii, travmann nitelii, iddeti, beklenebilir ve kestirilebilirlii, kiinin travmay anlamlandrmas, olay sonras evresel, ekonomik ve toplumsal destek bunlardan en belirgin olanlardr. Kadnlar, ocuklar, gszler, aresizler, ruhsal adan gariban durumda olanlar travmadan ok daha fazla hasarla karlar, kabilirlerse. iddet iin sz konusu olan fasit daire, travma iin de aynen geerlidir. Ar travmaya urayanlarn ocuklar da duygusal istismar ve ihmal bata olmak zere ailesel travmaya maruz kalrlar ve ruhsal rahatszlanma riskleri ok yksektir. Kendisi travma maduru olan kimsenin ocuklarnda da yksek oranda stres belirtileri saptanmtr. ocukluk anda yaanan stresin beyin geliimi ve nrobiyolojisi zerine olumsuz etkileri bildirilmekte, ocuklukta uzun sreli travmatik yaantlara maruz kalmann kiilik oluumunu negatif biimde etkiledii ileri srlmektedir. Travmann nesiller boyu sren etkisi, savalar, gler, soykrmlar, etnik katliamlar ve darbe ortamlar gibi topluca maruz kalnan travmalar da hemen herkesi ve onlardan reyecek nesilleri kapsayacak kadar artar. Bunun nedeni, insann yeryznn en byk kan dkcs, fitnecisi olma gereiyle yzlememiz, insanlmzdan utanmamz, insan soyundan firar etmek istememiz deildir sadece Topluca maruz kalnan travmalar, kusup insanlmz dar atmay isteyecek kadar bizi insan yapan tm hissiyatmz parampara eder. Bize topluca reva grlen travmatik eziyetin acsnn, zalimin aalayc tkrklerinin, ikencede fkran kanmzn yan sra insanln dna atlmay arzulayan kendi kusmuumuz da kimliimize yapr. nsana da insanla da gvenimiz kalmaz, elimizden geldiince bizimkilere yaprz. Travma, kimlikleri hasara uratmakla yetinmez, nesillere aktarldka kendisi bizatihi toplumsal kimliin ana nvesini oluturur. Travmatik kimlik, toplumsal travmann nesiller boyu aktarlacak asl ve en byk komplikasyonudur. Toplumsal kimlik kodlar, bireyleri birbirlerini hi grmemi ve grmeyecek olsalar da aralarnda bir ba oluturarak bir arada tutar; bizlik duygusunun kaynan oluturur. Toplumsal kimliin oluturduu, ieriyi ve dary belirleyen bu psikolojik snr, bireylerin ilkel varolu kayglarna ve korkularna kar koruyucu bir kalkandr. Ayn zamanda dardan gelecek tehdide kar grubu bir arada tutarak hayatta kalma mcadelesinde nemli rol oynar. Tpk bireysel kimliini koruyan kiiler gibi kolektif kimlik gruplar da z-sayglarn korumaya ve kendilerini en olumlu imajlarla sunmaya alrlar. Bir aksi koul sz konusu olmad srece her birey, hep kendi kolektif kimlik grubu lehine davranma eilimindedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

647 / 1404

Grubunun baarlarn grubun kalitesiyle, baarszlklarn ise anszlk ve benzeri d etkenlerle aklar. Savalar, gler, soykrm ve etnik katliamlardakinin yan sra 12 Eyll Darbesi gibi provokasyonlarla toplumsal gruplarn birbirine krdrld ve insanlarn toplu halde ikenceye ve yldrmaya mahkum edildii darbe ortamlarndaki travma, kiinin bu toplumsal kimliini can evinden vurur ve toplumsal kimlii paralanm insanlarn yaralarn sarmak amacyla can havliyle bir araya gelmelerine sebep olur. Fakat yine byle zamanlarda yaanan aclarla ba edebilmek iin toplumsal psikolojide fanatizmin temelleri atlr. Toplumsal kimlik, bireysel kimliin nne geer; biz, beni siler. Toplum fanatikletike psikolojisi salkl ileyiini yitirir, adeta ocuklar, geriler. Grup, gerileme iine girdiinde, yapc dinamikler deil ykc olanlar n plana gemeye balar. Gemile imdi arasndaki uzun zaman dilimi bir anda ortadan kalkar; gemi, imdi haline gelir, zaman kmesi ortaya kar. Zaman kmesinde, olay sanki dn yaanm, zaman gemiten gelip imdinin zerine km gibi, toplum iinde ok canl duygularn yaanmasna neden olur. Bundan sonra gruptaki bireylerin toplumsal kimlikleri daha da canlanr, grubu simgeleyen semboller ve lidere ballk nem kazanr. Grup, gncel olaylar gemiin glgesinde alglar. Dolaysyla gerei olduu gibi grebilme yetisini kaybeder; tarihindeki seilmi travmalar kimliinin ba tac yapar. Toplumsal travma, yaanan bir olayn, ekonomik, siyasi etkilerinin yan sra hemen tm toplumun psikolojisinde derin ve olumsuz izler brakmasdr. Mesela Balkan Sava, Osmanl devletinin siyasal ve ekonomik bnyesinde ok ar yaralar amasnn yannda toplumumuz iin hala etkilendiimiz, belki daha nesiller boyu etkileneceimiz byk bir toplumsal travmadr.

Darbeci ve Darbe Travmasnn Yaratt Maliyetler


Darbeci, kafasndaki tehlikeleri bertaraf etmek iin tehlike oda olarak grd insanlara her trl zulm reva grerek, toplumu da kendisiyle ayn dnmesini salamak iin senaryolara ve baskya maruz brakarak travmaya uratr. Ancak darbelerin toplumsal travma olma nedeni, sanld gibi sadece toplumun zellikle baz kesimlerine ynelik zalimane uygulamalar deildir; darbeciler toplumun tm varln da adeta esir almlar, onu kendisine vasi gereken bir ocuk ya da akl hastas yerine koymulardr. Asl travma budur: nsan yerine konulmamak... Darbecilik, kelimenin gerek anlamyla toplum dmanldr. Darbeler, toplumsal dinamiklerin kendiliinden aknn nne set ekerler ve toplumu adeta ocuklatrrlar. Darbelerin toplumlarn aknda yol at engelleme ve gerilemeyi yle bir rnekle aklayabiliriz: imdi tm genleri, yetikinleri, eli aya tutan herkesi, bir kararla sadece emekleyerek yrmeye zorlasak, toplumsal hayatta nasl bir kemeke ve gerileme olursa, darbe dnemleri de aslnda toplumsal dinamikleri ve toplumsal psikolojiyi o hale getirir ve bu durumdan kurtulmak yllar ama yllar alr. Darbeciler ellerinde g ve despotizm balyozuyla toplumun karsna geer ve kendilerini onlar tm dertlerinden kurtaracak kurtarclar olarak sunarlar. Zaten darbeyi hazrlayan zorlu koullardan iyice bunalm olan toplum, ylesine keye skmtr ki, bu kymeti kendinden menkul kurtarclara boyun emekten baka are bulamaz. Bilmez ki, kurtarc sandklarnn elindeki g ve despotizm balyozu, onunda kafasna inecek ve toplumu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

648 / 1404

oluturan her birey, toplumun cra bir kesine savrulacaktr. nsan, onu g haline getiren toplum olma zelliini, dayanma ruhunu yitirdike, darbecilerin onu insan yerine koymadn anlamakta da gecikecek, ya ka olursa olsun bakma muhta bir ocuk gibi ortalkta kalakalacaktr. Darbenin neden olduu travmann hi ummadk alanlarda insanl zaafa uratan etkileri vardr. rnein 1960 darbesini yaayanlar, niye siyasi liderlerinin idam edililerine sessiz kaldklarnn; 12 Eyll yaayanlar niye referandumda evet dediklerinin acsn, kimseye syleyemeseler bile hayatlar boyunca yaarlar. Yine rnein gznn nnde yaplan hukuksuz, adaletsiz despotik uygulamalara ses karamamak, insan yerine konulmama tutumlarna kar sesini ykseltememek insanlmzdan ok ey alp gtrr. Darbelerle yzleebilmek, darbecilerin akl bali olarak grmedikleri toplumun bu nedenle yaad travmay anlamay, onarmaya almay gerektirir. Darbe, birok bakmdan insanlk-d unsurlar ierir. Bunlarn banda kendilerini kurtarc sanan baz komutanlarn olanca gleriyle toplumun tm dokularn balyozla ezme ya da bombardmana tutma gelir. Bundan daha ac olan ise, darbeye zemin hazrlayabilmek iin toplumu, genleri, siyasal farkllamalardan yararlanarak ve yzlerce provokasyon tezgahlayarak birbirine dman haline getirmesidir. Darbe, ne toplum brakr ne de siyaset rnein 12 Eyll 1980 darbesi, etkisi hala sren, imdiki siyasal ve toplumsal durumumuzu ekillendiren tam bir milattr. 12 Eyll 1980 darbesi Trk siyasal sisteminin zerinden silindir gibi gemi sadece siyaseti deil, btn toplumsal dokuyu ortadan kaldrmtr. 12 Eyllclerin darbelerine gereke hazrlamak iin birok provokasyonla genleri birbirlerine krdrmalar, toplumu lm gsterip stmaya raz etmelerinin dehetengiz psikolojik etkisi, 12 Eyll Anayasas referandum sonularna da yansm, halk darbecilerin elinden zorla ald ksmi demokratik gnlere bir an nce dnebilmek iin ok yksek oranda evetle anayasay onaylamtr. 12 Eyll Anayasas referandum sonular, halkn bir nevi celladna glmsemesidir. Halk, darbecilerin anayasasna byk ounlukla evet vermitir ama aslnda ortada kararn toplumsal szgelerden, geri-bildirim kanallarndan geirerek oluturmu halk da yoktur. Sinmi, rkm kitlelerin karar, demokratik bir iletiim ortamnda deil, dehet psikolojisi atmosferinde sadece ka-kurtul hedefine ynelmitir. Toplumsal adna ne varsa acmadan trpanlayan 12 Eyll darbesinin sosyopsikolojik yapmzda hala sren etkisi, toplumumuzu siyasi bir formasyon olmaktan karp adeta pelteletirmesidir. Siyasetle, kendini ynetme biimiyle ilgilenmeyen, sadece gnlk maiet derdine den bir toplum; doal yapsnda var olan, yani zel bir aba gerektirmeksizin, gndelik hayatn iinde kendiliinden oluan beklemeleri bile korkarak yapan ama bunun dnda rgtlenemeyen, karar alma srelerine katlamayan bir toplum... Bununla da yetinilmeyerek insannn zihninde tm toplum darmadan olsa bile bizi dnen ve bizi bekleyen ordu diye dimdik bir yap vardr dncesi dndaki fikirlere meruiyet hakk tannmayan bir toplum... Byle bir toplumun darbeler sona ermi olsa bile kendine gelebilmesinin ok uzun zaman alaca aikrdr. Darbeciler, toplumun yalnzca imdisini deil geleceini de muhasara altna almlardr. Travma zellikle toplumsal olanlar bizi de, toplumsal kimliimizi de ar biimde yaralyor. Peki, travmann bylesine olumsuz etkilerine kar yaplacak bir ey yok mu, elimizden bir ey gelmez mi? Travmaya uram bireylerle yaplan almalarn sonular, toplumsal travmalar karsnda yaplmas gerekenler konusunda da bir ipucu verebilir: Travmatik yaanty baka insanlarla paylamak dnyay anlaml hissetmenin nkouludur. Bu srete

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

649 / 1404

kii, yalnz yakn evresinden deil iinde bulunduu toplumdan da destek beklentisi iindedir. Toplumun kiinin travmaya uradn onaylamas ve bu zarardan sorumluluk duyarak onarmaya almas travmann etkilerinin silinmesinde ok nemlidir. Travmatize olmu kiinin hukuksal dzeydeki abalarnn adaletin salanmas ile sonulanmas travmann onarmnda olduka etkilidir. Demek ki toplumsal travmalar rtmek yerine alabildiine konumak, ama tek tarafl deil diyalog halinde konumak, yalnzca zalimin zulmnn deil insani hikyelerin de bilinmesini salamaktr ilk yaplmas gereken. Bunu dertleri paylamak ve adil bir zmn ne olabileceini yksek sesle dnmek izlemelidir. Peki, toplumsal travmalarn kimliklerin bir paras haline geldiini ve bu yolla nesillere aktarldn, bu durumda gruplarn kimliklerine yapm fke ve nefretleri nasl ortadan kaldrlabilir? ok zor elbette ama imknsz deil. Kimliklerin bireyler ve topluluklar iin vazgeilmez nemi, topluluklarn kendilerini ne karma eklindeki nyarglar anlalabilirse kimlik fanatizminin rehabilitasyonu salanabilir. Kimlikler eninde sonunda ina edilen srelerdir, var olan kimlikler de uzun srede pekl deiebilir. tekine atfettiimiz zelliklerin deiebileceini, nyarg ve stereotipilerin yumuayabileceini gsteren sosyal psikolojik almalar bar iin umut vericidir. Ancak tm bunlar iin etnik ve dini kimlik farkllklarna sayg gsteren bir bar ortam ve her kimlie kar adil olduundan emin bulunduumuz bir hukuk devletinin gvenli emsiyesi gereklidir. Darbelerle yzleebilmek, darbelerin yol at travmalar onarabilmek iin darbecilerin ve onlara destek verenlerin cezalandrlmas, hi kimsenin yaptnn yanna kar kalmamas, maduriyetlerin elden geldiince giderilmesi, toplumu kandrmak amacyla oluturulan senaryolarn aa karlmas iin bir hukuki srecin balatlmas gelir. Darbecilikle mcadelenin gerek bir yzleme salayarak baarl bir ekilde yaplabilmesi iin maduriyetlerin makul llerde giderilebilmesi gerekir. Darbeci anlayla mcadelede dorudan darbenin faili olanlar kadar onlara destek verenlerin de tehir edilmeleri ve rayi hukuk esasnda deerlendirmeleri nemlidir. Keza hukuk tanmaz bir ekilde gerekletirilen uygulamalardan madur olanlarn da maduriyetlerini gidermek, insan hak ve hukuk ihlallerinin telafisini salamak nem tamaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

650 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

651 / 1404

6. Darbesi ncesi ve Sonras Uluslararas likilerve Dinamikler


12 Eyll Darbesi ile ilgili yaplan deerlendirmelerde kukusuz d politika ve uluslararas ilikiler dzleminde yaananlarn etkisinin deerlendirilmesi olmazsa olmaz unsurlardan birisidir. Bu anlamda darbeye giden srete bu alanda ne gibi gelimelerin olduu, bu gelimelerin i siyasete yansmalar, darbelerde d glerin etkisi ve varsa bu etkinin derinliinin aratrlmas, d dnyadaki gelimelerin lkedeki ideolojik, ilmi, fikri ve siyasi dzlemlere yansmalar, 12 Eyll darbesi sonras Trkiyenin d politika ynelimindeki deimeler ve 12 Eyll Darbesinin uluslararas ilikiler boyutunda lkemize yaatt maliyetler bu blmdeki balklar ele alnrken temel bak as olacaktr.

Yeni Kresel Ekonomik Yaplanma, Neoliberalizm ve 12 Eyll


Darbelerin neden olduuna dair farkl yaklamlar vardr. Bunlar arasnda silahl kuvvetlerin sahip olduu kurumsal kltr, toplumlarn sorun zme yetenek ve kapasitelerinin gelimemi olmas, iddetin toplumsal sorunlar zmenin meru bir arac olarak kabullenilmesi, toplumsal ve siyasal krizlerin zm iin silahl kuvvetler gibi etkin ve rgtl bir gcn dorudan mdahale etmesi gibi etkenlerden bahsedilir. Bunlarn hepsinin darbe sreleriyle bir ekilde ilgisi vardr. Fakat darbeleri yalnzca kurumsal kimlik, gelenek ve kltrde aramak yeterli deildir ve tersine bu tr bir yorum darbelerin gerek nedenlerinin ortaya kmasna neden olabilir. Darbelerin bir daha yaanmamas iin, onlarn ortaya kmasna neden olan i siyasal, kltrel, toplumsal etkenler kadar uluslararas balam, siyasal, blgesel konjonktr ve iktisadi faktrlerin de aydnlanmas gerekir. Bu balamda, Trkiye kamuoyunda ve hatta siyasal ve akademik evrelerinde yaygn olan, bir darbenin gereklemesinin sonraki darbelerin yolunu at eklindeki yaygn inan da tartmaldr. Darbeler tek bana birbirlerinin nedeni ya da sonucu deildir. yle olsayd, rnein Yunanistanda 1967 darbesinden sonra baka darbelerin bunu takip etmesi gerekirdi. Askeri darbeler toplumsal, ekonomik, kurumsal yaplar kadar uluslararas politikann, jeopolitiin, belli uluslararas iktisadi karlarn ve ideolojik, stratejik mlahazalarn sonucu olarak ve bunlarn kesitii noktalarda yaanmaktadr. Btn bu faktrlerden bamsz, tekil, silahl kuvvetler iinden kendince vatan kurtarma amal darbe giriimlerinin olmas da mmkndr. lkemizde 1962-1963 Aydemir ve spanyada 1981 Tejeronun darbe giriimlerinde grld gibi baarya ulamad ve hatta teebbs edenlerin hayatna mal olduu bilinmektedir. Darbeler yerel koullar kadar uluslararas politikann getirdii bamllk ilikileriyle de balantldr. Trkiye gibi Bat sistemindeki lkelerde tarihsel olarak, yaanan darbelerle izlenen ekonomik politikalar arasndaki balant dikkat ekicidir. Her ne kadar Trkiye dhil, baz Latin Amerika lkeleri, Filipinler, Gney Kore gibi lkeler birbirinden ayr corafyalarda yer alsalar da, yeni uygulanmaya balayan ekonomik modeller, ekonomik politikalar ya darbelerden nce ya da darbeleri takiben uygulamaya konmutur. Bat blou iinde yer alan bu lkeler zaman zaman Trkiye ile benzeri ekonomik, siyasal ve toplumsal krizler iine

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

652 / 1404

girmiler, askeri darbelere maruz kalmlar, bazlarnda darbe ynetimleri uzun sreli askeri rejimlere dnm, ordularn klasna ekildii lkelerde ise askerlerin eitli ara ve kurumsal mekanizmalarla hukuki ve fiili olarak siyaset zerindeki etkileri srmtr. Ekonomik ve siyasal krizler darbelerin iin gereke olarak kullanlmakta ve darbe yapanlar bu siyasal ve ekonomik krizleri zme amacn tadklarn iddia etmektedirler. Oysa darbeler, deil var olan krizleri zmek, aslnda bizatihi kendileri siyasal krizlerin en younlam halidir ve darbe ynetimi sona erdiinde, siyasetin kendisi bu kriz durumunu amaya almakta, onun yaratt olumsuz etki, travma ve sorunlarla uramaktadr. Dolaysyla, darbelerin siyasal sorunlar zme deil, kendisi bir olaanst durum olarak ekonomiye, siyasete yeni yeni bir yn verme arac olduunu sylemek mmkndr. Dnyada Neoliberal Dnm ve Darbeler Trkiye ve ili de dhil baz Latin Amerika lkelerinde askeri darbeler ile neoliberalizm olarak da adlandrlan serbest piyasa odakl iktisadi modele gei arasnda bir iliki grlmekle birlikte, bu ikisi arasndaki ba yalnzca neoliberalizmle snrl deildir. rnein, lkemizde devletilii ne karan ve teknik olarak ithal ikamecilik olarak tanmlanan ekonomik modele 27 Mays 1960 darbesi ve onun kurduu siyasal ve hukuksal dzenle geilmitir. Yine bu balamda, ekonomik krizler ve darbe arasndaki ilikiye bakldnda Trkiye rneinden gidildiinde bu trend kendisini 1960, 1971 ve 1980 darbelerinde gstermektedir. 1958 ekonomik devalasyonundan 2 yl, 1970 devalasyonundan 1 yl, 1980 devalasyonundan ise 6 ay sonra darbe gereklemitir. Burada bir noktaya dikkat ekmekte yarar vardr. Piyasa mantna dayanan bu modelin ekonomik byme ve toplumlara refah salayp salamadna dair politik ve ideolojik bir tartma gerekli deildir. Dnya grne bal olarak her iki pozisyonu savunan kabilir. Sorun hangi ekonomik modelin daha iyi ve baarl olduunu lmek deil, belli bir ekonomik modelin uygulanmas ve buna elik eden toplumsal, siyasal yaplarn kurulmas amacyla askeri darbe gibi bir mekanizmann devreye sokulmasdr. Bu uyary yapmakla birlikte 1970ler ve 1980lere uzanan ve evre lkelerde grlen askeri darbelerle yeni bir iktisadi model olarak uygulamaya konulan neoliberal ekonomiler arasnda ba dikkat ekicidir. Ksaca tanmlamak gerekirse, neoliberalizm hem Batl lkelerde hem de Bat sistemi iinde ve evre lkeler olarak da adlandrlan lkelerde genel olarak 1970lerin sonunda yaanan ekonomik bunalmn stesinden gelmek iin gelitirilen bir ekonomik modeldir. Temelleri Hayek gibi liberal dnrlerin almalarna kadar giden bu iktisadi model, 1970lerden itibaren kresel sistemde giderek yaygnlaan ve ngiltere Babakan Thatcherin deyiiyle alternatifi olmayan bir politika olarak sunulmutur. Fikri planda bu iktisadi anlay ABDde Chicago niversitesinde Milton Friedman ve ekibi tarafnda gelitirilmi ve Chicago Okulu olarak anlmtr. Bir nceki dneminde ABDde New Deal Avrupada Keynescilik, Trkiye, Latin Amerika ve Gney Kore dhil baz Uzak Dou lkelerinde ise ithal ikameci sanayileme olarak tanmlanan ekonomik modelin yerine gelitirilmitir. Bu model devletin ekonomideki yeri ve mdahalesinin mmkn olduunca daraltlmasn, kamulatrlm ve kamu giriimiyle kurulmu tesis ve iletmelerin zelletirilmesini, ithalat kstlamalarnn kaldrlarak d ticaretin serbestletirilmesini, sermaye hareketlerinin nndeki engellerin kaldrlmasn iermekte, bir nceki dnemdeki

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

653 / 1404

iktisadi uygulamalarn tersine arz yanls ve kamu harcamalarnn kslarak enflasyonla mcadeleye odakl bir iktisat mantna dayanyordu. Yalnzca evre lkelerde deil, Batnn gelimi merkez lkelerinde de ngiltere ve ABDden balayarak bu nemler hayata geirilmeye balanmtr. Sendikalarn gl olduu ve alanlarn haklar konusunda daha hassas olduu Kta Avrupasnda ise neoliberal ilkelerin hayata geirilmesi daha aamal gereklemi, bu lkelerde alanlar, refah devleti dneminden gelen kazanmlar konusunda daha direnli olmulardr. Neoliberal piyasa ilkelerinin Trkiye gibi lkelerde uygulanabilmesi iinse daha sk ve toplumsal/siyasal kontrole dayal bir ynetime ihtiya duyulmutur. Bunun en nemli nedeni, bir nceki dnemde uygulanan ve talep ynl, yani alanlarn gelirlerini, dolaysyla yaam dzeyini yksek tutarak bymeyi artrmaya dayal ekonomik modelin, bir bakma tersine evrilmesiydi. Trkiye gibi lkelerin artk tkanma noktasna gelmi devleti ve ithal ikameci modelden, ihracata dayal ekonomik bymeye gemeleri ve dorudan yabanc yatrmlarn gelmesi iin zellikle iilik maliyetlerinin drlmesi gerekiyordu. Uluslararas rekabete yeni giren aktrlerin tutunabilmesi iin bu trden maliyetlerin basklanmas zorunlu grld. Bunun yannda faiz oranlarnn artmas, sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi (dviz giri knn serbest braklmas ki 1989da gereklemitir), ihracatn artrlmas iin yksek devalasyona gidilmesi gibi, etkileri dolayl olan dzenlemelerin uygulanmas da bu programn bir parasyd. Bunun uygulanabilmesi, daha sonraki rnekleri Dou Blokunun dalmasndan sonra greceimiz bir ok terapi eklinde devam ettirilebilmesi demokratik ynetim altnda mmkn olmayabilirdi. 1961 Anayasasyla getirilen sendikal haklar, toplu szleme ve grev haklar, siyasal rgtlenme alann geni tutan bir anlayla bu ekonomik programn uygulanabilmesi, dolaysyla hzl, istikrarl byme, ihracat art, biriken d borlarn denmesi gibi srelerin gereklemesi zordu. Bunun yannda uluslararas siyasal konjonktr, jeopolitik gelimeler de bazen bu iktisadi srelerle kesitiinde darbelerin etkisi daha belirgin olmakta, insan haklar ihlalleri daha yaygn olarak yaanmaktadr. Bu srete iki nemli rnek ne kmaktadr. Bunlardan biri daha nce gerekleen ilide 1973teki Pinochet darbesi, dieri ise lkemizdeki 12 Eyll darbesidir. ilideki darbe, dier Latin Amerika lkelerine rnek olmas asndan risk yaratan ve iktidara seimle gelen sosyalist bir hkmetin devrilmesiyle gerekleirken, Trkiye iin siyasal balam ise randa ubat 1979da Humeyni nclnde ABD mttefiki ahn devrilmesi, Sovyetler Birliinin Aralk 1979da Afganistan igal etmesi ve NATOnun askeri kanadnn dnda olan Yunanistanda ise sosyalist olan ve lkeyi NATOdan karmaktan sz eden Andreas Papandreunun iktidara gelme olasl ve Trkiyenin bu konudaki vetosunu srarla devam ettirmesiydi. Latin Amerika balamnda ili, blge dndaki lkeler iin de bir rnek, bir nc test alan olmas asndan nem tamaktadr. Mesela bu lkede darbe ncesinde Trkiyedeki gibi youn bir ekonomik kriz yoktur. Dolaysyla, orada darbeyle bir yandan sosyalist hkmet devrilirken, te yandan iktisadi olarak neoliberal ilkelerin uygulanmasna geilerek iki ama birden gerekletirilmitir. ilide darbeyle birlikte Chicago niversitesinden uzmanlar, ekonomiyi neoliberal ilkeler dorultusunda dzenlemek iin gnderilmilerdir. Hatta bu modelin kurucularndan saylan Milton Friedman da, bu dnm yerinde grmek amacyla

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

654 / 1404

iliyi ziyaret etmitir. Bu uygulamalar sonucunda bata zelletirme, eitim gibi parasz salanan kamu hizmetlerinin paral hale getirilmesi gibi yeni dzenlemelere gidilmitir. Yine, benzer bir ekilde Arjantindeki 1976 darbesinden sonra Haziran 1977 mali reformlara geilirken, Bolivyada ise reformlar 1978de balam ve darbe 1980de gelmitir. Trkiye baz benzerlikler ama temelde kendisine zg farkllklar tayan bir darbe sreci geirmitir. ncelikle, Trkiyede ili rneinden farkl olarak neoliberalizme gei karar nce alnm, darbe bir sre sonra gereklemitir. Neoliberal Dnmler, Trkiye ve 12 Eyll Darbesi Bu dnemde Trkiye ekonomisinin ciddi bir sknt iinde olduu aktr. Gerek Komisyonumuzun dnemin Babakanlk Mstear Yardmcs Sayn Hasan Celal Gzel ile yaplan grme, gerekse o dneme dair eitli almalar tabloyu aka ortaya koymaktadr. Darbe sreciyle yakndan ilikili olan dikkat ekici nemli husus vardr: Bunlardan birincisi, 24 Ocak kararlarnn Turgut zal ve ona yakn kk bir ekip tarafndan IMF yetkililerin danmanl altnda hazrlanm olmasdr. Hatta IMF yetkililerinin yaplacak devalasyonda Dolarn 50 lira olmas nerisine kar zal 70 lira olmasn nererek bu yetkilileri artmtr. Hatta kararlar aklandnda baz bakanlar kurulu yeleri, bu kararlar kendilerinin grmemi olmalarndan dolay rahatszlklarn belirtmilerdir ve zellikle nlemlerin bu lde radikal nitelik tamasna tepki gstermilerdir. kinci olarak, iktidarda bulunan Demirel aznlk hkmetinin ve zellikle Turgut zaln btn abalarna karn gerek IMF, Dnya Bankas, OECD gibi uluslararas kurulularn, gerekse ABD ve Almanya gibi lkelerin, ok iddetli bir dviz ihtiyac iinde olmasna ramen 24 Ocak kararlar ncesinde mali yardm konusunda isteksiz olmalardr. lgin bir biimde 24 Ocak kararlar aklandktan sonra da bu kurulu ve lkeler yardm konusunda zaln beklentilerini karlamaktan uzak kalm, sz konusu mali destek ancak 12 Eyll darbesinden sonra gelmeye balamtr. Bunun anlam sz konusu lke ve onlarn fiili denetimindeki uluslararas kurulularn, ekonomik istikrar tedbirlerinin aznlk hkmeti tarafndan uygulanabileceine kukuyla yaklamalardr. Bata Demirel hkmeti ve zal gibi bu program hzla hayata geirme iradesine sahip bir aktrler olsa da, Batl lkelerin, Trkiyenin o dnemki siyasal, hukuksal ve toplumsal dzeni iinde bu geiin yaanabileceine dair bir inanca sahip olmadklar anlalmaktadr. nc olarak, yine ilgin bir ekilde Turgut zal hazrlad ekonomik program 8 Ocak 1980de Genelkurmaya gidip komuta heyetine ayrntl bir ekilde sunmu ve onlarn takdirini kazanmtr. Hem Sayn Hasan Celal Gzelin Komisyonumuza verdii beyanda, hem de dneme ilikin baz kitaplarda bu noktaya deinilmektedir. Hatta, zal kararlar aklandktan sonra da Mart 1980de Genelkurmayda bir brifing daha vermi ve bu kez alnan nemleri ayrntlaryla anlatm ve yine takdir toplamtr. Darbeler asndan buradan karacamz birinci nokta, zaln hkmet yesi bakanlar istikrar program hakknda bilgilendirmezken Genelkurmay iki kez bilgilendirmek iin kendisinin giriimde bulunmas ve kabul grmesidir. Bu srete zal, 12 Eyll darbesinin gl isimlerinden dnemin Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreteri Haydar Saltk araclyla balant kurmutur. Bylece, daha en bandan askerlerin bu nlemler konusunda destei salanmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

655 / 1404

Bir dier nokta ise askerlerin hem istikrar nemlerinden haberdar olduklar, hem de ekonominin geneli hakknda bilgi sahibi olduklardr. Dier bir deyile, ordunun komuta kademesi iktidara el koyduunda nasl bir ekonomik program uygulanacan, bu programn uygulanmas srecinde kiminle almas gerektiini renmitir. Yoksa devalasyon, faiz hadleri, ithalatn serbestletirilmesi gibi hususlar iktisadi adan, tm lkeyi ilgilendirdii gibi askerleri de etkiler ve ilgilendirir ama bakanlar kurulunun bile tam olarak bilmedii bir programn iki kez Genelkurmayda sunulup tartlm olmas dikkat ekicidir. Neoliberalizme gei Batnn ekonomik olarak gelimi lke ve kurulularnn yukardan empoze etmesiyle gereklememektedir. Tpk darbelerin yalnzca askerlerin istekleriyle gereklemeyecei gibi. Bu sre rnein ABDden Trkiyeye, IMFden TC Merkez Bankasna, Bat sermaye gruplarnn Trkiyede i dnyasna onlarn hilafna ramen dayatlm deildir. ncelikle, Trkiye ekonomisinin Bat ekonomisiyle daha fazla btnlemesini, igcnn denetim ve bask altna alnmasn, yabanc sermaye giriini isteyen bir i dnyas vardr. thal ikameci sanayileme, kotalarn stanbul kkenli byk sermayeye tahsis edilmesi, devlet imknlarnn kullanlmas, yerli irketlerin d rekabete kar korunmas ve dolaysyla tketicinin son derece aleyhine ileyen bir fiyat/kalite oran gibi hususlar nedeniyle aslnda i dnyas tarafndan desteklenmitir. Fakat bu model tkanma noktasna gelmi ve artk bu kesimler ihracata ynelmek istemiler ve bu nedenle hem 24 Ocak kararlarn hem de 12 Eyll darbesini olumlu karlamlardr. Hatta Trkiyedeki sermaye gruplar iinde en by olan Vehbi Ko, darbe ynetimine yazd mektupta baz hatalarna ramen Turgut zaln kollanmas ve ondan faydalanlmasn istemitir. Benzeri bir telkinin, darbe ynetimi siyasete katlacak isimleri veto ederken, Turgut zal veto etmemesi iin ABDli yetkililerden geldiini, zellikle Wall Street gazetesinin zal ile ilgili olarak olumlu haber yapt hatrlanmaldr. Dolaysyla, hem iteki siyaset, brokrasi, i dnyasnn iinden nemli gruplar, hem de uluslararas ve blgesel gelimelerden kayg duyan bata ABD gibi kresel aktrler Trkiyenin iktisadi bir dnm geirmesi konusunda hemfikirdir. Sorun bu ac reetenin hayata geirilmesidir ve bunu mmkn klan ortam 12 Eyll darbesi salamtr.

ABDnin Rol
ABDnin 12 Eyll 1980de gerekleen darbenin neresinde olduu bilmecesi, ilk gnden itibaren darbenin tartld her platformda tekrarlanan soru listesinin en st sralarnda yer almaktadr. Aradan geen uzun zaman dilimi boyunca ok konuulmasna ramen, ne Washington zerindeki pheleri datacak ne de ABDnin darbeyi dorudan desteklediini kesinlikle ispatlayacak somut veriler ortaya konulamamtr. Bugnden baktmzda, 12 Eyll ABD ile balantlandran argmanlar dizisini kabaca l bir tasnife tabi tutmak mmkndr. Bunlardan ilki, ABDnin darbeyle ilikisini tanklklar gibi somut delillere dayandrmaya alan tezlerdir. Dieri, ABDnin Trkiyede bir askeri darbeyi desteklemesinin ulusal karlarna uygun olduunu, nitekim ayn dnemde dnyann muhtelif blgelerinde benzer politikalar izlediini anlatarak darbede Amerikan parma arayan yaklamlardr. nc srada ise, bu dnemde Amerikan d politikasn otoriter ynetimlere yumuak bakmaya sevk eden fikirleri/dnya alglamalarn da gereke gstererek Washingtonun Ankarada iktidar darbe yoluyla deitirmek istemesinin pekl mmkn olduunu syleyenlerin iddialar yer almaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

656 / 1404

Bizim ocuklar Yapt ABDnin12 Eyll darbesiyle dorudan ilikisi bulunduu tezini destekleyen en somut kantlardan biri olarak, o dnemde CIAnin Ankara istasyon efi olan Paul Henzenin lkesine darbeyi, our boys did it szleriyle duyurduu iddias gsterilmektedir. Bu ifade, darbeci generallerin 12 Eyll harekatn ABDnin bilgisi dhilinde ve muhtemelen koordinasyon iinde gerekletirdikleri kanaatini desteklemektedir. Henze, Trk kamuoyunun Mehmet Ali Birandn kitabyla (Birand, 1984: 36) haberdar olduu bu iddiay, 2003te CNN Trkn kendisiyle yapt mlakatta yalanlad. Ancak daha sonra Birand, 1997de Henze ile yaplan bir syleiyi yaynlad. Henzenin 97de syledikleri, Birandn kitabnda anlatlanlar ksmen destekler mahiyettedir:
Birand: ncelikle CIA ve Pentagonun darbeden nceden haberi var myd? Henze: Sanmyorum. Ben de darbeden (12 Eyll 1980) o akam haberdar oldum. Ulusal Gvenlik Konseyinden bir telefon geldi. Bakan Carter, Kennedy Centerdayd. Ben hemen kendisine bu mesajn ulatrlmas gerektiini syledim. Bir telefon grmesi yaptm. Carter bulunduu yeri terk etmedi. Sonuta bu ok olumlu bir gelimeydi. Ve ertesi gn Washingtonda hakim olan hava bir rahatlamayd. Generaller iin bana gemiti. Aka grlyordu ki bu ii bar ve etkin bir ekilde yapmlard. Zaten grevleri terristleri ortadan kaldrmak ve bunu etkin bir biimde yapmakt. Birand: Bakan Cartera sizin mesajnz ne oldu? Henze: Tam olarak ne sylediini hatrlamyorum. Ama hatrladm kadar ile Ulusal Gvenlik Konseyinde o srada grev banda olan kii beni aradnda una benzer bir ey syledi: Ankaradaki ocuklar bu ii yapt... Bu, generallerin harekete getii anlamna geliyordu. Zaten hikye de bundan ibaretti. Her ey ok yumuak bir ekilde gereklemiti. Aka grlyordu ki her ey son derece dikkatlice planlanmt.( Balta, 2003)

Henze mlakattaki szleriyle bizim ocuklar ifadesini dorulamakta, ancak darbeyle ilgileri olduu iddiasn yalanlamaktadr. Henzenin beyanlarna gre; darbeden ancak meydana gelirken haberdar olan ABD, generallerin iktidar ele almalarndan memnun olmutu. imdiye kadar ABDnin 12 Eyll darbesiyle dorudan ilikisinin delili olarak gsterilen olaylarn, bilinen anekdot ve ahitliklerin en mehuru bu hadisedir. Ancak bizim ocuklar tezini destekleyen baka iddialar da vardr. Bunlara gre, darbeye giden srete ABDde Ecevit hkmeti hakknda yaplan analizlere istikrar vurgusu hkimdir. Birand kitabnda, Trkiyede istikrarn ancak askerlerin mdahale etmesiyle kurulabileceine dair deerlendirmelerin yer ald ABD raporlarndan bahsetmektedir. Birandn aktard bir anekdot zellikle dikkat ekicidir. Dnemin NATO Trk Askeri Temsilcisi Korgeneral Sreyya Yksel, bir toplantda Trkiyedeki alkantlar hususunda ordunun hkmete ramen inisiyatif alacandan bahsetmi, NATO Kuvvetleri Bakomutan General Haig de Bravo ite komutan byle olur ve istikrar byle kurulur demitir. Washingtondaki bu havann ve siyas- asker evrelerden gelen dier sinyallerin eitli kanallardan Silahl Kuvvetlere iletildiini dnmememiz iin hibir sebep mevcut deildir (Birand, 1984: 92-106). Henzenin szleri ve bu trden anekdotlar bize aradmz kesin delilleri vermese de, darbenin Amerikan ynetimi tarafndan memnuniyetle karlandn belirterek dikkatlerimizi ikinci argman dizisine ekmektedir. 12 Eyll ve Amerikan karlar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

657 / 1404

ABDnin 12 Eyll darbesinin arkasnda olduu tezinin bir dier nemli dayana, darbe ve sonrasnda izlenen politikalarla Amerikan karlar arasnda gzlemlenen uyumdur. Buna gre, darbe ncesi dnemde Trkiyenin ABD nezdindeki jeopolitik nemi baz gelimeler sebebiyle anszn artmtr. Sz konusu gelimelerden ilki, ran Devrimidir. ahn devrilmesinin ardndan ABD, blgedeki nemli mttefiklerinden birini kaybetmitir. Bu durum, ABDnin Trkiyeye duyduu ihtiyac daha fazla arttrmtr. rann yitirilmesiyle Sovyetlere kar yrtlen istihbarat vb. faaliyetler darbe yemitir. Ayrca, ran devriminin dier Mslman lkelere yaylma riskinin ortaya k da durumu ABD iin daha vahim hale getirmitir. Bu dnemde Camp David Anlamasn imzalad iin Arap dnyasnda yalnzlaan Msra Trkiyenin destek olmasnn beklenmesi, Ankarann Washington nezdinde artan neminin bir baka sebebidir. Ayrca bu tezi savunanlara gre; lkedeki istikrarszln Trkiyeyi Bat ittifak dna itecek bir siyasi dnme yol amas yahut daha uzun ve derin bir karmaaya srkleyerek NATOnun cephe lkesini g dengesi dna itme riski de mevcuttu. Sovyetlerin Afganistan igali sonras oluan ortamda evik Kuvvete souk yaklalmas, Yunanistann NATOya dnne ynelik veto gibi meseleler ABDnin kayglarn arttryordu. stelik Trkiye, ekonomik sistemini yaad istikrarszlk ortam iinde ABDnin ok nemsedii liberalleme yoluna da sokamazd. Askeri bir darbenin yarataca istikrar ortam sz konusu tm sorunlarn zm iin uygun bir zemin salayabilirdi. ABDnin 12 Eyllden sonra darbeci generallerle ok kolay ibirlii yapmas, baz baka detaylarla da beslenen bu dnme biimini desteklemektedir. 12 Eyll hakknda retilen sol literatrde liberalizasyon politikalarnn alt en az ABDnin jeopolitik kar beklentileri kadar kaln biimde izilmektedir. Dier almalarda ise Amerikann stratejik karlar daha n plandadr. 12 Eyll darbesini Amerikann yaptrd iddiasn desteklemek iin ABDnin 70lerin ikinci yars ve 80li yllarn banda nc dnya lkelerinde gerekleen darbelerle ilikisine de dikkat ekilmektedir. Gerekten de Amerikay eitli lkelerde darbeler organize etmekle itham eden geni bir uluslararas literatr bulunmaktadr.1510 rnein, 1970li yllarn balarnda ilide iktidara gelen sosyalist Salvador Allendenin, 11 Eyll 1973de General Augusto Pinochet tarafndan yaplan darbe sonucu devrilmesine kadar geen dnemde ABD bu lkede nemli psikolojik harektlar ve istihbarat faaliyetleri yrtmtr. zellikle Kissengern, ilideki halk ayaklanmalarn ve grevleri bizzat organize ettiine dair gl iddialar vardr (Sneh, 2008: 50). ABDnin Mart 1976da Arjantinde gerekletirilen askeri darbede de ad gemektedir. 1975ten itibaren bu lkedeki istihbarat faaliyetlerini arttran ABD, medyann da etkin ekilde kullanm ile darbe iin zemin hazrlamakla sulanmaktadr. Baka somut kantlarla birlikte, Arjantin Silahl Kuvvetleri ynetimi devraldnda n plana kan iki generalin biyografileri de madurlar tarafndan darbedeki muhtemel Amerikan parmann delili saylmaktadr (Sheinin, 2006:162). Arjantin darbesinin ardnda ABDnin olduunu savunanlar, darbe ncesinde Arjantinde faaliyet gsteren Good-Year ve Pepsi gibi Amerikan firmalarna saldrlarn arttna, Buenos Airesdeki Amerikan bykeliliinin Arjantin polisi tarafndan youn koruma altna
1510

ABDnin kinci Dnya Savandan 2000li yllara kadar olan dnemde gerekletirdii mdahaleler hakknda geni bilgi iin bkz Blum, 1995.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

658 / 1404

alndna dikkat ekmektedirler. Ardndan 12 Eyll darbesi hakknda Trkiye solunun savunageldiine benzer bir sonuca varmaktadrlar. Buna gre, Arjantindeki sol eilimli hareketlerin gittike glenmesi bu lkedeki Amerikan menfaatlerine byk zararlar vermeye balam, ABD de zm kendine yakn generallere darbe yaptrmakta bulmutur (Sheinin, 2006:160). Askeri ynetim ibana geldikten sonra ise tpk Trkiyede olduu gibi Washington tarafndan kolayca tannmtr. Arjantinde, darbecilerin ikenceden ldrmeye kadar trl yollarla halk ezdii bir Kirli Sava dnemi yaanmtr. Tam da bu iddet dalgasnn ortasna denk den Ekim 1976da, Amerikan Dileri Bakan Kissenger ve Amerikan Bakan Gerald Ford, Arjantin Dileri Bakan Cesar Augusto Guzzettiye ziyarette bulunmulardr. Bu ziyarette, lkede yaanan iddet ve insan haklar konusunda herhangi bir eletirel aklama yaplmad gibi, lkede ldrlen binlerce kiiden askeri ynetimin sorumlu olmad ifade edilmitir (Sheinin, 2006:163). Darbeden sonra Trkiyedekine benzer biimde gerekleen liberalizasyon iki lke arasndaki ticaret rakamlarna da hemen yansmtr. Darbe ncesi Arjantinin ABDden ithalat yaklak 775 milyon dolar iken sonrasnda bu rakamn nce 1.89 milyar dolara, 1980 ylnda ise 2.37 milyar dolara kt grlmektedir (Sheinin, 2006: 64). 1977de Pakistanda General Muhammed Ziya-l Hak tarafndan gerekletirilen darbede de ABDnin pay olduu ileri srlmektedir. Gereke olarak ise, 1976 ylnda Bhuttonun babakanl srasnda Fransayla Nkleer Silah Gelitirme Program kapsamnda kurulan ilikiler gsterilmektedir. Fransayla imzalanan anlamann ertesinde, Austos 1977de, Amerikan Dileri Bakan Henry Kissenger Pakistana yaptklar ekonomik ve askeri yardmlarn sona erdiini aklamtr. ABD, bir adm daha ileriye giderek Pakistan Bykelisi George Vesti de geri armtr. 5 Temmuz 1977deki darbeye giden srete, bu ve benzeri basklarla birlikte Pakistanda ba gsteren ekonomik skntlar da Bhutto hkmetini iyiden iyiye zora sokmutur. Hkmetin devrilmesiyle ABD arasnda ba kuranlar ayrca; askerlerin, Trkiyedekine benzer biimde, muhtemel bir darbeye ABDnin scak bakacan bilmelerinin bile ok ciddi destek saylmas gerektiine iaret etmektedirler (Amin, 2007: 48-51). ABDnin bu dnemde adnn kart bir baka darbe, Uzakdouda gereklemitir. 12 Ekim 1979da Gney Kore Bakan Park Chung Lee bir suikast sonucu ldrlmtr. Suikast sonrasnda askerler darbe yaparak ynetimi ele geirmilerdir. 12 Ekim Darbesi olarak adlandrlan bu darbe sonrasnda lkede 4. Cumhuriyet yklm ve 5. Cumhuriyet dnemi balamtr. Darbe gerekletii srada ABDnin bu lkedeki nfuzu st dzeydeydi. 1977 yl itibariyle Gney Korede yaklak yz bin Amerikan askeri ile ok sayda nkleer ve konvansiyonel silah vard. Gney Kore, Vietnam ve srailden sonra ABDnin en fazla askeri yardm yapt lkeydi (Kim, 1980: 232). Fotoraf tamamlamak iin Bolivyay da unutmamamz gerekiyor. Trkiyedeki darbeyle ayn yl gerekleen Luis Garcia Meza Tejedann Kokain Darbesi ile Bolivyada ynetim devrilmitir. Demokratik bir seim sonrasnda iktidara gelen Siles Zuozay deviren Tejeda, daha sonra enflasyonla mcadele iin Yeni Ekonomi Programn kabul etmi ve lkenin dolarizasyonu hz kazanmtr. Bu srete lkeye kayda deer miktarda ABD yardmnn yapld da grlmektedir (Hawdon, 2011: 97-98). Otoriterler ve Totaliterler: Askeri Ynetimlere Verilen Destein Merulatrlma Biimi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

659 / 1404

ABD ynetiminin yukarda ksaca deindiimiz rneklerde sergiledii tavrlar merulatrma ihtiyac, d politika kararlarn alan evrelere yakn isimlerin savunduu baz tezler zerinden karlanmaya allmtr. Bunlarn en nls, Kirkpatrickdoktrini olarak adlandrlmaktadr. Kirkpatrickin 1979da yaynlanan Diktatrlkler ve ifte Standartlar balkl makalesi (Kirkpatrick, 1979: 34-45) ve daha sonra konu hakknda yazd kitab (Kirkpatrick, 1982) nc Dnyadaki komnist kart diktatrlklerin desteklenmesi iin kullanlmtr. Yazdklar, Kirkpatrickin nce Reagana danman, ardndan da ABDnin BM nezdindeki bykelisi olmasn salamtr. Yani Kirkpatrickin tezi, devlet politikalar deerlendirilirken dikkate alnmas gereken organik nitelikler tamaktadr. almalarnda, Bat yanls otoriter rejimlerin, Sovyet taraftar totaliter rejimlere kar desteklenmesi iin gerekeler sunan Kirkpatrick, nce totaliter rejimlerle otoriterleri kyaslar. Ona gre geleneksel otokratlar, i ve bo zamana ilikin geleneksel ritimleri bozmazlar, geleneksel yaam alanlarna, aile ve kiisel ilikilere dokunmazlar. Yalnzca davranlar deitirmeye alrlar. Devrimci komnist rejimler ise toplumun tm hayat zerinde hkimiyet kurmak istemektedirler. selletirilmi deer ve alkanlklar da deitirmeye almaktadrlar. Beyin ykama, yeniden eitim, yaygn ispiyon a ve dnceleri de hedef alan kitlesel bask rejiminin unsurlardrlar. Nazi Almanyas ve Sovyetler Birlii totaliter rejimlerin baat rnekleri arasnda gsterilmektedir Bu tespitlerden Kirkpatrick u sonuca ulamaktadr. Daha nce otoriter bir ynetime sahip olan corafyalarn demokratiklemesi, totaliter tecrbeye sahip olanlara gre daha kolaydr. nc Dnyada ABD, demokrasiyi yaymak adna otoriter rejimleri istikrarszlatrdnda ise Sovyet yanls gruplar iktidar ele geirmekte ve bu rejimlere totaliter bir kimlik kazandrmaktadrlar. Bu yzden, gelecekte demokrasinin daha iyi yeerebilmesi iin, Bat yanls otoriter rejimler desteklenmelidir. Bu argman dizisi, zellikle Amerikan kamuoyunun demokrasinin darda desteklenmesini isteyen kesimlerini, Souk Savan stratejik gzlkleri ile bakmaya ikna etmek iin kullanlmtr. Kirkpatrick ve benzerlerinin dncelerinin grd hsn kabul, 12 Eyll darbesine giden srete ve hemen sonrasnda Amerikadaki etkili evrelerin dnyadaki gelimeleri nasl okuduklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu dnemde temel ncelii Sovyetlerle ve komnizmle mcadele olan ABD, dnyaya gvenlik merkezli bir pencereden bakmakta, istikrar d politikasnda nemsemekteydi. Dolaysyla ABD, 12 Eyll darbesine de pekl Kirkpatrick doktrininin merceinden bakabilirdi. Buna gre Trkiye, Sovyetler Birliinin destekledii gruplar eliyle istikrarszlatrlmaktayd. Bat kampndan kp, totaliter bloun parasna dnmesindense, otoriter bir ynetim eliyle lkede istikrarn salanmas demokrasinin uzun vadeli karlar bakmndan daha uygundu. ABDnin 12 Eyll darbesi ile ilikisi hakknda imdiye kadar ortaya atlan iddialar ve bunlar destekleyen kantlar incelendiinde karmza yle bir manzara kmaktadr. ABDnin darbeyi dorudan yaptrdna ilikin kesin kantlar bulunmamaktadr. Ancak, birok kanaldan Trkiyede yaplacak bir darbenin Washingtonda tepki yaratmayacana dair dorudan ya da dolayl iaretlerin gnderildii anlalmaktadr. Ayrca darbeci generaller, ABDnin destei sayesinde uluslararas alanda fazla zorlanmadan projelerini hayata geirebilmilerdir Amerikann ayn dnemde dnyann deiik yerlerinde izledii siyaset, karar alc evrelerde popler olan fikirler ve d politika vizyonuyla birlikte dikkate alndnda Trkiyede darbenin desteklenmi olmas ihtimali gzard edilmeyecek bir husustur. Elbette elde delil olmakszn genel bir yorumla bu konuda hkm verilemez, fakat bu tr ilikilerin aa kmasnn uzun zaman almas, kimi gizli bilgilerin elli yl akn srelerden sonra ancak aa kmas buradaki esrar perdesini devam ettirmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

660 / 1404

nmzdeki dnemde bu konuyla ilgili yeni bilgi ve belgelere ulalmas ihtimal dhilindedir. zellikle ABD arivleri, aratrmaclar tarafndan bu gzle henz taranmamtr. ABDde bilgi edinme yasas gibi yeni dzenlemeler, daha nce eriilemeyen kaynaklar daha ak hale getirmitir. Bu alanda yaplacak yeni almalarn teviki, acil bir ihtiya olarak karmzda durmaktadr. 12 Eyll deneyiminden ABD balamnda gelecee dnk olarak karlacak dersler bulunmaktadr. Bunlardan en nemlisi, lkemizde demokrasinin garantr olarak herhangi bir yabanc lke/lke grubu/ittifak sistemini grmenin ne kadar yanl olduudur. Demokrasilerin birbirleriyle yakn ibirlii yapmalar, demokratik rejimlerin kklemesi bakmndan nemlidir. Rejimlerin karakteriyle, sosyalletikleri evreleri arasnda nemli bir etkileim ilikisi olduu dorudur. Ancak bu etkileim deerlendirilirken, g ilikilerinin doas da hesaba katlmaldr. Demokrasinin garantr olarak uluslararas sisteme zerlerinden balandmz ittifak ilikilerini grmek, bizi bu ilikiyi salayan anahtar lke ve aktrlere baml hale getirmektedir. 12 Eyll, sz konusu aktrlerin askeri/stratejik vb. karlar gerektirdiinde, aradaki ittifakn var olu sebebi olan demokrasiyi bile rafa kaldrtabilecek admlar atabileceklerini gstermitir. Hr dnyann paras olarak lkesinde demokrasiyi gelitirme taahhdnde bulunan Trkiye, bal olduu bloun stratejik karlar gerektirdiinde, bizzat kendisinden demokrasi taahhd alan glerin destei/teviki/onay ile demokrasisinden olmutur. Trkiye, gelecekte gvenlik brokrasisinin iinde yer ald ittifak mekanizmalaryla ilikisini dzenlerken bu gerei hatrda tutmak durumundadr. Demokrasinin stn bir ulusal kar olarak iselletirilmesi, ancak demokrasimizin gerektiinde uluslararas alanda demokrasi havarilii yapan g ve odaklara kar da korunmas gerekebileceinin fark edilmesiyle mmkn olacaktr.

ran slam Devrimi


ran slm Devrimi gerekletiinde tm gzlemciler laik, batl, ahn ve ABDnin mttefiki Trkiye ile rann yeni rejiminin ilikilerinin kt olacan tahmin etmilerdir. Ancak bu tahmin pek gereki deildir. yle ki ilikiler, zellikle de ekonomik alanda ah dneminden daha ileriye gitmitir. nk Trkiye, bandan itibaren yeni rejimi kabul etmi, resmen tanm ve meseleye dorudan mdahil olmamay tercih etmitir. Aslnda o dnemde iktidar olan Ecevit hkmeti, d politikada farkl bir eilimi temsil etmektedir. rnein hkmet, ah rejimine olumsuz bakmakla birlikte, ilke olarak CENTOya da kardr. 1979 ve sonrasndaki gelimelerde ran lehine olan dengenin ortadan kalktn, Trkiyenin stratejik neminin arttn ve Trkiye-ABD ilikilerinin dzeldiini grmek mmkndr. Btn bu etkenler, Trkiyenin ilk bata ran slm Devrimini olumlu karlamasna neden olmutur. Ancak ilerleyen srete durum deimi ve Trkiye ile ran ciddi bir atmann eiine gelmitir. zellikle de rejim ihrac sorunu ve laiklik kayglar, iki lke ilikilerini olumsuz ynde etkilemitir. ABD ile rann yaad gerginliin iinde Trkiyenin de ran rejimine tavr almas ve laiklik problemi, Trkiyenin yeniden ABD ile yaknlamasna neden olmutur. Bu yzden Trkiyenin ran tehdidine karn ABDden gvence almas, Trkiye ile ran arasn daha da amtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

661 / 1404

Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine, daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe srecine etki eden ran Devriminin ne olduuna ve bu devrimin, 12 Eyll darbesiyle olabilecek ilikilerine baklmtr. ran slm Devrimi ve Blgeye Etkileri Humeyninin rana dnmesi ile birlikte randaki devlet aygt dalm, ordu ve i gvenlik birimleri yeniden yaplandrlmtr. Bunun yan sra ekonomik unsurlar tamamen km, siyasette ise sol cenahtan ar saa kadar tm rgtler iktidar kavgasna dmlerdir. zellikle laik ve din gler arasndaki mcadele, 1982 ylna kadar srmtr. Aslnda bu dneme kadar birbirine rakip olan g merkezleri, mcadele alann geni tutmularsa da zellikle devrimci rgtlerin ortaya kmasyla birlikte bu karklk 1982 ylna kadar devam etmitir. zellikle ilk yllarndaki karmaann temel konusu, ran toplumunun gelecei ile ilgili olmutur. Buna gre randa din bir teokrasi mi olaca, yoksa Bazargan vb. lml reformcularn ynetiminde anayasal bir rejim mi olaca belirlenememitir. Bu belirsizlii zebilmek iin yaanan tartmalar ise binlerce insann yaamna mal olmu ve toplumsal atma bir trl azalmamtr (Cleveland, 2008: 475). Esasnda randa yaanan toplumsal bask, ah 16 Ocak 1979 tarihinde lkeyi terk etmeye zorlamtr. gn sonra Tahranda 4 milyon kiinin katld bir gsteri yaplm ve Ayetullah Humeyninin rana dnmesi istenmitir. Bu srada ran ordusu, nemli bir grev stlenmitir. zellikle ahn randan ayrlmasyla birlikte ordu, lider olabilecek konumdaki Bahtiyar yalnz brakm ve lml kanattaki kadrolar desteklememitir. Bu yzden ahn lkeyi terk etmesi ve ordunun lmllar desteklememesi, randaki ayaklanmann kesin zaferi olarak grlmtr. Kald ki bu durum, tm lkede bayram gibi kutlanmasna da neden olmutur (Armaolu, 2002: 754). Bylece randaki birok g merkezi, Humeyninin eline gemitir. randa gcn el deitirdii bir srada, yllarca ibirlii yapan ABD ile ngiltere, ah yalnz brakmlardr. Bahtiyarn randa liderlik yapma frsatn yakalamaynca, babakanlk grevine getirilmitir. Ne var ki randa Bahtiyarn babakanla getirilmesi, Humeyniyi kzdrmtr (Cleveland, 2008: 475). Nitekim ksa bir sre sonra iki otorite birbirine rakip olmu ve randa merkezi otorite kurulamamtr. zellikle ahn atad kiileri muhatap alanlarn slma ihanet etmi olacan ifade eden Humeyni, Babakan Bahtiyar 1979da istifaya zorlamtr (Cleveland, 2008: 475). Bunun zerine Humeyni, babakanla Mehdi Bazargan atamtr. Bazargann grevi, idar dzeni ve ekonomik istikrar salamakla grevlendirilmitir. Bunun yan sra Bazargan ve kabinesini oluturan lml laikler, devrimci rgtleri frenlemeye ve idar kurumlarn laik olmasn desteklemeye almlardr (Cleveland, 2008: 475). Ancak Bazargan hkmetinin yetki alan, slm Cumhuriyeti Konseyi (slm Devrim Konseyi) olarak adlandrlan bir yapyla snrl tutulmutur. ounluu ulemadan oluan ve Humeyni tarafndan ynlendirilen Konsey, lkenin en st idar ve yasa koyucu durumuna gelmitir. zellikle Konsey, yasa karma ve Bazargan hkmetinin nerdii politikalar veto etme yetkisine sahiptir. Konseyin ok geni olan yetkileri, Bazargann programn uygulamasna imkn vermediinden Bazargan ve kabinesi, Kasm 1979da istifa etmek zorunda kalmtr. Bunun zerine Humeyni de mevcut hkmeti meru saymam ve 13 Ocakta slm Devrim Konseyinin kurulduunu ilan etmitir. Bylece lkede iki ayr hkmet kurulmu oldu. Bu nedenle Mehdi Bazargan,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

662 / 1404

Humeyni ve Bahtiyar arasnda arabuluculuk yapmaya balamtr. Hatta bu srete Bazargan, ordu ile Humeyni arasnda da arabuluculuk yapmak zorunda kalmtr (Armaolu, 2002: 754). Aslnda ahn gidii, en ok orduyu etkilemitir. nk ordu, genelde aha baldr. Hatta denebilir ki ordu, Bahtiyar pek sevmemitir. Bu nedenle birok komutan, ordudan ayrlmay tercih etmi, bir blm muhalefete katlm, bir blm de lkeyi terk etmek zorunda kalmtr. u bir gerek ki, ahn lkeden ayrlmasndan sonra ordunun tavr ok nemli olmutur. Zira ordunun, randa mdahale edecei dnlmtr. Ancak ordu, mevcut duruma mdahale etmedii gibi, Humeyni tarafn da desteklememitir. Bu durum, randa devrimin sonucunu belirleyecek sokak atmalarnn yaanmasna neden olmutur. zellikle 9 ubatta Tahrann dousundaki hava ssndeki atmalar srasnda buradaki silahlar halka datlm ve silahl halk kitlesi, Mcahidin ve Fedayin gerillalar ile beraber polis merkezlerine, hapishanelere ve SAVAK brolarna saldrmaya balamlardr (Ar, 2004:345). Bahtiyar, Bazargan hkmetini tanmaynca, iki hkmetin taraftarlar arasnda atmalar balamtr. Ancak bu atma ortam, ksa bir sre sonra yattrlabilmitir. 9 ubat 1979 tarihinde ordunun byk ounluunun katld bir hareket ile Bahtiyar hkmeti ve ah ynetimi kesin olarak ortadan kaldrlmtr. nk ordu komutanlar, 11 ubatta tarafszlklarn ilan etmiler ve kendilerine bal askerleri klalarna geri ekmilerdir. Aslnda ordunun geri ekilmesi, Bahtiyarn btn umutlarn sndrmtr. zellikle bu srete basz kalan ve moral olarak tamamen km olan ordu, 11 ubatta tarafszln ilan ederek tavrn netletirmitir. Ayn gn devrim yanllar, Tahran tamamen denetim altna almlardr. Bundan sonra randa Humeyni rejimi hkm srmeye balamtr. Aslnda Humeyni, 1 ubat 1979 tarihinde zel bir uakla Paristen Tahrana gemitir. milyon kiiyle karlanan Humeyni, rana dnmesiyle birlikte, Pehlevi hanedanl sona ermitir. ahn kandan sonra Humeyni, randa halk hareketinin lideri olmutur (Fekri, 2011: 179). Ardndan Mart 1979da ah idama mahkm etmitir. Bu srada Fransaya kaan Bahtiyarn yerini Bazargan almtr. Bylece ran ordusu, dini lider Ayetullah Humeyninin denetimine gemitir. Ardnda Humeyni, Mehdi Bazargan Bahtiyarn yerini alacak ekilde geici hkmetin kurulmasyla grevlendirmitir (Fekri, 2011: 183). Humeyni, kurduu slm Devrim Konseyi ile Mehdi Bazargan geici hkmetin bakanlna getirmitir. Bu srada Humeyni de slm Devrim Konseyinin bana gemitir. Aslnda btn bunlar, ran blgede ve slm dnyasnda nde gelen bir dini ve devrimci bir g yapmtr (Fekri, 2011: 180). ran ordusunun, zellikle radikal bir ynetimin eline gemesi, ABDde beklenmedik bir olay olarak grlmtr. zellikle ran ordusunun Basra Krfezinde etkili olmas halinde, Bat dnyasnn ihtiya duyaca petrol aknn engellenebilecei deerlendirmelerinin yaplmasna neden olmutur. Zira petrol aknn engellenmesi halinde, tm Bat dnyas ve bu lkelerde yatrmlar olan ABD iin nemli bir risk ortaya karacaktr. Bu dnceden hareketle randa yaanan gelimeler, ABDnin blgede aktif tedbir almasna neden olmutur (Fekri, 2011: 180). Bu sra da Bazargan hkmeti, Haziran 1979da slam deerlerine sahip bir devlet kurulacan ve ilkenin din mahreli olacan aklamtr. Ancak Bazargan hkmeti, din kurumuna zel idar ve adl yetki vermeyen bir anayasa tasla hazrlamtr. Bu taslak, halka seilmi ve ounluu ulemadan oluan Uzmanlar Meclisine gnderilmitir. Humeyni, mecliste yapt bir konumada, anayasann yzde yz slamiyete dayanmas gerektiini (Taflolu, 2010: 248) belirtmitir. Tartmalarda Uzmanlar Meclisi, hkmetin zgn

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

663 / 1404

metnini tamamen deitirerek rann tm yasa ve kararnamelerinin slam kurallara ve standartlara uygun olmasn gerektiren bir anayasa hazrlamtr. Aslnda bu art, ulemann devlet ilerinde hakim rol almasna ve idarede yetkili olmasna yol amtr. Aslnda btn bunlar, randa siyas, hukuk ve sosyal dzlemde slamlamasna neden olmutur. Bu da ahn devrilmesi kadar devrimci bir gelime olarak grlmtr (Taflolu, 2010: 248-249). Bu srete Humeyni, ABDyi slm adna kutsal sava vermek zorunda olduklar ba dman (Hamurcu, 2010: 286) olarak gstermitir. Eyll 1979da Humeyni, Kum ehrinde yapt bir konumada ABDyi Byk eytan olarak tanmlamtr. Bunun yan sra Msr lideri Enver Sedat ile Irak lideri Saddam Hseyini ABDnin uaklar ve ajanlar olmakla sulamtr (Hamurcu, 2010:286). zellikle Sedat, srail ile anlama yapmakla, Saddam ise ran ile savaarak ABDnin iini kolaylatrmakla itham etmitir (Hamurcu, 2010: 286). Aslnda randa slamc gruplarla, dier muhalif gruplarn birbirinden ayrlmas, devrimden hemen sonra olmutur. rnein Fedayin rgt, geici Bazargan hkmetinin hazrlad anayasa taslana kar karken, u grleri dile getirmitir: Hazrlanan anayasann kapitalizme yol aacan, ordunun emperyalist grlere teslim olacan ve Amerikal askeri danmanlarn etkinliini artracan ifade ederek kar kmlardr. Mcahidin grubu ise mevcut orduyu datmad ve emperyalist anlamalar feshetmedii iin hkmeti eletirmektedir. SSCB ile ilikilerini dzeltmek isteyen yeni ran ynetimi, komnist ideolojiye sahip ran Kitlelerinin Partisine (TUDEH) ilk bata ses karmamtr. TUDEH ise dier solcu rgtlerin etkisinin azalmasyla birlikte ibirliine ihtiya duyulacan dnerek, slamc hareketi bandan beri desteklemitir. TUDEHin bu durumundan faydalanan dinci gruplar ise bunlarn hareketlerini 1983 ylna kadar serbest brakmlardr. Ancak hkmet, bu tarihten sonra TUDEHin ran-Irak savan durdurma ve Afganistan igalini destekleme ynndeki isteklerinden rahatsz olduundan, bu partinin faaliyetlerini kstlam ve bunlarn yetmiten fazla st dzey yneticisini tutuklamtr. Bylelikle TUDEH, ortadan kaldrlm ve liderleri hapsedilmitir (Behrooz, 2007:219). Oysa TUDEH, Mcahidinden farkl olarak Humeyniye kar kmam, antiemperyalist niteliini gz nne alarak slm Devrimini desteklemitir. Mcahidin gerillalar ise ynetime kar suikastlar dzenlemilerdir. 1983 sonuna gelindiinde ise randa slam Cumhuriyet Partisi dndaki tm partiler ve gruplar yasaklanmtr (Behrooz, 2007: 221). Bu srada rann Irakla olan mnasebeti nem tamaktadr. Zira ran, Irak corafyasnda ayrlk Krt liderlerinden olan Mesut Barzani ve Cell Talabani gibi gruplar desteklemektedir. Ancak ran, Irakta ayrlk Krt gruplarn desteklerken, lkesindeki Krt gruplarla mcadele halindedir. Aslnda randaki yeni rejim, muhalif gruplarn yan sra devrimin ilk gnlerinden itibaren etnik gruplarn muhalefetiyle de uramak zorunda kalmtr (Ar, 2004: 350). zellikle randaki etnik gruplarn banda, saylar 11 ila 15 milyon olduu tahmin edilen Azer Trkleri ile 3-4 milyon kadar olduu dnlen Krtler ile Kuzistan Araplar bulunmaktadr (Armaolu, 2002: 756). Bundan dolay Mart 1979da Kmbet-i Kavutsada Trkmenlerin, Pakistan snrna yakn Balucistanda ve daha yukarda olan Sistan blgesinde ise ayaklanmalar grlmtr. Esasnda randaki etnik unsurlarn ayaklandklar tarihin, Humeyninin 30-31 Marttaki referandumuna denk gelmesi rastlant deildir (Armaolu, 2002: 757). Zira lkedeki etnik gruplar, yeni rejimden zerklik istemektedirler. Bununla ilgili olarak ilk talep Krt gruplarndan gelmitir. 1978in sonbaharnda ahn otoritesi azalmaya baladnda Snni Krtler, Mehabad blgesinde bamsz bir devlet kurmulardr. Bu yzden Snni Krtler, Humeyni iktidara geldiinde kararnamelerini kabul etmemilerdir. Hal byle olunca Devrim Muhafzlar ile Krtler arasnda silahl atmalar yaanmtr. Bu sre 1979 ylnn sonbahar aylarna kadar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

664 / 1404

srmtr. 1980 ylnn Nisan ve Mays aylarnda ise atmann en iddetli safhas yaanmtr. Bunun zerine Beni Sadr, 14 Mays 1980 tarihinde Krtlere zerklik veren bir plan ilke olarak kabul ettiini aklamtr. Ancak bu aklama da atmalar durduramamtr. Mevcut atmalar, ran-Irak Savann Eyll 1980de kmas ile sona ermitir. Aslnda ayrlk Krt ayaklanmalarnn daha ileriye gidememesinin iki nedeni vardr. Bunlardan birincisi Krtlerin kendi aralarnda blnm olmasdr. rnein Krtlerin bir blm, Abdurrrahman Kasmlu (Kasmolo) liderliindeki Krdistan Demokratik Partisini desteklerken, dier bir blm ise Snni lider eyh zzeddin Hseyniyi desteklemitir. kinci neden ise Trkiye ve Irakn Krt ayaklanmalarn dikkatle izlemesidir (Armaolu, 2002: 757). 1975 ncesi ran ah, Krtleri Iraka kar kullanrken, Irak bunu rana kar kullanmamtr. Dolaysyla Trkiyenin ve Irakn bu davran, rann iini kolaylatran bir unsur olarak grlmtr. Irak, her ne kadar Krtlere yardmda bulunmamsa da snra yakn ve zellikle rann petrol blgesi olan Kuzistandaki Araplar Humeyniye kar kkrtmtr. Kald ki Eyll 1980de ran-Irak Savann balamasnda Kuzistan sorunu nemli bir rol oynad bilinmektedir. Humeyni, randaki slm Devriminin ncelikle komu lkelere yaylmasna, bir baka deyile devrim ihracnn kendi misyonu olduuna inanm, hatta ve hatta bunun zorunlu bir grev olduuna kanaat getirmitir. Kald ki Humeyni, komu lkeleri slam usullere uygun devlet olarak grmediinden, bunlarn da randaki devrime benzer bir devrim yaamasn istemektedir. Bundan dolaydr ki, ran devriminin hemen sonrasnda, ran d politikasnda radikal sylemler dile getirilmitir. rnein devrimin ilk yllarnda d politika sylemleri: Savan zaferle sonulanncaya dek srmesi, savan kutsall, eytan glerin devrilmesi, slm Devriminin ihrac ve ne Dou ne Bat sloganlar kullanlmtr (Ylmaz, 2004: 230-231). Pek tabi ki bu durum, rann her iki kamptan da uzaklamasna ve zamanla dman kazanmasna neden olmutur (Ylmaz, 2004: 231). Ayrca ran-Irak Savayla birlikte ABD ile yaanan sorunlar ve bu lke tarafndan uygulanan kuatma politikas ile ran ekonomisi sarslm olmasn da ifade etmek gerekmektedir. Bu durum, halkn biriken ve arlaan sorunlarn zemeyen hkmete kar honutsuzluunun artmasna da neden olmutur. eride arad siyas ve ekonomik istikrar salayamayan ran ynetimi ise d politikada amalad izgiye ulaamamtr. Amacnn bir slam Dnya Dzeni kurmak olduunu syleyen Humeyni, mevcut sistemin en son aamada bunu gerekletireceini ve ahir zaman gelecek Mehdinin (on ikinci imam) yapaca greve hazrlk nitelii tadn sylemitir. Buna gre on ikinci imam gelene kadar slm devletleri fakihlerce ynetilecektir. Humeyniye gre ran devrimi, yalnzca i toplumlara ve Mslman lkelere ynelik deildir. Buna gre bu devrim, ezilen ve bask altndaki tm toplumlar hedeflemektedir. Bundan dolay devrimin tm halklarca kabul edilebilecei ve kolayca yaylaca tahmin edilmitir. Adeta bu devrim, dnyadaki btn yoksul ve ezilen uluslar iin bir kurtulu reetesi olmutur (Ar, 2004: 402). ran D Politikasndaki Deiim randaki yeni rejimin ve amacnn evrensel oluu, aslnda btn komu lkelerini tedirgin etmitir. zellikle krfez lkelerinin monariyle ynetilmesi, olduka kalabalk i toplumlarnn yan sra, bu lkelerin belli oranlarda ran uyruklu nfusu iermesi ve baz etnik sorunlarla kar karya kalmas, bu lkeleri buna rejime kar duyarl klmtr (Ar, 2004: 357-358). Kald ki devrim ihracn, rann blgedeki karlar iin gerekli gren Humeyninin temel amacnn Basra Krfezi bata olmak zere Afganistan, Lbnan, Orta

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

665 / 1404

Asya ve Kafkasya olduu da iddia edilmitir. zellikle Rus corafyasnda Azerbaycan ve Trkmenistan, krfezde ise Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Bahreyn zel hedefleri olduu bilinmektedir (Ar, 2005: 534). Kald ki krfez devletlerindeki i halklar, mevcut ran rejimince srama tahtas olarak grlmlerdir. Bu nedenle kendini tehdit altnda gren devletlerin banda Bahreyn, Kuveyt, BAE ve Suudi Arabistan gelmektedir. Aslnda btn bunlar gstermektedir ki, rann bu dnemde ksa, orta ve uzun vadeli olmak zere temel amac vardr. Ksa vadede slm Cumhuriyetinin savunulmas ve rejimin korunmas, orta vadede rann blgesel gvenliinin salanmas, uzun vadede ise slam deerlerin egemen olaca bir dnya dzeninin kurulmasdr. Bu nedenle bata krfezi lkeleri olmak zere Suudi Arabistan gibi muhafazakr ve monariyle ynetilen lkeler ve halknn ounluu Snn olan Irak, Humeyninin i devletini endie ile izlemektedirler. Aslnda endienin temel kayna, randa monarinin yklmas ve bunun, ad geen lkelerde de rnek olabileceidir. Bir dier neden ise bata Irakta olmak zere bu lkelerde ciddi miktarda i nfusunun olmasdr. Dolaysyla randaki devrim ihrac ilgili almalar, ubat 1979da Humeyninin iktidara gelmesinden sonra balam denebilir (Ar, 2005: 534). randaki gelimelerden endie duyan Suudi Arabistan Dileri Bakan Prens Suud El Faysal ise Austos 1978deki bir aklamasnda, bu gelimelerin tm dnyaya dnk bir tehlike olduunu belirtmesi bouna deildir. Bunun yan sra Veliaht Prens Fahd, 16 Ocak 1979 tarihinde El-Cezire gazetesine verdii demete, randaki durumun hem slm dnyas hem de Ortadounun istikrar iin tehlike oluturduunu sylemitir. Esasnda Suudi Arabistandaki ilk i gsterisi, Kasm 1979da 90.000 kiinin katld bir miting ile balamtr. kinci byk gsteri ise Humeyninin rana dnnn yldnmne rastlamtr ki, ubat 1980de gerekleen gsterinin gstermelik amac, petrol satndan elde edilen gelirin artmasna karn ilerin durumlarnn dzelmediini protesto etmektir. Ancak Suud yetkililere gre tm bu olaylarn ardnda ran rejimi bulunmaktadr. Aslnda randa Bazargann babakan oluuyla birlikte ilk i olarak ABDnin doal mttefiklii konumuna son verilmi ve ilikilerin bundan byle eitlikilkesine gre yrtlecei belirtilmitir. Bazargana gre rann yeni d politikasnda balantszlk esastr. Bu anlamda yeni rejimin takip edecei d politika, Musaddkn politikasna da benzemektedir. Zira Musaddkn randaki ngiliz egemenliine son vermeyi hedefledii gibi Bazargan da ayn biimde ABDnin randaki egemenliine son vermek istemektedir (Gndoan, 2010: 266). Ayrca bu dnemde, rann CENTOdan da ayrlma fikri gndeme gelmitir. 1980 ubatnda Humeyninin yeni rejimi egemen olmakla birlikte ran, CENTOdan ayrlma yolunda bir karar almamtr. Ancak ksa bir sre sonra Bazargan da rann CENTOdan ekildiini aklamaktr. Bunun dnda 3 Kasm 1979 tarihinde bir aklama yapan ran, 1959 tarihli ABD-ran Savunma Antlamasn feshetmi, ardndan da 1921 tarihli SSCB-ran Dostluk Antlamasnn 5. ve 6. maddelerini tek tarafl olarak iptal ettiini aklamtr (Gndoan, 2010: 266-267). Ancak SSCB, bunu kabul etmediini ve anlamann kendisine tek tarafl olarak gerektiinde rana mdahale hakk verdiini beyan etmitir. Ayn eyi daha nce 1935 ylnda Rza ah ve 1958-59da olu Rza Pehlevi yapmak istemise de SSCB, bu gr reddettii iin baarl olamamlardr. Ancak bu kez ran kararldr ve bunda da baarl olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

666 / 1404

Esasnda rann CENTOda ayrldn aklamasndan sonra sadece Trkiye ve ngiltere ye lke olarak kalacandan, CENTO Daimi Konseyi, rgtn feshedilmesini istemitir. Bylece ran devrimiyle birlikte CENTO tamamen ortadan kalkmtr. Aslnda CENTOnun ortadan kalkmas ile Foster Dullesn gerekletirmeye alt Containment politikasnn son halkas da yok olmu ve bylece Balkan Pakt da ortadan kalkmtr (Oran, 2004: 805). zellikle jeopolitik nedenlerle rann olmad bir CENTOnun anlamsz olacandan 12 Martta Pakistan ve 16 Martta da Trkiye CENTOdan ayrlmtr. Bylece rgt dorudan kendini lavedilmitir. Esasnda bu durum, Trkiyeyi ok da rahatsz etmemitir. nk Trkiye iin esas nemli olan ranla asker deil, ekonomik ibirliidir. Kald ki CENTOdan ayrlan ran, Kalknma in Blgesel birlii (Regional Cooperation for Development: RCD) yeliinden ayrlmayacan aklamtr. Bu durum da Trkiyeyi tatmin etmitir. Dolaysyla Trkiye, sonradan fikrini deitirse de, nceleri ran slm Cumhuriyetinin ilann olumlu karlamtr (Oran, 2004: 804). Hatta Nisanda cumhuriyetin resmen ilan edilmesinden nce 13 ubat 1979 tarihinde yeni rejimi resmen tanmtr. Trkiyenin bu olumlu yaklamnn ardnda Muhammed Rza ah dneminde yaanan sorunlarn zlecei beklentisi bulunmaktadr. zellikle ahn Ortadoudaki Krtlerle ilgili politikasndan rahatsz olan Trkiye iin Pehlevi ynetiminin ve ran d politikasnda milliyeti ideolojinin ortadan kalkmas rahatlatc bir durumdur. Ayrca Trkiyede iktidarda olan CHP ve lideri Blent Ecevit de randa ahn demokrasi ve insan haklaryla uyumayan ynetiminden rahatszlk duymaktadr. Bu nedenle daha farkl dnenlerin gelitirdii bir dnce daha vardr. Buna gre Trkiyede bir baka parti iktidarda olmu olsayd, rnein AP gibi bir siyasal parti iktidarnda bulunsayd, ABDnin sadk mttefiki ve katksz bir antikomnist olan ahn halk hareketiyle devrilmesi, bu kadar ho karlanmayabilecektir. Trkiyede ran Devrimine Bak Trkiye, ilk bata randaki Bat kart rejime scak bakmtr. Haziran 1979da Dileri Bakan Gndz kn, rana resmi bir ziyaret iin gitmitir. Bu ziyarette petrol alm ile ilgili bir anlama imzalanmtr. Bu ziyaretin en nemli taraf, slm Devriminin karizmatik lideri Ayetullah Humeyninin kn kabul etmesidir (Oran, 2004: 805). knn ziyaretinin bir dier nemli noktas ise randa rejime muhalif olan ve yandalarnn hemen hemen tamam Azerilerden oluan dini bir grubu ve onun lideri konumundaki Ayetullah eriatmedariyi ziyaret etmesidir. Aslnda bu grme Trkiye-ran ilikilerinin sonraki dnemlerinde Trkiyenin Azerilerin desteklediine dair phelerinin artmasna neden olmutur. Bunun yan sra aha kar sokaklarda mcadele devam ederken Trkiyenin ran Azerbaycanndaki etkisinden ve zellikle eriatmedariye verebilecei destekten ekinen Humeyni, yandalar, Tebriz bakonsolosluuna saldrmlar ve kundaklama teebbsnde bulunmulardr. Bu yzden iyi balayan ilikiler, bir yl bile gemeden Kasm 1979da bozulmutur. Bu srada Trkiyede CHP iktidar, yerini APye ve lideri Sleyman Demirele brakmtr. randa ise ABD Bykelilii ranllarca igal edilmitir. ABD vatandalar ve bykelilik personeli ou niversite rencisi olan eylemcilerce rehin alnm ve 444 gn srecek olan rehineler krizi balamtr. zellikle Humeyni yanls renciler, 4 Kasm 1979 tarihinde Tahrandaki ABD Bykeliliini basmlar ve elilik alan 63 kiiyi rehin almlardr. Daha sonra rehinlerden 10u kadn ve Afro-Amerikal olduklarndan serbest braklmlardr. Bunun dnda renciler, dier rehineleri serbest brakabilmek iin o dnemde kanser tedavisi grmek amacyla ABDye giden ahn, rana teslim edilmesini istemilerdir. ABD ise bunu kabul etmeyip reddetmitir. Ksacas rehineler meselesi, ABDyi zor durumda brakmtr (DeFronzo, 2007:304). Bylece ABD ile ran arasnda ciddi bir kriz ortaya kmaya

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

667 / 1404

balamtr. Aslnda rehine krizi, ABD-ran ilikileri ktletii iin deil, aksine iyilemeye balad iin ba gstermitir. Zira lml ran Babakan Mehdi Bazargan ile ABD Ulusal Gvenlik Danman Zbigniew Brezinski, Cezayir hkmetinin himayesinde bir toplant yapmlar ve toplant srasnda el skarak fotoraf ektirmilerdir. ekilen fotoraf, iki lke arasnda uzlamann olabileceine dair beklentileri artrmtr. Ne var ki bu yaklam, radikal unsurlarca tehdit olarak alglanmtr. Bu yzden radikal unsurlar, gelecekteki diyalog umudunu ortadan kaldrabilmek iin ABD eliliini basmlar ve diplomatlar rehin almlardr (Pehlivanolu, 2004: 85). Bu olay, ABDnin randaki karlarn olumsuz etkilemitir. Zira ABDnin, stratejik ve politik kayb dnda, randa byk miktarda yatrm vardr. Ayrca rana her yl milyarlarca dolarlk silah satlmakta ve oradan da buday ihra etmektedir. Bunun yan sra 41.000 ABD vatanda eitli nedenlerle randa yaamaktadr. Aslnda btn bu verilir, ABD iin ran corafyasnn nemini ortaya koymaktadr. rnein 9-19 ubat 1979 tarihinde blgeye giden ABD Savunma Bakan Harold Brown, ABDnin krfez petrolne ynelik hayat karlarn, gerekirse asker g kullanarak savunacan beyan etmitir (Ar, 2004:352). Brown, ayrca ABDnin Umman, Somali ve Kenya ile asker kolaylklar ieren baz anlamalar yaptn, ok sayda sava gemisinin Hint Okyanusu ve Arap Denizine doru gittiini ve krfezde petrol naklinin gvenliini salamak iin blgedeki ABD glerinin arttrlacan aklamtr (Ar, 2004: 352). Deien Kresel Dengeler inde Trk-ran likileri Trkiye, 1970li yllarn sonunda Avrupa devletleri ile anlamazlklar yaamaktadr. Ancak Trkiyenin jeopolitik nemi de giderek artmaktadr. zellikle ABDye gre Trkiyenin jeopolitik nemi, SSCBnin Afganistan igali ve randa meydana gelen slm devrim nedeniyle belirgin bir hal almtr. ABD, Trkiye ile Savunma ve Ekonomik birlii Antlamas imzalamtr. Trkiye ise 12 Eyll 1980 darbesiyle kurulan asker ynetim ile Yunanistann NATOnun asker kanadna dnn salayan Rogers Plann kabul etmitir. Bu dnemde ABD, Trkiyenin dousundaki hava slerini modernletirmeye balam ve 1978-1981 yllar arasnda yapt yardm 4 katna kararak, 1985 ylnda en yksek dzeye ulamasn salamtr. Aslnda Afganistann igali, ran slm Devrimi ve ran-Irak Sava gibi gelimelerden sonra Ortadou ve Trkiye, stratejik bir nem kazanmtr. Ancak Trkiye, Ortadouda meydana gelen gelimelere mdahil olmakta temkinli davranm ve zmn daha ok NATO erevesinde aranmasna gayret sarf etmitir. Ne var ki Trkiye, ABDnin krfez blgesinin gvenlii iin kurduu evik Kuvvet gcne katlmaya kar kmtr (Pehlivanolu, 2004: 8687). Bununla birlikte Trkiye, ran slm Cumhuriyetinin kurulu dneminde ran ile ilikilerinde tarafsz, yapc ve bar kalmaya almtr. Ancak Trkiyenin bu abalar sonusuz kalmtr. 1980lere kadar iilerine karmamak ve karlkl egemenlik haklarna sayg erevesinde oluturulan dengeli ve istikrarl Trkiye-ran ilikileri, randa Ayetullah ynetiminin kurulmas ve daha sonra SSCBnin dalmasndan sonra kark bir hale gelmitir. Trkiyenin ulusal, rann ise dinsel temelli egemenlik anlaylarndan kaynaklanan ideolojik eliki, ikili ilikilerin bozulmasnda neden olmutur. Aslnda ah dneminde de iktidarn kayna ve meruiyeti asndan Trkiye ve ran arasnda bir eliki bir durum bulunmaktadr. Ancak milliyetilik, her ikisinde de ortak payda olarak dikkat ekmektedir (Clevaland, 2008: 482).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

668 / 1404

ran slm Cumhuriyeti kurulduktan sonra modern Fars milliyetilii braklm ve yeni bir sylem gelitirilmitir. Ar Batclk ve slm kartlna bir tepki olarak geleneksel Fars milliyetilii ortaya kmtr. Bu dnce, Bat kart ve ran mill kimliini ilik olarak kabul eden bir milliyetilik olmutur. Yeni yneticiler, ran iliin merkezi, kendilerini de ilerin kutsal lideri olarak grmeye balamlardr. Dolaysyla din ve siyas otorite, ayn elde birlemitir. Bu yzden eski ran tarihi kmsenmi, ran tarihi ile slm tarihi zdeletirilmitir. Modern Fars milliyetilerinin tm siyas, kltrel ve tarih simgeleri ortadan kaldrlm, ilik temelli yeni bir Fars milliyetilii ve ran ulusu tanmlanmaya allmtr (Keskin, 2007:4). Bu yzdendir ki Trkiye ve ran, iki farkl kltrel havza tanmlamas yaparak, Ortadou, Orta Asya ve Kafkasya politikasn belirlemeye almlardr. Bu kltrel farkllk, siyas sistemde temsil ettikleri deerler asndan iki lke kar karya getirmitir. Dolaysyla 1979 ylndaki ran slm Devriminden sonra iki lke ilikilerinin durumu bu minvalde gelimitir. zellikle bu dnemde i kimlii siyasallatrlmtr (Keskin, 2007: 4). randa iliin siyasallamasyla evre lkelerin tedirginlii giderek artm ve yeni tehdit alglarnn gelimesine neden olmutur. Dneme Etki Eden Trkiye ve ran Arasndaki Anlamazlk Konular Uzun sreden beri Trkiye ve ran arasnda srekli bir rejim sorunu yaanmtr. Bu sorun, 1924 ylndan sonra monari-cumhuriyet rejimleri farkllna gre belirlenmitir. Rejim farkll, 1979 ylndaki ran slm Devriminden sonra tam anlamyla birbirine zt rejimlerin komu olmasna neden olmutur. ran, slmn i yorumuna gre eriat devleti kurmutur. slm (ilik) bu devletin temel ve belirleyici unsuru olmutur. Trkiye ise laik bir devlet kurmu ve laiklii, siyas sistemin vazgeilmez unsuru olarak grmeyi srdrmektedir. Ayrca Trkiye, kendini Batl grmekte ve Bat kltr iinde tanmlamaktadr. ran ise Baty ktln kayna olarak deerlendirmektedir. ran, kendini slm dnyas iinde grrken, kendini Bat kltr iinde gren Trkiyeyi kart olarak deerlendirmitir. ran slm Cumhuriyetinin ders kitaplarnda ve propaganda mekanizmas iinde yer alan Atatrk dmanl bu kartln bir gstergesi olmutur. Dolaysyla iki siyas sistemin varlk nedenleri, birbirine taban tabana zttr. Bu srete Demirel, bykelilik igalini tarihte az rastlanan insanlk d bir olay olarak deerlendirmitir. Humeyni ise Ankara hkmetinin tpk devrik ah gibi sng yardmyla iktidarda kalabildiini belirtmitir (Oran, 2004: 806). Bu sayede Trkiye-ran ilikilerinde, dneme damgasn vuracak sz dellosu balamtr. Aslnda Trkiye asndan Trkiye-ran ilikilerini bozulmasnn nedeni, CHP ile AP arasnda ran rejimine baktaki farkllk deildir. Esas neden, Trkiyenin slm Devrimi ile ortaya kan umutlarn yeni rejimin karlama niyetinde olmamasdr. Ancak petrol krizi varken Trkiye, rana dnk ekonomik beklentilerinden umudunu kesmi deildir. Bu yzden randaki yeni rejimle kurduu kpr ban kaybetmek istemeyen AP hkmeti, Trkiyedeki ABD slerinin rana mdahale iin kullanlmayacan ve ABDnin rana uygulad ambargoya katlmayacan aklamtr. Ancak 1980 ylna geldiinde, iki lkede bozulan i istikrarlarn yeniden salama abalar gndemin ilk srasn almtr (Oran, 2004:806). zellikle ran iin Trkiyedeki 12 Eyll darbesi Trk-ran ilikileri temelinden bozacak niteliktedir. Zira darbenin ardnda CIAnn olduuna inanan ran ynetimi, Atatrkle vurgu yapan asker darbeye ok souk bakmtr. Ancak Trk-ran ilikiler, 12 Eyll sonras bozulacana daha da gelimitir. nk 12 Eyll tarihinden sadece 10 gn sonra Irak, rana

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

669 / 1404

saldrmtr. Bylece Irak, uzun srecei belli olan bir ypratma savana balamtr. Ekim aynda Trkiye, mevcut savata tarafszln ilan etmitir. Ne var ki bu sava, zellikle 24 Ocak kararlar ile yeni ihra alanlar arayan Trkiye iin byk bir frsat olmutur (Oran, 2004: 806). ran slm Devriminden sonra balayan ve devam eden konulardan biri de iki lke rejimleri arasndaki ideolojik ztlamann yaanmasdr. Bu ztlama, bir yandan iktidar ve muhalefetteki siyasilerce eitli deme ve davranlarla ifade edilirken, dier yandan ok sk tekrarlanan basn/medya savalar ile gndeme gelmitir. Bu sembolik Souk Sava, genelde Atatrk, Humeyni, Antkabir, barts vb. gibi semboller erevesinde yaanmtr. Bu konuda yaanan bir baka nokta ise Trkiyenin randan rejim ihrac endiesi ve bu amala rann Trkiyedeki baz slamc rgtlerle ilikisinin olduu veya maddi adan destekledii dncesidir. Buna karn ran da Trkiyenin ranl rejim muhaliflerine yardm ettiini ileri srm ve bu konuyu pazarlk konusu haline getirmitir. Hal byle olunca ran da yeni bir strateji gelitirmi ve Humeyni ile balatt slm Devrimini, laik Irak dahil tm slm dnyasna yaymakta srarc olduunu aklamtr. Aslnda bu durum, laik ve demokratik dzeni benimsemi ve nfusunun byk bir ounluu Mslman olan devletleri tehdit etmitir. Bylece ran, Bat kart ve anti-laik sylemleri ve slm devrimini yayma giriimleri ile blgede bir tehdit olarak grlmeye balanmtr. ran, zellikle Mslman topluluklarn bulunduu lkelerdeki i nfus zerinde slmn savunuculuunu yapmaya almtr. zellikle Trkiyede laik ve Bat kart eilimleri destekleyerek, Trk halk iinde kutuplamay yaratmak istemitir. Bu yzden de radikal slam eilimleri desteklemeye almtr. Trkiye ise slm Devrimini izleyen dnemlerde lkedeki slam radikal kutuplamay engellemeye almtr. Trkiyenin randan kaynaklanan bu tehdit alglamas, rann radikal slam gruplar ile PKK ve Kuzey Iraktaki Krt gruplar destekleyen politikalar ile yeni bir boyut kazanmtr. zellikle 1979daki ideoloji farkllna karn ran, Trkiyedeki blc ve ykc terr gruplarn desteklemitir. Ancak 12 Eyll 1980 tarihinde Trkiyede ordunun ynetime el koymas, asker ynetimin Kemalizmi en azndan grnte glendirmeye almas ve bununla birlikte 1979 ran slm Devriminin eriat dzenini gndeme getirmesi, her iki lke arasndaki ideolojik elikiyi, ideolojik atmaya, bazen de krize dntrmtr. zellikle her iki rejim, bu dnemde birbirlerini antitez olarak deerlendirmilerdir. Bu yzden her iki devlet de dierini rejim ihra etmekle sulamtr. Her iki lke arasndaki ideolojik atma, daha ok u semboller zerinden yaplmtr. zellikle bu sava, her iki tarafta Mustafa Kemal Atatrk ile Ayetullah Humeyninin aleyhindeki yazlarla srdrlmtr. Bunun dnda ran, Trkiyedeki trban yasan eletirmitir. Trkiyeye gelen ranl liderler, Antkabiri ziyaret etmekten zenle kanmtr. Bunun dnda ran basn, Trkiyeyi eytann ua olarak deerlendirmitir. Trk basnnda ise ran rejimi irtica yuvas olarak deerlendirilmitir. (Oran, 2004: 806). Buna benzer birok sylem, bu dnemde grlmtr. Ancak her iki tarafn siyasetileri ve diplomatlar, karlkl karlar n plana karm ve ilikilerin ztlamalarla kopmasna engel olmulardr. eitli nedenlerle kopma noktasna gelen ilikiler, her zaman st dzey ziyaretlerle veya grmelerle ksa zamanda dzeltmitir. Ancak 12 Eyll srecine bakld zaman bu durum, iki lke arasndaki sorunlarn, Trkiyeyi ABDye yaklatrd bir srecin yaand dneme denk gelmesi ilgintir. Trkiye bu dnemde uzun sredir tartt NATOdan ayrlma fikrinden vazgemitir (Hale, 2003: 170). Yukarda da bahsedildii gibi iki lke arasnda yaanan rejim sorunu ve Trkiyenin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

670 / 1404

laiklik balamnda bir tavr ortaya koymas, ran ile ilikilerinde sorun yaratmtr. Aslnda bu durum, Trkiyenin bu konudaki kayglarna hassasiyet gsteren ABD ile ilikilerinin dzelmesine neden olmutur. Dolaysyla Trkiyenin ABD ile yaknlamas, gerek i atmas, gerekse komusundan alglad rejim tehdidi nedeniyle, Trkiyeyi zmszle itmitir. Bu zmszlk ise Trkiyeyi bir yardm arayna sevk etmi ve yaanan skntlar zebilmek iin bir gce ihtiya duymutur. randa devrimin meydana geldii sre, Trkiyenin ok ciddi siyas ve ekonomik problemler iinde bulunduu dneme denk gelmitir. Gerek lke iindeki kaos ortam, gerek ABD ambargosundan kaynakl ekonomik sorunlar Trkiyeyi istikrara kavuma konusunda zorlamtr. Bunca sorunun zerine bir de snr komusundan rejimine ynelik bir tehdit algs ortaya knca Trkiye areyi istikrar ve huzuru nasl kazanacan aramakta bulmutur. Trkiyenin sorun yaad dnemlere bakldnda ABD ile ilikilerinin uzak olduu dneme denk gelmitir. Hatta kimi evrelere gre bu sorunlar Trkiyenin ABDye kar mesafeli duruunun bir sonucudur. Sebep her ne olursa olsun lke iindeki gerilimin ran Devrimi ile birlikte giderek trmanmas Trkiyeyi zm noktasnda bir adm atmaya sevk etmitir. 12 Eyll hazrlayan koullar ierisinde bu noktada ran Devriminin de nemli bir rol olduunun sylenmesi yanl olmayacaktr. Anti-laik Ortadouya kar, laik Batnn destei Trkiye iin daha faydal ve gerekli grlmtr. zellikle kaos ortamnda ABD ile buzlar eriten Trkiye, 12 Eyll ile birlikte iinde bulunduu ve bir an nce son bulmasn istedii kaos ortamndan kabileceine inanmtr.

SSCBnin Afganistan gali


SSCBnin 1979 ylnda Afganistan igal etmesi, o dnemde silahszlanma konusunda verilen abalarn tamamen tersine evirmitir. Dnyann yeni bir gven arayna girdii bu dnemde SSCBnin bu tavr, Souk Sava dneminin halen daha devam ettiine ynelik nemli bir mesajdr. gal ile birlikte gelien gvensizlik ortamndan en ok etkilenen lkelerin banda ise Trkiye gelmektedir. ABDnin igale kar verdii sert tepki Trkiyeyi dorudan etkilemi ve Trkiye, ABDye paralel bir ekilde SSCBye kar sert bir tepki gstermitir. ABDnin blgesel gvenlii salayabilmek asndan Trkiyeye olan ihtiyac ve 1974 Kbrs Bar Harekatndan sonra ABDnin uygulad ambargo ile birlikte savunma politikalarnda olduka skntl gnler yaayan Trkiyenin yeniden toparlanabilmek adna yapt btn abalar, igal sonrasnda bu iki lkeyi yeniden yaknlatrmaya balamtr. zellikle Trkiyede yaanan i karklklardan ve terr olaylarndan SSCBnin sorumlu tutulmas, Trkiyeyi ABDye byk lde yaklatrm ve terr olaylarnn sonlandrlabilmesi iin ABD, bir seenek olarak gndeme gelmeye balamtr. Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine, daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe srecine etki eden Afganistan igalinin ne olduuna ve bu igalin, 12 Eyll darbesiyle olabilecek ilikilerine baklacaktr. SSCBnin Afganistan gali

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

671 / 1404

SSCBnin Afganistan igali, iki lke arasndaki ilikilerin ok tesinde, dnemin uluslararas dengeleri dikkate alnarak SSCBnin yeniden ben de varm diyebilmesi asndan nem tamaktadr. Bundan hareketle Ahmet Han, SSCBnin Afganistan igal etmesini, dneminin uluslararas dengeleri asndan u ekilde deerlendirmektedir:
Bir dneme nitelii tayan 1970lerin sonunda, 1989da Berlin Duvarnn yklmasyla son bulacak olan Souk Sava, yoku aa diye nitelenebilecek sratli bir dngye girmiti. Ocak 1979da ah Muhammed Rza Pehlevinin terk ettii ran, 1 Nisan 1979da yaplan referandumla slam Cumhuriyetine dnmt. randaki bu gelime tam da Afganistanda Afganistan Demokratik Halk Partisinin (ADHP) ynetime el koymasnn ardndan, Souk Savan dengeleri asndan rekabet odana, Avrupa-Atlantik blgesine, yakn ve baka nedenlerle birlikte esas olarak sahip olduu hidrokarbon kaynaklaryla merkezdeki g mcadelesinin dengelerine dorudan etkili olma potansiyeli bulunan bir lkede gerekleiyordu. Ayn dnemde, ABD iin Vietnam Savann baarszlnn utancnn, bunun getirdii grece gvensizliin ve i blnmelerin ok taze olduu da hatrda tutulmaldr. Tahran ve slamabattaki ABD eliliklerine yaplan saldrlar, ABDde mevcut, d politikada srekli prestij ve zemin kaybetme hissini krklemitir. Bu gelimelerin ardndan gelen Afganistann igali, ABD karar alclarnda derin kayg yaratmtr. Bu durum, ABDde mevcut bulunan SSCB karsnda pasif kalnd hissini krklemitir. Hatta ABD d politikas zerinde etkili yorumcularn bir blm, SSCBnin asker mdahaleyi bir opsiyon olarak rahata kullandn, bunun nemli nedeninin ise ABDnin pasif kalacana dair duyduu gven ile ilgili olduunu belirterek, SSCBnin bu meydan okumasnn asker tehditle karlanmas gerektii ynnde kanaat beyan etmilerdir(Han, 2011: 60).

Aslnda Afganistan, Souk Sava dnemi boyunca i problemleri ile dnya gndeminde yerini koruyan bir lke konumundadr. II. Dnya Savandan sonra Afganistann geleceinin belirlenmesindeki en nemli aktr Muhammed Zahir ahtr. 1973 ylna kadar monari ile ynetilen Afganistan, saltanat ailesinden olmasna ramen Cumhuriyeti ilan ederek hanedanlk ynetimini deitirmitir. zellikle bu durum, daha sonraki yllarda Davud Han tarafndan komnist bir devrim yaplmasna ve Sovyet igaline giden yolun almasna neden olmutur. Aslnda Sovyetler Birliini lkesinden uzak tutma abasndaki Muhammed Nadir ahn olu olan Muhammed Zahir ahn (1933-1973) krall dneminde onun kuzeni ve kaynbiraderi olarak babakanlk yapan Davud Han, Kral Emanullahtan sonra Sovyetlere Afganistann yaklamasna, hatta adm adm Sovyetlerin Afganistan igal edebilmek iin yrtt almalara zemin hazrlanmasna sebep olmutur (Armaolu, 2002: 763). Geri 1950lilerdeki Amerikan politikasnn da Afganistan Sovyetlere yaklatrd sylenebilir. Zira Afganistann bekledii yardmlar, bata ABD olmak zere evre lkelerden alamaynca, ekonomik, sosyal ve siyasal olarak Sovyetlerin kontrolne girmitir (Armaolu, 2002: 764). Sovyetler Birlii ise ilerideki emellerine uygun olarak bu dnemi iyi deerlendirmi, kredi ve yardmlarn kendi karlarna uygun olarak dzenlemitir. zellikle Sovyet snrna yakn yerlerin imar, yollarn geniletilmesi, Kabilin kuzeyindeki Bagram Hava ss gibi slerin yaplmas ve gizli planlarn hayata geirilmesi olarak ifade edilebilecek yatrmlar yaplmtr. Ayrca eitilmeleri iin binlerce Afgan subay ekoslovakyaya gnderilmi ve Sovyetler ideolojilerine hizmet edebilecek askerler yetitirilmitir. Kald ki bu askerlerin pek ou, KGB ajan olarak da yetitirilmilerdir.1511
1511

http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

672 / 1404

Ancak bu dnemde ABDde bo durmam ve birtakm lkelerin Sovyetlemesini engellemeye almtr. Fakat ABD, Afganistann Sovyetlemesine veya Sovyetlerin etki alannda kalmasna engel olamamtr. Aslnda bunda, ksmen olsa da Trkiyenin etkisinin olduunu sylemek mmkndr. Zira Trkiyenin ABD ile ilikilerinde yaanan gerginliin var olduu bir dnemde, Afganistanda anayasa ilan edilmi (1964) ve Afganistanda Marksistlerin n iyice almtr. zellikle Muhammet Tarakinin Halk, Babrak Karmaln ise Perem gazetelerinin Afganistandaki sosyalist eilimin giderek artmasna neden olmutur. Ksa bir sre sonra Afganistanda Marksistlerin iktidara gelmesiyle birlikte balayan sre, Sovyetlerin uydusu haline gelmesinde byk rol oynamtr (Armaolu, 2002: 764-767). Trkiye ise 1950lerde Sovyetleme tehdidine kar uyard Afganistann giderek Sovyet etkisi altna girmesine sessiz kalmtr. Zaten Trkiyenin yapabilecei pek de bir ey yoktur. Ne var ki Trkiyenin mesafeli duruundan rahatsz olan ABD, Trkiyenin daha etkin bir rol stlenmesini istemektedir. zellikle Sovyetlerin Afganistan igal etmesine kadar geen sre zarfnda inili-kl bir grnm sergileyen Trkiye-ABD ilikileri 1979da farkl bir boyut kazanmtr. Ayn yl iin de hem randa devrim gereklemi, hem de Sovyetler Afganistan igal etmilerdir. Bu ise ABD asndan nemli bir gvenlik endiesi oluturmutur. Trkiyenin bu noktadaki rol ise kilit nemdedir ve yeniden kazanlmas gereken bir lke konumundadr. Bunun iin de ABD iki yola bavurmutur. Bunlardan birincisi Savunma, Ekonomik ve birlii Antlamasn imzalamtr. Dieri ise Trkiyenin SSCBye yeniden dman edilebilmesi iin i siyasal problemlerinin ve terrn kaynann SSCB olarak gsterilmeye allmtr (Can, 2008: 633). Afganistandaki durum ise daha farkldr. Davud Han dnemi ile birlikte lkede birbiri ile atan iki ayr grubun varlndan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi, gvenlik kayglar nedeniyle SSCBye yaknlama istei duyan yneticilerdir. Bunlara gre SSCB ile ne denli yakn iliki kurulursa, lke iinde de o lde istikrar yakalamak mmkn olacaktr (Armaolu, 2002: 764). Hlbuki Afganistann toplumsal yapsn kabileler oluturmakta ve kabileler aras ilikiler, Afganistan i siyasetini dorudan belirlemektedir. Bu dzensizliin nne geebilmek iin de yneticiler SSCBnin desteini alma gereini hissetmilerdir. Bulunduklar konumu koruyabilmek ve lkede uzun soluklu bir ynetim tecrbesi yaatabilmek iin bu adeta bir zorunluluk halini almtr. kincisi ise SSCBye ciddi ekilde tepki duyan ve bu lkeden tehdit alglayan halktr. SSCB, kurulduu gnden itibaren dine kar gelitirdii uygulamalarla, gerek Hristiyan, gerekse Mslman toplumlarn tepkisini ekmitir (Armaolu, 2002: 762). Ateizme ynelik devlet destekli faaliyetler ise SSCBye kar her frsatta bir koz olarak kullanlm ve Souk Sava dnemi boyunca SSCBye kar din merkezli bir operasyon yrtlmtr. SSCBnin dine kar olan bu tavr, Mslman bir toplum olan Afgan halknn ciddi ekilde tepki duymasna neden olmutur. Bu yzden Afganistandaki yneticilerin SSCB ile yakn ilikiler iinde olmas, halk ile yneticiler arasnda belirgin bir ekilde almasna yol amtr. Buna ramen lkede Davud Han liderliinde Cumhuriyet ilan edilmi (1973) ve Anayasa, 1977de kabul edilmitir. Davud Han, devlet bakan sfatyla kendi aile evresinden, yaknlarndan, devrik kraliyet ailesinin yelerinden kurulu bir hkmeti i bana getirmitir. Bunun zerine 10 yldr ayr alan iki sol grup, Halk ve Bayrak partileri, Davud Hana kar ibirliine gitmilerdir. Halk kanad lideri Hafzullah Aminin dzenledii bir darbeyle Davud Han devrilmi, kendisi ve aile yelerinin pek ou ldrlmtr. Davud Han ar hrsndan ve uygulamalarndan tr grevden uzaklatran Kral Zahir ah, 1964 ylnda lkede yeni bir demokrasi program ilan etmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

673 / 1404

Bunun sonucu 1 Ocak 1965 tarihinde Afganistan Demokratik Halk Partisi kurulmutur. zellikle igal ncesi yaplan komnist devrim ve igal sresince lke kaderinde etkili olmu olan pek ok skntlar ve katliamlar, bu parti yetkililerince gerekletirilmitir. Geri bu parti kurulduktan sonra Halk (Taraki ve Emin) ve Param (Karmel) olmak zere iki fraksiyona ayrlan komnist oluum, kendi arasndaki ihtilaftan tr lkenin igale uramasnda da etkili olmutur (Armaolu, 2002:764). Partinin genel sekreteri olan Nurmuhammed Taraki, 1978 devriminden sonra Afganistann ilk cumhurbakan olurken, halk Sovyetletirme hareketleri en ok onun dneminde yaanmtr. Komnist bir ynetici olmas kadar entelektel kiilii ile de tannan Taraki, 1952 ylnda hkmet tarafndan basn ataesi olarak Washingtona gnderilmitir. Partinin ikinci lideri ve ayn zamanda Tarakinin sadk rencisi (agirdi Vefedar) olarak tannan Hafzullah Emin ise olduka ateli bir rencilik geirmi ve pek ok Afganl rencinin komnizmi benimsemesinde etkili olmutur. 1965 ylnda Kabil niversitesindeki retim yeliini srdren Emin, Tarakiye olan ball ile tannmtr. Ancak lkenin ikinci cumhurbakan olarak yerini aldnda, Tarakinin lmnden sorumlu tutulmutur. Halk Partisinin bir dier nc lideri ve Afganistann Sovyet igalindeki en nemli ismi ise Babrak Karmeldir. 1960lardan itibaren Sovyet elilii ile yakn ilikileri olan Karmel, 1965 ylnda milletvekili olarak parlamentoya girmitir. Bu dnemde KGB ajan olduu sonradan renilen Karmel, lkenin nc cumhurbakan olurken, ayn zamanda igalcileri lkesine davet eden lider olarak Afganistan tarihinde yerini almtr. Taraki, Emin ve Karmele gre ad daha geride kalan Dr. Necibullah ise zellikle Karmelin ynetimi srasnda Afgan gizli haber alma rgt KHADn mdr olarak tannmtr. Komnist Afganistann drdnc ve son cumhurbakan olan Necibullah ise 1996 ylnda Taliban tarafndan aslarak ldrlmtr. 10 yllk babakanlk grevinin ardndan ynetime tekrar gelebilmenin aray iindeki Davud Han, demokratikleme hareketlerinin istenilen dzeyde gitmemesi ve Zahir ahn uygulamalarn beenmeyen subaylarn yardm ile 1973 ylnda Zahir ahn talyada olmasndan istifade ederek, lke ynetimine el koymu, cumhuriyeti ilan ederek Afganistan yeni bir dneme srklemitir. Kendisi de bir kraliyet mensubu olmasna ramen kraliyet ailesini yerden yere vurarak balad 17 Temmuz Devriminde en byk destei, komnistlerin Param kanadndan alan Davud Handan almtr. lk yllarnda Sovyet ve komnist bir izgiye uygun admlar atsa da daha sonra ran ve Pakistan ile ilikileri dzeltmitir. Bu yzden de Paramlar giderek kendinden uzaklatrarak, Afganistann Sovyet etkisinden uzaklap Bat blouna yaklamasn salamtr. Ancak bu uygulamalar Sovyetlerin Davudu devirme almalarn hzlandrmasna neden olmutur (Rasuli,2008: 10). Davud ynetimindeki lkede, ekonomik ve siyas anlamda bir istikrar yaanmazken, zellikle 1977 ylnda iilerin grevinin silah gcyle datlmas, Burhaneddin Rabbani liderliindeki Mslmanlara yaplan basknlarn artmas ve 1978 ubatnda solcu bakanlarn grevlerinden uzaklatrlmas, Davud hkmetine kar yaplacak olan devrimin nn amtr. ki fraksiyona ayrlan Halk Partisi de Sovyetlerin istei ile birleirken ordudaki solcu subaylar da devrim iin tatbikatlara balamlardr. Ancak tm bunlarn nn aan olay, Komnist Parti ileri gelenlerinden Mir Ekber Hayberin ldrlmesidir.1512 1978 ylnda meydana gelen bu olayla birlikte kaldrlan cenaze, tam anlamyla gvde gsterisine dnm, bu gsteriden tedirgin olan Davud Han panie kaplarak Komnist Parti liderlerinin tutuklanma emrini vermitir. Bunun zerine Taraki ve Karmel, hemen tutuklanmtr. Ancak Eminin tutuklanma srecinin biraz daha uzamas nedeniyle ordudaki solcu subaylarn hareketlenmesi salanmtr.
1512

http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

674 / 1404

27 Nisan 1978 tarihinde balayan hareket ile Davudun kk bombalanm, Taraki ve komnist liderler hapisten karlm ve lkede iktidarn, artk halkn eline getii radyolardan duyurulmutur. Nitekim Nisan aynda yaplan devrim nklb- Savr olarak anlmtr. Ancak bu devrimin yaplmas halkn iktidar ya da zaferi olmasndan te, devrimde Sovyet askerlerinin kullanlm olmas daha ok dikkati ekmitir. Sovyet destei ile gerekletii belirtilen devrimde, Taraki yeni lider ilan edilirken, onun liderlii glgede kalm, tm yetkiler Eminin elinde toplanmtr. Dnyaya Afgan halknn istei olarak lanse edilen ve artk tarafsz bir politika izleneceine dair olumlu mesajlar verilerek izilen imaj, ksa sre sonra Sovyet etkisinin artmas ile silinmitir. Zira Afganistanda kendi halknn komnistlemesi iin halk karsna alan ya kabul edecekler, ya da mecbur olacaklar anlay iin btn seyrini deitirmitir. Bu yzden en kanl dnemin Tarakinin iktidar olduu bilinmektedir. zellikle bu dnemde, yaklak 200.000e yakn kii ldrlmtr. Kald ki lkenin ismini, Afganistan Demokratik Cumhuriyeti olarak deitiren hkmet, bayrak olarak Sovyetlerinkine benzer kzl bir bayra tercih etmitir. Halkn inanlar ve alkanlklar yok saylrken, ateistletirme almalar hz kazanm, siyas anlamda da tasfiye hareketleri hzla srmtr. Bu yzden Paramiler vebata Karmel olmak zere grevlerinden uzaklatrlmlardr. Tarakinin halk arasndaki nefret uyandran ve Kabil niversitesinden balayan slam hareketin daha da kuvvetlenmesini salayan almalar, Sovyetlerin dikkatinden kamamtr. Emin eliyle gerekletirilen ve halk arasnda giderek kamplamalara yol aan bu durum, Sovyetleri endielendirdii iin Emini gzden karmlardr. Durumun farkna varan Emin, Sovyet destei ile kendisinden kurtulmak isteyen Tarakiyi kendine bal gler ile ortadan kaldrrken, Sovyetlerin tepkisini eken bu iktidar deiiklii karsnda yalnz olduunu anlamtr. Bunun zerine Emin, halkn desteini almak ve Amerikaya yakn olmak iin aba sarf etmitir. Ancak bekledii destek ne halktan, ne de Amerikadan gelmitir. 1979 Aralk ayna kadar sren iktidarnda herhangi bir devrim hareketine kar son derece dikkatli davranan ve lke iinde giderek artan isyanlara kar sert nlemler alan Emin, Sovyetlerin, istifa etmesi ya da Sovyet ordusunu lkesine davet etmesi ynndeki basklarna kar direnmitir. Ancak Emin dneminde ksa sreli de olsa sinsi bir bekleyi iine giren Sovyetler, artan isyanlar bahane ederek 24 Aralk 1979 gecesi igal hareketine (Frtna 333) resmen balamtr (Rasuli, 2008: 12). Sovyetlerin 1979un son gnlerinde balatt fiil igal, Tarakinin de tercihi olmutur. Zira Tarakinin, Emin iktidarlarndaki gibi benzer kukla rejimlerden ziyade igali tercih etmesinin altndaki asl neden, lke iinde artan slam gruplarn direnii artrmalar olmutur. Bunu dorulayan birtakm yaynlara gre Politbroyu harekete geiren, Afganistanda Mslman devrimin baarl olmashalinde, Sovyetler Birliinin bu lkeden tamamen srlmesiydi. Prestijimize indirilecek byle bir darbenin yanklarn nceden kestirmek mmkn deildi.Sovyetler Birlii byle bir tehlikeyi gze alamazd. Politbro SovyetlerBirliinin itilip kaklmayacan btn dost lkelere gsterme karar ald1513 diyerek Sovyetlerin stratejisini dile getirmitir. 1978 yaznda Nuristan blgesinde ilk ayaklanmalar patlak vermi ve egdmsz de olsa tm lkeye yaylmtr. 5 Aralk1978 tarihinde Sovyetler Birlii ile Afganistan arasnda Dostluk, yi Komuluk ve birlii Antlamas imzalanmtr. Bu antlamann imzalanmasndan ksa bir sre sonra Afganistanda Sovyet yanls iktidara kar ulusal direni hareketi balamtr. Ayaklanmalar karsnda Afgan ordusu gsz kalnca, iktidarda bulunan Afgan ynetimi,
1513

Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

675 / 1404

SSCB ile imzalanm olan Dostluk ve birlii Antlamasna dayanarak Sovyetlerden yardm talep etmitir. Bu talep zerine Afganistana ok sayda Sovyet uzman ve asker gelmitir. Sovyetler, 27 Aralk 1979 tarihinde lkeyi fiilen igal etmilerdir. Devlet bakan Hafzullah Amin ldrlm ve yerine Babrak Karmal getirilmitir (Armaolu, 2002:767). Sovyetlerin igal hareketi, ok sayda Afganlnn Pakistan ve rana snmasna neden olmutur. Pakistan, bu durum zerine BMye ve slam Konferans rgtne bavurarak, Afganistandaki gelimelerin nlenmesini ve Sovyet askerlerinin ekilmesini istemitir. Ancak bu giriimlerden pek bir sonu alnamamtr (Armaolu, 2002:768). Ancak lkenin igali, Amerikan destekli mcahitlerin direniine yol amtr. Afganistanda 1969 senesinden itibaren niversite merkezli balayan slam hareketler, Msrdaki Mslman Kardelerle balantl olarak Cevanan- Mselman adyla tekilatlanmtr. Ne var ki 1973 ylnda Davud Han tarafndan yasaklanan tekilatn, Hikmetyar adnda nderleri vardr ve taraftarlarn byk bir ounluu hapse atlmlardr. Daha sonra hapisten kan tekilat liderleri Hikmetyar ve lahiyat Fakltesi retim yesi Rabbani, Pakistana giderek igal srasnda kendilerine bal birlikler ile direni gstermilerdir. Aslnda 1979 igalinde, Hikmetyarn dierlerinden yolunu ayrarak yeni bir oluumun iine girmesi, birtakm yeni oluumlarn ortaya kmasyla aklanabilir Buna gre oluan dier cepheler ve komutanlar u ekilde sralanabilirler:
Hizb-i slam Afganistan / Mhendis Glbeddin Hikmetyar Cemiyet-i slam Afganistan / Prof. Dr. Burhaneddin Rabbani Mehaz- Milli slam Afganistan / Seyyid Ahmed Gilani Cephe-i Milli slam Afganistan / Sbgatullah Mceddidi Hareket-i nklbi slam / Mevlevi Muhammed Nebi Muhammedi Hizb-i slam / Mevlevi Yunus Halis ttihad- slam Bara-i slam Afganistan / Abdurrab Resul Sayyaf1514

1980 ylnda ise lke iindeki baz gruplar Sovyet igaline kar birlemilerdir. Mcahit olarak adlandrlan glerin silahl direnii, 1984 ylnda younlamtr. Bu direni hareketi karsnda zamanla zlmeye balayan Sovyet ordusu dalmaya balam ve Sovyetlerin 1988 ylndan sonraki ekilme hareketinde bu gruplarn etkisi byk olmutur. Aslnda Afgan mcahitleri, Sovyetlere byk kayplar verdirmilerdir. Bu dnemde, zellikle Mcahitlere yaplan Amerikan yardm belirginlemitir. Hatta denebilir ki Trkiyenin o dnemde sahip olmad pek ok modern silah, zellikle helikopterlere ynelik kullanlan omuzdan atlan Stinger fzeleri, mcahitlere bol miktarda verilmitir (Muhtat, 2011: 33-34). ABDnin SSCBnin Afganistan gali Karsndaki Tutumu SSCBnin bylesine kritik bir dnemdeki bu hamlesi, bata ABD olmak zere tm Batl lkelerin tepkisini ekmitir. Zira 1970li yllarn sonu tm dnyada silahszlanma abalarnn younlat bir dnemdir. Bu uurda yaplan almalarn en dikkat ekeni, SALTIIanlamasnn imzalanmasdr. Aslnda bu anlama, Kta Avrupas merkezli silahszlanma almalarnn bir rndr. Souk Sava dneminin beraberinde getirdii silahlanma yarnn olumsuz sonularn giderebilmek ve dnya genelinde bir bar ortam salayabilmek iin balatlan silahszlanma sreci, SSCBnin Afganistan igali ile birlikte nemli bir darbe almtr (Armaolu, 2002:
1514

Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

676 / 1404

768). SSCBnin bu hamlesinin Souk Sava dnemi artlar dikkate alndnda, ABDnin blgedeki faaliyetlerine kar bir cevap nitelii tadn da sylemek mmkndr. nk ABD, II. Dnya Savandan bu yana Ortadou corafyasnda etkin bir konumdadr ve bu etkinliini, SSCBnin etkin olduu corafyalara dnk olarak geniletmek istemektedir. nk Sovyetler, mparatorluk dneminden bu yana scak denizlere ve Ortadou corafyasna inmek suretiyle etkinlik alann geniletmek istemektedirler. Dier bir nemli gelime de randa Humeyni nclnde yaanan devrimdir. ah dneminin ABD ile ilikileri olduka iyi olan rann yerine Batyla nemli lde mesafeli, din eksenli bir d politika kurgulayan, ABD ve srail gibi devletleri kendi varlna tehdit olarak alglayan bir ran gelmitir. ran Devrimi ile birlikte ABD, blgede nemli bir mttefikini kaybetmi ve bu sebeple blgedeki karlarnn tehlikeye girdiini dnmeye balamtr. SSCBnin Afganistan igalinin tam bu srete gereklemesi ise ABDnin kayglarnn daha da artmasna sebep olmutur. Afganistan ele geiren bir SSCB, Pakistan da hedef alabilir ve ABDnin blgedeki etkinliine ciddi bir darbe vurabilirdi. ABD, buna karlk Ortadoudaki en sadk mttefiklerinden Suudi Arabistan yanna almak suretiyle Pakistan da devreye sokarak Afgan mcahitlerine nemli lde finansal ve asker destek vermitir (nal, 2010: 43). Taliban ve El-Kaide gibi bugn kresel lekte faaliyet gsteren rgtlerin temellerinin bu srete atldn sylemek yanl olmayacaktr. Mcahitlerin direnii, evre lkeler ve Bat dnyasn da harekete geirmitir nk Afganistann Sovyet kontrolne girmesi, onlarn, Hint Okyanusuna, keza ran zerinden Basra Krfezine kmalarna imkn vermektedir. Bu durum, Bat lkelerini olduu kadar ran, in ve Pakistan gibi evre lkelerini de tehdit eden bir durum yaratmtr. Keza, dnyann dier sper gc ABD, bu gelimelerden en ok endie duyan lkeler arasnda ba ekmektedir. ABD, Sovyetlerin bu teebbs zerine SALT-II Antlamasn onaylamaktan vazgemi ve 5 Ocak 1980 tarihinde bu lkeye yapt tahl ihracatn da durdurmutur. Ayrca Sovyet igaline tepki olarak ABD ve 70e yakn lke, Moskovada dzenlenen 1980 Yaz Olimpiyatlarn da protesto ederek katlmamlardr.1515 Trkiyenin tavr bu noktada ABD asndan olduka kilit bir nem tamaktadr. Zira Trkiye ile ilikileri o dnemde olduka sorunlu olan ABD asndan yeniden bir ibirlii ortamnn salanmas gerekmektedir. Trkiyenin de o dnem SSCB ile yaad yaknlama ABDyi byk lde rahatsz etmektedir. SSCB, ABDnin ambargo koyduu en kritik dnemlerde Trkiyenin yannda olmu ve ikili ilikilerin dzelmesine nemli katk salamtr. ABD ise bu durumu tam tersine evirmek istemektedir. Bu yzden Trkiyede sol rgtler vastasyla bir i karklk yaanmas ve bunun sorumlusu olarak da SSCB gsterilmesi gerekmitir (Can, 2008: 615). Aslnda bu kurguya gre lkedeki tm sorunlarn ve yaanan anari ortamnn Sovyetlerden kaynakland gsterilmi yeniden bir dzen kurabilmek iin ABDnin desteine ihtiya duyulduu gsterilmek istenmitir. Buna gre Trkiye, bir NATO yesi olarak ABD ile arasndaki mesafeyi bir an nce ortadan kaldracak ve ABDyi her alanda tek kurtarc olarak grecek bir atmosfer oluturulmak istenmitir. Ancak bu dnemde Trkiyede 1970li yllarn sonunda artan terr olaylar ve yaanan kaos, bu srecin baarya ulamas iin atlm nemli bir adm olarak grlmektedir. Dnemin Trk D Politikas ve gale Kar Trkiyenin Tavr

1515

Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

677 / 1404

1974 Kbrs Harektn takip eden dnemde Trk-Amerikan ilikilerinde bir durgunluu yaanmtr. likilerdeki durgunluun zerine balayan ambargo sreci de bu durumun daha da keskin bir hal almasna neden olmutur. Ekonomik olarak olduka skntl gnler yaayan Trkiye, siyasal anlamda da i istikrarszlklara gebe bir lke haline gelmitir. Blent Ecevit ve Sleyman Demirelin ban ektii koalisyonlardan oluan ikili yap, lkenin o dnem yaad skntlara zm retmekte yetersiz kalm ve bu istikrarszlk, gn getike daha da artmtr. Sol tandansl ve sa eilimli gruplarn lke iindeki huzursuzluu artran faaliyetlerde bulunmalar da bir dier nemli faktr olmutur. 70li yllar, Trkiyede solun, silahl mcadele ile tant ve kurulan birtakm silahl yaplanmalarla kendi ideolojileri dorultusunda zm aradklar bir dnemdir. THKO, THKP-C ve TKKO benzeri yaplanmalara bakld zaman bu durum daha somut bir ekilde ortaya kacaktr. lke iinde sa-sol ayrmnn giderek daha da keskinlemesi ve pek ok siyas yapnn silahlanmak suretiyle bir i atmaya doru evrilmesi, var olan gerilimi daha da trmandrmtr. Bunun yan sra sol fraksiyonlarn kendi iinde yaad mcadele ise bu durumu daha karmak bir hale getirmeye balamtr. Gerek ekonomik skntlar ve siyas istikrarszlklar, gerekse lkedeki i atmann ba gstermesi, lkede zm arayna gidilmesini zorunlu klmtr. Buna ramen Trkiyede 70li yllarn d politik karakteri, ABD ile ilikilerin sorgulanmas zerine kurgulanmtr. 27 Mays sonrasnn gelien politik ortamnda gerek ABD ile ilikiler, gerekse NATOyla olan yelik her daim sorgulanmaya ve tartmaya ak konular haline gelmitir. Babakan Blent Ecevitin, SALT II Anlamas gerei Moskovay denetleyecek olan U-2 uaklarnn ancak Moskovann onay ile devreye gireceini aklamas, haha ekiminin yasa ve Kbrs Harektndan sonra ABDye ve NATOya kar verilen tepkinin bir sonucudur (Bostanolu, 1999:465-466). Trk-Amerikan ilikilerinde meydana gelen durgunlua kar SSCB ile ilikilerin gelitii grlmtr. Kbrs Harektnn ardndan uygulanan ambargo ile birlikte Trkiye, ulusal gvenlik balamnda bir kayg hissetmeye balamtr. Amerikan desteinin ekilmesinin Trkiyeyi SSCB ile kar karya getirecei dnlmtr. Aslnda bu durum, 70li yllarn genel karakteri ile elien bir durumu ifade etmektedir. Zira lkede bir yandan siyas cenahn da dhil olduu geni bir kitle ABDyi sorgularken, bir yandan da SSCBye ynelik tehdit algsna da dikkat ekilmitir. Bu tehdit algsna kar SSCB, tam aksine Trkiye ile ilikilerini gelitirme yolunda nemli admlar atmtr. Gerek siyas, gerek ekonomik alanda Trkiye ile kurduu ilikiler, SSCB ile bir gven tazeleme dnemini de beraberinde getirmitir. 1972 ylnda imzalanan yi Komuluk likileri Bildirgesi ile birlikte, ardndan ikili ilikilerin siyas boyutunda nemli bir mesafe kaydedilmitir. Bunun yan sra SSCBnin Trkiyenin ar sanayi altyapsna verdii destek hzla devam etmi ve SSCBnin lkedeki faaliyetleri Trkiyenin ekonomik anlamda kalknmasna hz vermitir. Bunun yan sra SSCBnin Kbrs konusundaki itidalli yaklam, iki lke ilikilerinde olas bir gerginlii nemli lde engellemitir. Buna karn Sovyetlerin 24 Aralk 1979 tarihindeki Afganistan maceras, yz binlerce insann hayatna mal olmu ve geride yklm bir devlet brakmas asndan kt bir sonula bitmitir. Neticede ngiliz mparatorluu gibi Sovyetlerin yklmasnda Afganistann kmsenemez paynn olduu da syleyebilir. Aslnda Sovyetlerin Afganistanda hezimete uramasndaki en nemli faktr, Afgan halknn direnii olmutur. Trkiye ise Afganistandaki Sovyet askerlerinin varlndan duyduu kaygy srekli olarak dile getirmitir. Ankara, zellikle birliklerin igal altndaki topraklardan geri ekilmesini istemitir. Hatta Ankara hkmeti, Sovyetler Birliine sava esirlerinin lkelerine geri dnmesi iin yardm edebileceini belirtmitir. Ayrca Trk hkmeti, 1982 ylnda Pakistana snan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

678 / 1404

Afganistann Trk kkenli 4500 gmeni Trkiyeye getirmi ve bu kiilere, vatandalk hakkn tanmtr (Rasuli, 2008: 14). galden Sonra Trk-Amerikan likilerindeki Deiim ve 12 Eylle Giden Yol SSCBnin Afganistan igali ile iki lke arasnda yaanan dostluk ortamna nemli bir darbe vurmutur. Trkiye, Afganistann igaline en sert tepki veren lkeler arasna girmitir. TrkAfgan ilikilerinin Cumhuriyetin kurulduu ilk yllardan itibaren gelitii ortam dikkate alnrsa, Trkiye her ne kadar Souk Sava dnemi boyunca gsteremese de Afganistan konusunda olduka hassastr. Gerek bu hassasiyet, gerekse SSCBnin igali ile birlikte artan gvenlik kayglar da had safhaya ulamtr. Devletin yneticilerinin NATOdan ayrlmay tartt bu dnemde, SSCBnin Afganistan igali Trkiyeye adeta bir uyar niteliinde olmutur. SSCBnin yapt hamle, ABDnin bu balamda lehine olmu ve Trkiye, NATOdan ayrlrsa nasl bir durum ile kar karya kalabileceini fark etmitir. Bu durum, Trkiyenin yeniden ABD ile ilikilerini gelitirmesini salamtr. Bu yzden 12 Eylle giden sre, Trk-Amerikan ilikilerinde yeniden yaknlama ve ibirliine neden olmutur (Hale, 2003:170). nce randa, sonra da Afganistanda meydana gelen gelimeler, kresel lekte yaanan deiimin Trkiyenin yakn corafyasndaki yansmasdr. Bu deiimden Trkiye de bir ekilde nasibini alm ve deiime ayak uydurmak durumunda kalmtr. Her eyden nce komularndan alglad tehdidin yeniden ortaya k ile birlikte ibrenin ABD lehine dnmesi, her ne kadar bir huzur ve istikrar aray olsa da lke iindeki muhalif kanatlarca var olan bu deiimde Trkiyenin daha zor ve skntl bir srece doru srklendii ifade edilmitir. rnein Cumhuriyet gazetesi yazar Uur Mumcu, o dnemde yaanan gelimeleri kesine tayan bir gazeteci olarak bu sreci u ekilde yorumlamtr:
Dnyamz 1980 ylna girerken, Ortadounun Mslman lkelerinde yeni kargaalar, yeni yeni uluslararas sorunlar yaanyor. ran ve Afganistan halklarnn karlatklar bu kargaann, bu lkelerin snrlarn ve boyutlarn amas, yeni savalara, yeni ihtilallere ve mdahalelere yol amas kanlmaz gibi grnyor. Byle bir dnyada i ve d gler lkemize nasl bir yer biiyor, nasl bir rol veriyorlar? Yaanan olaylar, belki byk bir depremin ilk sarsntlardr; belki dipten gelen dalgalar Ortadouda olduu gibi lkemizi de derinden sarsacaktr. Darda ve ieride, hi kukunuz olmasn, bu sarsntnn hesab eylem ve boylamlar oktan saptanmtr. Trkiye teden beri ABDnin bir n karakoludur. Bu n karakolun stratejik nemi, ran ve Afganistan olaylarndan sonra bin kat daha artmtr. Bu siyasal rejimin, bu ekonomik bunalma, bu dengesizliklere ve bu ba dndrc enflasyona dayanmas ok gtr. Bunlarn zerine uluslararas nemdeki ran ve Afganistan olaylarn koyarsanz, Trkiyenin i ve d glerce Gney Amerika modeli bir diktatrle doru srklendiini gzlerinizle grrsnz(Mumcu, 1979).

Kbrs Harektnda sonra gerilen Trk-Amerikan ilikileri, 70li yllarn ikinci yarsnda bu niteliini korumutur. Gerek iktidar gerekse muhalefet, ABDye kar her zaman belli bir mesafede durabilmilerdir. Ancak bata ekonomik ambargo olmak zere sa-sol atmas vb. pek ok sorun, Trkiyedeki istikrar ve i huzuru nemli lde bozmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

679 / 1404

Bu arada SSCB ile kurulan ilikilerin Trkiyeye nemli katklar olsa dahi iki lke arasndaki ilikilerde tam bir dostluk ve gven ortamnn yaratldn sylemek mmkn deildir. SSCB ile gelien yaknlama dneminde meydana gelen ran Devrimi, Trk d politikasnda tehdit unsurunu bir kez daha n plana karmtr. ran Devriminin hemen ardndan SSCBnin Afganistan igal etmesi, Trkiyenin gvenlik kayglarnn en st noktaya kmasna sebep olmu ve ABD ile yaanan mesafeli iliki, yerini sessiz bir ibirliine brakmtr. Dengelerin ABD lehine dnmeye balamas, Trkiyedeki yneticilerin tavr bakmndan ABDye avantaj salasa da halkn ABDye olan tepkisinde nemli bir deiiklik olmam ve ABD emperyalizmine kar mcadele lke iinde tm hzyla devam etmitir. Ne var ki lkede bu mcadelenin kanl atmalara dnmesi nlenenmi, bu zmszlk ve aresizlik ortam, insanlarn ve yneticilerin aklndaki zmn nitelii konusundaki tm kriterleri ortadan kaldrmtr. Bu durum da 12 Eylle zemin hazrlam ve 12 Eyll bu beklentilerin karlanmasnda nemli bir cevap olmutur.

Arjantin Askeri Darbesi


1816 ylnda bamszln ilan eden Arjantin ok gemeden politik ve ekonomik bir atma ortamna girmitir.1516 Temel olarak grup, bu politik ve ekonomik atmada aktr olarak yer almtr. Birinci grup olan niter yap savunucular Buenos Aires limannn milliletirilmesini, ticaretin nnde engel oluturan ehrin zerk yapsnn kaldrlmasn ve sonrasnda lkenin tmyle uluslararas ticarete almasn ne srmlerdir. kinci grup olan federal yap savunucular, Buenos Airesin milliletirilmesini ve elden edilen gelirin tm vilayetlere datlmasn isterken vilayetlerin zerk statlerinin ve yerel sanayilerin korunmasna ynelik vilayetler arasndaki tarifelerin devam ettirilmesini savunmulardr. Federal yapdan yana olanlarn farkl bir tr olarak adlandrlabilecek nc grup ise Buenos Aires limannn ve ehrinin milliletirilmesine kar km ve serbest ticaret talep etmitir. nk bu grubun Buenos Airesin gmrk gelirleri zerinde bir tekel hkimiyeti sz konusudur. grup arasndaki sorunlar 1830 ve 1840lar boyunca Arjantinde atmalara sebebiyet vermitir. Gl ve mreffeh bir Buenos Aires ile bu ehirden farkl artlarda bulunan krsal ve kentsel kesim arasndaki sorunlar tm 20nci yzyl boyunca Arjantinin en gze arpan zellii olmutur. Arjantin ordunun siyasete mdahalesi ve istikrarszlk bakmndan kt bir ne sahiptir. Arjantinliler son elli yldr sivil ve asker idare arasnda gidip gelmitir. Farkl rejimler ve hkmet biimleri birbirini takip etmi, kurumsal ve politik yapy zayflatc, toplumsal dzene zararl bir dng olumutur (Peruzzotti, 2004). Bu elli yllk sre iinde ordu, tedrici olarak, siyasete srekli mdahale eden kktenci bir aktr olmaktan karak asker otoriterizm olarak adlandrlabilecek yeni ve srdrebilecei bir yapya gemitir. 1983te demokrasiye dnldnde, Arjantin siyaseti kurumsal manada istikrarszl geride brakmtr. te bu yzden, Arjantinin otoriter ynetim tecrbesi asker mdahalelerin siyaset ve demokrasi zerinde brakt kalc izleri anlamak bakmndan nemlidir. Bundan sonraki

1516 International Relations Internet Sitesi, TheStruggleforDemocracy: ChileandArgentina, http://www.internationalrelations.com/WbLatinAmerica/Lec9.htm

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

680 / 1404

ksmda bu balamda Arjantin darbeler tarihine deinilecek olup, daha sonra ise karlatrmal bir analiz sunulacaktr. Latin Amerika ve Arjantinin Darbeler Tarihi 1960dan 1980l yllara dein asker ynetimler Latin Amerikada hi olmadndan daha fazla iktidarda kalmtr. Brezilya 21 yl (1964 1985), Arjantin 14 yl (1966 1973) (1976 1983), ili 15 yl (1973 1989), Peru 12 yl (1968 1980) ve Uruguay 12 yl (1973 1985) asker ynetim altnda kalmtr (Maniruzzaman, 1992:749). Asker ynetimler her ne kadar birbirinin ayns olmasa da hepsinin sahip olduu birtakm ortak zellikler mevcuttur (Philip, 1984: 1): Tm bu asker rejimler; baskc, ekonomik adan geleneksel ve siyaseti yeniden yaplandrma asndan olduka hrsl olmulardr. Gney Amerikada yaanan bu darbeleri aklayan drt hipotez mevcuttur. Birinci gre gre ekonomik yap ve deiiklikler darbelerin olumasnda temel rol oynamtr. thal ikameci sanayilemeden da eilimli pazar ekonomisine geiin yaratt sosyal adaletsizliin bu sonular dourduu sylenmektedir (Philips, 1984: 3). kinci gr siyas kurumlarn zayfl zerinde durmaktadr. Bu gre gre ekonomik gelimenin yaratt sosyal mobilizasyonu siyas kurumlar karlayamamaktadr (Philips, 1984: 5). Bir dier nc gre gre ise asker rejimler devlet aygtnn krizlere korporatist bir yantdr (Philips, 1984: 6). Asker rejimin btncl ve gl yaps iileri, kylleri ve yoksullar kontrol altna alabilmitir. ne srlen drdnce ve son hipoteze gre askeriyenin gnn koullarna gre deien yapsnn darbelere neden olduunu savunmaktadr (Philips, 1984:7). Kba Devriminin asker ynetimlerin de devrilebileceini gstermesi ile Gney Amerikadaki asker ynetimler daha sert tavr taknmaya balamtr. zellikle Arjantinde 1930 ylndan bu yana hibir sivil idare 6 seneden fazla iktidarda kalamamtr. 1819 ylndan bu yana 46 devlet bakanndan sadece ikisi, asker darbesiz seimle grevini devir-teslim etmitir. Aslnda Amerika Birleik Devletlerinin gneyinde yer alan Arjantin iklim ve doal kaynaklar bakmndan olduka zengin bir lke konumundadr. Arjantin, nfusunun byk ounluu Avrupadan genlerin torunlar olup, okuma yazma orannn yksek, yoksulluun dk ve rksal ayrmlarn neredeyse olmad bir lkedir (Schumacher: 1072). kinci Dnya Sava sonlarna kadar da gelimilik bakmndan Avusturalya ve Kanada ile neredeyse ayn seviyelerdedir. kinci Dnya Savana kadar Arjantin, ngilterenin spanyolca konuan bir uzantsyd (Schumacher: 1072). ngilizler Arjantini modern demiryollar ile deyip, ticareti canlandrarak kendi ekonomileri iin uygun bir konuma getirmeye altlar. XIX. yzyldan 1930lara kadar Arjantin ynetimi ngilizlere et, yn ve tahl arz etmi olup bu durum endstri sektrnn Arjantinde gelimesinin nne gemitir. Dengeli bir ekonomik bymeden ziyade tarm sektrnn arl bu dnemde olduka fazla olmutur (Schumacher: 1072). Bu problemlere ek olarak, demiryolu tamacl ile Buenos Aires Latin Amerikann merkezi konumuna gelmi olup, Arjantinin toplam nfusunun te birinden fazlasna ev sahiplii yapmaya balamtr. Modern Arjantinin bugnk formunu almas Avrupadan olan glerle balamtr. 1869 ylnda 1,8 milyon olan nfus 1895 ylnda ikiye katlanm olup, 1914de tekrar ikiye katlanmtr (Schumacher: 1073). Gmenler Fransa, Almanya, spanya ve byk ounlukla talyadan gelmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

681 / 1404

Modern siyaset ise 1890l yllarda Radical Civic Unionn kurulmas ile balamtr. Bu parti ounlukla g eden orta snfn temsilcisi konumunda olup, erkekler genel oy hakk iin savamtr. Bu hakk kazandktan sonra ise 1916da Hiplito Yrigoyen bakanl altnda seimleri kazanmlardr (Schumacher: 1073). Fakat radikaller, ynetimde kald 14 yl boyunca, kendi i anlamazlklarndan tr hibir kkl yasa karamamlardr. Devam eden siyas kmaz dnemi 1930 ylnda yaplan ilk asker darbe iin ortam hazrlamtr (Schumacher: 1073). Sonraki 13 yl boyunca Arjantin asker ynetim altnda kalmtr. Asker ynetim iktidarn muhafazakrlar ve anti-radikallerle birlikte srdrmtr. Oligari yanllar ve orta snf arasnda farkllar yeni bir snfn domasyla yok olmaya balamtr. Bu snf hzla byyen ii snf olmutur. Bu yeni atma ortamnda doan lider ise Juan Pern olmutur (Schumacher: 1073). Pern, 1943 ylnda glenen milliyeti, anti-ngiliz albaylar grubunun bir yesidir. Pern ii snfnn ykselen gcn fark ederek onlarn temsilcisi olmaya karar verdikten sonra 1946da yaplan seimlerde oylarn %56sn almay baarmtr. Pern, lkeyi 9 yl boyunca ynetmitir. Ynetimi boyunca zaman iinde politikalarnda deiiklik meydana gelen Pern, sahip olduu yetkileri baskc bir ekilde kullanmaya balamtr. Birok siyas gruba sansr ve bask uygulam, niversitelerin i ilerine karm, gizli bir polis tekilat kurmu ve anayasay deitirmitir (Schuman:1074). Yaplan anayasal deiiklikler ile 1952de yaplan seimleri de bir ekilde kazanan Pern, huzursuzluk ortamnn bymesine engel olamam ve ordu zerindeki kontroln kaybetmitir. Bylece 1955 yl Arjantin iin yine bir darbe yl olmutur. 1955 ile 1966 yllar arasndaki dnem, Peronistlerin otoriter ynetimlerce dlanmasna dayal siyas sistemi yeniden ina srecidir (Peruzzotti, 2004:101). Peronistlerin siyasetten uzaklatrma sreci, siyasetin ak aralaryla yaplmtr. rnein Peronism kararnamelerle yasaklanrken, seim kanunlar yeniden dzenlenmitir (Peruzzotti, 2004:101). Peronistler iktidardan darbe yoluyla uzaklatrlnca, ksa bir sre sonra skntlar da balamtr. Antiperonistler, kendi iinde blnrken ayn zamanda ekonomik krizlerle de mcadele etmek durumunda kalmlardr (Peruzzotti, 2004:101). 1966 ile 1983 arasndaki dnem ise Peruzzotti (2004) tarafndan aralkl asker mdahale dneminden aralksz asker mdahale dnemine gei olarak nitelendirilmektedir. Bu dnemde Peronistler ve anti-Peronistlerden baka farkl bir fraksiyon daha ortaya kmtr. Sosyalist ve muhafazakr partiler dahi kendi iinde blnmeler yaamtr. 1966da yaplan darbeyle baa gelen asker lider Ongana ile lkedeki atmosfer bir nebze rahatlama da gstermitir. O dnemde yaplan kamuoyu yoklamalar %66 orannda halkn darbeyi desteklediini gstermektedir (Peruzzotti, 2004:105). Asker ynetime kar ortaya kan bu olumlu tavr, bir anlamda yllardr sregelen i karklarn bir an nce sona ermesine yneliktir (Peruzzotti, 2004:105). Fakat asker ynetimler bir trl i karklklar nleme konusunda baarl olmamtr. Birbiri ard sra gelen asker ynetimler huzursuzluklar ve lke iindeki siyas blnmelerin nne geememitir. Radikal eilimlerin ne asker, ne de geleneksel liderlerde kontrol altna alnma umudu kalmad iin asker ynetim eski dmanna, yani Perna bavurmak durumunda kalmtr (Peruzzotti, 2004:108). Umut edilen ey Peronist hareketin devrimci gruplar kendi iine alabilmesidir. Bylece 1973 ylnda Peronist hareket, oylarn %49unu alarak seimleri kazanmtr (Peruzzotti, 2004:109). Uzun yllar seimlerden men edilen Pern, 18 yllk srgnden sonra 77 yanda tekrar seimleri kazanmtr. Peronismin etkileri zellikleri ii birliklerinde komnist ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

682 / 1404

sosyalistlerin tasviyesinde grlmtr Bundan daha nemlisi, Peronism lkenin siyas iskeletini de baltalamtr. Son asker bakan General Alejandro A. Lanusse ykselen iddet ve bask altnda 1973 seimlerinde Peronistlerin yarmasna izin vermek zorunda kalmtr. Fakat seimlerin kazanlmasna ramen iddet azalmam, aksine bymtr. Sol ve sa grl Peronistler arasndaki anlamazlklar silahl atmaya dnmtr. Ancak Pern seimleri kazandktan 9 ay sonra lm ve onun lmnden sonra baa kars ve bakan yardmcs Isabel gemitir. Terr, Pernun lmnden sonra da ykselmeye devam etmitir. Bu srada yzlerce insan ldrlm ve Arjantin ekonomisi, kme noktasna gelmitir. Ynetim ile sendikalar arasndaki mcadele gerilla hareketleri ile daha da bymtr. lkede adeta bir kargaa ortam olumu ve sonucunda Arjantin tekrar bir darbeyle yz yze kalmtr. Bayan Pernun hkmeti, 1930 ylndan sonra seilen yalnzca 6. sivil hkmet olduu grlmtr. Ancak bu hkmetin mr de uzun olamamtr. 23 Mart 1976da Isabel Pern hkmetini deviren General Jorge Videla asker cuntas, temel hususlarda seleflerinden farkl bir greve sahiptir. Bir defa darbe tabiat itibariyle olduka tepkiseldir. 1970li yllarda ortaya kan Montoneros hareketi Arjantin tarihinde ilk kez ordunun geleneksel hkimiyetine ciddi biimde meydan okumutur (Pion-Berlin, 1985:57). Ordu bu tehdidin ortadan kaldrlmas iin kararl ve tek vcut olmutur. Dier bir deyile baka bir isyanc oluumu en bandan nlemek iin kolektif liderlii srdrmek hususunda dikkatli davranmtr. Videla asker idaresi yereldeki komutanlar zerinde ok az yetkiye sahip olmu, bu da alan kontrolnn tamamen yereldeki kuvvetlerde olmasna ve sorumluluun genilemesine, bylelikle sorumsuzluun artmasna yol amtr. Ayrca bu yap, yerelde bask dzeyinin ykselmesini ve sivillerin bireysel olarak intikam duygularyla hareket etmesi endiesini beraberinde getirmitir (Philip, 1984:12). Ksacas 1976 ile 1983 yllar arasnda asker cunta lkedeki frenlenemeyen kargaa srecini toplumu kar uygulanan iddet ve bask politikalar ile zmeye almtr. Ordu 24 Mart 1976 tarihinde Ulusal Yeniden rgtlenme Plann aklayarak rejim tarafndan takip edilecek siyas, sosyal ve ekonomik hedefleri ve stratejileri ortaya koymutur (PionBerlin, 1985). Arjantinde Proceso olarak adlandrlan bu planda ekonomik program ncelikli bir konuma gemitir. Serbest piyasada karar klan ordu cunta ynetimi Peronist programdan vazgemi, ekonomik durgunluk ve sosyal huzursuzlua yol aan cret-fiyat kontrol politika yerine dk enflasyonu hedefleyen liberal yaklam benimsemitir (PionBerlin, 1985:58). Ancak Arjantinin en nemli bankalarnn kt 1980 yl cunta ynetimi iin bir dnm noktas olmutur. 1977 tarihli kriz nedeniyle skntya den ve bankalara borlarn deyemeyen sanayi irketleri, bankalar nemli miktarda denmeyen borla kar karya brakmtr. Finans sektrnde panie yol aan bu gelimeler sonucunda mudiler bankalardan paralarn ekmi ve dviz almtr. Her ne kadar ekonomi bakan problemin byk olmad ynnde aklamalar yapmsa da bu dnce silahl kuvvetlerin tm tarafndan paylalmamtr. Ayrca asker ynetimin tutarl liberal politikalar uygulamadaki baarszlnn en nemli nedenlerinden biri Peronist hareketin varl olarak grmtr (Philip, 1984: 14). Ordu ayn zamanda bu dnemde terrizmi nlemek amacyla birok insan tutuklam ve hapse atmtr. 240dan fazla gizli sorgulama merkezleri ve hapishaneler lke genelinde faaliyet gstermeye balamtr. Elektrik oku, dayak, tecavz ve boma gibi ikence metotlarnn da yaygn olarak uyguland bu dnemde ldrlen kii says tahminen 6,000 ile 10,000 arasnda deimektedir (Schumacher: 1076). Arjantinde darbeyle lkeyi yneten subaylar, insan haklarnn korunmas hususuna nem atfetmemilerdir. Habeas Corpus olarak bilinen anayasal gvence altndaki temel hak ve zgrlkler yasal olmayan ekilde tutuklananlardan sadece kk bir aznlk iin iletilmitir. Asker ynetim bu dnemde

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

683 / 1404

medyay da byk bir bask altna almtr. Birok gazete, dergi, radyo ve televizyon kanal olaylara ya ilgisiz kald ya da asker ynetimi destekler bir tavr sergilemitir. Yalnzca birka basn ve yayn organ darbe dneminde yaanan insan haklarn ihlallerini protesto etmitir (Bustos, Webband Fairbairn: 155). Asker ynetim boyunca yazarla, mzisyenler, retmenler, avukatlar baskc bir rejim altnda 1930lu yllarn Nazi ynetiminde olduu gibi srekli eitli bask metotlaryla susturulmulardr (Bustos, Webband Fairbairn: 156). 400e yakn gazeteci lkeyi terk ederken en az 84 gazeteci bu ka srasnda ldrlmtr (Bustos, Webband Fairbairn: 156). Gerek u ki, demokratik rejim 1983de yeniden tesis edilmi olsa da gemi dnemin otoriter ynetiminin izleri kolay kolay silinmemi ve gazetecilere uygulanan bask ve tehditler, diktatrln son bulmasyla sona ermi deildir (Bustos, Webband Fairbairn: 156). Aralk 1981de bir saray darbesiyle General Viola yerine General Lieutenant Leopoldo F. Galtieri baa gemitir. Ekonomik k bylece kontrol altna alnm olsa da bu sefer de demokrasiye dn iin bakaldrlar olumaya balamtr. Asker ynetim bu dnemde uzun zamandr ngiltere ve Arjantin arasnda sorun tekil eden Falkland Adalarn igal etmitir. Bu sava durumu bir anlamda lkede ulusal birlii salam olsa da Arjantinin bu sava kaybetmesiyle Haziran 1982 ylnda asker ynetim seimlerin yaplmasn ilan ederek ynetimden ekilmek durumunda kalmtr.

Arjantin Darbeleri ile Trkiyenin Karlatrmal Analizi


lk bakta Latin Amerika lkeleri ile Trkiyeyi karlatrmak olduka zor gzkmektedir. Okyanuslarn ayrd bu iki yer kltr bakmndan da olduka farkldr. Biri Osmanl mparatorluunun torunlar iken dieri spanyol ve Portekizlerin torunlardrlar. nan gerei biri Mslman, dieri ise Katoliktir. Biri Avrupa ile Asyann kesitii noktada yer alrken, dieri batda Amerikann gneyinde yer almaktadr (Pion Berlin, 2011: 293). Fakat buna ramen Latin Amerika ve Trkiyenin sivil asker ilikileri bu farkllklar arasnda bile benzerlikler gstermektedir (Pion Berlin, 2011: 293). Benzerlikler Hem Latin Amerika hem de Trkiye demokrasileri tarih boyunca asker mdahalelere sahne olmutur. Askerin bu mdahalesi iki blgede de ortak savlarla yaplmtr. Bu savlar, asker glerin milletin koruyucusu olduu ve yalnzca onlarn milletin temel deer ve karlarnn ne zaman tehlikede olduunu bildii gibi savlardr (Pion Berlin, 2011:293). Latin Amerika lkeleri ile Trkiyenin gemileri incelendiinde bamszlklarn bu iki blgeye farkl zamanda geldii grlmektedir. Latin Amerika lkeleri bamszlklar 1820lerde elde ederken, Trkiye bamszln 1923de kazanmtr. Latin Amerika lkeleri bamszlklarn elde ettikten sonra bir tr anari ortamnda kalm, merkez ynetimlerin kurulmas on yllar bulmutur. Trkiyede ise Atatrk bamszlktan ksa sre sonra gcn pekitirerek merkez bir ynetim oluturabilmitir. te bu farkl tarihi gemiler sivil asker ilikilerin farkl yrngelerde ilerlemesine sebep olmutur (Pion Berlin, 2011: 294). Latin Amerikada yaanan boluklar ynetime siyas-asker patronlar diye tabir edilen caudilloslarn gelmesine sebep olmutur. Trkiyede ise bamszln kazanlmasndan hemen sonra siyaset askerden arndrlmtr (Pion Berlin, 2011:294). Ancak asker, bamsz siyas bir g olmaktan karken, ayn zamanda rejimin devamn salayan nemli bir aktr olmutur. Gerekten de 1935 yl Trk Silahl Kuvvetler Hizmet Kanununun 35. maddesi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

684 / 1404

yledir: Silahl Kuvvetlerin vazifesi, Trk yurdunu ve Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. Pek ok Trk asker bu maddeyi geni biimde yorumlayarak lke iin en iyisinin ne olduuna ve bunu nasl salayacaklarna kendilerinin karar verebileceini dnmtr (Pion Berlin, 2011:295). Askerin koruma ve kollama anlay hem Latin Amerika, hem de Trkiye iin nemlidir. Trk asker uzun zaman boyunca kendini mill birlik ve beraberliin, toprak btnlnn ve Kemalist fikirlerin koruyucusu olarak konumlandrmtr (Pion Berlin, 2011: 295). Benzer ekilde, Latin Amerikada da asker kendini mill deer ve karlarn koruyucusu olarak grmtr. Bu durum kriz zamanlarnda, ekonomik klerde ve ykselen iddet dnemlerinde, siyas aktrlerin baarszla urad dnemlerde aka belirtilmitir (Pion Berlin, 2011:296). 1973 ylnda darbeyi gerekletiren ili asker ynetimi u szleri bu durumun ak ifadesidir: Artkgayri meru ve ahlksz hkmetler, mill duygularn temsilcisi deildirler (Lovemanand Davies, 1997:182). Darbeler ayn zamanda asker ynetimler iin yalnzca siyas gc ele geirme asndan deil, yasal deiikler yapabilme bakmndan da frsatlar iermektedirler. Trkiyede 1960 ve 1980 darbelerinden sonra anayasa, asker tarafndan deitirilmitir. Latin Amerika lkeleri de glerini arttrmak iin darbeyi kullanmlardr. Ancak asker ynetimlerin ok az, Latin Amerika lkelerinde anayasa deiiklii yapmamlardr (Pion Berlin, 2011:296). Bu durum u ekilde aklanabilir: Trkiyede asker ynetimler ksa mrl olmutur. Dzen ve istikrar bir kez salandktan sonra ordu ynetimden ekilmekte aceleci olmutur. Fakat bunu yaparken, salanan dzen ve istikrarn devam etmesini garanti altna almak istemilerdir. Buna karn Latin Amerika darbeleri, olduka uzun srm ve asker, ynetimden hemen ekilmemitir. Brezilya asker rejimi 25 yl ve Peru asker rejimi 12 yl srmtr. Bu yzden asker ynetimler kendilerinden sonra oluacak dzen ve istikrar iin endie duymamlardr (Pion Berlin, 2011:296 297). Trkiye ve Latin Amerikadaki askerlerin demokrasi ile ilikileri olduka mulaktr. Trk askeri, siyasetilerin profesyonellikten uzak olduunu dnrken kendi kurumunu olduka profesyonel olarak deerlendirmektedir (Pion Berlin, 2011: 297). lgintir ki, hem Trk ordusu, hem de Latin Amerika lkelerinin ordusunun eitim sistemi ayn kaynaktan yararlanmtr: Alman asker teorisyen Colmarvon der Goltz bu uurda nemli bir kaynak olmutur (Pion Berlin, 2011:298). Goltz, asker eitim sisteminin en iyi sistem olduu grnn yaylmasnda olduka etkili olmutur. Alman okulunun etkisinin en ok ilide hissedilmitir. Ayrca Goltz, Arjantinde Yksek Sava Okulunun almasnda da etkili olmutur. Bu profesyonel eitim sistemleri ile imaj ykselen askerler, devlet ilerini siyaslerden daha iyi halledebileceklerini dnmeye balamlardr (Pion Berlin, 2011:298). Bu dnce onlar devlet ilerine karmaya itmitir. Bu mantn ters etkileri de olmutur. Tekrarlanan asker darbeler, demokratik kurum ve liderlerin varln devam ettirebileceklerine dair halk inancn azaltmtr. Yaplan her darbe, bir sonraki darbenin kabul edilmesini kolaylatrmtr (Pion Berlin, 2011:298). Bu benzerlie ramen Trk askeri, sivil hkmetlerden daha farkl bir ekilde yararlanmtr. Trk askeri, olaylar sahne arkasndan maniple etmeyi tercih etmitir (Sargil, 2011). G ele geirilip, darbe yapldnda ise siyas kontrol ve bask kendileri tarafndan daha az uygulanmtr. Bu durum ok fazla kan dklen Latin Amerika darbe ve diktatrlklerinden farkldr (Pion Berlin, 2011:299). Buna ramen Latin Amerikada da halk ya darbeyi desteklemi, ya da kar kmamtr. 1964de Brezilya, 1968de Peru, 1973de ili ve 1976daki Arjantin darbesi bunlara rnek verilebilir. Askerler, her zaman dikkatli ve stratejik davranmalar bu hususta nem arz etmektedir. Asker, huzursuzluun, kargaann ve krizlerin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

685 / 1404

en yksee kt anda mdahale etmitir. Zira asker, her zaman kamuoyunun desteini almak istemitir (Pion Berlin, 2011:299). Farkllklar Latin Amerika lkeleri ile Trkiyede yaanan darbeler arasnda var olan paralelliklerin yan sra birtakm mevcut farkllklar da gze arpmaktadr. almann bundan sonraki ksmnda bu farkllklara deinilecektir. Arjantinde yaanan darbelerden demokratik rejime geri dn genellikle piyasann byk durgunluk, k yaad ve yksek enflasyonun hkim olduu dnemlere denk gelmitir. Trkiyede yaanan dnm ise bu balamda ekonomik krizlerden ziyade siyas talep ve basklarla olumutur (Haggardand Kaufman, 1997:269). Trkiyede otoriter ynetimler ulusal ve uluslararas siyas basklar altnda ynetimden ekilmek zorunda kalrken, Arjantinde yaanan ar ekonomik kriz otoriter ynetimi ekilmek zorunda brakmtr. ili ve Tayland bu bakmdan Trkiye ile benzerlik gstermektedir. Trkiyede 12 Eyll darbesinden demokratik ynetime gei asker ynetimin hazrlad anayasa ile olurken; Arjantin, Bolivya, Uruguay, Brezilya gibi lkelerde demokrasiye geilerde muhalefetin gc daha fazla hissedilmitir (Haggardand Kaufman, 1997:270). Asker ynetimden sivil ynetime geie, Trkiye gibi ekonomik kriz d olaylarn neden olduu lkelerde eitli siyas gruplarn sistem d braklmas parti yasaklamalarndan zekice planlanm seim kanunu deiikliklerine kadar eitli mekanizmalarla gerekletirilmitir. Ekonomik nedenlerle geiin kolaylat Arjantin gibi lkelerde ise Trkiyenin aksine sendikalarn ve siyas gruplarn eski haklarn kazanmas daha kolay olmutur (Haggardand Kaufman, 1997:273). ili, Kore ve Trkiye gibi lkelerde otoriter elitler nispeten daha kk ideolojik siyas gruplarn frsatlarn bu gruplar koalisyona zorlayarak kstlamaya almtr. Ekonomik krizle geilerin yaand dier grup lkelerde ise muhalifler demokrasinin yeniden inasnda daha fazla bask uygulayarak istedikleri yasalarn gemesini salayabilmilerdir (Haggardand Kaufman, 1997:273). rnein Bolivyada 1970lerin sonunda yetmi yeni parti kurulmutur (Haggardand Kaufman, 1997:273). Trkiyede darbe sonras yaplan seimde asker ynetimin destekledii lider seilmemi olsa da seilen siyas lider Turgut zal asker ynetimin ekonomik politikalarnn uygulaycs olmutur (Haggardand Kaufman, 1997:274). Taylanda da ayn ekilde kurulan tm siyas partiler, asker ynetimle balantlarn devam ettirmilerdir. Asker ynetimle benzer gre sahip partilerin seimlerle baa gelmesi, ekonomik krizlerle geilerin yaand Arjantin, Bolivya, Uruguay, Brezilya gibi lkelerde daha az grlmektedir. Bolivya, Peru, Brezilya ve Uruguayda sosyalist ve Marksist ideolojilere sahip siyas gruplar darbe sonras ynetimlerde yeniden ortaya kmlardr. Uruguay ve Peruda sosyalist koalisyonun sahip olduu koltuk oran %14den %30a karak, muhafazakr rakiplerini gemitir (Haggardand Kaufman, 1997:275). Arjantinde asker ynetimin ekonomik projelerini destekleyen sa grl partiler ise ok az oy alabilmilerdir (Haggardand Kaufman, 1997:274). Arjantin, Filipinler, Bolivya ve Uruguayda yeni seilen demokratik ynetimlerce, askerin gcn datmak iin atlan admlar asker tarafndan ters tepkiye sebep olmu ve yeni demokratik rejimin gcn azaltmtr (Haggardand Kaufman, 1997:277). Tam tersi olarak ekonomik kriz d olaylarn geie sebep olduu Trkiye gibi lkelerde ise demokratik olmayan ynetimler siyas protestolarn devam etmesine sebep olmu ve zaman iinde asker ynetimin izlerini tayan siyas partilerin gc azalmtr (Haggardand Kaufman, 1997:277).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

686 / 1404

Ekonomik kriz tabanl geilerin yaand Arjantin, Bolivya, Brezilya ve Peruda asker ynetim sonras ilk demokratik ynetimler, yksek enflasyonla mcadele etmek durumunda kalmlardr. Buna ramen ekonomik kriz d nedenlerle geiin yaand lkelerde ekonomi nispeten daha iyi durumdadr. Ancak unu unutmamak gerekir ki, ekonomik adan en baarl asker ynetim bile gelir adaletsizlii, yoksulluk gibi demokratik ynetimleri zorda sokacak sorunlar arkasnda brakp gitmitir (Haggardand Kaufman, 1997:278).
Demokratik Geilerin Siyasal Ekonomisi
lkeler Arjantin, Bolivya, Uruguay, Filipinler, Brezilya, Peru Siyas talepler; i adamlarnn kayglaryla, ekonomik sebeplerle oluan kitlesel protestolarla ve kaynak dalm zerine oluan hkmet ii blnmelerle rtmektedir. Gl muhalefet etkisi grlmektedir Otoriter ynetimin etkisinin silinmesi ve asker ayrcalklarn azaltlmas Siyasete katlma getirilen limitler, hogrl semen ve parti kayt yasalar Zayf asker rejim yanl partiler, blnm ve kutuplam parti sistemleri ili, Kore, Tayland, Trkiye

Otoriter Rejime Kar Oluan Siyas tirazlar

Liberalleme ynl siyas talepler

Anayasal Reform Sreci Seilmilerin Faaliyetleri Siyasete Giriin nndeki Engeller Siyas Blnmeler ve Gruplar
Kaynak: (Haggardand Kaufman, 1997:269)

Var olan otoriter ynetimin etkisi ar basmaktadr Otoriter ynetim etkisinin ve asker ayrcalklarn devam etmesi Baz siyas gruplar zerinde devam eden engeller, kstlayc semen ve parti kayt yasalar Gl asker rejim yanl partiler ve merkezci parti sistemleri

Sonu olarak; Gerek Latin Amerika olsun, gerekse Trkiye olsun yaanan asker rejimlerin lkelerin demokrasi tarihlerine bir darbe vurduu gerei unutulmamaldr. ki farkl corafya ve kltrde yaanan bu asker mdahalelerin gsterdii benzerlikler ve farkllklar, darbeler tarihini anlamak ve doru yorumlayabilmek asndan olduka nemlidir. Bugn iki corafyada da asker ynetimlerden demokratik ynetimlere dnlm olup, asker ynetimlerin izleri azalmtr. Bugn siyasetiler, askerin siyas ve ekonomik gcn azaltmakta, demokratik ynetime geile oy verenlerin nceliklerine (i yaratma, yoksulluk ve alkla mcadele, salk sistemlerinin iyiletirilmesi vb.) nem vermektedir (Pion Berlin, 2011:301). Artk asker, siyasiler tarafndan ayrcalkl kar grubu olarak grlmemekte ve demokrasi n planda tutulmaktadr. Ksacas bugn artk g dengesi asker kuvvetlerden demokratik glere doru kaymtr (Pion Berlin, 2011: 301).

Kbrs Meselesi
Kbrs meselesi, genel olarak Trkiyenin hayat ve mill bir meselesi olarak anlmtr. Bu yzden Kbrs, Trk d politikasn etkileyen en nemli meselelerden birisi olarak ortaya kmtr. zellikle de Trk d politikasnn son krk ylna damgasn vurmutur. Bu sebeple Kbrs meselesi, Trkiyenin Amerika, Rusya, Avrupa ve Orta Douyla olan mnasebetinde belirleyici rol oynamtr. Ancak 1970lerden sonra zellikle Trk-Yunan ilikilerinde mihenk ta (Armaolu, 1989: 783), Kbrs meselesi olmutur. Daha sonraki dnemlerde ise bu mesele, Trkiyenin AB ile olan ilikilerini etkilemitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

687 / 1404

Meseleye bu ynden bakld zaman Kbrs meselesinin 1974-1983 yllar arasnda ciddi krlmalarn olduu ve bunun iyi tahlil edilmesi gerektii gerei ile kar karya kaldmz grmekteyiz. Zira bu yllar arasda Trkiyede 12 Eyll 1980 darbesi olmu, siyasal ve toplumsal hayatta ciddi krlmalar yaanm, demokrasiye ara verilmi ve sosyal katmanlarda ciddi deiimler ortaya kmtr. Trkiyede bu ciddi krlma ve deiim neticesinde d politika enstrmannda deiiklikler yaanmtr. Bunlar arasnda KKTCnin ilan ve Rogers Plannn kabul gibi iki nemli olay zikretme yerinde olacaktr. Aslnda bugn dahi bu iki olay hakknda derinlemesine herhangi bir bilgiye haiz deiliz. Zira 12 Eyll darbesinin sisli ve Trk siyasasnn bulank olduu bir dnemde gereklere ulamann ne kadar zor olduunu ifade etmek gereksizdir. zellikle Mill Gvenlik Konseyinin, darbe yneticilerinin veya siyasal karar alclarn hangi pazarlkla ve ne gibi saikle byle bir karar aldklarna dair bilgilere ulam deiliz.1517 Bu amala yaplan aratrmada, TBMMnin darbeleri aratrma komisyonuna1518 ulaan verilere veya eski Babakan Blend Ulusu gibi kiilerinin szl ifadelerinden anlaldna gre bu durum tam olarak anlalm deildir. Bu durum, ancak yaplan yorumlarla tanmlanabilmektedir. Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine, daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe srecinde younluk kazanan Kbrs meselesinin ne olduuna ve KKTCnin ilann sivil iradeye braklmama gerekesine baklacaktr. 1956 Ylna Kadar Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr Kbrs meselesinin, Trk kamuoyunda 1947 ylndan itibaren gndemde olmasna karn, cumhuriyet hkmetleri, 1955 ylnn ortalarna kadar meseleyi iselletirememiler, adeta yok saymaya almlardr. Aslnda bu tavrn, iki nemli sebebi vardr: Birinci sebebi, 12 Ocak 1952 tarihine kadar Trkiye, SSCBnin youn basks altnda kalm ve Sovyet emperyalizmin nefesini ensesinde hissetmesinden kaynaklanmtr.1519 kincisi ise 12 ubat 1952 tarihinden 1954 ylna kadar Bat savunma blounda mttefiki olan Yunanistann Kbrs adasn birok kez kendisine balanmasn istemesi, buna karn ngilterenin, adann mevcut statsnn asla deitiremeyeceini belirtmesinden dolaydr ki cumhuriyeti hkmetleri, Kbrs meselesinde ilgisiz kalmlardr.1520 ngiltere, kilisenin dzenledii 1950 plebisitini bertaraf edebilmek iin 1954 ylnda adaya yeniden muhtariyet verilmesi fikrini ortaya atmtr. Fakat bunun hibir surette adann el deitirecei manasna gelmeyeceini srarla vurgulamtr. Bu durumda Kbrsl Rumlar,
1517

MGKdan bu konuda alnan bilgiler yeterli deildir. Sadece alnan kararlarla ilgili bilgilere ulalmtr. Ancak yasa gerei kurulun tutanaklarna ulalamamtr. Dolaysyla bu konunun aydnlatlmas iin ciddi bir kaynaktan mahrum olduumuzu sylemek mmkndr.

1518Bu

komisyonun tam ad lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm Darbe ve Muhtralar ile Demokrasiyi levsiz Klan Dier Btn Giriim ve Srelerin Tm Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrma Komisyonu eklindedir. Trkiye, bu yakn tehdidi ancak 1952 ylnda NATOya giderek byk lde bertaraf etmitir. Yunanistan, Trkiyenin bu ilgisizlii yznden, birok kez istifade etmesini bilmitir. (Armaolu, 1973: 814)

1519 1520

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

688 / 1404

adann el deitirmeyeceini anlaynca, Kbrs meselesini, Birlemi Milletlere gtrmeye almlardr. Bylece Yunanistan, 16 Austos 1954 tarihinde Birlemi Milletlere resmen bavurup, ngiltereyi ikyet etmi ve ada halkn self-determinasyon, yani kendi mukadderatn kendisinin tayin hakknn verilmesini istemitir.1521 Bylece Kbrs meselesi, BMin gndemine gelmi ve bu andan itibaren Kbrs meselesi, uluslararaslatrlmtr. Aslnda Yunanistann Kbrs meselesini BMnin bnyesine getirmesi, Trkiyeyi ister istemez bu meselenin iine girmesine neden olmutur. Ancak Trkiyenin bu meseleye girmesi, kendi haklarn ve grlerini mdafaa etmekten ok, bu meselenin hemen kapanmas ve adann mevcut statsnn deimemesini, eskiden olduu gibi ngilterenin elinde kalmasna ynelik olduu grlmtr. Bar yollarla ENOSSin gereklemesi mmkn olamayacan anlayan Yunanistan, 1952 ylnda aslen Kbrsl bir Rum olan Albay Grivas, sonradan EOKA adn alan, gizli tedhi tekiltn kurmakla grevlendirmitir. 1955 ylnda Grivas tarafndan vcut bulan ve ngilizlere kar Kbrsta balatlan EOKA tedhi faaliyeti, Kbrs Cumhuriyetinin ilnna kadar srmse de esas gayenin ENOSS olmasndan dolay, cumhuriyet idaresi bir merhale olarak grlmtr (Alasya, 1987:22). Bylece 19551974 yllar arasnda yer alan EOKA saldrlar neticesinde, 103 Trk ky yaklm, 30 bin Kbrsl Trk gmen olmu, yzlercesi kaybolmu veya binlercesi yaralanmtr (Serter, 1983:2071). ngiliz hkmeti 1956 ylnda adaya muhtariyet vermeyi teklif etmise de Trkiye ve Yunanistan, bunu kendi tezlerine uymad gerekesi ile kabul etmemilerdir.1522 Rum tedhiinin youn olduu bir srada, ngiltere bu faaliyetleri bertaraf edebilmek iin Lord Radcliffee, Kbrs iin bir muhtariyet anayasas58 hazrlatm ve ngiltere Smrgeler Bakan Lennox Boyd 19 Aralk 1956 tarihinde Avam Kamarasnda yapt konumada ngiltere hkmeti, Kbrstaki gibi gayet kark bir ahali iin self-determinasyon hakknn tatbiki iin muhtelif hl areleri arasna, adann taksimi hususun da dahil edilmesi gerektiini kabul ettiini (Armaolu, 1973:817) bizzat aklamtr. Bylece ngiltere, Trklerin taksim tezi iin zmnen olsa da destek vermitir. Bu vesileyle Trk hkmeti, meselenin niha zm iin bu noktann nemli bir basamak olacan ifade etmi ve Taksim tezine skca sarlmtr. Hl byle olunca Trkiye hkmeti, 1956 ylnn sonlarndan itibaren ite Trk kamuoyuna, dta ise ngiltere ve Yunanistana bu tezini kabul ettirmeye almtr. Trk hkmeti, 1958 ylndan itibaren bu tezini kendi kamuoyuna benimsetmi olmasndan tr, btn Trkiye ta taksim, ya lm ! parolas ile yekvcut olmutur. 1956-1967 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr

1521

Dikkat ekici olaylardan biri de Trkiyenin byk nem verdii, 9 Austos 1954 tarihinde kurulan Balkan ttifaknn sarslmamas iin Kbrs meselesini hasralt ettii bir srada, bu ittifaka ye Yunanistann 16 Austos 1954 tarihinde Kbrsa self-determinasyon hakknn verilmesi iin Birlemi Milletlere resmen bavurmas dikkat ekicidir. Bylece Yunanistan, adadaki Rum nfusunun fazlaln kullanarak, Kbrs Yunanistana ilhk etmenin meru zeminini hazrlamaya almtr. Bunun iin bkz Armaolu, 1973:814; Alasya, 1987:12. Bu hadise, Trk tezine ters den bir durumdur. zellikle 1956 ylnda Trkiye, bir oldu-bittiye getirilerek, muhtariyet prensibi desteklenmi ve ngiltereye muhtariyet rejimi iinde Kbrsl Trklerin hrriyet ve yaama haklarn garanti altna alacak tekliflerde bulunmutur. Bkz Armaolu, 1973:816-817.

1522

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

689 / 1404

ngiltere tarafndan, 19 Haziran 1958 tarihinde, MacMillan Pln adnda yeni bir pln hazrlanmtr. MacMillan Pln, adadaki cemaatler ile meseleye taraf olan ngiltere, Yunanistan ve Trkiye arasnda, yeni bir ortaklk kurulmasna dayanmaktadr.1523 Ancak Rum liderlii derhal, Yunan hkmeti ise ksa bir sre sonra MacMillanPlnn reddederek, self-determinasyon ilkesinde srar ettiklerini aklamlardr. Trkiyenin ve ngilterenin, pln tatbike koymaya kararl olmalar, Kbrsl Rumlar ve Yunan hkmetini telalandrd gibi, gerek ngiliz Parlamentosunda, gerekse BMde eitli faaliyetlerde bulunarak, MacMillan Plnnn tatbikini engellemeye almlardr. Lakin ngiltere, bu pln resmen tatbike koyacan aklamasyla, Rum ve Yunan ikilisinin faaliyetlerine set ekmitir (Alasya, 1987: 18). Bu vesileyle Trkiyenin temsilcisi Burhan Il (Alasya, 1987: 23) adaya gelip, fiilen greve balamtr. Aslnda bu hadise, Trkiyenin Kbrs zerindeki meru hakknn tannmas ve Kbrsn idaresine, Trkiyenin de fiilen katlmasn beraberinde getirmitir (Alasya, 1987: 18). Bundan dolaydr ki, RumYunan cephesi, Kbrsn ikiye blneceini, bir baka deyile adann taksimine (Alasya, 1983:2058) yol aacan dnerek, daha msait bir zaman beklemek iin Kbrsn bamszlk prensibini kabul etmilerdir.1524 Aslnda Kbrs meselesinde umduunu bulamayan Yunanistan, bu meseleyi grmeler yoluyla halletmeyi dnm ve Zrih Antlamasnn yolu amtr.1525 Bu vesileyle 511 ubat 1959 tarihleri arasnda Trk ve Yunan Babakanlar AdnanMenderes ve Karamanlis Zrihte toplanm ve Kbrsa bamszlk veren anlamay imzalamlardr.1526 Bu anlamann akabinde ngiltere, Trkiye, Yunanistan ile adadaki her iki toplum liderlerinin de imzalayaca yeni bir anlama daha kaleme alnmtr. 19 ubat 1959 tarihinde Londra Antlamas olarak anlan bu anlamaya gre Kbrs Cumhuriyetinin esaslar belirlenmitir. Buna gre 16 Austos 1960 tarihinde bamsz ve balantsz Kbrs Cumhuriyeti iln edilmitir. Esasnda bu cumhuriyet, nevi ahsna mnhasr ve hibir benzeri bulunmayan bir anayasaya ile mcehhez klnm bir devlettir (Alasya, 1983:2058). Anlamalardan ve Anayasadan anlalaca zere bir nevi fonksiyonel veya cemiyet federasyonu halinde ortaya km, coraf esasa dayanmayan, fakat iki toplum arasndaki ortaklk ve ibirlii esasn gz nnde bulunduran bir sistem kurulmutur (Serter, 1983:2073; Tamelik, 2009: 79-80). Zrih ve Londra Antlamalar, bamsz Kbrs ile Trkiye, ngiltere ve Yunanistan arasnda, organik mnasebetler ve balar kurmutur (Armaolu, 1973:818).

1523Otonomi,

Yunancada autos (kendi, z) ve nomos (yasa) kelimelerinden olumakla birlikte Trkede zerlik anlamna gelmektedir. Bkz Trke Szlk, 1981:62; Alasya, 1987:17. Alasya, 1987:23; Alasya, 1983:2058. Trk tarihilerinin yan sra bu gr, Dr. P.N. Vanezis (1972:133-135) ve Nancy Crawshow da (1978:294-299) savunmaktadrlar.

1524

1525

18 Aralk 1958 tarihinde yaplan bu toplantda, yldan beri ilk kez ilgili taraflarn temsilcilerinin ayn masada oturup konumalar dikkat ekicidir. 1958 ylnda ykc Rum faaliyetlerinin bariz bir ekilde artt bir srada, Trk Yunan ve Yunan ngiliz mnasebetlerinin bozulmasna neden olmutur. Dou Akdenizde, zellikle de NATOnun gneydou kanad sarsnt geirmesi zerine ABD devreye girerek, Trk ve Yunan Babakanlarnn, uzlac olmalar iin bask yapm ve Zrihte toplanmalarna neden olmutur. Bkz Armaolu, 1973:818.

1526

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

690 / 1404

Bilindii gibi bu anlamalardan biri, Garanti Antlamasdr.Zira Kbrs Cumhuriyeti Anayasasnn ayrlmaz bir paras olan bu anlamaya gre Kbrs Cumhuriyetinin anayasal dzenini btn ayrntlar ile korumay taahht altna almtr (Armaolu, 1973:818). Bu maddeyle, mevcut anayasal dzeni bozucu, herhangi bir durum karsnda alnacak tedbirler hususunda Trkiye, ngiltere ve Yunanistan, birbirlerine dayanarak, ortak hareket edeceklerdir. Ortak hareket etme hususunda uzlama olmaz ise devletten herhangi biri anayasal dzeni yeniden yerletirmek zere tek bana mdahale hakkna sahip olacaktr (Armaolu, 1973:818). Ancak unutmamak gerekir ki, 27 Mays 1960 darbesi ile Trkiyedeki rejim deiiklii Kbrs meselesine kar bakn deitirmitir. zellikle asker ynetim, Trkiyedeki i alkantlarla uramak zorunda kaldndan Kbrsta devam eden TMT yaplanmasna pek scak bakmam, hatta dizginlemeye almtr. Zira adaya asker kkenli bykeli olarak gnderilen Emin Drvana, adadaki milliyeti kadrolara kar taknd tavr byk rahatszlk uyandrmtr. Aslnda Ankara hkmetinin tavrn yanstan Drvana, Kbrsta kurulan mevcut cumhuriyetin yaamas iin talimat ald ve bunu engelleyecek Kbrs Trk liderlerini sindirmeye alt grlmtr. zellikle 1960-1963 yllar arasnda devam eden bu durum, ihtilal hkmetinin Kbrs meselesi gibi bir meseleyle uramak istememesinden kaynaklanmaktadr. Ancak darbe hkmetinin idam cezas ile yarglad ve sonradan ast Adnan Menderes ve Fatin Rt Zorlunun savunduu ve daha sonra Trkiyenin her daim dile getirdii Garanti Antlamasn kabul etmesi olduka ilgintir. zellikle 1960tan sonra Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinin savunduu ana ilke ve tezler, 1959-1960 anlamalar ile kayda gemitir. Ancak 1960 ihtilalinde bu durum alglanamamtr. Hatta daha da ileri Yassadada okunan iddianamede vatan hainlii ile sulanmlardr. Yaplan savunmalarda ise devletin li menfaatleri gerei bu konuya temas edilmedii grlmtr (Tamelik, 2012: 49106). Bunun yan sra 1960-1963 yllar arasndaki dnemde Kbrsta organize edilen TMT faaliyetleri sekteye uram ve Trkiyeden yaplan lojistik ve asker destek byk lde kesintiye uramtr. Aslnda bu durum, 21 Aralk 1963 Kanl Noelin hadiselerinin yaanmasna da ksmen neden olmutur. zellikle Trkiyedeki muhalif kadrolarn Menderes hkmetinin adadaki faaliyetlerinden ve yaplan yardmlardan haberdar olmad iin Demokrat Parti yanllarnn muhaliflere kar silahlandrdndan phelenmektedirler. Ne var ki bu durum, doru olmasa da gazete haberlerinde ve mahkeme tutanaklarnda sulayc bir faktr olarak grmek mmkndr. Bunun yan sra Kbrs Cumhuriyeti, Trk ve Rum halklarndan, yani iki ana etnik gruptan meydana gelmitir.1527 zellikle bu cumhuriyetin kurulmas iin Trk halk, ada sathnda yaylm olarak yerlemi olduundan self-determinasyon hakkn Kbrs Cumhuriyeti lehine kullanm ve bylece Cumhuriyetin kurucu orta olmutur (Tamelik, 2008:84). Dolaysyla Kbrs Cumhuriyetinin anayasal dzeninden u sonucu karmak mmkndr. Trk halk, kendini bir aznlk olarak kabul etmemi ve foksiyonel federatif sistemin kurucu orta olarak siyas tavrn ortaya koymutur (Alasya, 1987: 24). Zrih ve Londra Antlamalarnn imzalanmasndan sonra Kbrs Rum toplumu lideri Makarios ise bu anlamay bask altnda imzaladn bahane ederek, bu anlamaya sayg gstermeyeceini, anayasay tatbik etme niyetinde olmadn ve cumhuriyeti, ENOSS iin bir srama tahtas olarak kullanacan belirtmitir (Serter, 1983:2074). Ne var ki Zrih ve

1527

Tamelik, 2010: 11.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

691 / 1404

Londra Antlamalaryla Kbrs Cumhuriyeti iin ENOSS ve TAKSM tezleri yasaklanmtr (Armaolu, 1973:819). Ksa bir sre sonra, yani 16 Austos 1960 tarihinde kurulan Kbrs Cumhuriyeti, 21 Aralk 1963 tarihinde Kanl Noel baskn ile birlikte sona ermitir. yl gibi ok ksa bir sre hayatiyetini srdrebilen cumhuriyet, Trkleri iin mcadele devri olmutur. Trkiyenin tek tarafl mdahale karar alp, bunu itina ile uygulamas, ngiltereyi endielendirmi, adadaki Trk ve Yunan alaylarna mensup askerleri, ngiliz Tmgeneral Youngun emir ve komutasna vermesine neden olmutur.1528 Ardnda Lefkoa kuzey ve gney diye ikiye blnmtr. Bunun zerine Makarios, 1 Ocak 1964 tarihinde Trkiye, ngiltere ve Yunanistan ile imzalad Garanti ve ttifak Antlamalarn, tek tarafl olarak feshettiini, dnya kamuoyuna duyurmutur (Sarca vd., 1975:55-123; Alasya, 1987:35; Armaolu, 1989:788). 1963 olaylar nedeniyle, mterek idareden ekilen Trk toplumu, kendi blgesinde yeni bir siyas tekilatlanmaya gitmek zorunda kalm ve Genel Komite ad ile bir Yksek Kurul oluturmutur. Bu vesileyle Trkiye, Kbrsta federal bir sistem kurulmasn ve Trk toplumunun Rumlardan bamsz olarak kendi kendini idare etmesini (Armaolu, 1989:787),ilk kez teklif etmitir. Ancak Rumlar saldrlarn kesmedikleri iin TBMM, 15 ubat 1964 tarihinde Kbrsa mdahale etmesi iin Trk hkmetine yetki vermitir. TBMMden mdahale etme yetkisini alan Trk hkmeti, bu uurdaki faaliyetlerini hzlandrm ve silahl kuvvetlerini, adaya karmaya almtr. te tam bu srada ABD Bakan Johnson, Babakan smet nnye 5 Haziran 1964 tarihinde sert ve ar bir dille yazlm olduu tehdit mektubunu gndermitir.1529 ABD Bakan Johnson tarafndan Trk hkmetine verilen bu mektup, Trk d politikas tarihinde Johnson mektubu olarak gemitir. Byle Trkiye, Kbrs meselesinde tek bir lkeye veya bloa gvenmemesi gerektiini ac bir tecrbeyle renmi oldu. Aslnda 1963-1964 Kbrs buhrannn Trkiye bakmndan en nemli etkisi, Johnson mektubuyla Amerikaya kar gvenin sarslmas olmutur. Bunun zerine Trkiye, Sovyetlerle olan mnasebetlerini dzeltme yoluna gitmitir. Bakan Johnsonn mektubu ile Trkiyenin adaya asker karmamasndan cesaret alan General Grivas, 15 Kasm 1967 tarihinde Geitkale ve Boazii kylerine saldrya gemitir.Bunun zerine Trk hkmeti, Garanti Antlamasnn IV. maddesine dayanarak TBMMye bavurmu ve Trk Silahl Kuvvetlerinin Kbrsa mdahale etmesini tekrardan istemitir (Armaolu, 1989:798-799). Trkiye 17 Kasm 1967 tarihinde adaya karma yapacan, ilgili
1528

27 Aralk 1963 tarihinde Tmgeneral Young, resmi grevine balamtr. Bunun iin bkz Alasya, 1983:2061; Alasya, 1987:23.

1529

Kbrs meselesinin neden olduu Trk-Yunan gerginlii, Trk-ABD mnasebetlerinde de mahiyet deiikliine yol amtr. 1964 Hazirannda Johnson mektubunun verilmesinde dolay, 12 Mart 1947 Truman Doktrinince salanan dostane ilikilerin, byk bir sarsnt geirmesine neden olmutur. Bu da 1945 ylndan beri mnasebetlerin gayet souk olduu SSCBye yaklamamza yol amtr. Bunun en arpc rnei SSCB ile ekonomik alanda birden bire meydana gelen gelimelerdir. Bkz Sarca vd., 1975:394-397; Erim, 1975:304-309; Alasya, 1987:38; Armaolu, 1989:617-618, 788.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

692 / 1404

devletlere bildirerek, tedhi lideri Grivasn derhal adadan geri ekilmesini ve 12 bin kiilik Yunan askerinin adadan gnderilmesini istemitir (Armaolu, 1989:798-799). Aslnda 1967 Kbrs buhran, Trk-Yunan mnasebetleri iin yeni bir darbe olmutur. Bundan dolay Yunanistanda meydana gelen siyas buhran, ksa bir srede i atmaya dnm ve 1967 ylnda hkmet darbesine yol aan yeni bir hadise vuku bulmutur.1530Ayn zaman srecinde Trkiye, Yunanistana gre ok daha farkl bir durum ortaya kmtr. rnein smet nn hkmetleri, koalisyon destei ile ayakta kalmasna ramen, 1965 Ekim seimlerinde Adalet Partisinin, TBMMnde byk ounluu elde ederek tek bana iktidara gelmesi, Kbrsl Rumlar, Makariosu ve Yunanistan ihtiyatl hareket etmeye zorlamtr. Zira Makarios ve Yunanistan, Kbrs meselesindeki pozisyonlarn, Trkiyedeki i siyas istikrarszla gre ayarlama almlardr (Armaolu, 1989:794). Bu arada Bat Trakyadaki Trk halknn, Yunanistan tarafndan ar basklara maruz kald grlmtr. Bunun sebebi Yunan d politikasndaki yeni bir denge unsurunun oluturulmas olarak gsterilebilir. Kbrsa kar yeni bir tehdit unsuru olarak Bat Trakyay kullanmaya alan Yunanistan,1531bu yolla Kbrs meselesini kendi lehine dengelemeye almtr. Yunanllarn dengeleme siyasetine karn, farkl bir hamle yapan Kbrsl Trkler, 28 Aralk 1967 tarihinde Kbrs Cumhuriyeti Anayasann btn kurallar uygulanncaya kadar Kbrs Geici Trk Ynetimini kurmulardr (Armaolu, 1989:799). 1967-1974 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr 2 Aralk 1967 tarihindeki mutabakat sayesinde Trkiye ve Yunanistan, yumuama dnemine girmilerdir. Bu iki lkenin mnasebetlerinde, meydana gelen yumuama, tabiat itibaryla Kbrsa da yansmtr. Bu vesileyle BM Genel Sekreteri U-Thant, 13 Mart 1968 tarihinde taraflar, dorudan doruya mzakereye armtr. Orta Dou ve zellikle iki NATO lkesinin, arasnda sava kmasn istemeyen dier mttefik devletler de araya girmi ve ikili grmeler, ilk olarak 3 Haziran 1968 tarihinde Trk Cemaat Meclisi Bakan Rauf R. Denkta ile Rum Cemaati Temsilciler Meclisi Bakan Glafkos Klerides arasnda, Lefkoada balamtr. Hemen ardndan 3 Haziran 1968 tarihinde Beyrutta, 24 Haziran 1968 tarihinde ise Lefkoada yaplm ve toplumlararas grmeler, eitli aralklarla gnmze kadar sregelmitir (Alasya, 1987: 41; Alasya, 1983:2066; Armaolu, 1989:800). Toplumlararas grlerin ilkinde, Rumlarn Trklere verilen haklar tanmak istememesi nedeniyle baarszlkla sonulanmtr. 1967 Kbrs buhrannn belirgin bir ekilde ortaya
1530

20-21 Nisan 1967 gecesi General Pattakos ve Albay Marekozes nderliinde hkmet darbesi yaplmtr. Siyas iktidar, Yunan ordusunun albaylar (cunta) ele geirmitir. Bu arada Kral Konstantinos II., lkeyi terketmek zorunda kalmtr. Diktatrlk sistemi, tm lkeye hakim olduu bir srada, muhalefet partileri yasaklanarak bask, siyas srgnler, sansr ve ikence olaylar youn bir ekilde yaanmtr. zellikle cunta ynetiminin, Kbrs konusundaki aklamalar, ENOSS yolunda aznlklara (Trklere) hak vermekten sz etmeleri dikkat ekicidir. Bkz Klolu, 1979:854; Klolu, 1981:1874; Armaolu, 1989:785.

1531 Yunanllarn mehur lks, Megali deann bir gayesi olan Bizans mparatorluunun yeniden ihyas sebebiyle, 1966 ylnda Amerikada stanbulu Kurtarma Cemiyeti kuruldu. Bu uurda milyonlarca ba topland. Dolaysyla Kbrsl Trklerin, Trkiyenin ileri bir karakol olduunu gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bkz Alasya, 1969:796; Armaolu, 1989:795.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

693 / 1404

kt bir srada Trk taraf, adann federal devletler olarak ikiye ayrlmas (Armaolu, 1989:801) grn savunmutur. Toplumlararas grmeler sreci iinde Trk hkmeti, federal devlet politikasnda deiiklik yaparak, blge muhtariyet esasna dayanan, niter devlet grn (Armaolu, 1989:801) benimsemitir. Bir eit Kanton Sistemi olarak karmza kan bu grte, Kbrsta tek bir devlet olmasn, buna karn birka blgede toplanm olan Trklerin, kendi blgelerinin idaresinde muhtariyete sahip olmasn ve kendi ilerini kendileri grecek siyas bir yapya kavumasn istemilerdir (Armaolu, 1989:801). Trkiye, Ekim 1973 seimlerinden sonra Blent Ecevit Babakanlnda kurulan Cumhuriyeti Halk Partisi (CHP) Mill Selamet Partisi (MSP) koalisyon hkmeti ise fonksiyonel federatif sistem (Armaolu, 1989:801) tezini savunmutur. Bu sistem de topraklarn paylalmas sz konusu olmayacak, tek bir devlet iinde grev ve yetkilerin iki toplum arasnda paylalmas salanacaktr (Armaolu, 1989:801). 1968 ylnda balayan toplumlararas grmeler, 1974 ylna kadar aralklarla srmse de taraflarn bir trl anlaamamalar sebebiyle, 1974 Nisan aynda mzakereler kesilmitir.1532 Geici Kbrs Trk YnetimiMeclisi, 13 Mays 1970 tarihinde kendini feshedip 21 Nisan 1971 tarihinde yapt toplantda Geici szcn kaldrm ve Kbrs Trk Ynetimi adn almtr. Akabinde 15 Temmuz 1974 darbesinden sonra Kbrsl Trkler bir adm daha ileri atarak, Geici Kbrs Trk Ynetimi yerine, 1 Ekim 1974 tarihinde Otonom Kbrs Trk Ynetimi eklini alacak, yeni bir siyas yaplanmaya gitmitir (Armaolu, 1989:799). Bylece adada ikiliin ve ayrln temelleri yava yava ekillenmeye balamtr. Kbrsn Yunanistana ilhk iin yaplan giriimler ve tertiplenen saldrlar, baarya ulaamaynca, Atinadaki Cunta ynetimi ile Makarios arasnda gr ayrlklarnn domasna neden olmutur. Aslnda bu gr farkll, Yunanistandaki cuntann bir an nce ENOSSi gerekletirerek, lkedeki durumunu glendirmek istemi olmasndan, Makariosun ise uzun vadeli mcadele yolunu seerek, bu suretle niha hedefe ulaacan dnmesinden dolay kaynaklanmaktadr (Armaolu, 1989:799; Alasya, 1987: 43). Dolaysyla cunta, Kbrsn Yunanistana ilhknn, Makarios tarafndan nlendiini ileri srerek, Bapiskoposu cumhurbakanl makamndan indirmek iin bir dizi pln hazrlamtr. Bu plna gre ...sorumsuz bir ahsn ENOSSi iln etmesi ve cunta ile Makariosun bu fiili durumu szde istemeyerek kabul etmesini ngrmektedir (Alasya, 1987: 43). Bunu fark eden Makarios, 4 Temmuz 1974 tarihinde Yunan Cumhurbakan Fedon Kizikise bir mektup gndererek, ona ithamlarda bulunmu ve ben bir vali deil, seimle gelen bir liderim (Armaolu, 1989:802) deme ihtiyac hissetmitir. Gelien hadiseler karsnda, 15 Temmuz 1974 tarihinde Yunanl subaylar tarafndan Makariosa kar bir darbe yaplmtr. Darbeden hemen sonra Makariosun ldrld iln edilmi ise de ngilizlere snan Makarios, adadan kamay baarmtr. Bu vesileyle mehur Trk dman ve azl EOKAc Nikos Sampsonun, cumhurbakanl koltuuna oturarak KIBRIS ELEN CUMHURYETni iln etmitir. Aslnda bu durum, rastlant deildir. Ancak Makarios, Kbrstan katktan sonra BM Gvenlik Konseyinde 19 Temmuz 1974 tarihinde yapt konumada:

1532

Roma toplantsnda yaplan mzakereler srasnda, Trk tarafn temsil eden Rauf Denkta, Makariosun, Kbrs Trklerini elinde siyas rehin olarak grdn ve Trkiyenin mdahalesini nlemek iin mdahale edersen elindekileri topyekun yok ederim szleri ile antaja bavurduunu aklaynca Rum temsilcisi Klerides: Ak konualmMakarios bunu sylemitir ve hakldr... Bir Trk mdahalesi gerekleecek olursa, bizim iin Kbrs iin her Kbrsl Trk, bir tehlike tekil eder ve Kbrsl Trklerin emniyetimiz asndan ntralize edilmesi, emniyetimizin gereidir. Bu ynde gereken tedbirleri almak, halkmza kar grevimizdir demitir. Bunun iin bkz Alasya, 1987:42.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

694 / 1404

Yunanllar Kbrs igal etmilerdir ve Trklerden ok daha tehlikededirler. (...) Bu igal hareketi, Kbrsn bamszl ve toprak btnln tamamen ortadan kaldrmtr. Bugn Trk toplumu da tehlike iindedir203

Demesiyle, Kbrs buhran yeni bir boyut kazanmtr.Bu srada BMde Makariostan sonra sz alan Trk delegasyonu, Kbrstaki deiiklii kabul etmemize imkn yoktur. Mdahale hakkmz ortaya kmtr (Alasya, 1983:2064) demekle, kurulan gayr resmi Kbrs Hkmetini tanmadklarn dille getirmitir. Trkiye zaman geirme politikas gtmeden, Kbrsta yaan olaylar nlemek ve anayasal nizam yeniden tesis etmek iin dier bir garantr devlet olan ngiltereye, mterek mdahale etme teklifinde bulunmutur. Ancak ngiliz hkmeti, mdahaleye kesinkes kar olduunu grlmtr (Armaolu, 1989:802). Bu durum karsnda Trkiye, Garanti Antlamasnn IV. maddesine gre 20 Temmuz 1974 sabah, Kbrs Bar Harektn balatmtr.1533 20 Temmuz sabah Trk askerleri Girne plajna karken, ayn zamanda LefkoaGirne yolu zerinde ve Lefkoa yaknlarndaki Gnyeliye de havadan asker indirmeye balamtr. 2022 Temmuz 1974 tarihleri arasnda, Trk Silahl Kuvvetleri, Kbrsta kk bir sahann kontroln ele geirmilerdir. BM Gvenlik Konseyinin karar ile taraflar arasnda, 22 Temmuz 1974 gn saat 17.00de atekes ilan edilmitir (Alasya, 1983:2064; Alasya, 1987: 47; Armaolu, 1989:803). 22 Temmuz akam, atekesin yrrle girmesi ile Trk Silahl Kuvvetleri, GirneLefkoa yolunu kontrol altna almlar ve Girne kylarnda da genileme harektn baar ile tamamlamlardr. Ancak BM Gvenlik Konseyi, 15 Temmuz 1974 Yunan mdahalesine byk bir tepki gstermedii halde, Trkiyenin meru mdahalesine kar tepki gsterdii tespit edilmitir. Bar Harektnn daha ilk gn, Gvenlik Konseyinin ald 353 sayl kararla, taraflar atekese ve adadaki btn yabanc kuvvetlerin ekilmesine ve btn lkeleri, Kbrsn egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne saygya davet etmitir.1534 Bar Harekt nedeniyle ortaya kan Kbrs buhran, TrkYunan ilikilerine byk darbe vurmu, iki lke adeta sava eiine gelmitir. General Ioannides Bat Trakyadaki Yunan kuvvetlerini Trkiyeye kar saldrya geirmek istemise de bu teebbs, Cuntann dier yeleri tarafndan nlenmitir (Armaolu, 1989:803). Aslnda Kbrs Trk Bar Harektnn baarya ulamasndan sonra iki nemli sonu ortaya kmtr.Birincisi, 23 Temmuz 1974 tarihinde Nikos Sampson, cumhurbakanlndan indirilip, yerine Glafkos Klerides gemi, ikincisi de birincinin sonucuna bal olarak Kbrsta giriilen hkmet darbesi ile baarszla urayan Yunanistandaki asker cunta, 1974 Temmuzunda iktidar, sivillere brakarak hkmetten ekilmitir. Fransada srgnde bulunan Konstantin Karamanlis, Milli Birlik Hkmetini kurmak zere Yunanistana gelmitir (Armaolu, 1989:803). I. Cenevre Konferans sonunda imzalanan 30 Temmuz 1974 tarihli Protokolde, Kbrs Rum ve Trk temsilcilerinin de katlmas ile II. Cenevre Konferansnn 8 Austos 1974 tarihinde
1533 1534

Daha ayrntl bilgi iin bkz Tamelik, 2011c:391-424.

Bu konu iin bkz Sarca vd., 1975:195-196; Armaolu, 1989:803. Ayrca Trkiye, bu vesileyle BM Gvenlik Konseyinin 353 sayl kararn 22 Temmuz 1974 gn saat 17.00da kabul etmek zorunda kalmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

695 / 1404

toplanmas kararlatrlmtr. Ancak Trkiye temsilcisi, 5 Austos 1974 tarihinde yapt bir aklamada RumYunan cephesinin, protokol hkmlerine riayet etmediini belirtmitir. Bu konferansta, Trk taraf coraf esasa dayal federatif sistemi1535 teklif etmise de Rum taraf kabul etmemitir. zellikle Yunan Dileri Bakan Yorgo Mavros, Yunan takviye birliklerinin Kbrsa intikalinin yaplmas ve Trk Silahl Kuvvetlerine kar harekete hazr duruma gelmesi iin zaman kazanmak maksadyla, 36 saatlik sre talep ederek, konferansta geciktirme taktiini uygulanma almas, II. Bar Harektn balamasna neden olmutur. Girne blgesinde kk bir sahaya skm bulunan Trk Silahl Kuvvetlerinin hareket zgrln elde etmesi ve bu hassasiyetinin, bertaraf edilmesi iin emniyet sahasna ihtiyac vardr. Trkiye Cumhuriyeti hkmeti, bu durumu takdir ettiinden 14 Austos 1974 tarihinde kuvvetlerini yeniden harekete geirmitir. Bir tarafta Mausa, dier tarafta Lefke istikmetinde ileri harekta geen Trk Silahl Kuvvetleri, 16 Austos 1974 akam saat 19.00dan itibaren Trkiyenin BM Gvenlik Konseyinin ayn gn ve 360 sayl kararna uyarak, atekesi (Sarca vd., 1975:209; Alasya, 1983:2065; Alasya, 1987:50; Armaolu, 1989:806) ilan etmi ve ileride KKTCnin emniyetine ve ekonomik ihtiyalarna cevap verecek sahay alarak, bugnk hudutlar izmitir. 1974-1983 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr Aslnda Trkiye tarafndan gerekletirilen bu harektn, siyas alandaki neticeleri, bugn itibaryla ok byk olmutur. Her eyden nce II. Bar Harekt, birincinin aksine, dnya kamuoyunda, Trkiyenin aleyhine bir havann domasna neden olmutur. Uluslararas kamuoyu tarafndan I. Bar Harekt, hakl ve hukuk bir mdahale mahiyetinde telakki edilirken, II. Bar Harekt ise bir toprak istirdad ve bir igal (Armaolu, 1989:806) olarak yorumlanmtr. Rum milislerinin yapt ve BM Bar Gc nezaretinde, birok yabanc gazetecilerin gz nnde alan mezarlarla orta kan Atllar, Murataa ve Sandallardaki katliamn, II. Bar Harektnn yaplmasn zarur bir ihtiya olduunu gstermesi asndan nemlidir. Trkiyenin 14 Austos 1974 tarihinde II. Bar Harektna balamas ile Yunanistan, NATOnun gneydou asker kanadndan ekildiini aklamtr. Bu durum, NATO ittifak asndan ok nemli bir sonu yaratmtr (Akta and Tamelik, 2010:70; Tamelik, 2011a:11). Zira Kbrs buhran Yunanistann NATOnun asker kanadndan ekilmesine yol amtr. Ancak Rogers Plan ile tekrar Yunanistan bu ittifaka girerken, Trkiyenin karlnda ne ald bugn dahi tartlmaktadr. Aslnda 20 Temmuz 1974 Mutlu Bar Harektnn getirdii yeni artlar gerei, adada birtakm idar deiiklikler olmutur. Her eyden nce adada, idar sistemde yeni bir atlm yapma zarureti ortaya km ve bu gaye ile Kbrsl Trkler, 13 ubat 1975 tarihinde Kbrs Trk Federe Devleti(KTFD)ni iln etmilerdir. zellikle KTFDnin ilan, Rum-Yunan cephesinin 1960 Kbrs Cumhuriyeti Anayasasna ilevlik kazandrmak istemesine kar, iki coraf blgeye dayal yeni bir idar anlayn getirilmek istenmesiyle dengelenmeye

1535

Bu sistem, kantonlara dayal bir federatif sistem de olabilecektir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

696 / 1404

allmtr. Ksa srede bunun faydas grlm ve toplumlararas grmeleri balamasna neden olmutur.1536 Toplumlararas grmelerin nc safhasnda, Rum taraf iki blgeli bir federasyonu ve bununla ilgili bir harita kabul etmi ve gneyde kalan Trklerle, kuzeyde kalm olan Rumlarn gnll olarak yer deitirilmeleri hususunda, anlamaya varldn aklamtr. Bylece Kbrs Trk halk, ada tarihinde ilk kez kendi nfus blgesinde mtecanis bir nfusa sahip olmutur. Ksa bir sre sonra Denktan nerisi ile 12 ubat 1977 tarihinde Makarios ile Denkta zirvesi yaplm ve bu zirvede, 4 maddelik bir anlama paketi imzalanmtr. Bu anlamaya gre iki temel unsur dikkat ekicidir. Bunlardan biri iki topluma dayal federal bir cumhuriyet esas, dieri toprak dzenlemesinin, ekonomik yeterlilik veya verimlilik ile toprak mlkiyeti prensiplerine gre yaplacadr (Armaolu, 1989:815). Ne var ki 1978 Temmuzunda Trkiye Cumhuriyeti hkmeti Babakan Blent Ecevit, Kbrs hususunda mhim bir taviz verdii grlmtr. zellikle KTFD Bakan Denkta, buna istinaden 20 Temmuz 1978 tarihinde yapt aklamada toplumlararas grmeler balar balamaz ve gelecekteki stat hakkndaki her trl haklarn sakl tutmak art ile Kbrsn Mara blgesine 35 bin Rum gmeni kabul edebilecei ve geici bir idare kurulabilecei (Armaolu, 1989:815) grlmtr. Bunun zerine Denkta ile Kyprianou, 19 Mays 1979 tarihinde bir araya gelerek, toplumlararas grmelere egemen olacak temel prensipleri belirleyen bir anlama imzalamlardr. 10 maddelik bir anlama metnine gre toplumlararas grmeler, BMnin gzetimi altnda balayaca ve 1977 DenktaMakarios zirvesinin sonucuna ve BMnin Kbrsla ilgili kararlar erevesinde yrtlecei kararlatrlmtr. Aslnda bundan sonraki btn toplumlararas grmeler, BM Genel Sekreterinin gzetiminde yaplmas kararlatrlmtr. Ancak bu grmelerden bir sonu alnamamtr. zellikle bu dnemde bir sonu alnamamasnn balca sebebi 12 Eyll 1980 tarihinde Trkiyede yaanan rejim deiikliinden kaynaklanmaktadr (Armaolu, 1989:817). Kbrs Trk toplumu, toplumlararas tkankl giderebilmek iin 5 Austos 1981 tarihinde bir neri paketini hazrlamtr (Alasya, 1987:64; Armaolu, 1989:817). Ancak bu neri paketi, Rum lideri Kiprianou tarafndan reddedilmitir. Aslnda Trkiyedeki rejimin tkanklndan istifade eden Rum taraf, Kbrs meselesini uluslararas platformlara gtrerek, kendi lehlerine kararlar almaya alt grlmtr. Yunanistanda zellikle Sosyalist PASOK Partisinin baa gelmesi ve Babakann Andreas Papandreunun olmas, bu husustaki eilimi daha da hzlandrmtr. Trkiyenin rejim olarak kmazda olmas ve Papandreunun uzlamaz tutumu nedeniyle Trk tarafnn Kbrs tezi skntya girmi ve toplumlararas ikili grmelerin kmaza girmesine neden olmutur.1537 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ln ve Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr

1536

BM Gvenlik Konseyi 12 Mart 1975 tarihli ve 367 sayl kararyla, Kbrs Trk Federe Devletinin ilnn iddetle knad. Bunun iin bkz Armaolu, 1989:815. Bu pakette Kbrs Trk Federe Devletinin snrlarn gsteren bir harita, Marala ilgili bir harita, anayasa tasla, gvenlik ve garantiler konusunda bilgiler yer almaktadr. Ayrntlar iin bkz Alasya, 1987: 64.

1537

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

697 / 1404

Rum-Yunan tarafnn grmeleri kesmekle, meseleye kalc bir zm bulunamayaca anlalmtr. Gerekte bu tutum, Trkiyedeki darbe hkmetini ciddi ve tehlikeli bir srece sokmutur. Zira RumYunan ikilisinin ortaya koyduu tavrla, BM Genel Kurulunda 13 Mays 1983 tarihli kararn kmasna neden olmutur. Bu karara gre Kbrs Cumhuriyeti, halknn tamam ve toprann btn ile tabi kaynaklar zerinde tam ve etkili egemenlik hakkna sahiptir. Kbrs Cumhuriyeti Hkmetinin bu haklarn, kullanlmasn salamak iin btn hkmetleri destek salamaya ve yardm etmeye arr (Alasya, 1987: 67) eklindeki ifadesi Kbrsl Trklerin kurduu KTFDnin ortadan kaldrlmasna ynelik olduu anlalmtr. Aslnda bu karar, Trkiyedeki demokrasinin askya alnmasndan ve sivil irade boluundan istifade edilmek iin ortaya atlm ciddi bir eylemdir. Bu eylem gerei, asker ynetimin bir ey yapamayaca ve toplumlararas grmelere ekilerek, taviz kopartlaca ve bu yntemle Kbrsta kalc bir bar salanabilecei dnlmtr. Zira asker ynetimden, Trk kamuoyunda byk bask olmadan gerekli tavizlerin kopartlabilecei hesaplanmtr. Aslnda bu bile darbe ynetimlerinin veya demokrasiye ara verilmenin ortaya koyduu tehlikeyi gstermesi asndan nemlidir. Bunun zerine KTFD, varln korumak iin siyasal bir refleks vermi ve bunun iin de ilk adm olarak Federe Meclisin 5 Kasm 1976 tarihinde alm olduu iki blgeli, iki toplumlu, bamsz, balantsz, Federal Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas hakkndaki kararn kaldrmtr. Ayrca Kbrs Trk halkna self-determinasyon imkn veren,1538 17 Haziran 1983 tarihli yeni bir karar almasna yol amtr (Alasya, 1987: 78). Aslnda bu karar, Ankaradaki darbe hkmeti ile istiare edilerek alndn tahmin etmek hi de zor deildir. Zira Ankaradaki darbe hkmeti, gelecek tepkileri karlayamayacan dnd iin bu tepkiyi Lefkoa mahreli yapmaya ve buna uluslararas hukuk normlarndan selfdeterminasyon ilkesi ile glendirmeye alld grlmtr. Aslnda RumYunan ikilisinin KTFDnin ortadan kaldrlmas iin BMden kartt 13 Mays 1983 tarihli karar, bir nevi barda taran son damla olmutur. Zira bu karar, KTFDnin ilga edilmesini ve Kbrs Trk halknn niter bir Rum idaresinde, aznlk durumuna drmesini hedeflemitir. Dolaysyla bu durumu nlemek iin Federe Meclis, 15 Kasm 1983 tarihinde Bamszlk Kararn1539 oy birlii almtr (Alasya, 1987: 78-79). Ardndan KKTC, 15 Kasm 1983 tarihinde Trkiye tarafndan resmen tannmtr. Bunun zerine 17 Nisan 1984 tarihinde Trkiye Bykelisi nal Batu ve KKTC Bykelisi Peker Turgut karlkl olarak cumhurbakanlarna itimatnamelerini takdim etmilerdir (Alasya, 1987: 79). 15 Kasm 1983 tarihinde KKTCnin iln edilmesi zerine Rum ynetimi, BM Gvenlik Konseyine ikayette bulunmu ve BM Gvenlik Konseyi, tekilt hukukuna aykr bulduu ve bu ilan, 541 sayl kararla onaylamam ve Trk tarafnn, bamszlk bildirisini (Alasya, 1987: 80) geri almasn istemitir.1540

1538

BM Anayasasnn 1. maddesinde Meden ve Siyas Haklarla lgili Milletleraras Szlemenin 1. fkrasna siyas statlerini serbeste belirleyebildikleri ekonomik, sosyal ve kltrel gelimeleri zgrce takip ettikleri takdirde, btn halklar self-determinasyon hakkna sahiptirler demektedir. Bunun iin bkz Alasya, 1987:70, 78. Federe Meclisinde, 15 Kasm 1983 tarihinde Bakan R. Denktan, KKTCnin kurulmas ile ilgili konumasnda unlar sylyor : () Kbrs Trk halknn meru ve nne geilmesi imknsz istek ve iradesine tercman olarak Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin bamsz bir devlet olarak kurulduunu dnya ve tarih nnde iln ediyoruz (). Bunun iin bkz Alasya, 1987:108. ABD, Bamszlk Bildirgesinin geri alnmas iin Trk tarafna bask yapm ve dier lkelerin, KKTCyi tanmamas iin yardmlar kesme tehdidinde bulunarak nlemeye almtr. Daha ayrntl bilgi iin bkz Tamelik, 2011b:169-183.

1539

1540

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

698 / 1404

KKTCnin Kurulmasndan Sonra Uluslararas Kamuoyundaki Gelimeler KKTCnin iln, Rum ve Yunan siyasilerini arttysa da asl hedeflerinden amayacaklarn resmi azlardan aklanmlardr. 1983 yl Noel Yortusu ile Yunanistan Cumhurbakan Karamanlis, Yunan Babakan Papandreu ve Kbrs Rum Ynetimi Bakan S. Kyprianounu verdikleri demelerde, Kbrs Hellenizm iindeki mill bir dava olarak grdklerini, ENOSSi gerekletirmek iin her trl areye bavuracaklarn aklamlardr (Alasya, 1987: 71). Yunanistan ise KKTCnin kurulmasna siyas kanaldan byk reaksiyon gstermi, hatta daha da ileri giderek btn yedeklerini askere arp, teyakkuz durumuna geirmitir. Bylece Kbrs meselesinde yeni ve kontrolsz bir kriz kartlm ve taraflar daha radikal pozisyon almalarna yol amtr. Bu vesile ile MGK ve darbe hkmetinin hangi saikle veya hangi pazarlk sonucu bunu yaptklar tam olarak belirlenememitir. Zira sivil idareye ksa bir sre sonra devredilecei belli olan bir durumda veya sivil hkmetin almas gerektiren bir karar, giderayak asker idarenin almas dikkat ekicidir. Geri bu kararn sivil hkmete alnamayaca dnldnden bu kararn asker hkmete alnmas uygun grlmtr. Aslnda bu kararn bir dier nemi ise asker hkmetin son eylem tarz olarak tarihe gemesi ve Trk kamuoyuna ho grnmesi asndan da deerlendirmesine neden olmutur. Ne var ki bu kararn uluslararas yansmas, i dinamiklerden ok daha te olmutur. Kald ki bu tepkilerin karlanmas, bir ay kadar sonra devredilecek sivil hkmete braklmas da ciddi bir handikap olarak deerlendirilebilir. Ancak yeni atanan sivil hkmetin bu eyleme kar ciddi bir diren gstermesini beklemek pek doru bir yaklam deildir. zellikle RumYunan ikilisi, bamszlk ilnnn geri alnmas iin BM Gvenlik Konseyine bavurmu ve 17 Kasm 1983 tarihinde 541 sayl kararla, KKTCnin ilnnn hukuken geersiz olduunu ve bamszlk bildirisinin geri alnmas arsnda bulunmasn salamtr. Ancak bu karar, Trkiye ve KKTC hkmetleri tanmadklar gibi Kurucu Meclis tarafndan hazrlanm bulunan anayasa, 12 Mart 1985 tarihinde kabul edilerek yrrle girmesine neden olmutur (Alasya, 1987: 81). Ankaradaki sivillemi yeni hkmet, bu tepkileri yumuatabilmek iin ister istemez taviz ierikli neri paketleri hazrlamak zorunda kalmtr. Bu amala KKTCnin yeni cumhuriyet hkmeti, iyi niyet gstergesi olarak 2 Ocak 1984 tarihinde Rumlara neri Paketi sunmutur. Ancak Rum ynetimi, mevcut konjonktr gerei bu neri paketini reddetmitir. Ardndan BM Genel Sekreteri Perez de Cuellarn New Yorkta Odalararas kili Grmeler sonucunda hazrlad Taslak Anlamasn, 21 Ocak 1988 tarihinde Rum tarafnda sunmusa da uluslararas kamuoyunu arkasna alan Kiprianu bu teklifi de reddetmitir (Alasya, 1987: 83). Trkiyenin 12 Eyll darbesinden sonra Kbrs meselesinde ciddi bir politika deitirmesi ve bu politikann olumsuz yansmalarn dengeleyebilmesi iin olduka aba harcamak zorunda kalmtr. Ankara hkmeti, zellikle bu dengeleme ilemini ancak 1990 ylndan sonra yapabilmitir. Sivil idareye devredildikten sonra Kbrs meselesinde birok alma gitmek zorunda kalan Trk hkmetleri, en sonunda 649/90 sayl BM Gvenlik Konseyi kararn kartmay baarmtr. Kbrs Trk toplumu iin olduka nemli olan bu karara gre adada Trk ve Rum toplumlarndan oluan, iki farkl toplumun var olduunu, her trl alanda birbirlerine eit statde yer aldn aklamas dikkat ekicidir. Bylece 649/90 sayl BM Gvenlik Konseyi kararna dayanarak oluturulan raporda, adadaki toplumlarn siyas eitliini ve ortakln kesin bir ekilde teyit edilmi oldu (Denkta, 1991: 25).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

699 / 1404

Sonu olarak; Kbrsta kurulmas dnlen federal devlet, adadaki iki etnik grubun uzlatrlmas amacyla domu ve alver ilkesinin uygulanmasyla gelimi, dn vermeye dayal bir ynetim sistemi olarak ortaya kmtr.1541 Zaten Kbrsta olduu gibi federasyonlarda dne raz olmadan, federal bir at oluturulmas mmkn de deildir. Ancak bu tavizin karlkl denge iinde yaplmas zorunludur. Ancak 12 Eyll gibi siyasal travmalarn yaand bir dnemde Trkiyenin dengeli bir tavr sergilemesi mmkn olmamtr. Zira darbe hkmetinin kendi rtn uluslararas kamuoyunda ispat edebilmesi iin birtakm tavizlere giriebilecei ve bununla ilgili i kamuoyunun desteine veya muhalefetin ikna edilmesine gerek yoktur. En azndan destein az olaca ve toplumsal muhalefetin susturulduu bir dnemde buna da ihtiya olmayaca ortadadr. Bundan dolaydr ki 12 Eyll darbe hkmetinin yapt ilk aklamalardan birisi de Trkiyenin uluslararas mkellefiyetlerinin aynen geerli olduunu ve zellikle Bat blou ile imzalanan siyas, asker ve ticar anlamalara aynen riayet edeceini belirtmesi de bundandr. Trkiye, zellikle Rogers Plannda olduu gibi hangi saikle karar ald bilinmeden veya karlnda ne ald tam olarak grlmeden Yunanistann NATOnun asker kanadna geri dnmesine izin verdii anlalamamtr. Hi kuku yok ki, sivil hkmet olsa bu plana oy vermesi olduka zor olaca dnlmektedir. Kald ki bu kadar byk bir kozu hoyrata harcamas ve karlnda tam olarak ne alndnn bilinmeden bu karara destek verilmesi, hele hele Kenan Evrenin Asker sz verildi! demesiyle d diplomasinin yrtlmesi hi doru bir yaklam deildir. Dolaysyla Kbrsta federal devlet ats altnda devlet aygtna bal nitelerin veya tm kurulularn, karlkl ibirlii, anlay ve hogrs, eitlik ilkesine saygs, bu evrimsel gelimenin kanlmaz eleri olarak belirmesi olduka zor olaca dnlmektedir.

NATO
4 Nisan1949'da Washington Antlamas ile kurulan Kuzey Atlantik Antlamas rgtnn (NATO) temel amac, siyasi ve askeri mekanizmalar kullanarak yelerinin gvenliini ve bamszln salamaktr. Avrupa ve Kuzey Amerikadan 28 lkeyi bir araya getiren NATO, yelerinin gvenlii ve savunmas alanlarnda danmanlk ve egdm salayan bir oluumdur. Kuruluu sonrasnda politik ortamda pek ok deiiklik yaanmasna karn NATO, bu ngrlemez jeopolitik ortamda dahi mttefikleri iin benzeri bulunmayan bir istikrar kayna olarak kalmay baarmtr. Atlantik tarafndaki NATO oluumuna karlk, 1955'te Federal Almanya'nn NATO'ya alnmas zerine SSCB ve Dou Blou lkeleri kendi savunmalarn salamak amacyla Varova Pakt'n kurmulard. Trkiyenin 1952 ylnda dhil olduu NATOnun temel grevi bulunmaktadr: Toplu savunma, kriz ynetimi ve ibirliine dayal mterek gvenlik. Bu grevler, Washington Antlamasnn zellikle nc, drdnc ve beinci maddelerinde ele alnmtr. ye lkeler, bu maddelerde, ortak savunma iin yeteneklerini gelitirmeyi, herhangi bir yenin toprak btnl, siyas bamszlk ve gvenlii tehlikede olduunda bir
1541

Gaziolu, 1987:251.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

700 / 1404

araya gelmeyi ve herhangi birine saldrldnda bu saldry hepsine kar yaplm bir saldr olarak kabul etmeyi taahht etmilerdir. Dier taraftan, NATO'nun grev sahasn belirleyen ve literatrde "alan-dlk" kavramyla anlan 6. maddeye gre, NATO sadece snrlar antlamada aka tarif edilen Kuzey Atlantik blgesinde meydana gelen saldrlara kar ilevseldir. Ancak, Souk Sava'n sona ermesinden sonra "esnek yorum" yntemiyle ierii geniletilen bu madde, zellikle Afganistan mdahalesiyle tamamen ilevsiz klnmtr. ye lke dileri bakanlar, ktalararas sistemdeki varolan istikrar bozabilecek durumlara kar NATOnun 1979 ylndaki toplantsnda eitli kararlar almtr. Birincisi, NATOnun esnek karlk stratejisinin gvenilir olmas iin yeni gelimelere karlk somut admlar atmas gerekmektedir. kincisi, Mttefiklerin tmnn karnda olabilecek silahlarn kontrol ve BNGlerin modernizasyonun paralel bir ekilde yrtlmesidir. BNGlerin modernizasyonu kapsamnda, fzelerin seilmi lkelere konulandrlmasn ve masraflarnn NATO fonundan karlanmasn ieren bir programn balatlmas kararlatrlmtr. Bat ve Dou Bloku arasnda daha istikrarl askeri ilikilerin olumas amacyla yaplmas ngrlen silahlarn kontrol altnda tutulmas, ABD ve SSCB arasnda 18 Haziran 1979 tarihinde SALT II (Stratejik Silahlarn Snrlandrlmas) Antlamasnn imzalanmasyla gerekletirilmitir. Bylelikle Antlama, taraflar arasnda nkleer glerin dengelenmesi, NATOnun ye lkeler iin benimsedii temel politikalar dorultusunda istikrar salamas hususunda katkda bulunmutur. NATO, Gladio, zel Harp Dairesi NATO'nun etkinlii d gvenlik ile snrl kalmad ve NATO Eski Genel Sekreteri ve Bilderberg Grubu Bakan Lord Carrington 21 Nisan 1986da Newsweeke verdii Gladio oluumuna deinen (www.wikipedia.org)1542; NATOnun 1949daki ilk anlama metninde gizli bir madde yer alyordu. Bu gizli maddeye gre ye olan devlet, komnizme kar mcadele edecek devlet kuruluunu oluturmak zorundayd. Bu rgtte yer alacak kadrolar gizli tutulacakt, gizlilik iinde alacakt. Demeci esas alnarak; Glge ordu olarak adlandrlan Gladio benzeri rgtlerin, CIAnn bnyesinde ve NATO denetiminde olmasna karar verildii, Temmuz 1947de Ulusal Gvenlik Yasas ile kurulan CIAnin, ABD dnda rtl saylabilecek eylemler yapmak zere rgtlenen bir kurulu olduu, rgtn, ABD tarafndan idare ya da finanse edilen ancak resmi yetkisi olmayan insanlar tarafndan oluturularak ABD ve emperyalizm yanda yabanc lkeler ya da gruplara destek vermeyi hedefledii, rgtn bu hedefinin, ABD hkmetinin herhangi bir sorumluluk tadna kant brakmayacak derecede iyi planlanm ve yerine getirilmi rtl faaliyetlerde bulunarak gerekletirdii, bu erevede baz taktikler arasnda; sabotaj, propaganda, ekonomik sava, yer alt direni hareketleri, gerilla ve mlteci gibi bamszlk gruplarna destek salamak, zgr dnyann komnizm tehdidi altndaki lkelerde bulunan yerli antikomnist elere yardm etmek, onlarla birlikte almak, dman devletlere kar ykc faaliyetlerde bulunmak olduu; Bu gizli rgtlenmenin, Avrupa lkelerinde, talyada Gladio, Danimarkada Absalon, Norvete ROC ve Belikada SDRAB gibi farkl isimler altnda faaliyet gsterdii, eylem planlarnn ABDde hazrland, rgtn eitim ve istihdam sorunlar ise NATO Avrupa Mttefik Kuvvetleri Yksek Karargh Koordinasyon ve Planlama Komitesi (SHAPE)
1542

Gazeteci John Barrynin NATO Genel Sekreteri Lord Carringtonla yapt roprtaj, Remedies and Retaliation, Newsweek, 21 Nisan 1986dan nakledemitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

701 / 1404

ynetimi altnda baz Avrupa lkelerinde zmlenmekte olduu, ye lke halklar ve meclislerinin durumdan habersiz olmakla birlikte savunma bakanlar, babakanlar, bakanlar ve iileri bakanlar durumun bilgisine sahip olduu, Eski NATO Genel Sekreteri Manfred Wrner ve ABD Ulusal Gvenlik Konsey Bakan Oliver Northun da bu faaliyetleri doruladklar eklinde yorumlar da yaplmaktadr. Alt Komisyonun dinledii konuklar arasnda bir soru zerine bu konuya deinen konuklardan Hilmi ZKK, Trkiyede Gladyo tipi bir rgtlenme olmadn, zel Harp Dairesi oluturulduunu, bunun ileri srldnn aksine Gladyoya karlk gelmediini, zel Harp Dairesinin souk sava dneminin bir gereklilii ve rn olduunu, resmi ve gizli bir yn bulunmayan bir birim olduunu, darbe planlamalarnda da bir rol olduuna ilikin herhangi bir iliki grmediini belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 04.10.2012). Hasan Fehmi GNE ise; bu kapsamda bir NATO yesi olan Trkiyede gemi darbelerin sadece yerli mal olmadn, NATOdaki yaplanmann bizde de geerli olduunu, ancak isminin Gladyo yerine zel Harp Dairesi olduunu, ite bu gereklikten hareket edilerek darbelerle ilgili btn balantlarn aydnlatlmas ve demokrasiye kar ilenen sularn aklanmas gerektiini, kamuoyunun beklentisinin de bu ynde olduunu belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 04.10.2012). 12 Eylle Yaklarken ve Sonrasnda NATOnun Ald Kararlar 1977 ile 1983 arasnda NATO resmi belgelerinin hi birisinde Trkiye ile ilgili bir karara ve ibareye rastlanmamaktadr. 12 Eyll 1980 ylnda Trkiyede gerekleen askeri darbeye ilikin NATO ilk aklamasnda da, Trkiye ile ilgili herhangi bir konuya deinmemi; nkleer silahlar ve Sovyetler Birlii ve Varova Paktnn bu yndeki kapasitesine ilikin odak noktasn srdrmtr. 12 Eyll Darbesi sonrasnda 1980 ylnda imzalanan "Savunma ve Ekonomik birlii Anlamas" ise 12 askeri ssn NATO adna ABD tarafndan 5 yllk kullanlmasna karar verilmitir. Bu anlama, ABD'nin talebi dorultusunda halen yrrlkte bulunmaktadr. 1980li yllarda NATOnun ye devletlerinin Bakanlaryla yaplan toplantlarda, eitli nemli bildirgeler (Communiques) yaynlamtr. Bunlardan birincisi, 13-14 Kasm 1980 tarihinde Bakanlk dzeyinde gerekletirilen 28. NATO Bakanlar Konseyi Toplantsnda; mevcut nkleer glerin durumlarna, silahlanmaya ilikin stratejik politika ve planlamasna, SALT Antlamasna, ngilterenin nkleer glerine, BNGlerin modernizasyonuna, Uzun Vadeli Savunma Programnn uygulanmasna, NATO kriz ynetimi almalarna ilikin konular tartlmtr. 10 Aralk 1981 tarihinde NATO, spanyann NATOya Alnmasna ilikin Protokol imzalamtr. Ayn gn yaynlanan bildirgede odaklanlan konular ise silahlarn snrlandrlmasna, nkleer silahlarn caydrc rolne, SSCBnin istikrar bozucu faaliyetlerine, SSCBnin Afganistan igali ve dk dzeyli silahlarda askeri dengeye ilikin hususlardr. 1-2 Ocak 1983 tarihindeki Bakanlar Konseyi Toplantsnda, dier toplantlarda da benzer olarak deinilen SSCBnin nkleer gc ile blgedeki nfuzuna ilikin konular ele alnmtr. 10 Ocak 1982 tarihinde Almanya Bonn ehrinde dzenlenen NATO Devlet Bakanlar Konseyinde 16 ye lke temsilcileri bir beyanatta bulunmulardr. Bu beyanatta; transatlantik ortakln ortak deerleri ve ideallerine olan ballklarn, yeter dzeyde askeri g ve politik dayanma sayesinde oluabilecek saldrlara kar caydrc g oluturarak bar pekitireceklerini, Polonya krizi ve Afganistan gibi gelimelerde Sovyetler Birliinin snrlar tesinde tehdit edici, g kullanan ve bu dorultuda askeri oluumu gelitiren bir unsur

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

702 / 1404

olarak karmza kt, Bat-Dou ilikilerinde diyaloa, ibirliine ve mzakereye dayal daha yapc ilikilerin oluturulmas iin azimle ura verdiklerini, amalarnn NATO blgesinin gvenliini salamak ve bu kapsamda konvansiyonel ve nkleer silahlar yoluyla dardan gelen saldr ve tehditleri caydrmak olduunu, ayn zamanda Varova Pakt ye lkelerin Batnn askeri teknolojisine ulamasn engelleyen admlar atlaca, silahlanmann kontrolne ve azaltlmasna ilikin Sovyetler Birlii ile Amerika Birleik Devletlerinin mzakerelerini destekledii, Bat ve Dou Almanyann birlemesi, dolaysyla Almanyann gvenlii ve bamszl iin gsterilen abalar desteklemeyi srdreceklerini dile getirilmitir. Ayrca, NATO, btn lkelerin egemenliine sayg duyulmas, lkelerin karlarna karlk insan haklarnn feda edilmemesi, dnce zgrl, kiilerin serbest dolam, Helsinki Nihai Antlamasndaki prensiplerin ve hkmlerin uygulanmas gibi hususlarn gerekliliinin alt izilmitir. Yukarda bahsedilen konulara ek olarak, az gelimilik, yoksulluk, alk gibi istikrar bozucu durumlarn giderilerek dnya apnda barn getirilmesinin hedeflerinin olduu; enflasyonun drlmesi, srdrlebilir bymenin ve yksek seviyede istihdamn salanmas; bu erevede Varova Pakt ye lkeleriyle ekonomik, ticari ve finansal ilikilerin gelitirilmesi deinilen hususlar arasndadr. Trkiye-NATO likilerinde Kbrs Sorunu 1980li yllarda nemli uluslararas gelimeler arasnda 14 Austos 1974 tarihinde Trkiyenin Kbrsta ikinci harekt balatmasdr. Yunanistan, NATO mttefiki iki lke arasndaki atmay NATO'nun durduramad gerekesiyle NATO'dan ayrldn aklamtr. Yunanistann NATOya tekrar yelii 1980 ylnda, Avrupa Birliine yelii ise 1981 ylnda gereklemitir. Trkiyenin 1974 yl Kbrs Harekt sonras Yunanistan ile olan ilikilerinde genel olarak, zellikle Yunanistann NATO yelii odanda yaanan siyasal atmosferde dnldnde, gerginlik ve karlkl gvensizliin hkim olduu grlmektedir. Trkiye, Yunanistann NATO askeri kanadna dnmesini olumlu karlamakla birlikte, dnn 1974 ncesi koullarla olmamasnda direnmesi ve Ege Denizindeki NATO deniz ve hava komuta kontrol sorumluluk blgelerinin yeniden paylalmasnda srar etmesi; Yunanistanda Trkiyenin yaylmac isteklerini yeniden gndeme getirdiine ilikin kukular ortaya karmtr. Dolaysyla, Yunanistann NATOya dnmesi asndan hala iki lke arasnda bir gr birliinin salanamam olmas, karlkl sulamalarn srmesine yol amtr. Trkiye ve Yunanistan arasndaki ilikiler konusunda dnemin Dileri Bakan Erkmenin aklamas u ekildedir:
Yunanistann NATOnun askeri kanadna dnnn yararl olacana inanyoruz. Ancak, dn yeni ayarlamalar da gerekli klmaktadr. 1974den nceki artlarla dn konusu yoktur tabii. Zaten 1974den nceki artlarn yasal temeli yoktur. Bir de facto durumdur. Biz de facto durumun kaldrlmasn ve onun yerine bir de jurenin uygulanmasn istiyoruz. Denizin zerinde olduu kadar, hava sahasnda da ynetim konusu vardr; btn bunlarn ayarlanmas gerektiine inanyoruz... Ege, ortak bir denizdir Komuyuz. Aramzda bir deniz var. Denizden her ikimiz de belirli ereve iinde olmak zere yararlanmalyz. Adil temeller zerinde adil zmler aramalyz. Ancak bunu Yunanllar da arzu etmelidirler1543
1543

Milliyet, Aralk 1979.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

703 / 1404

Erkmenin aklamalar, Yunanistanda baz basn organlarnn geni yer alm; Trkiyenin tutumunu tehditkar olarak nitelenerek eletirmitir.1544

Yunanistann NATO askeri kanadna geri dnmesi Yunanistanda farkl grlerin ortaya kmasna neden olmu ve zellikle muhalefet NATOya geri dne sert eletiriler yneltmitir. Bu grlerde genel olarak, Trkiyenin halen Yunanistan topraklar zerinde yaylma isteklerinin olduu, Kbrsn Trkiye tarafndan igalinde NATOnun aciz kald, bu nedenle, Yunanistann NATOya katlm lke gururunu incittii ynnde deerlendirmeler bulunmaktadr. 1979 ylnda NATO bakomutanlna getirilen General Rogers, Ege Denizi hakknda yeni bir anlama tasla hazrlad. Bu tasla kabul eden taraflar Ege Denizi'nin blnmln ortadan kaldryordu ve Ege Denizi tekrar sivil havacla alm oluyordu. Bu anlamayla birlikte Trkiye vetosunu kaldrnca Yunanistan 20 Ekim 1980'de NATO'nun askeri kanadna tekrar dnm oldu. Yunanistann NATOya geri dnn kolaylatran ve Yunanistann Trkiye ile imzalam olduu Rogers Anlamas uygulamada Yunanistann Trkiye karsnda duymu olduu gvensizlii azaltp iki lke arasndaki diyalogu hzlandracana tam tersine, iki lke arasndaki ilikilerin yeniden sertlemesine yol aabilecek gelimelere neden olmutur. Trkiye, Yunanistan'la Kbrs ve Ege meseleleri nedeniyle, sava gemileriyle birbirlerinin karasularn ihlal edecek kadar, birok defa kar karya gelmesine ramen NATO iki lke arasndaki sorunlarn zm adna hibir almada bulunmamtr. Bu nedenle 1980 - 1983 yllar arasnda Trkiye'deki askeri ynetim NATO'yla pek iliki kurmak istememitir. Ek olarak, 1981 yl ierisinde Yunanistanda genel seimler dneminde Trkiye ve Yunanistan arasndaki ilikilerin sk sk gndeme gelmi, Yunanistann ABD ile ilikilerinde Trkiyeden kaynaklanan kukularn azaltmak iin kimi garantiler istemesine yol am, bu durum Trkiyenin tepkisini ekerken Trk-Yunan yaknlamasn sekteye uratmtr (www.milliyet.com.tr).1545 Bu istekler Yunanistann, ABDnin Trkiye ve Yunanistana vermekte olduu yardmlarda 7ye 10 orannn korunmasnda srar etmesi ve ile devam etmitir. Ancak bu istek, iki lkenin NATO ats altnda ortak savunma iin ibirlii yapt bir durumda kabul edilebilir bir neri olmamas gerekesiyle Trkiye tarafndan tepkiyle karlanmtr. Trkiye ve Yunanistan arasndaki ilikiler, 1981 yl sonunda yaplan Yunan seimlerinde Papandreou liderliindeki PASOKun iktidara gelmesiyle yeni bir sre ierisine girmitir. ktidara geldikten sonra, seim konumalar srasnda NATOnun ya da ABDnin Yunanistann dou snrlarn garanti altna almas gerektiini ileri sren Papandreou garanti konusunu tekrar gndeme getirmi ve bu konudaki grlerini ABD ile yaplan grmelerde ve NATO toplantlarnda dile getirmitir. Bu erevede, 12 Eyll Darbesi ncesi ve sonras Trkiye-NATO ilikileri daha ok TrkiyeYunanistan-Kbrs-ABD eksenli gelimeler iinde ekillendii sylenebilir. Bu konulara ise ayr blmler halinde rapor iinde deinildiinden burada ayrca deinilmemitir.

1544Kiryakatiki 1545

Eleftherotipia, 5 Mart 1980den nakledilmitir.

1976 ylnda, o zaman Yunan Dileri Bakan olan D. Biciosa Egenin gvenlik konusu ile ilgili olarak verilen gvencelerin yenilenmesini istemektedir. O zaman bu konudaki gvence, ABD Dileri Bakan Kissinger tarafndan verilmiti ve yle idi; Egede hangi taraf aktif bir biimde askeri giriimde bulunursa, ABD buna kar kacak, bu tr hareketlerin nlenmesine gayret edilecektir.; Kathimerini, 12 Mart 1981den nakledilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

704 / 1404

Darbeye Uluslararas Toplumun Tepkisi


12 Eyll 1980 tarihinde Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koymu, demokrasi d bir yolla Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) lavedilmitir. 28 Ekim 1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanun1546 ile 1961 Anayasasnn baz maddeleri deitirilmi ve TBMMnin yetkileri de Milli Gvenlik Konseyine devredilmitir. Bylece Trkiye, yaklak 3 sene 3 ay srecek olan darbe rejimine girmitir. Darbenin aktrlerine gre darbenin sebebi lke iinde vuku bulan dzensizlik ve terr ortamna son vermekti; yani meruluk altyaps dzeni salama sylemine dayanmaktadr. Aslnda darbe pratii, 1970li yllarda dnya zerinde yaygn olan bir eylemdir.1547 Bu yzden 1980 darbesine kar uluslararas toplumun ve kurulularn tepkisini deerlendirirken, o dnemin halini ve artlarn iyi anlamak gerekmektedir. zellikle darbenin gerekletii dnemde iki kutuplu bir Souk Savan devam ettiini, Bat cephesinde neo-liberal politikalarn hz kazand ve Bat cephesinde yer alan Trkiyenin de bu rzgrdan etkilendiini unutmamak gerekmektedir. yle ki 24 Ocak kararlar olarak bilinen ve yeni dnya dzenine Trkiyenin eklemlenmesini salayacak olan tedbirler, ABD ve ngilterenin gdmnde alnmtr (Kazgan, 2005:196). 1980 ylnda gerekletirilen darbenin d politika asndan temelde iki zellii olduu belirtilmektedir. Bunlardan ilki geiciliktir. Silahl kuvvetler lkede hkm sren kargaa ortamn ortadan kaldrdktan sonra ynetimi sivillere brakacan beyan etmitir. kinci ve daha nemli olan husus ise srekliliktir (aran, 2008:738-741). Dnemin Devlet Bakan sfatyla Kenan Evren, yapt aklamalarda Trkiyenin d politikasnn deimeyeceini, yaplan antlamalara uyulacan; NATO, ABD, AET ve Avrupa Konseyi ile ibirliinin sreceini vurgulamtr. Yani Trkiyenin Bat cephesindeki konumu deimeyecektir. zellikle darbe kadrosu ile ABD arasndaki iyi ilikiler, Trkiyenin neo-liberal politika rzgr iinde yer almas, darbeye kar uluslararas toplumun tepkisini ilk dnemlerde clz brakmtr. Yine de unu belirtmek gerekir ki, asker ynetim, ekonomi alannda uluslararas kurulularla istikrara ynelik ibirlii ierisine girmitir. IMF (Uluslararas Para Fonu) ile 1980-1983 dnemini kapsayacak stand-by antlamas imzalanm, Dnya Bankas ile 19801984 yllarna ilikin yapsal uyum kredilerine ynelik anlamalar yaplmtr (zelik, 2011:78). 12 Eyll rejimi ile balantl olarak Amerikada Carter ynetimi, demokrasiye geiin nemini vurgulasa da dorudan asker ynetime eletiri getirmekten kanmtr. Ancak ABDnin aksine, Avrupann tavr daha eletirel olmutur (Hale, 1994:250-251). Avrupa Konseyi, Avrupa Parlamentosu, Uluslararas Af rgt ve eitli insan haklar rgtleri insan haklar ihlallerine ve zellikle ikence ve doal olmayan yollardan gerekleen lmlere kar eletirel yaklamlar getirmilerdir. Bu kurumlar, eitli raporlarla durumu renmeye ve gstermeye almlardr. Hatta darbeden ksa bir sre sonra Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisinden Trk delegasyonu karlm ve sivil ynetim gelinceye kadar delegasyonun temsili tekrar kabul edilmemitir. Yani Trkiye, Konseyden karlmam, fakat temsil yetkisi snrlandrlmtr. Aslnda ABD ve Avrupann tavrlar arasndaki fark, ABDnin hegemon konumu dolaysyla olaya stratejik adan yaklamasndan kaynaklanmaktadr. Darbeden bir yl nce randa
1546 1547

Resmi Gazete, Say 17145, 28.10.1980, Kanun no: 2324.

rnek vermek gerekirse Yunanistan, 1967; Irak, 1968; Libya, 1969; Umman, 1970; ili, 1973; Arjantin, 1976; Pakistan, 1978.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

705 / 1404

slam bir devrim olmu ve ran, ABD ekseninden kaymtr. Bunun yan sra SSCB, Afganistan igal etmi ve bu igalle Orta Douya ve Gney Asyaya biraz daha yaklamtr. Dolaysyla bu durum, ABD asndan blgede salam bir ortak bulma ihtiyac dourmutur (Uzgel, 2010: 38). Pek tabi ki bu ortak, blge bakmndan Trkiye olmutur. Hal byle olunca Trkiye, ABDnin etkisiyle darbe sonras NATO ile ilikileri pek bozulmamtr. Trkiye ile Avrupa Topluluklar (AT) arasnda darbeden sonra oluan duruma gelince, darbenin en banda ATn net bir tavr olmamtr. Ancak AT lkeleri iinde Trkiyede yaananlarla ilgili olarak farkl grler ortaya kmtr. Fransa, Hollanda ve Danimarka Trkiye ile ilikilerin askya alnmas gerektiini aklamtr. Almanya ile ngilterenin grleri ise ilikilerin devam ynnde olmutur (Erhan ve Arat, 2010: 84). Darbeden hemen sonra AT Bakanlar Konseyi, demokrasiye geiin nemini vurgulam, fakat dorudan asker ynetime kar kmamtr. Benzer bir durum ise Avrupa Parlamentosunda yaanmtr. Ama bu greceli ve olumlu hava, pek de uzun srmemitir. 1981 ylnda hukuken deilse de fiilen ilikiler askya alnmtr. nk AT, bte grmelerinde mal protokol askya alm ve Trkiyeye verilmesi planlanan kredi verilmemitir. Darbenin lk Dnemindeki Uluslararas Tepkiler Genel balamda darbenin ilk zamanlarnda uluslararas toplumun dorudan bir tavr al ve mdahalesi olmamtr. kili ilikilere btnlkl bir adan bakld zaman ayn eyi sylemek mmkndr. Sadece baz skandinav lkeleri, darbeden sonra verdii yardmlar kesmitir (Dzgit ve Grsoy, 2008: 16). Darbenin ilk zamanlarnda NATO ile ilikiler, ABDnin etkisiyle herhangi bir alkantya girmemitir. NATO szcs asker mdahalenin bir i meseleden kaynaklandn, istikrarl ve iddetten arnm bir Trkiyenin, NATO iin ok nemli olduunu belirtmitir (Dzgit ve Grsoy, 2008:21). zellikle o dnemde Yunanistann NATO kanadna dnmesi byk nem tamaktadr. Kenan Evren de yapt aklamalarda bu dn iin Trkiyenin istekli olduunu aklamtr. Asker ynetimin bu tavr da NATO ile ilikilerin bozulmamasn salamtr. Karlatrldnda Avrupann tavrnn, ABD-NATO tavrndan farkl olmasnn nemli bir sebebi vardr. Zira Yunanistanda 1967 ylnda kurulan ve 1974e kadar sren Albaylar cuntasnn etkileri byk olmutur. 1980 darbesinde Trkiyeye sert bir biimde kar kan Avrupa lkeleri ayn biimde Albaylar cuntasna da kar kmlardr. rnein Yunanistan, kendi aleyhine bir karar kmadan nce, kendi rzasyla, 1969 ylnda Avrupa Konseyinden ayrlmtr. Bu yzden Yunanistan tecrbesinin ve cuntann 7 yl srmesinin Trkiyedeki darbe bakmndan Avrupa lkelerini etkilemesi muhakkaktr. Trkiyenin Avrupa nsan Haklar Divanna (AHD) ikyet Edilmesi 12 Eyll rejimi ile ilgili olarak darbeye kar uluslararas tepkiyi inceleyen bir yazda, darbeden iki yl sonra be Avrupal devletin Trkiyeyi dava etmeleri hadisesinden de sz etmek gerekmektedir. 1 Temmuz 1982 tarihinde Fransa, Norve, Danimarka, sve ve Hollanda, Avrupa nsan Haklar Szlemesi bakmndan Trkiye aleyhine dava amlardr.1548 Avrupa
1548

Komisyonun 1985 ylndaki karar iin http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{"kpdate":["1985-12-07T00:00:00.0Z","1985-1208T00:00:00.0Z"]}.

bkz

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

706 / 1404

nsan Haklar Komisyonu taraflarn yazl ve szl aklamalarn aldktan sonra 6 Aralk 1983 tarihinde bavuru hakknda kabul edilebilirlik karar vermitir. Bu bavuru 12 Eyll rejiminin Avrupa mahkemesinde yarglanmasnn da nn amtr (Doru, 2012). Komisyon, 1985 ylnda taraflarn dostane zmde uzlamalar neticesinde durumu anlatan bir karar almtr. Aslnda her ne kadar dava kapansa da bu konuda yaplan tespitler nem tamaktadr. Her eyden nce davaclarn ikyetleri, 12 Eyll 1980den, bavuru tarihi olan 1 Temmuz 1982 tarihleri arasndaki dnemle ilgilidir. Davaclar, Anayasa Dzeni Hakknda Kanun (1980) ile anayasal gvencelerin ortadan kaldrldn sylemektedirler. Aslnda bu durum, darbe szcn kullanmadan, darbe yapldnn beyan edilmesi anlamna gelmektedir. Trkiyeyi dava eden lkeler, balk altnda Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ihlal edildiini iddia etmektedirler. Birinci balk altnda tutuklularn, Szlemenin 3. maddesini ihlal eder biimde ikenceye ve gayri insan muameleye maruz kaldklar belirtilmitir. kinci balkta ise tutuklamalarn ve yarglamalarn, Szlemenin 5. ve 6. maddelerini ihlal ettiini ileri srlmtr. Son balkta ise siyasal partilere ve basna kar getirilen kstlamalarn Szlemenin 9. 10. ve 11. maddelerine aykr olduu iddia edilmitir. Trkiye ise iddialara kar darbeden nceki durumda kamusal dzenin bozulduunu, ulusun varln tehdit edebilecek olaylarn yaandn ileri srerek, Szlemenin 15. maddesindeki ykmllklerini askya alma aracn kullanmak istemitir. Ayrca daval Trkiye, asker mdahalenin gerek demokrasiye dnmek zere yapldn, ikence ve gayri insan muamelelerin bir pratik haline gelmediini, bu tip eylemleri yapanlarn ise cezalandrldn belirtmitir. Yarglama devam ederken Komisyonun grevlendirdii delegasyon, ilk elden bilgi almak iin Trkiyeye gelmitir. Adalet Bakan ve Meclis yeleri ile grmeler yaplm, ayrca Diyarbakr Cezaevi, stanbulda Metris ve Samalclar Cezaevi ile Ankarada Mamak Cezaevinde incelemeler yaplm ve baz mahkm ve tutuklular ile grlmtr. Taraflar arasndaki grmeler sonucunda 1985 ylnda bar zme ulald Komisyona bildirilmitir. Bylece dava kapanm olsa da Trkiyenin Szlemeden doan sorumluluklar gndeme getirilmi ve insan haklar ihlalleri konusunda bir uluslararas bask meydana getirilmitir. zellikle ikence iddialar bakmndan tarihe bir not dlm ve Avrupa kaynakl bir uluslararas tepki dile getirilmitir. Uluslararas Sivil Toplum rgtlerinin 12 Eyll Darbesine Tepkisi 12 Eyll rejimine kar uluslararas toplumun tepkisi bakmndan belki de devletler ve hkmetler aras kurululardan ok, uluslararas sivil toplum rgtlerinin davranlar daha tarafsz bir erevede deerlendirilebilir. Bu bakmdan Uluslararas Af rgtnn raporlar, bir anlamda nem tamaktadrlar. Uluslararas Af rgtnn 1981 ylndaki raporunda, her zamanki gibi, Trkiyeye de bir balk ayrlmtr. Ancak rapordaki balk bile farkl bir anlam tamaktadr. nk Trkiyede asker rejime geilmi ve ikence olaylar, ana temay tekil etmeye balad belirtilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

707 / 1404

yle ki raporda ikencenin, infazlarn ve lm cezasnn Trkiye iin ana konular olduu belirtilmitir.1549 Bu bakmndan raporda yer alan baz ifadeler aynen yledir:
Kasm 1978de Trkiyenin 67 vilayetinin 13nde yrrle sokulan Skynetim Kanunu, iki aylk faslayla yenilenmiti ve 20 vilayeti kapsar hale gelmiti; fakat Trkiyenin asker liderlerinin parlamentoyu lavedip tm yurtta skynetimi ilan ettikleri 12 Eyll 1980 itibariyle sa ve soldan kayplar 5000i bulmaktayd. Meclis yelerini, siyas parti mensuplarn ve sendikaclar kapsayan binlerce kii tutukland. Skynetim Kanunu uyarnca bir sulama olmadan yaplan tutuklama sreleri 15 gnden 30a ve sonra Kasm 1980de 90 gne karld. Tm siyas parti ve sendika faaliyetleri yasakland ve soldan Aydnlk ve Demokrat, sadan Hergn adl gazete kapatld. Mays 1980de Uluslararas Af rgtnn grevlileri siyas tutuklularn ikenceye maruz kald ynnde artan iddialar soruturmak zere Trkiyeyi ziyaret etmitir. Grevliler ikenceye maruz kalanlarla mlakatlar yapmlar ve avukatlar, doktorlar, siyas parti yeleri, sendikac ve gazetecilerle konumulard. Bulumalardan ve salk raporlarn ieren dokmanlardan elde edilen veriler, temelinde Uluslararas Af rgt 9 Haziran 1980 tarihinde ikencenin yaygn ve sistematik hale geldiini, polis ve skynetim otoriteleri tutuklanan insanlarn ounun ikenceye maruz kaldn ki bunlarn bazlarnn lmle

sonulandnn iddia edildiini ieren bir rapor yaynlamtr Yine raporda tutulanlarn saysnn yz bini getii ve kendilerine ulaan ikence iddialar saylarnn art belirtilmitir. Ayrca terrist faaliyetler dolaysyla baz Krt gruplarn yarglanmakta olduu da ifade edilmitir. Uluslararas Af rgtnn 1982 ylndaki raporuna1550 gre ise yaklak 30.000 kii, siyasal sular nedeniyle hapiste bulunduunu zikretmitir. Baz Krt avukatlar ise mesleklerini icra ettikleri iin ve baz Krtler ise kltrel aktivitelere katldklar iin tutuklandklarn da iddia edilmitir. Ayrca raporda ikence ve ikenceden kaynakl lm olaylarnn rgtn bilgisine ulat da belirtilmitir. rgt ise yetkililerden, gzaltnda len baz isimlerin soruturulmas hakknda bilgi istemitir. Ayrca darbeden beri lm cezalarnn infazlarnn 10a ulat da belirtilmitir. Darbeye kar devletlerin ve hkmetler aras rgtlerin yaklamlarnn aksine Uluslararas Af rgtnn tavr ok daha ak olmu ve insan haklar ihlallerine kar sert eletiriler getirilmitir. Sonu olarak; Darbeler, meru ynetimleri devirdii iin halka ve halk iradesine kar yaplmaktadrlar. Bu sebeple demokrasi kart harekettirler. Ayn zamanda darbeler, hukuka ve hukukun stnlne de saygszlktr.

1549

Amnesty International Report 1981, Londra, http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/001/1981/en/5e4bdcf6-0f75-4ec4-be19ea619d7a229b/POL100011981eng.pdf. Amnesty International Report 1982, Londra, http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/004/1982/en/cc4aa2e6-ba5b-43b7-82454a63a7bb91b3/POL100041982eng.pdf.

s.

322-326,

1550

s.

294-296,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

708 / 1404

Bugn dnyann birok yerinde yapt gibi ABD, Avrupaya nazaran, daha yumuak ve anlayl bir ekilde 12 Eyll darbesini karlamtr. Dolaysyla Trk demokrasisinin kesintiye uratlmas ABDyi, Avrupa kadar, rahatsz etmemitir. Avrupa lkeleri ve rgtleri, 12 Eyll darbesine daha eletirel yaklamlardr. Avrupa Konseyi ve Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM) bu konudaki en nemli rnekleri ortaya koymulardr. Nitekim Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM), Trk delegasyonunu kararak, tepkisini en sert biimiyle gstermitir. O zamanki adyla Avrupa Topluluklar (AT), 12 Eyll darbesine kar birleik ve net tavr gsterememitir. Bunda ngiltere ve Almanyann bu darbeye anlayl baklar etkili olmutur. Buna karn Albaylar Cuntas, Franko ve Salazar diktatrlklerini yaam olan ve bilen Avrupa Topluluklar (AT), 12 Eyll darbesi konusunda sessiz kalmamtr. Trkiyedeki darbecilerle ilikileri askya almtr. Avrupa Topluluklar (AT), bunu en somut ekilde, mal protokol askya alp, parasal destei keserek gstermitir. 12 Eyll darbesi karsnda Trkiye ile ikili ilikileri gzden geiren ok az sayda devlet olmutur. Bu kapsamda skandinav lkeleri ne km ve bu darbeyi knamlardr. skandinav lkelerinin ierisinde yer ald be devlet, Trkiyeyi, o dnemdeki adyla, Avrupa nsan Haklar Divanna (AHD) ikyet etmilerdir (devlet bavurusu). Bu ikyet, 12 Eyll darbesine en net tavr olmutur. 1985deki dosta zm, darbenin meru olmadn tescillemitir. Uluslararas rgtlerin tavr daha az politik olmu, bu sebeple 12 Eyll darbesini ak, net ve sert biimde eletirmilerdir. Bu erevedeki en nemli rnei Uluslararas Af rgt (Amnesty International) oluturmutur. Grld zere Souk Savan devam ettii bir zamanda, 12 Eyll darbesi, baz devletler tarafndan ve baz gerekelerle, fazla eletirilmemitir. Bu onlara ait bir utantr. Ancak demokrasiden ve hukuktan yana olan ok saydaki devlet ve rgt, 12 Eyll darbesine kar tavr alm, tepki gstermi ve mal ve hukuk nitelikli admlar atmlardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

709 / 1404

7. Darbesi ncesi ve Sonras Dnemin Demokratik Deerlendirmesi


12 Eyll Darbesinin yaratt en byk maliyet kukusuz Trk Demokrasisine vurduu darbe suretiyle hissedilmi ve demokrasi alannda yaanmtr. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesiyle yeeren ve gelien Trk demokrasisi daha nce 1960 ihtilalini ve 1971 muhtrasn yaamt. Ancak demokratik dzenin bir daha kesintiye urama ihtimalinin olmadn dnenler, demokratik dzen iinde 12 Eyll ncesi ortaya kan sorunlarn zlmesini bekleyenler 12 Eyll darbesi ile bir kez daha yanldklarn anlam oldular. Demokratik dzenin bir paras gibi hareket etmesi beklenen ve gereken askerler, rejimi koruma ve kollama yetkilerinin olduunu ileri srdkleri bir meruiyeti kendilerine atfederek demokrasiye ve demokratik sisteme mdahalede bulunmulardr. Bulunduklar mdahalenin etkisi; bata demokrasinin beii olan ve Kurtulu Savanda dahi ak olan ve bu sava idare eden TBMMni feshederek, demokratik sistemin vazgeilmez unsurlar siyasi partileri kapatarak, demokratik rgtlenme biimleri olan sendika ve konfederasyonlar kapatp malvarlklarna el koyarak, basn ve yayn kurulularnn faaliyetlerine yn vererek ok ynl ve boyutlu olarak gereklemitir. 12 Eyll Darbesinin demokrasimizde yaratt tahribat kapsaml irdeleyebilmek iin hem 12 Eyll ncesinin hem de 12 Eyll sonrasnn deerlendirilmesinde fayda vardr.

Darbe ncesi Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi


Trkiyede 12 Eyll 1980e yaklaan dnemde 1977 ylndan itibaren yaanan sre genel siyasal yaps bakmndan ele alndnda aslnda bu dnemin, 1970lerin ilk yarsnda balayan siyasal, sosyal ve ekonomik gelimelerin ekillendirdii daha uzun bir srecin devam olduu grlmektedir. Yine bu sre, sadece Trkiyenin i koullaryla aklanamayacak kadar karmak ve evresel unsurlarla etkileim iinde olumu bir yap arz etmektedir. 5 Haziran 1977de yaplan genel seimlerin galibi Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) olmutur. 7 Haziranda aklanan seim sonularna gre; CHP 213, Adalet Partisi (AP) 189, Milli Selamet Partisi (MSP) 26, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) 16, Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) 3, Demokratik Parti (DP) 1 ve bamszlar 4 milletvekili karmtr. Bu sonular zerine iktidarda bulunan Milliyeti Cephe koalisyon hkmetinin Babakan olan Sleyman Demirel 13 Haziranda istifa etmitir. Cumhurbakan tarafndan hkmeti kurmakla grevlendirilen CHP Genel Bakan Blent Ecevit hkmeti kurmu ve Cumhurbakan Korutrk yeni hkmeti onaylamtr. Ancak, Ecevit Hkmeti 3 Temmuzda Meclisten gvenoyu alamaynca bu kez hkmeti kurma grevi AP lideri Sleyman Demirele verilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

710 / 1404

AP Genel Bakan Demirel, MSP ve MHP ile anlaarak 21 Temmuz 1977 tarihinde, siyasal hayatmza II. Milliyeti Cephe Hkmeti olarak geen koalisyon hkmetini kurmutur. Milliyeti Cephe Hkmetinin ite ve dta gvenlii salayamad, cephecilik anlayyla milli btnl sarst, halk fakirletirdii, devletin ileyiini anayasadan uzaklatrd gerekeleriyle CHP tarafndan verilen gensoru sonucunda drlmesinin ardndan hkmeti kurma grevi Blent Ecevite verilmitir. CHP Genel Bakan Blent Ecevit Adalet Partisinden ayrlan 11 bamsz milletvekilinin destei ile 5 Ocak 1978de 42. Hkmeti kurmutur. ki yla yakn bir sre iktidarda kalan CHP Hkmetinin sonu ara seim sonularyla belirlenmitir. 14 Ekim 1979 tarihinde yaplan ara seimlerin galibi AP olunca bu kez Ecevit istifa etmitir. Bu gelime zerine de 12 Kasm 1979 tarihinde Demirel AP aznlk hkmetini kurmu ve hkmet 25 Kasmda gvenoyu alarak greve balamtr. 12 Eyll askeri mdahalesine kadar 43. Hkmet ibanda kalmtr. 1977 baharnda yaplan erken genel seim ncesinde kampanya dnemi siyasi kutuplamay daha keskin hele getirmitir. CHPlilerin en ok kulland argman faizm ve ekyalk, AP lideri ve koalisyonun dier ortaklar da CHPnin seimi kazanmas halinde komnizmin gelecei korkusunu ne srmlerdir. Bu dnemde Demirelin izledii strateji, CHPyi komnizm ve eitli sol akmlarla ilikili gstermek olmutur (Ahmad, 1994: 416). 1977 genel seimleri gl ve istikrarl bir hkmet karmam, Trkiye tarihinin ilk aznlk hkmetini kuran CHP gvenoyu alamam, sonrasnda 2. Milliyeti Cephe Hkmeti kurulmutur. stikrarn salanamad lkede kutuplama derinlemitir. Aralk aynda yaplan yerel seimler uzun mrl olamayan koalisyonun sonunu hazrlamtr. Bundan sonra kurulan CHP Hkmeti de aslnda fiili bir CHP-AP koalisyonu gibi olmutur. Zira hkmetin bamsz ortaklar APden ayrlan 10 milletvekilidir. Bu yapdaki bir hkmetin, CHPnin kendi parti programn uygulamas zerinde snrlayc etkisi aslnda batan bellidir. Siyaset iyice kutuplam ve gergin bir yapdadr. 15 Ocak gn Ecevit program okumak iin Meclis krssne doru ilerlerken, Meclis salonunda balayan kavga oturuma ara verilmesine yol amtr. 1978 ylnn ilk on be gnnde 30 siyasi cinayet ilenmi ve 200den fazla kii yaralanmtr (Ahmad, 1994: 418-419). 1977 ylndan itibaren 12 Eylle ulaan srete be ayr hkmetin greve geldii, hkmetlerin koalisyon veya aznlk hkmeti olma zellii tad, parlamentoda arlkl bir ounluk olumad grlmektedir. 1970lerin bandan itibaren lkede hkim olan siyasal istikrarszlk 70lerin son periyodunda daha belirgin olarak yaanmtr. Genel siyasal tablonun byle bir grnt sergiledii Trkiyede o dnemin olaylarndan bazlarna ksaca gz atldnda yle bir liste karmza kmaktadr: 1977 yl Nisan aynda, CHP lideri Blent Ecevit'in seim otobs Niksar'da kurunlanm, saldrda 10 kii yaralanmtr. Yine Ecevit Gmhane'nin iran lesinde saldrya uramtr. Mays aynda,stanbul Taksim'deki 1 Mays mitingi srasnda kan olaylarda 37 kii lm, yzlerce kii yaralanm;CHP'nin Malatya mitingi srasnda patlama olmu ve 4 kii yaralanm, halk yattran Ecevit "Malatyallar, ben ayaktaym, patlayan Demirelin demokrasisidir" demitir. TB-DER genel merkezi bombalanmtr. Demirel, Sivasl'da slogan atan CHP'lilere "Trkiye de faizm olsa byle baramazsnz, burnunu srterler adamn" demitir.skenderun'da Trke'in konuaca alanda saatli bomba patlamtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

711 / 1404

Aralk aynda, yerel seimler srasnda kan olaylarda 13 kii ldrlm, 87 kii yaralanm;Sultanahmetteki stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi yaklm; Prof. Yaln Sanalan'n vurulmas zerine Hacettepe niversitesi bir yl sreyle kapatlm; stanbul Teknik niversitesi 10 saat igal edilmi, niversite ynetimi okulu 2 Ocaa kadar tatil etmitir. 1978 yl Haziran aynda POL-DER Genel Merkezi tekrar yaklm; Anayasa Mahkemesi binasna bomba atlmtr. Austos aynda, Demirel, 215 gnlk CHP Hkmeti dneminde 508 kiinin ldn aklamtr. Eyll aynda, Gaziantep Cezaevi'ni basan 4 kii, iki gardiyanla bir jandarmay ldrm ve 4 siyasi tutukluyu karmtr. Aralk aynda, 100'den fazla insann yaamn yitirdii Kahramanmara olaylar meydana gelmi; ayrca 6 ilde 11 kii ldrlm; 13 ilde skynetim ilan TBMM'de kabul edilmitir. 1979 yl Austos aynda, Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren bir mesaj yaynlayarak "Trk Silahl Kuvvetlerinin, kendi karlarn lke btnlnn stnde grenleri bir anda yok edebilecek gce sahip olduunu" belirtmi; Hopada MSP otobs taa tutulmu, MSP lideri Erbakan konuma yapamamtr. Dnem iinde yaanan olaylardan grld gibi genel gvenlik ve asayiin ciddi lde bozulduu lkede, bamsz milletvekillerinin katlmyla kurulan 42. Hkmet dneminde, nceki dnemden beri srmekte olan ekonomik skntlar daha da arlam, adeta yokluklar dnemine girilmitir. lkedeki petrol sknts btn sektrleri derinden etkilemitir. Bu ortamda skynetim ilan edilmi olmakla birlikte, skynetim yine de demokratik sistemin bu tr olaylarn nlenmesi ve olmas halinde gerekli mdahalelerin yaplabilmesi anlamnda demokratik rejimin kendi iinde bulduu anayasal bir ynetim tarz olarak ifade edilebilir. Ancak nemli olan ilan edildii sre iinde beklenen amac gerekletirebilmesidir. 12 Eyll ncesinde bu beklenen olmam ve skynetim uygulamas bu olaylarn nlenmesine sebep olamamtr. Dnemin Maliye Bakan Ziya Mezzinolu'nun aklamalarna gre lkenin d temsilciliklerinin maalarnn denmesinde zorluk ekilmekte, Merkez Bankas'nn deme emirlerine uyulmamakta, zaman zaman Trkiye'nin gemilerine ya da Trk Hava Yollarnn uaklarna el konulmas gndeme gelmektedir (Birand, Bila, Akar, 2010: 93-94). Hkmetin d yardmn salanabilmesi iin Uluslararas Para Fonunun ne srd koullar kabul etmemesi scak para teminini daha da zora sokmu, bu nedenle Trkiye, silolarnda bulunan btn tarm rnlerini 150.000.000 Dolarlk kredi karl, Wells Fargo adl Amerikan bankasna ipotek etmek gibi ayn zamanda onur krc bir yola girmek zorunda kalmtr (Birand, Bila, Akar, 2010: 93-94). 12 Eyll ncesi dnemde, lkedeki iddet olaylar gnden gne artarak devam etmitir. 19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda meydana gelen Kahramanmara olaylarndan sonra 13 ilde skynetim ilan edilmi, ancak olaylarn nlenmesi salanamamtr. Daha sonra kurulan AP

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

712 / 1404

aznlk hkmeti dneminde de iddet olaylar varln srdrmtr. Gvenlik sorunlarna paralel ekilde ekonomi de knt ierisindedir. 1980 ylna gelindiinde genel duruma bakldnda, halkn huzursuzluu en st seviyeye ulam, can ve mal gvenlii ortadan kalkm, yasa d terr rgtlerinin eylemlerinin nlenemedii, toplumsal barn yok olduu, vatandalarn Devlete olan gven duygularnn azald, temel tketim mallarnn piyasada bulunamad bir ortam hkim olmutur. Siyasal partilerin genel olarak izledikleri yaklam ise kutuplamay tevik eden aklamalar yapmak, siyasal gerilimi trmandrmak eklinde olmutur. Toplumdaki ayrma ve gerilim, bir yandan ekonomik bunalm, bir yandan da artan iddet olaylar ve beraberinde yaanan siyasal kutuplama ile trmanmtr. Siyasi dinamikler asndan bakldnda ise 1980e kadar sosyalizm esintili fikirler siyasal tartma gndeminden hi dmemitir. Entelektel olmann solcu olmakla zdeletirildii, sol fikirleri dile getirmeyenlerin ad kalm bir aznlk gibi grldkleri bir dnemdir bu. Sosyalist olduunu anlalabilir sebeplerle ekingen bir biimde ifade eden Trkiyenin ilk yasal sosyalist partisi, -Trkiye i Partisi (TP)- de bu dnemde kurulmu ve faaliyetleriyle ses getirmeye balamtr (nsal, 2002). Dnemin Trk edebiyat da sosyalizm rzgarndan nasibini almtr. Yaar Kemal, Mahmut Makal, Fakir Baykurt gibi sosyalist-gerekilik akm iinde dnlebilecek yazarlar, ky ve kylnn hayatn sosyalist bir perspektiften betimlemeye girimiler ve eitliki fikirlerin yaygnlamasna katkda bulunmulardr. Siyasi hareket olarak sosyalizm lkede kendi istedii biimde siyasal hayat zerinde etkili olamam, ancak sosyalizmin hayaleti hep hissedilmi, hayali ya da gerek bu tehdide kar, ordu ve dier siyasi gler-sosyopolitik konumlarna gre-kendi tutumlarn belirlemek gereini duymulardr (Samim, 1987). 1961 sonrasnda Trk devletinin sosyalizme kar nispeten daha toleransl bir tavr taknmasnn nedenleri -Devlet Bakan Cemal Grsel kt niyetlere sahip olmamak artyla Trkiyede de sosyalist partilerin kurulabileceini ilan etmiti (Ahmad, 1977: 221)eitlidir. YN hareketinin kurucularndan Mmtaz Soysal ve Doan Avcolu, Kurucu Mecliste ye olarak grev yapan isimlerdendir. Sol fikirlerin bu denli yaygnlamasn kolaylatran bir dier neden ise, sol fikirlerin Kemalizmin an gereklerine uyarlanm doal ve mantksal bir uzants olarak sunulmu olmas olsa gerektir. Bylece, sol c olmaktan karlp, yaasayd kurucu nderin de onay verecei meru bir ideoloji olarak kendisini kabul ettirebilme yolunda admlar atmtr. 1961 sonras ykselen sosyalist dalga, siyasi partilerin yannda partiler d rgtlenmeler kanalyla siyaset yapma eilimini de krklemitir. Demokratik Kitle rgtleri vastasyla katlmn, hem ksa dnemli taleplerin karlanmasna hizmet edecei, hem de kitlenin uzun soluklu bilinlenme srecininin nemli bir ke tan oluturaca fikri yank bulmutur. Taban fiyatlarn protesto iin miting dzenleyen kyller, niversitede reform iin dersleri boykot eden renciler, lke sorunlarnn hararetle tartld platformlara dnen meslek odalar toplantlar bu hareketlilie verilebilecek baz rneklerdendir (Bianchi, 1984: 163-164). Bu noktada renci ve ii hareketlerine zel bir yer ayrmak gerekir. Toplumu modern bilimin nda modernletirme sylemini kullanan Kemalist elitin, modern bilimi rendii varsaylan rencileri, kendilerinin doal mttefikleri olarak grmesi beklenebilir bir eydir. Kemalist milliyeti ruh iinde yetien renci gruplar ise kendilerine biilen bu misyonu tamaya zaten gnllydler (Mardin, 1978). Siyasal iktidar mcadelesinde renci gruplarnn arl 1950lerin ikinci yarsndan itibaren hissedilmeye balanmtr. niversite

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

713 / 1404

kontenjanlarnn artrlmas, eitimle ilgili eitli sorunlarn arlamas, mezunlarn i bulmaya ilikin kayglar renci hareketliliini besleyen unsurlar arasndayd ancak, bu renci hareketleri sadece eitime ynelik taleplerden beslenen hareketler olarak grlmemelidir. DP iktidarna kar direnen ve 27 Maysn oluumunda nemli roller oynayan en grnr grup olarak rencilerin hem kendilerine gvenleri hem de kamuoyunu oluturan gler zerindeki prestijleri en st noktaya ulamt. Ordusuyla birlikte milleti gerici/despot bir iktidardan kurtaran (Mustafa Kemalin bitii role uygun davranan) genlik imaj dnemin byk ehirlerinde hakim olan havay yanstmaktayd (Szyliowicz, 1970: 158). renciler kendilerini hakim iktidar blokunun bir paras olarak gryorlard. Dahas bu rol, askeri/sivil brokrasi tarafndan da kabul edilmi gibi grnyor, renciler MBK yelerine kolayca ulaabiliyor taleplerini dile getirebiliyorlard. Bu abartl kendine gven hissi iinde bata Siyasal Bilgiler Fakltesi (SBF) ve ODT de olmak zere bir ok renci derneinin kurulduunu gryoruz. Bunlar arasnda en etkilisi SBF rencilerin kurduu Fikir Kulpleri Federasyonuydu (FKF). FKF, sekin bir renci grubunun Kemalizmin genlie bitii rolden kopmadan hem kendilerini daha iyi yetitirmeye hem de lke meselelerini gerektiinde resmi tezleri sorgulayarak tartmaya yorumlamaya/dntrmeye katkda bulunmay amalayan kltrel politik bir hareketi hviyetindeydi. Dier renci dernekleri de benzeri bir misyon stlenmilerdi. 1968 ylnda btn dnyay saran renci hareketlerinden de esinlenen renciler, genliin fikir dzleminden -burada artk iktidarn nasl ele geirilecei meselesi dnda tartlacak fazla bir ey kalmamt- eylem dzlemine gemesi gerektiini ifade ederek ilk admlar attlar. 1960l yllarn sonlarna doru renci dernekleri, renci sorunlarndan ziyade, sosyalist devrimin nasl gerekletirileceine ilikin tartmalarla birlikte eylem planlarnn hazrland platformlara dntler. FKFnin 1968 ylnda DEV-GEN (bu Devrimci Genlikin ksaltmas idi) adn almas bu deiimi simgeleyen arpc bir rnektir. renciler, her trl yasal sosyalist rgtlenmenin iinde yer aldklar gibi, yasa d sosyalist hareketin nc kadrosunu da kendi bnyelerinden kardlar. 1960l yllarn ortalarna kadar pek bir etkinlik gsteremeyen sol kart renci rgtlenmeleri de, giderek glenmeye baladlar. Resmi Atatrklk izgisinde bir dernek olan Milli Trk Talebe Birlii (MTTB) 1965-7 yllarndan itibaren, milliyeti-muhafazakr kitlenin temsiline soyundu. Sre iinde, boykot, igal, gsteri gibi nispeten yumuak eylemlerden sopal bakl (daha sonra silahl) kavgalara gei zor olmad gibi, niversitelerde kart renci gruplar arasnda devam eden iddetin sokaa tamas da kolay oldu. Bylece renciler, hem 12 Mart, hem de 12 Eyll darbelerinin en nemli gerekesi olarak gsterilen iddet olaylarnn nde gelen aktrleri oldular (Mardin, 1978). i hareketi de, hem 1961 sonrasnn sosyalist fikirlere ak ortamndan hem de yeni dzenlemelerle kazand sendikal rgtlenme haklarndan g alarak, siyasal alandaki yerini ald. Kente gn ivme kazanmas ki bu kent yoksullarnn saysnn artmas anlamna da geldi- ve sanayi iilerinin saylarnn artmas sreci besleyen faktrler oldu. Bunlarn nemli bir ksm 1961 sonras siyasal dzeninin geniletilmi ii haklarn koruyan iklimi sayesinde sendikalarda rgtlendi. Sendikalar sadece ekonomik karlar savunmakla kalmadlar, siyasal srecin de etkin aktrleri konumuna geldiler. ilerin sosyo-ekonomik nitelikli taleplerini partilerst bir anlayla dile getirme amac gden Trk- sendikacl da bu dnemde

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

714 / 1404

eletirilmeye baland. zellikle 1967 ylnda Trk-ten ayrlan sendikaclarn DSKi kurmalar, sendikal hareketin sosyalist fikirlerle tanmasnda bir doruk noktas oldu. DSK sendikacl ii taleplerinin salanmas hedefinden sosyalist devrime giden yolda ii snfna bilin kazandrmak olarak yorumlad. Bylece, iileri ancak dolayl bir biimde ilgilendirebilecek siyasi herhangi bir konuda, DSK harekete gemeye alt (Slker, 1976: 147). Daha sonralar sa eilimli sendikalar da ortaya kt. Artan grevler, kitlesel ii protestolar, 1 Mays trenlerindeki gvde gsterileri ykselen ii hareketliinin en nemli gstergelerindendi. Ve nihayet sermaye birikimi srecinin hzlanmasyla gelien i evreleri de rgtlenme yoluna gittiler. adamlar, dnemin sosyalist iklimi iinde kendi meruiyetlerini savunma ihtiyacn kavradlar. Doaldr ki, bu rgtlenmenin gerisindeki tek saik deildi. adamlar sosyoekonomik karlarnn kamusal platformda rgtl bir biimde savunulmas ihtiyacn herzamankinden daha fazla hissetmeye baladlar. Kendine gveni artan burjuvazinin, yarresmi nitelik tayan Odalar ve Borsalar Birlii dnda rgtlenme abalar ve 1971 ylnda Trk Sanayici ve adamlar Dernei (TSAD)n kuruluu bu ihtiyacn bir sonucu olarak grlebilir. Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonunun (TSK) kurulmas (1962) da bu dneme rastlar. Kentte dayanmay ve rgtlenmeyi kuvvetlendirme gayesiyle yola kan Hemehri dernekleriyle, Cami Yaptrma Dernekleri, Kuran Kursuna Yardm Dernekleri gibi dini amal rgtlenmelerin saylarndaki dikkate deer art da, rgtlenme eilimine verilebilecek dier rnekler olarak okumak abartl olmasa gerektir. Dnemin gze arpan bir dier zellii, d politikaya ilikin meselelerin kamuoyu tarafndan tartlmaya balanmas ve i politikadaki siyasi ayrmlar besleyen nemli bir faktr haline gelmesidir. Amerikan aleyhtarl sol hareketleri besleyen verimli bir kaynak olurken, TrkAmerikan ilikileri dnem boyunca siyasi gndemin en scak tartma konularndan birisi olmaya devam edecektir. Keza, o zamanki adyla Avrupa Ekonomi Topluluu (AET) ile ilikiler de i politika gndeminde yer ald gibi, Kbrs sorunu da Trk kamuoyunun gndeminden hi dmeyecektir. 1980 ncesi dnemde sk hkmet deiiklikleri ile kendini gsteren siyasal istikrarszlk, ekonomik knt ve gelir dalmndaki bozukluk siyasal ayrmalar krklemi, iddet olaylarna kar etkili bir duru sergilemesi gereken devlet kurumlar ise gerek siyasal kutuplamadan etkilenerek ar siyasallamalar, gerekse yetersizlikleri nedeniyle olaylar karsnda baarl olamamtr. Souk sava dneminde tm dnyada meydana gelen ideolojik kutuplamalar Trkiyede de yansmasn bulmu, ABD ve SSCB merkezli ortaya kan ikili kutuplamada Trkiye ABD ve Bat Bloku iinde yer alm, ama sosyalist akmn da geni lde etkisinde kalmtr. Bylece en bata renci hareketlerinin ekillendirdii ideolojik olarak bir kamplama gereklemi, bu da siyasal iddet hareketleriyle sokaa tamtr (Avc, 2004: 17-18). Bu atmosfer iinde lkede siyasal istikrar bozulmu ve devlet gc etkililiini yitirmitir. Bu i ie gemi etki mekanizmas iinde ortadan kaybolan devlet otoritesi iddet olaylarnn daha da artmasna yol amtr. Ayrca, uluslararas silah ve uyuturucu madde kaaklarnn faaliyetlerini st noktaya tadklar, ykc giriimleri destekledikleri, devlet gcnn bunu nlemede de yetersiz kald grlmektedir (Avc, 2004: 18). Toplumun yaps ile iddet arasnda doru orantl bir iliki bulunduu belirtilmektedir. Siyasal iddet olgusunu yalnzca i ve d koullarla aklamak ok snrl bir anlam

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

715 / 1404

tayacaktr. Toplumun sosyoekonomik ve kltrel yaps burada byk neme sahiptir. Trkiyede 1980 ncesi dnemde siyasal iddet eylemlerinin trmann Ruen Kele daha ok i dinamiklerle aklamaktadr. Trkiyenin iinde bulunduu blgenin uluslararas konjonktr, sper glerin ekimeleri, etnik ve mezhep gruplar zerindeki kkrtmalar, egemen glerle uyanan gler arasndaki amansz mcadele, devlet organlarnn ve siyasal partilerin zerlerine den ilevi yerine getirememeleri siyasal iddet olaylarnn lke genelinde yaygn olarak grlmesinde ok nemli paya sahiptir. Ancak, btn bu nedenler Trkiyede grlen durumu tam olarak aklamada yeterli olmamaktadr. Toplumdaki kn asl nedeni, toplumsal kkenli unsurlardr (Avc, 2004: 19). Mardin, geleneksel kltrden kopamayan yeni kentli toplumun kltr bunalmna, Trkiyede 1950lerde artan sosyolojik hareketlilik neticesi gerekli nlemlerin alnamamas zerine oluan yetersiz eitim ve salksz kentlemeye dikkat ekmi, 1980 ncesindeki iddet olaylarn bu ekilde toplumsal temele oturtmutur.(Mardin,1978). 1970lerin ikinci yarsndaki renci olaylarn sadece nfus art, eitim sistemi, toplumun sosyoekonomik koullar asndan ele almak mmkn deildir. Durumu aklamak iin kltr yaps, Trkiyedeki brokratik deerler de gz nne alnmaldr (Avc, 2004: 19-20). Dou Ergile gre ise, toplumsal deime atmalarn bozduu bir dengeden baka bir dengeye doru yol almaktr. Trkiyede o dnemde yaanan da aslnda budur. Ekonomik yap hzla deimektedir. Ulusal gelir bymektedir. Sektrler arasnda arlk ve retkenlik deimektedir. Tketimin hacmi kadar sosyal alan da hzla yaylmaktadr. Krdan kente, tarmdan dier alanlara hzl bir gei vardr. Eski sosyal yap yeni ekonomik grevlere uyan bir yapya doru deimektedir. Ama hzl ekonomik deime hzl ekonomik gelime ile paralel gitmemektedir. Trkiyede toplumdaki sosyal deime son derece hzl olurken ekonomik gelime geriden gelmitir. Nfus hzla artarak ve kentlileerek kendine yeterliliini yitirmi ve bu nfusa yeterli i olana salanamamtr. Tarm greceli olarak modernlemi, ama tarmsal mlkiyet ilikileri kkl bir sanayi hamlesini besleyecek sermaye birikimine imkn vermemitir. Sanayi tam olarak gelimemi ve hibir alanda uluslararas rekabet edilememitir (Ergil, 1980: 57). Trkiyede 1980 ncesi dnemde lkeye yaylan siyasal iddet olaylarnn birden ok nedeni bulunduunu sylemek gerekir. Siyasal istikrarszlk, siyasallama, devlet otoritesinin zayflamas, ideolojik blnmeler, Trkiyenin jeopolitik konumu, dinsel ve etnik ayrmclk zerine oynanan oyunlar, yaanan ekonomik ve toplumsal dnm, hzl nfus art ile younlaan isizlik, hzl i g, eitim eksiklii siyasal iddet ortamn oluturan balca unsurlardr (Avc, 2004: 21). Genel siyasal tabloda, en byk drt parti olan AP, CHP, MSP ve MHP merkezli kutuplama, topluma da yaylarak keskin bir kamplamann domasna yol amtr. Siyasal partiler tarafndan uzla, karlkl diyalog ve hogr yerine sulama, inatlama, uzlamadan kanma eklinde davranlar sergilenmitir. Byle bir ortamda demokrasi kltrnn henz yerlememi olduu toplumda oluan reaksiyon kat kat daha fazla olmu, gerginlik daha ileri dzeye tanmtr. Emre Kongara gre de bir demokraside iki tr yanl yaplabilir:
Birinci yanl, iktidara gelen gten baka dncelere sahip olanlarn varlklarn yok saymaktr. kinci yanl ise, demokratik mekanizmalar yok edici zmlere ve eylemlere kar kendisini koruyamamasdr. Trkiyede bu iki yanln ikisi de yaplmtr. Birinci yanla tipik rnek 1950-1960 arasdr.1960-1980 aras ise demokrasi kendisini korumasn bilemedi. Aslnda kendini koruma iki adan da

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

716 / 1404

baarszla urad. Birinci olarak, iddet eylemlerine yol aan gelimeler engellenemedi, hatta bir dnem bu eylemler adeta dzenin bir paras haline geldi. kinci olarak, demokratik mekanizmalar, lkenin sorunlarna en uygun zmleri bulacak biimde iletilmedi. Yani, demokrasi hem ileyi, hem de koruma hatas yapt. Zaten iyi ileyen bir demokrasi zel korumaya da pek gereksinme duymazd. (Kongar, 1983)

Sabah Gazetesinde 4 Aralk 1998 tarihinde Karaolann Zor Yllar bal ile yaynlanan Ecevitin anlarnda yer alan u blm, aslnda 12 Eyll ncesi dnemin siyasal havasn gereki biimde yanstmaktadr. (Sabah, 1998: 18)
Ecevit, 1979da yaplan Cumhuriyet Senatosu ksmi yenileme ve milletvekili ara seimlerinde CHPnin ar yenilgiye uramas zerine hkmetin istifasn sunmak iin ziyaret ettii Cumhurbakan Korutrke u neride bulunmutu: Sanyorum Sayn Sleyman Demirele grev vereceksiniz. Kendisini rahatsz etmeyecek ok makul koullarda kuraca aznlk hkmetini destekleriz. Partimde ciddi sorunlar olmasna ramen, riski gze alarak bunu garanti ediyorum.

Korutrk, Demirele hkmeti kurma grevini verirken, Ecevitin bu garantisini de aktard. Ancak Demirel, MSP ve MHPnin desteini saladktan sonra, formalite olarak Ecevitle de grmt. Ecevit o grmede Demirele, Size bir nerim vard, ulamad m? diye sormu, ulat yantn veren Demirel, arkasndan unlar eklemiti: Size, hkmette iken ok ar eletiriler yneltmitim. imdi sizden destek istemem k olmaz. Demirelin kurduu aznlk hkmeti grevde iken, Trkiyenin 6. Cumhurbakan Fahri Korutrkn grev sresi 6 Nisan 1980de doluyordu. Yeni Cumhurbakan seimi iin 25 Martta balayan turlar uzadka uzuyor, bir trl sonu alnamyordu. Cumhurbakan vekili hsan Sabri alayangil, Demirel ve Eceviti ankaya Kknde yemee davet etti. ki byk partinin ibirlii yapmasn istiyordu. Demirel, Biz ancak sava halinde bir araya gelebiliriz deyince, Ecevitin yant u oldu: Bir bakma savatan beter bir durum var Sayn Demirel. 12 Eyll ncesinin bu gerilimli siyasal atmosferi iinde zaman zaman muhalefet partilerinin liderlerinin, iktidar partisinin uygulamalarndan yaknmalarn dile getiren mektuplar yazarak bunlar Cumhurbakanna sunduklar grlmektedir. Mektuplar incelendiinde, genel yaknma konularnn gvenlik ve asayiin salanamamas, iddet olaylarnn nlenememesi, hkmetin yanl uygulamalar olduu anlalmaktadr. Kullanlan ifadeler ve dil sulayc bir tondadr. Kke gnderilen mektuplar o gnlerde siyasal partiler arasndaki gvensizlik, uzladan uzak hava ve gerilimin izlerini tamaktadr. Bu mektuplara rnek olarak, CHP Hkmeti dnemde Demirel tarafndan Cumhurbakanna gnderilen 21 ubat 1979 ve 10 Austos 1979; Trke tarafndan gnderilen 12 Temmuz 1979; Milli Selamet Partisi Genel Sekreteri Ouzhan Asiltrk tarafndan gnderilen 6 Eyll 1979 tarihli mektuplar gsterilebilir. Yine iktidarda bulunan siyasal parti lideri de babakan olarak zaman zaman iktidara ynelik ileri srlen iddialara sert ve sulayc ekilde karlk vermitir. Blent Ecevitin 3 Haziran 1979 tarihli APye ynelik aklamalar buna rnek tekil etmektedir (Cumhurbakanl Arivi). Cneyt Arcayrek 12 Eyll ncesi dnemin ortamn u tespitleriyle aktarmaktadr (Arcayrek, 1985: 64-65):
u strab gen kuaklarn ekmesini hi istemem: Parlamenter rejimin srp gittii srada srekli bir darbe beklemek! Bizim yamzdakiler 1955ten balayarak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

717 / 1404

1985lere dek hep bu korkuyla yaad 1975ten sonra srekli gn saymaya baladk. Hkmet mi dt, darbe! Anari mi kprdand, darbe! ABDnin istediini vermiyoruz diye ilikiler bozuldu mu, darbe! Gnler gnleri kovalarken aklmzda hep darbe olu darbe! () bu yola bavurmadan nce niin Babakana bir mektup yazp bu isteklerinizi gerekeleriyle sralamyor, alacanz yanta gre davranmyorsunuz dedim Demirele. Souk bir sesle, Biz Eceviti Babakan kabul etmiyoruz ki, muhatap almyoruz ki bu konuda yantn verdi.

Uyar Mektubu
Siyasi tarihimize Uyar Mektubu olarak geen ve 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri Korutrke Babakan ve teki siyasi parti liderlerine iletilmek zere verilen, Genelkurmay Bakan Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Komutan Blend Ulusu, Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkaya ile Jandarma Genel Komutan Sedat Celasunun imzalarn tayan mektup 12 Eylle giden srete nemli bir kilometre tan oluturmaktadr. lkede yaanan siyasal gerginlik, iddet olaylar ve toplumsal bunalm ile ilgili olarak Trk Silahl Kuvvetlerinin grn ieren bu mektup bir takdim yazs ekinde Cumhurbakanna teslim edilmitir. Aslnda bu mektubun bir hazrlk almas srecinin sonunda kaleme alnd, Temmuz 1979dan itibaren bu yndeki almalarn balatld birok kaynakta ileri srlmektedir. Bu grlere gre, Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin belirtilen tarihte kuvvet komutanlaryla yapt grme sonrasnda Genelkurmay 2. Bakan Haydar Saltk bakanlnda bir alma grubu oluturulmu, askeri mdahaleye ilikin hazrlk almalar bu grup tarafndan srdrlmtr. Yine bununla balantl olarak, pek ok kaynakta askerlerin darbe yapma fikrini 12 Eyll 1980den ok nce, ite bu alma grubunun oluturulmasyla paralel olarak Temmuz 1979 gibi ok erken bir tarihte oluturduklar belirtilmektedir. Ayn hususlara, Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde de geni olarak yer verilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 35). Bu gelimeler yaanrken 21 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan Evren, Kuvvet Komutanlar, Harp Akademileri Komutan, Ordu ve Kolordu Komutanlarnn katlmlaryla toplantlar yapm, sonuta 26 Aralk 1979 tarihinde Babakan ve dier siyasi parti liderlerine uyar mektubu verilmesi ynnde karar alnmtr. Uyar mektubunu alan Cumhurbakan, 1 Ocakta ankaya kknde Kenan Evren ve kuvvet komutanlaryla bir grme yapm; 2 Ocakta ise, Babakan ve AP Genel Bakan Sleyman Demirel ile CHP Genel Bakan Blent Eceviti Kke davet etmi ve kendilerine "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr" balkl uyar mektubunun rneini vermitir. Cumhurbakan Korutrk, uyar mektubunun bir rneini de ayn tarihte Millet Meclisi Bakan Cahit Karaka, Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan Sabri alayangil, Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu Bakan Fahri zdilek, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat Baykara ile Milli Selamet Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan Trke, Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan Turhan Feyziolu ve Demokratik Parti Genel Bakan Vekili Faruk Skana gndermitir. Mektup, Cumhurbakanna u takdim yazs ile sunulmutur:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

718 / 1404

Sayn Cumhurbakanm, lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliin salanmas, halkn mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi partilerin, Atatrk milli bir grle mtereken tedbirler ve areler aramalar kanlmaz bir zorunluk olarak grlmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlemedii yksek malumlardr. Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezilerimde Ordu ve Kolordu Komutam seviyesindeki general ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve beraberlie en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi. Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu Bakan olarak zatlilerine sunuyorum. Gereini yksek takdirlerine arz ederim. Sayglarmla.

Uyar mektubu olarak bilinen siyasi parti liderlerine verilmesi istenen Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr balkl metin ise yledir:
lkemizin iinde bulunduu son derece nemli siyasi, ekonomik ve sosyal ortamda her geen gn hzn biraz daha artran anari, terr ve blcle kar milli birlik ve beraberliin salanabilmesi iin; Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetiminde etkili ve sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek mecburiyetinde kalmtr. Kahramanmara olaylarnn yldnmnde henz ilk ve orta-retim andaki evlatlarmzn rgtl eylemciler tarafndan zorla srklendikleri anarik olaylar ibretle mahede edilmektedir. Anayasamzn getirdii geni hrriyetleri ktye kullanarak stiklal Marmz yerine komnist enternasyonali syleyenlere, eriat dzeni davetilerine, demokratik rejim yerine her trl faizmi getirmek isteyenlere, anariye, ykcla ve blcle milletimizin tahamml kalmamtr. ktidar olan siyasi partilerin btn devlet kademelerini kendi siyasi grleri dorultusunda hareket edecek kiilerle doldurmas, kamu grevlilerinin ve vatandalarn blnmesini zorunlu hale getirmektedir. Siyasi partilerce yaratlan bu blnme giderek anari ve blcl destekleyen i kaynaklarn ekillenmesine, himayesine; polis, retmen ve dier birok kurulularn birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olmaktadr. Trk Silahl Kuvvetleri; lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarna bir zm getiremeyen, anari ve blcln lke btnln tehdit eden boyutlara varmasn nleyemeyen, blc ve ykc guruplara tavizler veren ve ksr siyasi ekimeler nedeni ile uzlamaz tutumlarm srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

719 / 1404

Blgemizdeki gelimeler Ortadouda her an scak bir atmaya dnebilecek durumdadr. te anarist ve blcler yurt sathnda genel bir ayaklanmann provalarn yapmaktadrlar. lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle salanabilmesi iin gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin Yce Meclislerimizde en ksa zamanda kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr. Dier yandan Meclislerin alndan bir buuk ay sonra komisyonlarn ancak tekil edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne kadar mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir. Atatrk milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada ortak, blnmez bir btn halinde milli uur ve lkler etrafnda toplamann; i bar ve huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinde bulunduu bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi partilerimizin de grevleri arasndadr. Trk Silahl Kuvvetleri; Hizmet Yasas ile kendisine verilen grev ve sorumluluun idraki iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi partilerimizin bir an nce milli menfaatlerimizi n plana alarak, Anayasamzn ilkeleri dorultusunda ve Atatrk bir grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi Devleti kertmeye ynelik her trl hareketlere kar btn nlemleri mtereken almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn srarla istemektedir.

Cumhurbakanl arivinde bulunan Uyar Mektubunun Sayn Cumhurbakanm hitabyla balayan Genelkurmay Bakan Kenan Evren imzal takdim sayfasnn altna, 27.12.1979, Komutanlarla birlikte grmek ve ondan sonra harekete gemeyi uygun gryorum. 1 Ocakta onlarla greceim derkenar notu dld grlmektedir. (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7347). Yine Cumhurbakanl Arivinde Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve Sayn Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama tasla balkl bir metin bulunmaktadr. Cumhurbakannn 2 Ocakta iki liderle grt bilinmektedir, ancak bu grme sonrasnda yaplan bir aklama ya da kaleme alnm bir tutanaa ulalamamtr. Aratrma Komisyonumuza Cumhurbakanlndan gnderilen ariv kaytlarndan, arivde sadece anlan aklama taslann yer ald dnlmtr. Taslakta, lkenin zor bir dnemden gemekte olduu, anari ve terre kar temel hak ve zgrlkleri zedelemeden yasalarda, toplum hayatndaki yeni gelimelere uygun olarak baz dzenlemeler yaplmas ve etkin ekilde iletilmesinin son derece nemli bir sorun olduu, bu sorunun zm iin siyasal gerginliin azaltlmas gerektii, siyasal parti ve kurulularn da bir sre kendi politikalarndan fedakrlk etmelerinin beklenildii, bunun bar ve kardelik ortamnn olumasna katk salayaca ifade edilmektedir. Demokratik sisteme inan ve gvenlerini kantlam olan iki byk siyasi partinin liderleriyle ayr ayr grme yaptn dile getiren Cumhurbakan, her iki liderin lkenin iinde bulunduu sorunlarn zm konusunda yakn duygu ve dncelere sahip olduklarn tespit ettiini ve bu dorultuda ortak bir tavr oluturma noktasnda her trl abay gsterecekleri umudunu verdiklerini, kendisinin de bu etin dnemin alacana inandn taslakta belirtmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/1-14, Fihrist No: 731). Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

720 / 1404

davann iddianamesinde, Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarnn gnderdikleri uyar mektubunun Babakan ve dier siyasal parti liderlerine verilmekle birlikte ayn zaman da Cumhurbakanna da verilmi olduu tespiti yaplm ve mektup demokratik sistem iin bir tehdit ve muhtra olarak deerlendirilmi, bu muhtray verenlerin Anayasay ve Trkiye Byk Millet Meclisini ortadan kaldrmaya ve grevini yapmasn engellemeye teebbs suunu ilediklerini, dolaysyla bu gerekelerle cezalandrlmalar gerektii ifade edilmitir. Sz edilen iddianamenin ilgili blmlerinde u deerlendirmeler yaplmtr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 38, 111-113):
Anayasal demokratik sistem ierisinde sivil otoriteye bal ve onun emrinde olan Trk Silahl Kuvvetleri ve onun komuta kademesinin ierisinde bal olduklar Babakann da bulunduu siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;... uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir." eklinde stelikte mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan tehdittir lgili blmde ayrntsyla anlatld zere 27 Aralk 1979 tarihinde verilen uyar mektubu asndan durum deerlendirildiinde, pheliler 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan araclyla hkmetteki siyasi partilerle dier tm siyesi parti liderlerine TSK Hizmet Kanununu hatrlatarak muhtra niteliinde uyar mektubu vermilerdir. Bu mektup 2 Ocak 1980 tarihinde Cumhurbakan tarafndan Babakan Sleyman Demirel ve CHP lideri Blent Ecevite iletilmitir. Verilen muhtra dorudan siyasi parti mensuplarna verilmitir. Ancak dolayl olarak Cumhurbakanna verilmi muhtra olarak kabul etmek gerekir. Demokratik sistemin ba olan Cumhurbakann altndaki Babakana verilmi muhtra ayn zamanda Cumhurbakanna verilmi bir muhtradr. nk askeri darbe yapldnda Cumhurbakannn grevde kalma garantisi yoktur. Anayasal demokratik sistem ierisinde, Trk Silahl Kuvvetlerinin, bal olduu Babakann da ierisinde bulunduu, siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;... uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir." eklinde, stelik de mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan kabul edilemez bir tehdit ve sutur. Askeri darbeye teebbs suu ancak bu ekilde ilenebilir. Aksi halde Silahl Kuvvetleri elinde bulunan silahlarla harekete getikten sonra engelleme imkn yoktur. Dolaysyla pheliler 27.12.1979 tarihinde vermi olduklar ve 02.01.1980 tarihinde Babakana ulaan muhtra ile ayrca Anayasay ortadan kaldrmaya ve Trkiye Byk Millet Meclisini ortadan kaldrmaya ve grevini yapmasn engellemeye teebbs suunu ilemilerdir. Eylem 765 sayl TCKnn 146. maddesinin ihlali niteliindedir. Maddede cebren denilmitir. Buradaki cebir unsurunu mutlaka maddi cebir olarak anlamamak gerekmektedir. Cebir hem maddi hem manevi olabilir. Elinde, devlet ierisinde baka bir kurumca kar konulamayacak bir g bulunan Silahl Kuvvetlerin, Anayasal demokratik sistem ierisinde hiyerarik olarak bal olduu, Babakan ve tm siyasi partileri dorudan, bunlarn temsil edildii TBMMsi ile Cumhurbakann dolayl olarak, stelik Trkiye Cumhuriyet tarihi ierisinde darbe gerekesi olarak kullanlan TSK Hizmet Kanununun 35. maddesini ima ederek uyar mektubu gndermesi, tehdit niteliindedir. Ayn zamanda bu tehdit manevi cebir niteliindedir. Dolaysyla nitelii belirtilen uyar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

721 / 1404

mektubuyla 146. madde ihlal edilmitir. Ancak pheliler 02.01.1980 tarihindeki suu, 12 Eyll 1980 tarihi ve devamnda ilemi olduklar Anayasay ihlal (askeri darbe) suunun icras kapsamnda ilediklerinden haklarnda 765 sayl Trk Ceza Kanununun 80. maddesindeki zincirleme su hkmleri uygulanmaldr. pheliler ve vekilleri savunmalarnda askeri darbenin Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkiye dayanarak yapldn belirtmi iseler de, 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu 35. maddesindeki dzenlemenin "Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak" eklinde olduu, Anayasa ile kurulmu bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda bir hiyerari olduu, bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki kurallardandr. Bu nedenle, kanunlar Anayasaya aykr olamayacaklar gibi, kanunla verilen bir yetkinin Anayasay ortadan kaldrmak amacyla kullanlmas da mmkn deildir. Dolaysyla sz konusu hkm, Anayasal dzeni, Anayasa ile kurulmu devlet dzeninin temel kurumlarndan olan Trkiye Byk Millet Meclisi ile hkmeti ve tm hak ve zgrlkleri ortadan kaldrmak amacyla kullanlamaz. Her ne kadar Trkiye Cumhuriyeti tarihinde sz konusu Hizmet Kanununun 35. maddesi askeri darbe gerekesi olarak ileri srlm ise de, bu durum hukuka aykrla klf bulma gayretinden teye gitmemektedir. Kald ki, askeri darbeyi yapan pheliler kendilerinin darbe ve sonras eylemlerinden dolay yarglanacaklarn ve eylemlerinin su olduunu bildiklerinden 1982 Anayasasnn geici 15. maddesindeki "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." dzenlemeyi koyma ihtiyac hissetmilerdir. Ayrca, Hizmet Kanununun 35. maddesinin askeri darbe yapma yetkisi verdiinin kabul edilmesi halinde, bu eylemlerin su olarak dzenlendii 765 sayl Trk Ceza Kanununun 146 ve 147. maddelerinin bir anlam kalmayacaktr. Hatta sz konusu 35. madde hiyerarik olarak Anayasann da zerinde kabul edilmi olacaktr ki, bu durumun dnlmesi bile mmkn deildir. Kanunlar Anayasaya uygun olmak zorundadr. Sonu olarak, Hizmet Kanununun 35. maddesi hi kimseye demokratik dzeni ortadan kaldrarak, diktatrlk kurmaya yol aacak bir askeri darbe yapma yetkisi vermemektedir.

Gerekten de Uyar Mektubu siyasal rejime ak bir muhtra nitelii tamaktadr. Sadece iktidar partisine deil, btn siyasal parti liderlerine ve hatta Cumhurbakanna yaplan bir uyar sz konusudur. Burada Cumhurbakan sadece mektubu siyasilere ulatracak bir arac pozisyonunda deerlendirilemez. Aslnda, siyasal sistemin geneline yaplm olan bu uyarda, parlamenter rejimin yrtme organnn cumhurbakan kanad da uyarlmtr. Mektupta Hizmet Kanununun 35. maddesi ak biimde anlmak suretiyle aslnda yaplan net bir darbe uyarsdr da denilebilir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

722 / 1404

Demokratik adan bakldnda, anayasal dzen iinde yrtmenin emri ve otoritesi altnda yurt savunmas grevini gerekletirmekle grevli olan silahl kuvvetlerin, lkenin iinde bulunduu koullar gereke gstererek siyasal otoriteyi uyarma gibi bir tutum ve davran gstermesi elbette ki son derece antidemokratik bir duruma iaret etmektedir. Burada askerlerin, her zaman darbelerin yasal gerekesi olarak sunduklar 35. maddenin hkmne dayanarak, adeta lke gvenliini salama ve Cumhuriyeti koruma ve kollama misyonuna akn bir anlam ykleyerek bunu anayasann ve demokratik hukuk devleti ilkelerinin stnde deerlendirmeleri sz konusudur. Uyar Mektubunun takdim yazsnda dikkat eken bir nokta, Milli Gvenlik Kurlu toplantlarnda terr ve blcln nlenmesine ilikin alnan kararlarnmuhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlemedii eklinde bir tespitin ifade edilmesidir. fadeden aka, iktidar parti/partilerinden ziyade muhalefetin tavr yaknma konusunu oluturmaktadr. 1977 ylndan itibaren lkedeki drt byk siyasal partinin hem iktidarda, hem muhalefette olduklar bilindiinden anlan ifade ile bu partilerin tamam hedef alnmtr denilebilir. Takdim yazsnda vurgu yaplan bir dier nokta da gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmasnn btn komutanlarca mtereken dile getirilmesidir. Burada, bir kere daha uyarlmas ibaresi, daha nce yaplm uyarlara iaret etmektedir. Bunlarn da muhtemelen Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda yaplan konumalar olduu dnlmektedir. 12 Eyll ncesi dnemde 1977den itibaren yaanan sre gz nne alndnda askeri komuta kademelerinin yaklamlarnn genel olarak ayn olduu anlalmaktadr. Bu yaklam 1960 darbesi ve 1971 muhtrasndakinden farkl deildir. Uyar Mektubu olaynn ardndan Ecevit, CHP Genel Ynetim Kurulu toplantsnda 5 Ocak 1980de yapt konumada, lkedeki sorunlarn giderek byd bir dnemden geildiini, Trk Silahl Kuvvetlerinin de son gnlerdeki duyarllnn bu ortamda geni ekilde yaplm bir deerlendirme olabileceini, ancak bu ar sorunlara ramen silahl kuvvetlerin de demokrasi kurallar dnda bir yntem dndne inanmadn, Babakann ise yapt aklamada mektup olaynn nedenini yasalarn gecikmesine balayarak ok dar bir bak as ortaya koyduunu ifade etmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7349). Ecevit, 7 Ocak 1980de Meclis ortak grup toplantsnda ise u grleri dile getirmitir: ktidar, mektubun kendisine deil CHPye ynelik olarak verildiine kendini inandrmtr ve eski kaygsz tutumunu srdrmektedir. lkedeki bunalm grmek iin byle bir mektup almaya da gerek yoktur. Zaten mektup o bunalmn bir parasdr. lke iinde olduu gibi uluslararas alanda da ok ciddi sorunlarla kar karyayz. te bu zor dnemde, silahl kuvvetlerin ierideki skntlardan kurtulup daha ok da kar yurt savunmas grevini rahat bir ortamda yapabilme isteini bu mektupla dile getirdiini dnyoruz. Mektup olay daha ok bunu ifade etmektedir. Silahl kuvvetleri ieride baz komplolara srklemek isteyenler olabilir. Ancak, onlarn demokrasi d bir zme yneleceklerini dnmyorum (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7350). CHP Genel Bakan Ecevit, Cumhurbakan Korutrkn istei zerine kendisini 9 Ocak 1980 tarihinde ziyaret etmi ve yaplan grmeye ilikin basna yapt aklamada, lkenin ar bir bunalm yaad, ekonominin ok kt durumda olduu, iddet olaylarnn durdurulamad ve btn bu sorunlar birka i gvenlik yasasn karmakla zme dncesinin dar bir gr olduu, asl sorunun hkmetin kurulma biimi ile tavr ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

723 / 1404

yaklamndan kaynakland, kendileri tarafndan yaplan birlikte hareket etme, temel konularda birlik iinde olma tekliflerinin AP tarafndan deerlendirilmedii, ancak hkmetin istei halinde ibirliine hazr olduklarn dile getirmitir. Ecevit, kendisine yneltilen sorular zerine AP ile bir koalisyona da ak kap brakm, uyar mektubunun lkedeki soruna yeni boyutlar kattn, ancak mektubun da lkedeki bunalmn bir rn olduu belirtmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/7-32, Fihrist No: 4987).

Bayrak Harekt
Demokratik dzene darbe yoluyla mdahaleye giden srete uyar mektubunun bir adm tesi olarak nitelenebilecek bir dier nemli gelime Bayrak Harekt olmutur. Genelkurmay 2. Bakan Haydar Saltk tarafndan hazrlanan ve darbe plan olan bu plan Genelkurmay Bakan Evrene sunulmu, "Bayrak Harekt" ad verilen bu plan, 17 Haziran 1980 tarihinde yaplan 6. Skynetim Toplantsndan sonra Kuvvet Komutanlar, Skynetim Komutanlar ve 2. Bakann katlmyla yaplan toplantda deerlendirilmitir. Buna gre darbe gn olarak 11 veya 12 Temmuz belirlenmitir. Tarihin belirlenmesinde iki faktrn belirleyici olduu ifade edilmektedir. Birincisi, CHP ve MHP tarafndan 3 Temmuz'da hkmeti drmek amacyla verilecek olan gensoru nergesi, ikincisi de 8-10 Temmuz arasnda devlet borlarnn ertelenmesi konulu Pariste yaplacak olan toplant. Yaplan deerlendirmelere gre, askerler hkmetin gvenoyu alamayarak decei ngrsnde bulunmular ve hkmetin dt istikrarsz bir ortamda yaplan darbenin tepki alacan dnmlerdir. Yine, daha erken yaplacak bir darbenin bor ertelemesini engelleyebilecei, bunun da ekonomide ciddi sknt douraca deerlendirilmitir. Yaplan bu alma sonucunda Bayrak Harekt Plan 3 Temmuzda askeri kuryelerle askeri birliklere datlmtr. Ancak, genel beklentinin aksine Demirel Hkmeti MSPnin desteini tekrar gstermesiyle gvenoyu almay baarm, ayrca bor erteleme toplants da 22 Temmuz tarihine ertelenmitir. Planlanmayan bu iki gelime nedeniyle darbe emri geri alnm, datlan plan toplatlmtr. Askerlerin, gven tazelemi bir hkmete kar darbe yapmak durumunda kalmamak iin bu yolu setikleri genel kanaattir. Komuta kademesi tarafndan yaplan yeni deerlendirme sonucunda 12 Eyll, harekt gn olarak tespit edilmi, Bayrak Harekt Plan Skynetim Komutanlarna tekrar 28 Austostan itibaren datlmtr. Bu ilk datmda darbe gn ve saati ak olarak belirtilmemi, 5 Eyllde tarih ve saat ayrca kuryelerle duyurulmutur.

12 Eyll
12 Eyll gn saat 04:00te radyo yayn stiklal Mar ile aldktan sonra bunu Harbiye Mar izlemi ve ardndan Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren imzasyla yaynlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral bildirisi yaynlanmtr:
Yce Trk Milleti; Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milletiyle bir btn olan, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, son yllarda, izlediiniz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

724 / 1404

varlna, rejimine ve bamszlna ynelik fikri ve fiziki haince saldrlar iindedir. Devlet, balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat veya suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri almamlardr. Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini alabildiine arttrmlar ve vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr. Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir ekilde ve haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistemi, yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve nihayet yurdumuzun en masum kelerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak blnme ve i harbin eiine getirilmilerdir. Ksaca devlet gsz braklm ve acze drlmtr. Aziz Trk Milleti: te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun verdii Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme kararn alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur. Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmaktr. Parlamento ve Hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl kaldrlmtr.Btn yurtta skynetim ilan edilmitir. Yurt dna klar yasaklanmtr.Vatandalarn can ve mal gvenliini sratle salamak bakmndan saat 05den itibaren ikinci bir emre kadar sokaa kma yasa konulmutur. Bu kollama ve koruma harekt hakknda teferruatl aklama bugn saat 13.00deki Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde tarafmdan yaplacaktr. Vatandalarn sknet iinde radyo ve televizyonlar banda yaynlanacak bildirileri izlemelerini ve bunlara tam uymalarn ve barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerine gvenmelerini beklerim." (Resmi Gazete, 12.09.1980).

Yaynlanan bildiriyle birlikte Trk Silahl Kuvvetleri emir komuta zinciri ierisinde lke ynetimine el koyarak, parlamento ve hkmeti feshetmi, btn yurtta skynetim ilan edilmi, yurtdna klar yasaklanmtr. Ayn gn saat 13:00'te Kenan Evren Genelkurmay Bakan ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan sfatyla radyo ve televizyondan yapt konumada lke ynetimine neden el koyduklarn aklamtr (Resmi Gazete, 12.09.1980). ki numaral bildiride, Skynetim Komutanlklarna kimlerin atand, skynetim komutanlarnn gerekli bulduklar her trl tedbiri almaya yetkili klndklar ve Skynetim Komutanlklarnn ald ve alaca kararlara, tedbirlere ve yaynlanacak bildirilere uyulaca belirtilmitir. 3 numaral bildiride gda ve salkla ilgili nlemler aklanmtr (Resmi Gazete, 12.09.1980). 4 numaral bildiride Milli Gvenlik Konseyinin, bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeler ise Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasun'dan olutuu, Milli

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

725 / 1404

Gvenlik Konseyi Sekreterliine ise Orgeneral Haydar Saltk'n atand belirtilmitir (Resmi Gazete, 12.09.1980). Milli Gvenlik Konseyi kard 12.12.1980 tarih ve 2356 sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanun ile Milli Gvenlik Konseyinin oluumunu dzenlemi; 2324 sayl ve 27.10.1980 tarih Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2. maddesindeki Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve Cumhurbakanna ait yetkiler Milli Gvenlik Konseyi ve Bakanna devredilmitir. Milli Gvenlik Konseyinin 7 numaral bildirisiyle siyasi parti faaliyetleri yasaklanm, DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durdurulmu; Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin faaliyetleri de ayn ekilde durdurulmutur. 8 numaral bildiriyle kamu kurulularyla kitlerde ve zerk devlet kurulularnda alan grevlilerin emeklilik, istifa ve iten ayrlmalar ikinci bir emre kadar durdurulmu; 9 numaral bildiriyle Emniyet Genel Mdrl tm tekilat ile birlikte 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Jandarma Genel Komutanlnn emrine verilmitir. 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl Kanunla btn siyasal partiler kapatlarak tanr tanmaz btn mallar hazineye devredilmitir (Resmi Gazete, 16.10.1981). 12 Eyllde Trk Silahl Kuvvetleri, komuta kademe ve zinciri iinde ve emirle harekt gerekletirerek lke ynetimine el koymutur. Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koyma ilemini; lkenin btnln ve devlet otoritesini, kanun ve nizam hkimiyetini salamak, demokratik dzenin ilemesine engel olan nedenleri ortadan kaldrmak eklinde gerekelendirmitir. 1960 darbesinin gelenek haline getirdii Parlamento ve Hkmeti feshetme eklindeki uygulama burada da ilk tedbir olarak gerekletirilmitir. Yaplan ilk uygulama, Meclisi datmak, hkmeti feshetmek ve parlamenterlerin dokunulmazln kaldrarak, temel hak ve zgrlkleri askya almak suretiyle btn lkede skynetim iln etmek olmutur. 6 Kasm 1983e kadar yldan fazla bir sre devam eden bu ara dnemde, Parlamento feshedilmi ve TBMMnin grev ve yetkileri MGK tarafndan, Cumhurbakannn grev ve yetkileri de MGK Bakan olan Devlet Bakan tarafndan yerine getirilmitir (Kurnaz, 2007: 139-140). 12 Eyll 1980 asker darbesinin gerekeleri ve nedenleri zerinde birok gr ileri srlmtr. Bunlarn ieriine bakldnda aslnda temel olarak iki kar gr bulunduu sylenebilir: Siyasal partilerin ve askerlerin grleri. Ancak, bunlar arasnda bir ayrm yapmadan genel olarak 12 Eylln gerekeleri olarak ileri srlen hususlarn arasnda lkede yaygnlaan terr ve iddet hareketleri, toplumsal olaylar, skynetime ramen salanamayan huzur ve gvenlik, lkede yaanan ciddi gvenlik sorunu, siyasi cinayetler, 6 Eyll gn Konya'da Necmettin Erbakan nderliinde yaplan ve darbe liderlerinin eriat amal bir kalkma giriimi olarak niteledii Kuds Mitingi, ekonomik olarak lkenin iinde bulunduu zor koullar, d ticaret andaki art, dviz darboaz, isizlik ve yokluklar ile d politik unsurlar yer almaktadr.

Darbe ncesi Dnemde Asker-Hkmet likileri

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

726 / 1404

Tanel Demirele gre, Trk Silahl Kuvvetleri, nceden beri siyasetin merkezi aktrlerinden biridir. Bu, sanldnn tersine 1960 darbesi ile balam deildir. Osmanl Devletinde Yenieri Ocann kaldrlmas ve Tanzimat dneminin gl sivil brokratlar nedeniyle sistem iindeki g ve etkileri azalan askerlerin, siyasal sistem iindeki arl, II. Merutiyetin ilan birlikte kendini tekrar hissettirmeye balam ve 1913 Bb- li baskn ile en st seviyeye kmtr. Daha sonraki dnemlerde askerler lkede belirleyici kararlara imza atmtr. smet nnnn, Milli Mcadele esasen bir ordu ihtilali idi sz bu durumun tespitidir. Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte askerlerin siyasetteki rol, lkeyi yok olmaktan kurtaran asl gcn ordu olduu sylemi ve ada uygarlk dzeyine lkeyi tama misyonu ile ayakta tutulmu, hatta daha da glendirilmitir. Tanel Demirel, asker-sivil ilikileri asndan esas dnm noktasnn 1960 darbesi olduunu belirtmektedir. Bu tarihten sonra ordu, ya darbelerle dorudan lke ynetimine el koyarak ya da etkisini dolayl yollarla hissettirerek, siyasal arenann iinde yer almtr. Bu etkinin dozu dnemden dneme farkllamakla birlikte demokratik denetim evrensel standartlara uygun olarak gerekleememitir (Demirel, 2010: 4-5). 12 Eyll 1980 ncesi dnemde, 1977 ylndan itibaren gelien olaylar gz nne alndnda siyasal ortam kt ekonomik koullar ve yaygn iddet olaylarnn hkim olduu lkede sorunlara zm retemeyen siyasal partilerin tutumlaryla gergin, bunalml, karlkl inatlama boyutlarna ulam, karlkl sulayc aklamalarla krizi daha da trmandrdklar, umutlarn tkenmekte olduu bir tablo eklinde zetlemek mmkn olabilir. Be ayr hkmetin grev stlendii bu dnemde, eklen demokratik kurallar ilemekte, anayasal sre izlenmekte, seimler yaplmakta, hkmetler kurulmakta, istifalar yaanmakta, seim mitingleri yaplmakta, sivil toplum kurulular faaliyetlerini srdrmekte; ksaca grnrde lkede demokrasi hkim olmaktadr. 27 Aralk 1979 tarihinde verilen uyar mektubuna gelinceye kadar siyasal sisteme silahl kuvvetlerden de herhangi bir ak mdahale olmamtr. Her ne kadar, askerlerin lkedeki giderek trmanan iddet olaylarnn nlenememesi bata olmak zere siyasal partilerin tutum ve davranlarndan honutsuzluk duyduu, bu konuda askeri ynetim kademesinin Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda gr ve isteklerini ifade ettii bilinmektedir. Ancak, askerlerin siyasal sistemin ileyii, daha ziyade siyasal partilerin karlkl uzlamaz tutumlarndan duyduklar bu rahatszlk bilinmekle birlikte, sisteme mdahale kabul edilebilecek bir giriimleri olmamtr. Fakat genel tabloya bakldnda, lkedeki siyasal ortamn demokratik bir lkede olmas gerekenden ok uzak olduu sylenebilir. 1980 ncesi dnemde, siyasal sistem salkl olarak ilememekte, demokrasi ise daha ok ekli bir zellik tamaktadr. Silahl Kuvvetlerin ak olarak sisteme mdahalede bulunmamasn da tek lt olarak kabul etmek yanltc olabilecektir. Zira 1980 ncesi siyasal hayatmzn neredeyse tamamnda dorudan veya dolayl olarak ordunun sisteme etkisinden sz etmek daha doru olacaktr. 25 Mart 1980 tarihinde Genelkurmay Bakan Evren imzasyla askeri birliklere yaynlanan bir bildiri bu noktada nem tamaktadr. Bildiride, terr ve iddet eylemlerini yrten vatan hainlerinin silahl kuvvetler mensuplarn da hedef aldklar belirtildikten sonra;
Bugne kadar Trk Yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak grevini en iyi bir ekilde yapm olan Trk Silahl Kuvvetleri, byk bir fedakrlk ve grev bilinci ierisinde, bu mcadeleden de baarl bir ekilde behemehl galip kacaktr. u hususu herkes ak ve kati olarak bilmelidir ki, bu hainler yaptklar menfur hareketlerin bedelini ar bir ekilde deyeceklerdir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

727 / 1404

Denilmektedir. Bildiride, askerlerin kendilerini konumlandrdklar pozisyon lkeyi ve devleti kollamak ve korumak ile anlam kazanmaktadr. Bu ibarelerin Hizmet Kanununun 35. maddesinde yer alan ve darbelerin yasal dayana saylan hkmden alnmas da dikkat ekicidir. mal ekilde de olsa, uyar mektubundan yaklak ay sonra bu bildiride de komuta heyeti ayn vurguyu yapmtr. 12 Eyll ncesi dnemde asker-hkmet ilikilerine bakldnda genel olarak askeri st ynetim kademesinin hkmetlerle ilikilerinin formel dzeyde gerekletii izlenimi edinilmektedir. ki taraf arasnda yasal erevede bir iliki biimi dzeyli olarak hkimdir denilebilir. Bu balamda, hem Ecevit hem de Demirelin Genel Kurmay ile olan ilikilerini sorunsuz, hatta iyi olarak tanmladklar, zellikle Ecevitin demokrasi d bir hareket beklemedii ynnde ok sayda aklamalar bulunmaktadr. Bu grnen manzarann arka tarafnda ise lkedeki genel havadan rahatszlk duyan bir askeri komuta heyeti bulunmaktadr. Sre iinde, bu rahatszlk giderek artm, zellikle 1979un sonlarndan itibaren siyaset cephesinde de askerlerin sisteme demokrasi d bir mdahalede bulunaca dncesi dillendirilmeye balamtr. En azndan bu ynde bir kanaat olumutur. Buna bir rnek oluturmas bakmndan muhalefet lideri Ecevitin stanbulda 6 Eyll 1980 gn Petrol- Sendikas Genel Kurulunda yapt konumada yer alan u ifadeler dikkat ekmektedir: Siyasi partiler,politikaclar sahada. Ama iilerin de aralarnda bulunduu halk, tribnlerde. Sahada kavga, dv var. Bu bir gn irkin bir oyuna dnr. Biri kar, oyun bitti der ve ddk alar, demokrasi de son bulur. Asker-hkmet ilikilerinde en belirgin noktalardan biri, iddet olaylarnn nlenememesi, hkmetlerin bu konuda mesafe alamamalar, olaylarn giderek yaygnlamas ve lke genelinde adeta i sava andran toplu lmlere yol aan olaylarn ba gstermesi, buna karlk siyasal alanda gerginliin artmas, siyaset kurumunun ise bu sorunlara bir zm bulamam olmasna askerlerden gelen eletirilerdir. Bu eletirilerle birlikte baz neri ve talepler de askerler tarafndan dile getirilmitir. Daha ok Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda ifade edilen bu hususlar 12 Eyll mdahalesinin gerekeleri arasnda da saylacaktr. Silahl Kuvvetlerin hkmet kanadndan taleplerinin karlanmam olmas askerler tarafndan zellikle skynetim uygulamalarnn baarszlnn gerisindeki en nemli nedenlerden biri olarak gsterilmitir. Bu erevede, dnemim Milli Gvenlik Kurulu Kararlarna deinmekte fayda vardr Keza Milli Gvenlik Kurulu asker ve sivillerin demokratik anayasal zeminde bir araya gelerek milli gvenlie ilikin konular deerlendirdikleri nemli bir platformdur. Bu kurulun 12 Eyll ncesi etkin almas, tpk skynetim messesinin etkin almas ile sorunlarn demokratik zeminde ve platformlarda zlmesi asndan nem arz etmektedir. Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinden Komisyonumuza ulaan Milli Gvenlik Kurulunun kararlar incelendiinde, baz kararlarda iddet olaylar ve terrizmin nlenmesi almalarnn daha etkili olarak gerekletirilebilmesi iin eitli nlemlerin alnmas hkmete tavsiye edilmitir.
25.01.1977 tarih ve 229 sayl karara ekli tedbirler listesinde; Gvenlikle lgili tedbirler blmnde, Polis tekilatn glendirmek iin meclis gndeminde bulunan EM-ROMO tasarsnn kanunlamasnn salanmas, acil hallerde kiilerin st ve zel eyalarnn aranabilmesi iin Polis Vazife Salahiyet Kanununda deiiklik yapan tasarnn kanunlamas, polis koruma grevini rahatlatacak kurulularda zel koruma tekilat kurulmas kanun tasarsnn kanunlamas, silah kaakln nlemede etkili olacak olan sahil gvenlik kanun

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

728 / 1404

tasarsnn kanunlamas, Kimlik Bildirme Kanununun uygulanabilmesi iin gerekli mali imknn salanmas, acil hallerde gazete ve dergilerin toplatlabilmesi iin yetkili klnacak mercii belirten bir kanun karlmas, dernek ve mesleki kurulularn sadece ileri Bakanlnca deil, ilgisine gre dier bakanlk ve kurulularca da denetlenmesi; Milli Eitimle ilgili tedbirler blmnde, niversitelerin ncelikle i bnyelerinde gerekli dzen ve disiplini salamalar, niversite zerkliinin ak bir tarifinin yaplmas; Yargya ilikin tedbirler blmnde, hazrlk soruturmalarnda savclarn polise yardmc olmalar veya bizzat kendileri yapmalar, devlet gvenlik mahkemelerinin grevinin sona ermesi nedeniyle meydana gelen boluu kapatmak iin byk illerdeki ar ceza ve asliye ceza mahkemelerinden ayrlacak olanlara devlet ve rejime kar sulara ilikin davalarn baklmasn salayc dzenleme yaplarak bu davalarda yarg hz arttrlmal, 28.04.1978 tarih ve 234 sayl kararnda; Kamu kurulular arasnda daha hzl ve etkili istihbarat akn salamak zere Emniyet Genel Mdrl istihbarat tekilatnn dier istihbarat kurulular personeli ile geici olarak takviye edilmesi ve bu birimin kendi iinde ve dier istihbarat kurulular ile olan irtibatnn etkinletirilmesi, haber aknn emir ve komuta ulamndaki kanuni ve hiyerarik zorunluluklar bertaraf etmek iin Hkmete kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmesi; Gvenlik kuvvetlerinin etkinliini arttrmak zere, polis derneklerinin kapatlmas, terhis olacak komando erlerin dorudan polis kadrosuna alnmas, zor alm silahlardan uygun olanlarn polise tahsis edilmesi, gmrklerdeki aralarn tahsisinde Emniyete ncelik tannmas, ara gere yenileme ve alm iin dviz tahsis edilmesi, Jandarma tekilatnda komando blk saysnn arttrlmas, Jandarma birlikleri er kadrolarnn kademeli olarak arttrlmas, l daresi Kanununda valilere verilmi olan yetkilere ilerlik kazandrlmas; Yarg organlarna etkinlik kazandrmak zere, devlete ve topluma kar ilenen sularn sratle cezalandrlmas iin ihtisas mahkemelerinin kurulmas, kadro ve ara gere ihtiyalarnn karlanmas; 28.06.1978 tarih ve 235 sayl kararnda; stihbaratn koordine edilmesi amacyla Genelkurmay Bakanl, ileri Bakanl, MGK Genel Sekreterlii ve MT Mstearl yetkililerinden oluan bir Merkezi stihbarat Koordinasyon Kurulu ile illerde ayn grevi yapacak ve ayn kurulularn ildeki temsilcilerinden oluacak nitelerin oluturulmas, Jandarmann subay, astsubay ve er eksikliinin sratle giderilmesi, Anayasann 123. maddesinde belirtilen olaanst halin tanmnn yaplmas suretiyle 5442 sayl Kanunda mlki amirlere verilen yetkilerin arttrlmas; 23.02.1979 tarih ve 239 sayl kararnda; Skynetimin iki aylk uygulamalar ile amacna ulamas bakmndan nemli admlar atld, birok eylem ve olaylarn kontrol altna alnd grnde birleildii, skynetimin anayasa ve yasaya tam uygunluk iinde ve kesin tarafszlkla iledii, halkn skynetime her bakmdan destek ve yardmc olmasnn da bunu kantlad; 30.05.1979 tarih ve 242 sayl kararn ekinde yer alan neriler blmnde;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

729 / 1404

Trk Silahl Kuvvetlerinin acil denek ihtiyacna ilikin talebi ifade edilmitir. Buna gre, Silahl Kuvvetlerin 1977 mali yl ihtiyacnn % 23,2sinin, 1978 yl ihtiyacnn ise % 14,9unun karlanabildii, 1979 ylnda ihtiyacn 1977 ve 1978 yllarnda denmeyen borlar ve karlanamayan ihtiyalarla birlikte 1 milyar 959,6 milyon dolar bulduunun belirtildii; lkenin ekonomik durumu gz nnde bulundurularak yaplan ksntlar sonucunda ihtiya 588,7 milyon dolara drld ifade edildii; son yllarda yeterli dvizin tahsis edilmemesi nedeniyle kritik bir seviyeye gelen stok ve yedeklerin tkenmekte olduu ve belirtilen dviz miktarnn ivedilikle tahsisinin gerektii; 16.08.1979 tarih ve 244 sayl kararnda; Blclk olaylarnn hissedilir derecede kontrol altna alndn, kaaklkla mcadelede daha etkili olunmaya balanld, gvenlik kuvvetlerinin operasyonlarnn baarsnn giderek artt belirtildikten sonra, skynetimin ok uygarca ve adilane biimde ve idari makamlarla skynetim makamlarnn tam dayanmas ve ibirlii iinde yrtld, bu nedenle her geen gn daha baarl olunduu; 21.11.1979 tarih ve 246 sayl kararnda; lkede anarinin ok byk boyutlara ulat, sabotaj ve soygunlarn birbirini takip ettii, Cumhuriyet tarihinde grlmemi olaylarn vuku bulduu, toplum huzurunun olaanst bir ekilde bozulduu, anari ve blclkle mcadeleden baarl sonular alabilmek iin btn kurum ve kurulularn, yarg organlarnn, idarenin, gvenlik kuvvetlerinin ve tm ile anayasal kurulularn ahenkli ve hassasiyetle almalarnn gerekli olduu, anari ve kanun d eylemlere kar mevcut yasalarn gzden geirilmesi ve gerekli olanlarn deitirilmesi, ihtiya duyulacak yeni yasa tasarlarnn sratle hazrlanmas ve Hkmete sevk edilmesi, hususlar zerinde alma yapmak zere bir Devlet Bakan bakanlnda Genelkurmay Bakanl, Adalet, Milli Savunma, ileri Bakanlar ile MGK Genel Sekreteri ve MT Mstearnn katlmyla bir komisyon oluturulmas; 19.02.1980 tarih ve 249 sayl kararnda; Yurtta devam eden kanun d olaylarn alnan gvenlik nlemleri ve rgtlere ynelen planl operasyonlara ramen olaylarn geniletilmesi amacyla skynetim blgelerinden baz dier illere kaydnn tespit edildii, MGKnn bu durumu olaanst bir hal olarak deerlendirmekte olduu ve olaanst hal yasasnn bir an nce karlmasn gerekli bulduu belirtilmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun aada belirtilen 1979 ylnda ald iki kararnda ise askerlerin 12 Eyll ncesi dnemde genel olarak hkmetlere kar ileri srdkleri bilinen grlerin tersine skynetim uygulamalarnn etkili olarak srdrldne ilikin ibarelerin yer ald grlmektedir. 23.02.1979 tarih ve 239 sayl kararda; Skynetimin iki aylk uygulamalar ile amacna ulamas bakmndan nemli admlar atld, birok eylem ve olaylarn kontrol altna alnd grnde birleildii, skynetimin anayasa ve yasaya tam uygunluk iinde ve kesin tarafszlkla iledii, halkn skynetime her bakmdan destek ve yardmc olmasnn da bunu kantlad; 16.08.1979 tarih ve 244 sayl kararda da;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

730 / 1404

Blclk olaylarnn hissedilir derecede kontrol altna alnd, kaaklkla mcadelede daha etkili olunmaya balanld, gvenlik kuvvetlerinin operasyonlarnn baarsnn giderek artt belirtildikten sonra, skynetimin ok uygarca ve adilane biimde ve idari makamlarla skynetim makamlarnn tam dayanmas ve ibirlii iinde yrtld, bu nedenle her geen gn daha baarl olunduu belirtilmektedir.

1979 ylnn ubat ve Austos aylarnda alnan bu iki karardaki yukarda zetlenen blmlerin yer almas, silahl kuvvetlerin daha sonra 12 Eylln ardndan belirttikleri grlerle elimektedir. Ayrca, askeri komuta kademesinin 1979 ylnn ortalarndan sonra mdahalede bulunma fikrini oluturduu gr doru kabul edildiinde de yine Austos aynda alnm olan 244 sayl MGK Kararndaki ifadeler ayn elikiye iaret etmektedir. Bunun da tesinde, Austos ayndan sadece drt ay sonra ayn askeri komuta heyetinin uyar mektubu verme gibi bir yolu semesi de bu anlamda bir baka eliki olarak durmaktadr. Zira Austos aynda alnan 244 sayl kararda olaylarn kontrol altna alnd, operasyonlarn giderek daha baarl hale geldii, skynetimin de uygar ve adil ekilde idari ve askeri makamlarn tam dayanma ve ibirlii iinde uyguland ifade edilmektedir. Bu durum ya askerlerin gerek grlerini anayasal zemin olan Milli Gvenlik Kurulunda yanstmadklarn ya da gerek grlerini yanstmakla beraber dier yandan darbe ile ilgili hazrlklar yaparak darbe srecini ilettiklerini gstermektedir. 12 Eylle muhatap olan siyasilerin ordu komuta heyetine ynelttikleri en temel sulama, kamuoyunda darbenin meru grlmesini salayan koullarn askerler tarafndan bilerek, planlanarak oluturulduuna ilikindir. Bu sava gre, askeri darbenin yaplabilmesi iin o dnemde ba gsteren terr ve anari askerler tarafndan yeterli aba gsterilmeyerek planl olarak nlenmemitir. Bu ekilde lkenin kt koullarndan yaknan, iddet olaylaryla sokaa kamayacak hale gelen halk adeta ordunun darbe yaparak ynetimi ele almasn ister hale gelmitir. lkenin iinde bulunduu sorunlara demokratik parlamenter sistem iinde are bulunamayaca inanc kamuoyunda oluturulmutur. Kenen Evren de 12 Eyll sonrasnda yapt bir konumada bu konuda halkn bak asn ayn ekilde ortaya koymutur:
Artk vatanda yle bir hale gelecekti ki, <lanet olsun, ne gelirse gelsin, yeter ki sokaa rahat kalm, rahat gezelim, rahat ticaret yapalm.> diyecekti. (Yetkin, 1995: 168-169).

Siyaset cephesinin darbenin merulatrma gerekesi olarak ileri srd bu grn karsnda ise askerlerin darbe yapma gerekeleri olarak ifade ettikleri neden bulunmaktadr. 12 Eyll darbesini gerekletirenlere gre demokratik parlamenter sistem lkedeki anari ve terr sorununu zememitir, hatta bundan sorumludur. Bu gr, 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Kenen Evren tarafndan srekli olarak tekrarlanmtr. 12 Eyll gn Evren radyo ve televizyonda yaynlanan konumasnda halka yle seslenmektedir:
Siyasi partiler bu kritik dnemde milletin zlemle bekledii nlemleri almak yerine; i gerilimi devaml artrarak, ykc ve blc mihraklar bsbtn kkrtarak, onlara cret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarrcasna seim yatrmlar iin zemin yaratma yollarn tercih etmilerdir (Yetkin, 1995: 169)

Aslnda 12 Eyll darbesi ile ilgili siyaset ve asker cephesi tarafndan ne srlen en bilinen iki kart gr bunlardr. Her iki gr destekleyen elbette ok sayda baka savlar da ileri

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

731 / 1404

srlmektedir. etin Yetkin bu savlarda kim haklyd diye sormakta ve yle devam etmektedir:
Siyasal partiler ve liderlerini sulayan 12 Eyllcler mi, yoksa darbecilerin 12 Eylle yol aan ortam kendilerinin hazrladklarn ne sren siyasal parti liderleri mi? nsan dnp 12 Eyll ncesine baktnda gerekten de dnemin siyasal partilerinin Kenan Evrene hak verdirecek davranlar iinde bulunduunu grr. Ancak bu durum, Kenan Evren ve arkadalarnn da ayn dnemde neler yaptklarn ya da gerektii halde neleri yapmadklarn gz ard etmemiz iin bir neden olmad gibi, dahas bu durumun yol at anari ve terr ortadan kaldrmak iin iktidara el konduktan sonra ulusa yaadmz ve etkileri hala sren karanlk gnleri unutturamaz ve unutturmamaldr da! (Yetkin, 1995: 170)

Konuya byle bir bak asyla yaklaan Yetkin, 12 Eyll ncesi askerlerin tutumlarna ilikin olarak Demirel ve Ecevitin baz aklamalarn hatrlatmaktadr. (Yetkin, 1995: 171-174) Demirel yle konumaktadr:
Komuta heyeti, bir taraftan sureti haktan grnp, dier taraftan tertip ierisinde olmutur. Bu tertibi de iyi kamufle etmitir Silahl Kuvvetlerimizin deil, yalnzca be kiilik komuta heyetinin kanla besledii Darbe Plannn irkin yzn ve kirli belgelerini biz demedik. Ne yaptnz? Ne devralp ne braktnz? Elinizdeki yetkileri kullanp devleti koruma ve kollama grevi yerine, devletin dibine dinamit koyanlarn akttklar kanlar ikbalinizin merdivenlerine basamak yaptnz. Memleket elden gidiyor gelin kurtaralm diyenlere kem baktnz. Bal alp ac sattnz. Anariyi, terr, vurgunu, soygunu nleme arlarna kulanz tkayp yangn seyre daldnz. Kap aralarnda gezip, mektuplar yazdnz. Akan kanlar, yanan canlar, gl olan yalar karsnda darbenize meru zemin yarattnz

Yine bir baka aklamasnda Demirel:


Sayn Evren unun hesabn vermek zorundadr: 13 Eyll gn duran kan, 11 Eyll gn niye akyordu? Hayr efendim verdii cevaplar kurtaramaz kendisini. Kendileri daha iyi biliyor niye durmadn o kanlarn. Kanlar akyordu, nk Sayn Evrenin ankayaya kmas gerekiyordu. Bu ithamla kar karyadr. demektedir.

Yetkin, Demirelin, darbecilerin 12 Eyll halkn gznde meru klacak ortam nasl hazrladklarn kantlayacak ok sayda somut olaydan sz ettiini de belirtmektedir. Ayrca Ecevitin u aklamasna iaret etmektedir:
rnein, ben Orta Anadolunun o srada Hilal diye anlan baz illerini sac terristlerin harekt merkezi durumuna getirmeleri ve fiili ynetimleri altna almaya balamalar zerine, srarla o illerde de skynetim istedim. Fakat Genelkurmay Bakan Evren, <Elimizdeki kuvvetler daha ok ilde skynetime elvermez, buna gcmz yetmez> gerekesiyle benim bu isteklerime kar kt Fakat 1979da benim birka Orta, Dou Anadolu ilinde de skynetim istememe kar kan Evren, nasl olduysa 12 Eyll 1980den itibaren Silahl Kuvvetlerin gcnn 67 ilde de skynetime yetecei kansna vard.

Arcayrek, 1979 ylnda Genelkurmay Bakan ve Cumhurbakannn 30 Austos dolaysyla yaynladklar mesajlarn ieriine dikkat ekmektedir. Ayn konuda, Faruk Skann da Babakan Eceviti uyardn aktaran Arcayrek, Babakan Yardmcs Skann mesajlardaki

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

732 / 1404

baz imalara iaret ettiini yazmaktadr. Buna gre, Cumhurbakan mesajnda gen Harbiyelilerin sesine kulak verilmesini istemiti ve bu nemli bir ayrntyd. Her iki mesaj da kamuoyunda ok farkl bir etki oluturmamakla birlikte bir mdahale olabileceini iaret etmekteydi. Ancak, Babakan Ecevit byle bir ihtimali ngrmemektedir. Arcayreke gre ise, siyasal ve ekonomik ortamn dzelecei yerde daha karmak biime dnmesi, anarinin yok edilmesi bir yana durdurulmasnn bile sz konusu olmadnn anlalmas mdahale olasln glendiriyordu ve ordu st dzeyinin, blclk eylemleri younlatndan beri deerlendirmelerini sklatrd duyuluyordu (Arcayrek, 1985: 154). 12 Eyll ncesi dnemde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii grevini yrten Haluk Baylken ile yapt bir rportaj aktaran Arcayrek, Baylkenin hkmetlerin olaylar nlemek iin gayret gsterdiini, ancak alnan nlemlerin sonularnn yetersiz kaldn, nlem paketlerinin hazrlandn, fakat bir tarafn hazrlad pakete dier tarafn gvenemediini, bir tarafta Cumhurbakan ve Silahl Kuvvetler, dier tarafta siyasal partiler, herkesin isteinin ayn ynde olduunu, ama bir sonu alnamadn, bu baarszln nedeninin ise partiler arasnda baz konulardaki yaklam farklar olduunu belirttiini ifade etmektedir. Yine Baylken, Genelkurmay Bakannn bir grmede yasalarda yaplmas gereken deiiklikleri ifade etiini, Cumhurbakanndan bu hususu takip etmesini istediini, ancak bu yasalarn kmadn dile getirmektedir (Arcayrek, 1985: 183) Arcayrekin Faruk Skandan aktardna gre 1979 ylnn Temmuz aynda yaplan Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda Kuvvet Komutanlarnn sz alarak yaptklar gezilerden edindikleri izlenim ve deerlendirmelerini ifade etmiler, devlet otoritesinin yokluundan, brokrasinin almadndan, eylemlerin giderek boyutlandndan yaknmlardr. Askerler nlem alnmas gereini vurgularken Babakan Ecevit susmakta ve not almaktadr. Skana gre komutanlar ilk defa gezi dn sonras konumaktadrlar. Skana gre, askerlerin 1979 Austosuna kadar ynetime el koymaya niyetleri yoktu. Meclis ve hkmetin ynetime egemen olmasn istiyorlard (Arcayrek, 1985: 195-196). 12 Eyll ncesi dnemde askerlerin bir baka talebi de AP ve CHPnin ibirlii yaparak lke sorunlarnn zm iin birlikte hareket etmeleri olmutur. Arcayrek, daha nce eitli ekillerde dile getirilen bu talebin 14 Ekim 1979 ara seimlerinden sonra gndeme gelmediini, bunun da askerlerin yeni bir sre iine girerek ynetime el koymaya karar verdiklerini gsterdiini belirtmektedir. Arcayrek, yllar sonra Ecevitin kendisine Eer biz CHP-AP hkmetini kurabilseydik, cumhurbakann seebilseydik mdahale gelmeyebilirdi dediini aktarmakta, bu grn 14 Ekime kadar olan dnem iin geerli olduunu, oysa daha sonras iin Ordudan iki partinin ortak hkmeti ynnde bir talep gelmediini, bu nedenle artk mdahaleye doru gidildiini sylemektedir. Mdahale aama aama gelecekti. nce uyar mektubu gelecek, ardndan 12 Eyll. Kararlatrlan mdahale durmayacakt. Nedenlerin bir kapansa dieri ar basacakt (Arcayrek, 1985: 296-298). Eyll 1979a gelindiinde belli evrelerde darbe yaplacana ilikin bilgiler dolamaktayd. Arcayrekin Cokun Krcadan aktardna gre de askerler 14 Eylldeki Milli Gvenlik Kurulu sonrasnda toplanmlar ve CHP-AP ibirliinden vazgemilerdi (Arcayrek, 1985: 281). Blent Ecevit de 17-18 Eyll 1979 gnleri Faruk Skan ve baz Demokratik Partililerin kendisine gelerek, 12 Mart ncesine benzer gnler yaandn, skynetime ramen anarinin trmandn, mutlaka bir eyler olacan ve kendilerinin bir eyler olurken bu ykn altnda kalmak istemediklerini syleyerek Skann hkmetten ayrlma kararn bildirmesi karsnda durumdan phe duyduunu ve tedirgin olduunu dile getirmitir (Arcayrek, 1985: 381).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

733 / 1404

Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununun 35. maddesindeki Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. hkmnn, ordunun i siyasete mdahale etme hakk saladn ileri srmek hukuki adan mmkn deildir. Darbeleri gerekletirenlerin sndklar bu yasal klf, ayn zamanda bakalar tarafndan da zaman zaman dile getirilmitir. Oysa yasa koyucu, ayn Kanunun 43. maddesine koyduu u hkmle orduyu siyaset dnda tutmay amalam, farkl davranta bulunmay yasaklamtr (zdemir, 1989: 215-218): Trk Silahl Kuvvetleri her trl siyasi tesir ve dncelerin dnda ve stndedir. Bundan tr Silahl Kuvvetler mensuplarnn siyasi parti veya derneklere girmeleri bunlarn siyasi faaliyetleri ile mnasebette bulunmalar, her trl siyasi gsteri, toplant ilerine karmalar ve bu maksatla nutuk ve beyanat vermeleri ve yaz yazmalar yasaktr. Modern demokrasilerde ordu dier kar gruplarndan daha te bir anlam tamaz. Askeri komuta heyeti sivil demokratik kurumlara itaat ettiinden tek grevlerinin gerektiinde savamak olduunu bilir, hkmete ballk konusunda ise tereddt yaamaz. Ordu siyasal srece dorudan katlamaz, sadece edilgen bir rol oynar (Ertun, 2005: 398). Askeri otoritenin sivil otoriteye mdahalesi genellikle az gelimi lkelerde grlen bir olgudur. Azgelimi lkelerde toplumun yaps askeri bir mdahaleye kar koyup direnecek rgtlenme dzeyine ve bilincine ulamamtr. te azgelimi lkelerde ekonomik gelime ve siyasal istikrar yeterince salanamaynca toplumda iddet ortam domakta, bu da askeri ynetimi davet eden bir ortam oluturmaktadr. Ordunun siyasete mdahale etmesinin nedenleri eitli olmakla birlikte, toplumda sorunlarn zmnde seeneklerin olmad ve zmn ordudan beklendii durumlarda darbe sreci hzlanmaktadr. Ayrca, ordunun harekete gemesinde asl etken, ordunun gl olmas deil, sivil siyasi kurumlarn zayf olmasdr denilebilir (Ertun, 2005: 399-400). Ordunun siyasete mdahale etmesini meru hale getiren ve buna gereke oluturan en bilinen sebep ise sivil otoritenin lke sorunlarna zm retememesidir. 12 Eyll darbesini yapanlar tarafndan da benzeri sylem darbenin gerekesi olarak kullanlmtr. Kenan Evrene gre, darbenin baarl olmamas demek, bir i sava sonucu lkenin paralanmas, bin seneye yakn bizim olan topraklarn baka ellere gemesi, Trkln ve Trklerin Asyadaki dier Trklerin durumuna dmesi demektir (Ertun, 2005: 413-414). Ertun, Ordu, lke artlar ktletii iin mi mdahale etmekte; yoksa sivil otoriteye mdahale edebilmek iin mdahaleyi merulatrc bir konuma m girmektedir? diye sormakta ve eer ordu ynetimi ele geirmek iin koullarn olumasn bizzat salyor veya tevik ediyorsa, bunu gizleyecek nlemleri de titizlikle alyordur demektedir. Bu yzden ileri srlen iddialar kantlamak zordur, byle kantlar bulunsa da kesinlik tamayabilir. Askerlerin mdahaleyi kolaylatracak koullar hazrladna veya kolaylatrdna ilikin hem darbeyi yapanlarn arasndan hem de st dzey siyasetiler tarafndan dile getirilen birok iddia bulunmaktadr. Bu yndeki en gl delil ise skynetime ramen durmayan terrn darbeyle birlikte durmu olmasdr (Ertun, 2005: 413-414). Ancak, gl kabul edilebilen bu iddiaya kar, askeri ynetim dneminde de iddet olaylarnn birdenbire nlenemedii, kademeli bir azalma ve kontrol altna alma sreci yaand eklinde cevap verilmektedir. Yine ayn ekilde, skynetimin olaylar nleyememesinin nedeninin, alnan tedbirlerin sadece skynetim uygulanan belirli saydaki ille snrl kalmas, lke genelinde topyekn etkili bir mcadele ortaya konulamamas olduu belirtilmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

734 / 1404

Mdahale koullarnn hazrland tezinin dile getiricileri arasnda askeri cepheden isimler de olmutur. Bunlardan biri 12 Eyll generallerinden Bedrettin Demireldir. Demirel yle konumaktadr: 1979 Temmuzunda da mdahaleyi gerektiren sebepler vard ve mdahale karar da vard, ama biz biraz daha olgunlasn, itiraz edilmesin diye o zaman mdahaleyi yapmadk. (Ertun, 2005: 414-415). Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonunu tarafndan 07.06.2012 tarihinde dinlenen 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel unlar dile getirmitir (Komisyon Tutanaklar: 07.06.2012).
Yani darbe olmu, ondan sonra yaplan seimde halkn sandk bana gitmeyecei veya halkn bir ksmnn diyelim, sandk bana gitmeyecei, bir reaksiyon gsterecei -referandumlarda da- dnlrken yle olmam nk bu lkenin vatanda, saduyu sahibi vatanda geride durmaktansa undan bir an evvel kurtulup yine eski yolumuza gidelim. gibi bir yolu tutmu, yle gitmi ve neticede arka arkaya darbeler gelmi, bu darbeleri gslemi Trkiye ve bu darbeler Trkiyeye byk zarar vermi. Eer Trkiye bir darbe lkesi olmasayd bugnk durumdan daha iyi olurdu her ey, ok daha iyi olurdu. Darbeyi alklayanlar dhil veya darbeyi tevik edenler dhil veya darbeden memnun olanlar dhil, olmayanlar, olanlar, hepsi zarar grm. Bunun idraki iinde olunmazsa, bundan sonra Trkiyeyi ileriye gtrmekte zorluk olur. Onun iin, birinci mesele halkn skntlarnn zmn olaanst birtakm reetelerde, olaanst birtakm kurallarda, olaanst ynetim ekillerinde deil, kendi hr iradesiyle setii idarelerde aramas lazm ve eer halk kendi hr iradesiyle setii idarelerden memnun deilse, bekleyecek, yani o idarenin deime zaman gelinceye kadar bekleyecek. Deime zaman sandktr. Sandk gelene kadar bekleyecek ve orada kendi iradesini kendisi ortaya koyacak. Bunu yerletiremedike Trkiyede huzuru, sknu salamakta skntlarmz zor geer, ne kadar urasak zor geer. Yani unu sylemek istiyorum: Trk vatanda birbiriyle olan meselesini darbe yoluyla halletmeye kalkmamal, bir. ki, kendi meselesine yine darbe yoluyla zm aramaya kalkmamal, bunlarn hepsini, meruiyetten uzaklamamal, meru yollardan giderek neyi aryorsa onu bulmal. imdi, buraya gelmeden nce, unlar sylemek istiyorum: Burada, her devlet kendi gvenliini, kendi ynetimini dnrken bir sistem koymu orta yere. yle koymu sistemi: Hangi ii, devletin hangi kurumu yapacak ve bu kurumlar nasl ileyecek, kim kime bal ileyecek ve direktifi nereden alacak? Sorumlu kim olacak? Bizim sistemimizde, bunu ok nemsiyorum, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, cumhuriyeti kuranlarn en nemli sorunu bu cumhuriyetin yaayabilmesi meselesi olmutur nk imparatorluk kmtr. mparatorlukla beraber ok byk nfus hareketi olmutur. mparatorlukta yaayan pek ok insan Anadoluya gelmek durumunda olmutur. ok byk straplar ekilmitir. Gerek Anadolunun yerli halk gerekse darndan gelen insanlarn hepsi byk fedakrlklarda bulunmulardr. Neredeyse erkek nfus, i grebilecek nfusun byk bir ksm krlmtr. Bir daha sava da olmasn ama Devletimiz ayakta dursun Cumhuriyeti kuranlar da, Byk Atatrk bata, cumhuriyetin ayakta durabilmesini bir yerden sonra her eyin nne almtr. imdi, zaman zaman, bugnlerde veya bugnlere gelmeden nce eletiriyoruz, bugnlerden sonra da eletireceiz tabii. Acaba, Trkiye Cumhuriyeti devletinin security dediimiz gvenlik meselesi neden her eyden nce geliyor? Bunun sebebi tarihidir. Devleti kuranlar, bir sre sonra gelmilerdir Biz bu devleti kurduk ama bu devlet ieriden, dardan birtakm tehditlere maruz kalrsa bunu kim karlayacak? Geri, bugnk Anayasamz bunu Trk vatandana brakyor ama Trk vatanda bunu nasl yapacak? Yani bu gvenlii, dnmler, tanmlar ve Trkiye Cumhuriyeti ve Trkiye topraklar Silahl Kuvvetlere emanettir gibi bir

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

735 / 1404

formle getirmiler. Buradan korumak ve kollamak km. Yani Trkiye Cumhuriyetinde devletin gvenlii meselesini kim yrtecek? Devletin silahl gc. Yani kimseye sormadan m bunu yrtecek? te, burada nemli hadise geliyor. Kimseye sormadan m yrtecek? Sonradan, 1960 Anayasasnda bu u ekli alm: Bir Mill Gvenlik Kurulu kurulacak, bu Mill Gvenlik Kurulu Trkiye'nin muhatap olabilecei tehditleri karacak, bunlar hkmete syleyecek, yle tehditlerle devlet kar karyadr. diyecek ve Hkmet onlar gzden geirecek ve diyecek ki Hkmet Evet, bu tehditlerin ortadan kaldrlmas lazmdr. Bunu kim yapacak? Bunu gayet tabii devletin silahl gc yapacak ama silahl gcne Yap denecek. Yani kendiliinden devlete el koyup yapmaya kalkmayacak, Yap denecek. te, Trkiyede olmayan bu. Yani devletin silahl gc silah kullanabilmek iin siyasi direktifi beklemeden silah kullanmaya kalkp devlete el koyuyor, tehdidi ortadan kaldrmak yerine, devleti ortadan kaldryor aa yukar. Yani devletin anayasasn kaldryor, Meclisini kaldryor, hkmetini kaldryor, onu kaldryor. imdi bu husus, mehur 35inci madde ve Hizmet Kanunuyla da ayrca pekitirilmitir 1960ta. Eer bundan sonra darbe olmasn istiyorsak, mutlaka silahl gcn Anayasadaki yerini iyi tayin etmemiz, nereden, kimden direktif alacan iyi tayin etmemiz ve mill irade stnln, Anayasa stnln mutlaka tesis etmemiz lazm. Onun iin, bu 35nci maddeyi kaldrmak veya tadil etmek hangi ekil olursa olsun, netice itibaryla yine aslnda devletin birden fazla silahl gc olmayacana gre, mnhasran silahl g devlete ait olduuna gre, yani devletten bakasnn silahl g kurmaya kalkmas felaket. Yani o ihtiya duyulup o felaket, yle bir ey olmamas lazm. Ne olmas lazm? Devletin silahl gc devletin emrinde dediimiz zaman, mill iradenin karar yeri olan Meclisinden ve onun ondan gvenoyu alm hkmetinden mutlaka direktif almas lazm ve o zaman, o direktifle, o direktife dayanarak hizmetini grmesi lazm. Bunlar neyle yapyor? te, skynetim budur aslnda, olaanst hl budur ama bizim burada konutuumuz ne skynetimdir ne olaanst hldir. Skynetimle, olaanst hlle baarlamayan birtakm ilerin, ne yapalm baarlamyor, o zaman devlet ilemiyor, devlete el koyalm ve devleti iletelim gibi bir eyin iine girmelerinden bu durum meydana geliyor. Ondan sonra gryoruz, asker devletine el koyduktan sonra da birok skntlar oluyor nk darbe, aslnda filin zcaciye dkknna girmesidir. Yani girdii zaman, krmadk, dkmedik bir ey brakmaz, krar dker, yi yapyorum diye yapar, Kt yapyorum diye yapmaz veya yani kabiliyetsizliinden yle yapar veya onun ii deildir, yanl bir iin iine girmitir ama zarar verir lkeye neticede ve ondan sonra yeniden byle eylerle karlamayalm diye uramak gayet doaldr. Yani bir milletin askeri onun emrinde olacak. Zaten asker sivil idarenin emrinde deilse, ona demokrasi demek de mmkn deildir. Yalnz, hibir memleket kolaylkla buraya gelmemi. Byk Frederickin bir sz var, ok enteresan bir sz: Bizim durumumuz army of the state deil yani devletin ordusu deil- state of the army ordunun devleti. Ordunun devleti noktasndan birok lke gemi. Yani ordu var, devlet de var ama esas g sahibi, sz sahibi ordu. Bu safhann almas lazm ve esasl bir ekilde almas lazm. Yani kanunlarn, nizamlarn buna gre tayin edilmesi lazm. Ayrca da rejimin halka mal edilmesi lazm. Halka anlatlmas lazm rejimin, iyi anlatlmas lazm. Rejimin halka anlatlmasnda siyasi partilerin ok byk nemi var, siyasi partilerin ileyiinin ok byk nemi var, seim sisteminin ok byk nemi var ki Trkiye bunlar grd. Trkiyede yle zaman oldu ki seim yapld, yzde 40 oy alan parti yzde 10 milletvekili kard, yzde 60 oy alan parti yzde 90 milletvekili kard. Bu, tek partiden ok partiye getiimiz zamanlarda, 50li ylardayd. Yani byle de olmaz. Temsil sistemi bence hakkn vererek iletmek lazm. Temsil sistemde yaplabilecek, gerekten halkn daha iyi temsil edilebilmesi iin, daha memnun bir ynetime gidilmesi iin birtakm

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

736 / 1404

deiikliklerin yeniden yaplmas lazm. Yani bunlar zaman ierisinde olacak eyler var ama ben isterim ki Trkiyede nispi seimin yannda, nispi seim deil de dar blge ekseriyet seimi olsun, yani kii setii adamla yakn irtibat kurabilsin. Bir yerden 5 tane milletvekili seiliyor, o milletvekili orann bir kesine bakyor, bir kesine bakamyor. imdi, Sayn Ecevit 6 Eyllde o beyan yapt. 12 Eyllde ihtilal olduuna gre, bizim iktidar ve muhalefet olarak bir araya gelmemiz, o gnk problemin hibirisini halletmezdi. O gnk problem anariydi ve anariye kar alnacak devlet tedbiri skynetimdi, skynetim de vard. Skynetim 1978 senesinin Eyllnden itibaren, Mara hadisesinden sonra Sayn Ecevit Hkmet Bakan iken ilan edilmiti ve skynetime ramen, anari durdurulamamt. Esasen, uyar mektubu diye verdikleri mektupta, ylbanda verdikleri mektupta da asker Biz bu ii yapamyoruz, yani biz uratk, didindik ama olmuyor yani, bir trl kan dklmesini nleyemiyoruz. mealinde ve siyasi partilere Siz bir olun, beraber olun, bir ey yapn. diyor. Bizim baka bir ordumuz, baka bir gvenlik tekilatmz yok ki. yle diyor. Bunu neden byle diyorsunuz? diye sorduum zaman, Biz bir senedir urayoruz, bunun altndan kamadk. diyor ve o gnk tarih itibaryla, 1980 Eyll itibaryla askerin kafasnda, daha sonra anlalyor ki bu i oktan teekkl etmi. Bu i aslnda 79da teekkl etmi. Ben, aslnda havanda dvdm. Ben yle dndm: 1979 senesinin 14 Ekimde yaplan seimlerde Adalet Partisi 50 senatrn 33n, 5 milletvekilinin 5ini alnca Sayn Ecevit kke gitti, dedi ki Ben istifa ediyorum. 16 Ekim. Halk Adalet Partisini istiyor. O zaman, benim eyim yok ki kuvvem yok ki. Aznlk hkmeti kur, biz destekleyelim. dedi arkadalarmz, Necmettin Bey ve Trke Bey. Biz destekleyelim. O zaman, aznlk hkmetini kurmak mecburiyetinde biz kaldk. Bizim kurduumuz Hkmet 1979 senesinin 12 Kasmndadr. 1 Ocakta da uyar mektubu geliyor. Ben sordum askerlere Biz bir buuk aydr i bandayz. Bu neyin nesi? Size deil. dediler. Kime bu? Btn herkese. Bizim yapmak istediimiz ey, benim o zaman dediim Bak, burada 1980in iki tane nemli ii var. Bir tanesi anari, bir tanesi ktlklar. Bu anari iini, ben sivil adamm, baka eyim yok, baka silahl gcm yok, olsa da kullanmam zaten. Yani silahl gcn tekliine inanmmdr. Devlette silahl g tek olmaldr. Sivil gce silah vermek yanltr. Bizim baka bir eyimiz yok. Sensin bunu yapacak olan. Ne istiyorsunuz, syle, verelim. Kanun, para, ne istersen. Deitir bu dzenin kumandanlarn. Kardeim, bunu yapn, bunu yapn. Biz byle bir yk aldk. kincisi, ktlklar. Biz bunu yz gnde hallederiz. Biz ktlklar yz gnde hallettik. Mart 1980e geldiiniz zaman, Trkiyede hibir eyin yokluu sz konusu deildi ama bir trl br ey yrmedi, kan ii olmad. Yani kimsenin gnahn almak istemiyorum nk benim dmda zaten syleniyor, oluyor ve biz, 11 Eyll gn saat bee kadar, akamzeri bee kadar devlet iiyle meguldk. Saat bete, Kenan Evren hsan Sabri Beyi ziyarete gitti, hsan Sabri Cumhurbakan vekiliydi. hsan Sabri Bey bana dedi ki Ben ona syledim. Sen bir konu bakalm. Bu ne demek istiyor? Kesinlikle en ufak bir eyi szdrmyor. dedi. Sivereke asker gidecek, alt aydr ben urayorum Sivereke asker gnderin diye. Siverekte her devirde asker olmu, imdi yok, kar dan eteinden kimseyi geirmiyorlar. Nurettin Paa Kara Kuvvetleri Kumandan. Bugn gnderiyoruz, yarn gnderiyoruz. Ben saat bete aryorum. Dedi ki gn zarfnda gnderiyoruz askeri. Ertesi gn gece yars darbe oldu. Burada birtakm eyler var ki altna inemiyorsunuz, altna o kadar rahat inemiyorsunuz ve onun iindir ki bizim bir araya gelmemiz, hep bu sylenir, bir araya gelmemiz, arkada, yaplabilecek bir ise benim Sayn Ecevit mni olduundan dolay yapmadm i deil. Sayn Ecevitin ekleyecei gle yaplacak bir i de deil. Benim iim askerle ve ben askere de inanyorum, onu da syleyeyim sana. Askerin ters bir ey yapacana, devlete sknt karacana inanmyorum. nancm bu benim. Neticede, o yle gider ey bakmndan.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

737 / 1404

12 Eyll darbesine Babakan olarak muhatap olan Sleyman Demirel, darbelerin yaanmamas iin ne yaplmal sorusuna, ncelikle silahl kuvvetlerin vatan koruyup kollama misyonunun akla kavuturulmas, anayasal dzlemde ordunun yerinin ak olarak belirlenmesi ve ordunun sivil otoriteye tabi klnmas gerei zerinde durmu, Hizmet Kanununun 35. maddesinin de kaldrlmas veya deitirilmesinin bu noktada nem tadn ifade etmitir. Darbeye giden srete CHP ile birlik olmann bir eyi deitireceine inanmadn, zira muhalefetin bir engellemede bulunmadn, asl aksamann anari ve terrn nlenmesi noktasnda yaandn, bu sorunun skynetimle de zlemediini ve aslnda uyar mektubu ile askerlerin bu sorunu zemediklerini ifade etmi olduklarn, askerin darbe yapma dncesini 1979da oluturmu olduunu belirtmi, bu grlerle aslnda silahl kuvvetlerin sorunun zmnde gerekli abay gstermedii anlamn tayan bir yaklam sergilemitir. Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonu 12 Eyll Darbesi Alt Komisyonu tarafndan 14.06.2012 tarihinde dinlenen 12 Eyll dneminin Babakan Blent Ulusu 12 Eylle nasl gelindii ve uyar mektubunun verilmesinin nedeni konularnda unlar ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 14.06.2012).
Benim zerinde bilhassa durmak istediim bu vesileyle istikrar. imdi, ben, ifade ettim seneye yakn Mill Savunma Bakanl Mstearl yaptm. Bu sre zarfnda 5 bakanla altm, 5 bakanla ve hepsinden ok faydalandm. Ama bir taraftan da zldm. Bu kadar sre iinde 5 bakanla almak demek, alt ayda bir hkmet deiiklii, alt ayda bir ynetim deiiklii. imdi ben geliyorum tekrar bize. Byle alt ay grev yapnca bu hizmetler herhangi Ben sene ay da Babakanlk yaptm. Hibir zaman A parti, B parti, C parti diye azmdan kelime kmamtr nk btn siyasi partiler ellerinden geldii kadar hizmet etmek zere ne mmknse yapyorlar bu memlekete. Neden bu bamza geliyor? Bamza devamllk olmad iin geliyor. Alt ayda bir, be ayda bir, yedi ayda bir koalisyondu, ite uydu buydu filan bunlarla ey edince i yrmyor. O bakmdan bir tarafta bu devamllk ve istikrar, bir tarafta bizim bu durumumuzu ifade etmek istiyorum. O mektupta arz edilen hususlar devaml Mill Gvenlik Kuruluna getiriliyor. A hkmeti zamannda getiriliyor, Bde, Cde. Fakat demin ifade ettiim gibi, devamllk olmad ve istikrar olmad iin bunlarn diyebilirim ki yzde 80inden yzde 100 diyemiyorum- bir sonu alnamad. Neydi bunlar? te demin saydm. Dernekler, mahkemeler, birok daha talepler var orada. Meclisin almas, yalnz Meclis deil btn siyasi organlarn i birlii hlinde bulunmas, daha birok konular var byle. Bunlardan sonu alnamaynca Mill Gvenlik Kurulunun Bakan da Cumhurbakan. O zaman dendi ki en iyisi biz onu Cumhurbakanna verelim. nk yalnz o zamanki Hkmetin problemi deildi. nk Hkmet altm yahut yetmi gnlk bir hkmetti. O Hkmet altm gnde, yetmi gnde ne yapacak? Ama bu byle zincirleme gelen problem ve yalnz Hkmetin ii de deil, Meclis var, daha birok anayasal organlar var. O bakmdan Cumhurbakanna bu fikirlerimizi takdim edelim dendi. O mektubun metni budur. Yani bir sradan vatanda da Cumhurbakanna bu fikirlerini takdim edebilir. Askerler de kendi grlerini bu ekilde Cumhurbakanna ifade etmilerdir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

738 / 1404

Hazrlk aamas olarak hibir zaman dnmemiimdir. Bu, tamamen Cumhurbakannn bu anayasal organlar toplayp yani kim bunlar? Meclis Bakan, Hkmet Bakan, ite u bu. Anayasal organlarn bakanlarn toplayp bunun hlli iin ne lazm? Bunu icra yoluna sokmak. Fakat Allah rahmet eylesin Cumhurbakan bunu byle yapmad, onu ona, onu ona verdi. Hibir sonu da alnamad. Bu, tabii, dnlenle netice arasnda ok byk bir fark oldu. Eer dnlen olsayd memleket ok daha farkl duruma gelirdi. Btn mesele, yani zerinde durmamz gereken neden oluyor bunlar? Durup dururken 12 Mart, bilmem ne, u bu neden oluyor, onun zerinde durmamz lazm. te benim ifadem Bakn, istikrar diyorum, yalnz istikrar. zerinde duruyorum bunun. stikrar salarsak memlekette Nasl salarz? Bakanlkla m salarz, unla m salarz bunla m, neyle salarsak salayalm devamllk olsun, bu istikrar sayesinde ekonomi de gidiyor. Her zaman tabii Babacanlar bilmem neler bulunmaz ama bu istikrar salanrsa bunlarn hepsi salanr. Devlet rahatlar. Vatandan devlete kar olan itimad sarslmaz. Silahl kuvvetlerin, gvenlik glerinin devlete kar olan bak sarslmaz. Benim btn zerinde durmak istediim devamllk, istikrar. Bunu salarsak bamza hibir ey gelmez. Ben o kanaatteyim. O istikrar bozmutur ama onun da nedeni: te o birtakm byle eydir yani o duruma memleketin getirilmemesi lazmdr, o da gene istikrarn bozulmasndan dolay olmutur. Yani darbeler hibir zaman iyi olmamtr ve istikrarn bozulmasna neden olmutur. Ama istikrar zaten bozuk olduu iin yani birtakm eyler bamza gelmitir; birincisi bu.

12 Eyll askeri ynetimi dneminde babakan olarak grev yapan Blent Ulusu, istikrar ve devamllk unsurlar zerinde durmu, 12 Eyll ncesinde grev yapan hkmetlerin baarl olmak iin ellerinden geleni yaptn, asl sorunun, yani lkede huzurun salanamamasnn, istikrar ve devamllk eksikliinden kaynaklandn dile getirmitir. stikrarn olmamas lkenin iinde bulunduu durumun nedenidir ve darbe bu srecin sonunda kanlmaz olmutur. Uyar mektubunun amac ise sadece hkmeti deil, Cumhurbakannn btn anayasal organlar harekete geirmesini salamaktr, ancak Cumhurbakan bu ynde etkili bir giriimde bulunmamtr. Ayrca mektup darbeye bir n hazrlk amac da tamamaktadr.

Darbe Sonras Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi


Askeri darbeyi gerekletiren Silahl Kuvvetlerin komuta heyeti Milli Gvenlik Konseyi (MGK) adn kullanmtr. Genelkurmay Bakan, kuvvet komutan ile Jandarma Genel Komutanndan oluan bu yeni ynetim kurumu, 27 Mays 1960 ara rejiminden farkl olarak TSKnn en st dzeyde yer alan komuta heyeti yelerinden olumutur. Devlet Bakanl ve Konsey Bakanl grev ve yetkilerini Genelkurmay Bakan Kenan Evren stlenmitir. MGK, kendilerine yardmc olmak zere Genel Sekreterlik kurumunu oluturmutur. Genel Sekreterlik, Konseyin uygulamalarn kanun, tzk, ynetmelik, bildiri ve kararlaradyla numaralandrp yaynlama faaliyetini yrtmtr (Kurnaz, 2007: 141). MGK 12 Aralk 1980 tarih ve 2356 sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakknda Kanunun 1. maddesiyle hukuki bir temele oturtulmutur. Askeri ynetim yasama ve yrtme yetkisini dorudan kullanm ve serbeste kurup kaldrd ya da yelerini deitirdii skynetim askeri mahkemeleri eliyle yarg alann da dzenlemitir. Anayasa Mahkemesi ile Dantay ise yetkileri kslmak suretiyle varlklarn devam ettirmitir (Kurnaz, 2007: 142).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

739 / 1404

12 Eyll askeri darbesi sonrasnda lke ynetiminin tamamyla MGK tarafndan ekillendirildii, yrtme ve yasama organlarnn grev ve yetkileri dorudan doruya Konsey tarafndan kullanld grlmektedir. Yarg alannda da yine askeri ynetimin arlk ve etkisi kendini gstermitir. MGK, varlk sebebini, iddet olaylarn ve siyasi kutuplamay sona erdirecek, istikrarl hkmetlerin kurulmasn tevik edecek, parlamenter sistemin ileyiini kolaylatracak, bylece anan devlet otoritesini yeniden glendirecek kkl bir hukuk dzeni ve siyaseti yaplandrmay yeniden gerekletirmek olarak belirlemitir. Devlet Bakan ve MGK Bakan sfatyla Kenen Evrenin yapt birok aklamada, askeri ynetimin asl hedefinin lkede huzurun salanmas ve tekrar parlamenter demokrasiye dnlmesi olarak belirtilmitir. Hatta askeri ynetimin kalc olmad, nihai amacn seimleri yapp demokrasiye dnmek olduu konusunda hassas davranmtr. MGK, yasama yetkisini kulland yl boyunca yeni bir Anayasayla bu anayasaya uygun siyasi partiler ve seim kanunlarnn yannda 535 kanun ve 133 adet kanun hkmnde kararnameyi (KHK) de yrrle koymutur (Kurnaz, 2007: 143). 29 Haziran 1981de yaymlanan 2485 sayl Kanun ile Kurucu Meclis kurulmas, bu ekilde yasama faaliyetinin alt yapsnn oluturulmas ngrlmtr. Bu Kanuna gre, Kurucu Meclisin grevleri; yeni Anayasay ve Anayasann halkoyuna sunuluuna dair kanunu hazrlamak; halkoyuna sunulan ve kabul edilince kesinleerek geici hkmlere gre yrrle girecek olan Anayasann ilkelerine uygun Siyasi Partiler Kanununu hazrlamak; yeni Anayasann ile Siyasi Partiler Kanununun hkmlerini gz nnde tutarak Seim Kanununu hazrlamak; MGK tarafndan kararlatrlacak tarihte yaplacak genel seimlerle TBMM kurulup fiilen greve balayncaya kadar, yasama grevlerini yerine getirmek olarak belirlenmitir. ki kanatl bir yapya sahip olan Kurucu Meclis MGK ile Danma Meclisinden oluturulmutur. Ancak, iki kanat arasnda eit bir iliki ve durum yoktur. liki astlk-stlk eklindedir (Kurnaz, 2007: 144). Kurucu Meclis ye seimi iin, her ilde bir ye kontenjan ayrldktan sonra, kalan ye says illerin nfuslarna gre datlmtr. MGK ile DM hi birleik toplant yapmamtr. DM ve MGK ayr ayr olarak yasama faaliyetlerini yerine getirmitir. Her iki kurum da kendi itzklerini yapmtr. Kurucu Meclis iinde MGKnn yetkisi, DMye gre daha geni tutulmutur. Kurucu Meclisin ilemleri zerinde son sz syleme yetkisi MGKda olduu gibi, gerekli grlen hallerde, MGK yasama yetkisini, DMnin katks olmadan da tek bana kullanabilmitir (Kurnaz, 2007: 144-145). 6 Kasm 1983te genel seimlerin yaplmas ve yeni parlamentonun greve balamas ile birlikte, DM ve MGKdan oluan Kurucu Meclis hi birleik toplant yapmadan ilevini tamamlayarak son bulmutur. 1982 Anayasasnn Geici 2nci maddesi gereince, TBMM toplanp greve baladktan sonra, MGK, alt yllk bir sre iin Cumhurbakanl Konseyi haline dnm ve MGK yeleri, Cumhurbakanl Konseyi yesi sfatn almlardr. Cumhurbakanl Konseyi yeleri, ayn zamanda, Anayasada TBMM yelerinin haiz bulunduklar zlk haklar ile dokunulmazla da sahip klnmlardr (Kurnaz, 2007: 145). Darbeyle sivil ynetimi tasfiye eden, Anayasay ortadan kaldran askeri ynetim yaptklarndan dolay sorumluluk tamamak iin de gerekli dzenlemeleri yapmtr. 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun bu anlamda nem tamaktadr. Buna gre, Milli Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaynlanan bildiri ve karar hkmleri ile yaynlanan ve yaynlanacak olan yasalarn 1961 Anayasasna aykrl iddiasnn ileri srlemeyecei, Milli Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve yer alacak olan hkmlerle 12 Eyll 1980 sonras kan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin yrtlmesinin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

740 / 1404

durdurulmas ve iptali isteminin ileri srlemeyecei, 12 Eyll 1980den sonra bakanlar ile bakanlarn yetki verdii grevlilerce kamu personeli hakknda uygulanan ve uygulanacak olan ilemlerin ve alnan kararlarn yrtlmesi durdurulmas isteminin ileri srlemeyecei hkme balanmtr. Ayrca, yeni Anayasaya konulan geici hkme gre de 2356 sayl Kanunla kurulan Milli Gvenlik Konseyinin ve bu konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemeyecek, bu amala yarg yoluna gidilemeyecektir (Ertun, 2005: 428-429). DM yelerinin belirlenmesi, gerek anlamda bir seim ilemi ile gereklememitir. Kanunun seim diye tanmlad aslnda MGK tarafndan yaplan bir atamadr. Mekanizmann ileyiinin hibir aamasnda seim bulunmamaktadr. Valiler kendilerine yaplan bavurular arasndan, objektif hibir kritere bal kalmadan tek bana bir temsilci iin aday seerek MGKya teklif etmi ve MGK da kendisine teklif edilen kiiden birini atamtr. DM yelerinin tamam seimle deil atamayla belirlenmitir. DM yeleri temsilci deil, birer danman konumundan ileri gidememilerdir (Kurnaz, 2007: 146). DMnin oluum biimi ve yaps, toplumun btn kesimlerini temsil edecek nitelikte de deildir. DM yelerinin zellii dikkati ekmektedir: Bunlardan biri, 11 Eyll 1980de herhangi bir siyasi partiye ye olmamalar; ikincisi, byk bir blmnn brokrasiden gelmesi; ncs de, 160 yeden 3 dnda tm yelerin yksekrenim grm kiiler olmasdr (Kurnaz, 2007: 147). Darbenin zerinden geen yl ierisinde nemli kanunlarn byk blm deitirilmi, asker ynetimin belirledii Danma Meclisi tarafndan hazrlanan Anayasa, 1982 ylnda yaplan ve aleyhte konumann ve propaganda yapmann yasak olduu referandumda, yzde 92nin stnde "Evet" oyu ile kabul edilmitir. Halk oylamasnda kabul oylarnn bu lde yksek oranda kmasnda, elbette oylamann demokratik bir ortamda gerekletirilmemesinin pay byktr. rnein, propaganda yapmann yasak olmas, kullanlan zarflarn effaf olmas vatandalar zerinde ciddi bir tedirginlik oluturmutur. Ancak, bu tr bask unsurlarnn yan sra, 12 Eyll ncesi iddet olaylar nedeniyle vatandalarn kendi hayatlarndan endie edecek boyutta yaanan olaylardan etkilenmi olmalar da evet oylarnn yksekliinin bir baka nedenidir denilebilir. Ayn halk oylamas sonucuna gre, Kenan Evren de Cumhurbakan seilmitir. Kabul edilen Anayasa'da, asker ynetim yelerinin mr boyu yarglanmasn engelleyen geici 15. madde, 2010 ylna gelinceye kadar kaldrlmam ve 12 Eyll liderlerinin dokunulmazl srmtr. Yine ayn madde ile 12 Eyll' gerekletiren Mill Gvenlik Konseyi ile bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmet ve Kurucu Meclis yeleri hakknda dava almas engellenmitir. 12 Eyll sonrasnda demokratik adan deinilerek eletirilmesi gereken bir husus da seilmi belediye bakanlarnn grevden alnarak belediye bakanlklarnn vali, kaymakam, asker ve atanm brokratlar tarafndan 26 Mart 1984 ylnda yaplan yerel seimlere kadar yrtlmesi uygulamas olmutur. 21.09.1980 tarih ve 17112 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren ve 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. Maddesine eklemeler yapan 2301 sayl Kanun ile skynetim komutanlarnn blgelerinde genel gvenlik asayi ve kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre atanmas veya iine son verilmesi yannda yerel ynetimde alanlarn grevden uzaklatrlmas veya

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

741 / 1404

ilerine son verilmesi istemlerinin ilgili kurum ve organlarca derhal yerine getirilecei dzenlenmitir. Ankara Belediye Bakan Ali Diner 12 Eyllde grevden alnarak 15.09.1980 tarihinde Ankara Belediye Bakanlna Emekli Tugeneral Sleyman nder, stanbul Belediye Bakan Aytekin Kotil grevden alnarak ayn gn 4. Ordu Komutan smail Hakk Akansel atanm, Akansel bu grevi 30 Austos 1981e kadar tarihleri arasnda yrtm, Belediye Bakanl grevinden sonra Harp Akademileri, 2. Ordu ve Ege Ordusu komutanlklar da yapmtr. Akanselden sonra stanbul Belediye Bakanlna bu kez Harp Akademileri Komutan Yardmcs Ecmel Kutay atanm, Belediye Bakanln yaklak bir yl srdrdkten sonra grevi 1984 ylna kadar srdrecek olan emekli general Abdullah Trtla devretmitir. Bu uygulama ile yerel demokrasi de darbe yemi ve seilmi belediye bakanlar grevden alnarak Skynetim Komutanlar tarafndan atanm belediye bakanlar grev yapm, birok belediye bakan da gzaltna alnmtr. 1983 Nisan aynda siyasi parti kurma yasa kaldrlm, ancak kurulacak partilerin kurucu listesinin Milli Gvenlik Konseyi onayndan gemesi gerektiinden yeni partilerin kurulu sreci tamamen Konseyin inisiyatifinde gelimitir. 6 Kasm 1983 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden nce partiler milletvekili adaylarn da Milli Gvenlik Kurulunun onayndan geirmek zorunda kalm, parti kurucularnda olduu gibi milletvekili listelerinin bir ksm da veto edilmitir. 12 Eyll askeri ynetimi dnemi 6 Kasm 1983 seimlerine kadar MGK ynetimi altnda, darbe ynetiminin belirledii darbe hukukuna uygun olarak ynetilmitir. Darbe hukuku, darbe ynetiminin kendi gr ve anlayna gre, kendi gcyle oluturduu hukuktur. Anayasann askya alnd, Anayasal kurumlardan devlet ynetimini oluturan yasama ve yrtmeye ilikin olanlarn feshedildii yeni dzen iinde geerli tek kural, ite bu hukuk olmutur. Evrensel hukuk kurallarnn iletilmedii, demokrasi ilke ve geleneklerinin bertaraf edildii bu ynetimde darbe hukukuna uygun olarak yasal dzenlemeler yaplm, yeni anayasa hazrlanm, yasama ve yrtme fonksiyonlar darbe ynetiminin belirledii usule gre icra edilmitir. Bu erevede, Kurucu Meclisin yaps ve fonksiyonunun da demokratik olmaktan son derece uzak olduu sylenebilir. Zira, Kurucu Meclis iinde arlkl olarak sz hakkna sahip kanadn yine MGKnn kendisi olduu, Danma Meclisinin ise danma ilevi grmekle kald bilinmektedir. Bu snrl fonksiyonuna ramen, Danma Meclisinin temsil gc olan ve demokratik nitelik tayan bir usulle seilmesi bile ngrlmemitir. Genel yaps bu ekilde beliren askeri darbe dneminin uygulamalarna bakldnda ise lkede skynetim ilan edilmesiyle birlikte sivil ynetimin yerini askeri ynetimin ald grlmektedir. 12 Eyll ara rejimi dnemi, skynetim komutanlklarnn, skynetim mahkemelerinin ve askeri cezaevlerinin demokrasi d, insan haklar ihlali boyutu yksek uygulamalar ile tartlmaktadr. Dnemin karakteristik zelliinin bu olduu ifade edilebilir. 12 Eyll 1980 darbesi lkede askeri vesayetin kurumsallamasnn doruk noktasn oluturmutur. Darbe ile siyasal sistem yeniden yaplandrlm, bir daha askeri mdahaleye gerek kalmayacak, TSK tarafndan tanmlanan dar snrlar iinde var olabilecek kstl bir demokrasi kurmak amacna ynelik dzenlemeler yaplmtr. (Demirel, 2010: 5).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

742 / 1404

Feroz Ahmada gre 1980 askeri mdahalesinin amalarndan biri de btn toplumu depolitize ederek uzun vadeli bir siyasal istikrar oluturacak yeni bir siyasi yaplanma oluturmaktr. Cumhurbakanl seiminin sonulandrlamamas bu ihtiyac daha belirgin hale getirmitir. Bunun stne Konyada yaplan Kuds Kurtarma mitingi sreci hzlandrmtr (Ahmad, 1994: 428-429). 12 Eyll sonrasnda depolitize tavr sergileme birok ortamda hissedilen bir olguydu. Bunda siyasetin 12 Eyll ncesi olaylarla mcadelede baarsz bir performans sergiledii ynnde yaratlan genel kannn etkisi olduu da sylenebilir. Siyaset ve demokratik ileyi lke sorunlarn zemediine gre darbe ynetiminin bu anlamda kabul edilebilir bir yan olabilecekti. etin Yetkin, 12 Eyll darbesinin yol at demokrasi, hukuk ve insan haklar ihlallerine rnek oluturan uzun bir liste vermektedir:
15 Ekim 1981de tm siyasal partiler kapatld. Blent Ecevit yazlar ve demeleri nedeniyle birka kez tutukland, hapse mahkm edildi 23.700 dernein almalar durduruldu(Yetkin, 1995: 208-209).

Yetkin Murat Belgeden de u alnty aktarmaktadr (Yetkin, 1995: 209-210):


Btn otoriter devletler, uysal bir toplumu ve halk n gerektirir. 12 Eyll Trkiyede bunu salamak iin elinden geleni yapt. Uysal olmamakta direnen bir ksm insan dorudan doruya fiziksel olarak imha etti, ortadan kaldrd. Binlerce insann kapatld hapishaneleri ayrca kiilik ezmenin, insanlar manen, gerekiyorsa da maddeten yok etmenin kurumlar haline getirdi. Ayrca, eitim sisteminde ve toplumda ideolojik kanallarn ileyiinde ald tedbirlerle, zgr ve zgn dnceyi tkamak iin elinden geleni yapt. Ksacas iin znde, bireysellii yok ederek Trkiyenin halkn bir sr haline getirmeye alt.

12 Eyll mdahalesi sivil hayat zerine son derece kstlayc, demokrasi ilkeleriyle badamayan, sivil toplumu dar kalplar iine hapseden uygulamalar getirmitir. Derneklerin kuruluu ve ye olma konusunda kstlamalar getirilmi; sendika ve dier meslek kuruluu yneticilerinin milletvekili olmalar engellenmi; retim yeleri, niversite rencileri, hkim, savc ve yksek yarg organ mensuplarnn siyasal partilere girmesi; kapatlan partilerin yneticilerinin, eski milletvekillerinin yeni bir partinin kurucusu ve yneticisi olmalar yasaklanm; memurlarn sendikal haklar kaldrlm; siyasal partilerin yurt dnda rgtlenmeleri, etkinlikte bulunmalar, kadn kolu, genlik kolu gibi yan kurulular oluturmalar yasaklanmtr (Ertun, 2005: 430). Demokrasiyi kesintiye uratan askeri darbelerin beklenilenin aksine lkede aydn olarak bilinen kesimlerden ve basndan nemli lde destek grd bilinmektedir. elikili bir duruma iaret eden bu tutum 12 Eyll mdahalesinde de yaanmtr. Baz niversitelerin darbecilere akademik unvan vermesi de bu kapsamda deerlendirilebilir. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Kenan Evrene 1982 ylnda fahri hukuk doktoru diplomas, stanbul niversitesi Senatosu ise fahri profesrlk diplomas vermitir. Basn kurulularndan ve nemli kalemlerden de ayn tutum iinde olanlar vardr. Hatta basnda darbe ynetiminin szcl boyutuna tanan istekli bir destek sz konusudur. (Ertun, 2005: 432-434). Bunun yan sra siyaset dnyasndan da darbe ynetimine, darbe ncesi ve sonrasnda destek verenler olmutur. Blent Ecevit de bir rportajnda bu hususu yaknarak iaret etmitir:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

743 / 1404

Siyasal evrelerden srekli kkrtmalar geldiini de gryordum. Hatta baz bakanlarn, askerlerle ortak toplantlarda, kkrtc konumalar yapmalarndan tedirgin oluyor ve kendilerini srekli uyaryordum. Askerlerin bulunduu toplantlarda kkrtc konumalar yapmay adet haline getirenler arasnda, maalesef baz yakn arkadalarm zellikle yer alyordu. Nitekim 12 Eyllden sonra resmen akland ki, muhtelif partilerden parlamento yeleri, bakanlar ikide bir Genelkurmaya gidip askerleri mdahaleye tevik edici grmeler yapyorlarm...

Emre Kongar, toplumlarn ulatklar olumlu veya olumsuz sonular tek bir nedene balamann doru olmadn ifade etmektedir. 12 Eylle yol aan gelimeler asndan da tek bir sorumlu aramak yanltr.
Sulu sada ve solda tetik eken katillerle birlikte, dardan Trkiyeye silah sokanlar, karlar gerei lkenin glenmesini istemeyenler, Anadoluyu blmek isteyenler, cinayet ebekelerine maddi ve manevi destek salayanlar, terr ve anariye yeterince bakaldrmayanlar, gerekli nlemleri almayan ve aldrmayanlardr diyebiliriz. Szn ksas, sulu tm toplumdur. Ancak, tm toplum da sulunun ancak yarsdr, nk teki yar d dnyadadr. Trkiyenin 12 Eyll 1980de vard nokta herkesin az ya da ok ortak sorumluluk tad bir noktadr (Kongar, 1987: 155-156).

Askeri mdahalenin tek nedeni olarak ekonomik skntlarn olduunu sylemek gereki olmayacaktr. nk ekonomik sorunlar her zaman var olmutur. Ordunun ynetime el koymasnn temel nedeni sivillerin rejimin esas kurallar zerindeki anlamazldr (Kongar, 1987: 162). Kongar, ordunun lkede otorite boluu bulunduu zaman mdahale ettiini, otorite boluunun ise rejim anlamazlndan doduunu; 1960, 1971 ve 1980deki mdahalelerin hepsinde grlen ortak zelliin rejim anlamazlnn lkenin en nemli sorunu haline gelmi olmas olduunu belirtmektedir. 1980 ylnda Trkiyede siyasetilerin bir blmnn de taraf olduu bir i sava yaanmaktayd. Her olayda da birinci derecede sorumlu olan siyasal iktidardr. Kongara gre, rejim zerinde anlamazlk yaanmasnn arkasnda yatan ise demokrasiyi iimize sindirememi olmamzdr. Muhalefet, demokrasiyi savunur, ancak iktidara geince bunu terk eder. Demokrasiden ayrlnca da en gl rgt olan ordunun ynetime el koymasnn n alm olur. Her mdahale ncesinde de siyasal iktidarn gc ve otoritesi tkenmitir. Her olayda halk ordunun mdahalesini beklemitir. Ekonomik sorunlar had safhaya ulamtr. Her mdahale ncesinde de baz ekonomik istikrar kararlar alnm ve bu nemler mdahale sonrasnda sonu vermitir. Btn mdahaleler Amerika Birleik Devletleri ve NATO tarafndan desteklenmitir (Kongar, 1987: 163-165). 12 Eyll darbe ynetiminin demokratik anlay ve yaklamn yanstan nemli hususlardan birisi de 6 Kasm 1983 tarihinde seimler yaplm olmasna ramen,bu tarihle Turgut zal Hkmetinin kurulduu 8 Aralk 1983 arasnda kard nemli yasalar ve kararlar gsterilebilir. Bu dnemde 6 Kasm 1983 tarihinde seimler yaplmasna ramen Bakanlar Kurulu 25 Kasm 1983 tarihinde istifa etmi ve MGK ve Danma Meclisinin grevleri 6 Aralk 1983e kadar srmtr. Bu yasalar Resmi Gazetede yaymlanma tarihlerine gre u ekilde sralanabilir;
8 Kasm 1983 Seferberlik ve Sava Hali Kanunu,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

744 / 1404

11 Kasm 1983 Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanunu, 11 Kasm 1983 Kamu Konutlar Kanunu, 13 Kasm 1983 Askeri Hkimler Kanununda Deiiklik Kanunu, 13 Kasm 1983 Anayasa Mahkemesi Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun, 13 Kasm 1983 Basn Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, 13 Kasm 1983 Tekel Beyileri te Birlerinin Datm Hakknda Kanun, 14 Kasm 1983 Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu, 14 Kasm 1983 Nkleer Enerji Santrallar Kurumu Kuruluu Hakknda Kanun Hkmnde Kararname, 19 Kasm 1983 Harp Okullar Kanununda Deiiklik Kanunu, 19 Kasm 1983 Yargtay Kanununda Deiiklik Kanunu, 21 Kasm 1983 Yksekretim st Kurulular ile Yksek retim Kurumlarnn dari Tekilat Hakknda Kanun Hkmnde Kararname, 22 Kasm 1983 Boazii Kanunu, 1 Aralk 1983 anakkale Boaznda Bozcaada ve Gkeadada mar ve Gecekondu Kanunu Uygulamalar ile lgili Bakanlar Kurulu Karar, 6 Aralk 1983 12 Eyll 1980 ncesi Siyasi ekime ve atma Ortamna Benzer Bir Durumun nlenmesi Hakknda Kanun

Bu dnemde 15 Kasm 1983 tarihinde Kbrs Trk Federe Meclisinin Bamszlk Kararn oy birlii ile almas ve ardndan KKTCnin, 15 Kasm 1983 tarihinde Trkiye tarafndan resmen tannmas iradesinin de bu arada olduunu ve ayrca 6 Kasm 1983 seimlerine 3 gn kala 3 Kasm 1983 tarihli Resmi Gazetede Devlet stihbarat Hizmetleri ve Milli stihbarat Tekilat Kanununun karldn da belirtmek gerekir. Bu kadar nemli mevzuatn demokratik seimler olmasna ramen yeni hkmetin kurulmas beklenmeden 1 aylk sre iinde karlmas, darbe ynetiminin hem baz eyleri seimle gelen hkmete devretmeden kararak gelecek ynetime ve hatta dneme vesayet etme anlaynn hem de bu tr nemli yasalar karma ve kararlar alma iradesini kendinde grme eklinde demokratik olmayan yaklamn gstermektedir. Dier taraftan bu denli nemli, hacimli ve ayrntl mevzuatn hazrlanmasnn ksa srede olmayaca da deerlendirildiinde bu mevzuatn hazrland ancak seim sonularnn bunlar karabilecek bir iktidar kompozisyonu karmadn, bunlarn karlmasnn riske girebileceini deerlendirdikleri eklinde de yorumlanabilir. Btn bunlar deerlendirildiinde 12 Eyll kalnts mevzuatn demokrasi ve hukukun stnl anlayyla gzden geirilerek dzenlenmesi gerektii bir kez daha ortaya kmaktadr. 12 Eyll darbe ynetimi ve uygulamalarnn, toplumsal kesimlerin nerme gcn engelleyici, meru siyasetin iine girerek kendilerini ifade etme kabiliyetleri ve mekanizmalarn yok edici tavrnn yaratt ortamda demokrasinin btn kurum ve kurallaryla ilemesine en nemli darbeyi vurduu aktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

745 / 1404

8. Darbesi ncesiiddet, Terr Olaylar ve Bunlarla Mcadele


Terr ve iddet olaylarnn gnlk hayata etki edecek lde yaygnlam olmas 12 Eyll Darbesini yapanlar iin nemli gerekelerden birisi, darbeyi deerlendirenler iin ise zaman zaman darbenin bir ekilde ve belirli lde kabullenilmesine neden olan argmanlardan birisi olagelmitir. 12 Eyll ncesi yaanan terr ve iddet olaylarnn zaman zaman genel anlamda iddet ve terr zaman zaman da siyasal iddet kavramlaryla aklanmaya alldn grmekteyiz. Bu blmde bu konuda bir kavramsal ereve izilmeye allmas yannda zellikle 1 Mays 1977 Taksim Olaylarndan balayarak 12 Eyll 1980e gelinceye kadar meydana gelen terr ve iddet olaylarnn analiz edilmesi, bu olaylarla mcadelenin idari ve hukuki yaps ve bu yapnn deerlendirilmesine allacaktr.

iddet, Siyasal iddet, Terr ve Anari Kavramlar


Etimolojik ynden, iddet szc Trkeye Arapadan gemitir. iddet; sertlik, sert ve kaba davran, kaba kuvvet kullanma anlamndadr. Trk Dil Kurumunun Trke szlnde iddet, kart tutumda, farkl grte olanlara kaba kuvvet kullanma, sert davranma, sertlik olarak belirtilmitir. iddet olaylar da insanlar sindirmek, korkutmak iin yaratlan olay ya da giriimler olarak tanmlanmaktadr (Trk Dil Kurumu, 1988: 2093). Genel anlamda iddet; siyasal ama tamayan, bununla birlikte yok etmeye kadar varan btn zarar verici saldrlar kapsar (Ergil, 1980: 3). Bu noktada, siyasi iktidarn belirleyici nitelii olan zor kullanma tekeli ile spesifik iddeti birbirine kartrmamak lazmdr. Siyasi iktidarn zor tekeli, gelii gzel kullanabilecei bir yetki deil, toplumda uzlamann bozulmas halinde harekete gemesi gereken meru bir gtr (Hazr, 2001: 19-20). nemli olan, demokratik rejimin askya alnmasna, toplumun blnmesine yol aacak tehlikelere kar demokrasinin duyarl olmas, gerekli olan her trl tedbiri zamannda ve yerinde alabilmesidir. Aksi halde demokratik sistem bizzat kendisinin yklmasna seyirci kalacaktr (Hazr, 2001: 25). ok karmak bir mahiyet arz etmesinden dolay, siyasal iddetin ortak ve kapsayc bir tanmna ulalamamtr. Gurr siyasal iddeti; siyasal bir evrede, rejime, rejimin aktrlerine ve politikalarna kar yneltilen her trl toplu saldr olarak tanmlar. (Hazr, 2001: 25). Daha geni manada siyasal iddet; ama, hedef ve kurban seimi, evreleyen koullar, uygulamaya koyulu ekli ve etkileri siyasal anlam tayan veya tayabilecek yani toplumsal sistem zerinde sonular dourabilecek, tekilerin davrann deitirmeye ynelik, karklk

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

746 / 1404

yaratan, ykc, zarar verici eylemler olarak tanmlanabilir (Kele ve nsal, 1982: 1; Hazr, 2001: 25-26). Siyasal iddeti; siyasal amalarla, mallara ve kiilere kar hukuka aykr g kullanma veya g kullanma tehdidi eklinde sade bir tanmla da ifade edebiliriz (Hazr, 2001: 27). Temelinde yatan toplumsal ve siyasal nedenler ne olursa olsun, bu tr iddet hareketlerinin birincil amac, siyasal erki ileyemez duruma getirmek, onu halkn gznde ypratmak ve ynlar sindirerek iktidar ele geirmektir (Kele ve nsal, 1982: 2). Gl demokrasilerde youn siyasal iddet eylemlerine ramen nispi bir istikrarszlk grlse bile, bir rejim deiikliinin gndeme gelmesi sz konusu olmaz. Ancak, daha az iddete maruz kalmalarna karlk, zayf demokrasilerin byk krizlerle karlatklarna ve rejimlerinin bile deitiine ahit oluruz. Bu olumsuz durumu sadece siyasal elitin tutumu ile aklamaya almak hata olur. Bunda vatandalarn temayllerinin deimesi ve demokratik kurumlarn kkszlnn de byk rol vardr (Hazr, 2001: 28-29). Terr ile iddet kavramlar ou zaman birbiriyle kartrlr. iddet bir kiiye g veya bask uygulayarak istei dnda bir eyler yaptrmaktr. iddet terrn vazgeilmez yntemi ve kullanmdr. Terrde ou zaman siyasi ama vardr. Terr, politik hedefe doru hedef kitleyi deiik yntemlerle korkutarak kendine itaat ettirmeyi salamaya alr (Dumanolu, 2003: 84-85). Siyasal iddet, fiziksel gcn meru ve yasal olmayan yollarla kullanlmas anlamnda dnldnde, bireysel iddetten, dini ve etnik atmalara, gerilla hareketleri, i sava, devlet terr, askeri mdahale ve uluslararas savaa kadar iine alr. Terrizm siyasal iddet trlerinden sadece birisidir (Kele ve nsal, 1982: 1; Kele ve nsal, 1996: 92). ok farkl tanmlar bulunan terr Bal, herhangi bir amaca (bu ama ounlukla siyasaldr) ulamak iin sivillerin veya gvenlik grevlilerinin, propagandaya ynelik ses getirici eylemlerle ldrlmesidir eklinde tanmlar. Bu Eylemlerin mmkn olduunca vahi, kural tanmaz ve her trl duygusallktan uzak bir ekilde gerekletirilmesi terrist asndan byk bir nem arz etmektedir (Bal, 2006: 8). Her ne kadar ayn ey olmasalar ve terrizm, siyasal iddet trlerinden birisi olsa da genellikle siyasal iddet denilince akla terrizm gelir. Oysa terr eylemleri tamam ile siyasal karakterli olmadklar gibi, her siyasal iddet eidi de terr nitelii tamaz (Hazr, 2001: 43). Anari ise terim olarak kargaa, kavram olarak ise siyasi ve idari kurumlardaki zlme sonucunda devlet denetiminin kalmamas durumu, baszlk, erksizlik eklinde ifade edilmektedir (www.tdkterim.gov.tr). Aslnda 12 Eyll ncesi olaylarn belli bir terr rgt mensubu olmakszn bir takm ynlendirmelerle kargaa ortam iinde meydana gelmesi itibaryla bu tanma daha ok uyabilecei deerlendirmesi de yaplabilir. Bir toplumda siyasal iddete yol aan kaynaklar zerinde ok farkl grler mevcuttur. Baz yazarlar, siyasal bask, adaletsizlik ve kitlesel etnik duygulara ncelik tanyarak, eitsizliklerin ideolojilerden daha ok siyasal iddete kaynaklk ettiini savunurlar. Bazlar ise, politikada yeni gruplarn hzl mobilizasyonunu ve hzl sosyal deimeyi, buna karn siyasal kurumlarn yava gelimesini gstermektedirler. Baz yazarlar da iddetin toplumdaki derin blnmelerden kaynaklandn sylerler. Bunlarn iinde demokrasileri en ok tehdit eden, istikrarszla srkleyen siyasal iddet, dini, daha ok olarak da ideolojik etnik temele dayanan iddet trdr (Hazr, 2001: 29-30).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

747 / 1404

Darbe ncesi Dnemde Trkiyede Anari ve Terr


Ozankayaya gre, daha ok "anari" ya da "iddet olaylar" diye adlandrlan eylemler iin, "yldrmak amacyla sistemli ve rgtl olarak iddet kullanmak" demek olan "terr" ad daha uygun dmektedir. Bu siyasal cinayetlerin z, merkezi gds demokratik dzeni ilemez klmak, belli grleri anlatm olanandan yoksun klmak amacyla ylgnlk yaratmaktr. Geri bu antidemokratik glerin giritikleri kanl mcadelede, birbirlerine kar misilleme, g gsterisi gibi nedenlerle bavurduklar cinayetler de bulunduu gibi, "siyasal" grnts altnda ilenen adi cinayet ve soygunlar da bulunmaktadr. Bilim adamlarna, yazarlara, savclara, emniyet mdrlerine, polis ve jandarmaya, siyasal parti grevlilerine, belli grte ve inanta olan halk kesimlerine yneltilen cinayetlerin gerek nedeni "demokrasi dmanl" olarak zetlenebilir (Ozankaya, 1979: 51). Trkiyede 1980 ncesinde yaanm olan olaylarn daha ok siyasal iddet ve olarak nitelendirilmesi belki de bu olaylarn kkenlerini st seviyede yaanan ideolojik ve siyasal tartma ve kutuplamadan alm olmas olarak ifade edilebilir. Siyasal iddet olaylarnn nedenlerine baklrsa, unlar saylabilir (Avc, 2004: 17):
1-lkenin iinde bulunduu jeopolitik durumu, tarihi ve blgesel nedenler, 2-deolojik nedenler, 3-lkedeki siyasi istikrarszlk, 4-Ekonomik nedenler, 5-Devletin yaps ve kurumlaryla ilgili nedenler, 6-Toplumsal nedenler, 7-Eitim eksiklii ve milli uurda zayflama gibi nedenler.

Bu nedenler aslnda birbirleriyle i ie gemi ve birbirlerini etkilemilerdir. Birini dierinden ayrmak ok gtr. Bu etkileimleri gz nne alarak toplu bir deerlendirme yapmak mmkndr. Jeopolitik ve stratejik konumu nedeniyle blge lkelerinin ve sper glerin Trkiye zerinde gerekletirmek istedikleri amalar lkedeki siyasal iddeti krklemi (Kele ve nsal, 1982: 8), lkenin iinde bulunduu siyasal istikrarszlk, ekonomik bozulma, gelir adaletsizlii ve siyasal kamplamalar derinletirmitir. iddete kar etkin bir mcadele vermesi gereken devlet organlar ve siyasal partiler ise gerek siyasal kamplamadan gerekse yetersiz imknlar nedeniyle ilevlerini yerine getirmede baarl olamamtr (Kele ve nsal, 1982: 10-11). Bu nedenlere biraz daha yakndan bakmak gerekirse ortaya yle bir manzara kmtr. Souk Sava dneminde tm dnyada meydana gelen ideolojik kutuplamalar Trkiyede de olmu ve tabi bu kutuplamalar zamanla kavgaya dnerek lkede siyasal iddet olaylarn arttrmtr. ABD ve SSCB eksenli oluan ikili kutuplamada Trkiye ABD ve Bat Bloku iinde yer alm, ama tm dnyada gelien sosyalist akmn da etkisinden kendini kurtaramamtr. Bylece lkede ideolojik olarak bir kutuplama olmu, bu kutuplama da karlkl siyasal iddet hareketlerini dourmutur. Bunlara bal olarak lkede siyasi istikrarszlk yaanm ve devlet otoritesi zayflamtr. Bu da siyasal iddet olaylarnn trmanmasna sebep olmutur (Blgiray, 1996). te yandan uluslararas silah ve uyuturucu madde kaaklarnn, d ve i ebekeleri ile lkede silah tketimini arttrdklar, ykc abalar kkrttklar ve destek olduklar ama hkmetlerin de bunu nlemede yetersiz kaldklar bilinmektedir (Mumcu, 1982: 249-256). Kurtarlm Blge olgusunun yalnzca kamu ynetiminin aksaklklar ve konuyu savsaklamas sonucu ortaya ktn ileri srmek gtr. te yandan, bu olguyu salt baz

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

748 / 1404

radikal evrelerin kkrtmas ile aklamak da inandrc grnmemektedir. Nedeni ne olursa olsun, Devletin girmekte geciktii bu alanlara el atmakta atik davranan deiik eilimdeki gruplarn 1978-1980 yllarnda nce byk kentlerimize zg bir olaym gibi grlen blge kurtarma operasyonlarnn adm adm Gaziantep, orum, Kahramanmara, Antakya, Nevehir, Malatya, Elaz gibi kentlerimize yayld izlenmitir. Bu olgunun hzl kentleme ile yakn ilgisini vurgulayan dnemin stanbul Valisi, Yeni yerleim blgelerinde otorite boluu douyor" yaknmasnda bulunmutur. Vali'ye gre, stanbulun nfusu her yl yeni bir il kadar artmaktadr. Yeni yerleim blgelerinde, ky, mahalle ve belediye gibi kurulular hemen oluturulamadndan, bir otorite boluu meydana gelmektedir. Bu otorite boluu, ehrin dier sorunlaryla birletii zaman rejim dmanlarnn srdrmeye altklar anari ve terr iin msait bir ortam yaratmaktadr (Kele ve nsal, 1982: 37). erif Mardin, geleneksel kltrden kopamayan yeni kentli toplumun kltr bunalmndan, Trkiyede 1950lerde artan sosyolojik hareketlilik neticesi gerekli tedbirlerin alnamamas zerine oluan yetersiz eitim ve salksz kentleme zerinde durmu ve 1980 ncesi yaanan iddet olaylarn bu toplumsal gereklere balamtr. 1975den itibaren renci olaylar incelendiinde bunlar sadece nfus art, eitim sistemi, toplumun sosyoekonomik durumu gibi kavramlarla analiz edilmemi, Trk kltrn, Trkiyedeki brokratik durumu, kk tara ehirlerinin deer kmesini de ele alarak incelemi ve lkede yaanan siyasal iddet olaylarnn nedenlerini toplumun yaps ve oluumu ile ilikilendirmitir (Erdoan, 1995). Meydana gelen bu gelimeleri devlet kurumlar ve siyasi elitler beklemiyordu ve bir politikalar yoktu. Dolaysyla neler yaplmas gerektiine karar verilemedi. Olaylar artarak devam etti. Kurumlar ilemez hale geldi ve halk da bunlar grerek, ilerin dzeleceine dair mitlerini kaybetti. Siyasiler soukkanllkla neler yaplmas gerektiine karar verecei yerde kendilerini olaylarn iinde buldu ve kendilerine uygun olan tarafn saflarna katlp, kkrtc tavrlara yrttler. Bu da siyasal iddet hareketlerini krkledi. Bu gelimeler karsnda vatandalara gerekli eitim de verilemedi. Eitim eksikliinin de etkisiyle ortaya bilinsiz bir toplum kt (Avc, 2004: 18). iddet ve terr, lkemizde brnd biim ve nitelikleriyle, bir polis sorunu olmann ok tesinde, toplumsal yapda, siyasal kltrde, kamu ynetiminde, eitimde ve ekonomik yapda derin kkleri bulunan bir toplumsal bunalm halini ald (Ozankaya, 1979: 52). Trkiyede 1977-1980 arasnda ok youn bir siyasal iddet hareketleri yaanmtr. Bu hareketler, 1950li yllarda niversite rencilerinin eitim sistemini protesto eylemleri ile balamtr. 1960l yllarda ise renci ve isiler sokak gsterilerine, ABD ve NATOyu protesto mitingleri ile devam etmitir. 1974ten sonra sokak atmalar balam ve 1977 ylnda olaylar iyice artmtr. 1977-1980 aras her gn ortalama onlarca kii lmeye balamtr. Siyasal iddet hareketleri lkenin her yerine yaylmtr. Bu sre 1980 yl 12 Eyllne kadar devam etmi ve 5000den fazla kii hayatn kaybetmitir. Ayn zamanda lke siyasal olarak istikrarszln iine dm, ekonomik olarak da zayflamtr. Bu dnemde 1977 ylnda 1 Mays isi bayram kutlamalarnda 34 kii lmtr. 1978 ylnda Kahramanmarata kan olaylar bir hafta devam etmi ve 100n zerinde kii lmtr. 1979 ylnda Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakul ve Milliyet gazetesi bayazar Abdi peki ldrlmtr. 1980 ylnda zmirin TAR fabrikalarnda kan olaylar 9 gn devam etmitir. Ayn yl orumda kan olaylar bir hafta srm ve 50ye yakn vatandamz hayatn kaybetmitir. 1980 yl iinde Eski Gmrk ve Tekel Bakan Gn Sazak, eski Babakanlardan Nihat Erim ve sendikac Kemal Trkler gibi birok kii ldrlmtr. zetle renci olaylar, Kahramanmara, orum gibi toplumsal ierikli olaylar, isi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

749 / 1404

hareketleri, siyasal cinayetler, siyasi parti mitingleri ile bombalama ve her trl anarik olaylar devam etmitir. Siyasal iddet, bu dnemde bireysel iddet olaylarndan toplu ldrme ve tahrip eylemlerine kadar geni yelpazede meydana gelirken, zaman ierisinde mnferit olaylar deiik maniplasyon ve kkrtmalarla daha ok hasara neden olan, toplumun deiik kesimleri arasndaki uurumu daha da derinletiren kitlesel ldrme olaylarna dnmtr. Dini, ideolojik veya etnik kimlie sahip etkin kiilere ve kamu grevlilerine ynelik kiisel iddet olaylar daha sonra ayn ilde veya baka illerde byyerek kitlesel olaylara dnmtr. Bu olaylar Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere eylemci gruplarn gerekletirdii olaylar aadaki gibi tablo halinde sunulabilir.
Eylemci Gruplardan 12 Eyll 1980 ncesi ve Sonras Devrelerde Gerekletirilen Olaylarn Genel Toplama Oran
EYLEMC GRUPLAR EYLEMC SA EYLEMC SOL BLC BELL DEL TOPLAM 12 EYLL 1980 NCES 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 Olay Says 1.918 10.879 590 19.506 32.893 Yzdesi* 92 73 76 88 83 12 EYLL 1980 SONRASI 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 Olay Says 162 3.939 187 2.671 6.959 Yzdesi* 8 27 24 17 17 2.080 14.818 777 22.177 39.852 GENEL TOPLAM

*Tablodaki yzdeler 12 Eyll ncesi ve sonras dnem toplam iindeki yzdeyi ifade etmektedir.

Veriler incelendiinde; skynetimin ilan edildii 26 Aralk 1978 tarihinden darbeden 1 gn ncesi olan 11 Eyll 1980e kadar yaklak 20 ay akn bir srede eylemci gruplar tarafndan toplam 32.893 olay gerekletirilmiken bu saynn 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 aras 2 yllk srede 6.959a dt, eylemci sol ve blc grup eylemlerinde daha az ivmeli bir d yaanrken eylemci sa grup eylemlerinde nemli azalma meydana geldii grlmektedir. Bu durum hem skynetim uygulamasna ramen bu ynetim sisteminin olaylarla mcadelede fazlaca baarl olamad tezini hem de darbe sonras olaylarda nemli azalma olduu savn kuvvetlendirmektedir. Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere eylem trleri aadaki gibi tablo halinde gsterilebilir.
Eylem Trlerine Gre 12 Eyll 1980 ncesi ve Sonras Devrelerde Meydana Gelen Olaylarn Genel Toplama Oranlar
OLAY TRLER Silahl saldr Patlayc mad. atma Afi asma, bildiri datma Gsteri-Direni Gasp-Soygun renci olay 12 EYLL 1980 NCES 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 Olay Says 9,090 6.365 6.893 1.163 3.014 2.532 Yzdesi* 92 94 67 94 67 98 12 EYLL 1980 SONRASI 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 Olay Says 742 372 3.330 69 1.510 60 Yzdesi* 8 6 33 6 33 2 GENEL TOPLAM 9,832 6.737 10.223 1.232 4.524 2.592

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

750 / 1404

Dier Olaylar TOPLAM

3.836 32,893

81 83

876 6.959

19 17

4.712 39.852

*Tablodaki yzdeler 12 Eyll ncesi ve sonras dnem toplam iindeki yzdeyi ifade etmektedir.

Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 aralndaen ok meydana gelen olay sralamasnda ilk 3 silahl saldr, patlayc madde atma ve afi asma ve bildiri datma olutururken, 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 aralnda ilk 3 afi asma ve bildiri datma, gasp-soygun ve dier olaylar kategorisinin oluturduu grlmektedir. Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere olaylarda lenlerin says aadaki gibidir.
12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemlerde Verilen l Says ve Oranlar
DURUMU (Hayatlarn Kaybedenler) Vatanda ehit Gvenlik Grev. Terrist 12 EYLL 1980 NCES 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980
Says Toplam %

12 EYLL 1980 SONRASI 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982


Says Toplam %

GENEL TOPLAM
Says Toplam %

3.546 164 146

3.856

92 5 3

290 73 218

581

50 13 37

3.836 237 364

4.437

87 5 8

Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 arasndaki olaylarda 3.546 vatanda, 164 gvenlik grevlisi ve 146 terrist olmak zere toplam 3.856 kii lm iken, 12 Eyll 198011 Eyll 1982 arasnda bu saylar 290 vatanda, 73 gvenlik grevlisi ve 218 terrist olmak zere 581e dt grlmektedir. Bu olaylardan bir ka zerinde durulacaktr. rnein, Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 1978 Malatya Olaylar olarak bilinen, 17.04.1978 tarihinde iinde bomba dzeneini bulunan paketin ikametinde patlamas neticesinde Belediye Bakan Hamit Fendolunun olay yerinde lmesi sonucu Malatya ilinde meydana gelen toplumsal olaylarla ile ilgili olarak u hususlarn kayda alnd grlmektedir;
06.04.1978 tarihinde Ankara Emek Postanesinden Malatya Belediye Bakan Hamit Fendolu adna gnderilen koli, 10.04.1978 tarihinde Malatya PTTsine gelmi, o tarihte Belediye Bakannn Ankarada bulunmas nedeniyle 11.04.1978 tarihinde belediye mutemedi zzettin Aydoan tarafndan PTTden alndktan sonra ayn gn belediye binasna getirilerek muhafaza altna alnm, 17.04.1978 tarihinde mesai saati hitamnda paket Belediye Bakan Hamit Fendoluna verilmi, ayn gn saat 19.30 sralarnda ikametinde, ierisinde C-4 veya benzeri bir patlayc ve 4,5 voltluk yass pillerden yaplma bomba dzeneini bulunan paketin patlamas neticesinde Hamit Fendolu olay yerinde lm, yannda bulunan gelini Hanife Fendolu, torunu (6) yandaki Cokun Bozkurt Fendolu ve (3) yandaki Mehmet Krat Fendolu ar ekilde yaralanarak hastaneye kaldrlm ve kurtarlamayarak hayatn kaybetmitir. Olayn akabinde, saylar (300-350) kiiye ulaan Belediye Bakan Hamit Fendolunun taraftarlarndan bir ksm olay mahallinde, bir ksm da dier yarallarn bulunduu zel Hastane Dou Kliniinde, saat 21.30 sralarnda Kla Caddesi ve Hkmet Meydannda toplanarak KATL ECEVT, KATL KTDAR, HAMDOLAR LMEZ, KAHROLSUN POL-DER, POL-DER KAPANSIN, ZAM, ZULM KENCE TE CHP. KANIMIZ AKSADA ZAFER SLAMIN, MLLYET TRKYE, TP TP TPSZLER, ALLAHSIZ KOMNSTLER, KOMNSTLER MOSKOVAYA,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

751 / 1404

KAHROLSUN KOMNSTLER eklinde sloganlar atarak olaya baka bir boyut kazandrlmak istenmi, sol grl ve alevi vatandalar tarafndan galeyana gelerek ehrin muhtelif yerlerinden yama ve talan yaplmak suretiyle tahrip eklinde zararlar verilmesi zerine evre illerden toplum polislerinin, Malatya Garnizon Komutanlndan askeri birliklerin birlikte hareket ederek hakimiyetin saland anlalmtr. Valilik makamnca, il merkezi dahilinde bulunan tm okullar sresiz olarak renime kapatlmtr. 18.04.1978 tarihinde saat 07.30dan sralarnda il merkezine yakn olan civar kylerden gelen ve saylar (5000)e ulaan kalabalk, ta sopa ve sert cisimlerle ehir merkezinin en ilek olan blgelerinde tahrip hareketlerine girimiler olaylarda, ok sayda bina ve iyerinin camlar krlm, baz iyerlerinin eyalar kullanlmaz hale getirilmi, muhtelif yerlerde yama ve talanclk hareketleri yaanm. kan olaylarda yaralanan nn niversitesi rencisi Kimya Blm 2.Snf rencisi Tahir Krk 18.04.1978 tarihinde saat 23.30 sralarnda tedavi edilmekte olduu hastanede hayatn kaybetmitir. Olaylar srasnda birok yer ksmen ve tamamen yanm, ok sayda iyeri tahrip edilmitir. Yine, 18.04.1978 tarihinde saat 23.00 sralarnda, Malatya line bal Yeilyurt lesi Beylerderesi Mezrasnda tabanca ile vurularak ldrldkten sonra tren yolu zerine braklan Gazi Lisesi rencilerinden Naci Arguvanl, zcan nsever ve Sait Hazar isimli ahslarn cesetleri bulunmutur. Olaylarn aydnlatlmasna ynelik yaplan almalar neticesinde, TKKO terr rgt yesi Ahmet Hamdi Oflaz ile Hikmet Emekliolunun ldrdkleri tespit edilmi, ahslarn 02.12.1978 tarihinde yakalanarak gzaltna alnd, Jandarma birimlerine teslim edilen ahslarn sevk edildii adli makamlarca tutuklandklar anlalmtr. Belediye Bakan Hamit Fendolu ile birlikte yine ayn PTT Merkezinden Emniyet Mdr Abdlkadir Aksu ile Kahramanmara ili Pazarck ilesi eski Belediye Bakan adna ayn cins ve evsafta birer koli gnderildii, gnderilen bu kolilerden Pazarck Belediye Bakannn kolisinin PTT grevlileri tarafndan patlatld ve (2) grevlinin bu patlamadan dolay hayatn kaybettii, Emniyet Mdr Abdlkadir AKSU adna gnderilen kolinin kabul edilmeyerek PTT kabul merkezine iade edildii ve durumun telefon ile Ankara Emniyet Mdrlne bildirildii, Ankara Emniyet Mdrlnn bahse konu koliye Emek PTT koli merkezinden teslim ald, gerek teslim alnan bu koli ile Hamit Fendolunun lmne sebebiyet veren patlayc maddenin verdii hasarla ilgili olarak Emniyet Genel Mdrlnden bomba uzmanlarnn inceleme yapt, 19.04.1978 tarihinde, patlayc madde uzman Komiser Gner AKDENZ ve Polis Memuru Nafiz Erturulun olay yerinde yaptklar tahkikatla ilgili raporda; nceki deney ve tecrbelerine dayanarak infilak eden maddenin hz basn etkisi ok yksek askeri amalar iin imal edilen C-4 diye adlandrlan bir madde veya bu maddeye benzer patlayc olduu kanaatine varld, Emniyet Mdr Abdlkadir Aksunun kabul etmeyerek iade ettii kolinin Ankara Emniyet Mdrl uzmanlarnca (Emniyet Genel Mdrlnce ngiltereden getirilen uzmanlar) yaplan incelemede; Kolinin Hamit Fendoluna gnderilen ebat ve vasflarda olduu, ayn sistem zerinden altn tespitle 8 cm x 13 cm x 4.5 cm llerinde dikdrtgen blok ierisine yerletirilmi patlaycnn 780 gram arlnda olduu tespit edilmitir. Hamit Fendolu, gelini ve iki torununun ld olay sonrasnda Malatya ilinde (3) gn devam eden iddet olaylarnda; (4) vatandamz lm, (19) vatandamz yaralanm, CHP l Binas, (2) Matbaa tamamen yaklm, (546) dkkn ve maaza tahrip ve talan edilmi, kan olaylarn artarak devam etmesi zerine 18.04.1978 tarihinde saat 20.00den 22.04.1978 tarihine kadar sokaa kma yasa devam etmitir. Yrtlen tahkikatlar sonucu olaylara kartklar tespit edilen (212) kii, (7) tabanca, (6) av tfei, (89) tabanca fiei ile yakalanarak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

752 / 1404

Elaz Skynetim Askeri Mahkemesine sevk edilmi, adli makamlarca sevk edilen bu ahslardan (36) ahs tutuklanm, (176) ahs ise serbest brakld.

Yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 1978 Sivas Olaylar olarak adlandrlan 3-4.09.1978 tarihinde Sivas ilinde meydana gelen toplumsal olaylarla ile ilgili olarak;
3-4 Eyll 1978 tarihinde meydana gelen olaylarla ilgili olarak; bu tarih ve ncesinde, Sivas ili Divrii, mranl ve Zara ilelerinde youn olarak Alevi vatandalarmzn mevcut olduu, Alevi vatandalarmzn yllardan beri sregelen tahrikler ve telkinler sonucu Snni vatandalarmzdan koparld ve uzaklatrld, o dnemde alveri yaplan ticarethanelerin, doktorlarn ve eczanelerin dahi ayrld, iki grup arasnda bir gn muhakkak bir atma kaca fikrinin telkin edildii, Alevi vatandalarmzn silahlanmaya byk nem verdii iddialarnn yaygnlk kazanmaya balad, yaanan siyasi partiler aras ekimelerinde blge halkn yalnz Alevi-Snni olarak deil siyasi inan ve gr olarak da ikiye ayrd, olaylarn balad yer olan Alibaba semtinin ortadan geen bir cadde ile ikiye ayrlarak bir taraf Snni dier taraf Alevi kiilerin oturduu bir blge halini ald, Ramazan aynda iki taraf arasnda huzursuzluun doruk noktasna ulat, bu ayda Alevi vatandalarmzn kastl veya kastsz olarak sokakta sigara ve iki imeleri ya da bir ey yemeleri, sahur davulu alnmasn engellemeleri gibi davranlarna karlk Snni vatandalarmzn oru tutmayan kiilere kar dmanca tavrlar sergilemelerinin byk tahrik unsuru oluturduu, Hassas blge haline gelen Alibaba semtinde 24 saat esasna gre polis ve jandarma ekiplerince gvenlik nlemlerinin alnd ancak yllardan beri artlandrlan blge halknn yalnz gvenlik nlemleri ile mspet yola getirilemeyecei bilindiinden blgede her iki grubun ileri gelenleriyle l Valisinin bakanlnda Belediye Bakan, l Mfts, l Emniyet Mdr ve l Jandarma Alay Komutannn katlmyla toplant yapld, 3 Eyll 1978 tarihinde saat: 12.30 sralarnda Snni bir ocuun Alevi bir ocuk tarafndan darp edilmesi ve Snni ocuun babasnn Alevi ve solculara kar kfrler etmesi sonucunda iki taraf arasnda kavga balad, kavgaya gvenlik glerince mdahale edilerek ortamn ksmen yattrld, aradan bir saate yakn bir zaman getikten sonra ayn semtte kar karya gelen gruplarn birbirlerine ilk nce ta ve sopalarla daha sonra silahlarla ate etmek suretiyle saldrd, bu olaya gvenlik glerince yeterli mdahale yaplamad, atmalarn neticesinde sa kesime mensup (2) kadnn vurularak hayatn kaybettii, lm olaynn Cumhuriyet Savcsna bildirilmesine ramen Cumhuriyet Savcsnn tereddt ettiinden olay yerine gitmedii, maktlelerin de olay yerinde uzun sre bekledii bu olayn halk tahrik ettii ve baz ahslarca bu konunun provokasyon amal kullanld, Saat: 14.30 sralarnda sa ve sol gre mensup gruplarn birbirlerine saldrdklar, polis ve jandarma kuvvetlerinin yaptklar mdahalenin ardndan ncln maskeli ahslarn yapt sa kesime mensup (150-200) kiilik bir grubun Solcu-Alevilere ait olduunu sandklar (200) kadar iyeri ve meskeni tahrip ettikleri, atan gruplardan Snni-Sac grubun genellikle lkc ve Aknc olarak nitelendirilen ahslardan olutuu, Alevi-Solcu grubun ise genellikle Alibaba semtinde oturan Trkiye Sosyalist i Partisi (TSP), Trkiye Birlik Partisi (TBP), Sosyal Genlik Birlii (SGB), Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi (THKP/C) bnyesindeki DEV-GEN yandalarndan olutuu, Tahrip edilen iyeri ve evlerin genellikle Alevi-Solcu olarak bilinen kiileri ait olduu, ayrca Vali kona, (3) Polis Karakolu ve Belediye sitesi gibi resmi daireler ile Snni-Sac olarak tannan kiilerin iyerlerinin tahrip edildii, olaylar srasnda ayyurt, Altntabak ve Kepeli semtlerinde yangnlar karld, ayn gnn akam sokaa

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

753 / 1404

kma yasa konulduu ve gvenlik glerinin mdahalesinin ardndan olaylarn yattrld, 4 Eyll 1978 tarihinde Bayram namazndan sonra ukurtarla semtinde kart gruplar arasnda ufak apta bir atma yaand, saat:12.30 sralarnda sol gre mensup ahslarca Alibaba ve nn mahallelerindeki baz evlerin kazma ve kreklerle yklp atee verildii, sa gre mensup ahslarca yollarn kesilip arabalarn aranmak suretiyle halkn tedirgin edildii panik ortam yaratld, Ayn gn, almas polisin iznine bal olan i yerlerinin ve derneklerin faaliyetten men edildii, (10) kiiden fazla gruplarn birlikte dolamasnn yasakland, saat:20.00den sabaha kadar sokaa kma yasann uyguland, Gvenlik kuvvetlerinin duruma hkim olmasndan sonra yaplan hasar tespitinde; (351)i iyeri, (97)si mesken olmak zere (448) yerin tahrip edildii, yaplan aramalarda (1) dinamit lokumu, (3) kangal dinamit fitili, (28) tabanca, (2) Mauser silah (11) av tfei, (13) bak ve (1) klcn elde edildii, meydana gelen olaylarda (203) ahsn yakalanarak gzaltna alnd, bunlardan (98) kiinin tutukland, (105) kiinin serbest brakld, (6) kii hakknda gyabi tevkif mzekkeresi karld, Olaylarda Musa Ouz, brahim Muhittin Teke, Musa Kale, Vedat Kanat, Bekta zdemir, Glsn Keklik, Bnyamin Yldz, Mslme GLMEZ, mer Aksak ve Glizar Bora isimli toplam (10) ahsn hayatn kaybettii, (105) kiinin yaraland, Meydana gelen olaylarda, ehirdeki tahrip hareketlerini gerekletirenlerin liderinin dnemin lkc Genlik Dernei Genel Bakan Muhsin Yazcolu olduu, ad geen ahs hakknda 27.09.1978 tarihli gyabi tutuklama karar karld, ahsn Ankara ilinde yakalanp Sivas iline getirilerek 06.10.1978 tarihinde gerekletirilen durumasnda; Muhsin Yazcolunun hakkndaki iddialarla ilgili sorgu ve savunmasnda; 03.09.1978 gn Sivasta bulunmadn, o gn akam Sivasa geldiini, olaylar nedeni ile zldn, 04.09.1978 gn nn Mahallesi lkc Genlik Dernei kitaplnda lkc arkadalaryla toplant yaptn, bu toplantda kendilerini sknete davet ettiini, zerine yklenen sular kabul etmediini beyan ettii, her ne kadar ahs hakknda kamu davas alm ise de sann bu suu ilediine dair yeterli delil bulunmad cihetiyle delil yetersizliinden zerine atl sutan beraatna karar verildii hususlarnn belirtildii, Genelkurmay Bakanlnn 06 Kasm 1978 tarihli ve 520 sayl ileri Bakanlna hitaben gnderdii yaznn ekinde yer alan Sivas Olaylar hakknda hazrlanan bir raporun baz blmlerinde; - Olay planlayan maksatl ve fanatik kiilerce yaanabilecek halk atmalarn tahrik etmek iin camilerin kundakland, camide namaz klanlara ate edildii, camilerden birine merkep baland gibi asl olmayan tahriki sylentilerin yayld, - Gvenlik glerinin olaylardan sonra ehre giri klar kontrol altna almak iin btn ilelerin giri ve knda aramalar yapt, Kangal ilesinde durumundan phelenilen bir arata ve ierisinde bulunan ahsn zerinde yaplan arama neticesinde; blgedeki ar ularn faaliyetlerinin saptanmas ynnde olaylarn analizine aklk kazandracak ve yardm edecek nitelikte bilgilerin elde edildii, bu bilgiler arasnda en fazla dikkat ekeninin ise olaya karanlarn ounun, skynetim dneminde Malatya blgesinde ykc-blc faaliyetlerde bulunan liderlerin veya bunlarn yaknlarnn olduu,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

754 / 1404

- Hayatlarn kaybeden vatandalarmzn cenazelerine Sivas ve Kahramanmara milletvekillerinin de katld, bu milletvekillerinin olay yerinde bulunan kalabal olay karmaya tevik ettikleri, - O dnemde Aydnlk Gazetesinin yapt yaynlarla ar sa ve sol mihraklar tahrik ettii, dnem itibaryla grevde bulunan komutanlklar hedef gstererek olay karanlarn ordu ile ilikili olduu imajn vererek orduyu halkn gznden drme gayreti ierisinde olduu hususlarnn yer ald, Olaylara karan ahslarn Erzurum-Ar-Kars ve Artvin illeri Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin Esas No: 1984/92 ve Karar No: 1985/124 sayl ve 2 Nolu Askeri Mahkemesinin Esas No:1980/2 ve Karar No: 1981/221 sayl gerekeli kararlar ile yarglandklar, bu kararlarn Askeri Yargtay 2.Dairesinin 22/06/1983 gn ve 1983/4-498 esas ve karar sayl ilam ile ksmen onand,

Kayt edilmektedir. MHP Genel Bakan Alparslan Trke tarafndan Cumhur Bakan Fahri Korutrke 11/05/1978 tarihinde; Karakol ve emniyet mdrlklerinde partililerimiz, vatandalarmz ve genler zerinde yrtlen eziyet ve ikence olaylaryla ilgili olarak hazrladmz bu dosyay zat- alilerinin bilgilerine arz ediyorum. eklinde balayan ve Muhtelif olay, yer ve zaman unsurlarn da ihtiva eden eziyet ve ikence rnekleri arz edilmitir. diye sona eren bir mracaat mevcuttur (Fahri Korutrk Arivi, 1979a). Babakanla gnderilen bu mracaatla ilgili olarak, Babakanlk 20/06/1978 tarihinde Cumhurbakanl Genel Sekreterliine;
MHP Genel Bakan Alparslan Trkein emniyet mdrlkleri ve karakollarda partili-partisiz vatandalara ve genlere eziyet ve ikence yapldna ilikin bavurusu zerine, konu ileri Bakanlna iletilmitir. ileri Bakannca, mlkiye mfettileriyle emniyet mfettilerine yaptrlan soruturma sonucunda dzenlenen rapor ile ileri Bakannn yazsnn bir rnei iliik olarak gnderilmitir. kence iddialarnn geree uygun olmad bu raporla da belirlenmitir.

eklinde cevap verilmitir. Dnemin ileri Bakan rfan zaydnl imzal rapor ise zetle u ekildedir:
Mfetti raporlarnda; kence iddialarnn tmyle gerek d olduu, kendine ikence edildiini iddia eden kiilerin genellikle ya bir olayn san veya tutuklusu olarak haklarnda adli ilemler yapld ve bu tr iddialarla polisi ypratp bask altna alma amac tadklar, bir ksm siyasal parti ve dernek mensuplarnn gemi iktidar dneminde yanlarnda grdkleri devlet glerini imdi yanlarnda grmeyince sinirlendikleri, iddia edilenlerin aksine polisin yan tutmadan grevini yrtt ve baar salad, hatta stanbul, Balkesir, Edirne, Erzurumda kendilerine, lkc genlere ikence edildiini iddia edenlerden bir ksmnn gerek d ikyetlerde bulunduklarn gsteren ifade verdikleri saptantr. Polis gleri tarafndan ilendii kantlanamayan ikence suunun olumasna asla izin verilmeyecektir. Nitekim Kayseri ve Konyada oluan olaylarda kiilere kar sert davrand anlalan grevliler hakknda adli ve idari ilemlere derhal balanmtr. Bilgilerinize arz ederim.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

755 / 1404

Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 1978 Kahramanmara Olaylar olarak adlandrlan 19.12.1978 tarihinde balayan ve 25.12.1978 tarihine kadar devam eden toplumsal olaylarla ilgili olarak;
16.12.1978 tarihinde zel olarak getirilen ve ehirde faaliyet gsteren iek Sinemas sahibine yaplan bask sonucunda program d gsterime alnan sa gr destekleyici Gne Ne Zaman Doacak filminin oynatld, filmin oynatlmas, denetlenmesi, sinemann korunmas ve elde edilen gelirin kontrol ile ilgili organizatrln lk Ocaklar Dernei (GD) yesi kke Kenger ve onun ynettii kiiler tarafndan yrtld, 19.12.1978 tarihinde saat:20.55te Gne Ne Zaman Doacak adl filmin gsterildii srada, tahrip gc yksek olmayan nitelikte bir bombamn patlatlmas neticesi (10) kiinin hafif ekilde yaraland, Patlamayla birlikte sinemadan kan bir grubun bata CHP binas olmak zere evrede ta ve sopalarla tahribe balad, polis otolarna zarar verdii, Meydana gelen olayla ilgili olarak yakalanan o dnemde Kahramanmara lkc Genlik Dernei yesi ve aycs olan Gaziantep Eitim Enstits rencisi kke Kengerin 14.01.1979 tarihinde kendi el yazs ile kaleme ald ifadesinde zetle; Dernek 2. Bakan Mustafa Kanlderenin kendisine ve Mustafa Tecirli isimli ahsa, sinemada film oynatld srede tahrip gc az bir dinamitin solcularn att ss verilerek patlatmalarn sylediini, bylece halk kkrtp tahrik ederek isyan ettireceklerini sylediini, Dernek 2. Bakan Mustafa Kanlderenin kendisine sinemaya atlacak dinamitleri Saat:15.00te ekerli Camiinden gelip almasn sylediinden belirtilen saatte ekerli Camiine gidip tuvalette kat torba ierisinde beze sarlm vaziyette siyah renkli ve fitilinin uzunluu 10 cm olan dinamitleri aldn ve Sal gn getirmesi iin Mustafa Tecirli isimli arkadana verdiini, bu arada Dernek 1. Bakannn Ankarada genel merkezde olduunu, olay gn iek sinemasnn tuvaletinde dinamitleri Yunus lhana verdiini, bu ahsa film arasnda dinamitleri atmasn sylediini, saat: 20.45 sralarnda filme ara verildiinde patlama olduunu, kendisinin o anda Mustafa Tecirli ile birlikte balkonda bulunduunu, patlamadan sonra bombann solcular tarafndan atld ssn vermek iin KANIMIZ AKSA DA ZAFER SLAMIN, KAHROLSUN KOMNSTLER gibi sloganlar atldn, slogan attrma ve halk tahrik etme grevinin Mustafa Ekiciye verildiini, Belediye arabas ile daha nceden getirilen sopalarn sinemada bulunan grup tarafndan alndn, bu olaydan sonra Cumartesi ve Pazar gnleri ilde byk olaylarn yaandn, bir ok insannn hayatn kaybettiini, bu olaylarn insanlarn tahrik edilmesi neticesi ktn, olaylardan dernein ve dernek bakanlarnn haberinin olduunu, olaylar bu ahslarn tertiplediini beyan ettii, 19.12.1978 tarihinde iek Sinemasnda meydana gelen patlama olay ile ilgili olarak patlayc maddeleri temin eden ve atan kke Kenger ve Yunus lhan ile patlayc madde atlmas emrini veren GD Kahramanmara ube Bakan Mehmet Leblebicinin yakalanarak Skynetim Komutanlna teslim edildikleri, firari olarak aranan olayn tertipleyicisi GD Kahramanmara 2. ube Bakan Mustafa Kanldere ile ilgili evraklarn Skynetim Komutanlna iletildii, Olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA rgt mensubu Muhammet Arifolunun 14.10.1981 tarihinde Skynetim grevlilerince alnan ifadesinde; Halkevlerinde kendi aralarnda yaptklar toplantlarda Kahramanmara kitle rgtlenmelerinin iyi durumda olduu, MHPnin ilde gcnn krlmasna ynelik eylemlerin yaplmasnn gerektii, bu erevede Hamit Kapan isimli arkadann nerisi ile sa ierikli Gne Ne Zaman Doacak filminin oynatld esnada sinemann bombalanmasnn kararlatrld, olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA rgt mensubu Hasan Aydnn 14.08.1981 tarihinde Skynetim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

756 / 1404

grevlilerince alnan ifadesinde; Hamit Kapan isimli ahsn kendisine iek Sinemasna paket ierisinde bir bomba koyacaklarn, bombay koymas iin bu ahsn kendisine teklifte bulunduunu, kendisinin de kabul ederek iek sinemasna bombay koyduunu ve olaydan bir gn sonra Hamit Kapandan bombann patladn ve 6 kiinin yaralandn rendiini beyan ettii, 21.12.1978 tarihinde saat:17.30 sralarnda grevli bulunduklar Endstri Meslek Lisesinden karak evlerine gitmekte olan Hac olak ve Mustafa Yzbaolu isimli sol grl retmenlere yaplan silahl saldr sonucu Hac OLAKn olay yerinde, Mustafa Yzbaolunun kaldrld Devlet hastanesinde ld, Mustafa Yzbaolunun lmeden nce alnan ifadesinde; kendilerine tabancayla ate eden ahs grmediini ve tanmadn, okul rencilerinden olup okuldan uzaklatrlmak zere disiplin kuruluna verilen Mkremin Sevim, mer Kay ve Hamdi Kar tarafndan tertiplendiini beyan ettii, Olaydan dolay yakalanan mer Kayn tutukland, lm olaylarnn Cumhuriyet Savcsna annda bildirilmesine ramen otopsilerin ge tamamlanmas nedeniyle cenaze kortejinde beklenenin ok stnde bir topluluun biriktii, cenaze namaznn klnmasna engel olmak iin Ulu Cami nnde korteje katlan kalabaln iki kat byklnde sa grl bir topluluun bekledii, kortejdeki sol grl toplulukla, cami nnde bekleyen sa grl topluluun karlamamas iin Polis ve Jandarma glerinin tertibat ald, Korteje katlanlarn KATL BULUNSUN HESAP SORULSUN, HACILAR MUSTAFALAR LMEZ, KATL TRKE, HOT HOT KPEKLER MLLET SZDEN NE BEKLER sloganlarna karlk sac topluluun da KOMNSTLERN CENAZE NAMAZI KILINMAZ, LRZ DE DNMEYZ, KATL ECEVT KATL POLS, KOMNST POL-DER, KANIMIZ AKSADA ZAFER SLAMIN, KOMNSTLER MOSKOVAYA eklinde sloganlar att, Gvenlik glerince Cami nnde bekleyen sac gruba defalarca dalmalar ynnde uyarlarda bulunulduu, uyarlarn dikkate alnmamas zerine gvenlik glerinin zor kullanarak topluluu datmak istemesini mteakip sa grl topluluk tarafndan polise ve kortejde bekleyen solcu gruba kar saldrlarn younlat, Bunun zerine 3. Piyade Taburunda bulunan birliklerin olaya mdahale ettii, bu srada sac grubun polis otosu ve polis emrinde bulunan bir baka arac yakarak tamamen imha ettii, topluluun bununla yetinmeyip Alevi ve Solcu vatandalarmzn iyerlerinin bulunduu caddeler zerinde tahribe balad, tahrip srasnda Alevi vatandalarmzn oturmakta olduu Yrkselim Mahallesi snrlarnda meydana gelen karlkl silahla ate etme olaylar neticesi Memili Bakc, Cemil Karatutlu ve Hamza Yldz isimli sa grl ahslarn hayatn kaybettii, olaylarn saat: 20.00a kadar devam ettii, saat: 22.00 sralarnda olay yerine Gaziantep 5. Zrhl Tugayndan Mekanize bir taburun intikal ettii, Olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA rgt mensubu Muhammet Arifolunun 14.10.1981 tarihinde Skynetim grevlilerince alnan ifadesinde; Halkevlerinde kendi aralarnda yaptklar toplantlar esnasnda Tahsin Kozanolu isimli arkadann TKP mensubu Mustafa Yzbaolunun rgte ve rgtn kurucularndan Hamdullah Erbile kfrettii ve cezalandrlmas gerektiinin, daha nce ahsn bu tr davranlarndan dolay dvldnn ancak uslanmadnn, ahsn ldrlmesi gerektii kararnn ktnn konuulduunu beyan ettii, 23.12.1978 tarihinde saat:09.30dan itibaren ehrin muhtelif yerlerinde byk kalabalklarn toplandnn grlmesi zerine saat:10.00dan itibaren sokaa kma yasa ilan edildii ve belediye hoparlr ile halka duyurulduu, sokaa

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

757 / 1404

kma yasana ramen ehrin muhtelif yerlerinde tahrip, yama, yangn karma ve ldrme olaylarnn devam ettii, byk bir grubun Alevi vatandalarmzn younlukta bulunduu Yrkselim Mahallesine saldrda bulunduu, mahalleyi koruyan askeri birliklere ramen saldrgan grubun Alevi ve solcu vatandalarmza ait ev ve i yerlerini atee verdii ve ierisinde bulunanlar ldrdkleri, bu arada polislerin evlerine kar dzenlenen benzeri tecavzler neticesi baz polislerin ve bekilerin evlerinin yakld, ailelerin ise komularnn evine snarak canlarn koruduu, olaylar srasnda grubun polise ynelik saldrlar zerine polis kuvvetlerinin Vilayet binasna ve Emniyet Mdrl binasna snmak zorunda kald, Alevi vatandalarmzn oturmakta olduu Yrkselim Mahallesine saldrlarn younlatnn ve bu mahalle sakinlerinin topyekn imha edileceklerinin grlmesi zerine, mahalle sakinlerinin askeri birliklerce askeri blgede gvenlik altna alnd, Yine 24.12.1978 tarihinde sa grl ve silahl saldrganlarn Alevi vatandalarmzn oturmakta olduu blgede saldrya getikleri ve askeri mdahale ile olabilecek bir katliamn nlendii, 25.12.1978 tarihinde de muhtelif saatlerde yer yer silah seslerinin duyulduu, akabinde gvenlik glerinin olaylara tamamen hkim olduu, Meydana gelen olaylar sonunda (100)n zerinde kiinin ld ve ok sayda ahsn yaraland, (917) ev ve iyeri ile kamu kurulular ve zel ahslara ait aralarn yakld, (27) dinamit lokumu, (18) tabanca, (225) tabanca fiei, (22) tabanca arjr, (3) makineli tabanca, (329) makineli tabanca fiei, (4) makineli tabanca arjr, (3) ngiliz piyade tfei, (7) piyade tfei fiei, (244) av tfei, (24) Bak ve kama, (9) satr, (2) Balta, (2) Pala, (2) tahra, (2) tornavida, (1) kg sama ele geirildii,

ncelenen dosya ieriklerinden anlalmtr. Kahramanmara olaylar zerine Cumhurbakannn Kahramanmara parlamenterleriyle yapt toplantda (Fahri Korutrk Arivi, 1979b) Adnan Karakk unlar ifade eder; 19unda balayan olaylar 22sinden itibaren icra, devlet kuvvetleri nleyememitir. Takviye askeri birliklerin gelmesi gecikmitir. Yetki bakmndan kaos olumutur. ileri Bakan dahi orada olmasna ramen bu kaosu nleyememitir. Mehmet Yusuf zba zetle, Anaristler eylemlerine Nur Hak dalarnda baladlar. Dou Perinekin Aydnlk gazetesi dokuz aydr bu olaylar tezghlyordu. Kontrgerilla etrafnda alan bir yaynla baz vatandalar halkn gznde kt kii durumuna drld. Aleviler korkutuldu tahrik edildi, silahlanmaya tevik edildi. Hkmet olaylarn stne gidecei yerde 300 ar solcu militan polisi Maraa gnderdi. Bunlar blgede terr trmandrdlar. Polisler halka ikence yaptlar. Polisin susuz halka ate ap vurduunu grenler de oldu. Hastane nnde polislerin bir yaraly vurduu grlmtr. lenlerin says 105tir. TRTde konu istismara devam ediliyor. demektedir. Orhan Sezal zetle lk tahrik sinemaya atlan bir bombadr. Atlan bomba ses bombas idi, byk kayba yol amad. Sonra iki retmen ldrld. Bunlar solcu fakat CHPnin dnda kalan solcular idi. der. Dnemin ileri Bakan Hasan Fehmi Gne, Kahramanmara olaylaryla ilgili ikence iddialar hakknda Babakanlk Makamna yazd yazda (Fahri Korutrk Arivi, 1979c) zetle u ifadeleri kullanmaktadr:
Kahramanmara ilinde 19/12/1978 gn bomba atlma olaynn failleri diye yakalanan kke Kenger, Mehmet Leblebici, Yunus lhan adlarndaki genlere gzaltndaki sre zarfnda nceden hazrlanan ifade tutanaklarn imzalamak iin baz grevliler tarafndan ikence yapld ve sol kolu fel olduu bilinen Musa nlnn doktora karlmad yolunda MHP Nide Milletvekili Sadi Somuncuolu tarafndan Cumhurbakanl makamna gnderilen 28/03/1979

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

758 / 1404

gnl yaz ve ekleri zerinde valilik kanal ile inceleme ve soruturma yaplmtr. Soruturma sonucunda; sinemaya bomba atlmas olaynn sanklar olarak yakalanan kke Kenger, Mehmet Leblebici ve Yunus lhann gzaltnda bulunduklar sre zarfnda iddia edildii gibi herhangi bir ekilde ikence yaplmad ve alnan ifadeler nceden hazrlanan ifadeler olmayp sanklarn samimi beyanlar olduu, ikence grdnden, sol kolunun fel olduu belirtilen Musa nlnn nceden hastalkl ve sol kolunun tekilere nazaran ince yapl bulunduu yakaland ilk gn fark edilerek kendisine gerekli ilginin gsterilerek durum hakknda devlet hastanesi batabibi ve fizik tedavi mtehasss etin Dikerin bilgisine bavurulduu, olayn cumhuriyet savclnca incelendii ve sonucuna gre gerekli ilemin yaplaca anlalmtr.

Bu dnemdeki olaylar sadece kitlesel gsteriler, iddet olaylar veya nl kiilere suikast giriimi eklinde olmam, lkenin asayiinden sorumlu gvenlik gleri de hedef haline gelmiti. Bu suikastlardan biri de Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakulun ldrlmesiydi. Yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 28.09.1979 gn Adana il Emniyet Mdr Cevat Yurdakulun ldrlmesi olay ile ilgili olarak;
28.09.1979 gn saat 08.15 sralarnda Adana il merkezi Reatbey Mahallesi Cumhuriyet Caddesi zerinde Emniyet Mdr Cevat Yurdakulun makam arac seyir halinde iken 01 EN 511 plaka sayl Murat marka ara ile yol kesilmi, arata bulunan (3) kii tarafndan yaplan silahl saldr sonucunda Emniyet Mdr Cevat Yurdakul ile Ali neci (hzarc ustas) isimli ahslar hayatn kaybetmi, makam ofr Polis Memuru Ethem Kurtlapa ile Muammer ner (Cevat Yurdakulun kaynpederi) isimli ahslar yaralanmtr. Olay ile ilgili olarak yaplan tahkikat neticesinde (olay tarihi itibariyle) olayn grg tanklar tarafndan olay zanls olarak sa grl olduklar tespit edilen ve firarda bulunan; Halil brahim Altnk, Mehmet Karail, Yusuf Kenan, Aydn Telli, Abdurbahman Kpak isimli ahslar tehis edilmitir. Olayda bahsi geen 01 EN 511 plaka sayl Murat marka aracn sahibi olduu tahmin edilen Hanifi Bilen isimli ahs olay gn bir aacn altnda kafasna ate edilmek zere ldrlmtr. Bursa ili Mustafakemalpaa ilesi Belen ky nfusuna kaytl ve Adanada niversite rencisi olan lkc Mecit Cansevdi isimli ahsn; ldrme eylemine katlan ahslar arasnda olduu, kendisine ait (1) adet Parabellum marka tabancasnn olduu ynnde bilgilerin alnmas zerine 12.10.1979 gn ahs yakalanarak gzaltna alnmtr. Saldr olayna tepki olarak; 30.09.1979 gn saat 11.30 sralarnda Adana il merkezinde sol grl bir grup tarafndan saldry protesto etmek amacyla yry gerekletirilmi, ahslar yaplan mdahale sonucu datlmtr. Kaan ahslardan Cumaali Kaplan isimli ahs yakalanm, ahsn zerinde yaplan aramalarda; Valter tipi Karadeniz yapm 7,65 mm apnda tabanca, 1 adet arjr, 22 adet mermi ele geirilmi, ahs sevk edildii adli makamlarca tutuklanmtr. 03.10.1979 gn Giresun ilinde bir grup sol gre mensup ahslar tarafndan Cevat Yurdakulun ldrlmesinin protesto etmek amacyla lastik yakmak suretiyle kanunsuz gsteri eylemi dzenlenmitir.

eklinde bilgiler elde edilmitir. Bu olay zerine ileri Bakan Adanaya gelmi, grev yerlerini brakan 200 kadar polis Emniyet Mdrl bahesinde toplanmlard. Aralarnda ukobirlik ve Tekel isilerinden sol grl olan baz isiler de vard. Telsiz anonslarnda uygunsuz konumalar olmu ve bahedeki polisler KAHROLSUN SIKIYNETM diye slogan atmaya balamlard.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

759 / 1404

ileri Bakan, Vali ve dier yetkililer toplant yaparken dardaki kalabalk sloganlar atmaya devam etti. ileri Bakan 4 kiilik bir grubu kabul etmi ve onlarla konumutu. Saat 21.00de polislerin direnii sona ermi, polisler dalmt. Ertesi gn Valilike planlanan Emniyet Mdrlnn nndeki tren MTten gelen raporlar ve Skynetim Komutannn uygun grmemesi zerine ileri Bakan ve Valinin de muvafakati alnarak iptal edilmiti. 29 Eyll 1979da sabah 07.00de Kayseriden gelen hava indirme taburuna ait bir uak ncirlike inmi, cenaze 10.00de uakla Adanadan ayrlmt. Emniyet Mdrl nnde toplanan 5000 kadar kii cenazenin gelmeyeceini renince dalm, bunlardan 1000 kadar slogan atarak yrmler, baz binalar, dkknlar talansa da olaylar bymeden yattrlmt (Blgiray, 1989: 90-100). Ayrca, yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler sonunda;
Kadir Boztimur isimli ahs hakknda, saldr sonrasnda Emniyet Mdrl bahesinde toplanan polisleri kanunsuz gsteri yryne tevik ederek topluluu devrim and iirmek, eitli sol ierikli sloganlar attrmak, komnizm propagandas yapmak sularndan aranrken ahsn gyabnda Adana C. Savclnn 28.02.1990 gn ve Hz 1986/11446, Karar 1990/2352 saylaryla Kamu davasnn zamanam nedeniyle TAKPSZLK karar verilmitir. Ayrca ayn gn kan olaylara kartklar gerekesiyle Adana Emniyet Mdrlnde grevli (21) Polis Memurunun Skynetim Komutanlnca gzaltna alndklar,

eklinde bilgiler elde edilmitir. Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 29.05.1980 tarihinde balayan ve 11.07.1980 tarihine kadar devam eden ve darbe ncesi en nemli toplumsal olaylardan biri olan 1980 orum Olaylar ile ilgili olarak;
28.05.1980 tarihinde ehir merkezinde sa gre mensup bir grup rencinin MHP Genel Bakan Yardmcs Gn Sazakn ldrlmesini protesto etmek iin ehir merkezinde bir yry yapt, bu esnada grubun sol gre mensup Alevi vatandalara ait baz iyerlerinin camlarn krd, sol gre mensup Celal Erdodu isimli bir retmeni darp ettii, bunun zerine orumda sol grl ve alevi vatandalarmz arasnda, oturduklar mahallelere ynelik saldr yaplmas ihtimaline kar kaynama ve gruplama olduu, bu durumu frsat bilen ve orumda faaliyet gsteren HK, SGB, TKP-B Kurtulu, Devrimci Kurtulu ve DEV-YOL rgt mensuplarnn oturduklar yerlere halk da kkrtarak barikat kurduklar, rgt mensuplarnn ellerinde silahlarla yzleri maskeli ekilde bu barikatlarda nbet tuttuklar ve bu blgelere gvenlik glerinin girmesine izin vermedikleri, 28.05.1980 gn akam saatlerinde ehrin eitli yerlerinden gelen silah seslerine ilikin sa gre mensup gruplarn Alevi vatandalarn mahallelerini bast ynnde haberler karlmas zerine Ouz Uur Tandoann DEV-YOL rgtne ait bir evin yaknlarna, ierisinde (1) Sten, (2) Mat otomatik silah ile (250-300) adet mermi bulunan bir torba getirdii, o gece blgede sabaha kadar sa ve sol grl gruplarn karlkl birbirlerine ate ettii, her iki gre mensup gruplarn da yaplan ajitasyon neticesinde olaylarn iine ekildii ve atma olaylarna katld, 29.05.1980 sabah Ouz Uur Tandoan, Ahmet Yaprak, Cengiz Kolbken, Hasan nal, Avni zcan, Gazi Turgut ve Metin Ycel isimli ahslarn Eti Ortaokulu arkasndaki bahede toplandklar, akabinde ayn gn Hamdi Diyara ait eve silahla ate edilmesi ve evin altnda bulunan frna patlayc madde atlmas olaylarn gerekletirdikleri, yanlarnda bulunan kalabala (yaklak 500 kii) Ouz Uur Tandoann talimatyla Ahmet Yaprakn devrim andn okuduu ve okuttuu,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

760 / 1404

29.05.1980 tarihinde sa gre mensup bir grup Ticaret Lisesi rencisine silahla ate edildii, rencinin muhtelif yerlerinden yaraland, bu olayn akabinde ayn gn sol gre mensup ahslarn bulunduu bir ay evine silahla ate edildii, saldr sonucunda bir ahsn hayatn kaybettii, bir ahsn da yaraland, Ayn gece Samsun-Ankara karayolunun ehir ii giri-k ksmnda bulunan tm alevi ve sol gre mensup vatandalarn bulunduu mahallelerde byk barikatlar kurulduu, ayn gn saat: 20.30da Valiliin askeri birliklerden yardm talebinde bulunduu, ayn gece ve takip eden gndznde barikat kurulan mahallelere girilemedii ve barikatlarn kaldrlamad, 30.05.1980 tarihinde Polis Memuru Abdurrahman Koakn Alevi vatandalarn younlukta bulunduu Miln semtinde ehit edildii, ayn gn yine ayn semtte oturan ve greve gitmekte olan Blge Trafik polis memurlarndan Muzaffer Yeilyurt ile Mehmet Pektan pusuya drld, olayda Muzaffer Yeilyurtun ehit olduu, Mehmet Pektan ar yaraland, Bu olayn annda renilmesine ramen gvenlik kuvvetlerince mdahalede bulunulamad, olay yerine ge intikal edilebildii, yaral polis memurunun hastaneye iki saat sonra sevk edilebildii, ayn gn Miln semtindeki polis evlerinin tahrip ve yama edildii, ki polis memurunun ehit edilmesi ile ortamn daha fazla gerginletii, Alevi vatandalarn younlukta bulunduu mahallelere Polislerin mdahale ederek intikam alaca, ayrca Snnilerin de taarruz edecei eklinde youn propagandalarn yapld, 30 Mays ve 1 Haziran gecelerinde zellikle saat:21.00den sonra Alevi ve sol gre mensup vatandalarn bulunduu Kale Mahallesi ile sa gre mensup Snni vatandalarn oturduu Sosyal Sigortalar semtinde sabaha kadar silah seslerinin duyulduu ancak herhangi bir atmann meydana gelmedii, 02.06.1980 sabahndan itibaren gvenlik kuvvetlerinin duruma hkim olduu, yer yer silah sesleri ve patlamalar duyulsa da karlkl toplu atmalarn nlendii, 01.07.1980 tarihinde akam saatlerinde Terlemez Evleri semtinde bir retmenin evine ate edildii iddias ile karlkl gruplamalarn tekrar meydana geldii, silah sesleri duyulduu ve barikatlarn kurulduu, olaya mdahalede bulunan askeri birliklere kar ate ald ancak olayda len ya da yaralann olmad, ayn gece saat:21.00 sralarnda Ankara-orum karayolunun 9. kilometresinde kurulan barikat amak iin mdahale eden askeri birliklere silahla ate edildii, askeri birliklerin mdahalesi sonucu bir kiinin hayatn kaybettii, kiinin de yaraland, 02.07.1980 tarihinde saat:04.00 sralarnda Terlemez Evler Sigorta Hastanesi blgesinde kart grl gruplar arasnda tekrar atma yaand, yer yer yangnlarn kt, (2) panzer ile Jandarma n Yzba Orhan Yldz komutasndaki 80 kiilik Jandarma kuvvetinin olay yerine gnderildii, kalabalk gruplarn datlarak olaylarn kontrol altna alnd, kan yangnlarn sndrld, uygulamalar yapld, aramalar srasnda Alaaddin Camii civarnda Abdullah Sucu ve Adil akar isimli ahslarn cesetlerinin bulunduu, ayn gn saat:06.00 sralarnda Valiliin sokaa kma yasa koyduu, 04.07.1980 tarihinde saat:13.15 sralarnda, gerginliin srd ve halkn huzursuzluun hat safhada olduu bir srada inaat devam etmekte olan Alaaddin Camii yanna bir oto ierisinden patlayc madde atld ve havaya silahla ate edildii, olayn Alaaddin Camiinin yakld ve silahla ate edildii eklinde ehre ksa srede haberin yayld, Alevilerin bulunduu semtlere Snnilerin taarruz ettii eklinde yaylmas ve bu durumu istismar eden ahslarn ajitasyonlaryla her iki gruptan ok sayda vatandan Alaaddin Camisi civarnda topland ve atmalarn yaand, olayn haber alnmasnn ardndan blgeye intikal eden askeri birlikler ve Komando taburu tarafndan silah kullanlmak suretiyle kitlesel bir katliamn nlendii, olay esnasnda ok sayda yangnn

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

761 / 1404

kt, evre il ve ilelerden itfaiyeler istendii ve gvenlik kuvvetlerinin nezaretinde yangnlara mdahale edildii, yetkililer tarafndan yaplan tespitlere gre (74) ev, (2) dkkn ile (4) motorlu vastann yakld, (51) dkknda hafif maddi hasar olutuu, olaylar srasnda (5) vatandamzn hayatn kaybettii, (21) vatandamzn muhtelif yerlerinden yaraland, yaplan operasyonlarda (204) kiinin yakaland, (21) tabanca, (7) av tfei ve (939) fiein ele geirildii,Yaanan iddet ierikli toplumsal olaylarn tertiplenmesi ve meydana gelmesinde, ilde faaliyet yrten ar sola mensup TKP/M-L, TDKP, TAKP/C, YGD, GD isimli illegal rgtlerin, komiteler oluturup mterek eyleme gemelerinin nemli rol oynad, keza sa gre mensup YDadl kuruluun ise halkn tansiyonunu yksek tutmak amacyla faaliyette bulunduu, Ahmet Yaprak isimli ahsn Sivas l Merkez Jandarma Komutanl grevlilerince alnan ifadesinde; birinci orum olaylarndan sonra oruma zzet ve Mehmet adl iki kiinin geldiini, Ouz Uur Tandoann bu ahslar arkadalar olarak tanttn ve bundan sonra beraber alacaklarn sylediini, Birinci orum olaylarndan sonra geceleri sistemli olmasa da nbet tutmaya devam ettiklerini, kinci orum olaylarnn balad 04.07.1980 gn Yusuf zzet alolu, Orhan Kl ve Avni zcan ile beraber Yeilyurt mahallesine gittiklerini, kendisine gsterilen ve sac olduu sylenen bir ahsn evine silahla ate ettiini, kalabalk ierisinde bulunan birinin baka iki evi yaktn, askerlerin duruma hakim olmas zerine geri ekildiklerini beyan ettii, Olaylarda gzaltna alnan Ali Soylunun 28.06.1980 tarihli ifadesinde; dnemin Milletvekili kr Btnn konumasna ahit olduunu, Btnn konumasnda Sizi destekliyoruz. Zaten bu olaylarn olacan biliyorduk. Gerekli yerden talimat aldk, korkmayn gveniniz salanmtr. Kimse size dokunamaz. Faist polisler buraya girmeyecek, ben yarbayla konutum, buraya polis girmeyecek eklindeki konumasndan sonra halkn kendisini cokulu bir ekilde alkladn, milletvekilinden sonra konuan bir yarbayn ise; Biz sizleri korumaya geldik. Bizlere ate etmeyin. Biz sizleri korumaya geldik, polisleri buraya sokmayacaz dediini ve bu konumasndan sonra halkn yarbay da alkladn belirttii, Ayrca Ali Soylu ifadesinde; kr Btnn bir taksinin arka bagajnda bulunan bir tabut iine cenaze ss vererek Milnne silah geirdiini ve bu silahlar halka dattklarn duyduunu beyan ettii, 1980 dneminde lkc camiann nde gelen isimlerinden olan ve orum olaylarnn kilit ismi olarak lanse edilen Adnan Baran isimli ahsn 7 Temmuz 2009 tarihinde orum Tek Yldz Gazetesine verdii rportajda; Senarist provokatrlerin ilk perdede sa-sol atmasn ngrdklerini, orumun da seilmi iller arasnda olduunu, sa grl olduunu syleyen baz Subaylarn kendilerine TNT el bombas, eitli patlayc maddeler, silahlar ve mermi gibi mhimmat verdiklerini ifade ettii, orum olaylar srasnda illegal faaliyet gsteren TDKP (Trkiye Devrimci Komnist Partisi) elamanlarnn, meydana gelen olaylardan evvel halk arasnda propaganda yaparak oluturduklar komitelerle bir ksm halk blcle, toplu isyana, silahlanmaya, barikatlar kurarak gvenlik kuvvetlerine engel olmaya zorladklar, yaptklar toplantlarda halka ve yandalarna olaylarn devam iin muhakkak polis vurulmas gerektii izahatnda bulunarak olaylarn gereklemesinde byk rol oynadklar, rgt elemanlarndan Haydar Cemiyet ve Aslan nkapn olaylar srasnda polis ldrme olayna fiilen katldklar ve Polis Memuru Muzaffer Yeilyurtu ldrme ve Mehmet Bekta yaralama, yine Polis Memuru Abdurrahman Koak rgt adna ldrme olayn gerekletirdiklerinin tespit edildii, Adana ili ve el ili Tarsus ilesinden (60) kadar ar sol militann oruma gittikleri ve alevi vatandalarn bulunduu mahallelerde barndklar bilgisi verilerek gvenlik tertip ve tedbirlerinin alnmasnn istendii,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

762 / 1404

29.05.1980 tarihinden balayp 11.07.1980 tarihine kadar devam eden olaylarda (354) kiinin yakalanarak gzaltna alnd, bunlardan (159)unun tutukland, olaylarda (49) kiinin hayatn kaybettii, (53) kiinin ise yaraland, (297) adet dinamit lokumu, (47) adet fnye, (790) metre saniyeli fitil ve (619) adet dinamit kapsl, (35) adet tabanca, (1046) adet mermi, (74) adet Av tfei, (544) adet av tfei fiei, (2) adet Piyade tfei, (48) adet piyade tfei mermisi, (6) adet kama ba, , (8) adet Molotof kokteyli elde edildii,

fade edilmektedir. Yukarda bahsedilen toplumsal iddet olaylarnn tamamnda grlen ortak zelliklerden anlalaca zere, o dnemde meydana gelen mnferit olaylardan bazlar daha sonra daha byyerek toplumsal iddet olaylarna dnmtr. Olaylar, kimi zaman provokasyonlarla bytlrken, kimi zaman da bu tr olaylarla mcadele etmesi gereken kurumlarn grevlerini bazen bilerek, isteyerek bazen de yetersizliklerinden dolay tam olarak yerine getirmemelerinden dolay olaylar daha ciddi bir hal almtr. 12 Eyll ncesinde genel havay Emin laann kalemiyle u ekilde zetlemek mmkndr (laan, 2012):
Neydi o gnler! Trkiye devrimci ve lkc olarak ikiye blnmt. Baka bir deyile, lkenin her yerinde ve her kesinde sa-sol atmas yaanyordu. Trkiye yasad rgtlerin elindeydi. Herkes silahlanmt. Trkiye silah kaaklnn ak pazar olmu, her yerden kaak silah giriyor ve bunlar serbest piyasada sudan ucuz fiyatlarla satlyordu. niversite ve yksekokullar, hatta liseler paylalm, parsellenmiti. Bazlar solun, bazlar san elindeydi. Kart grller, onlardan olmayanlar, okullara asla gidemezdi. Hocalar ve retmenler de ayn durumdayd. Mahalleler bile parsellenmi, blnm, bir kesimin egemenlii altna girmiti. Btn kamu kurumlar ayn durumdayd. Hastaneler ve renci yurtlar paylalr m? Trkiye de paylalmt! Polis bile iki kesime ayrlp dernekler kurmutu. Pol-Der ve Pol-Bir, iki zt gr paylaan polislerin topluluu idi. lkede her gn cinayetler ileniyor, insanlar ldrlyor, saldrya uruyor, her yerde bombalar patlyordu. Savclar, profesrler, sendikaclar, renciler, sradan vatandalar sokaklarda vuruluyordu. Gya skynetim vard ama kimsenin takt yoktu. Kim olursa olsun her kesim ve herkes, can gvenliinden yoksundu. Mahalleler ve evler boalyor, insanlar korkudan g ediyordu. Alevi yurttalar byk bask altndayd, katliamlar yaplyordu. Ortada devlet ve hkmet kalmam, iler askerlere havale edilmiti. Meclis toplanamyor, aylardan beri Cumhurbakan seemiyordu. Kentlerin en byk meydanlar bile sava alanna dnmt. Her gn kan akyor, cesetler yollardan toplanyordu.

Bu konularda ortaya kan en nemli sorunlardan birisi, olaylar nleme, mdahale ve soruturmakla grevli olan kamu grevlilerinin lkede genel olarak grnen kutuplamada taraf olur grnmleriyle bu grevlerini yerine getiremeyileri olarak ortaya kmaktayd. Hkim, savc, polis veya askerlerden oluan meslek birliklerinin gnlk politikadan ve herhangi bir ideolojiden uzak olmas gerekmekteydi. Polis meslek birliklerinin politize olmas bu kurumun yerine getirdikleri grev bakmndan kabul edilebilir bir durum deildi. Bir polis meslek birliinin u veya bu siyasal grn meslek birlii haline gelmesi demokratik adan henz tam olgunlua ulamam, siyasal alkantlarn dinmedii lkelerde byk problemleri de beraberinde getirebilirdi. Nitekim bunun en bariz rnei, bu dnemde yaanan Pol-Der

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

763 / 1404

ve Pol-Bir tecrbesidir. Bu iki polis birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann kayna haline gelerek tamamen kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir (Arcan, 2009: 62). dzeni ve vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de lkenin dier insanlar gibi kendi aralarnda ikiye blnm, solcu polisler Pol-Der, lkc polisler ise Pol-Bir dernei ats altnda toplanmlard (Maral, 2008: 276). Blent Ecevit Babakanlk gnlerini anlatt bir yaz dizisinde (Cumhuriyet Gazetesi, 12.11.1985) cepheleme giriimlerine, kar kesin kararl bir ekilde direndiklerini, bunun da terr karsnda devlet gcn yansz bir ekilde kullanabilme serbestisini ve olanan saladn ifade etmektedir. Ancak artlarn normal olmaktan fazlasyla ktn, ne kadar tarafsz davranmaya alsalar da, sadan ve soldan gelen terr karsnda eit davranmaya zen gsterseler de kamu kurulularndan birounun srklendikleri bozulma ve blnmenin hkmetin yansz davranmasndan beklenen sonucun salanmasn ok gletirdiini belirtiyordu. Blent Ecevit dnlenin aksine emniyet kuvvetlerindeki blnmenin sanld kadar ileri llere varmadn, polisin byk ounluunun tarafsz bir tutum izleyebilecek bir durumda olduunu ancak ylardan beri eitim ve donanm bakmndan akl almaz bir lde ihmal edildiini, etkisini byk lde yitirdiini ifade etmektedir. Buna ramen polisteki bu blnmlk gazete manetlerine yansyan olaylarla boy gstermitir. 11.06.1978 tarihinde Pol-Der Ankara ubesi yakld (Milliyet Gazetesi 12.06.1978). Ecevit Polisler arasndaki derneklemenin ideolojik kamplama niteliine dntn, devam halinde halkn gveninin salamada polisin etkin olamayacan syledi (Milliyet Gazetesi, 21.06.1978). 25.06.1978 gn Pol-Der Genel Merkezi tekrar yakld. Pol-Derin kapatlmas yolundaki giriimleri protesto iin baz polisler rencilerle birlikte 03.07.1978 tarihinde stanbulun birok yerine POL-DER KAPATILAMAZ eklinde afi ast. Afileme yapt iddia edilen 28 polis gzaltna alnd (Milliyet Gazetesi 04.07.1978). 05.07.1978 tarihinde Ankara Valilii tzklerinde yazl amalarn dna ktklar gerekesiyle Pol-Der ve Pol-Bir genel merkezlerini kapatt (Milliyet Gazetesi 06.07.1978). Ancak 16.07.1978de Dantay kapatma kararna kar alan davada kapatmay iptal karar vererek iki polis derneinin kaplarn tekrar ayor, faaliyetlerine tekrar izin veriyordu (Maral, 2008: 276). Askere gre, mlki idare amirleri de gerek partizanlktan gerekse uzun yllarn ihmalinden kaynaklanan ciddi problemler yayordu. Blgiray (1989: 475-478, Demirel, 2001: 52), ar milliyeti militanlara hi bir art aramadan silah ruhsat verdiinden phelendii bir valinin, bu durum kendisine sorulduunda; "Paam ruhsat verilenler hepsi milliyeti ve bizden olan kiiler, lkc genler, ilerinde hi komnist yok" Dediini belirtmektedir. Partizanln yan sra, birok ilede, kaymakam ve emniyet amiri ya bulunmuyor ya da bu makamlar vekleten dolduruluyordu. Evren'in (1990: 376) aktardna gre, Diyarbakr'da bulunan 7. Kolordu ve Skynetim Komutan Cemalettin Altnok 17 ubat 1980 tarihinde yaplan bir Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yle demitir (Demirel, 2001: 52-53);
Blgemdeki Siverek ilesine daha bir kaymakam ve Emniyet Amiri bulamadk (Siverek ki en ok olay olan ve Apocularn kontrolnde olan bir iledir). Kaymakam tayin edildi fakat gelmiyor. Size enteresan bir olay daha syleyeceim. Bitlis'ten Siverek'e bir emniyet amiri tayin edilmi, ancak Bitlis'te grlen bu emniyet amiri iki senedir Bitlise gelmemi. lk bulunduu yerde duruyor. Emniyet Genel Mdrl ise onu Bitlis'te biliyor ve biz onu Siverek'e tayin edeceiz ne dersiniz diye Bitlis'e soruyor.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

764 / 1404

Yarg organlarn benzeri problemlerden payn ald da iddia edilebilir. Saylan ok yetersiz kalan hakim ve savclar yeterli korumadan yoksun olduklar iin grevlerini laykyla yerine getiremiyorlar, mahkemeler ok yava alyordu (Blgiray,1989: 162-167, Demirel, 2001: 53). 6 Nisan 1979 tarihinde yaplan Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda okunan ve Jandarma Denetleme Bakannca hazrlanan raporda da syle deniliyordu (Demirel, 2001: 53, Evren, 1990: 254-255);
Biz Mardin'de iken, Derik'de bir polis gpegndz sokak ortasnda kuruna dizilerek ldrlmtr. Davaya bakacak olan Derik hakimi istirahat alm, bir dieri kendini reddetmi, Mazda hakimi yetkisizlik karar vermi, Yksek Hakimler Kurulunca grevli klnan Mardin Hakimi ise sank bir retmenle eitim enstits rencisini tutuklayacak yreklilii gsterememitir. in dramatik yan savc, bu sanklarn sorgular yaplrken pencerelere kum torbalar ylmak suretiyle can gvenliklerinin salanmas talebinde bulunmutur.

12 Eyll ncesi rgtlerin Durumu 12 Mart muhtrasnn bir sonucu da zellikle sol grl pek ok rgt yesinin cezaevine girmesiydi. Cezaevine giren sol rgt yeleri illegal alanda daha aktif ve etkili faaliyet gsterilecei dncesine sahip olmulardr. Bu konuda nemli bir dnm noktas 1974 genel aff olmutur. 1974 genel aff ile beraber sol rgtler taze kan ile faaliyetlerini hzlandrmlar ve bu dnem ierisinde hzla rgtlenmeye balayan milliyeti muhafazakr genlik gruplaryla atma srecine girmeye balamlardr (Demirci, 2011: 204). nfaz yasasn deitiren hkmetin bu eylemiyle cezaevleri boalm, yeni infaz yasasndan yararlanan rgt mensuplar birer birer cezaevlerinden km, kanlarn byk bir kesimi de daha bilenmi olarak rgtlerine katlmlardr (Maral, 2008: 275). 1980 ylna kadar geen srede lke tam olarak bir kaos dnemi yaam ve binlerce gen ideolojik kartlklar sebebiyle birbirlerini ldrmlerdir. Bu kaotik sre ierisinde her yeni provokasyon yeni bir toplumsal olayn fitilini atelemi, hafzalardan silinmeyecek olaylarn yaanmasna yol amtr. Trkiyede sol terr rgtlerinin 1970 -1980 yllar arasnda aktif bir eylemsel sre ierisinde bulunduklar bilinmektedir (Demirci, 2011: 204). Affn terr rgtlerinin geliimine etkilerinin o dnemin resmi yazmalarna, sank ifadelerine, iddianamelere ve mahkeme karalarna da yansd grlebilmektedir. rnein, stanbul Valiliinin (Emniyet Mdrlnn) ileri Bakanlna yazd 18/08/1980 tarih ve ube: 1. Sor. A. 46036-32468 sayl yazsnda; 23/06/1980 tarihinde Grundig fabrikas iletme mdr Mustafa Ylmazn yaralanmas ve 26/06/1980 tarihinde MHP le bakan Ali Rza ALTINOK ve ailesinin ldrlmesi olayna kart gerekesiyle ifadesi alnan rfan ELK ifadesinde zetle; 100 arkada ile TKPML-TKKO davasndan yarglanp 15 sene 6 ay hapis cezasna arptrldn, 1975 affndan yararlanp ktn, kitleleri eitli mcadeleler iinde eiterek mevcut dzeni ykp ii snf iktidarn kurmak iin her trl mcadele biiminden yararlanma amacn gden TKPML hareketine inandn beyan etmitir. Ayn olaya kart gerekesiyle ifadesi alnan Mukaddes elik ise ifadesinde zetle; 1970 senesinden beri TKPML-TKKO sempatizan olduunu, 1973 senesinde bu davadan yarglanp 11 ay hapis cezasna arptrldn, durumalar srasnda rfan elik ile tanp 1977 senesinde evlendiini, sempatizan olduu TKPML hareketinin Trkiyede devrimi gerekletirerek demokratik halk iktidarn kuracana inandn, bunun iin de kart gr olan polis, asker ve devlet adamlar ile savalmas gerektiine inandn fakat hibir eylemine katlmadn beyan etmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

765 / 1404

Ankara Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesinin, MHP genel Bakan Yardmcs Gn Sazakn 27/05/1980 tarihinde ldrlmesi olayna karan Ahmet Levent BABACAN, Sadk Zafer zcan ve Cem Z hakkndaki (Say: 1981/304, Esas No:1981/304 ve Karar No: 1983/67) 06/04/1983 tarihli kararnda;
1970 ylnda Mahir ayan ve arkadalar tarafndan kurulan Trkiye Halk Kurtulu Partisi ve Cephesi (THKP-C) daha sonra 1972de Emniyet grevlilerince datlm, bir sre hareketsiz kalan bu grup 1975 ylndan itibaren toparlanmaya balam ve bu ortam ierisinde Devrimci Genlik Dernekleri ortaya kmtr. Daha sonra bu dernekler birletirilerek 08/08/1976 tarihinde Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu (DGDF) kurulmu, bu legal rgt ierisinde faaliyet srdrmekte iken 1978 yl Haziran aynda gruplar arasnda kan srtmeler su yzne km, 29/06/1978de Ankarada Tm Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu kurulmu, Dev-Sol adyla Dev-Yoldan ayrlan grup ise 30/07/1978de Devrimci Genlik Federasyonu ad altnda bir federasyon kurarak faaliyetlerini srdrm bylece, Dev-Sol fiilen ortaya kmtr. Bundan sonra da tamamen Dev-Sol ad altnda faaliyet gsteren bu grup silahl, anayasal dzeni ykma hedefine ynelmi, bu hedefe gtrecek birok ciddi eylemde bulunduu grlmtr. Bunlar ierisinde adam ldrmeler, soygunlar, kart gruplarla atmalar, polis otosu ve karakollarn taranmas yannda, zellikle 20/08/1979da Astsubay Erdal Grcnn ldrlmesi, 02/01/1980 tarihinde Bornova Suphi Koyuncuolu Lisesi mutemedinin soyulmas, 26/01/1980de Karagmrk polis Karakolunu baslarak silahlarnn alnmas, 27/01/1980 tarihinde Ba komiser Mehmet Patn ldrlmesi, 02/04/1980de MT mensubu Refik Snmezin ldrlmesi, 07/07/1980de Beikta Gmrk Muavini iki ahsn ldrlmesi, 19/07/1980de Prof. Dr. Nihat Erimin ldrlmesi, 30/07/1980de emekli MT mensubu Sabri Sarerin ldrlmesi, 11/08/1980de Polis memuru Adem Gnayn ldrlmesi ve Eski Gmrk Bakanlarndan Gn Sazakn ldrlmesi olaylarnn dikkat ektii grlmtr.

Mtalaasnn bulunmaktadr. stanbul / Selimiye Skynetim Komutanl Askeri Savclnn Eski Babakan Nihat ERM, Polis Memuru Ali Kartal, stanbul Emniyet Mdr Muavini Mahmut DKLER ve Polis Memuru Turgut Erglenin ldrlmesi ile ilgili (Say: 1981/1675, Esas No:1981/1675 ve Karar No: 1981/994) 22/05/1981 tarihli iddianamesinin Devrimci-Sol rgtnn Tarihi Oluumu bal altnda;
1975 yl balarnda yeniden faaliyete gemek iin uygun bir siyasi ortamn bulunduunu gren ve 1803 sayl Af Kanunundan sonra dar kan militanlar THKP-Cye tekrar hayatiyet vermek iin harekete gemiler ve yine MarksistLeninist dnce biimi n planda olmak zere THKP-C kkenli rgtler tremeye balamlardr.

fadeleri yer almaktadr. Ayn ddianamenin Devrimci-Sol rgtnn rgtsel Yaps bal altnda 19/07/1980 tarihinde ldrlen 1971 dneminin Babakanlarndan Prof. Dr. Nihat ERM ve koruma polisi Ali KARTALn ayrca 06/02/1981 tarihinde stanbul Emniyet Mdr Muavini Mahmut DKLER ve koruma Polisi Turgut ERGLENin ldrlmesinin yan sra Devrimci-Sol rgt ve Militanlarnn Hukuk ve Yasalar Karsndaki Durumu bal altnda Sadece stanbulda 100den fazla kiiyi ldrd, saysz gasp, soygun, kurunlama, bombalama, karakol baskn ve benzeri eylemler gerekletirdii beyan edilmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

766 / 1404

Bu sre ierisinde sol terr rgtleri TKP kkenli sol rgtler, THKP-C kkenli sol rgtler, THKO kkenli Sol rgtler, TKP/ML kkenli sol rgtler ve TKP kkenli sol rgtler olmak zere be ana kola ayrlmlardr. Kendi bnyesinde ok sayda yeni rgtler kurmu olan rgtlerin ierisindeki bu ok paral yap 12 Eyllden sonra hzla etkisiz hale gelmelerine yol amtr (Demirci, 2011: 204-205). Altun ve Karamana gre; Trkiyede ayrlklk ya da etnik ayrlk terrizm denince akla gelen kavramlar; PKK terr, Krtler, Krt Sorunu eklindedir. Trkiye PKK terr rgtnn balatt terrist eylemlerle 1984 ylndan beri mcadele etmektedir. Ancak Trkiyede ayrlklk dncesinin kkleri Osmanlnn son dnemlerine kadar gitmektedir. ark Meselesi, Krt Sorunu olarak dile getirilen sorunlar sorunun sadece gvenlik sorunu olarak alglanmasndan dolay iinden klmaz bir hal almtr. Byle olunca, izlenmesi gereken tek strateji askeri ve polisiye tedbirlerin alnmas olarak dnlmtr. Osmanlnn son yllarnda ve Cumhuriyet kurulduktan sonraki dnemde kan Krt isyanlarnn bastrlmas ve sonrasnda izlenen politikalar, 1960 ve 1980 askeri darbelerinin ardndan Krt kimliinin inkar edilerek yok saylmas ve buna paralel olarak blge halknn ana dillerini kullanmalarnn yasaklanmas sorunun zlmesi sonucunu vermemitir. Aksine blge halk zerinde arttrlan bask tepki dourmu, 1984ten sonra kanl eylemlerine balayan PKKnn varlk gerekelerinin glenmesine ve eleman kazanmasna zemin oluturmutur (Altun ve Karaman, 2010: 7-8). Ahmada gre (2003: 163); Krt sorunu, modern haliyle, Trkiyenin dousunda yaayan insanlarn daha ok kltrel zgrlk talepleri ve devletin asimilasyon politikasn sorgulamaya balamasyla 1960l yllarda ortay kmtr. Blge insannn bu talepleri dou blgesinin geri kalmlyla ilgilidir ve bu geri kalmlk zellikle ok parti politikalar dneminde Ankara ynetimi tarafndan genelde grmezden gelinmitir. 1978 yl ncesi PKKnn ideolojik temelinin atld ve Marksist-Leninist ideolojinin benimsendii dnem olarak grlebilir. rgtn kuruluu ncesinde lkenin genelinde gerekleen anari ve terr harekelerinin temelinde yer alan Marksist-Leninist ideoloji, PKKnn temel ideolojisi olarak grlmtr. PKKnn temel amacn aklayan ve 1978 ylnda yaynlanan Krdistan Devriminin Yolu (Manifesto) da Marksist-Leninist ideolojiyi temel prensip olarak grmektedir. Ayrca rgt kurulu ncesi srete yntemsel adan Mahir ayann izgisinden nemli lde etkilenmitir. PKKnn kurulacak bir Krt devletinin Marksist-Leninist temelli bir ideolojiye sahip olmas prensibi, Krt halknn ezilmiliinin ve smrge olarak grlmesinin bir sonucu olarak kurtarlmas gerektii teziyle birletirilmitir (calan: 1978; Semiz, 2011: 58-59). Kurulu sonras ve ilk silahl eylemin gereklemesine kadar geen dnemde, rgt, uzun yllar terr bir yntem olarak kullanmasna imkn salayacak alt yap hazrlklarn tamamlamtr. rgt hakknda somut edinim salayabilmek iin ncelikle bu dnemin geliim srecine ve seyrine gz atmak gerekmektedir. PKK, 1975-1976 yllarnda gerekletirilen toplantlarda, Dou ve Gneydou Anadoluya alm karar alm. Bu karara bal olarak blgeye dalan rgt yeleri almalarna balam ve kurulu ncesi hazrlklar yaplmtr. 1978 ylnn son dnemlerine doru partileme iin uygun bir konjonktrn olduunu deerlendiren calan ve kurucu kadro, yaplan hazrlklar erevesinde 27/11/1978 tarihinde Diyarbakr li Lice lesi Ziyaret (Fis) kynde yaptklar ve gn sren bir toplantdan sonra PKK (Partiya Karkeren Krdistan- Krdistan i Partisi) adnda bir parti kurulmas karar alnmtr (Semiz, 2011: 59).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

767 / 1404

1979 ylnda Elazda rgtn nde gelen isimlerinden ahin Dnmezin yakalanmas sonras rgt, ayn yln Temmuz aynda nemli kararlarn alnd bir toplant gerekletirmitir. Bu toplantdan kan en nemli karar ise calann yurtdna kmasdr. calann yurtdna kmasndan sonra rgt baz provokatif eylemler yapma karar alm ve ilk olarak Bucak airetine ynelik bir eylem yaplmtr. Bu dnemde PKKnn silahl eylemleri belirli bir strateji dahilinde gereklemitir. ncelikle devlet ile kar karya gelinmemeye zen gsterilirken daha ok blgede bulunan Kawa, Tekoin ve eitli sol rgtler gibi alternatif gler ile Bucak ve Sleymanllar gibi airetler hedef alnmtr (Semiz, 2011: 60). Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde 1980 ncesinde Halkn Kurtuluu ve Krdistan Ulusal Kurtuluular rgtleriyle PKK arasnda iddetli bir atma sreci yaanmtr (ehirli: 2000). 12 Eyll 1980 darbesinden sonra da 1960tan sonra olduu gibi Krt kimlii yok saylarak inkr edilmitir. Krt dili yasaklanm ve bu haklar talep eden siyasi oluumlarn hibirisine frsat tannmamtr. Blge halk zerinde baskc politikalar uygulanm ve bunun sonucunda Krt sorunu giderek keskinlemi 1978 ylnda Marksist-Leninist snrsz bir toplum esasna dayanan Bamsz Birleik Krt Devleti kurmak amacyla PKK terr rgt ortaya kmtr (Zafer, 1999: 37, Altun ve Karaman, 2011: 11-12). Dier yandan, Krt sorununun daha da radikallemesinde, hatta iyice keskinleip PKK terr rgtnn zemin kazanmasndaki dier nemli faktr de askeri darbelerin ardndan ynetime gelen darbe yneticilerinin Krt kimliine kar aldklar tavr ve uygulamalardr. Bu uygulamalardan bir tanesi, 1980 darbesinden sonra Diyarbakr 5 Nolu E Tipi Askeri Cezaevinde mahkmlar zerinde uygulanan kt muamelelerdir (Altun ve Karaman, 2010: 910). 1981 ylnda balayan ve 1985 ylna kadar devam eden Diyarbakr 5 Nolu E Tipi Askeri Cezaevindeki mahkmlara ynelik sistematik olarak yaplan ikenceler sonucunda 40 kadar kii hayatn kaybetmi, says belli olmayan birok kii de sakat kalm ya da psikolojik olarak etkilenmitir. Birok kesime gre Diyarbakr Cezaevindeki ikencelerden dolay oluan fke patlamasnn sonucu, PKK terr rgt olmutur ve 1984 ylnda balayan tahliyeden sonra cezaevinden kanlarn yzde sekseninin terr rgtne katlmak zere daa kt iddia edilmitir (Altun ve Karaman, 2011: 10). zetle, 1978-1984 yllar arasndaki gelimeler PKKnn rgtlenme, cephe ve ittifaklar ile silahl faaliyetlerini kapsamaktadr. Bu faaliyetler lke ierisinde basn yayn yoluyla eitli kanallarla yaylmaya balam ve Dou ve Gneydou Anadoluda ksmen de olsa rgt ismini ve varln akllarda taze tutmaya almtr (Altu, 1995: 61). 12 Eyll Darbesi ncesi ortamda yeeren bir dier rgt ise Hizbullah terr rgt olmutur. 1980li yllarn banda Vahdet Kitapevinde bir araya gelen Hseyin Veliolu, Fidan Gngr, Ahmet Tufan, Veysi Kayka, Abdulvahap Ekinci Hizbullah Terr rgtnn temellerini atmlardr (iek, 2000). Bu oluumdan ksa sre sonra liderlik mcadelesi ve rgtn teorik alt yapsyla ilgili gr ayrlklar nedeniyle kopmalar yaanmtr. lk olarak 1980 ylnda Fidan Gngr ve Hasan engl bu yaplanmadan ayrlarak Menzil Kitapevini kurmu ve bu kitapevinin etrafnda yeni bir yaplanmaya (Hizbullah / Menzil - Menzilciler) gitmilerdir (Szen ve Eski, 2011:162). Vahdet Kitapevi etrafndaki bu kopu 1982 ylnda Hseyin Veliolunun da ayrlarak lim Kitapevi ad altnda ayr bir grup (Hizbullah / lim - limciler) kurulmasyla daha da genilemitir. Bu ayrlla Hseyin Veliolu sadece yeni bir grup kurmakla kalmam,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

768 / 1404

Diyarbakrdan ayrlarak bu oluumu memleketi Batmana tamtr. Bu dnemde rgt mensuplar genel olarak propaganda yoluyla taban kazanma faaliyetlerine devam etmi, genel olarak kitapevleri etrafndan taraftar kazanma yoluna girimilerdir. Mslman Kardeler rgtnn etkisiyle de kurulu aamasnda temel metot, kitapevleri ve evler de dzenlenen sohbet toplantlar yoluyla rgte eleman kazandrma eklinde olmutur. rgt randan da etkilenerek yllar sonra cami faaliyetlerine ynelmi, bu alm rgtn taban kazanmasn kolaylatrmtr (Szen ve Eski, 2011:163). rgt ilk on yln kadrolama faaliyetleri ile geirmitir. Menzil Grubu lideri Fidan Gngrn terr stratejisini benimsememesi rgt iindeki ayrl daha da derinletirmi, lim Grubu lideri Hseyin Veliolu 1990l yllarn bandan itibaren Gneydou Anadolu Blgesinde rakip olarak grd hem PKK, hem de Menzil Grubuna kar terr eylemlerine balamtr. Etkisini ksa zamanda hissettiren lim Grubu, PKK ile birlikte blgedeki kendi sylemine muhalif din adamlar, tarikat liderleri, kanaat nderleri ve i adamlarndan yaklak 800 kiiyi ldrmtr (Bal, 2006: 25-26). Hizbullah Terr rgtnn kulland terr stratejisi son derece akllca ve artc olmutur. Korku ve panik yaratmak ve bu korku ve panik zerinden propaganda yapmak olan terrizmin temel stratejisini deiime tabi tutan Hizbullah, propagandada dar alan ve terr eylemlerinde de stlenmeme stratejisini benimsemitir. Bu stratejinin temel alma mant, eylemlerin aktan stlenilmemesi bununla birlikte hedef kitlenin bu eylemi gerekte kimin yaptn bilmesi ve bylece byk bir bask, korku hissetmesi ve sindirilmesidir. Dier yandan, devlet glerini ve geni halk kitlelerini dorudan karsna almadan propaganda etkinliini istedii dar alanla snrlamasdr. rgtn iledii cinayetleri stlenmemesi, eylemlerde ldrd nemli kiilerin cesetlerini saklamas Trkiyede faili mehul cinayetler tartmalarn kztrm ve cinayetleri devletin iledii sylentilerinin ortalkta dolamasna neden olmutur (Bal, 2006: 25-26). Sylemeze gre; sol gruplarn eylemde bulunduu yerde zellikle milliyetilik fikri etrafnda toplanm sa grup ve rgtler de vardr ve onlar da en az solcular kadar 12 Eyll srecinde yer almtr. Pol-Dere kar lkc polislerden oluan Pol-Bir bu srete ortaya kmtr. lkc Genlik, lk-Bir, lkc iler, lk-Tek (lkc Teknik Elemanlar Dernei), MSK (Milliyeti i Sendikalar Kurumu) gibi yaplar da karlkl atma ortamnda yer almlardr. Yine Sylemeze gre Milliyeti kimlikle kurulan Trk ntikam Tugay (TT) da zellikle 12 Eyll ncesi iledii cinayetlerle etkili olmutur. TT gibi bir baka rgt olan Trkiye htilalc eriat Kurtulu Ordusu (TKO) da eylemleri ve cinayetleriyle adn duyurmutur. Grlen davalarda bu gruplarn yelerine ynelik adam yaralama, adam ldrme, hrszlk, T.C. Devletini ykmaya teebbs etme gibi eylemleri nedeniyle 11 idam cezas verilmitir. Aslnda bun iddialar btn rgtlerin sular hanesinde yer alan klie maddelerdi (Sylemez, 2009). 12 Eyll ncesi Terrn Finansman Byyen su piyasasnda organize su rgtleri, yasad uyuturucu ve silah ticareti, gmen kaakl, insan ticareti, kaaklk, dolandrclk gibi pek ok suu ilemek suretiyle ok byk miktarlarda su geliri elde etmektedir (Aykn, 2010: 20-21). Organize su ve terr rgtleri ile mcadelede klasik yntemlerin istenen sonulara ulamada yetersiz kalmas sonucu, yeni ara ve yntemler devreye sokulmutur. Bu aralar, su gelirlerinin aklanmas ve terrn finansman ile mcadele olarak ne kmtr (Aykn, 2010: iii).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

769 / 1404

Terristlerin asl gayesi para kazanmak, zengin olmak ve konforlu bir yaam srmek deildir. Fakat faaliyetlerini srdrmek, hayatlarn idame ettirmek, silah temin etmek, gvenle kalabilecekleri yerler bulabilmek, sahte belge salamak, seyahat etmek, eitim ve propaganda yapmak gibi nedenlerle paraya ihtiya duyarlar. Bu ihtiya nedeniyle terr rgtleri eskiden beri banka soygunu, adam karma ve hara toplama gibi gelir getirici su faaliyetlerinde bulunmulardr. Ancak terr rgtlerinin organize bir ekilde gelir getirici su faaliyetleri ile ilikileri snrl dzeyde kalmtr. Terrizm ile kar amal sular arasnda ise net izgiler bulunmutur. Ancak son dnemde bu izgi bulank hale gelmitir. Hatta baz durumlarda daha nce hi olmad kadar, terrizmle organize su arasnda nemli yaknlamalar ortaya kmtr (Aykn, 2010: 147). Narkoterrizm a aslnda 1970lerde balamtr. Ancak, younluk kazanmas 1990larda olmutur. Souk Savan sona ermesi ve sonrasnda Sovyetler Birliinin dalmas, kreselleme, biliim teknolojilerindeki gelimeler, lkelerin fiziki snrlarnn nemsizlemesi bata uyuturucu ticareti olmak zere pek ok su piyasasnda terr rgtlerine yeni finansman frsatlar sunmutur ( Aykn, 2010: 148). Eskiden terristler ideolojik olarak uyuturucu imalat ve ticaretinin lmcl dmanlar olarak grlrler, uyuturucu ile ilikili yeler ar bir ekilde cezalandrlrd. Ancak modern zamanlarda ideoloji ile ekonomik realite arasndaki mesafe klmtr. Buna paralel olarak terr rgtleri uyuturucu ticaretin iinde daha fazla yer almaya balamlardr (Aykn, 2010: 149). Kara parann en nemli ncl sular olan uyuturucu ticareti, silah kaakl, insan ticareti gibi sularla ve aklama suu ile mcadeleye nem veren lkeler, uluslararas ibirlii olmadan ve lkelerin mevzuatlar uyumlatrlmadan tek balarna yrttkleri abalarla baarl olamayacaklarn grmlerdir. Bunun zerine gerek ncl sular ve gerekse aklama ile mcadele iin uluslararas ibirlii ve lke mevzuatlarnn uyumlatrlmasna ynelik uluslararas giriim ve anlamalar gndeme gelmitir. Bu kapsamdaki abalarn banda 1988 tarihli Viyana Konvansiyonu, 1989 tarihinde FATFin oluturulmas, 1990 tarihli Strasburg Konvansiyonu, 1995 tarihinde Egmont Grubunun kurulmas ve 2000 tarihli Palermo Konvansiyonu gelmektedir (Aykn, 2010: 20-21). Cebir, iddet ve tehdit elerini barndran rgtl sular, uyuturucu madde ticareti, kaaklk ve dier mali sular bata olmak zere kar elde etmek amacyla ilenen sulardan elde edilen gelirlerin terrist faaliyetler de dahil olmak zere yeni su faaliyetlerinin finansmannda kullanld, kar elde etmek amacyla ilenen sular karlnda verilen cezalarn yetersiz kald anlalmtr. Bu nedenle, kar elde etmek amacyla ilenen sularn yan sra karaparann aklanmasnn su olarak tesis edilmesine ynelik almalar 1980li yllardan itibaren dnya lkelerinde yaygnlk kazanmaya balanm, 1990l yllardan itibaren de, ulusal mevzuatlarnda gerekli deiiklikleri gerekletirmeyen dorudan ya da dolayl olarak uluslar aras sistem tarafndan bask altna alnmaya balamtr. kar amal su ve sululukla mcadele anlayndaki bu yeni alm, Trk Hukukunda ancak 1996 ylnda yrrle giren 4208 sayl Karaparann Aklanmasnn nlenmesine Dair Kanunla karlk bulmutur (Yaar, 2008: 315). Bu nedenle 1970li yllarn sonlarnda terr ve anariyi desteklemek zere gerekletirilen bata silah ve uyuturucu madde kaakl ile ilgili salkl saysal verilere ulamak zordur. Trkiye 1960l yllardan itibaren bata radikal solcu olmak zere, etnik blc ve dini istismar eden birok terr rgt ile mcadele etmektedir. Mcadelede zaman zaman baarl sonular alnmasna ramen bu terr rgtlerinin varln korumas, finans kaynaklarn devam ettirebilme yeteneklerinden kaynaklanmaktadr. Bu terr rgtlerinin geleneksel veya

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

770 / 1404

yeni dnem finans kaynaklarn kullandklar bilinmektedir. Terr rgtlerinin finans kaynaklarn elde etmede yrttkleri faaliyetler organize su rgtlerinin kullandklar yntemlere benzemektedir. Organize su rgtleri nceleri hara toplama ve koruma ad altnda zorla para toplama eylemlerine younlarken, sonralar ulusal seviyede kaaklk yapan su gruplarna dnmler, daha sonralar ise kresellemenin verdii olanaklardan da yararlanarak uluslararas dzeyde faaliyet gsteren birer snr aan organize su ebekesi halini almlardr. Benzer evrimsel dnm Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri iin de sz konusu olmutur. 1970li ve 1980li yllarda finans kaynaklarn daha ok hara toplama, banka soyma ve fidye toplama sular zerine bina eden terr rgtleri daha sonraki dnemde ulusal veya uluslararas dzeyde kaaklk olaylaryla elde ettii grlmektedir (Cengiz ve Akyay, 2011: 242-243). Eski Milli Birlik Komitesi yesi, Avukat Muzaffer zda, 28/02/1979 tarihinde Cumhurbakanna devletin iinde bulunduu ar tehlikeler ve vahim gelimeler hakknda yazd mektupta (Fahri Korutrk arivi, 1979d) zetle, Saldrgan rgtlerin silah, tehizat ve finansmanlar lke dndan karlanmakla kalmam, halkmz, esnafmz, rencilerimiz haraca balanarak, bankalar, iyerleri, sandklar, maa mutemetleri soyularak, kanuni fonlar karanlk ynlere aktarlarak, devlet glerine ait malzeme, tehizat alnarak milletimizin z kaynaklar kendine kar kullanlmtr diyerek terr rgtlerinin finansman kaynaklarna iaret etmektedir. Bununla birlikte; lkemizdeki rgtlerin ou finans salamak iin gasp, soygun, hrszlk, aidat ve ba toplama, hara alma, fidye amal adam karma ve ticari faaliyetlerde bulunma gibi yntemler izlerken uluslararas faaliyet ana sahip olan rgtlerin ounlukla sahtecilik, insan ve uyuturucu kaakl zerinde younlatklar bilinmektedir (Aykn ve Gmay, 2008: 348). Marksist-Leninist ideolojiye dayanakl olarak ortaya kan Sol Terr rgtleri, Trkiyede tarihsel geliim olarak en uzun gemie sahiptirler. Bu rgtlerin genel olarak geleneksel finans kaynaklarna yneldikleri sylenebilir. En ok rastlanlan finans kayna hara toplamadr. Gemite yaplan operasyonlarda DHKP-C (Devrimci Halk Kurtulu Partisi Cephesi) terr rgt mensuplarnn younlukla hara aldklar gerekesiyle tutuklandklar bilinmektedir. DHKP-C mensuplarnn daha sonralar uyuturucu kaakl eylemlerine kartklar konusunda polis kaytlar mevcuttur. Ayrca sol terr rgtlerince gemi yllarda geleneksel gelir kaynaklar arasnda yer alan otomobil ve eya hrszl, kuyumcu ve banka soygunu, fidye ve yardm paras ad altnda szde vergi toplama sular da sklkla ilenmitir. rnein THKP-C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi) gibi rgtler kurulu aamasnda bu tr eylemlere ynelmilerdir. Yine THKP-C 1970li yllarda kardklar insanlar karlnda ciddi oranda kazan elde etmitir (Cengiz ve Akyay, 2011: 243-244). Trkiyede faaliyet gsteren dini istismar eden rgtlerin finans kaynaklarn salamada sol terr rgtlerine benzedii sylenebilir. Gerek gemi yllarda kurulan dini istismar eden terr rgtlerinin geleneksel finans salama alanlarna ynelmesi, gerekse de hali hazrda aktif olan rgtlerin arlkl olarak kaaklk alanlarn kullanmas, sol rgtlerce kullanlan finans kaynaklaryla rtmektedir. rnein gemi yllarda aktif olan slami Hareket rgt (H) finans salamada banka soygunlar, oto ve eya hrszlklar sularna ynelirken, halen aktif olan Hizbullah terr rgt arlkl olarak hara toplama ve kaaklk sularndan salamaktadr. Bu tr rgtler Gneydou Anadolu blgesindeki vatandalarmzdan fitre ve zekt ad altnda zorla para alarak byk oranda gelir elde etmitir. te yandan dini istismar eden terr rgtlerinin kesilen kurban ve derilerinden gelir elde ettikleri bilinmektedir. Hizbullah terr rgtnn dier bir finans kayna da rgt mensuplarndan toplanan aidat

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

771 / 1404

ve balardr. Her rgt mensubu gelir durumuna gre rgte belli bir miktar aidat demek zorundadr. rnein Hizbullah terr rgt infak ad altnda rgt yelerinden gelirlerinin yzde onunu aidat olarak demelerini istemitir. Baka bir gelir kayna da Gneydou Anadolu blgesinde yaygn olan sigara kaakldr. Hizbullah terr rgt yeleri kaak sigarann gerek yurtdndan lkeye sokulmasnda gerekse sokak satcln yaparak datmnn yaplmasnda aktif rol oynamaktadr (Cengiz ve Akyay, 2011: 245-246). Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri arasnda Etnik blc terr rgt PKK neden olduu ar sonular bakmndan nemli bir yere sahiptir. Bu rgte kar yrtlen kapsaml mcadele politikalarna ramen rgtn varln korumas, finans kaynaklarnn eitlilii ve rgte para aknn devamll ile aklanabilir. PKK terr rgtnn gelir kaynaklarnn ok eitli olduu vurgulansa bile bunun net rakamlarla tespit edilebilmesi mmkn deildir. rgtn finans kaynaklar arasnda aidat ve ba toplama, szde vergi toplama, hara alma, sahtecilik, ulusal ve uluslararas kaaklk faaliyetlerinde bulunma yer almaktadr (Cengiz ve Akyay, 2011: 246). Dnyada terr rgtlerinin geirdii dnm Trkiye iin de geerlidir. Terr rgt PKK, mali desteinin en byk blmn uyuturucu kaaklndan salamaktadr. PKK zellikle sahip olduu lojistik yetenek ve imknlar, uluslararas balantlar, Avrupann pek ok lkesinde yerleik yandalar nedeniyle uyuturucu ticareti iin ok uygun altyapya sahip terr rgtleri arasnda saylmaktadr (Aykn, 2010: 150). Finans kaynaklarnn temini bakmndan bir dnm yaayan PKKnn kurulu yllarnda temel gelir kayna, hara veya koruma paras ad altnda szde vergi toplamakla snrlyd. rgtn ilk eylemlerine bakldnda silahl soygun eklinde gerekleen eylemlerin fazla olmas dikkat ekmektedir. Gnmzde hara ve szde vergi toplama zellikle Avrupa lkelerinde devam eden finans kaynaklarndandr. rnein 1990larda ngilterede toplanan hara 2,5 milyon ngiliz Poundu civarndadr. Aidat ve balar da PKK iin nemli bir gelir kaynadr. rgt sempatizanlarnn Trkiye ve Avrupada dzenli olarak aidat dedikleri ve yardm kampanyalar ad altnda ba topladklar bilinmektedir. Bu gne kadar ne kadar para yardm topland tespit edilememekle birlikte aidatlardan elde edilen gelirin byk bir yekn tuttuu tahmin edilmektedir (Cengiz ve Akyay, 2011: 247). Yine, PKK Terr rgt tarafndan uyuturucu ticaretinden salanan gelirin miktarn tam olarak hesaplamak gtr. PKKnn uyuturucu ticaretinden elde ettii gelirin 2001 ylnda 60 milyon dolar olduu ynndeki tahminler medyada yer almtr. Bu konuda resmi yetkililerce dile getirilen son rakamlar bu tutarn ok zerindedir. Terrizmle Mcadele Mkemmeliyet Merkezi (TMMM) Komutanl'nn 2008 ylnda ikincisini dzenledii, ''Kresel Terrizm ve Uluslararas birlii Sempozyumu''nun kapan konumasnda dnemin Genelkurmay kinci Bakannca;
Terr rgtnn, bata uyuturucu olmak zere, insan, sigara, akaryakt ve silah kaakl, hara toplama, sahtecilik ve kara para aklama gibi yasa d faaliyetler yoluyla mali kaynak temin etmekte olduunu belirtmitir. Sz konusu konumada, terr rgtnn bu ekilde elde ettii yllk gelirinin 400-500 milyon avro civarnda olduu, bunun 200-250 milyon avrosunun uyuturucudan, 100150 milyon avrosunun kaaklktan (akaryakt, sigara, insan kaakl gibi) 15-20 milyon avrosunun toplanan yardmlardan ve 20-25 milyon avrosunun da dier faaliyetlerden saland

Deerlendirmesi yaplmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

772 / 1404

Genelkurmay kinci Bakannn konumasnda belirttii 200-250 milyon avroluk uyuturucu ticareti gelir tahmini nemli bir rakamdr. Ancak bu deerlendirmeye esas rakamlarn hesaplanmasnda kullanlan veri seti ve yntemler konusunda yaymlanm bir kaynaa ulalamamtr. Ancak sz konusu rakamlarn olmas gereken rakamlardan ok da uzak tahminler olmad Abdullah calann 1999 ylndaki yarglanmas srasndaki ifadesinde yer alan rakamlarla teyit edilir niteliktedir. Abdullah calan, rgtn yllk gelirinin asgari 250 milyon ABD Dolar olduunu yargland dava durumasnda bizzat belirtmitir (Aykn, 2010: 150-151). PKK uyuturucu madde kaakl ile ilgili faaliyetlerini kaynandan uyuturucu temini, kaakl ve datm safhalarnda aktif rol alarak yrtmektedir. nceleri uyuturucu sevkiyatndan pay alan terr rgtnn yksek kar oranlar nedeniyle datma da yneldii iddia edilmektedir. Datm ilerinde siyasi amal dernekler ve deifre olmam militanlar kullanlmaktadr. Terr rgt PKKnn Avrupada at dernekler vastasyla uyuturucu datmnda iyi bir organizasyona sahip olduu ileri srlmektedir (Aykn ve Gmay, 2008: 355). Silah kaakl ve terrizm arasnda dorudan bir iliki vardr. Terr rgtleri silah kaakl yapmak yoluyla hem silah ihtiyacn karlamakta hem de gelir elde etmektedir. Terristba Abdullah calan 16-21/02/1999 tarihleri arasnda alnan ifadesinde; silah kaaklnn terr rgt iin hayati bir ihtiya olduunu, silah kaakln bizzat ynlendirdiini ve onayladn belirtmitir. Ayrca mahkemede silah tedarikinin daha ziyade ticari bir konu olduunu ifade etmitir (Aykn ve Gmay, 2008: 355-356). Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere silah kaakl olaylar ve yakalananlarn says aadaki gibidir.
12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemlerde Silah Kaakl Olaylar ve Yakalananlarn Says ve Oranlar
SLAH KAAKILII OLAYLARI VE YAKALANANLARIN SAYISI OLAYLAR YAKALANANLARIN SAYISI 12 EYLL 1980 NCES 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 Says % 490 65 805 55 12 EYLL 1980 SONRASI 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 Says % 266 35 657 45 GENEL TOPLAM Says 756 1462 % 100 100

Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 arasnda 490 silah kaakl olaynda 805 kii yakalanmken 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 arasnda ise olay saysnn 266ya yakalanan saysnn ise 657ye dt grlmekte, silah kaakl olay ve yakalanan saylarnda dier olay saylarndaki kadar nemli d olmad dikkat ekmektedir. Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere Skynetim Sresince Ele Geirilen Silah Cephane ve Telsiz Durumu aadaki gibi tablo halinde sunulabilir.
Skynetim Sresince Ele Geirilen Silah Cephane ve Telsiz Durumu
CNS 12 EYLL 1980 NCES 12 EYLL 1980 SONRASI Genel Toplam

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

773 / 1404

26 Aralk 1978 11 Eyll 1980 Zoralm yoluyla Piyade Tfei Otomatik Tfek Av Tfei Tfek TOPLAMI Makineli tabanca Tabanca Tabanca TOPLAMI Roket atar Havan Genel TOPLAM Mermi (Muhtelif apta) Patlayc madde Telsiz Kesici ve drtc silah S L A H L A R 8.021 8.021 21.505 21.505 29.526 2.153.365 6.892 707 Zoralm yoluyla 41.459 6.133 8.024 55.616 3.803 573.732 577.536 24 1 633.177 2.668.986 13.457 104 8.275

12 Eyll 1980 11 Eyll 1982 Halk Tarafndan teslim edilen 24.183 615 346 25.144 2.474 132.552 135.026 1 160.171 635.707 2.998 17.495

12 Eyll sonras TOPLAM 65.642 6.746 8.370 80.760 6.278 706.284 712.562 24 2 793.748 3.304.693 16.455 104 25.770

80.411 8.370 88.781 734.067 734.067 24 2 822.874 5.458.058 23.347 104 26.477

Tablo incelendiinde; skynetimin balad 26 Aralk 1978 aile 11 Eyll 1980 arasnda tamam zor alm yoluyla olmak zere 8.021 tfek, 21.505 tabanca olmak zere toplam 29.526 silah 2.153.365 mermi, 6.892 mermi ve 707 kesici ve drtc silah ele geirilmiken, 12 Eyll 1980 ile 11 Eyll 1982 arasnda ise zor alm olarak 55.616, halk tarafndan teslim edilen olarak 25.144 olmak zere toplam 80.760 tfek, zor alm olarak 577.536, halk tarafndan teslim edilen olarak 135.026 olmak zere toplam 712.562 tabanca ve 3.304.693 mermi, 16.455 patlayc madde ve 25.770 kesici ve drtc silah ele geirilmitir. Bu rakamlar 12 Eyll ncesi vatandalarn silahlanarak adeta irili ufakl cephaneler oluturduu sylenebilir. Terr rgtlerinin finans kaynaklarn elde etmede yrttkleri faaliyetler organize su rgtlerinin kullandklar yntemlere benzemektedir. 1970li ve 1980li yllarda finans kaynaklarn daha ok hara toplama, banka soyma ve fidye toplama sular zerine bina eden terr rgtlerinin, daha sonraki dnemde ulusal veya uluslararas dzeyde kaaklk olaylaryla elde ettii grlmektedir. 1980 darbesi ncesinde ve sonrasnda radikal solcu, etnik blc ve dini istismar eden birok terr rgtnn finans kaynaklar hakknda bilgi edinilebilmekle birlikte bunlarn saysal olarak ne kadar olduu konusunda maalesef yeterince kaynak yoktur. Bunun sebebinin; o dneme ait finans kaynaklarnn rgtler tarafndan yeterince kullanlmamas deil, bunu tespit edecek mekanizmalarn mevcut olmamas ve bundan da te terrn finansman hakknda yeterli farkndaln o gnlerde bulunmamas olduu dnlmektedir. Gnmzn mcadele yaps ve kararllk boyutu gz nne alndnda bile terrn finansman kaynaklar ve gelirinin miktar hakknda net bilgilere ulalamazken, 1980 ncesinde bunun ne kadar zor olduu anlalr. Demirele gre Trkiye'yi 12 Eyll 1980 askeri mdahalesine gtren sosyal ve siyasal dinamikler henz yeterince akla kavuturulamamtr. Siyasal iddet ve terr dalgasn yaratan faktrlerin neler olduu, sivil brokrasinin niin ilemez hale geldii, siyasal partilerin neden muhtemel zmler zerinde uzlaamadklar akla gelen sorulardan bazlardr. Dneme ait cevap bekleyen sorulardan birisi de, Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) yksek komuta kademesinin askeri mdahaleye zemin hazrlamak iin lkenin byk bir kesiminde ilan edilen skynetime ramen terrle mcadelede etkin bir rol oynamad iddiasdr. Bu konuda aklamalarn bir ksm, TSKnn siyasete mdahale eilimini ne karrken, dierleri sivillerin yetersizlikleri ve uzlaamamalar nedeniyle demokrasiyi yozlatrdklarn ne srerek, 12 Eyll srecinde asl sorumluluun bu gruba ait olduunu ifade etmilerdir. (Demirel, 2001: 44-45).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

774 / 1404

te Aratrma Komisyonunun bu raporu bir yandan da bu dinamiklerin ortaya karmaya alan bir rapordur.

1979 Faruk Skan Raporu


Siyasal iddet ve terrn lke genelinde byk tahribat yapmas zerine Hkmet mcadele yntemlerini belirlemek zere harekete gemitir. Faruk Skan, 05/01/1978 tarihinde kurulan Ecevit Hkmeti ierisinde Devlet Bakan ve Babakan Yardmcl grevini yrtm ve ayn zamanda 28/02/1979 tarihinden itibaren de Trkiyedeki terrn sebep ve kaynaklar ile ilgili incelemeler yapma ve bunu nlemenin arelerini aratrma ve tespit etme ile ilgili grev almtr (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Bu aratrmalarnn sonunda hazrlad kapsaml rapor bu bakmdan ok nemlidir. Skan raporunda (Fahri Korutrk Arivi, 1979e) zetle, lkemizi birbirine zt ynde dnen ve birbirinin hsl ettii bolua dierinin girip yerleme abas gsterdii iki tr tehdit helezonu olduundan; Birinci tehdit helezonunun, ekonomik basklarla da iyice belirlenen i istikrar sorununu gn na karan ve beraberinde sa-sol arlk, blclk, silahl iddet eylemleri, gericilik, genlik sorunlar, genel asayi sorunlar, mezhep atmalar, kaaklk, siyasal terrizm ve gittike hzlanan kat kutuplama hareketleri gibi unsurlar tadndan, d kaynakl ikinci tehdit helezonunun, lke zerinde sper devletler rekabeti, blge konjonktrnn yaratt sorunlar, yabanc ortak menfaat gruplarnn zel giriimleri, zel amal operasyonlar, yurtd bask gruplarnn giriimleri, farkl ideolojik akmlarn yerleme ve pekime giriimlerini beraberinde getirdiinden bahsetmektedir. Raporda ayrca; Devlet ve Hkmet dzeyinde ilgilenilmesi gereken esas sorunun TERR deil, bunun ZMe dnm halidir. Bu noktada kiisel kar iin iddete bavurma yerine, siyasal iktidar ele geirme yol ve yntemi olarak terre ynelme sz konusudur. Kar karya bulunduumuz gerek, siyasal yahut politik terrizmdir. Her dnce tarz, hatta devletler bile terrizme bavurabilirler. Ancak, ada ngiliz ve Amerikan Yaklam terrizme, fenomene ULTRA-SOLun eseri olarak bakmaktadr. Bunun nedeni, enternasyonal dzeyde her trl destein salanabilmesi imknnn mevcudiyetidir. Geri gnmzde talya, spanya, hatta ngiltere ve Amerikada baz sa kanat rgtlerinin terre bavurduklar vakas vardr. Ancak zellikle uygar batda plak adyla FAZM modas gemi, iflas etmi bir gr olmas ve enternasyonal dzeyde her trl destei salayacak sper faist bir gcn mevcut bulunmay konuyu bir tehlike olmaktan uzak grmeye neden olmaktadr. ifadesi bulunmaktadr. ok disiplinli yani Multi-Disipliner yaklamla hazrland vurgulanan raporun (Fahri Korutrk Arivi, 1979e) sonu blmnde zetle;
Bir yandan sa arlk giriimleri ile gerici giriimler, dier yandan sol arlk giriimleri ve blclk olgusu, legal/illegal i ielii ile bilinen sa sol kanat terrizmi rejimi, siyasal ve toprak btnlmz ciddi tehdit altnda tutmaktadrlar. Ayn odaklardan kaynaklanan selektif terr henz kana doymamtr ve can almaya devam etmektedir. ldrme olaylar, silahl gasp ve soygunlar trmanarak devam etmektedir. Gerek halk kesiminde gerek bu oluumlarla mcadele durumunda olan Kolluk Kuvvetlerimizde kutuplama giderek bymekte, blnmlk kamplara ayrlmlk en keskin haliyle elle tutulur vaziyettedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

775 / 1404

Gvenlik Kuvvetlerinde var olduu bilinen baz yetersizlikler yannda bu kutuplama nedeniyle etkin grev yapma ve performans bloke olmaktadr. gvenlik konusunda gvenlik ve istihbarat bugn adna Emniyet Genel Mdrlmz dediimiz gerekte alelade polis grevini ifa eden ve esas vasf alelade asayi hizmetleri, dzen salama nizam muhafaza etmekten teye gemeyen kurulu arasnda doldurulmas zorunlu bir boluun bulunduudur. Bu boluk lke iin gerek ve hayati bir gvenlik riski yaratmaktadr. lkemizdeki tm gvenlik ve kolluk hizmet birimleri acil bir ekilde ve oryantasyon, ve organizasyon ve modernizasyon ihtiyac iindedirler. Etkin ve yksek kaliteli i ve d istihbarattan yoksunuz. Milli dzeyde etkin ve rahat ileyen istihbarat koordinasyonu ihtiyac iindeyiz. Asker ve gvenlik ve istihbarat servisleri arasnda devaml olarak bulunmas gereken ve rahat ilemesi zorunlu olan istihbarat ve ibirlii tatminkr seviyede deildir. Merkezi ve kompterize Devlet Bilgi Bankas yoktur. Batda rnekleri bulunan zel anti terrist yntemlerinden ve bu amala yetitirilmi devlet kuvvetlerinden yoksunuz. Yeterli ve etkin haber alamay kadar alnm haberlerin icraya dntrlmesinde ciddi aksaklklar ve itaatsizlikler sz konusudur. crac birimlerin alageldikleri ustadan grme yntemler yerine sistematize etkin yaklamlar ieren hizmet anlayna kavuturulma zorunluluu vardr. Deien artlar muvacehesinde gerek su, gerek suludaki nicelik ve nitelik deiimi ve gerekse su ileme yntemleri ile su ileme vastalarndaki farkllama ne yakndan izlenebilmi ne de deerlendirilebilmitir.

Tespitleri bulunmaktadr. Yine raporda; Eer rejim, dzenin korunmasnda srekli olarak baarszlk iinde ise halk kendisine uzatlan yabanc imdat ellerine korunmak umudu ile yapmaya zorlanm olmaktadr. Maalesef genellikle bu yardm ellerini uzatanlarda terrist olmaktadr. Bylece de halk yeni bir otoriteye geerlik kazandrm olmaktadr. Diyerek terr rgtlerinin nasl taban kazandklarna parmak baslmakta, ayrca Bu trden bir stnl elde eden terristler tesis ettikleri bu kontrol ve idarelerini srdrebilmek iin devaml iddet giriimi iine girmekte ve bu suretle dinamizmlerini sergilemektedirler. Bu olgu hemen yan banda giderek artan dozda bir propagandann da destei ile mevcut rejim ile halk arasndaki tm balarn koparlmasn amalamaktadr. Halk arasnda bu suretle giderek artan korku ve tedirginlik toplumda psikolojik sapmalar, zlmeler ve dalmalar ve geni lde de rejimin otoritesinin kmesini kolaylatrmakta ve maalesef bu noktadan sonra rejimin etkin kontrol yapabilme yetenekleri zaafa uramakta ve arzulanmayan akbet doabilmektedir. ifadeleri bulunmaktadr (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Raporun lkenin kar karya bulunduu olgular karsnda alnmas gereken nlemler ksmnda zetle; Dnlecek nlem zellikleri akuli (dikey) ve ufki (yatay) olmak zere iki temel faz iinde birbirini tamamlayan diziler eklinde olmaldr. lk fazda yaplacak i, kar karya bulunduumuz nemli olaylarn trman durdurmak ve genilemesine engel olmaktr. kinci fazda ise arzulanmayan geri tepmeleri nlemek iin salanacak olumlu durumu pekitirici nlemleri gelitirmek, bundan sonra da bu ok iyi belirlenmi snrlar iine hapsedilecek olguyu sndrmektir. Bu genel yaklam iinde nerdiimiz nlemleri nce acil olanlar bal altnda ele alarak mcadele tekilatlarn etkin hizmet yapmaktan alkoyan TEPE SORUNLARa hemen zm getirilmesi, zellikle gvenlik rgtlerinin depolarize ve depolitize edilmesi, rgtsel sorunlara yaklalmas, fonksiyonel sorunlara yaklalmas, istihbarat ve oryantasyon ve reorganizasyonuna gidilmesi, operasyonlar, hedefler, aratrma zorunluluudur. ifadeleri bulunmaktadr (Fahri Korutrk Arivi, 1979e).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

776 / 1404

Ayrca raporda;
Arz ettiimiz almann nc blmnde yukarda deindiimiz nlemleri pekitirici ve onlara baz yeni unsurlar getirici neriler yer ald. nerilerimizde Babakanlk dzeyinde yaplmas gerekli ilere deinerek bir devlet gvenlii koruma koordinatrl (DGKK) kurulmasn ngrdk. Bundan sonra i ileri bakanl dzeyinde yaplmas gereken ilere deyindik. Orada istihbarat tekilleri ile polis hizmet alanlar arasn var olduuna yukarda deindiimiz i gvenlik riski yaratan boluun doldurulmas iin dnyann gelimi lkelerindeki rnee uygun olarak bir i gvenlik servisi (Mstearl) kurulmasn nerdik. Bu meyanda mevcut rgtlerin hizmet reoryantasyon ve adaptasyonu iin dncelerimizi her hizmet servisini teker teker ele alarak inceledik ve belirledik. Yine bu meyanda nemine binaen kurulmasn nerdiimiz i gvenlik servisinin kurulu hizmet ve almalarna ait temel genel prensipleri sraladk. Mcadele konusunun arz ettii zel nemi dikkate alarak yine gelimi lkelerdeki rneklerine de dokunmak suretiyle bir anti-terrist zel grev birimlerinin kurulu, alma usul ve yntemleri zerinde durduk.

Denmektedir. Raporun son paragrafnda ise;


nerilerimizin uygulama alanna konulmasnda karmza kacak en nemli sorun ie adam seme olacaktr. Burada ehil kiinin doru yerinde istihdam ilkesinden asla taviz verilmemesi nem arz etmektedir. Aksine bir davrann en tutarl rgtleri bile ksa srede yozlama ve rmle iterek umulmadk zarar ve risklere neden olmas iten bile deildir.

fadeleri dikkat ekicidir (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Ancak 11/09/1979 tarihinde dnemin Cumhurbakan Fahri Korutrke yazd mektuptan da anlalaca zere, iinde bulunduu bu Hkmet, bu raporu deerlendirmemi ve istifade etmemitir. Skana gre zetle; Kurulu gayelerinin banda, cephecilii ve blcl kaldrmak, terrizmle etkin bir ekilde mcadele etmek ve bu suretle i bar salamak olan bu Hkmetle, Meclis ve parti ii denge hesaplar ile hareket edilmesi, taviz verilmesi, olaylara tutkularla ve baz belli hesaplarla yaklalmas yznden anari ile mcadele etmenin ve i bar salamann mmkn olmayaca anlalmtr. Skan mektubunda, Milli Gvenlik Kurulunda Devletin ve D Gvenlii ve Temel Meseleleri ile ilgili alnan; a) lke ve Millet Btnln, Devlet otoritesini, Kamu dzenini ykmay amalayan anari yuvalar, tedhi ve cinayet tekilatlaryla mcadele, b) Trk Silahl Kuvvetlerinin glendirilmesi ve Milli savunmamzn acil ihtiyalarnn karlanmas, c) darenin ve Kolluk Kuvvetlerinin glendirilmesi, yeniden dzenlenmesi ve modernizasyonu, d) Gvenlik Mahkemeleri, e) Siyasi ve ekonomik istikrar, f) Kaaklk ve zellikle silah kaakl gibi konularda tavsiye kararlarnn ok byk ounluunun uygulama ve icra safhasna intikal etmediini, temenniler halinde kaldn ifade etmitir (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Skan yine Cumhurbakanna gnderdii bu mektupta (Fahri Korutrk Arivi, 1979e) zetle, Hkmet iinde kendini Trk saymayan Bakan ve Milletvekillerinin mevcudiyetine ve faaliyetlerine gz yumulduuna, Yce Meclislerde blclk ve blgecilik yapldna, Devlet hayatndaki rvet ve yolsuzlua ve denetim yolarnn trl oyunlarla tkal tutulduuna, Hkmette her trl yolsuzluk ve suiistimallerle mcadele grevinin kendisine verildiine, engellemelere ramen elde ettii bulgular adli ve idari mercilere intikal ettirdiine, yolsuzlua karan Bakanlar ve yaknlar zerine de yrmekte tereddt

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

777 / 1404

etmediine, Sosyal Gvenlik Fonlarnn trl oyunlarla baz ahslara peke ekildiine, Bunlarn da zerine gittiine, bu yzden Sosyal Gvenlik Bakannn istifa mecbur kaldna, bu tr olaylardan dolay kamuoyunda ismi ayyuka kan Gmrk ve Tekel Bakanyla ayn masa etrafnda oturmasnn mmkn olmadna, iinde bulunulan siyasi ve ekonomik buhrandan bu hkmetle kmann mmkn olmadna dikkat ekmitir. Ayrca Skan, devam etmekte olan skynetimin Trk Silahl Kuvvetlerinin byk gayretlerine ramen Hkmetteki zaafla, idaredeki tereddtler ve yaplan partizanca tasarruflar yznden tam manasyla baarya ulaamadna, anari ve terrn kontrol altna alnaca ve azalaca yerde devam etmesi ve trmanmasnn Trk Silahl Kuvvetlerinin otoritesine de glge drebileceine, yaplacak ilk iin vakit kaybetmeden yeni bir hkmetin kurulmasn salamak olduuna iaret etmitir. Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Faruk Skan 20/09/1979 tarihinde Babakan Blent Ecevite gnderdii dilekesinde Trkiye Cumhuriyeti Devletinin iinde bulunduu bu ar buhrandan bu hkmet ile kmann mmkn olmadnn kesinlikle anlaldn sylemi ve Bu durumda Trkiyenin ar bunalmlardan kna uygun bir siyasi ortam hazrlanmas tarihi bir zorunluluk haline gelmitir. diyerek istifa etmitir (Cumhuriyet Gazetesi 21.09.1979). Bu deerlendirmeler 12 Eyll ncesi terr ve iddet olaylar ve bunlarla mcadele yaps asndan nemli ipular vermesi yannda ve bunlarn sonunda gelen istifa ise Trk siyasi hayat asndan nemli rneklerden birisi olarak deerlendirilebilir.

Skynetim lan ve Uygulamas


Skynetim, olaanst hale nazaran daha sert nlemlerle hak ve zgrlklerin daha fazla snrland, hatta durdurulduu, kolluk yetkilerinin sivil makamlardan askeri makamlara getii, tm bu yetkilerin skynetim komutanlarnn ahsnda topland ve Skynetim Kanununda gsterilen sular ileyenlerin askeri mahkemelerde yargland olaanst ynetim usullerindendir. 1971 ylnda karlan 1402 sayl Skynetim Kanununa gre gvenlik, asayi ve kamu dzenini korumak ve salamakla grevli ve yetkili olan skynetim komutanlar, Genelkurmay Bakannn nerisi, Milli Savunma Bakannn inhas, Babakann imzalayaca ve Cumhurbakannn onaylayaca kararnameyle atanr. Btn lkede veya birok blgede skynetim ilan edildiinde komutanlar arasndaki koordinasyon Genelkurmay Bakanl tarafndan salanr. Dolaysyla Skynetim Komutan, skynetimle ilgili konularda Genelkurmay Bakanna kar sorumludur (Erdal, 2009: 28). 1980 darbesi ncesi, 1978 ylna gelindiinde terr ve iddet olaylarnda meydana gelen art Skynetim ilan tartmalarn da beraberinde getirmitir. Trkiyenin ar bir bunalm iine srklendii, okullarn okunamaz, sokaklarn gezilemez, Kars ve Tunceliye gidilemez hale gelindii, Trkiyenin btn dnyann gznde Ortaa karanlna itilmi bir lke gibi gsterildii gerekesiyle 02.10.1978 tarihinde MHP Genel dare Kurulu toplantsndan sonra yaplan aklamalarla Skynetimin ilan edilmesi, Devlet Gvenlik Mahkemelerini kurulmas, iktidarn sratle deitirilmesi ve 1979 Senato Seimleri ile birlikte erken seime gidilmesi istenmitir (Milliyet Gazetesi, 03.10.1978). TBMMde skynetim grmeleri balarken AP ve CHP milletvekilleri arasnda kavga km ve grmelere yarm saat kadar ara verilmitir. Anarinin bir an nce durmas iin bar arsnda bulunan Ecevitin szleri stifa stifa diye kesilir. APli Ucuzal Skynetim hkmetin iflasnn delilidir. steimiz bu hkmetin skynetimi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

778 / 1404

sulandrmamasdr. derken, MHPli Somuncuolu Trk bayra ekilmeyen iller skynetim dnda braklrsa hkmetin samimiyetine inanmak gtr der. MSPli Aksay nallah iki ayda anari nlenir ve skynetime bir daha gerek kalmaz. diye temennide bulunurken, CHPli Turan Gne Siyasal hayatmz Silahl Kuvvetlerin yardm olmadan yrtemiyoruz. En nemli sorun budur. Aslnda, vatanda skynetimi memnunlukla karlayacaksa bunun anlam, sivil siyaset adamlarna gvencesinin azalmas demektir. diyerek endielerini dile getirmitir. Eletirilere cevap veren Babakan Ecevit Skynetim uygulamasnn demokratik zgrlklerin dnda olmayacan, hukuk devleti ilkelerine gre hareket edileceini bildirmitir. 87 parlamenter oylamaya katlmamtr. Sonunda 26.12.1978 tarihinde 1 red ve 1 ekimser oya kar 537 oyla stanbul, Ankara, Erzincan, Sivas, Erzurum, Kars, Elaz, Malatya, Bingl, Adana, Kahramanmara ve Gaziantep olmak zere 13 ilde skynetim ilan edilmitir. Skynetimin ilanna tepki gsteren Prof. Dr. Haluk lman; ktidar askerle paylaan bir Ecevit, bir CHP ve bir parlamento var karmzda. Politikaclarn bundan byk utan duymalar gerekir. eklinde tepkisini dile getirmitir (Milliyet Gazetesi, 27.12.1978). Ancak skynetim ilanna ramen iddet olaylar bir trl dindirilememitir. Eski Milli Birlik Komitesi yesi, Avukat Muzaffer zda, 28/02/1979 ylnda Cumhurbakanna yazd mektupta (Fahri Korutrk Arivi, 1979d);
Kahramanmara facias, i gvenlik kuvvetlerimizin i gvenlii salamakta yetersiz bir duruma drdn tartmasz bir gerek olarak ortaya koydu. Kahramanmara olaylarnn zorlamas ile yurt ii gvenlik hizmetleri de silahl kuvvetlerimize yklenmi oldu. Bamsz ve zgr bir millet ve devlet oluumuzun nihai teminat silahl kuvvetlerimizdir. Bu teminatn ypratlmasna i gvenlik kuvvetlerinin drld aresizlik tuzana kaptrlmasna meydan verilmemelidir.

Diyerek ordunun i gvenlik konusunda daha aktif rol oynamas gerektiini vurgulamtr. 19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda Kahramanmara'ta meydana gelen olaylar 12 Eyll srecine giden yolda nemli dnm noktalarndan biridir. Kahramanmara Olaylar 12 Eyll 1980 askeri darbesinin nedenlerinden biri olarak grlmektedir. Bu olaylar ayn zamanda 12 Eyll ncesi dnemde skynetimin uygulamaya geirilmesinde de nemli rol oynamtr. Kahramanmara olaylar ile ilgili olarak Ankara Cumhuriyet Basavclnn hazrlad 12 Eyll ddianamesi olarak adlandrlan 2012/2 Esas Nolu ddianamede u anlatmlara yer verilmitir:
Genelkurmay Bakan Evren, "Ama skynetim yok ki. Daha skynetim ilan edilmi deil Trkiye'de. Onun iin oradaki Emniyet gleri ancak bunlarla ilgiliydi...", Kuvvetim yoktu orada askeri birlik yok, yani orada bu ie mdahale edecek askeri birlik yok eklinde beyan etmektedir. 5442 Sayl l idaresi Kanunun 11.maddesinde (29/08/1996 tarihli deiiklik ncesi) Vali, il iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ni hdiselerin cereyan karsnda kalrsa en yakn asker kara, deniz, hava kuvvetleri komutanlarna mmkn olan en seri vastalarla mracaat ederek yardm ister ve bunu yaz ile de teyit eder. Bu talep derhal yerine getirilir eklinde dzenleme bulunmaktayd. Olaylarn ikinci gn dnemin Kahramanmara Valisi tarafndan takviye asker kuvveti talep edilmi olmasna ramen talep dikkate alnmamtr. Ayrca olaylarn ikinci gn Kahramanmaraa gelen ve eylemcilere mdahale edilmesini isteyen zamann ileri Bakan rfan zaydnlya 2. Ordu Komutan brahim enocak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

779 / 1404

Paam, sizi severim ve sayarm ama emirleri Ankaradan alrm demitir. Nitekim birok kiinin lmnden sonra olaylara ikinci ordu birliklerinden deil, Kayseri ve Gaziantepten getirilen askeri birliklerce 25 Aralkta mdahale edilmesi ileri Bakan ve Valinin beyanlarn dorulamaktadr. Kaynaklarda ve tank beyanlarnda ksmi elikiler bulunsa da, esas olarak Kahramanmara olaylarnda Emniyet kuvvetlerinin olaylara mdahaleden el ektirildii, Kahramanmarataki Valinin emrindeki askeri birliklerin ise olayn en youn yaand gnlerde mdahalede yetersiz ve pasif kaldklar, il dndan talep edilen askeri birliklerin olaylarn youn olarak yaand gnlerde gelmedikleri, byk kayplar yaandktan sonra ancak 25 Aralk 1978 tarihinde mdahalede bulunduklar anlalmtr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 19-20).

Kahramanmara olaylar ve olaylarn ardndan siyasal parti liderlerinin aklamalar gazete sayfalarna u ekilde yansmtr: Cenaze treninde kan olaylar btn ehre yayld. l says 33e ykseldi; 206s ar 300 akn yaral var. Evler dkknlar yakld. Polis ve jandarma olaylar bastrmakta yetersiz kald. Gaziantepten Jandarma, Kayseriden indirme birlii arld. Jet uaklar ehrin stnde utu. Gece-gndz sokaa kma yasa konuldu. lenlerden birinin jandarma eri olduu bildirildi. Btn memurlar ve eleri Valilie snd. (Hrriyet, 24 Aralk 1978 Pazar, Say: 11027). Marataki olaylarda resmi l says 77 olarak bildirildi. Yaral saysnn da 150si ar olmak zere 1.000 dolayna ykseldii bildirildi. Babakan Ecevit cana kyanlarn canna kylmyorsa bu devlet gcnn insanca kullanlmasndandr, hkmeti ykmak uruna ulusu blyorlar, dedi. Hkmeti sulayan Demirel ise bana saclar cinayet iliyor dedirtemezsiniz dedi. MSP genel bakan Erbakan bugnk hkmetin memleketi i harbe gtrdn ve bir an nce ekilmesi gerektiini syledi. (Cumhuriyet, 25 Aralk 1978 Pazar, Say: 19543). Demirel aciz hkmetin yakasna yaplmaldr dedi. AP lideri Trkiyeyi idare ediyoruz diyenlerin ar ve haydan mahrum olduklar her gn ortaya kmaktadr dedi. (Tercman, 24 Aralk 1978 Pazar, Say: 6871). Demirel bu Marataki olaylarn olacandan hkmetin mutlaka haberi vard. Ecevit Baz kimseler hkmeti ykabilmek iin Trk ulusunu blmeye alyorlar dedi. Trke Kahramanmarata dklen kanlarn len vatandalarn manevi katili Ecevittir. Erbakan Memleketi i harbe gtren bu hkmet biran nce ekilmelidir. Batrk olaylarn altnda yatan gerek emperyalizmdir. (Tercman, 25 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6872). Olaylar zerine gerekleen skynetimin ilan da yazl basn organlarnda geni ekilde yer bulmutur: Adana, Ankara, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Bingl, stanbul, Kahramanmara, Kars, Malatya, Sivas ve Urfada 2 ay sreyle skynetim ilan edildi. (Cumhuriyet, 26 Aralk 1978 Pazar, Say: 19544). Huzura susam milletimiz yrekten sesleniyor merhaba asker, 13 ilde skynetim yrrle girdi. (Tercman, 27 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874), Basnda skynetimin halkn susad huzura gtrecek bir ynetim biimi olarak Merhaba Asker olarak karlanmas da o dnemin anlayn yanstmas asndan arpcdr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

780 / 1404

Skynetim oylamasna 94 ye katlmad. 537 ye kabul, yalnzca Mardin bamsz milletvekili Nurettin Ylmaz ret oyu verirken kontenjan senatr Metin Toker ekimser kalmtr. CHP grubunda skynetim eletirildi, 63 ye kar kt. (Cumhuriyet, 27 Aralk 1978 Pazar, Say: 19545). Skynetim ilan edilen 13 ilde 1 ylda 715 kii ldrld. (Cumhuriyet, 27 Aralk 1978 Pazar, Say: 19545). Trke vatandalara pasaport sorulduu, Trk bayrann ekilmedii iller skynetim dnda braklmtr dedi. (Tercman, 27 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874). Nazl Ilcakn Skynetim balkl ke yazsnda nihayet yzlerce kii ldkten sonra skynetimin gereine inanlabildi. Daha dorusu Genel Kurmay Bakannn ltimatomuna uymak zorunda kalnd. Kenan Evren bize yetki ve sorumluluk verilmeden daha fazla grev yapamayz dediini belirtti. (Tercman, 27 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874). Yabanc yayn organlar Trkiyedeki olaylara geni yer veriyordu. Le Monde Ecevit kendi hkmetinin gszln kabul etti, ABD Dileri szcs Trkiyedeki olaylar kontrol altna alnd. Bu olaylar ABDyi yakndan ilgilendiriyor. Karamanlis olaylar dakika dakika takip ediyor. Fransz TVsi Ecevit vaatlerinin hi birini yapamad. LAdore Trk Silahl Kuvvetleri yeniden hakem durumuna geldi. Le Matin Trkiye ran ile mukayese edilemez. Lhumanite Ecevit hkmeti karalln gstermelidir. The Financial Times 7 yl nce skynetime kar kan Ecevit bu defa orduya dnmek zorunda kald. (Tercman, 28 Nisan 1979 Perembe, Say: 5975). Cumhuriyet Gazetesinde 1985 ylnda yaynlanan Mdahalenin Ayak Sesleri adl yaz dizisinde ngiliz radyo ve televizyon kurumu BBCnin, 1979 ylna girerken, 25 Aralk 1978 gn Trkiyedeki durumla ilgili olarak u yorumuna yer verilmitir (Cumhuriyet, 10 Kasm 1985, 1):
Kahramanmara olaylar, Pakistan, Afganistan ve randan sonra belki de kaos ve belirsizlik iine dme srasnn Trkiyeye geldiini gsteriyor. Sonuna kadar demokratik ilkelere bal kalma kararllnda olan orta-sol hkmet, her eye ramen olaylar denetleyemedii grnts tayor. Hkmetin, bir nceki hkmetten devrald sorunlarn oluturduu Trkiye tarihinin en kt bunalm, geen yl olduundan daha iyi bir durumda deil. Siyasal iddet olaylar da artyor. Bu yl daha imdiden 700 den fazla kii siyasal iddet olaylarnda yaamlarn yitirdiler. Siyasal iddet olaylar, imdi byk kentlerin dndaki yerleme blgelerine de yayld. Bu blgelerde Snniler ile iiler ve Trkler ile Krtler arasndaki ayrlk egemen. Asl kt olan, belki de Trkiyedeki siyasal partiler arasnda bir birlik belirtisi grlmemesi. Partilerden her biri byk bir bencillik iinde durumu kendi yararna kullanmaya alyor. Fakat bu yl iinde grlen en ciddi iddet olaylarnda hayatlarn yitiren 60 kii bile, Trkiyedeki siyasal partileri, Trk demokrasisi ve devleti iin en byk tehlikeyi oluturan iddet olaylarna kar birlemeye raz edebilecek mi, bu kesin deil. Babakan Ecevit, taraflarn kendilerini tutmalar ve olaylardan kanmalar arsnda bulunduu zaman, muhalefet lideri Demirel, Ecevitin kan denizinde boulacan syledi. Demirel, Eceviti iddet olaylarna yanl tehis koymakla suluyor. Ayn zamanda gerekli nlemleri almadn sylyor.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

781 / 1404

Babakan Ecevit dhil olmak zere giderek artan sayda kii, bir i sava tehlikesine dikkati ekiyorlar. Her ne kadar bu pek dramatik bir tahmin olsa da, Trk Silahl Kuvvetlerinin bir kez daha kendisini mdahale zorunda hissetmesieer durum dzelmi ise- olasl gl durumda

Ayn yaz dizisinde skynetimin ilanna giden sre Cneyt Arcayrekin kaleminde yle anlatlmaktadr (Cumhuriyet, 10 Kasm 1985, 7):
Yl, 1978, Aralk ayn son gnleri Ecevit, Kkten kt. Demirel, Kke girdi. Ecevit, Bakanlar Kurulunu toplad. Skynetim istemini hazrlyordu. Demirel, muhalefet nderiydi, hazrlanyordu. Demirel, Sayn Cumhurbakann ok rahat grdm dedi. Neeli bu olaylar arasnda Cumhurbakan kalkp istifa etmese bari? dedim AP nderine. Yooo.. Bana gayet iyiyim dedi. Diyor ki mcadeleye devam. Kafasnda bir ey kotarm, bir karara varm gibi. Bir ittifak var. Nasl bir ittifak bilemiyorum. Korutrk, Ordu ile anlam grnyor.. dedi Demirel. Skynetimle Ecevit Orduyu yanna m almaya istiyor sizce? Aksine, Orduyu karsna almak istemiyor Artk soruyoruz, soruturuyoruz: Bir mdahale olasl? ..yle de grnmyor. Ama skynetim kesin. On bir lde diye duydum, Kke de sormadm. Anayasann gerektirdii bavurularn yaplacan syledi. ok ilgin buldum, Bir ey var kafasnda. Milli Savunma komisyonu yelerine askeri birlikleri gezdirmiler. Generaller dhil hepsi ekonomik koulardan ikyet etmi Menderesin son ylna ve 1971 dneminize benziyor Evet!...Ekonomik koullar askeri ok etkiler. 8 bin maa, 6 bin kira diyorlar. n planda sknt bu. Orgeneral Evren, durumu grp alt tarafla diyalog kurmu. Byle geliyor bilgi Bir grup karar yok, fakat Turan Gnee gre, Korutrk, askerlerin telkiniyle bugn kabul ettii Ecevitten skynetim istedi. Ecevit, skynetime kar olduunu sylyor, ama yle bir facia oynand ki diye konuuyordu. 25 Aralk gecesi hkmet toplantdayken -saat 01.00de- Ankara ve stanbulda bombalar patlyordu. Bomba patlamalar tam CHP grubu dalrken duyulmu, anlatlan doruysa Ecevit yerinden frlamt. Elbette isteyerek itenlikle- skynetime gidilmedii bir gerekti. Ecevit, konumalarnda bu noktaya deiniyordu. aresizlik karsnda skynetime gidildiini dokundurarak da olsa sylyordu. Skynetim milli Gvenlik Kurulunda grlrken, Babakann gazete kapatmak, trafik sorunlarna eilmek gibi uygulamalardan kanlmasn istediini rendik. Dorusu uydu: Marata sivil otorite grevini yapmamt. Kente gelen birlikler yasal yetkileri olmadn bildirerek, iin iine girmemi, karmamt. Krsdeki Ecevite bakyordum. Yorgun, zgn ve bezgindi. Daha bir yl, iki ay nce skynetime kar kan bir nderin bir olayn nne koyduu zorunlulukla o ynetimi Millet Meclisinden istemesindeki ac gerei kavryordum.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

782 / 1404

MHP, aylardr anari karsnda skynetim istiyordu. Skynetimin gelmesini salamak iin MHP bir zorlama yapabilirdi. Mara olaylar bu istein geree dnmesini salayabilirdi. Milli Gvenlik Kurulundaki konumalar ilginti. Babakan Ecevit, 13 lde skynetim ilan edilmesi kararna varlrken, Hilal iindeki illerle, Yozgat, Tokat, orum gibi lkclerin kmelendii illerde de bu uygulamann yaygnlamasn istedi. Bylece, MHPye bal silahl sa glerin temizlenmesi olana bulunabilirdi. Genelkurmay Bakan Kenan Evren, bu istee O kadar kuvvetimiz yok diye kar kt. Skynetim, Hilal illerde yaygnlatrlmad. MHPnin aktan istedii skynetime, APnin kar kmadn biliyorduk. Demirel zel syleilerde anariye kar skynetimi istediini sylyordu. Ne var ki, MHPnin skynetim isteiyle Demirelin istei arasnda bir ayrm yaplabilirdi. MHP, devlete bu yoldan -ordu iindeki yandalaryla- daha ok yaklaabilecei hesab iindeydi. Demirelinse ordunun devlet ynetimine tmyle el koymasna kar olmas gerekirdi. Ama, ekonomik darboazlarn yaand gnlerde lkeye skynetim geldikten sonra bu iki olgunun birlemesinden bir mdahalenin ktn o gnlere dek hep grmtk. 1960ta byle geldi, 12 Marta da bu istekler erevesinde gidildi. 1978 de bu sre yine balyordu.

Sz edilen yaz dizisinde skynetimin ilanna giden srete Ecevitin tutumunu Cneyt Arcayrek yle aktarmaktadr (Cumhuriyet, 14 Kasm 1985, 10):
Askerlerin ncelikli kmasn istedii yasalar Skana gre- egdm ve Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda dile getirilmiti. Ksaca istekler unlard: Olaanst Hal Yasas, Polisin ve idarenin tarafszlatrlmas, polisin glendirilmesi, Devlet gvenlik mahkemelerinin kurulmas. Ecevitin de bu isteklere zellikle, olaanst hal yasasyla, polisin tarafszlatrlp glendirilmesi yasasna kar kt yoktu. Fakat parlamentoda bu yasalar zerinde anlama olmadn sylyordu. Skana gre Ecevitin sknts daha ok kendi i bnyesinden kaynaklanyordu. Skan verdii rnekler arasnda Marataki olaylardan sonra Ecevitin tutumunu anlatyordu: Marata olaylarn balamasndan sonra ben, Eybolu ve Mehmet Can hemen skynetim ilan edilmesini istedik diyordu. Ecevitinse Mara olaylarna o srada koyduu tehis, olaylarn daha ok sa ve gerici gler tarafndan karld biimindeydi. Skan, Ecevit, hemen skynetim ilan edilmesini istemedi diyordu, Babakan durumun henz akla kavumadn sylyordu diye de ekliyordu. Fakat Marata olaylar 22 Aralktan balayarak birden boyutlanmt. Skana gre, Ecevit ancak o zaman skynetim ilanna yanam, giriimde bulunmutu.

Skynetimin ilk defa uzatlmas ile ilgili gelimelere ise yaz dizisinde u ekilde yer verilmitir (Cumhuriyet, 11 Kasm 1985: 7):
ubat 1979un son gnleri. AP, krmz oy hesab yapt: kan sonuca gre, AP ve kimi milletvekilleri olumsuz oy kullansalar da, skynetim uzatlacakt. MGK, skynetimin anayasa ve yasalara tam uygunlukla, tarafszlkla iledii grndeydi. Fakat, APnin at olumsuz oy kullanm ile ilgili dalgalanmalar srp gidiyordu. CHP grubunda skynetime 52 milletvekili kar kmt. Ama grubun ounluu olumlu grteydi. CHPli 52 milletvekilinin gruptaki bu davranna bel balamamak gerekirdi. Grup karar ktktan sonra bu milletvekilleri parti kararna uyacaklard. 25 ubat gn, TBMMde, 225 oya kar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

783 / 1404

337 oyla skynetimin, iki ay daha uzatlmas kararlatrld. AP kar oy vermiti. CHPnin yannda MSP, MHP gibi partiler yer almt. APnin skynetime kar davranna genel Kurmay Bakan Evrenden dolayl bir yant geldi. Evren, skynetimle ilgili savlarn gerekd olduunu syledikten sonra, TSKnn hibir partiyle ideolojinin emrinde olmadn bildiriyordu. Genel Kurmay Bakan, muhalefetin zellikle APnin- skynetimlerin egdm bakanlna baland yolundaki savlarnn doru olmadn belirtiyor, Skynetim komutanlklarnn ok yumuak bir tutum izlediklerini ve henz anarinin kkenine inemedikleri iddiasn ileri srenlerin amac, bu komutanlklar gayri kanuni yollara srerek, sank ve hkmllere ikence yapmay, zamanl zamansz aramalarla vatanda huzursuz etmeyi telkin ise, aldanmaktadrlar. Yurt dzeyine yaylm ve byk saylara ulam anarik olaylarn kkenine iki ay gibi ksa srede hibir gcn inemeyecei gereini ulusumuzun ve basnmzn takdirine brakyorum diyordu. ne srlen savlar Genel Kurmay Bakannn aklamasnda aka yazlmt: 1- Skynetim komutanlklar, Babakanlkta kurulan ve kanunda yeri olmayan egdm bakanlna balandklarndan, yetkileri ellerinden alnm ve i gremez duruma getirilmilerdir. 2- Bu komutanlklara tayin edilen askeri savc ve hkimlerin seiminde, dardan baz glerin etkisi olmutur. 3- Sz konusu hkimlerden yedisi sakncal personel arsndadr ve bir askeri hkim rvet alm, kumar oynam ve solcu olarak tannmtr. 4- Skynetim komutanlklar, ok yumuak bir tutum srdrmekte ve henz anarik olaylarn kkenine inememi bulunmaktadrlar Evrenin szleri bir uyar olarak nitelendi. Oysa bu, iktidar ve ordu evrelerine gre, daha ok bir savunu ve ordunun yerini saptayan bir demeti. Evrenin Babakan Ecevit koutunda grnmesi, kulislerde, Bu aklamay Ecevitin yaptrd biiminde yorumland. Ecevit ise, Genelkurmay bakann byle bir aklamaya biz deil, muhalefet zorlad diyordu. Bu szlerde gerek pay yok deildi: APnin skynetimlerle ilgili gerekesinde bu ynl kokular vard. Bunun yan sra, AP, MGKden nce iki giriimde bulunmutu: Demirel, Cumhurbakanna MGK toplantsndan nce mektup yazm, bir adan ele alnrsa, bu mektubu MGKnin grevini yerine getirip hkmeti uyarmad anlamn vermiti. Skynetimlerin blcle bakmadn vurgulayarak beklenen sonularn gelmedii kansn ne srmt. Ordunun partiler st grnmn bozmaya ynelik bir davrana kar kmas doald. AP muhalefetinin siyasal alanda ne frlad varsaymlar zerinde durulurken, bu kez bte oylamas bir takm hesaplarn yanlln ortaya kard: Bylece, bte oylamasna dein, yaygnlatrlan; hkmetin Millet Meclisinde drlebilecei savlar yitip gidiyordu. 1979un zorlu koullarnda, eitli baarszlklarn srp gittii ortamda 228 oy, bir bakma gvenoyunun yenilenmesiydi. Mecliste hkmetin gitmesini deil kalmasn isteyenler ounluktayd!

Blent Ecevit, skynetime giden sreci u ekilde deerlendirmektedir (skl, 1989: 190):
1978de hkmeti kuruumuzun ardndan bir yla yakn sre, skynetim ilan iin baz siyasi evrelerin youn basks altnda kalmtk; fakat bunlara kar direnmitik. Silahl Kuvvetleri asli grevinden uzaklatrmay ve siyasal zemine ekmeyi doru bulmuyorduk. Ancak, Kahramanmarataki ac olaylar zerine

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

784 / 1404

skynetim ilanna kendimizi mecbur hissettik. Zaten sanrm, Kahramanmara olaylar, baz evrelerce, bizi skynetim ilanna zorlamak iin tezghlanmt.

Kahramanmara olaylar zerine toplanan Bakanlar Kurulu 25 Aralk 1978 gecesi toplanarak Genelkurmay Bakannn da grn alarak 26 Aralktan itibaren 13 ilde skynetim ilan edilmesine ili Skynetim ilannn gerekesinde;
Anayasann tand hr demokratik dzeni, temel haklar ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketlerinin kesin belirtilerinin ortaya kmas

Olarak aklanmtr (skl, 1989: 191-192). Skynetimin corafi alan siyasal partiler arasnda tartma konusu olmutur. Uzun sreden beri skynetim ilan edilmesini savunan MHP alann dar tutulduunu, 11 ilde daha skynetim uygulanmasn talep etmitir. Daha sonraki grmelerde skynetimin alan geniletilmi, bu defa da MHP btn lkede skynetim istemitir. Ecevit de daha sonra, sac militan glerin younluk kazand hilal tabir edilen baz Orta Anadolu illerinde de skynetim ilan etmeyi dndklerini, ancak Kenan Evrenin yeterli kuvvetleri bulunmad gerekesiyle bu illerde skynetime raz olmadn ifade etmitir (skl, 1989: 192, 203). Balangta 13 ilde ilan edilen skynetim daha sonra baka illere de geniletilmitir. 24.04.1979da Adyaman, Diyarbakr, Hakkri, Mardin, Siirt ve Tuncelide; 19.02.1980de zmir ve Hatayda; 20.04.1980de Arda skynetim ilan edilmitir. Komisyonda dinlenen dnemin Bayndrlk Bakan erafettin EL, 24.04.1979daki uzatma srasnda kendisinin Babakan Ecevitin skynetimi geniletme iradesine kar ktn ancak Ecevitin kendisine Milli Gvenlik Kurulunda bu illerde bamsz Krt Devleti kurulmas ile ilgili almalar olduu ve Nisan ay iinde bunun ilan edileceinin sylendiini ve bu nedenle bu uzatmay yapmak zorunda olduklarn izah ettiinden kendisinin ise blgeyi tanyan birisi olarak buna inanmadn ve bunu Ecevite ifade ettiini belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar, 17.10.2012). Skynetim uygulamas 10 defa uzatlm, uzatmalar Anayasa hkm gereince ikier ay olarak yaplmtr. Be uzatma karar Ecevit Hkmeti, bei de Demirel Hkmeti dneminde alnmtr. AP Meclis Gruplar skynetim kararnn onaylanmas srasnda kabul oyu kullanmlar, ancak Ecevit dneminde yaplan uzatmalarda kar kmlardr. Demirelin, skynetimi, hkmeti zaafa uratma ve drmeye zorlamann bir arac olarak kulland ifade edilebilir. AP, skynetimin uzatlmasna u gerekelerle itiraz etmitir: Skynetimin ilanndaki gereke eksiktir. Vatan ve cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten ve dtan tehlikeye dren yaygn iddet hareketleri ifadesi ilan gerekesinde yer almamtr. Skynetim Egdm Kurulunun oluturulmasnn amac, Ecevitin skynetim idaresini kendi emir ve komutasna sokmaktr. APye gre skynetim mahkemelerine yaplan hkim savc atamalar da incelenmelidir. Ecevitin skynetimin demokratik uygulamasndan sz etmesi de skynetimi sulandrmaktr (skl, 1989: 200-202). kinci uzatma grmelerine CHP skynetimin alann ve gerekesini geniletme nerisiyle gelmi, gereke olarak Anayasann 124. maddesinde ngrlen sava hali dhil btn durumlar belirlenmitir. AP szcs, bunun yanl olduunu dile getirmi, ancak sonu deimemitir. Fakat sonra AP dneminde yaplan uzatmalarda da bu yanllk dzeltilmemi, maddedeki btn durumlar gereke olarak varln srdrmtr. AP dneminde yaplan skynetim uzatmalarnda CHP kabul oyu kullanmtr. Demirel, eletirdii Skynetim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

785 / 1404

Egdm Dairesini de kaldrmam, koordinasyon toplantlarna bakanlk etmitir (skl, 1989: 206-208). Skynetim uygulamalar konusunda belirtilmesi gereken bir baka husus, Mecliste yaplan btn skynetim grmelerinde siyasal partilerin tamamnn Silahl Kuvvetlere gvenlerini ifade etmeleridir. Siyasal partiler skynetim uygulamalar nedeniyle orduya bir eletiri getirmezken hedef srekli olarak iktidar partisi olmutur. Yine, Meclisteki btn partiler, terr nlemek iin skynetimin son are olduu konusunda de hemfikir olmulardr (skl, 1989: 209-211). Skynetim ilan edilen 13 il alt grupta toplanm ve alt skynetim komutan atanmtr. Ankara, Adana, stanbul, Erzincan, Erzurum ve Elazda birer skynetim mahkemesi kurulmu ve 54 askeri hkim, savc ve askeri mavir atanmtr. Skynetim Egdm Toplants ilk kez Ecevit bakanlnda 29 Aralkta yaplm, toplantya Genelkurmay Bakan, ilgili bakanlar, kuvvet komutanlar, MGK Genel Sekreteri, MT Mstear, Skynetim Askeri Hizmetler Koordinasyon Kurulu Bakan ve skynetim komutanlar katlmlardr. Demirel, Skynetim Egdm Kuruluna kar km, bunu komutanlara Ecevitin mdahalesi olarak deerlendirmitir. Benzer bir tepkiyi Trke de gstermitir. Yaplan eletirilere 27 ubat 1979da sert ekilde cevap veren Evren, bu eletirilerle Silahl Kuvvetlerin kar ekimelerinin iine ekildiini belirtmitir (skl, 1989: 211-213). 12 Eyll ncesi skynetim uygulamalar konusunda dikkat ekilmesi gereken bir husus da Ecevitin babakan olarak skynetimin demokratik hukuk kurallar erevesinde yrtlmesine gsterdii hassasiyettir. Komutanlarn bu uyarya pek fazla nem vermedikleri, bundan honut olmadklar, yetkilerini tam olarak kullandklar ynnde grler bulunmakla birlikte, uygulamaya bakldnda yaynlanan bildirilerin sert bir ierik tamad, kapsaml yasaklar getirilmedii grlmektedir. skle gre, skynetim idareleri kendi alanlar dndaki konularla da ilgilenmemilerdir. Bunlar gz nne alndnda, Ecevitin tutumunun komutanlar zerinde etki yapt belirtilebilir (skl, 1989: 211-214). Babakan Ecevit, 25 ubat 1979 tarihinde Mecliste skynetimin iki ay sreyle uzatlmasna ilikin grmelerde yapt konumada, ilk iki aylk uygulama sonucuna gre, skynetimin demokratik hukuk kurallarna uygun ekilde yrtldn rahatlkla syleyebildiini, bundan memnuniyet duyduunu ifade etmi ve Silahl Kuvvetlere teekkr etmitir. Eylemciler arasnda ayrm yaplmadn, tarafsz kalndn dile getirmi, ancak muhalefetin, skynetimin lkede yeterince geni ve daha sert ekilde uygulanmadna, demokratik hukuk kurallarna fazlaca bal kalndna ynelik eletirileri ve bu nedenlere bal olarak uzatma teklifine ret oyu vermelerinin tutarl olmadn belirtmitir. Skynetim uygulanan iki aylk dnemde nceki iki aylk dneme gre olay saylarnda, l ve yaral saylarnda yzde ellinin zerinde azalma grldn ve yeni dnemde toplumsal nitelikli olay olmadn, ayrca skynetim egdm toplantlarnn yasa gerei yapldn, ama skynetim komutanlarnn yetkilerine herhangi bir mdahalenin sz konusu olmadn ifade etmitir. Bu konumadan sadece drt gn nce ise, 21 ubat 1979da AP Genel Bakan Sleyman Demirel Cumhurbakanna gnderdii mektupta u hususlara deinmitir: Cumhuriyetin hibir dneminde vuku bulmayan olaylar Ecevit Hkmeti dneminde yaanm, olaylar karsnda Hkmet aciz kalm, lkede huzuru salayamamtr. Hkmet Devleti iletmemitir. Anayasa hkm olduu halde, devlet gvenlik mahkemelerini kurmamtr. Anayasann 111. maddesi ihlal edilerek Aralk 1978de alnan skynetim karar ncesinde konu Milli Gvenlik Kuruluna gtrlmemitir. Skynetimin iki aylk uygulamasnda, Kanunun skynetim komutanlarna verdii yetki konusunda tereddtler yaanmtr. Bunun

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

786 / 1404

sebebi, skynetimin ilan gerekesinde Anayasada yer alan, Vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren yaygn iddet hareketleri ibaresinin bulunmamasdr. Yine, Anayasa ve kanunlarda yeri olamayan Babakanla bal bir egdm dairesi kurmaya almas da skynetimin caydrcln azaltmtr. Trk Silahl Kuvvetleri verilen her grevi eksiksiz olarak yapabilir. Ancak, Hkmet ordunun grev yapmasna engel olmakta, bu da ordunun itibarnn zarar grmesi gibi vahim bir duruma yol amaktadr. 12 Eyll Darbesi Alt Komisyonu tarafndan 14.06.2012 tarihinde dinlenen 12 Eyll dneminin Babakan Blent Ulusu, skynetim uygulamalarndaki baarszl u ekilde aklamtr (Alt Komisyon Tutanaklar,14.06.2012):
te onu ifade ettim yani, bir daha ifade edeyim: 15 ilde skynetim talebi var. Hkmet ve ana muhalefet ancak 10unda karar veriyor, 5inde karar vermiyorlar, 5i hari. 10undaki anari, terrist vesaire 5e kayor, o zaman skynetim baarl olmuyor, o bakmdan. 12 Eyllde btn memlekette skynetim ilan edildii iin hibir yere kaacak hli kalmad yani bu anaristlerin.

07.06.2012 tarihinde dinlenen 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel ise unlar dile getirmitir (Komisyon Tutanaklar,07.06.2012).
Sivereke asker gidecek, alt aydr ben urayorum Sivereke asker gnderin diye. Siverekte her devirde asker olmu, imdi yok, kar dan eteinden kimseyi geirmiyorlar. Nurettin Paa Kara Kuvvetleri Kumandan. Bugn gnderiyoruz, yarn gnderiyoruz. Ben saat bete aryorum. Dedi ki gn zarfnda gnderiyoruz askeri. Ertesi gn gece yars darbe oldu. Burada birtakm eyler var ki altna inemiyorsunuz, altna o kadar rahat inemiyorsunuz ve onun iindir ki bizim bir araya gelmemiz, hep bu sylenir, bir araya gelmemiz, arkada, yaplabilecek bir ise benim Sayn Ecevit mni olduundan dolay yapmadm i deil. Sayn Ecevitin ekleyecei gle yaplacak bir i de deil. Benim iim askerle ve ben askere de inanyorum, onu da syleyeyim sana. Askerin ters bir ey yapacana, devlete sknt karacana inanmyorum. nancm bu benim.

Skynetim Uygulamasnn Hukuki ncelemesi


Skynetimin en byk zellii, bir olaanst ynetim ekli olmas dolaysyla temel hak ve zgrlklerin snrland bir rejim olmasdr. Ancak, neticede bir hukuk rejimidir, kanunidir. Bir keyfilik rejimi deildir; hukuki bir erevesi vardr ve snrlar bulunmaktadr. Temel hak ve zgrlkleri, olaan ynetim dnemlerine gre daha fazla snrlad veya askya aldndan dolay son derece nemli olan skynetim uygulamas anayasa ile dzenlenme zorunluluuna tabidir. Bu anlamda, skynetim ile ilgili hkmler btn anayasalarmzda yer almtr (skl, 1989: 13-14). 1961 Anayasasnn 124. maddesinde skynetim u ekilde dzenlenmiti:
Sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann olduunu gsteren kesin belirtilerin meydana kmas sebebiyle Bakanlar Kurulu, sresi bir ay amamak zere, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya her yerinde skynetim iln edebilir ve bunu hemen Trkiye Byk Millet Meclisinin onamasna sunar. Meclis, gerekli grd zaman, skynetim sresini

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

787 / 1404

ksaltabilecei gibi, tamamyla de kaldrabilir. Meclisler toplank deilse, hemen toplantya arlr. Skynetimin her defasnda iki ay amamak zere uzatlmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin kararna baldr. Bu kararlar Meclislerin Birleik Toplantsnda alnr. Skynetim veya genel olarak sava halinde, hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, hrriyetlerin nasl kaytlanaca veya durdurulaca kanunla gsterilir.

1961 Anayasasnn bu dzenlemesi, 1924 Anayasasndan sadece kstlanacak zgrlkleri belirtmemi olmasyla ayrlmaktadr. Skynetim, 1924e gre geniletilmi ve arlatrlm deildir. Ancak, 12 Mart askeri mdahalesinin ardndan yaplan Anayasa deiiklii kapsamnda skynetim de yeniden dzenlenmitir. Dzenleme sonras 124. madde u ekli almtr:
Sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren veya Anayasann tand hr demokratik dzeni veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen yaygn iddet hareketleri hakknda kesin belirtilerin ortaya kmas sebebiyle Bakanlar Kurulu, sresi iki ay amamak zere, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya her yerinde skynetim iln edebilir ve bunu hemen Trkiye Byk Millet Meclisinin onamasna sunar. Meclis, gerekli grd zaman, skynetim sresini ksaltabilecei gibi, tamamyla de kaldrabilir. Meclisler toplank deilse, hemen toplantya arlr. Skynetimin her defasnda iki ay amamak zere uzatlmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin kararna baldr. Bu kararlar Meclislerin Birleik Toplantsnda alnr. Skynetim veya genel olarak sava halinde, hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, hrriyetlerin nasl kaytlanaca veya durdurulaca ve sava veya sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi halinde vatandalar iin konulabilecek ykmler kanunla gsterilir.

Yeni haliyle maddeye, nceki anayasalarda yer alan sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma, vatan ve cumhuriyete ynelik kuvvetli ve eylemli bir kalkma olduunu gsterir kesin belirtilerin ortaya kmas eklindeki drt gerekeye lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren veya Anayasann tand hr demokratik dzeni veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen yaygn iddet hareketleri hakknda kesin belirtilerin ortaya kmas gerekesi de ilave edilmitir. Bu yeni dzenleme ile skynetim ilan daha kolaylatrlm, iddet hareketlerinin kesin belirtisinin grlmesi bile yeterli sebep haline gelmi olmaktadr. Buna ramen yine de 1971 deiiklii, skynetim uygulamalarn denetim d tutmam, skynetim yasasnn anayasal denetimi yolunu ak brakmtr. Buna karlk 1982 Anayasas hem skynetimi arlatrm, hem de skynetimle ilgili btn denetim yollarn kapatmtr. Skynetim halinde, kanunla yrtmenin durdurulmas karar verilmesinin snrlanabilecei hkmn getirmitir. Skynetimin ilan gerekelerini artran, sreyi ve uzatma srelerini uzatan 1982 Anayasas, skynetim halinde uygulanacak zel kanun hkmnde kararnameler karlmasna imkn tanm, stelik bunlarn ekil ve esas bakmndan Anayasa yargsna tabi olmasn nlemi, ayrca geici 15. maddeyle de 1402 sayl Skynetim Kanununda 12 Eyll dneminde gerekletirilen 14 deiikliin Anayasa Mahkemesinde dava konusu edilmesini engellemitir. Bunun da tesinde skynetim komutanlklarn Genelkurmay Bakanlna balayarak siyasal iktidarn denetimini azaltmaya almtr. Bu zellikleriyle 1982

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

788 / 1404

Anayasasnda skynetim, anayasal ve yasal olmakla birlikte hukuki olmayan bir rejime dnmtr (skl, 1989: 15-19). 1402 sayl Skynetim Kanunu, 12 Mart mdahalesi sonrasnda 13 Mays 1971de kabul edilmitir. Temel haklarn korunmas asndan daha nce yrrlkte olan 1940 tarihli rfi dare Kanunundan daha az gvence salamaktadr. Yeni Kanunla, Bakanlar Kurulu skynetim makamlarna aktarlacak yetkileri belirleyememekte ve bu makamlar aldklar btn kararlar bizzat uygulayabilmektedir. Bu Kanunda 12 Eyll askeri ynetimi dneminde gerekletirilen deiikliklerle skynetim makamlar zerindeki her trl denetim tamamyla kaldrlmtr. 14 Kasm 1980de yaplan bir deiiklikle skynetim komutanlarnn yapt idari ilemler yarg denetimi dnda braklmtr. 1982 Anayasasna da aykr olan bu hkm, Anayasann sz edilen geici 15. maddesince korunmutur (skl, 1989: 20-21). 1402 sayl Skynetim Kanununun Skynetimin Yrtlmesi balkl 2. maddesinde yer alan;
Zabta kuvvetleri btn tekilat ile Skynetim Komutannn emrine girerSkynetim Komutan, blgesi iinde gerek zabta kuvvetlerinin ve gerekse askeri personelin grev yerlerini deitirebilir. () Skynetim Komutanl emrine atanan veya grev alan bilcmle personelin, skynetim sresince Skynetim Komutannn izni olmadka, istifa veya emeklilik ilemleri yrtlemez veya baka bir greve atanmas yaplamaz.

eklindeki hkmler skynetim komutanlarna ne lde geni yetkiler verildiine rnek gsterilebilir. Skynetim komutanlar btn askeri personele mdahale etmekle kalmamakta, emri altna girmi olan kolluk kuvvetlerinin, yani polis ve jandarmann da grev yerlerini deitirebilme yetkisine sahip olmaktadr. Yine skynetimde grev alan btn personelin emeklilik, istifa talepleri skynetim komutannn iznine tabi tutulmutur. Maddede yer alan her iki hkm 1402 sayl Kanununun yaymland 1971 ylndaki ilk halinde mevcut olan hkmlerdir. Kanunun 2. maddesinin ilk halinde yer alan, skynetim komutanl emrine atanan veya grev alan btn personelin, skynetim sresince skynetim komutannn izni olmadan istifa veya emeklilik ilemlerinin yrtlemeyecei veya baka bir greve atamasnn yaplamayaca hkm ile 19 Eyll 1980 tarih ve 2301 sayl Kanunla 2. maddeye eklenen;
Skynetim komutanlarnn; blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre atanmas veya iine son verilmesi, yerel ynetimde alanlarn grevden uzaklatrlmas veya ilere son verilmesi hakkndaki istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal yerine getirilir.

Hkmn ve daha sonra bu hkme 28.12.1982 tarihli 2766 sayl Kanun ile eklenen; Bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar. Hkmn hukuk devleti ve demokrasi ilkeleriyle badatrmak mmkn deildir. Maddede yer alan bu iki fkra insan haklar ihlalinin de Kanundaki belirgin rnekleridir. 2301 sayl Kanun ile eklenen ie son verme ve grevden uzaklatrma ile ilgili bu hkm daha sonra 26.10.1994 tarihli 4045 sayl Kanunun 2. maddesiyle;
Skynetim komutanlarnn; blgelerinde genel gvenlik, asayi ve kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

789 / 1404

personelinin statlerine gre skynetim blgesi dna atanma veya skynetim blgesi dna atanmak zere grevden uzaklatrlma istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal yerine getirilir. Skynetim komutanlarnn sekizinci fkradaki nedenlerle mahalli idarelerde alanlarn grevden uzaklatrlmas istemleri, ilgili mahalli idare yetkililerince derhal yerine getirilir. Bu suretle grevden uzaklatrlanlar skynetim blgesi dndaki mahalli idarelerde grev ve i bulmalar ve bu idarelerin ilgiliyi grev ve ie almay istemeleri halinde, mahalli idare yetkililerince grevden uzaklatrma karar derhal kaldrlr ve bunlarn atamalar ncelikle yaplr.

eklinde deitirilmitir. 12 Eyll askeri ynetimi dneminde, 1402 sayl Skynetim Kanununda baka baz deiiklik ve eklemeler de yaplmtr. Darbeden hemen sonra gerekletirilen deiiklik ve ilavelere bakldnda bunlarn asayi ve gvenliin salanmasnda dorudan etkili olabilecek nitelikte olmaktan ok hak ve zgrlkleri kstlayan ve hukuki uygulamalara ok da dikkat etmemeye meydan vermeye ak hususlar olduu deerlendirilmektedir. Bunlardan biri, Kanunun 4. maddesinde skynetim komutanl emrindeki silahl kuvvetler mensuplar ve kolluk grevlilerinin silah kullanma yetkilerini genileten deiikliktir. Kanunun ilk halinde: Silah kullanmay gerektiren hallerde mnferit hizmet grenler kendi balarna, topluca hizmet grenler olay yerinde balarnda bulunan amirin emriyle silahlarn kullanrlar. Hkm bulunurken, yaplan deiiklik ileSilah kullanma yetkisine sahip gvenlik kuvvetlerinin teslim ol emrine itaat edilmemesi veya silahla mukabeleye yeltenilmesi veya gvenlik kuvvetlerinin meru mdafaa durumuna dmeleri halinde grevli gvenlik kuvvetleri mensuplar doruca ve duraksamadan hedefe ate edebilirler... Ayrca haklarndaki soruturma ilemi tutuksuz yaplr. Hkm getirilmitir. Gvenliin salanmas, terrle etkili olarak mcadele yrtlebilmesi bakmndan yukarda deinilen deiiklik dnda dorudan etki douracak bir deiiklik veya ilave bulunmad sylenebilir. Ancak, Kanundaki deiikliklerden belirtilmesi gerekenlerden biri de 5. maddede 14.11.1980 tarihli 2342 sayl Kanunla yaplandr. Skynetim Komutanlklar arasndaki ibirlii ve koordinasyon Babakanlka salanr eklindeki hkm, Genelkurmay Bakanlnca salanr. Olarak deitirilmitir. Ayn Kanunla, 1402 sayl Kanunun 6. Maddesindeki; Skynetim Komutan bu kanunla kendisine verilen grev ve yetkilerden dolay Babakana kar sorumludur hkm de; Genelkurmay Bakanna kar sorumludur olarak dzenlenmitir. Bylelikle skynetim rejimi tamamen Genelkurmay merkezli bir nitelie sahip olmutur. Burada ilgin olan bu deiikliklerin bir askeri ynetimin egemen olduu ara rejimde ve askerler tarafndan atanm asker kkenli bir Babakan olan Blent Ulusu dneminde yaplm olmasdr. Bylelikle belki de darbe ncesinde Skynetim Komutanlarnn emirleri siyasi iradeden deil de Genelkurmay Bakanlarndan aldklarna dair syledikleri szler darbe sonrasnda hukuki zemine oturtulmu oluyordu. Skynetim Kanununda darbe sonras yaplan ilk deiikliklerden (19 Eyll 1980 tarihli 2301 sayl Kanun) byk blmnn ise ikincil derecede nem tad, sz konusu deiikliklerin, yetki alanlarnda ksmi genileme salad, Kanunda yer alan dzenlemelere baz ilaveler yapt eklinde deerlendirilmitir. Kanundaki yine tali neme sahip dier baz

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

790 / 1404

deiikliklerin de askeri ynetim dneminin sonlarna doru 1982 ve 1983 yllarnda yapld grlmektedir. 1971 ylnda kabul edilen 1402 sayl Skynetim Kanununun Skynetimin Yrtlmesi bal altnda;
Madde 2 - Skynetim altna alnan yerlerde genel gvenlik ve asayie ilikin zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler Skynetim Komutanlna geer. Zabta kuvvetleri btn tekilat ile Skynetim Komutannn emrine girer. Skynetim blgesindeki zabta kuvvetleri; Skynetim hizmetlerinin yaplmasndan dolay Skynetim Komutanlna, bu hizmetler dnda kalan hizmetlerin yrtlmesinden dolay da adli ve idari makamlara kar sorumludur. Milli stihbarat Tekilat Skynetim Komutanl ile ibirlii yapar. Skynetim Komutanl, bu kanunla kendisine verilen grev ve yetkileri o yerin zabta kuvvetleri ve tefrik edilecek askeri birlikler ile yrtr. Barta ve zorunlu hallerde Skynetim komutan o yer veya o yere en yakn Garnizon Komutanlarndan yeteri kadar birliin emrine verilmesini isteyebilir. Bu istek derhal yerine getirilir. Skynetim Komutan, blgesi iinde gerek zabta kuvvetlerinin ve gerekse askeri personelin grev yerlerini deitirebilir. Hizmet gereklerini dikkate alarak zabta kuvvetlerinde askeri personel kullanlabilir. Bu takdirde mdr seviyesindeki personel Skynetim Komutan emrinde mavir olarak grevlerine devam ederler. Hizmetlerin yrtlmesi ile ilgili istemler, o blgedeki Devlet kurum ve organlarnca yerine getirilir. Skynetim Komutanl emrine atanan veya grev alan bilcmle personelin, Skynetim sresince Skynetim Komutannn izni olmadka, istifa veya emeklilik ilemleri yrtlemez veya baka bir greve atanmas yaplamaz.

Hkmleri mevcutken, daha sonra yukarda da belirtildii zer 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. maddesine 2301 sayl Kanunun 1. maddesiyle eklenen Skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen kamu personeli ile ilgili fkraya, 28.12.1982 tarihinde kabul edilen 2766 sayl Kanunun 1. maddesiyle ... bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar. hkm eklenerek birok kii grev yeri deitirilerek madur edilmi ve hi alakas olmayan yerlerde altrlmtr. O dnemde 1402likler diye tanmlanan retim grevlileri, 70ler diye adlandrlan Devlet statistik Enstits alanlar ve 101 TRT personelinin srgn ok tartlmtr. 1402 sayl Skynetim Yasas uyarnca kamuda balatlan kym ile ayn dnemde gerekletirilen bu toplu srgn iin dnemin TRT Genel Mdr emekli general Macit Akman, gazetecilerle sohbetinde iin tepeden gelen bir emir ile gerekletirildiini sylemi ve Vallahi, hibirini tanmam ben. Emir veren Babakan Blent Ulusudur. Biz de uyguladk. demitir. (Arpa, 2009). Bunlarn arasnda yer alan 101 TRT alannn srgnyse en sistemli ve korkulu olandr. 101ler, 12 Eyll dneminde TRTde yaanan srgnlerin adyd. 1980 ylnda askeri harektn zerinden daha iki ay gemeden TRTnin en saygn ve en retici isimleri arasnda yer alan prodktrden senariste programcdan muhabire kadar hemen hemen her kadrodan seilen 101 kii hibir gereke gsterilmeden mesleklerinin dnda dier bakanlklara srlmt. Her biri kendi alannda uzmanlam yaynclar meslekleriyle yle ilgisiz yerlere srlerek hayvan bakcs, suni tohumlama uzman ve afet ileri gibi yerlere gnderilmilerdi (Arpa, 2009). Bu madde 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren 1988-6 Esas ve 1989-4 Karar Nolu Dantay tihad Birletirme Genel Kurulu Kararna

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

791 / 1404

konu olmutur. zetle; Skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen kamu personeli ile ilgili olarak 1402 sayl Skynetim Yasasnn 2. maddesine 2301 sayl Yasann 1. maddesiyle eklenen fkrann, 28.12.1982 tarihinde kabul edilen 2766 sayl Yasann 1. maddesiyle deiik eklinde yer alan "... bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar." hkmnn skynetim sresiyle snrl olarak uygulanmas gerektiine ilikin Dantay Beinci Dairesinin 14.4.1988 gn ve 1286 sayl karar ile aksi ynde verilen dier kararlar arasndaki aykrln giderilmesinin Dantay Beinci Dairesince istenmesi zerine, isteme konu olan kararlar ile yasal dzenlemelerin tm incelendikten sonra, bu hkmn yorumlanarak anlam ve kapsamnn belirlenebilmesi iin, ncelikle belirtilen fkra gereince ve skynetim komutanlarnn istei zerine uygulanan "ie son verme" ileminin hukuki yaps, nitelikleri, zellikleri ve dourduu sonular, daha sonra da konuyla ilgili Anayasa hkmleri derinlemesine incelenmitir. Sonu olarak; 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. maddesinin 2766 sayl Yasa ile deiik son fkrasnda yer alan "... bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar" hkmnn yukarda belirlenen anlam ve kapsam karsnda, ad geen madde uyarnca skynetim komutanlarnn istemleri zerine ilerine son verilen memurlarn, dier kamu grevlilerinin ve kamu hizmetlerinde grevli iilerin, ilk kez kamu grevine girdikleri tarihte bu grev iin yasa ve ynetmeliklerde ngrlen nitelikleri kaybetmemi olmalar kouluyla, ilerine son verildii blgede skynetim kalktktan sonra, kurumlarnca eski grevlerine iade edilmeleri gerekeceinden, tihadn Dantay Beinci Dairesinin 14.4.1988 gnl ve E:1987/2417, K:1988/1286 sayl Karar dorultusunda birletirilmesine, 07.12.1989 gnnde, birinci toplantda, oyokluu ile karar verildi. fadesiyle, bu tr maduriyetlere son verilmitir. Daha sonra, 26.10.1994 tarihinde kabul edilerek, 03.11.1994 tarih ve 22100 sayl Resmi Gazete yaymlanarak yrrle giren 4045 sayl Gvenlik Soruturmas, Baz Nedenlerle Grevlerine Son Verilen Kamu Personeli le Kamu Grevine Alnmayanlarn Haklarnn Geri Verilmesine ve 1402 Numaral Skynetim Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanunun Geici 2. Maddesi ile; 1402 numaral Skynetim Kanunu ile ek ve deiikliklerine gre 12.09.1980 tarihinden balayarak skynetim komutanlklarnn istemleri zerine, blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetlerinin yararl olmamas nedeniyle bir daha kamu hizmetlerinde altrlmamak zere grevlerine son verilenler, ilk kez kamu grevine girdikleri tarihte bu grev iin ilgili mevzuatnda veya toplu i szlemelerinde ngrlen nitelikleri yitirmemi olmalar ve bu Kanunun yrrlk tarihinden itibaren alt ay iinde mracaatlar halinde ya koulu aranmakszn ve emeklilik ya haddinin almam bulunmas kouluyla, grevlerine son verildikleri tarihte almakta olduklar aylk derecesine eit derecenin ayn kademesinden, ayrldklar tarihteki eski grevlerine veya edeer bir greve, bavurma tarihinden itibaren en ge 60 gn iinde iade edilirler. Bu suretle greve ve ie alnanlarla iade edilenlere, gemie ynelik olarak aylk ve dier zlk haklar verilmez ve akta geen sreleri deerlendirilmez. Hkm kabul edilerek bu konudaki maduriyetler giderilmeye allmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

792 / 1404

Ancak bu konuda bir eksiklik daha bulunmaktadr. 1402 sayl Kanun uyarnca skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personelden yarg karar ile greve dnenlere yarg yerlerince verilen kararlar dorultusunda, bu personelden Dantay tihatlar Birletirme Kurulunun 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 07.12.1989 tarih ve E: 1988/6, K: 1989/4 sayl Karar zerine grevlerine iade edilenlere ise 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel Teblii uyarnca Dantay tihatlar Birletirme Kararnn Resmi Gazetede yaymland 09/02/1990 tarihinden geriye doru be yl amamak ve daha nce grev yaptklar yerde skynetimin sona erdii tarihten nceki bir tarihe tamamak kouluyla belirlenecek dnem iin akta geirdikleri srelere ait aylk ve dier zlk haklar herhangi bir yarg karar aranmakszn denmektedir. Fakat 1402 sayl Kanun uyarnca skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personele grevlerine son verildii tarih ile greve baladklar tarih arasndaki zlk haklarnn denmesi talepleri ile ilgili olarak haklarndaki yarg kararlar ve 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel Teblii dnda bir dzenleme bulunmamaktadr. Kamu personelinin mali ve dier zlk haklan kanunla dzenlendiinden, bu ekilde grevine son verilen personele, greve son verildii tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki sreye ait zlk ve sosyal haklarnn verilmesi yolundaki istemi karlamaya ynelik bir yarg karar ve kanuni dzenleme bulunmamakta, bu da ilgili personelin bu yndeki taleplerinin reddedilmesine yol amaktadr. Dantay kinci Dairesinin 29/03/1990 tarih ve E: 1989, K: 1990/697 sayl Karar buna rnek tekil etmektedir. Sz konusu dnemde hukuk devleti ilkesiyle badamayan, insan haklar ihlalinin ileri boyutta bir uygulamas olarak karmzda duran bu durumun btn izleriyle silinebilmesi iin aklanan bu yasal boluun doldurulmas, belirtilen dnemde grevden alnan kiilerin grevden alndklar tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki zlk ve sosyal haklarnn verilmesini salamak iin yasal dzenleme yaplmasnn faydal olduu deerlendirilmektedir.

Siyasal iddet Olaylar ile Mcadelede Mlki ve Askeri Ynetim


lkede i gvenliin salanmas ileri Bakanlnn grevleri arasnda bulunmaktadr. Bu kapsamda, illerde valiler, ilelerde ise kaymakamlar emniyet ve asayiin salanmasndan birinci derecede sorumludurlar. Gvenlik rgtlenmesinde vali ve kaymakamlarn emri altnda bulunan emniyet ve jandarma birimleri grev yapmaktadr. zet olarak belirtildiinde, polis ehirlerde, jandarma ise krsal alanda gvenlik hizmetlerini yrtmektedir. Dank olmakla birlikte mlki idare amirlerine i gvenliin salanmas konusunda yetki ve sorumluluk veren temel mevzuata bakldnda en bata, 5442 sayl l idaresi Kanunu (11/C, D ve 32/C, E maddeleri), 3152 sayl ileri Bakanl Grevleri ve Tekilat Kanunu (1, 2. ve 29. maddeleri), 3201 sayl Emniyet Tekilat Kanunu (1. madde), 2803 sayl Jandarma Tekilat, Grev ve Yetkileri Kanununun (7. madde) yer ald grlmektedir. Yasal olarak yetkilendirilmi ve grevlendirilmi olmakla beraber genel itibariyle mlki idarenin terrle mcadelede askerlerin glgesinde kald ynnde deerlendirmeler yaplmaktadr. Alman bilim insan Heinz Kramere gre, Trkiyede ordu sadece profesyonel bir organizasyon deil, ayn zamanda siyasal sistemin de temel unsurudur. Bundan dolay ordu, siyasal sisteme -gerekli grdnde, sistem rayndan ktnda- mdahale etmi, oluturulan yapnn darbe sonrasnda bozulmamas iin gerekli kurumsal dzenlemeleri yapmtr. Sivil ynetimi hep kontrol altnda tutmak isteyen bu anlayn mlki idarenin gvenlik alanndaki pozisyonuna yansmas 5442 sayl l daresi Kanunu ve 2803 sayl

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

793 / 1404

Jandarma Tekilat, Grev ve Yetkileri Kanununda olduu gibi olumsuz ekilde olmutur. l daresi Kanununda, valinin askeri birliklerden yardm istemesi, ancak emrindeki kuvvetle nlenmesini mmkn grmedikleri veya nleyemedikleri eklinde yetersiz kalma artyla snrlandrlmtr. Olayn sevk ve idaresi ise byk lde, yardma gelen askeri birliin komutanna braklmtr. te yandan krsal blgede i gvenliin salanmas grevini yrten Jandarmann yaps, kolluk kuvvetinden ok askeri birlie yakndr ve bu yaps fiilen Genelkurmaya bal olarak alt yorumlarna sebep olmaktadr. Jandarma tekilatnn ballk, personel ve zlk durumu, bu kurumun sevk ve idaresinde mlki idareyi devre d brakmaktadr (imen, 2010: 66-67). 12 Eyll ncesi dnemde de vali ve kaymakamlarn mevzuattan kaynaklanan gvenliin salanmas ile ilgili yetkilerini tam olarak kullanarak bu konudaki sorumluluklarn yerine getirdiklerini belirtmek pek kolay grnmemektedir. Mevzuattan kaynaklanan ve Jandarma tekilatnn durumu gibi yapsal baz yetersizliklerin yan sra o dnemde brokrasinin iinde bulunduu genel durumun mlki idare amirleri iin de geerli olduu ifade edilebilir. Raporun, 12 Eyll ncesi ve sonrasndaki dnemde brokrasinin durumunun ele alnd blmnde geni olarak irdelendii gibi ar siyasallaan, liyakatten uzaklaan brokrasinin geneline yaylan yozlama kukusuz mlki idareyi de sarmtr. zellikle lkenin dou blgelerinde ok sayda ilenin vekletle idare edildii, buralara atanan kaymakamlarn grev yapmak istemedikleri bilinmektedir. Mlki idarenin siyasal iddet olaylar ile etkili ekilde mcadele edememesi, gvenliin salanmasnda baar gsterememelerinde zellikle polis tekilatnn 12 Eyll ncesi dnemdeki siyasallam ve blnm yaps byk paya sahiptir. Ayrca, polisin say, eitim ve donanm eksiklii de nemli etkenler olmutur. Mlki ynetimin terr ve iddet olaylar karsndaki durumunu deerlendirmede fikir vermesi asndan Kahramanmara olaylar ele alnabilir. Kahramanmara olaylarnda il ynetiminin sergiledii tutum ve izledii yol konusunda baz deerlendirmeler yapabilmek iin u hususlarn belirtilmesi yararl olacaktr. lin gvenlik ve asayiinden sorumlu olan Vali tarafndan olaylar hakknda bir ngrde bulunulamad, aslnda aama aama gelien olaylarn bir adm sonrasnn tahmin edilemedii anlalmaktadr. ki retmenin ldrlmesinin ardndan ldeki belli bal demokratik kitle rgtlerinin Vali, l Emniyet Mdr ve l Jandarma Komutann uyardklar, ertesi gnn olayl geecei bilgisini verdikleri, buna ramen Vali ve dier ilgililerin konuya gerekli hassasiyeti gstermeyip nlem aldk demekle yetindikleri, olaylarn apna uygun bir tedbirin alnmadnn zaten daha sonra ortaya kt, dier illerden de zamannda takviye kuvvet talebinde bulunulmad grlmektedir. Bunun da tesinde, dnemin ileri Bakan rfan zaydnlnn emir subay Melih Yzbaolu, ileri Bakannn, cenazelerin trensiz gmlmesinin salanmasna ilikin teleks emrinin Vali tarafndan yerine getirilmediini aktarmaktadr. Yine Valinin, Devlet Hastanesi Bahekiminin olay kma ihtimali bulunduundan otopsilerin hastanede gece yaplarak cenazelerin buradan karlmas uyarsna da itibar etmedii bilinmektedir. 22 Aralk gecesi Valilikte yaplan ve ertesi gn alnacak gvenlik nlemlerinin grld toplantda, askeri yetkililerin geceden sokaa kma yasa konulmas, evre illerden takviye kolluk gc ve askeri birlik talep edilmesi ynndeki tekliflerini de Vali ve Emniyet yetkilileri geri evirmitir. Btn bu anlatm ve bilgiler bir araya getirildiinde Valiliin kriz ynetiminde son derece yetersiz olduu, hatta kriz durumunu alglayamad, tahmin ve nleme mekanizmalarnn ilemedii sonucuna varlmaktadr (darecinin Sesi, 2010: 15). Kahramanmara olaylarnda askerlerin gsterdii isteksiz tavrn da elbette olaylarn kazand boyutta nemli pay olmutur. Konuyla yakndan ilgisi olan bir husus da valilerin kolluk kuvvetlerinden ayr olarak askeri birliklerden de yardm istemelerine ilikin dzenlemedir. Valilerin askeri birliklerden yardm

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

794 / 1404

istemesinin usul ve esaslar 1949 ylnda karlan 5442 sayl l daresi Kanununun 11/D maddesinde dzenlenmitir. Maddenin ilk halinde, valilerin, il iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ani olaylarn vuku bulmas halinde en yakn askeri birlikten yardm istemesi hususu dzenlenmitir. Daha sonra 19.02.1980 tarihli 2261 sayl Kanunla 11/D fkrasnda deiiklik yaplmtr. Yaplan deiiklik z itibariyle maddenin ilk halinden ayrlmamakla birlikte daha ayrntl hkmler getirerek valilere il iinde kabilecek toplumsal olaylarn emrindeki kolluk kuvvetleriyle nlenmesinin mmkn olmayaca hallerde de en yakn askeri birlikten yardm isteme imkn tanmtr. Fkrada yaplan ikinci deiikliin tarihi ise 1996dr. 4178 sayl Kanunla yaplan deiiklik, hem madde kapsamn, hem yardm istemeyi gerektirecek hallerin niteliini, hem yardm istenecek makamlar, hem de uygulamay geniletmitir (Koca, 2010: 39-40). Maddede 1980de yaplan ve kabilecek olaylar iin de yardm isteme imkn salayan deiikliin Kahramanmara olaylar yaandktan sonra skynetim uyguland dnemde yaplmas ve 12 Kasm 1979da kurulan Demirel Hkmetinin terr ve iddet olaylarn azaltma ynnde nemli adm olarak niteledii deiikliklerden birisi olmas dikkat ekicidir. Olaan dnemde gvenliin salanmas sorumluluunu tayan mlki idare amirlerinin bu grev ve yetkileri skynetimin ilan ile birlikte skynetim komutanlarna gemektedir. 1402 sayl Kanunun 2. maddesi gereince skynetim altna alnan yerlerde genel gvenlik ve asayie ilikin zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler skynetim komutanlna gemekte, kolluk kuvvetleri btn tekilat ile skynetim komutannn emrine girmekte, kolluk kuvvetleri skynetim hizmetlerinin yaplmasndan dolay skynetim komutanlna kar sorumlu olmaktadr. Sonu itibaryla; Siyasal amalarla, mallara ve kiilere kar hukuka aykr g kullanma veya g kullanma tehdidi eklinde sade bir tanmla ifade edebilen siyasal iddet harekeleri Trkiyede 1977-12 Eyll 1980 arasnda ok youn bir ekilde yaanmtr. Bunlara, 1978 Malatya Olaylar, 1978 Sivas Olaylar, 1978 Kahramanmara Olaylar, 28.09.1979 gn Adana il Emniyet Mdr Cevat Yurdakulun ldrlmesi olay, 1980 orum Olaylar rnek verilebilir. Siyasal iddet, bu dnemde bireysel iddet olaylarndan toplu ldrme ve tahrip eylemlerine kadar geni bir yelpazede meydana gelirken, zaman ierisinde mnferit olaylar deiik maniplasyon ve kkrtmalarla daha ok hasara neden olan, toplumun deiik kesimleri arasndaki uurumu daha da derinletiren kitlesel ldrme olaylarna dnmtr. Dini, ideolojik veya etnik kimlie sahip etkin kiilere ve kamu grevlilerine ynelik kiisel iddet olaylar, daha sonra ayn ilde veya baka illerde byyerek kitlesel olaylara dnmtr. Yukarda sz konusu edilen olaylardan anlalaca zere, o dnemde meydana gelen mnferit olaylardan bazlar daha sonra daha byyerek toplumsal iddet olaylarna dnmtr. Olaylar, kimi zaman provokasyonlarla bytlrken, kimi zaman da bu tr olaylarla mcadele etmesi gereken kurumlarn grevlerini bazen bilerek, isteyerek, bazen de yetersizliklerinden dolay tam olarak yerine getirememelerinden dolay daha kark bir hal almtr. Nitekim bunun en bariz rnei, bu dnemde yaanan POL-DER ve POL-BR tecrbesidir. Bu iki polis birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann kayna haline gelerek tamamen kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir. dzeni ve vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de lkenin dier insanlar gibi kendi arasnda ikiye blnmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

795 / 1404

Bu dnemde, 1974 genel aff ile beraber sol rgtler taze kan ile faaliyetlerini hzlandrmlar ve bu dnem ierisinde hzla rgtlenmeye balayan milliyeti muhafazakr genlik gruplaryla atma srecine girmeye balamlardr. Krt dilinin yasaklanmas ve bu haklar talep eden siyasi oluumlarn hibirine frsat tannmamas blge halk zerinde baskc politikalar uygulanmas sonucunda Krt sorunu giderek keskinlemi, 1978 ylnda MarksistLeninist snrsz bir toplum esasna dayanan Bamsz Birleik Krt Devleti kurmak amacyla PKK terr rgt ortaya kmtr. 1980li yllarn banda Vahdet Kitapevinde bir araya gelen Hseyin Veliolu, Fidan Gngr ve arkadalar Hizbullah Terr rgtnn temellerini atmlardr. Bu oluumdan ksa sre sonra liderlik mcadelesi ve rgtn teorik alt yapsyla ilgili gr ayrlklar nedeniyle kopmalar yaanmtr. Bu dnemde Hizbullah Terr rgtnn mensuplar genel olarak propaganda yoluyla taban kazanma faaliyetlerine devam etmi, genel olarak kitapevleri etrafndan taraftar kazanma yoluna girimilerdir. Sol gruplarn eylemde bulunduu yerlerde zellikle milliyetilik fikri etrafnda toplanm grup ve rgtler de vardr ve onlar da atmalarn bir paras olarak 12 Eyll srecinde yer almtr. Siyasal iddetle mcadelede zaman zaman baarl sonular alnmasna ramen terr rgtlerinin varln korumas, finans kaynaklarn devam ettirebilme yeteneklerinden kaynaklanmaktadr. Bu terr rgtlerinin geleneksel veya yeni dnem finans kaynaklarn kullandklar bilinmektedir. Terr rgtlerinin finans kaynaklarn elde etmede yrttkleri faaliyetler organize su rgtlerinin kullandklar yntemlere benzemektedir. Organize su rgtleri nceleri hara toplama ve koruma ad altnda zorla para toplama eylemlerine younlarken, sonralar ulusal seviyede kaaklk yapan su gruplarna dnmler, daha sonralar ise kresellemenin verdii olanaklardan da yararlanarak uluslararas dzeyde faaliyet gsteren birer snr aan organize su ebekesi halini almlardr. Benzer evrimsel dnm Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri iin de sz konusu olmutur. 1970li ve 1980li yllarda finans kaynaklarn daha ok hara toplama, banka soyma ve fidye toplama sular zerine bina eden terr rgtleri daha sonraki dnemde gelirini ulusal veya uluslararas dzeyde kaaklk olaylaryla elde ettii grlmektedir. Radikal solcu, etnik blc ve dini istismar eden birok terr rgtnn finans kaynaklar hakknda bilgi edinilebilmekle birlikte bunlarn 1980lerde saysal olarak ne kadar olduu konusunda maalesef yeterince kaynak yoktur. Bunun sebebinin; o dneme ait finans kaynaklarnn rgtler tarafndan yeterince kullanlmamas deil, bunu tespit edecek mekanizmalarn mevcut olmamas ve bundan da te terrn finansman hakknda yeterli farkndaln o gnlerde bulunmamas olduu dnlmektedir. Gnmzn mcadele yaps ve kararllk boyutu gz nne alndnda bile terrn finansman kaynaklar ve gelirinin miktar hakknda net bilgilere ulalamazken, 1980 ncesinde bunun ne kadar zor olduu anlalacaktr. 1980 darbesi ncesi ve sonrasnda siyasal iddetin nlenmesi amacyla eitli almalar yaplm ancak alnan nlemler yeterli olmam, lke kaosa doru gitmeye devam etmitir. Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Faruk Skann Trkiyedeki terrn sebep ve kaynaklar ve bunu nlemenin areleri ile ilgili hazrlad rapor nemlidir. Raporda kapsaml tespit ve zm nerileri sunan Skan, kurulu gayelerinin banda, cephecilii ve blcl kaldrmak, terrizmle etkili bir ekilde mcadele etmek ve bu suretle i bar salamak olan dnemin hkmetiyle anari ile mcadele etmenin ve i bar salamann mmkn olmayacan anlad iddiasyla grevinden istifa etmitir. Durum o kadar kt bir hal almtr ki siyasal hayat Silahl Kuvvetlerin yardm olmadan yrtlemez dncesi hkim olmutur. Bylece, 26.12.1978 tarihinde TBMM tarafndan byk bir ounlukla stanbul, Ankara, Erzincan, Sivas, Erzurum, Kars, Elaz, Malatya,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

796 / 1404

Bingl, Adana, Kahramanmara ve Gaziantep olmak zere 13 ilde skynetim ilan edilmitir. Sonralar kapsam geniletilen skynetim de are olmam ve sonuta 12 Eyll 1980 tarihinde Trkiye askeri darbeyle yeniden demokrasiye ara vermek zorunda kalmtr. Yirmi ay devam eden skynetim dneminde birok vatandamz insan haklar ihlali yaanm ve madur olmutur. kenceler, srgnler bunlardan sadece bazlardr. Zaman ierisinde bu tr maduriyetlerin giderilmesi ynnde gerekli admlar atlmtr, ancak bu konuda hala eksiklikler bulunmaktadr. Bunlarn banda, skynetim dneminde grevden alnan kamu grevlilerinin grevden alndklar tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki zlk ve sosyal haklarnn verilmesini salamak iin yasal dzenleme yaplmas gerekliliidir. 12 Eyll ncesi skynetimine ynelik en bata gelen eletiri, skynetimin terr nleyemedii noktasnda toplanmaktadr. O dnemde bu eletirinin muhatab hkmet olmu, askere ynelik eletiriler ancak 1984ten sonra gelmitir. Ortaya atlan soru, Silahl Kuvvetlerin terr nleme konusunda etkili bir uygulama yapmamasnn nedeninin bir darbe yaparak ynetime el koymak iin gereke oluturup oluturmadyd. Askerlerin, kendilerine yeterli yasal destek salanmad noktasnda toplanan savunmalar karsnda ileri srlen grler ise tersi yndedir. Ecevite gre o dnem yrrlkte olan 1402 sayl Skynetim Kanunu askere geni yetkiler vermiti. Bu yetkiler Demirel Hkmeti dneminde daha da geniletilmiti. Demirel de skynetim koordinasyon toplantsnda askerlere btn taleplerini karlamaya hazr olduunu sylediini ifade etmektedir. Yine Demirel, grevlerini yerine getiremeyen komutanlar deitirme dncesinden de sz etmekte, bunu yapamamalarn Cumhurbakanndan destek alamamalarna balamaktadr. Zafer skl, Ecevit ve Demirelin bu ortak deerlendirmeleri ve yaanan srecin, ordu komuta kademesinin ii oluruna braktklar ve uygun zaman beklemeye baladklar kansn glendirdiini belirtmekte, siyasetilerin tavrlarnn da uygun zamann gelmesini kolaylatrdn ifade etmektedir (skl, 1989: 21-217). Ordunun skynetime ramen terrle mcadelede neden baarl olamad konusunda, Evren'in ileri srd aklamalardan ilki, terr eylemlerine kartklarna veya destek verdiklerine inanlan kimselerin adalet nne karlmas srecini hzlandrp, devlet otoritesini glendirecek dzenlemelerin yaplamamasdr. Askerlerin 1978 banda iktidara gelen CHP hkmeti ve bunu takip eden AP aznlk hkmetinden istedikleri bu konuya dair belli bal talepleri yle sralamak mmkndr (Demirel, 2001: 51): Olaanst hal kanunun karlmas, dernekler kanununun deitirilmesi, devlet gvenlik mahkemelerinin kurulmas, adli kolluk tekilatnn oluturulmas, cezaevlerinin gvenliinin salanmasna matuf dzenlemeler, gvenlik glerinin terrle mcadelede zararl bulduklar yaynlar toplatabilmelerini kolaylatran dzenlemeler, ceza ve ceza usul kanunlarnda terr rgtlerinin daha etkin bir biimde takibi ve cezalandrlmasna izin veren deiikliklerin yaplmasdr. Bunun yan sra, gvenlik kuvvetlerinin silah kullanma yetkilerinin geniletilmesi, tanklarn can ve mal gvenliini salayacak dzenlemeler, silah kaaklna ilikin sularn her zaman skynetim mahkemelerinde grlememesi nedeniyle gerekli deiikliklerin yaplarak bu suun takibinin skynetim mahkemelerine braklmas ve gzalt sresinin uzatlmas da talepler arsndadr. 12 Eyll ncesinde bu isteklerin bir ksm 23 ubat 1980 tarihli Resmi Gazete'de yaymlanan, "Kamu Gvenliine ve Kolluk Hizmetlerine likin Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas ve Bunlara Yeni Hkmler Eklenmesi Hakknda Kanun" ile gerekletirilebilmitir. Ancak askerlerin zellikle zerinde durduklar, devlet gvenlik mahkemelerinin kurulmas ve Skynetim ve Dernekler Kanunu'nda yaplmas istenen deiiklikler, 12 Eyll ncesinde

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

797 / 1404

yasama organnda bu konular zerinde gerekletirilememitir (Demirel, 2001: 51).

uzlama

salanamamas

nedeniyle

Askerlerin terrle mcadelede baarlarn olumsuz ynde etkileyen ikinci faktr olarak Tanel Demirel; Mustafa Mulal olmama olarak da adlandrlan, sadece ald emirleri yerine getiren askerlerin koullar deitiinde hak etmedii bir ceza ile karlaabilecei endiesine iaret eden durumu iaret etmektedir. Yine Demirele gre skynetim komutanlarn ekingen davranmaya iten bir dier unsur da belli bir siyasi iktidarn yanls olarak grlmek ve cezalandrlmak kukusu olmutur. Askerlere gre bir baka baarszlk nedeni ise vatandalarn gvenlik glerine yardm etmekten ekinmeleri ve bundan kanmalardr. Son bir olumsuz unsur da lkenin siyasi atmosferinin terrle etkili bir ekilde mcadele edilmesine elverili olmamasdr (Demirel, 2001: 56-58). Kenan Evren, 2012/2 Esas sayl iddianame kapsamnda alnan savunmasnda; zellikle polisin silah kullanamadn, ikiye blndn, hibir yasann kmadn, bir ksm skynetim blgelerine polis ihtiyacnn olmasna ramen yaplan atamalarn engellendiini, mahkeme karar ile durdurulduunu, dolays ile skynetim blgelerinin polis ihtiyacnn giderilemediini, anariyi nlemenin ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu, Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn, lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana geldiini, hapishane ynetimlerinde otorite boluunun olduunu, ynetimin mahkumlarn elinde olduunu; 11 Eyll 1980'de devam eden terr ve anari eylemleri 12 Eyll 1980 tarihinde birden nlenmi, sulular yakalanmtr iddiasnn Sleyman Demirel tarafndan ileri srldn, bunun doru olmadn, 12 Eyll gn sokaa kma yasa ilan edildiini, devam ettiini, herkesin aknlk yaadn, 1 hafta boyunca herhangi nemli olayn olmadn, ancak ardndan olaylarn tekrar baladn ve 6 ay kadar devam ettiini, olaylarn ancak 6 ay ierisinde kontrol altna alnabildiini belirtmi; 19-26 Aralk 1978 Kahramanmara olaylar iin dnemin Babakan Blent Ecevit'in Baz evreler bizi srarla ve sistemli olarak skynetim ilanna zorluyorlard. Kahramanmara olaylar CHP'nin kurduu hkmeti skynetime zorlamak isteyenlerin tahriklerinin sonucuydu. Nitekim zorlanm olduk. Kahramanmara olaylarnda hkmetin sorumluluu olduunu dnemem. Bir hayli askeri birlikler yardma arlmt. Fakat gvenliin salanmasna doyurucu bir katklar olmamt. Geni lde pasif kalmlard. diyerek orduyu sulad, yine dnemin Babakan Sleyman Demirel ise Efendim skynetim ilan edilmi, skynetim komutanlarna yetkiler verilmi, hkmet olarak bizim yapacak bir eyimiz yok ki. Askerler isteselerdi anari ve terr nleyebilirlerdi, nitekim 12 Eyll gn bakla kesilir gibi kesildi. dareye el koymaya kararl olduklar iin bilerek anarinin zerine gitmediler eklinde Trk Silahl Kuvvetlerini sulamlardr. Kenan Evrene bu iddialar sorulduunda ise; bunlar kabul etmediini, bunlarn Trk Silahl Kuvvetlerine siyasiler tarafndan atlm bir iftira olduunu, siyasilerin tabi ki kabahati zerlerine almalar sz konusu olamayacan, Trk Silahl Kuvvetlerinin insanlarn lmn bekleyip sonuta bunu frsat olarak deerlendirip ynetime el koymasnn dnlemeyeceini, bunu vicdanlarnn kabul etmeyeceini, bunu kesinlikle kabul etmediini, halen eski Cumhurbakan Demirel ile grtklerini, bu ekilde kendisine bir ey

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

798 / 1404

sylemediini, ayrca Ecevit Babakan iken kendisini ziyarete gittiinde, kendisini kapda karladn, bu ynde kendisine herhangi bir ey sylemediini ve grmelerinin de devam ettiini, bu iddialarn o zamann artlarna gre siyasiler tarafndan sylenmi szler olduunu ifade etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 99-101). 12 Eyll askeri ynetimi skynetimi lke geneline geniletmi ve sokaa kma yasa getirmitir. Skynetimin btn lkede uygulanmas, 12 Eyll ncesinde terristlerin skynetim blgelerinden skynetim ilan edilmeyen illere hareket etmelerinin nn kesmitir. Bu nedenle darbe sonras ilk birka gn lkede huzur salanmtr. Ancak, ilk gnlerden sonra terr olaylar iddeti azalarak da olsa srmtr. Olaylarda bakla kesilir gibi bir d olmamtr. Darbe sonras ilk bir ylda 282 kii olaylarda hayatn kaybetmitir. Bir yl ncesinin rakamlarna bakldnda ortada ok nemli bir azalma bulunmaktadr, ancak darbeyle birlikte terrn tamamen durdurulduu sylenemez (Demirel, 2001: 59-60). Darbenin hemen arkasndan, askerlerin 12 Eyll ncesi dnemde talep ettikleri yasal deiikliklerin bir blm yaplarak skynetim komutanlarna istenilen yetkiler verilmitir. 1402 sayl Kanunda yaplan deiiklikler; gzalt sresinin 30 gne, daha sonra 90 gne karan, skynetim komutanlarnn kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen kamu grevlilerini iten karabilmelerini mmkn klan ve silah kullanma yetkilerini artran dzenlemelerdir. (1402 sayl Kanunda 10.10.1980 tarih ve 17131 sayl Resmi Gazete, 08.11.1980 tarih ve 17154 sayl Resmi Gazete, 15.11.1980 tarih ve 17161 sayl Resmi Gazete, 11.12.1980 tarih ve 17187 sayl Resmi Gazete, 13.01.1981 tarih ve 17219 sayl Resmi Gazetede yaymlanan deiiklikler). Daha sonra, Trk Ceza Kanunu ile Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda da 12 Eyll ncesi istenilen deiiklikler gerekletirilmitir. (10.01.1981 tarih ve 17216 sayl Resmi Gazetede yaymlanan deiiklikler) (Demirel, 2001: 60). Askerlerin 12 Eyll ncesinde talep ettikleri yasal dzenlemelerin bir blm hemen darbe sonrasnda yaplrken bir ksm deiikliin ise askeri ynetimin sonlarnda, bir ksmnn da ksmen gerekletirildii grlmektedir. Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kuruluu, Olaanst Hal Kanunu 1982den sonra karlabilmitir. Yine Skynetim Kanununda yaplan deiikliklerin ounluunun terrle mcadelede birinci derecede nem tayan nitelikte olup olmad tartlabilir. Bu durum, askerlerin baz dzenlemeleri 12 Eyll ncesinde talep ettikleri halde darbe sonras yerine getirmedikleri sonucuna gtrmektedir. Askerler, gerekli olmad, zorunluluk arz etmedii halde baz taleplerde bulunmu olabilir mi sorusuna bunun daha ok brokratik bir alkanln yansmas olarak biraz abartl taleplerde bulunulmu olabilecei eklinde cevap verilebilir. Bu taleplerin bir blm terrle mcadelenin baarsnda birincil derecede rol oynamayan alanlarda kalm, bir blm de demokratik dzende anlam ifade etmekle beraber darbe sonrasnda anlamsz hale gelmi olabilir (Demirel, 2001: 60-61). Sleyman Demirel'e gre, gvenlik ve huzuru salamak iin devletin elindeki son ve tek are olan skynetim 20 ay akn bir sre yrrlkte kalmasna ramen Trkiye'de akan kan durduramam ama 11 Eyll gn akan kan, 13 Eyll gn durmutur., Demirel sulamalarna kant olarak, 12 Eyll'den sonra komutanlarn sadece Skynetim Kanunu'nda nemsiz bir ka deiiklik yaptklarn; bunun da mdahale ncesinde meclisten istenilenlerin gerekten gerekli olmadn gsterdiini, sonradan grlmtr ki, devlet gsz deil. Sadece devlet iletilmemi, 12 Eyll'den sonra devlete ne gc eklenmi, ne olmu? Devlet yine ayn devlet! diyerek ifade etmitir (Demirel, 2001: 46).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

799 / 1404

Tanel Demirele gre Sleyman Demirelin gzden kard husus skynetim rejimi ile darbe sonras askeri rejim arasndaki fark olmutur. Skynetim, demokratik rejim iinde hukuka bal kalnarak hak ve zgrlklerin snrlandrld veya askya alnd olaanst bir rejimdir. Skynetimde gvenlik kuvvetlerinin yetkileri artmakla beraber devlet gc zerindeki denetim ve snrlamalar devam etmektedir. Yarg denetimi ilemektedir. Buna karlk askeri ynetimlerin meruluk dayanaklar yasal olmak zorunda deildir. Meruiyetleri fiili iktidarlarndan kaynaklanmaktadr. Askeri rejim, terrle mcadelede temel hak ve zgrlkleri koruyan snrlamalar hukuken var gzkse de fiilen ortadan kaldrmtr. Gvenlik kuvvetlerinin yetkileri byle bir rejimde demokratik ynetimde kabul edilemeyecek lde artm, stelik yetki kullanmadaki ekingenlikleri de son bulmutur. Gvenlik kuvvetlerine yardm etme konusundaki tereddt ve korkusu kalmayan halkn askeri ynetime verdii destek de terrle mcadelenin baarsn artran bir baka unsur olmutur (Demirel, 2001: 61-62, 64). Kenan Evren 1979 Eyllnde, mdahale mi gereklidir, yoksa ilgilileri uyarmak m daha uygun olur sorusuna cevap aramak zere Genelkurmay kinci Bakan Haydar Saltk bakanlnda bir alma grubu oluturmutur. Darbe tarihinden bir yl kadar nce bu ekilde hareket ederek mdahale fikrine seenek olarak yer veren bir komuta heyeti, terrle mcadelede bu dnce sebebiyle bir zafiyet gstermi olabilir mi diye dnlebilir. Bu soruya net bir cevap bulmak mmkn olmasa da, askerlerin mdahaleyi terrle mcadelede bir alternatif olarak grmeye balamalarnn demokratik rejim iinde zm olabilecek dier seenekleri zorlama iradelerini zayflatm olabilecei sylenebilir. Askerler mdahalede bulunmay demokratik rejimin karlat sorunlar yenmede bir alternatif zm olarak kabul edebilmektedirler. Bu dnceyi destekleyen unsurlardan biri ordunun kendisini lkenin ve devletin gerek koruyucusu olarak grmesidir. Bu da tarihi kkleri olan bir algdr. lke karlar sz konusu olduunda demokrasi bir sre iin askya alnabilir. kinci unsur ise, bu fikrin oluumuna sivillerin yapt katkdr. Ordunun, rejimin ve devletin gerek koruyucusu olduu fikri sivillerin de kabul ettii bir olgudur. 12 Eyll ncesi toplumun, terrn ancak askerler tarafndan zlebileceine inand bir gerektir. 12 Eyll ncesinde askerlerin mdahaleyi meru klmak iin terrle yeterince mcadele etmediklerini ileri srebilmek ve bunun altn doldurmak kolay deildir. Ancak, 1979 ortalarndan itibaren mdahalenin bir seenek olarak dnlmesinin, askerlerin demokrasi iinde dier zm araylarnda zafiyet oluturduu ve terrle mcadelede daha giriimci olmalarn nledii grn dile getirmeyi mmkn hale getirmektedir (Demirel, 2001: 64-71). Bu alanda en byk soru iareti yaratan konu belki de 12 Eyll Dneminin 2. Ordu Komutan Bedrettin Demirelin, 5 Temmuz 1987 tarihinde Milliyet Gazetesinden Yener Ssoya verdii rportajda sarf ettii;
12 Eylln ge yapldna inanyorum. Arkadalarmn ou Tam olgunlasn, millet tarafndan tasvip edilsin dediler. Bana kalsayd en az bir yl nceden yapardm. Bir yl ok kan akt. eklindeki szleridir (Milliyet, 05.07.1987).

Bedrettin Demirel, 1988 ylnda Milliyet Gazetesinde Ahmet KAHRAMAN ile yapt syleide de 12 Eyll darbesinin zaten Genelkurmay Bakanlnda bulunan ksa ad DevKurt olan Devleti Kurtarma Plannn bir gerei olduunu ve arkadalaryla bir araya geldiklerinde uzun zamandr darbeyi konutuklarn belirttikten sonra neden 12 Eyll tarihine kadar beklendii sorusuna u cevab vererek bu hususu bir kez daha teyit etmitir (Milliyet: 15.09.1988);

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

800 / 1404

Olmad. nk vasat (ortam) Genel kanaat, kamuoyu Kamuoyu ayn merkeze tevcih edilmedike, tasvibini almadka Olgunlatrmak Artk olsun deil de Kamuoyu artk are kalmad. Biz demokrasiyi de zedelemek istemeyiz. Maksat, baka bir kurtulu yolunun kalmadn btn vatandalar idrak etsin.

Dnemin TRT Genel Mdr Doan Kasarolu, Milliyet Gazetesinde yaynlanan Ahmet KAHRAMAN ile yapt rportajda 12 Eyll gecesi darbenin duyurulmas ile ilgili TRTden yayn yaplmas ile ilgili anlarn anlatrken;
Daha nce hazrlanm bildiriler, konuma metinleri gerei yaplmak zere TRTcilere datld. Ktlar sararm, ypranmt. Nedeni sorulduunda, bir general ak yreklilikle konutu: Bu i bir sene nce yaplacakt. Fakat eitli nedenlerle ertelendi. Bizde, metinleri deitirmedik dedi.

eklinde ifadesiyle darbenin halka duyurulaca konuma metinlerinin bile aslnda 1 sene nce hazrland ancak darbe iin 1 sene daha beklenmesi sonucu konuma metinlerinin yer ald ktlarn bile sarardna dair tankln aktarmtr (Milliyet: 20.09.1988). Dier taraftan komisyonda dinlenen konuklardan; Dnemin Ankara Emniyet Mdr Yardmcs Ali AKAN, 11 Eyll gn kendilerine Skynetim Komutanlndan gelen ihbar ile emniyet kuvvetlerini baka yere ydklar bir anda Kzlayda pek ok yere bombal pankartlarn asldn belirtmi (Alt Komisyon Tutanaklar: 03.10.2012); Mehmet Keeciler, Akay yokuu ve Soysal Pasajna bombal pankart aslmasnn darbenin geldiinin iareti olduunu, Konyal olmayan ve gazetede kan resimlerinden Konyal kimsenin tanmad kiiler tarafndan stiklal Marnda ayaa kalklmadn, Konyann meczuplarna ve delilerine kim olduu anlalamayan kiiler tarafndan mehter kyafeti giydirilerek boyunlarna byk bir tesbih taklarak yrtldn belirtmi (Alt Komisyon Tutanaklar: 31.10.2012); Ramiz Ongun, Gkdelen ile Soysal Pasaj arasna bombal pankart asmann herkesin yapabilecei bir i olmadn belirtmi (Alt Komisyon Tutanaklar: 31.10.2012); Fatih Mahir Damatlar, 1978 ylna kadar 160-170 civarnda arkadalarn kaybetmiken, 1978den 12 Eyll ihtilaline doru gidildiinde bu saynn 2.000in zerine ktn, ihtilalden on gn nce 2 Eyll 1980 tarihinde Ziraat Mhendisleri Birliinde meydana gelen ve 4 kiinin hayatn kaybettii olayda el bombalar ve otomatik silah kullanldn ve MHP Genel Merkezinin baslmas olaynda da pek ok otomatik silah ve bomba kullanldn, bu olaylarn kendilerine ynelik dzenlenen olaylardan kullanlan silahlar asndan farkl olduunu ve dikkat ektiini, olaylarn kasten trmandrlmas hususunda dikkat ekici olduunu (Alt Komisyon Tutanaklar: 11.10.2012); Halis zdemir, Mara olaylarnda haki renkli 2 kamyonun gelerek kart her iki tarafa da silah dattn kendisine anlatanlarn olduunu (Alt Komisyon Tutanaklar: 31.10.2012); Hasan Fehmi Gne, ileri Bakanyken Manisada bir siyaseti ldrldnde oraya gittiini, olaydan yarm saat sonra kart grten birinin ldrldn, bir cinayet ilendiinde bunun cn almak iin karar vermek, hazrlk yapmak ve uygulamann yarm saati aan bir sreyi gerektirdiini dndn, bunun ikisinin birlikte planland anlamna geldiini, bazen her iki tarafn kulland silahlar ellerine getiinde ayn silahlarn kar siyasal yapdaki ekip tarafndan kullanlm olduunu tespit ettiklerini, zel Harp Dairesi tarafndan belli kiilere-gnlllere silah datldn ve silahlar gmldn, MTin o gn

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

801 / 1404

Genelkurmay ve askeri kontrol altnda olduu iin istihbarat kendileriyle paylamadn, bunun rneklerinden birinin Mara olaylarnda yaandn, bu nedenle MTi kaldrarak sivil bir istihbarat yaps kurmak istediini ancak bunu Ecevitin kar kmasyla yapamadn belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 05.10.2012). Btn bu tanklklar aslnda askerin ya da asker iindeki belli grup ya da gruplarn 12 Eyll ncesinde meydana gelen anari, terr ve iddet olaylarnn nlenmesinde zerine den rol ve grevlerini yerine getirmede etkin olamad ya da olmak istemedii, hatta bunu yapmak bir yana bu olaylarn belli bir olgunlua erimesi ortamnn yaratlmas ynnde dahli olabilecei ynnde analizleri destekler ekilde tarihe not der niteliktedir. Bu hususta en dikkat eken durum ise Kenan Evrenin; yukarda btn blm boyunca skynetim uygulamasnn hukuki ve idari platformda deerlendirilmesi ve uygulanmas srasndaki sonular itibaryla gerek yzn ortaya koyan belirlemelere ramen, halen srmekte olan 12 Eyll darbesinin yarglanmas ile ilgili srmekte olan yarglamann soruturma safhas srasnda vermi olduu ifadede;
Anariyi nlemenin ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu, Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn, lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana geldiini sylemi olmasdr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi: 68-70).

Netice itibaryla 12 Eyll ncesi dnemde; 1970li yllardan balayan dnemin ideolojik gelimeleriyle ve af gibi uygulamalarla beslenen, sarmal eklinde kendini besledii ve topluma yaylarak toplumsal olaylara dnebildii bir ortamda kaaklk gibi yasad yollarla mali destek imkan kazanan, dnemin sosyolojik ortamnda sempatizan ve militan devirebilen, kural ve kaide yokluu alglamasyla anari eiliminde bir davran biimi gelimesine sebep olan, asker, sivil ve siyaseti ibirlii ve koordinasyon eksiklii ortamnda eylem ve etki imkan bulabilen, hzla genileyen ve yaylan terr ve iddet; hukuki, teknik ve idari pek ok zm yolunun ileri srlerek tartld, skynetim de dahil olmak zere hukuki mdahale imkanlarn ilemez hale geldii 12 Eyll darbesi ile sonulanan bir srete, srecin tm aktrlerinin yaananlarla ilgili kendini sorumsuz bularak birbirlerini sulamalar, bu darbeden etkilenen ve maliyet deyen Trk Milleti iin hibir geerlilii olmayan deerlendirmeler olmaya mahkumdur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

802 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

803 / 1404

9. Siyasal ve Hukuksal Boyutlar ile 1982 Anayasasnn Hazrlanmas


12 Eyll ncesi dnemde 1971 muhtra sonras deiikliklere ramen 1961 Anayasasnn deimesi gerektii, 1980lere yaklaan srete meydana gelen olaylarn temel sebeplerinden birisinin bu anayasa olduu ve Anayasann deitirilmesi ya da yeni bir anayasa yaplmasna ilikin dnceler olduunu gryoruz. Bu almalar aslnda 12 Eyll ncesinin belki de fazlaca deinilmeyen bir yn olarak incelenmeye deerdir. Dier taraftan 12 Eyll Darbesi sonras lkede ynetime el koyan askerlerin balatt Anayasa sreci ve Anayasann bu srete nasl ekillendii de siyasal ve hukuksal boyutlaryla deerlendirilmesi gereken bir konudur.

Darbencesinde Yeni Anayasa almalar


12 Eyll askeri darbesine uzanan srete, darbeyi nceleyen bunalm rntlerinden birisi de Anayasa balamnda ortaya kmtr. 1961 Anayasasnn yetersizlii ve devlet faaliyetlerinin kilitlenmesine yol at tezleri eliinde gelien Anayasa deiiklii tartmalar, bu dnemin gndemini igal eden balca konulardan birisi olmutur. Sz konusu tartmalarn yapld ve kendileri de bizzat yeni tartmalarn kayna olan belli bal Anayasa almalar unlard: 19 Nisan 1980de Tercman gazetesinin Tarabya Otelinde dzenledii Siyasi Rejimin ler Hale Getirilmesi, Anayasa ve Seim Sistemimiz Semineri 10 Mays 1980de stanbul Belediye Saray Meclis Salonunda stanbul Barosu ve .. Siyasal Bilimler Fakltesinin ortaklaa dzenledikleri Demokratik Anayasal Dzenin lerlii, Anayasal Hak ve zgrlklerin Yaama Geirilmesi Semineri Yeni Forum dergisinin 15 Mays 1980 tarihli saysna ek olarak verdii Rejim ve Anayasamzda Reform nerisi metni. Sz konusu anayasa almalarna kout gerekleen siyasal gelimelerin seyri ana hatlar ile ele alndnda karmza yle bir tablo kmaktadr (Balcgil, 1982): 30.1.1980 tarihli Cumhuriyet Gazetesi haberine gre, Blent Ecevit, Demirel ile gerekletirdii grmede, Demirelin olaanst hl kavramn ve tanmn geniletici bir anayasa tasla verdiini belirtmitir (Balcgil,1982: 19). Dnemin bir dier temel tartma konusu olan Cumhurbakannn seimi balamnda, AP Millet Meclisi Grup Bakanvekili Ouz Aygn, Cumhurbakannn tek dereceli seimle halk tarafndan belirlenmesi yntemini savunmakta; bu yndeki bir anayasa deiikliine kout

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

804 / 1404

olarak Cumhurbakannn yetkilerinin de artrlmas gerektiine iaret etmekteydi (Cumhuriyet, 11.2.1980)1551 (Balcgil, 1982: 21). Dnemin temel tartma konularndan birisi, Olaanst Hl Kanununun yeniden dzenlenmesi olmutur. Bu erevede, Demirel, Normal ynetimle skynetim arasnda bir ynetim ekline ihtiya vardr. Bir fevkalde hal kanununa ihtiya vardr. Anayasa deiiklii lzmdr demekte; devletin otoritesinin zedelenmesi halinde, bu otorite boluunu devlet d glerin dolduracandan hareketle olaanst hal kanunun bir an nce byk bir uzlama salanarak parlamentodan gemesi gerekliliini vurgulamaktayd (Balcgil, 1982: 23). Bu erevede Demirelin, partisindeki asker kkenli parlamenterlerden olaanst ynetim uygulamasna ilikin neriler talep ettii dnemin basn-yayn organlarnda dile getirilmekteydi1552 (Balcgil, 1982: 25). Bu dnemde anayasa deiiklii istemleri ile olaanst hal konusunda yaplacak bir dzenlemeye ilikin istemlerin birlikte gndeme geldii grlmektedir. Zira iddet olaylarnn yaygnlamas gerekesi ile olaanst hal ilanna olanak salayacak bir yasal dzenlemenin Anayasann 123nc maddesine aykr olaca tartma konusu olmaktadr. Dnemin Devlet Bakan Kksal Toptan, bu yndeki grlerini bu dnemde aka ifade etmitir (Balcgil, 1982: 30-1). Cumhurbakanl seimi noktasndaki belirsizlik, bu tartmann siyasal bir kriz rntsne dnm ile sonulanmtr. Bir anayasa deiiklik tasla hazrlamaya dnk ilk giriimlerden biri, herhangi bir siyasal parti ve gruptan bamsz olarak bireysel boyutta Kontenjan Senatr Adnan Baer Kafaolu ve Bykeli Cokun Krcadan gelmi grnmektedir. Mart aynn sonlarnda ortaya kan bu giriime gre, Anayasada yaplmas tasarlanan deiikliklerin ana hatlar unlard (Balcgil, 1982: 32): Cumhurbakannn yetkilerini geni lde artrma ve Cumhurbakanna gerekli grdnde meclisi feshetme yetkisi tanma; Anayasa Mahkemesinin statsn deitirerek Meclislerden kan yasalar iptal yetkisini kaldrma; yasa kmadan nce Cumhurbakannn Anayasa Divanna tasary inceletmesi, daha sonra tasarnn Meclislerden gemesi usulnn benimsenmesi; Dantayn kesin hkmet tasarruflar ile ilgili olarak yrtmeyi durdurma karar verememesi; yarg atamalarnn Cumhurbakan onayndan gemesi; niversitelerde sadece bilimsel zerkliin korunmas, yarglara tannan trden gvencelerin niversiteler iin geerli olmamas, iki meclisin tek meclise indirilmesi (Senatonun kaldrlmas). Milli Birlik ve Kontenjan yelerinin Cumhurbakan onayndan geerek sz konusu tek bal Meclise girmesi. Dikkat ekici bir olgu olarak, 25.3.1980 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Kafaolu ve Krcann hazrladklar Anayasa deiiklik tasla ile ilgili olarak grlerini aklayan CHP zmir Milletvekili Sleyman Gen, Anayasa deiiklii hazrl, silahl kuvvetleri rejime mdahale ettirmeyi amalamaktadr demekte, Krca ve Kafaolu gibi Trkiye demokrasisine engel olmak isteyen pek ok unsur vardr, bu tip tertipilerin oyunlarna parlamentomuz iltifat etmeyecektir. eklinde bir deerlendirmede bulunmaktayd (Balcgil, 1982: 38). Bu ortamda, Tercman gazetesi, 19 Nisan 1980de, Tarabya Otelinde Siyasi Rejimin ler Hale Getirilmesi, Anayasa ve Seim Sistemimiz Seminerini dzenlemitir. Seminerde, daha sonra 1982
1551 1552

Kaynakada yer verilmeyen gazete yazlarna ilikin atflar, aksi belirtilmemi ise, (Balcgil, 1982)den aktarlmtr.

Olaanst Hal Kanunu ile ilgili istemler, sonucunu 12 Eyll darbesi ile balayan ara rejim dneminde vermi ve 2935 sayl Olaanst Hal Kanunu 25.10.1983te kabul edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

805 / 1404

Anayasasnn mimar olacak Prof. Orhan Aldkatnn konumac olarak yer almas dikkat ekicidir. Aldkat, buradaki konumasnda 1961 Anayasasnn kurduu sistemde yasamann bir yetki olarak ele alnrken yrtmenin bir grev olarak nitelenmesinin yrtmenin gszlnde etkili olduunu belirtmektedir (Balcgil, 1982: 58-59):
Yrtme organnn, yasama organnn kabul ettii kanunlar uygulamaktan baka bir faaliyet imkn yoktur. Yrtme kuvveti hkmet tasarrufu denilen tasarruflarda bulunamaz, kanunlarla nceden grlmeyen durumlarda, olaanst hallerde, dzenleyici bir karar almaya yetkili deildir. [Bakanlar Kurulunu] yrtme yetkisini kullanan bir organ haline dntrebilmek iin Anayasann deitirilmesi ve devlet faaliyetlerinin beyni olmas icab eden Bakanlar Kurulunun daha fazla yetkili klnmas gerekir.

Aldkatdan sonra sz alan Prof. Yaar Karayaln ve Prof. Turhan Feyziolu da yrtmenin gszl tartmas temelinde zmlemeler gelitirmilerdir. Bu konumalarda Feyziolunun anayasa deiiklii konusundaki ihtiyatl tutumu ve anayasa deiikliinden nce belli bir siyasal ortamn salanmas gerekliliine iaret eden szleri dikkat ekicidir (Balcgil, 1982: 64):
Trkiyenin bugnk krizden kurtulabilmesi iin, nasl uygulanaca ve nasl sonular verecei pheli, acele tasarlanm, teferruatl birok anayasa deiiklii yerine baz kilit noktalarda ok iyi dnlm zorunlu hukuk deiiklikleri ile yetinilmelidir. Buna gre, bavurulmas gereken asl reete, anayasa deiikliinden nce, Atatrk bir mill beraberlik ortamnn salanmasdr.

Prof. Karayaln, konumasnda iki k yolu nermektedir. Bunlardan birincisi, parlamentoya dayal hkmet sistemini iler hle getirmek, yrtme ve ynetimi glendirmek; ounluk sistemine dnerek parlamentoda ve hkmette siyasal istikrar salamaktr (Balcgil, 1982: 63). Karayalnn nerdii dier k yolu ise, Bakanlk sistemini benimseyerek Cumhurbakannn dorudan doruya seilmesini kabul etmek, yrtme gcn grev hlinden kartarak egemen Trk milletinden alnan ak yetkiye dayandrmaktr (Balcgil, 1982:101). Yeni Forum dergisinin Cumhurbakannn yetkileri balamndaki nerileri ise, 1982 Anayasasnda ifadesini bulan geni yetkili cumhurbakanl modelinin ilk iaretlerini verir niteliktedir. Buradaki modele yn veren temel anlay, Forum yazarlarnca u ekilde belirlenmitir (Balcgil, 1982: 105-6):
Trkiyede kanaatimizce, devlet bakanlna devleti ve kollamak ve korumak iin ok geni yetkiler verilmek lzmdr. () ok kuvvetli yetkilere sahip klnm bir Cumhurbakannn bu yetkilerini kullanrken yeterli kudrete ve itibara sahip olabilmesi de, ancak halk tarafndan seilmesiyle mmkn olabileceine gre Cumhurbakannn grevlerini yerine getirirken taraf tutmakla itham edilmemesi iin, ona verilecek yetkilerin esas itibariyle devleti kollamak ve korumak ilevine ynelik olmasna dikkat etmek zarureti vardr.

Yeni Forum yazarlarnn, Cumhurbakannn olaan yetki alan erevesinde deerlendirilmesini istedikleri dikkat ekici baz unsurlar yle belirlenebilir (Balcgil, 1982:106-108):
1. Kanun tasar ve tekliflerinin son eklini alan metinlerini, gerekli grrse halkoyuna arz etmek; Anayasa Divannn ksmen veya tamamen Anayasaya aykr bulduu kanun tasar ve tekliflerini gerekli grrse halkoyuna arz etmek,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

806 / 1404

2. Kanun hkmnde kararnameleri, Hkmetin teklifi zerine yapmak ve yaynlamak, 3. Genel ve katma bte kanunlarnn Parlamentodan zamannda kmamas hlinde, hkmet tarafndan sevk edilen veya esas komisyonda kabul edilen metni, sz konusu kanunlar yrrle girinceye dein, geici bte hlinde yrrle koymak ve yaynlamak, 4. Parlamentoya mesaj gndermek, 5. Bakan yardmclklarn kurmak ve kaldrmak, 6. Hakknda verilen meclis soruturmas nergesi zerinde ilemlerin devam ettii hkmet yesini grevinde askya almak, 7. Devlet radyo ve televizyonunun ynetimini gzetlemek ve denetlemek, 8. Merkezi idaredeki yksek askeri ve sivil grevlere tayinleri, bu grevlilerin ykselmeleri, disiplin ileri, grevden alnmalar, haklarnda ceza kovuturmas almasna izin verilmesi ve sair zlk ilemlerini kararnameyle yapmak; ayn ilemleri, bu yetkiyi babakana devretmedii takdirde, dier askeri ve sivil kamu grevlileri hakknda yapmak, 9. Gerekli grd zaman Yksek niversiteleraras Kurula, Yksek dare rasna, Bakanlar Kuruluna, Yksek Hkimler Kuruluna bakanlk etmek, 10. Hkimlerin tayinlerini, ykselmelerini, disiplin ilerini, grevden alnmalarn, haklarnda ceza kovuturmasna izin verilmesini ve sair zlk ilemlerini hkmet yelerinin imzalamakla ykml olacaklar- kararnamelerle, Yksek Hkimler Kurulunun veya Anayasada gsterilen bir dier yetkili kurulun teklifi zerine yapmak, 11. Devlet Gvenlik Mahkemesine ceza veya kapatma davas atrmak iin Mahkeme Basavcsna emir vermek (Balcgil, 1982: 108).

Yeni Forum yazarlar, Cumhurbakannn olaan yetkileri arasnda yer almasn nerdikleri yetkileri bu biimde sayarken olaanst yetkiler balamnda Fransa 1958 Anayasasnn 16. maddesine atfla u yetkinin tannmasn nermekteydiler (Balcgil, 1982: 109):
Cumhuriyetin kendisi veya devlet organlarndan biri yahut milli devletin bamszl veya lkesi ve milletiyle blnmez btnl yahut Anayasada yazl temel hak ve hrriyetlere ve hukuk devleti ilkesine dayanan demokratik dzen yahut Cumhuriyetin laiklik nitelii veya Anayasada yazl Atatrk Devrimlerinden biri, ciddi bir tehditle karlayorsa ve meru kamu kurumlarnn anayasa kaidelerine uygun dzenli ileyii bozulmusa, Byk Millet Meclisi Bakanna, Cumhuriyet Divan Bakanna, Milli Gvenlik Kuruluna dantktan sonra, Cumhurbakan, artlarn herhangi bir anda gerektiini takdir eyledii her tedbiri -tek bana- emirnameyle alma yetkisini kullanmay kararlatrabilir. Cumhurbakan, bu kararn, -tek bana- emirnameyle alr ve durumu bir mesajla millete ve Byk Millet Meclisine bildirir.

Yeni Forum yazarlar yarg erki balamnda, Devlet Gvenlik Mahkemesi kurulmasnn ve bu mahkemenin hkmlerinin kesinlik tamasnn, kovuturmada abukluu salamak ve cezann etkinliini artrmak iin kanlmaz olduunu ileri srmekteydiler. Buna gre, Devlet Gvenlik Mahkemeleri, Devlete ve demokratik rejime kar ilenen sularla, derneklerin, ii ve iveren sendikalarnn, vakflarn ve irketlerin ayn nitelikteki sularndan tr temelli kapatlmasyla; siyasal partilerin yarglanmas ile grevli olacakt. Bu mahkeme, yksek dereceli asker ve sivil hkimlerden kurulacak, ad geenler Yksek Hkimler Kurulu, Yksek Askeri ura, Milli Gvenlik Kurulu ve Bakanlar Kuruluna dantktan sonra, Cumhurbakan tarafndan tek bana tayin edileceklerdir (Balcgil, 1982: 143).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

807 / 1404

Tercman gazetesinin dzenledii seminerde1553 ve Yeni Forumda genel eilim 1961 Anayasasnn deitirilmesi ynnde iken, stanbul Barosu ve .. Siyasal Bilimler Fakltesinin ortaklaa dzenledikleri Demokratik Anayasal Dzenin lerlii, Anayasal Hak ve zgrlklerin Yaama Geirilmesi Seminerindeki egemen anlay, 1961 Anayasasnn korunmasna dnkt. Bu seminerde, arlkl olarak, Anayasa deiiklii ynndeki nerilerin otoriter araylar yanstt ve bunlarn temel hak ve zgrlklerin kstlanmas sonucunu douraca gr ilenmekteydi (Balcgil, 1982: 177-182). Ayn gr paylaan CHP ynetimi adna Blent Ecevit, Tercman gazetesinin dzenledii seminerin ardndan Sakaryada ak hava toplantsnda yapt konumada unlar sylemekteydi:
Anayasa deiiklii isteklerinin tam bu sralarda younlamas bir rastlant deildir. APnin teden beri istedii, imdi daha da ounu ister grnd, Anayasa deiiklikleri iktidarn ve byk sermaye evrelerinin gcn arttracak, halkn, alanlarn gcn, hak arama olanaklarn ise, ksacak nitelikte deiikliklerdir. Cumhurbakan seiminin btn iyiniyetli giriimlerimize karn srncemede braklmasndan da amacn, kurulu anayasa rejimini ilemez duruma getirmek ve (ite gryorsunuz, bu Anayasa ile bir cumhurbakan seilemiyor) deyip, Anayasa deiikliklerini zorlamak olduu artk anlalmtr.stedikleri Anayasa deiikliklerini mer zeminler zerinde gerekletiremeyeceklerini anlayanlar, belli ki imdi birtakm oyunlar ve zorlamalarla amalarna ulamak istiyorlar. Meru zeminleri yozlatrarak amalarna ulamak istiyorlar. O ynde siyaset d evrelerden de zorlamalar gelmesi iin deta vesileler oluturmaya urayor, deta ar karyorlar. (Milliyet, 21.04.1980)

Yine, Ecevit, Uur Mumcu ile gerekletirdii bir syleide Sakaryadaki grlerini gelitirerek yinelemekteydi. Ecevit1554, cumhurbakan seimindeki bunalm, AP ve 1961 Anayasasndan rahatsz olan dier evrelerin geni apl bir anayasa deiiklii iin gerekli zemini oluturma abalar olarak deerlendirmekteydi (Balcgil, 1982:196; ayrca bkz. 223224):
Bilindii gibi biz, Cumhurbakan seimi srecine girilmeden bir hayli zaman nce, ubat balarndan itibaren, zellikle iki byk parti arasnda diyalog kurularak Cumhurbakan seiminin kolaylatrlmas iin giriimlerde bulunduk. Fakat AP, bu giriimlerimize hibir olumlu yant vermedi ve kayg duyduumuz gibi, Cumhurbakan seimi bir ay akn bir sredir srncemede kalm bulunuyor. Cumhurbakan seimini srncemede brakmak eiliminin de, bu Anayasa ile sorunlarn zlemeyeceini kantlama hevesinden kaynaklanyor olabileceini dnyorduk, byle bir kayg besliyorduk. Nitekim son gnlerde bunun baz belirtileri ortaya kt. rnein, APnin bir grup bakanvekili TRTde yaplan bir ak oturumda, Cumhurbakan seiminin gecikebileceini ve bu durumda Anayasada bir sistem deiikliiyle tek dereceli cumhurbakan seimine ve bakanlk sistemine geilebileceini belirtti. Ertesi gn Sayn Demirel, Cumhurbakan Vekilinin yanndan ayrlrken, basnla yapt konumada, rtl olarak da olsa, bu gr desteklediini belirten szler syledi. Ondan iki gn sonra da, bilindii gibi, Tercman gazetesinin dzenledii bir sempozyumda, sistem deiiklii boyutlarnda bir anayasa deiiklii konusu ele alnd ve TRT

1553

Bu seminere ilikin haberlere TRTde geni yer verilmesi, sol eilimli basn organlarnda geni apl tartmalara yol am ve TRTnin tarafszl sorgulanmtr (TRT Ynetim Kurulunda yer alan Fahir Armaolu ve Mukbil zyrk, ayn zamanda Tercman gazetesi yazarlarydlar.) (bkz. 182-183).

1554

14.06.1980 tarihli Milliyet gazetesine gre Ecevit, CHPnin 1980 Haziran aynda AP Hkmeti aleyhine verdii gensoru grmeleri ncesinde, Austosa kadar hkmet dmezse Orduda byk tahribat yaplacana ilikin planlar duydum demitir (Milliyet, 14.06.1980). Ecevit sonradan 15.06.1980 tarihli Milliyet gazetesine yapt aklamada bu trden planlar duyduu ynnde gazetelerde kan haberleri yalanlamtr (Milliyet, 15.06.1980).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

808 / 1404

buna, Anayasa ve yasa gerei olan tarafszlyla ve imdiye kadar uygulad ltlerle badatrlmayacak kadar geni yer ayrd. (Cumhuriyet, 04.05.1980)

Bu grlere paralel olarak, Cumhuriyet Senatosundaki Milli Birlik Grubu yeleri, yaynladklar bir bildiri ile grlerini u ekilde aklamaktaydlar (Balcgil, 1982:174):
Srdrlen Anayasa deiiklii hazrlklar, mevcut anayasa dzenini ortadan kaldrp, yerine bir dikta rejimi getirmeyi amalamaktadr. Srdrlen bu giriimlerle Anayasa, ihll olgusuna getirilmitir. () [Tercman Gazetesi seminerini kastla] Mevcut Anayasaya sadakat yemini etmi bulunan Cumhurbakan Vekilinin, Millet Meclisi Bakannn ve Senato Bakan Vekilinin seminere gnderdikleri baar telgraf ibret verici olmutur. (Tercman / Cumhuriyet, 23.04.1980)

zetle anayasa tartmalar balamnda, sivil toplum ve siyasal elitler iindeki siyasal ayrmada AP, merkez sa eilimli basn ve i evrelerinin1555, 1961 Anayasasnn deitirilmesini ana gndem olarak belirledii; bunun karsnda CHP, sol eilimli aydnlar ve basn organlarnn ise, 1961 Anayasasnn savunusunu ekseninde cephe ald grlmektedir. Bu erevede, 12 Eyll darbesine uzanan srete, daha sonra ara rejimin rn olacak 1982 Anayasasnn ke talarnn byk lde denmi olduu grlmektedir. yle ki, anayasa deiikliinden yana olan siyasal evreler, 1961 Anayasasnn -esas ald siyasal sistem bakmndan- ilemezlii tezini ne karrken bir yandan da gl yrtme ngren bir anayasa hazrl ynndeki iradelerini ortaya koyarak 1982 Anayasasnda somutlaan gl yrtmeye dayal sistemin ilk iaretlerini vermilerdir. Ksacas sivil toplum ve siyasal elitlerin bir blm; devlet-toplum-birey ilikileri anda devleti nceleyen, gl yrtmeyi esas alan, Devlet Gvenlik Mahkemeleri ve olaanst hal gibi rejimler ile temel haklarn kstlanmasna olanak salayan bir anayasal ereveye darbe ncesi srete byk lde hazrlanm grnmektedir. 1982 Anayasasnn halkoylamasnda byk bir ounlukla kabul edilmesinde bu etmen de gz ard edilmemelidir. Kukusuz brokrasi iindeki siyasal ayrmann devleti ilemez hale getirmesi, Mecliste gl ounluu bulunan bir hkmetin kurulamamas ve iddet olaylarnn toplumun tahamml edemeyecei boyutlara ulamas gibi etmenler de yeni Anayasa aray ynndeki sreci besleyen unsurlar olmulardr.

1982 Anayasasnn Hazrlk almalar ve Kabul


1982 Anayasas, bir halkoylamas ile kabul edilmi olsa dahi, byk lde 12 Eyll 1980 darbesi ile balayan ara rejimin ve bu rejimin temel organ olan Milli Gvenlik Konseyinin (MGK) rn olma zellii tamaktadr. MGKnin 27 Ekim 1980de kabul ettii 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2nci maddesine gre, Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkilerin 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkilerin de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilecei ve kullanlaca hkme balanmaktayd (RG, 17145, 28.10.1980). Ayn Kanunun 1inci maddesi, dier maddelerde
1555

Blent Tanrn belirlemesine gre, 1982 Anayasasnn MGKye sunulan tasla, yrtmenin ve devlet otoritesinin glendirilmesi noktalarnda Adalet Partisinin ve Trkiye verenler Sendikasnn (TSK) nerileriyle ak bir paralellik iinde olup hatta APnin anayasa deiiklik isteklerinin olduka ilerisine gitmekteydi. alma yaam ve sendikal dzenle ilgili konularda da TSK nerileri besleyici kayna oluturmutur. Tanre gre, bu etki Anayasa Komisyonunun hazrlad ilk taslakta ok daha akt; taslan bu blm zaten TSK Genel Sekreteri ve Anayasa Komisyonu yesi Rafet brahimolu tarafndan hazrlanmt. Bu hkmlerden en anti-sosyal olanlarnn bir ksm, daha sonra MGK aamasnda trplenmitir (bkz. Tanr, 1994: 108-9; ayrca, TSKin Danma Meclisi Anayasa Komisyonuna sunduu gr metni iin bkz. Grbz, 1982: 233-253).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

809 / 1404

belirtilen istisnalar sakl kalmak zere, yeni bir Anayasa kabul edilip yrrle girinceye kadar 1961 Anayasasnn yrrlkte olduunu belirtmi olmakla beraber, Kanunun dier maddeleri, sz konusu geici dnem iinde MGKnin kurucu iktidara, yani Anayasay deitirme yetkisine de sahip olduunu aka gstermekteydi (zbudun, 2005: 50). Nitekim 6nc madde, Mill Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve alacak olan hkmlerle Konseyce kabul edilerek yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn 9 Temmuz 1961 tarihli ve 334 sayl Anayasa hkmlerine uymayanlar Anayasa deiiklii olarak ve yrrlkteki kanunlara uymayanlar da kanun deiiklii olarak yaymlandklar tarihte veya metinlerinde gsterilen tarihlerde yrrle girer hkmne yer vermekteydi. Bu temel zerinde, MGKnin 29 Haziran 1981 tarihinde kabul ettii 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanun ile yeni Anayasann yapm sreci balamtr. Bu Kanunun 1inci maddesine gre Kurucu Meclis, Milli Gvenlik Konseyi ile kurulu, grev ve yetkileri bu kanunda belirtilen Danma Meclisinden oluacakt (RG Mkerrer, 17386, 30.06.1981). Kanunun 2nci maddesine gre, Kurucu Meclisin grevleri,
a. Yeni Anayasay ve Anayasann Halkoyuna Sunulu Kanununu hazrlamak, b. Halkoyuna sunulan ve millete kabul edilince kesinleerek, geici hkmlerine gre yrrle girecek olan Anayasann ilkelerine uygun Siyas Partiler Kanununu hazrlamak, c. Yeni Anayasann ve Siyas Partiler Kanununun hkmlerini gz nnde tutarak Seim Kanununu hazrlamak, d. Mill Gvenlik Konseyince kararlatrlacak tarihte yaplacak genel seimlerle Trkiye Byk Millet Meclisi kurulup fiilen greve balayncaya kadar, kanun koyma, deitirme ve kaldrma suretiyle yasama grevlerini yerine getirmektir.

Kanunun 3. maddesine gre, Danma Meclisi, her ilin tespit ve teklif ettii adaylar arasndan MGK tarafndan seilen 120 ye ile MGK tarafndan dorudan seilen 40 ye olmak zere, 160 yeden olumaktadr. llerin teklif edecei adaylarn belirlenme yntemi, Kanunun 7nci maddesinde aklanmtr. Buna gre vali, Kanunda aklanm seilme koullarn tayan adaylar hakknda il snrlar iinde adalet, gvenlik ve eitli kurulu ve meslek yeleri ile mmkn olan genilikte yapaca kiisel iletiimlerde edindii bilgileri deerlendirmekte ve evrede iyi tannd ve sevildiine dair izlenim edindii adaylar arasndan, o ilden Danma Meclisine seilecek ye saysnn kat kadar aday MGKye bildirmektedir. Danma Meclisinin yaps ile ye seim ynteminin en dikkat ekici yn, bu srelerin herhangi bir siyasal temsil temeli bulunmayan MGKnin iradesince belirleniyor olmasdr. Bunun yan sra, bir dier ilgin nokta, Kanunun 4. maddesinin 1. fkrasnn g bendinde, Danma Meclisine seilme koullar arasnda, 11 Eyll 1980 tarihinde herhangi birsiyasi partinin yesi olmamak koulunun da saylm olmasdr. Bu temeller zerinde kurulan Danma Meclisi, deyim yerinde ise, siyasetten arndrlm bir grnm sergilemektedir. Siyasal kuram asndan bu dnemde devlet, Bonapart devlet biimini andran bir grnmle, sivil toplumdan ve siyasetten adeta bamszlam; anayasal ve ynetsel sreler, brokratik ve teknik kararlarn nesnesi hline indirgenmitir. Bu ynelim, Danma Meclisinin yapsnda aka grlmektedir. yle ki, z bakmndan siyasal olan Anayasann grmeleri dahi, bu dnemde, siyasal parti yesi olmayan ve valiler ile MGKnin iradesi tarafndan seilen yelerce gerekletirilmitir. Siyasal tartmalarn konusu olmas gereken anayasal konular, Danma Meclisinde, salt hukuk tekniine ikin konular gibi ele alnmtr1556 (Seyit, 2010: 84).
1556

Grnm bu olsa da, gerek, siyasetten arndrlm gibi grnen srelerin de znde siyasal bir tercihten ve ideolojik bir arka plandan bak olmaddr. Dolaysyla, teknik akln egemenliinin belirledii 12 Eyll dnemi gibi sreler de,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

810 / 1404

Esasen, seimle gelmi bir temsil organ ortada bulunmad iin, 1980-1982 dneminde Anayasa yapan g iin kullanlan Kurucu Meclis ve Danma Meclisi terimlerindeki Meclis szckleri de zorlama niteliinde grnmektedir. Daha da dikkat ekici olan 1982 Anayasasnn balang blmndeki (bkz. RG, 17844, 20.10.1982) Trk Milletinin meru temsilcileri olan Danma Meclisi ibaresinin hukuk bilimi ve demokratik temsil teorisi bakmndan sakat oluudur. Zira seimsiz temsil ve veklet, demokratik kamu hukukunun benimseyebilecei bir uygulama deildir (Tanr, 1994: 102). Danma Meclisi, yukarda deinilen ye seim dzenei bakmndan hukuken temsilcilik niteliine sahip bulunmad gibi, fiili ve sosyolojik bakmdan da (snfsal, siyasal, dnsel, ideolojik vb.) toplumun gerek durumunu yanstmamaktayd (Tanr, 1994: 102). Bunda, Danma Meclisi yelerinin siyasal parti yesi olmayan kiilerden seilmesinin belirgin etkisi vard. Oysaki Kenan Evren, Afyonkarahisarda yapt Anayasay tantma konumalarndan birinde bu yn olumlu bir zellik olarak sunmaktayd:
1961 Anayasasnn halkoyuna sunulmas ile 1982 Anayasasnn halkoyuna sunulmas arasnda byk bir fark vardr. Bizim Anayasamzn dayand yer partiler deildir. Eski Anayasasnn arkasnda bir parti vard. Biz arkamza bir parti almadk. Biz, partilerin gcyle deil, milletin gcyle Anayasay sizin tasvibinizden geirmek istiyoruz. (Milliyet, 31.10.1982).

Danma Meclisi, partisel kanallarn tkal olmas dnda, baka ynlerden de lkenin canl ve rgtl kesimlerini temsil edebilmekten uzakt. Bu meclisin yeleri, herhangi bir kurum ya da kuruluu (basn, niversite, sendika vb.) temsilen gelmi deillerdi. Yine, ya ve renim tabannn yksek tutulmu olmas da, gen kuaklarn ve alan toplum kesimlerinin temsilini zorlatran engellerden biri olmutur. Bu nedenlerledir ki Danma Meclisi; partisiz, rgtsz, atomize, yal ve tutucu aydnlarn bir oca ya da kulb niteliini kazanmtr (Tanr, 1994: 103-4). 2485 sayl Kanunun, yeni Anayasa hazrlk sreci balamnda, Danma Meclisi ile MGKnin greli yetki durumu noktasndaki yaklam da, dnemin ruhuna uygun olarak MGKnin belirleyiciliini esas alan bir yapda grnmektedir. yle ki, sz konusu Kanunun 26nc maddesinin birinci fkrasna gre, Danma Meclisinin Anayasa Komisyonu tarafndan hazrlanan ve Genel Kurulca kabul edilen Anayasa metni, Mill Gvenlik Konseyince aynen veya deitirilerek kabul edilebilmekte ve bundan sonra Resmi Gazetede yaymlanmaktadr. Anayasa hazrlk srecinin demokratik yapdan uzak olduunu, 1982 Anayasasnn nde gelen hazrlayclarndan -Danma Meclisi Anayasa Komisyonu Bakan- Orhan Aldkat u szleri ile itiraf etmektedir:
u anda en byk glm, demokratik bir anayasay demokratik olmayan bir ortamda yapmaktan kaynaklanyor. (Akt. Tanr, 1994: 105)

Son olarak, halkoylamas sreci balamnda, 1981-1983 sisteminde, Anayasa tasarsnn halkoylamasnda reddi durumunda ne yaplaca konusunda bir aklk bulunmad belirtilmelidir. Bu durum, tasar reddedildii takdirde askeri ynetimin belirsiz bir sre daha devam edebilecei dncesini akla getirecek niteliktedir (zbudun, 2005: 54). Sz konusu belirsizlik yznden, Anayasa Tasarsna olumsuz oy vermek, kanlmaz olarak belirsizliin
siyasal bir tercihin teknik bir grnmle sunulmasndan (ya da daha uygun bir ifade ile, tartmadan karlmasndan) ibarettir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

811 / 1404

(daha dorusu askeri rejimin) devamn istemek anlamna gelmitir. Bu durum, demokrasiye geilmek isteniyorsa, sunulan tasarnn da aynen kabulnn gerekecei mesajnn verilmesinden baka bir ey deildi (Tanr, 1994: 105-6). Nitekim Orhan Aldkat bunu aklkla dile getirmekten kanmamtr:
Bana gre bizim Anayasamz kabul edilecektir. Kesin... nk Anayasann kabul edilmesi demek, Siyasi Partiler Kanununun yaplmas ve seime gidilmesi demektir... Semen bunu deerlendirecek ve bir an evvel normal dzene geilmesi iin Anayasaya oy verecektir. (Cumhuriyet, 26.01.1982den akt. Tanr, 1994: 106)

Ayn balamda dier bir boyut, halkoylamas dnemine girildikten yani yeni Anayasa Tasars MGKde kesin eklini alp Resmi Gazetede yaymlandktan sonraki srete, Taslak ile ilgili tartmalarn gerekletii ortam ile ilgilidir. yle ki, bu srete kolektif gr oluturma olanaklar btnyle kstlanmaktayd. MGKnin 65 sayl kararnda u ifadeler yer almaktayd (RG, 17604, 13.02.1982):
lgili Kamu kurum ve Kurulularyla Skynetim Komutanlklarnn iznine bal olarak yeni Anayasa dzenine ilikin bilimsel nitelikte toplant veya almalar yapan mesleki kurum ve kurulular dnda kalan ve yrrlkteki mevzuata gre her trl siyasi faaliyette bulunmalar yasak olan dernekler, tzel kiiler ve topluluklar hi bir ekilde yeni Anayasa dzeni hakknda gr aklayamazlar ve bildiri yaynlayamazlar. Bu yasaklara uymayanlar hakknda, fiilleri baka bir suu olutursa dahi, ayrca 1402 sayl Skynetim Kanununun 16 nc maddesi uyarnca yasal ilem yaplacaktr. Ancak bu gibi kurulu ve topluluklara mensup kimselerin kiisel gr aklamalar konulan yasaklamalar kapsam dndadr.

1982 halkoylamasna ilikin 70 sayl MGK kararnda ise, Anayasa zerindeki gr ve nerilerin aklanmasnda mnhasran Anayasa taslann gelitirilmesi maksad iinde kalnaca, Anayasann halkoylamasnda, halkn verecei reyin nasl olmas gerekecei hususunda etki yapacak herhangi bir telkinde bulunulamayaca belirtilmekteydi (RG, 17773, 05.08.1982). Yine, 71 sayl MGK kararnda (RG, 17845, 21.10.1982), Anayasann Devlet adna resmen tantlmas grevinin 24 Ekim 1982 ile 5 Kasm 1982 tarihleri arasnda Radyo-Televizyonda ve baz illeri ziyareti srasnda Devlet Bakan tarafndan yerine getirilecei belirtilmekte; ayrca Anayasann geici maddeleri ile Devlet Bakannn radyotelevizyonda ve yurt gezilerinde yapacaklar Anayasay tantma konumalar hibir suretle eletirilemez ve bunlara kar yazl veya szl herhangi bir beyanda bulunulamaz denilmek suretiyle, halkoylamas ncesinde Anayasa zerindeki tartma ortam snrlandrlmaktayd. Zaten, 12 Eyll 1980 tarihine kadar kurulmu olan btn siyasal partiler, MGKnin 16 Ekim 1981 tarihli kanunuyla feshedildiinden, 1982 Anayasa halkoylamasnda siyasal partilerin kamuoyu oluturulmasna bir katklar da sz konusu olamamaktayd (zbudun, 2005: 54). Bununla birlikte, Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrlanan ve kamuoyuna da basn yoluyla duyurulan bir raporda, halkoylamas ortamna girilmesiyle ykc ve blc kampanyalarn balayabileceine dikkat ekiliyordu (Cumhuriyet, 30.11.1982). Nitekim bu ynde baz uygulamalara da rastlanm, rnein Anayasaya kar kampanya balattklar gerekesiyle 50 kii stanbul Skynetim Komutanl tarafndan gzaltna alnmtr. Komutanln yapt aklamada u ifadelere yer verilmekteydi (Milliyet, 28.10.1982):
Anayasa ile ilgili olarak srdrlen almalar esnasnda, her trl fikrin yasalar erevesinde serbeste tartlabildii bir ortamda, d mihraklarn kuklas, demokrasi ve zgrlk dman, yurdu paralamaktan baka dncesi olmayan ar sol ve blc rgt artklar ile din ve inan smrcs eriat kesim mensuplarnn anayasaya hayr denmesi yolunda bir kampanya balattklar ve bu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

812 / 1404

maksatla hazrladklar kartpostal, bror ve mektuplar eitli adreslere gnderdikleri veya datmaya altklar tespit edilmitir. Hazrlanan anayasa muvacehesinde, menfur emelleri iin 12 Eyll ncesi ortamn bulamayacaklarn anlayan bu anari ve terr odaklarndan toplam 50kii saduyu sahibi ve vatansever halkmzn da yardmlar ile alnan tedbir ve tertibat sonucu su unsurlar ile birlikte yakalanmlardr.

Ayn srete Kenan Evren, Anayasay tantma faaliyetleri erevesinde gerekletirdii toplantlarda, Anayasaya kar olan kesimlere ynelik tekiletirici ve sert bir sylem tutturmutur. Evren, 24 Ekim 1982 tarihinde yapt radyo-televizyon konumasnda unlar dillendirmekteydi:
Bu Anayasaya kar, daha onun esaslar ve hkmleri aklanmadan nce dahi bir kar propaganda kampanyas ald gibi, (...) 17 Temmuz gn, Anayasa n tasars metninin Danma Meclisi Anayasa Komisyonunca aklanmasn mteakip ve 3-4 saat bile gemeden balatlm bir muhalefet kampanyas da grlmtr. (...) Anayasa Komisyonu, Danma Meclisini ve hatta bizi sindirmek ve yldrmak zere alm bir kampanya...Bu muhalefet propagandasnn sebeplerini eitli gruplara ve zmrelere gre u suretle tasnif edebiliriz:Bazlar, bu Anayasay halkn gznde kk drmek ve neticede halk oylamasnda reddettirmek suretiyle, 12 Eyll Hareketinin meruiyetini de reddettirmek ve Trk Silahl Kuvvetlerini sanki bozguna uratarak akllarnca memleketi sahipsiz braktrmaya almaktadrlar. Eer muvaffak olurlarsa, sahipsiz kalacak zannettikleri bu memleketi akllarnca blp paralayacaklar, vatanmz kim bilir ka ksma ayrarak, milletimizi paralayp, onun bamszln ve hrriyetini elinden alarak, bu ebed Trk yurdunda, esir ve kukla bir takm Devletikler kurarak Trkiye Cumhuriyetini haritadan sileceklerdir. Bunlara verilecek cevab biz 12 Eyllde ve ondan sonrasnda vermitik. imdi bir kere daha tekrarlayalm: Anayasann reddi yle dursun, bu aziz topraklar zerinde, bir tek vatansever Trk evlad kald mddete dahi, bu Trklk dmanlar ve bu beyinleri ykanm ve Satlm hain ve soysuzlar, Trk vatannn bir kar toprana dahi ellerini sremeyeceklerdir. Anayasay reddettirmek iin, dier bir anti-propaganda kampanyasn balattranlar da, kendi evrelerinin ve zmrelerinin menfaatlerinin bu Anayasadaki hkmlerle zedeleneceini, btn vatandalarn zerindeki Dokunulmaz ve imtiyazl durumlarna halel geleceini, milletin ve Devletin srtndan saladklar karlarnn bozulacan, belki de alp rptklar milyarlk vurgunlarn kendilerinden hesabnn sorulacan, canlarna ot tkanarak ilerinin yokua srleceini dnenlerdir. (...) Bunlar pek iyi bilmektedirler ki, gl iktidarlar devri alr ve tarafsz ve gl bir Cumhurbakannn ynetimi balarsa, eski soygunculuklar, eski vurgunculuklar eskiden olduu ekliyle devam edemeyecektir. (...) Bunlar zannetmektedirler ki, ayet Anayasa reddedilecek olursa, o eski aciz akn ve zayf Hkmetler devri geri gelecek ve kendileri de o hkmetler zerindeki ipoteklerini srdrerek hyanetlerine, soygunlarna, vurgunlarna devam edebileceklerdir. Bir nc zmre, imdi milletimizin onayna sunmakta olduumuz bu Anayasann onda birini dahi hayalinden geiremeyen, byle bir Anayasay ryasnda dahi grse inanmayacak olan bir siyasetiler zmresidir. Bunlarn bir sreden beri balattklar ve el altndan gizlice, sinsice yrtmee altklar muhalefet kampanyasnn asl hedefi, bu Anayasa deildir, bu Anayasay ortaya koymu olan Trk Silahl Kuvvetleridir. (Anayasa Tantma Konumalar, 1982: 89).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

813 / 1404

Anayasa Tasars aleyhinde propaganda yrtmek aka yasaklanm olmasna karn, Kenan Evren, 1 Kasm 1982de zmirde yapt konumada Anayasa hazrlk srecinin demokratik olduunu iddia edebilmektedir:
Bu ideolojik savan taraf olan ve ilk raundu kaybedenler byk bir tela ierisinde eski Anayasann savunuculuunu yaptlar ve yapmakta da devam ettiler. Bunlarn azlarn kapamak her zaman elimizdeydi. Ama istemedik. Hepsini evlerine hapseder kartmazdk. Brakalm sylesinler, brakalm yazsnlar, brakalm ilerinin kurtlarn dksnler dedik. Tam bir demokratik ortam ierisinde hazrlanan Anayasay eletirsinler istedik. Zira, bunlarn azlarn kapatsaydk, hakikaten hakl olarak eletiride bulunanlarn da fikirlerinden istifade edememi olacaktk. (Anayasa Tantma Konumalar, 1982: 84).

Evrenin konumalar izlendiinde, oy pusulalarnn rengi ile ilgili ilgin tartmalarn yaand ve Evrenin edebi yeteneklerini sergiledii de grlmektedir:
Bir vatandamdan telgraf aldm. Diyor ki, Sayn Devlet Bakanm, bu oylamada (Evet) oylarnn beyaz olduunu syleyin, bizi kandryorlar. Hakikaten doru. Hatta baz karikatrlerde, baz yazlarda yle diyorlar; Atatrkn gznn rengi de maviymi. Sanki biz onlarn farknda deiliz.(...) Atatrk bile alet etmek istiyorlar. Atatrkn gz de maviymi, yani mavi grrseniz Hayr manasna gelir. Efendim diyor, deniz rengi de maviymi. Gk rengi de mavi, ama mavilik bir ie yaramyor. Bulut gelirse yamur yayor. Bereket getiriyor. Atatrkn gzleri bize bakyor ve Onun ruhu bizimle beraber gklere ykseliyor. Onlara o mavi gzlerle, hain hain bakyor. Elinden gelse, onlar paralar, merak etmeyin. (Anayasa Tantma Konumalar, 1982: 94-5).

Sonu olarak, Kurucu Meclis Hakknda Kanun uyarnca nce Danma Meclisi ardndan MGK tarafndan kabul edilen Anayasa Tasars, 7 Kasm 1982 gn halkoyuna sunulmu ve % 91,37 orannda evet oyuyla kabul edilmitir (RG, 17874, 20.11.1982). Yksek Seim Kurulunun, halkoylamas sonucu Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Trk Milleti tarafndan kabul edilmi olunduunu duyurduu 444 sayl kararnda, Anayasann bir an nce yrrle girmesi ynndeki isteklilik dikkat ekmektedir. Zira bu kararda, oylarn tm henz saylmam olmasna karn oylama sonucu aklanmaktadr. Sz konusu kararda u ifadelere yer verilmektedir:
Hava koullar dolaysyla zorunlu olarak Kurulumuza ulamayan toplam 730 (Yedi yz otuz) sandkta oy kullanabileceklerin en fazla toplam says 219.000 (ki yz on dokuz bin) olabilir. Bunlarn sonularnn ne zaman alnabilecei belli deildir. Beklenmesi hibir yarar salamaz. Bu oylarn Tm ret oyu olarak kabul edilse bile bu halin geerli tm oylar iinde % 90 aan kabul oylarnn orann ve bylece oluan hukuksal sonucu etkilemeyecei ve deitirmeyecei tartma kabul etmez ekilde ak ve kesin bir gerektir. (RG, 17863 (Mkerrer), 9.11.1982).

zleyen srete, sz konusu 730 sandktaki oylama sonular da belli olmu ve bu erevede nihai oylama sonular, Yksek Seim Kurulunun 458 sayl karar ile aklanmtr. Buna gre, Trkiye apnda sandk semen listelerinde kaytl 20.690.914 kiiden 18.885.466i halkoylamasna katlm (katlm oran: % 91,27)1557; geerli 18.841.990 oydan 17.219.569u
155724.09.1982

tarihli ve 2707 sayl Anayasann Halkoyuna Sunulmas Hakknda Kanunun 12nci maddesinin birinci fkrasna gre, 1982 halkoylamasna katlmama, sonraki be yl iinde genel ve yerel seimlerle ara seimlerinde semenlik ve adaylk hakkndan yoksun braklmak sonucunu dourmaktayd (RG, 17823, 25.9.1982; bu konuda ayrca bkz. Soysal, 1997: 102).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

814 / 1404

kabul (% 91,37), 1.626.431i ret (% 8,63) ynnde olmutur (RG, 17874, 20.11.1982). Kullanlan oylarn illere gre dalm incelendiinde ne kan belli bal hususlarn unlar olduu grlmektedir1558: Halkoylamasna en yksek katlm oran (oylamaya katlanlarn ildeki semen saysna oran) % 97,57 ile zmirde gereklemitir.Greli olarak dk katlmn saland (katlm orannn % 90n altna dt) iller, Gmhane (% 84), Rize (% 84), Diyarbakr (% 86), Urfa (% 86), Mardin (% 87), Mu (% 87), Trabzon (% 87) Sinop (% 88), Krehir (% 88), Malatya (% 88), (Siirt % 89), (Tunceli % 89) olmutur. En yksek oranda ret oyu veren iller unlardr (ret oyu oran % 10un stnde olan iller): Bingl (% 23), Diyarbakr (% 19), Tunceli (% 17), Hakkri (% 17), Elaz (% 14), Mu (% 14), Mardin (% 13), Bitlis (% 12), Siirt (% 11), stanbul (% 11), Ankara (% 11), Kocaeli (% 11), Konya (% 11). En yksek oranda kabul oyu veren iller (kabul oyu oran % 95in stnde olan iller) ise, Kars (% 97), Ar (% 96), Adyaman (% 95), Bilecik (% 95) olmutur. Anayasann yrrle girmesine ilikin 177nci madde uyarnca, 6 Kasm 1983 tarihinde milletvekili genel seimlerinin yaplmasn takiben, TBMM Bakanlk Divannn 6 Aralk 1983te olumasyla MGK ve Danma Meclisinin hukuksal varlklar sona ermitir.

1558

20 Kasm 1982 tarihli ve 17874 sayl Resmi Gazete yaymlanan verilerden derlenmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

815 / 1404

10. 1977-1983 Dnemi Trkiyenin Brokratik Yaps


12 Eyll dneminin tam anlamyla ortaya karlmas noktasnda incelenmesi gereken nemli bir alanda kukusuz o dneme ait brokratik yapnn irdelenmesi olacaktr. 12 Eyll ncesi dnemde brokrasinin nemli lde siyasallat sylenebilir. Siyaset alannda yaanan kutuplama, siyasi iktidarlar deitike brokrasiyi de bu kutuplamann oyun alan haline getirmi ve her deien iktidar brokratik yapy en st seviyesinden en alt seviyesine varana kadar kendi siyasi grnden kiilerle doldurmay nemli bir hedef haline getirmeye balamtr. Liyakat ilkesinde uzak bu tasarruflar sayesinde ekillenen brokrasi bir yandan o dnemin nemli sorunlarnn ortaya kmasnda nleyici rol, daha sonra ortaya km olan sorunlarn doru tespit ve tahlilinde yeterli rol ve en nihayetinde sorunlara zm yollar gelitirip uygulamada nemli rol oynayamamtr. 12 Eyll ncesinde gvenlik, eitim, adalet, yarg, mlki idare ve hatta askeri brokrasi iinde bile nemli kutuplamalar, bakanlklarn belli siyasi grler tarafndan parsellenmesi, tabiri caizse brokrasinin ivisinin kmas durumunun sz konusu olduu grlmektedir. Kamu grevlilerinin yesi olduu dernekler zerinden iyice somutlaan bu ayrma derneklere ye olarak dayanmadan ziyade dernein siyasal ve ideolojik yneliminin belli olmas nedeniyle rengini belli etme amacn tayordu. 12 Eyll sonras oluan brokratik yap ise aslnda 12 Eyll ncesi yapnn devam olmakla birlikte askerlerin genelde kendi politikalarn uygulamada kendilerine yakn grdkleri ya da kendi politikalarn uygulayabileceklerini dndkleri brokratlar grevlendirmeleri eklinde olmutur.

Brokrasi Kavram
Toplumsal ihtiyalarn belli bir dzen iinde karlanabilmesi ve toplumun ortak amalar dorultusunda ynlendirilebilmesi gerei devletin ve brokrasinin varolu nedenidir denilebilir. Bunun sonucunda da ynetim olgusu ortaya kmaktadr. Ynetim ise srekli ekilde rgtlenme gereini dourmaktadr. Ynetim, btn almalarn brokrasi denilen bu rgtl aygt ile gerekletirmektedir. Ynetim olgusu ve uzants olan brokrasi olgusu, insanlarn toplu halde yaamaya baladndan bu yana var olan evrensel bir yapy ifade etmektedir (Ergun ve Polatolu, 1984: 39) Brokrasi gnlk hayatmzn nemli bir paras haline gelmitir. Vatanda ya da mteri olarak, kamu brokrasisinin rettii eitli mal ve hizmetlerden her gn faydalanmaktayz. Sosyoekonomik gelime, toplumsal ihtiyalar, ideolojik ve siyasal basklar devletin grev

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

816 / 1404

alann geniletmi ve yapsn bytmtr. Byyen devletin stlendii hizmetlerin ounu brokrasi dediimiz kamu ynetimi rgt yerine getirmektedir. Brokrasinin genelde ayr tanm yaplmaktadr: Kamu hizmetlerinin yerine getirilmesinde ynetimin gc ya da etkisi, memurlar-brokratlar topluluu, devlet rgtne ya da her hangi bir kamusal ynetim rgtne bal yelerin gc. Baka bir anlamda brokrasi ise, siyasal iktidarn politikalarn uygulayan, devletin gnlk hizmetlerini yrten grevlilerden oluan idari yapnn genel addr. Bir dier ifadeyle brokrasi, siyasal iktidarn iradesi ile atanarak greve getirilmi olan memurlar ve idare rgtdr. Bu genel kullanm anlamlarnn dnda, brokrasinin temel ileyi tarznn ve uygulamalarnn bir sonucu olarak ortaya kan ve toplumda yaknma konusu olan, olumsuz bir anlam daha vardr. Buna gre brokrasi kavram, krtasiyecilik, gereksiz gelenekilik, ilerin yokua srlmesi eklinde kullanlmaktadr (Cokun, 2005: 15-16). Brokrasi, devletin eitli fonksiyonlarn ve ynetilenlere kar sorumluluklarn yerine getirmekle grevli organizasyonlar btn olarak grlebilir. Vergi toplamak, su olarak tanmlanan fiilleri ileyenleri cezalandrmak, vatandalara eitim, salk ve eitli altyap hizmetleri sunmak kamu brokrasilerinin balca devleri arasndadr. Brokrasinin tanm ve kavramn farkl kullanm biimleri aklandktan sonra brokrasi ile birlikte ele alnmas gereken baz kavramlar zerinde durulmasnda da yarar grlmektedir. Bunlar; ynetimin tarafszl, ynetimin siyasallamas, ynetsel etik ve yozlama kavramlardr. Ynetimde tarafszlk ile ynetimde etik ve yozlama kavramlarnn yakn ilgisi vardr. Ynetsel etie zarar veren yozlama kavram, ayn ekilde ynetimin tarafszlk kavramn da zedelemektedir. Bu yzden teoride birbirinden ayr gibi gzken ynetsel etik ve yozlama ile ynetimin tarafszl kavramlarnn uygulamada birbiriyle i ie olduu anlalmaktadr. Bunun balca nedeni, ynetsel etii zedeleyen yozlama olaylarnn, siyasal karar alma ve uygulama srecindeki iktidar ile brokrasinin tarafszln yitirmesine neden olmasdr. Siyasal iktidar siyasal gcn kullanarak brokratlar etkilemekte, brokratlar da teknokrat zelliklerini kullanarak karar alma srelerinde etkin bir rol oynayarak yolsuzluklara karabilmekte ve bu da ynetimin tarafszlna byk zarar vermektedir (Bayr, 2007: 80-81).

Ynetim-Siyaset likisi
Ynetimde siyasallama olgusu, ynetim siyaset ilikilerinin bir parasdr ve evrensel bir nitelik tamaktadr. Sorunun temelinde, ynetime rasyonellik ve etkililik kazandracak bir stat verilmesi zorunluluu ile ynetim kendi haline brakldnda kendi bana buyruk bir g haline gelme eilimi arasnda bir denge noktas bulma abas yatmaktadr (Tutum, 1976: 28). Siyasallama, ynetimde tarafszln zedelendiinin en nemli gstergelerinden biri olarak karmza kmaktadr. Ynetimde siyasallama olgusu iki temel ltten hareketle aklanabilir: Birincisi, atamalarda siyasal amalarn ve parti dncelerinin esas alnmas, dieri de kamu grevlilerine tannan siyasal faaliyetlerde bulunma zgrlnn derecesidir. Atamalarda ehliyet ve liyakat yerine partiye yaknlk ltnn kullanlmas ynetimi kukusuz partizanla srkleyecektir. Bunun en bilinen u rnei daha nce ABDde uygulanan ganimet sistemidir. Bugn bu lkede grlen hali ise daha ok yksek yneticiliklere yaplan atamalarda ortaya kmaktadr (Tutum, 1976: 28).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

817 / 1404

Ynetimin siyasallamasnn lsn belirlemede kullanlan ikinci lt ise kamu grevlilerine tannan siyasal faaliyette bulunma zgrlnn derecesi ve bu konuda siyasal iktidarlarn tutumudur. Siyasal faaliyetler konusunda kamu grevlilerine getirilen eitli kstlamalarn amac grevlilerin tarafszln salamaktr. Burada kstlamalardan ok, kstlamalarn uygulan biimi nem tamaktadr. Kstlamalarn uygulamasnda farkl grevlilere farkl ltlerin kullanlmas sz konusu ise orada partizanlktan sz etmek gerekecektir (Tutum, 1976: 28-29). Brokratik rgtler, siyasal iktidarlara hizmet alannda retimde bulunan yaplardr. Brokratlardan beklenilen tarafsz ve herhangi bir siyasal grn yanls olmadan grevlerini yapmalardr. Siyasallamam bir brokrasi, her iktidar deiikliinde brokrasiyi yeniden oluturma zorluundan ve maliyetinden yeni iktidarlar aslnda kurtaracaktr. Yine siyasal taraf gzetmeksizin her iktidara hizmet reten brokratlara iktidarlarn ve toplumun duyaca gven byk olacaktr. Bu arada doal olarak siyasal iktidarlarn kendi programlarn uygularken baz nemli grevlere kendi grlerine yakn kiileri getirmek istemeleri normal karlanabilir. Ancak, her yeni iktidarn brokraside siyasal saylamayacak pozisyonlar da ieren toplu ya da byk saylara varan deiiklikler yapmas ve adeta bir ganimeti blr ekilde davranmas farkl bir durumu ifade etmektedir. Bu durumda brokrasinin temel bir gerei olan uygun i ve uygun igc tercihi zayflamakta, kamu brokrasisi temel ilevlerini yapamayarak tkanmakta, sonuta brokrasi srekli ilerin yrmemesi anlamnda ciddi bir sorun alan olarak grlmektedir (Bayr, 2007: 82). Siyasal iktidarlar politikalarn etkili ekilde uygulayabilmek iin brokrasiyi kontrol altnda tutma abas iinde olurlar. Brokrasinin siyasal iktidar tarafndan srekli olarak kontrol edilmeye allmas, gcnn zayflatlmaya allarak iktidar amalarna hizmet eden bir duruma getirilmek istenmesi, brokrasinin sreklilik arz eden bir siyasal etki altnda kalmas sonucunu dourmaktadr. Bu durum, kamu ynetiminde siyasallama sorununa yol amaktadr. Ynetimin siyasallamas, kamu grevlerine yaplan atamalarda ve ykseltmelerde, liyakat yerine siyasal unsurlarn ncelikli olarak rol oynamas ve siyasal iktidarlarn adam kayrmacl eklinde tanmlanabilir. Bu konudaki toplumsal tepkilere ramen, iktidara gelen siyasal partiler uygulamada yeni kadrolar ve makamlar oluturmak suretiyle ynetimde siyasallamann nn amaktadrlar. stelik siyasal nitelikli atamalar yksek brokratlarla snrl kalmamakta, uygulayc teknik grevlilere ve alt kademelere kadar inmektedir. Ynetimin siyasallamas, yanszln zedelemekte, zellikle st dzey yneticilerin sk sk deitirilmesi kamu ynetiminde istikrar bozmaktadr. Siyasal iktidarlarn bu yndeki tutumlar kamu brokrasisinin etkili ve verimli ilemesini engellemekte, brokratik sistemi yozlatrmaktadr (Bayr, 2007: 83). Kamu ynetiminin en nemli ilkeleri, liyakat ve siyasal tarafszlk olmasna ramen, uygulamada eitli yntemler kullanlarak ynetimde siyasallama olgusu sk olarak karmza kmaktadr. Siyasal iktidarlar deitiinde mstearlar, genel mdrler, daire bakanlar, valiler, emniyet mdrleri ve eliler deimekte; bu deiiklik brokrasinin orta ve alt kademelerine kadar uzanmaktadr. Brokrat neredeyse hkmete ve onu oluturan siyasal parti veya partilere bal hale gelmektedir (Bayr, 2007: 84). Ynetimin siyasallamas ile ilgili literatr incelendiinde, ie alma ve ykseltmede siyasal tercihleri n planda deerlendiren uygulamalarn Trk kamu ynetiminde 70li yllarda yaygnlk kazand ifade edilebilir. Siyasal iktidarlarn deiiminden sonra, kamudaki nemli grevler hedef olmaktadr. Grev yeri deitirilen brokrat yargya bavurmakta, ancak yarg yolu hem uzun srmekte, hem de lehe verilen yarg kararna ramen brokratn maduriyeti sona ermemektedir. Yer ve grev deiikliine gidilmesi, mevcut siyasal iktidar tarafndan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

818 / 1404

tutumu, siyasal olarak onaylanmayan brokratn cezalandrlmas anlam tamaktadr. Kamu ynetimi alannda brokrasinin temel ilkelerinden olan tarafszlk ilkesi, genelde siyasal amal atamalardan korunmay amalamaktadr. Bu nedenle personel hukukunda, kamu alanlarna siyasi partiye ye olma, seim kampanyalarna katlma, siyasi amal gazete karma, memurluk dolaysyla elde edilen bilgileri siyasi amalarla szdrma vb. alanlarda baz yasaklar konulmutur. Ynetimin siyasallamas, ynetimin siyasal gcn etkisi altna girmesi ve tarafszlk ilkesinin zedelenmesi olarak ifade edilebilir. Siyasallamann gstergesi olarak siyasal atamalarn, uygulamada iki ekilde gerekletii grlmektedir. Birincisi, hizmete girite ehliyet ve liyakat yerine siyasal partiye yaknlk ltnn n planda tutulmasdr. Bu, bir tr siyasal kayrma yntemidir. kincisi, st dzey baz grevlere yaplacak atamalarda siyasal takdir unsuruna ve parti tercihine yer verilmesidir. Ynetimin tarafszln yok eden ve asl tartma konusu olan atamalar ikinci tr atamalardr (Tutum,1976: 12). Siyasal kayrma nitelii tayan birinci tr atamalar, genellikle eletirilmektedir. Ancak iktidara gelen siyasal partiler, bu yolu denemekte ve uygulamay ok fazla dikkat ekmeden gerekletirmeye almaktadrlar. Bu tr atamalarn partiye hizmet eden ya da yaknlk duyanlar dllendirme amacndan baka bir yn bulunduu sylenemez. Ama ikinci tr siyasal atamalar, belli gerekelere dayandrlmakta ve savunulmaktadr. Siyasal amal atamalar zerine yaplan almalarda bu nitelikteki atamalar olumlu ve olumsuz bulan iki kar grn bulunduu grlmektedir. Bu atamalar olumlu olarak deerlendirenler gereke ile bunu aklamaktadr. Birincisi, siyasal partilerin hizmet etme yntemleri ve vaatte bulunduklar alma programlar farkldr. Siyasal iktidarlarn bu program ve yntemleri gerekletirebilmek iin, siyasal kadrolarla st ynetim kadrolarnn uyumlu bir btn oluturmasna ihtiya vardr. Bu uyumluluk da en uygun ekilde iktidarn programn ve alma yntemlerini samimi olarak kabullenmi brokratlarn grev almasyla mmkn olabilir. Bu sebepten dolay st dzey kadrolarda liyakatin yannda siyasal gven de vazgeilmez bir zelliktir (Tutum,1976: 13). Siyasal atamalarn kabul edilebilirliinin ikinci nedeni, bu atamalarn partiye hizmet edenleri dllendirmek suretiyle nitelikli genleri politikaya zendirmesi ve dolayl olarak siyasal hayatn tasn ykseltmesidir. Bunun yan sra bu yntem, asl iini brakmadan yar zamanl olarak siyasal nitelikteki grevleri yerine getirebilecek nitelikli kiilerin uzmanlk ve mesleki bilgilerinden yararlanma frsat verir (Tutum,1976: 13). ncs, siyasal atamalarn genellikle aka belirtilmeyen baka gerekeleri de vardr. Bunlarn balcalar, parti yesi veya yandalarn dllendirmek suretiyle parti taraftarlarn artrmak, bu yolla atananlar partiye borlu hissettirerek atama yaplan pozisyonlarn imknlarn parti lehine kullanmak; parti iinde istenmeyenleri dllendirme bahanesiyle partiden uzaklatrmak olarak saylabilir (Tutum,1976: 13). Siyasal amal atamalara kar olan gr de gereke ileri srmektedir: Birincisi, zellikle st dzey kadrolara yaplacak siyasal atamalar, brokraside istikrarszlk ve kararszlklara neden olur. Bu etki alt kademelere kadar dalr, ynetim ehliyet ve liyakat ilkelerinden uzaklar. zellikle ynetici kadrolarnn zor yetitii bir lkede, siyasal atamalar ynetim bunalmna yol aar (Tutum,1976: 14). kincisi, siyasal atamalarn lehine ileri srlen grler, zellikle koalisyon rejimlerinde geerli deildir. Koalisyon hkmetlerinde, brokrasi kadrolar paylalr. Bu da ynetimin btnln bozar (Tutum,1976: 14).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

819 / 1404

ncs, siyasal atamalar brokrasi iinde birbirine rakip gruplar ortaya karabilir. Geri planda kalanlar dier siyasal partilerle gizli bir balant kurabilirler (Tutum,1976: 14).

Darbe ncesi Brokratik Yapya Bak


Ynetimde siyasallama olgusu bu ekilde tanmlanp ortaya k biimleri ile ilgili belirleme yapldktan sonra, lkemizde 12 Eyll 1980 ncesi dnemde kamu ynetiminin yapsna ve iinde bulunduu koullara baklacak olursa, kamu kurum ve kurulularnda siyasallamann her iki ynyle de hzl bir sre halinde yaand ifade edilebilir. Atamalarda siyasal amalarn ve siyasi partilerin gr ve isteklerinin esas alnmas, her siyasi partinin kendisine yakn grd veya aka yanda olanlar atamalarda tercih etmesi ve kamu grevlilerinin siyasal eylem ve davranlarnn deerlendirilmesinde duruma gre deiik ller kullanlmas suretiyle ynetim alannda siyasallama yaanmtr. Atamalardaki siyasallama alt kademelere kadar inmi, alt kademelerde daha ok st kapal bir kayrma eklinde gerekleen bu etki, st kademe grevlerde daha ak olarak ortaya kmtr. te yandan siyasallamann ikinci ynn oluturan kamu grevlilerinin siyasal faaliyetlerine izilen snr ve bu konuda siyasal iktidarlarn gsterdii tepki konusunda da farkl uygulamalar karmza kmaktadr. Genellikle iktidar yanls davranlar ho grlmekte, iktidar aleyhtar saylan davranlar kadar zerine gidilmemektedir. 1980lerin banda brokrasinin genel grnm ve onu etkileyen evresel koullara bakldnda, brokratik ileyii etkileyen en nemli evresel unsurun 1970li yllarda lkeyi adeta esir alan siyasal istikrarszlk olduu grlmektedir. Bu dnemde siyasal iktidarlarn grev sreleri ok ksa olmutur. 1970-1980 arasndaki on yllk dnemde on iki hkmet greve gelmi, hkmetlerin ortalama grev sresi bir yl bile bulmamtr. Hkmetlerin bu denli hzl deiimi, her hkmetin kamu ynetimine kendi grne gre yeni ekil verme istei brokrasinin iyi ileyen bir yapya kavumasn nlemitir. kinci nemli etki ise, iktidara gelen siyasi partilerin brokrasiyi blmeleri ve sonuta kamu ynetiminin siyasallamasdr. Bu dnemde atama ve deerlendirmelerde liyakat ilkesi yerine kayrmaclk esas alnmtr. (Karaer, 1987: 33) Brokrasinin yap ve ileyiine etki eden bir baka d unsur da lkenin ekonomik koullar olmutur. eitli hkmetler dneminde ekonomi politikalarnda sklkla deiikliklere gidilmi, enflasyon ar yksek seyretmi, srekli devalasyonlar yaanm, d ak bym, demeler dengesi bozulmu, piyasada ou temel tketim malnn temini salanamam, karaborsa egemen olmu; yaanan bu gelimeler sabit gelirli kamu grevlilerini toplumun en skntl kesimlerinden biri haline getirmitir. Dier yandan nfustaki hzl art, yeni i imknlarnn oluturulamamas nedeniyle siyaset zerinde byk bir i bulma basks domasna neden olmutur. Ayrca, yaanan i g ehirlerin ykn arttrrken ehirlerdeki sorunlarn arlamasna yol am, bir yandan da toplumun ihtiyalarna cevap verecek nitelikten uzak olan eitim sistemi kamu ynetimine nitelikli insan gc salayamamtr. Bu dnemin siyasal mekanizmasnn partizanlk ve kayrmaclkla beslendii, ideolojik yaknln btn deerlerin nnde yer ald, haksz kazan, karaborsa ve kaakln yaygnlat grlmektedir. (Karaer, 1987: 33,34) Brokrasinin isel yapsna bakldnda ise en bata karmza kan aksayan unsur mevzuattr. Gnn ihtiya ve koullarna uygun olmayan kurallar, ynetimin esnekliini ve hareket yeteneini kstlamaktadr. Bunun tesinde idari i ve ilemlerin iyi dzenlenmemi olmas, deitirilmesi zor kalplar iinde tutulmas youn bir krtasiyecilie yol amtr (Karaer, 1987: 34-35).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

820 / 1404

Bir baka i sorun da personel alanna ilikindir. 1980 ncesi dnemin kamu ynetiminde ciddi lde nitelikli personel sorunu hkimdir. Bata ynetici pozisyonunda bulunan grevliler olmak zere brokrasi ada ynetim anlaynn gerektirdii bilgi ve donanmdan yoksundur. Ynetimde daha ok geleneksel kurallar, bilimsel olmayan yntemler egemendir. Brokraside yaanan nitelikli personel istihdam sorunu lkenin eitim ve kltr politikasnn bir sonucu olmakla birlikte, bunda kamu kesimine personel almnda uygulanan salksz uygulamalarn da nemli pay bulunmaktadr (Karaer, 1987: 35). Ynetimde izlenen bir baka olumsuzluk da brokrasinin hizmetlerin gerektirdiinden fazla bymesidir. Babakanlk, bakanlklar ve bunlara bal merkezi kurulu says 1930da 18 iken 1980de bu say 50ye ulam, kamu grevlilerinin says da byk art gstermitir. Bu dnem iinde kamu grevlisi says 40 kat artm ve genel nfusa oran % 0,7den % 2,93e ykselmitir. 1980 ylndaki kamu grevlisi says 1.312.023tr. Brokrasideki bu ar ime sisteme etki eden dier unsurlarla birleince kamu ynetiminin yap ve ileyiinin bozulmasna yol amtr (Karaer, 1987: 35). Kamu ynetiminin fonksiyonlarn gerektii biimde yerine getirmesini engelleyen, bir baka ifade ile yeniden dzenlemeyi gerektiren bir dier neden de kamu ynetiminin yeterli kaynaa sahip olamamasdr (Karaer, 1987: 36). Ynetimde Liyakatten Uzaklama 1973 ylndan itibaren balayan koalisyonlar dneminde iktidar paylaan siyasal partiler brokrasiye kendi taraftarlarn yerletirmek suretiyle ynetim mekanizmalarn politize etme ve denetimleri altna alma abas iinde olmutur. Yetenekli, liyakat sahibi ynetici ve memurlar yerine partili ynetici ve memur profili brokraside yerlemitir. Brokrasinin st ve orta kademelerinde bu dnemde hzl bir yer deitirme grlmtr. Bu lde siyasallaan yapda, grevliler greve kar deil, atamay yapan makamlara kar duyarl hale gelmitir (Kalaan, 2010: 98). Ar siyasal etki altnda kalarak siyasallaan brokratlar adalamann ncl misyonunu kaybederek alma heyecann srdrememilerdir. Brokrat, sadece milletvekillerine bilgi veren alan konumuna gerilemitir. Bu dnemde ayn zamanda zayf yrtme ve meclis kendi belirledii kararlar alamam, siyasal iktidara tam olarak sahip olamamtr. 1961 Anayasas iktidarn kullanmna brokratik ortaklar getirdiinden blnen devlet gc, ortaya zayf iktidar ve zayf yrtmeyi karmtr. 12 Eyll ncesi dnemin en temel eletirilerinden birini oluturan bu tabloda, brokratik yap politize olmu, ekonomik ve sosyal gelimelerin olduka gerisinde kalm, kendini yenileyememi, yaps ve ileyiiyle fonksiyonlarn hzl ve etkili biimde yerine getirmekten yoksun bir grnt iindedir (Kalaan, 2010: 99). Kalaana gre Trkiyede 1973ten beri ynetim ar lde politize olmu, siyasi partiler devlet kadrolarnda i bulma grevi stlenmi, sonuta da brokrasi kendine zg niteliini kaybetmitir. Kamu grevlilerinin seimi, atanmas ve ykselmesinde liyakat (yeterlilik) ilkesi yerini, iktidar partisinden olma ltne brakmtr. Kamu kadrolarnn isizlikle mcadelede tek ara olarak alglanmas anlay hem siyaseti, hem brokrasiyi yozlatrmaktadr (Kalaan, 2010: 113). 1971 muhtras ve devamnda Anayasada yaplan baz deiikliklerle brokrasi-siyaset ilikilerinde yeni bir dneme girilmitir. Bu dnemde yaplan deiikliklere bakldnda ncelikle baz kurumlarn zerkliinin kaldrlmas suretiyle bunlarn varlndan g alan sivil

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

821 / 1404

toplum kurulularna kar devletin, dolaysyla da brokrasinin konumunun glendirilmesinin tercih edildii anlalmaktadr. rgtlenme dzeyi gelimemi olan toplumda brokrasi ve onunla yakn ilikide bulunan kesimlerin bylece devlete hkim olmalarnn daha kolay hale getirildii sylenebilir (Durgun, 2003: 215). 1973 ylnda balayan koalisyon hkmetleri dneminde siyasal iktidara ortak olan partiler, brokrasiye kendi yandalarn yerletirme yarna girerek onu siyasallatrmak suretiyle kontrol altna alma abas iinde olmutur. Bu dnemde gerekli ve yeterlilik sahibi ynetici veya memur yerine, partili ynetici- memur tipi yaygnlk kazanmtr. zlenen partizanca politikalar nedeniyle brokrasinin st ve orta kademelerinde grev yapan yneticiler iktidar deiikliklerinde ok hzl ekilde yer deitirmeye balamtr. Yaplan bir aratrmaya gre, 17.01.1978-01.08.1978 tarihleri arasndaki yaklak yedi aylk dnem iinde mstear, mstear yardmcs, genel mdr, genel mdr yardmcs kadrolarnda yaplan deiiklik sonucunda bu grevlere 320 yeni atama yaplmtr. Yine ayn ekilde, 01.12.197901.05.1980 yllar arasnda da 1.223 st dzey yneticinin grevlerinden alnarak, 1.367 yeni atama yapld grlmektedir (Erylmaz, 2002: 151). Ynetimde siyasallama, kamu grevlerinde liyakat ilkesinin zayflamasna yol amaktadr. Her iktidar deiiklii, ou st dzey yneticinin deimesine yol at gibi, iktidar deiiklii olmadan da, eitli nedenlerle st dzey brokratlar sk ekilde grevden alnmakta, baka grevlere atanmaktadr. Erylmaza gre bu durum, st dzey yneticileri, greve kar duyarl olmak yerine atamaya yetkili makamlara kar duyarl olma eilimine itmektedir. (Erylmaz, 2002: 151) lkede yaanan yksek enflasyonun ve uygulanan ekonomi politikalarnn bir btn olarak brokrasinin yaam koullarn daha ar hale getirdii sylenebilir. Saysal byme ve yoksullamaya ilave olarak brokrasinin asl iine dt kmaz liyakatin yok olmasdr. Ekonomi politikalarnn ve lkenin sahip olduu sistemin bir uzants olarak nihai hedefin zel sermaye birikimi iin rant salama olmas, ayn zamanda brokraside liyakat ilkesinin terkedilmesinin potansiyel gerekelerini iinde barndrmaktadr. leyiin nasl olduuna bakldnda, sz edilen rantlar iin, sermaye kesimlerinde bir yar ortaya kmakta, yarn amac siyasal iktidar yoluyla ekonomik ilevli kamu kurulularn etkilemek olmaktadr. Etkilemenin ekli ise daha ok liyakat sahibi ynetici yerine iktidar ile uyumlu yneticilerin tercih edilmesidir. Ekonomik fonksiyona sahip kurulularn yneticiliklerindeki hzl deiiklik durumu bununla aklanabilir. Brokrasinin st dzeyleri iin geerli olan siyasallamann giderek btn brokrasiye yayld izlenmektedir. Bu dnemde artan isizlik nedeniyle brokrasi zerinde oluan byk i talebi basks ve bunun yaratt yarma, byme ve yoksullama, siyasallamay ve sonuta liyakatin kn beraberinde getirmitir (Cokun, 2005: 81). Ynetimde Parsellenme Politikalarn bata gelen uygulayclar bakanlardr. Her bakan hkmet programnn uygulanmasndan sorumludur. Bu yzden bakan olarak atananlar, gerektiinde st ynetim kademelerinde nemli kararlarda etkili olabilecek grevlere kendilerinin ve partilerinin grlerine yakn, uyumlu alacak kiileri getirme eilimi tarlar. Bu yaklam tek partili rejimlerde zaten uygulama alan bulamazken asl olarak ok partili sistemin benimsendii lkelerde sz konusu olmaktadr. Bat demokrasilerinde bu sorun uzun bir dnemin rn olan demokrasi gelenei ile alm grnmektedir. Ne var ki lkemizde bu durum kt uygulamalar ile zellikle 80 ncesi dnemde sreklilik gstermitir. ktidara yeni gelen siyasal parti bir nceki iktidar partisinin devlet kadrolarn partizanca doldurduu gerekesine

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

822 / 1404

dayanarak mevcut personeli grevlerinden almay ve yerlerine tarafsz olduunu ileri srd kendi yandalarn getirmeyi olaan bir uygulamaya dntrmtr. Muhalefete den parti ise tarafsz olmas gereken kadrolarn iktidar tarafndan igal edildiini iddia etmitir (Ardan ve Turgay, 1980: 4). Adalet Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisinin programlar ve liderlerinin bu konudaki aklamalarna bakldnda, her iki partinin de siyasal nitelikli atamalara ilke olarak kar olmad anlalmaktadr. Ancak, her iki parti de bu tr atamalarn yksek ynetici kademeleri ile snrl olmas grndedir. CHP siyasal nitelikli atanacak kiilerde belli niteliklerin aranmas gerektiini savunurken AP bu konuda bir gr ortaya koymamaktadr (Ardan ve Turgay, 1980: 9-10). Siyasal nitelikli atamalarn 1974 CHP-MSP koalisyonu ile younluk kazand, 1. ve 2. Milliyeti Cephe, CHP ve bamszlar ile AP aznlk hkmeti dnemlerinde de devam ettii anlalmaktadr. zellikle hkmet orta kk partilerin sahip olduu bakanlklardaki atama uygulamalar dikkat ekmi ve kamuoyunda tepkiye yol amtr. CHP arlkl 22 aylk hkmet dneminde devlet kadrolarndaki igale son verme amacyla yaplan uygulamalar younluk kazanmtr. Bu hkmetin ilk 6 aylk dneminde 206 mstear, mstear yardmcs, genel mdr, genel mdr yardmcs ve vali grevden alnm, bu tr kadrolara 320 yeni atama gerekletirilmitir. D temsilciliklerde, daire bakal ve emniyet mdrlklerinde yaplan ok sayda yer deitirme bu sayya dhil deildir. En fazla deiikliin valiliklerde olduu grlmektedir (Ardan ve Turgay, 1980: 10). Bundan sonra ibana gelen AP aznlk hkmetinin tutumu da nceki iktidardan farkl olmamtr. Hkmetin ilk 6 aylk dneminde 1.223 yksek ynetici grevinden alnrken 1.367 yeni atama yaplmtr. Valilerin tamam deitirilmitir (Ardan ve Turgay, 1980: 10). Memur sendikalar 1971-1973 yllarnda yaplan anayasa deiiklikleri ile kaldrlm, bundan sonraki dnemde memurlar daha ok dernekler halinde rgtlenme yolunu semitir. Memur dernekleri de daha ok belli partilerin siyasal grleri dorultusunda kurulmutur. Derneklerin siyasal nitelikli atamalar karsnda izledikleri yol, takndklar tavr, benimsedikleri siyasal grn iktidarda olup olmamasna gre farkllk gstermitir. (Ardan ve Turgay, 1980: 12) Bu dnemde zellikle TB-DER ile Mimar ve Mhendis Odalar mesleki talepleri dile getiren rgtlenmeler olmaktan kp, eitli sol fraksiyonlarn siyasal grlerini yaymaya yarayan rgtlenmeler haline geldmitir. eitli sol fraksiyonlarn bu rgtlere hakim olma kavgas ou zaman mesleki taleplerin dile getirilmesinin de nne gemitir. Mensuplarnn i hayatna ilikin sorunlarn dile getirip zm arama faaliyetinden ok, eitli siyasi izgilerin belli meslek gruplarna benimsetilmesi ve o gruplar iinde mevzi kazanmay amalayan gruplar haline getirilmesi hedefi ne kmtr. Grevlerinden alnan st yneticilerden yarg yoluna bavuranlarn saysnn yksek olduu bilinmektedir. 1954 ylnda karlan 6455 sayl Bal Bulunduklar Tekilat Emrine Alnmak Suretiyle Vazifelerinden Uzaklatrlacaklar Hakknda Kanun hkmlerine dayanlarak askerler ve hkim snfndan olanlar dnda btn memurlar bakanlk emrine alnabilmekte ve 6 ay iinde yeni bir greve atanmamas halinde hizmet sresine baklmakszn emeklilie sevk edilebilmekteydi. Anlan Kanun, getirdii bir hkmle yarg yolunu da kapatmaktayd. Ancak, 1961 Anayasasnn yarg yolunu amas dolaysyla 80 ncesi dnemde bu trden atamaya maruz kalan pek ok st dzey devlet memuru Dantaya bavurmu ve genellikle Dantay tarafndan lehlerine karar verilmitir. Dantayn bu yndeki kararlarn nlemek iin AP aznlk hkmeti, grevden alnan st dzey brokratlarn zlk haklar bakmndan kayba uramalarn nleyen bir kararname karmtr. Kararname yksek devlet

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

823 / 1404

memurlarnn eski grevlerindeki ek gstergeleri zerinden maa almalarn ngrmekteydi (Ardan ve Turgay, 1980: 13). Feroz Ahmada gre Milliyeti Cephe Hkmeti dneminde CHP ok zor artlarda almak durumunda kalmtr. Demirel, brokrasideki nemli grevlere kendine yakn kiileri yerletirmeye balamt ve zellikle Anadolu Ajans ile TRTyi kontrol ederek btn medyay dolayl olarak kontrol altnda tutabiliyordu. Demirelin yapt ilk deiiklik, smail Cemi TRT Genel Mdrlnden alp Nevzat Yalnta getirmek olmutur (Ahmad, 1994: 406). Buna karlk Blent Ecevit, Milliyeti Cepheyi iddet olaylarn kkrtmakla sulamaktayd. Hkmetin devlet kurumlarn kendi yandalaryla doldurduunu, zellikle gvenlik gleri arasnda memurlarn tarafszln yok ettiini dile getirmitir. Anadolu Ajans gibi devlet kurumlarnn, kendisinin ve partisinin Almanyadaki ar sol devrimci gruplarla ilikisini gsterdii iddia edilen uydurma belgeler karp datmak suretiyle poplaritesini drmeye altn ifade etmitir (Ahmad, 1994: 407-408). Feroz Ahmad, zayf olduu ve gerek sorunlarla ba etme gc bulunmad iin Milliyeti Cephe Hkmetinin gelecekle ilgili btn umutlarn devleti ele geirip dntrmeye baladn ileri srmtr. Yaln Doana dayandrd bilgilere gre, iktidara geldii tarihten itibaren geen on sekiz aylk dnemde Hkmetin devlet kadrolarna kendi siyasi gr dorultusunda kiileri doldurduunu, bu kapsamda 79.085 ek kadro getirdiini belirtmitir. Ecevit dneminden kalan 69.773 adet kadro da yine Cephe Hkmeti tarafndan doldurulmutur. Ahmadn Doandan aktardna gre, koalisyon partilerinin hkmetteki sandalye says oranlar ile kamu kurulular itibari ile paylarna den kadro oranlar arasnda da bir ba bulunmaktadr. Adalet Partisinin hkmetteki sandalye oran % 53,3 elde ettii kadro oran % 51,2; Milli Selamet Partisinin sandalye oran % 26,7 elde etii kadro oran % 25,7; Cumhuriyeti Gven Partisinin sandalye oran % 13,3 elde ettii kadro oran %14,1; Milliyeti Hareket Partisinin sandalye oran % 6,7 elde etii kadro oran ise % 1,7dir. Getirilen ek kadrolardan 40.460 APye bal bakanlk ve kurulularda, 20.337si MSPye bal olanlarda, 11.173 CGPye bal kurulularda, 1.300 ise MHPye bal kurulularda kullanlmtr (Ahmad, 1994: 414). Eski grevlilerin yerine Cephe Partileri taraftarlarnn alnmas konusunda elde kesin rakamlar bulunmamakla beraber partilerin kendi yandalarn nemli grevlere getirmek iin her frsat kullandklar bilinmektedir. Cephe partilerinin taraftarlar polis tekilatna da girmitir. Sa partilerin taraftarlar polis tekilat iinde Trkiye Polis Derneine (POL-DER) rakip olarak kendi derneklerini Trkiye Polis Birliini (POL-BR) kurabilecek sayya ulamlardr. POL-DER merkez kongresi toplantsnda konuan Dernek Bakan Kazm Ulusoy, polis tekilatnn partizanlat uyarsnda bulunmutur (Ahmad, 1994: 414). Benzeri durumun partizan valilerin atand il ynetimlerinde de gerekletiini belirten Ahmad, sonuta bu valilerin devletin temsilcileri olarak deil, siyasi liderlerin valileri olarak grldn, bu kiilerin devletten ok partiye hizmet ettiklerini ve iddet eylemlerine katlan kendi partilerinin yelerini koruduklarn ifade etmektedir. Diplomatlarn yerine partilileri geirmek imkn bulunmadndan dokunulmadan kalan tek brokrasi paras Dileri Bakanl olarak grnmekteydi. Ancak burada bile partizan basklar eksik deildi (Ahmad, 1994: 415). Zafer skl tarafndan, son kurulan Demirel Hkmeti dneminde rnei Cumhuriyet tarihinde grlmemi lde atamalara giriildii ifade edilmektedir. Bir gecede 67 ilin valisi deitirilmitir. Btn st dzey yneticilerin deitirilmesiyle yetinilmeyip odaclarn bile

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

824 / 1404

siyasal grlerine gre yerleri deitirilmitir. Bu dnemde, skynetim hakim ve savclarnn deitirilecei ynnde de baz belirtiler ortaya kmtr. zellikle stanbulda skynetim hkim ve savclar skynetim dnda baka grevlere atanmak istemekteydiler. Uur Mumcunun MHP Genel Bakan Yardmcs Sadi Somuncuolundan aktard aklamaya gre, Somuncuolu Hkmet ile skynetimin devamnda anlatklarn, ancak kadrolarn deieceini; gerekten de skynetim askeri mahkemelerinde grevli hakim ve savclarn deitirildiini ifade etmitir (skl, 1989: 207-208). Partizanln brokratik yapya verdii zararlarn banda performans kriterlerini anlamsz hale getirmek gelir. Tanmlanm grevini yapan dllendirilmemekte, grevini laykyla yap(a)mayan cezalandrlmamaktadr. dl ve cezalandrma mekanizmas tanmlanan grev performansndan byk lde bamsz hale gelmektedir. Bylece, grevini yerine getirmeyen dierleri de ortama uymaya tevik edilmekte veya bir ok rnekte grld gibi yasa ve ynetmeliklere aykr ekilde davranmaya zorlanmaktadr. Bu ynyle partizanlk, rengini belli etmeme, ortama uyum salama, mmkn olduunca risk almaktan kanma gibi brokratik yapda mndemi olan zihniyet kalplar ve davran biimlerini de krklemektedir. Partizanlk sadece sa partilerin bavurduu bir yol olarak grlrse, resmin nemli bir boyutu eksik kalr. Muhalefette iken CHP, partizanl ortadan kaldraca szn vermitir. Ancak 1978 yl banda iktidara gelen CHP hkmeti, nceki hkmetlerin yapt partizanl temizleme ad altnda yeni bir nakil/srgn, pasif greve atama, yeni grevler yaratma gibi politikalardan kendisini kurtaramamtr. Yllardr iktidara uzak olan CHP rgtleri, iktidar nimetlerinden faydalanmak iin st ynetime bask yapmaya balamlardr. CHP iindeki sol kanat, devlette stratejik pozisyonlar elde etme konusunda benzeri bir kararlla sahipti. rnein CHP hkmetinin ileri Bakan rfan zaydnl, POL-DERin onaylamad atamalar yaparsa hkmeti basna vermekle tehdid ettiini bile belirtecektir. 1979 ylnda istifa eden Babakan Yardmcs Turhan Feyziolu, istifa gerekeleri arasnda CHPnin lkc militanlarn yerine solcular ie almasn gsterirken (Yank, 25 Eyll-1 Ekim 1978), CHP milletvekili Haluk lman hkmetin kurulmasyla birlikte yllardr iktidar nimetlerinden uzak kalan CHP rgtlerinden insanlarn Ankaraya aktklarn aknlkla gzlemlediini belirtmitir (Aktaran Arcayrek 1985: 334). Ziraat Bankas Genel Mdr Erdoan Soral ise, Maliye Bakannn kendisini hem kredi amaya, hem de gereksiz personel almna zorladndan ikayet etmitir. Esasen kamuda iten karmann zor olmas, bir kere kamu grevine alnan kiilerin grevden uzaklatrlmasn neredeyse imkansz hale getiriyordu. Siyasi iktidarn bavurduu yol, istenmeyen grevlileri kzaa alarak, kendi istedikleri yeni grevliler atamak oluyordu. Bylece kamudan maa alanlarn says her geen gn daha da artyordu. Mecliste rahat bir milletvekili ounluuna sahip olamayan CHP iktidar da buna bir istisna oluturmamtr. Brokrasinin ivisinin kmas 1977-1980 aras dnemde brokrasinin genel grnm iinde zellikle emniyet tekilatnn durumuna deinilmesi gerekmektedir. 1980li yllarn ikinci yarsnda Emniyet Genel Mdrlnde Eitim Daire Bakanl grevini yrten Tuncay Ylmaz, 1980 ncesi dnemde emniyet tekilatnn iinde bulunduu durumu u ekilde aktarmaktadr:
12 Eyll dnemi ncesi Emniyet Tekilat ile ilgili standart planlar yoktu. ler gzleme dayal olarak yrtlyordu. Grevlendirilen kiinin kendi anlay ve gr erevesinde planlar yaplyordu. Siyasi olarak merkezle aras iyi olanlar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

825 / 1404

destekleniyordu. Tekilat iyice siyasiletii iin Emniyet Genel Mdrl personel tayini bile yapamaz haldeydi. Milletvekilleri neredeyse her eye karyordu. Merkezden siyasi olarak bro atamas bile yaplabiliyordu. Emniyet Genel Mdrlnn doru dzgn bir politikasnn olmas, mevcut artlarda biraz da mmkn deildi. Polisin kulland silahlar yerliydi. thal silah pahal olduu iin alnamamt. lkeler siyasi ilikileri nedeni ile silah satmyorlar veya engellemeler yapyorlard. Bunun iin yetersiz olan Makine Kimya Enstits (MKE) silahlar alnd, ama silahlar yetersizdi. Daha sonra ithal silah bulundu, bu kez de fiek sknts yaand. Tehizat ve eitim yoktu, siyasi hkmet senede birka kez deiiyor, siyasi istikrar yok, her hkmet deiikliinde tayinler yaplyordu. Her genel mdr kendisine gre bir model belirliyor ve uygulamaya alyordu. Mesela birisi ngiltereden etkilenip ngiliz polis tekilatn, tekilata uygulamaya alyor, belli bir yol alndktan sonra hkmetle beraber genel mdr de deiiyor ve yeni genel mdr Alman polis yapsn benimseyip uygulamaya alyordu. Bir bakas FBI grp etkileniyordu. abalar iyi niyetli olabilir, ama istikrar olmad iin, verim olmuyordu. Bir taraftan da devaml gayri memnun insanlar oluturuluyordu. Srekli tayinler oluyor, tayinlerde yolluklar verilemiyor, verilse bile verilen yolluk az ev tamak ok pahal olduu iin ihtiyac karlayamyordu. Tekilatta devletin dier birimlerinde de olduu gibi srekli bir plan oluturulamamt. Tabi btn bu artlarda polis tekilatnn baarl olmas mmkn deildi ve olamad da (Avc, 2004: 42-43).

Zamann Adana Skynetim Komutan Nevzat Blgiray da benzer tespitlerde bulunmaktadr:


Say olarak ok yetersiz olan polislerin eitimsizlikleri nedeniyle kendilerine gvenleri yoktu, silahlarnn yetersizlii nedeniyle silahlarna gvenleri yoktu, srekli atamalar ve zellikle siyasi atamalarla perian haldeydiler, maalar yetmemekteydi, ekonomik skntlarnn yannda evleri ve aileleri de gvende deildi. Btn bu kt artlarda alrken ara, gere, akaryakt, bakm, cephane, telsiz, telefon gibi ok nemli olmazsa olmaz ihtiyalar karlanmamt. Elbiseleri verilmemi ve sivil ayakkablar giyilmi, yazlk elbiselerle k geirilmek zorunda kalnmt. 24 saat grev yapan polis otolarna haftalk 10-15 litre gibi komik miktarda benzin verilmekteydi. Bu sorunlar defalarca merkeze stelik skynetim komutanlarnca bildirilmi ama zm bulunamamt. Neredeyse polis kendi gvenliini bile koruyamaz hale gelmiti.

Blgiray, 1980 ncesi polisi ar saclar, ar solcular, yansz ve nitelikli polisler, yeteneksiz ve nemelazmc polisler ile ncelikle kiisel karlarn dnenler (iki, kumar, hara, rvet, kadn, elence) diye be gruba ayrmtr (Avc, 2004: 43). POL-DER Genel Bakanl da yapan Stk ner ise polisin eitim durumuyla ilgili u bilgileri aktarmaktadr:
Polis Kolejinde meslekle ilgili derslerin olmad ve sadece Polis Enstitsne renci kayna tekil ettii dnlrse, polisin eitimi ilkretim, ortaretim ve yksekretim olarak gruba ayrlabilir. lkretim ve ortaretimin sreleri altar aydr. Yksekretimin ise sresi yldr. lkenin iinde bulunduu durum ve hzla artan polis ihtiyacndan dolay ilkretim alt ay devam etmemi, aday memurlar meslee girer girmez kadrolara atanp, polislik meslei hakknda hi bilgileri yokken almaya balamlardr(ner, 2003: 16).

Tuncay Ylmaza gre, daha sonra bu eitim tamamlanmak istenmi, ama yine i younluundan bu polislerin birou hi eitim alamamlardr. Bu da polisin ok byk eitim sorunlar olduunun gstergesidir. Say olarak polis arttrlsa da, nitelik olarak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

826 / 1404

artmamtr. 1969 ylndan sonra hi kurs ve eitim almayan, 20 gn eitim alan, 40 gn eitim alan, ay eitim alan polisler olmutur. 1969-1980 aras sadece bir defa 6 ay eitim alp mezun olan devre vardr. ay eitim verilebilirse bu iyi saylyordu. Balatlp eitilemeden kadroya gnderilen birok dnem olmutur (Avc, 2004: 44-45). Trkiyenin toplam nfusu 1978 ylnda 53.486.852dir. Bu nfusun 13.096.493 polis blgesinde yaamaktadr. l emniyet mdrlkleri bnyesinde grev yapan btn emniyet mensuplarnn says ise 30.189dur. Buna gre bir polise ortalama 626 kii dmektedir. Bu durum gstermektedir ki Emniyet Tekilatnn ciddi lde personel a bulunmaktadr. En bata bu eksiklik bile polisi grev yapamaz ve olaylar bastramaz hale getirmitir (Avc, 2004: 45-46). Emniyet Genel Mdrlnn Aratrma Komisyonuna sunduu 14.09.2012 tarih ve 173389 sayl yazsnda toplam polis says 1977 ylnda 43.392, 1978 ylnda 44.999, 1979 ylnda 47.395 ve 1980 ylnda ise 50.066 olarak belirtilmitir. Bu saylarn yukarda atf yaplan kaynakta verilenden daha yksek olduu grlmektedir. Dier taraftan ileri Bakanl Dernekler Daire Bakanlndan emniyet mensuplarnn ye olduklar dernekler itibaryla saysal durumuna ilikin istenen veriler Komisyonumuza iletilmediinden bu konuda veriler zerinden yorum yaplamamtr. Dier taraftan, polis meslek birliklerinin ve sendikalarn siyasallamas da bu kurulularn yerine getirdikleri grev bakmndan kabul edilebilir bir durum deildi. Polis meslek birliklerinin gnlk politikadan ve herhangi bir ideolojiden uzak olmas gerekmekteydi. Bir polis meslek birliinin veya sendikasnn u veya bu siyasal grn meslek birlii veya sendikas haline gelmesi demokratik adan henz tam olgunlua ulamam, siyasal alkantlarn dinmedii lkelerde birtakm sakncalar beraberinde getirebilirdi. Nitekim bu durumun en bariz rnei 1980 ncesi yaanan POL-DER ve POL-BR tecrbesidir. Bu iki polis birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann kayna haline gelerek tamamen kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir (Arcan, 2009: 62). dzeni ve vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de lkenin dier insanlar gibi kendi aralarnda ikiye blnm, solcu polisler POL-DER, lkc polisler ise POL-BR dernei ats altnda toplanmlard. Gerekten de 1980 ncesi dnemde Emniyet Tekilatnda yaanan en nemli olaylardan biri POL-DER ve POL-BR adl polis derneklerinin kurulmasdr. Bu polis derneklerinin dnda Polis Bakm ve Yardm Sand, Genel Menfaatlere Yararl Trkiye Polis Emeklileri ve Mensuplar Dernei ve Polis Enstits Yksek renci Mezunlar Dernei (POL-ENS) faaliyet gstermekteydi. 1970 ylnda kurulan (POL-DER) ve 1978 ylnda kurulan (POLBR) derneklerinin faaliyetleri 80 ncesi dneme damgasn vurmutur denilebilir. POL-DER 17.12.1970 tarihinde Ankarada yeleri arasnda yardmlamay ve dayanmay salamak, mesleki bilgilerini arttrmak, fikri, manevi, sosyal ihtiyalarn gidermeye yardm edecek her trl teebbs ve faaliyetlerde nclk yapmak amacyla az sayda yenin katlmyla kurulmutur. Tzne gre dernein siyasetle uramas yasaktr. Dernein, mesleki ilkretimi grm, iyi sicil alm ve almalarnda baarl olmu personel arasnda yaplan seme snavn kazananlarn, komiser snfna eleman yetitirmek amacyla, polis okullarnda tabi tutulduklar, en az alt ay sreli, mezun olanlarn komiser yardmclna ykseldii, Mesleki Orta retimden (ORTA-K) mezun btn amir snf, emniyet mfettileri, polis memurlar ile her derecedeki memurlardan oluan tabii yeleri, tabii yelerden yazl olarak mracaat edenlerden oluan asli yeleri ve idare heyeti karar ile yksek dereceli tekilat mensuplarndan oluan fahri yeleri olmak zere grup yesi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

827 / 1404

bulunmaktadr. Ksa sre iinde btn lke genelinde illerde ubeleri alan dernek ye saysn da artrmtr. POL-DER balangta uluslararas bir kurulu olan International Police Associationn yesidir. 1970-1974 aras dnemde POL-DER daha ok ORTA-K snf amir personelin dernei olarak isim yapmtr. 1975 ylndan itibaren ise dernek tamamen sol grl polislerin eline gemitir (Avc, 2004: 47). Tuncay Ylmaza gre 1977 yl iinde baz evrelerce sa kanatta POL-BRin kurulmas gndeme getirilmitir. POL-BRin kurulmas Emniyet tekilatnda bulunan Akademi kkenli amirlerin deil de tekilata dardan girmi olan yneticilerin veya tekilat dndaki siyaseti ve yneticilerin abasyla ve tevikiyle gereklemitir. POL-BiRin kurulmasn POLDERlilere kar olanlar kadar POL-DERliler de desteklemilerdir. POL-DERin karsna POL-BRi kurup tekilat ikiye blmek istemeyen, bunun iin POL-BRi kurmak yerine POL-DERin iinde kalp ye olunarak ounluun ele geirilip ynetimin elde edilmesini savunan sa grl baz emniyet mensuplar sreci engelledikleri gerekesiyle toplantlara alnmamlardr. Sonuta 1978 ylnda POL-BR kurulmutur. Dernein tznde amalar her rtbedeki emniyet meslek mensuplarn manen ve maddeten gl klarak aralarndaki birlik ve beraberlii salamak, dayanmay glendirmek, baarlarn arttrmak, dernein amacna ulamak iin kurslar, seminerler, paneller tertip etmek, her nevi sosyal faaliyetlerde bulunmak, mensuplarn hak ve menfaatlerini korumak, her trl yardm yapmak olarak belirtilmitir. Tabii yeler, asli yeler ve eref yeleri olmak zere tr yesi vardr. POLBR de illerde ubeler am ve lke genelinde faaliyete balamtr (Avc, 2004: 48-49). Siyasi iktidar hzl el deitirdiinden polis asndan iktidarlar POL-DER iktidar, POL-BR iktidar olarak deerlendirilmeye balanmtr. Emniyet tekilatndaki blnme o kadar ileri dereceye varmt ki POL-DER iktidarnda POL-DERliler POL-BRlileri veya ye olmasalar bile o dncede olduunu dndkleri kiileri terrn ok youn olduu yerlere tayin ettirme konusunda giriimde bulunmulardr. renci hareketlerinin bastrlmasnda polis gr olarak yakn olduu renci grubuna daha anlayl mdahalede bulunmutur. Baz il emniyet mdrleri de srf renci hareketlerini kontrol edebilmek iin rencilerin siyasi grn biliyorsa rencilerle paralel POL-DER veya POL-BRli polisleri o olayda grevlendirmitir. Ancak bazen iki grup polisin kar karya geldii durumlar da yaanmtr (ner, 2003: 87-89). Polis dernekleri ile ilgili olarak 1978 yl Temmuz aynda, basnda yer alan haberlere ve politikaclarn beyanatlarna bakldnda unlar gze arpmaktadr: 3 Temmuz 1978 tarihinde ileri Bakan rfan zaydnl Polis Enstits Yksek ksmn bitirenlerin diploma treninde yapt konumada, Amalar dnda alan polis dernekleri kapatlacaktr demektedir. 4 Temmuz 1978de AP Genel Bakan Sleyman Demirel, stanbul'da POL-DER afilerini asmak gerekesiyle gzaltna alnan polisler konusunda Ankara'da verdii demete, POLDER'i kurduran, ayakta tutan, kanunsuzluk yaptran CHP'dir eklinde konumaktadr. ileri Bakan rfan zaydnl, POL-DER ve POL-BR'in Genel Bakan ve ynetim kurulu yeleriyle, yasalara aykr biimde afi asan polislerin grevden uzaklatrldklarn aklamaktadr. 5 Temmuz 1978 gn Ankara Valilii Dernekler Yasasna aykr hareket ettikleri gerekesiyle POL-DER ve POL-BR Genel Merkezlerini kapatmtr. 16 Temmuz 1978 gn Dantay, POL-DER ve POL-BR adl polis derneklerinin Ankara Valiliince kapatlmas ilemine kar alan davada idarenin savunmas alnncaya kadar yrtmeyi durdurma karar almtr. 18 Temmuz 1978de POL-DER Genel Merkezinden sonra POLBR Genel Merkezi de Dantay'n verdii yrtmeyi durdurma karar gereince almtr (Avc, 2004: 50).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

828 / 1404

Belirtilen polis derneklerinin ye saylar incelendiinde, iki polis derneine ye olan polis saysnn toplam polis saysnn te biri dolaylarnda olduu grlmektedir. POL-DER Bakan Stk ner ve POL-BR Bakan Cemil Ceylann ifadelerinden POL-DERin 17.000, POL-BRin de 12.000 kaytl yesi bulunduu bilgisi edinilmektedir. Dernek bakanlarnn ifadeleri tutarl grnmektedir. Sonu olarak polis mevcudunun byk ounluunun bu derneklere ye olmad grlmekle birlikte, tekilattaki blnme ok ak olarak ortada durmaktadr ve btn tekilatn bundan etkilendii bir gerektir (Avc, 2004: 50). ileri Bakanl Dernekler Dairesi Bakanl tarafndan Aratrma Komisyonuna sunulan bilgilerden, 1980 ncesi dnemde kamu grevlilerinin mesleki dayanmas kapsamnda kurulmu olan 45 dernein faaliyet gsterdii anlalmaktadr. Bu derneklerden nemli bir blmnn yerel nitelikli olduu, Bursa Erturul Gazi Mahallesi Memurlar Kltr ve Yardmlama Dernei, anakkale retmenleri Yardmlama Dernei, Dinar ve Civar Demiryolu Memurlar Dernei, Erzincan PTT Memurlar Yardmlama Dernei, Konya Doktorlar Yardmlama Dernei gibi bu kapsamdaki derneklerin saysnn 18 olduu; 45 dernein 37sinin, 07.10.1983 tarihine kadar yrrlkte olan mlga 1630 sayl Dernekler Kanununun 43/2, 44 ve 46 nc maddeleri gereince,kanuni sresi iinde eksikliklerini tamamlamamas, genel kurul toplantsn yapmamas veya genel kurul karar ile feshine karar verilmesi dolaysyla; Yine 07.10.1983 tarihinde yrrle giren ve 23.11.2004 tarihine kadar yrrlkte kalan mlga 2908 sayl Dernekler KanunununGeici 1 inci maddesi hkm gerei 6 ay iinde intibak yaptrmamas sebebiyle, ayn Kanunun 55 inci maddesi gerei tasfiye ilemleri yaplmak suretiyle, yine ayn Kanunun 51 inci maddesi gereince dernein acze dmesi sebebiyle feshedildikleri, dolaysyla 45 dernein byk blmnn ynetim organlarnn kendi iradeleri veya ihmalleri sonucu tzel kiiliklerinin son bulduu, idarenin bu konuda bir kapatma ileminin olmad anlalmaktadr. Mlga 2908 sayl Dernekler Kanununun Geici 1 inci maddesi hkm gerei 6 ay iinde intibak yaptrmadndan, Valilik Makamnn onay ile kendiliinden dalm saylarak, ayn Kanunun 55 inci maddesine istinaden tasfiye ilemi yaplp 25.07.1985 tarihinde dosyas ilemden kaldrlanlkc retmenler Birlii Dernei (LK-BR-RET) de bu dernekler arasnda bulunmaktadr. Milli Gvenlik Kurulunun 12 Eyll 1980 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 7 numaral bildirisi ile Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin faaliyetleri durdurulmutur. Bu kapsamda faaliyetleri durdurulmu olan Enerji Kolu Memurlar Birleme ve Dayanma Derneinin 31.01.1986, Hrriyeti retmenler Dernei ve Hrriyeti retmenler Yardmlama Ve Dayanma Birlii Derneinin 20.03.1986, Tm Memurlar Birleme Ve Dayanma Derneinin 30.07.1982, Tm Salk Personeli Derneinin ise 20.03.1986 tarihinde, skynetimin devam sresince faaliyetlerine izin almadklarndan ve mlga 2908 sayl Dernekler Kanununun Geici 1 inci maddesi hkm gereince 6 ay iinde intibak yaptrmadklarndan, Valilik Makamnn onay ile kendiliinden dalm saylarak, ayn Kanunun 55 inci maddesine istinaden tasfiye ilemi yaplarak dosyalar ilemden kaldrlmtr. 12 Eyll ncesi ye says ve faaliyetleri ile brokrasideki blnmenin sembollerinden bir haline gelmi olan 03.09.1971 tarihinde kurulan Tm retmenler Birleme ve Dayanma Derneinin (TB-DER) ise mlga 1630 sayl Dernekler Kanununun 64 nc maddesinde yer alan "Bu Kanunun 4 nc maddesinde kurulmas yasak dernekleri kuranlar veya bu yolda ynetenler veya 35 inci maddenin I Nolu fkrasnn (b) bendine aykr harekette bulunan dernek yneticileri, hakknda, fiilleri daha ar bir cezay gerektirmedii takdirde bir yldan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

829 / 1404

yla kadar hapis ve bin liradan be bin liraya kadar ar para cezas hkmolunur ve her halde dernein kapatlmasna karar verilir. 60 nc maddenin son fkrasna aykr hareket edenler; Trkiye'de bulunduu takdirde, Trk Ceza Kanununun 5 inci maddesinin (1) inci fkrasndaki ceza hadleri nazara alnmakszn, haklarnda yukardaki fkrada yazl ceza hkmolunur." hkm gerei Ankara Skynetim Komutanl nezdinde kurulu 3 nolu Skynetim Askeri Mahkemesi tarafndan, 25/12/1981 tarih ve 1981/342-1081 sayl TBDER Genel Merkezi ve tm ubelerinin kapatlmas kararyla kaydnn silinmesi onanm, tasfiye ilemi yaplarak 31.03.1983 tarihindedosyas ilemden kaldrlmtr. Emniyet tekilat mensuplarnn ye olduu iki dernee bakldnda da, Polis Derneinin (POL-DER) 26.01.1979, Polis Birlii Derneinin (POL-BR) ise 23.07.1980 tarihinde, 2261 sayl Kamu Gvenlii ve Kolluk Hizmetlerine likin Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas ve Bunlara Yeni Hkmler Eklenmesi Hakkndaki Kanun ve bu Kanunun 2 nci maddesi ile 3201 Sayl Emniyet Tekilat Kanununa eklenen 8 inci maddesi "Emniyet Tekilat mensuptan ile ar ve mahalle bekileri dernek kuramaz. Spor dernekleri dnda kurulmu derneklere ye olamazlar ve Trk Polis Tekilatn Glendirme Vakf dnda vakf kuramazlar, dier vakf kurulularnn organlarnda grev alamazlar. Birinci fkra hkmne aykr hareket ettii tespit edilenler yetkili disiplin kurulunca, usulne gre, meslekten karma cezas ile cezalandrlr." hkm gereince genel merkez ve ubeleri tasfiye edilerek dosyalar ilemden kaldrlmtr. 1980 ncesi dnemde sayca yetersiz olan, eitimi gnn koullarna gre salanamam, teknik donanm etkili olarak kolluk hizmetini salamaya elverili olmayan polis tekilatnda, ar siyasallaan brokratik ortamda bir de blnm yap eklenince bu durumdaki bir gvenlik rgtnden baarl olmas beklenemeyecektir. Nitekim bu dnemin polis tekilatnn iddet olaylarnn nlenmesi ve bastrlmasnda yetersiz kald zerinde gr birliine varlm bir konudur. Ancak unu da gzden uzak tutmamak gerekmektedir: lkede genel olarak btn kamu ynetiminde siyasallama ve yozlama yaanmtr. Btn brokratik sistem politize hale gelmi, siyasal kayrmaclk ileri dzeye ulamtr. Adeta brokrasinin ivisinin kt bu dnemde devlet gcnn sokaktaki grnr temsilcisi olan polis gcnn durumu da bu genel tablonun bir parasdr. Ancak yine gzden uzak tutulmamas gereken, bir yandan sokakta herkesin gz nnde olan polisin bu olumsuz durumunun ok daha rahat gzlemlenebilmesi, bir yandan da terr ve iddeti durdurmakla grevli olan bu tekilatn durumundaki zayfln dorudan gvenlik zafiyetine dnmesi ve toplumu derinden etkilemesidir. 12 Eyll ncesinde askerlerin siyaset kurumundan beklentilerinin banda yaygnlaan iddet olaylarnn bastrlmas ve lkede huzurun salanmas iin baz gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas yer almaktadr. Ancak bunun yan sra uygulamaya ilikin eitli nlemlerin alnmas da, rnein idare, polis ve istihbarat birimleri arasndaki aksaklklarn giderilmesi, bu kurulularn skynetim komutanlaryla uyumlu bir biimde almalarnn salanmas askerlerin beklentileri iindedir. Polis tekilat ve mlki idare bata olmak zere kamu ynetimindeki ar siyasallama en ok eletirilen konudur. Zira kolluk gcnn siyasal olarak blnm yaps gvenlik zafiyetine yol amakta ve lkede terr olaylarnn nlenememesinin en nemli nedenleri arasnda gsterilmektedir. Polis tekilatndaki vahim durumu ortaya koyan rneklerden biri olarak, 1979-1980 dneminde 14 ay sreyle skynetim komutanl yapan Korgeneral Nevzat Blgirayn Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakul'un ldrlmesini protesto etmek iin, sol grl yaklak 200 polisin grev brakma eylemi balattklarn, Emniyet Mdrl bahesinde "kahrolsun skynetim" diye bardklarn, polislerin ise terr eylemlerine karanlara yaknlklarna gre hareket ettiklerini ifade etmesi gsterilebilir. Blgiray, olaylar nlemek iin olay mahalline gelen polislerin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

830 / 1404

birbirlerine girdiklerini, yeni atanan emniyet mdrn faist olmakla sulayp tehdit ettiklerini de gzlemi olarak aktarmaktadr (Demirel, 2001: 52). Benzer olaylar Ankarada da yaanyordu. Bugnk evik Kuvvet ube Mdrlnn bulunduu yerde o gnlerde Toplum Polisi Merkezi vard. 12 Eyll htilaline 2,5 ay kala Toplum Polisi Merkezi kart. Solcu polisler bakaldrdlar. lkenin gvenliinden sorumlu polisler, kendilerine tahsis edilen bir devlet binasn igal etmilerdi. Devletten maa alan silahl gler, devlete kafa tutuyorlard. eri giri k engellemek iin kapya bir panzer yerletirdiler. Binann iinden sloganlar ykselmeye balad: Kahrolsun faistler, kahrolsun faistler. Trkiye'de ilk olarak byle bir tablo ile karlalyordu. Merkezin evresindeki halk panik iindeydi. Polislerin sabah balayan eylemi le saatlerine kadar devam etti. leden sonra evre iyice hareketlenmeye balad. Askerler, Toplum Polisi Merkezi'nin evresini sard. Ksa srede merkez tamamen kuatld. Dars askeri birliklerin, ierisi ise polisin kontrolndeydi. Kuatma tamamlandktan birka dakika sonra, Ankara Skynetim Komutan Recep Ergun olaya el koydu. Ergun, ilk olarak kapdaki panzerin ekilmesini emretti, sonra eline megafonu alp, Toplum Polisi Merkezi'ne seslendi: Size sadece 1 dakika zaman tanyorum. Aklnz banza toplayn. Ananz, babanz, ocuklarnz dnyorsanz, hemen bu eyleme son verin. Komutann bu ars ile birlikte btn askerler ellerindeki tfeklerin namlusuna mermi srmeye baladlar. ehrin gbeinde byk bir atma kacan dnen vatandalar, evlerinin korunakl blgelerine ekilip yerlere yattlar. Aradan 45 saniye gemedi ki, ar sonu verdi, POL-DER'li polislerin eylemi sona erdi. Btn toplum polisi teslim alnd ve silahlar topland. Eer polis direnecek olsayd, bir katliam yaanacakt. Olay kamuoyundan gizlendi. Toplum Polisi Merkezi de o gnden sonra bir albayn emrine verildi (Pazarc, 2010). Tanel Demirel, saysal yetersizlik, teknik donanm ve eitim eksikliklerinin de emniyet rgtnn etkin bir biimde almasn gletiren dier bir sebep olarak askerler tarafndan ileri srldn belirtmektedir. Nitekim Nevzat Blgiray'a gre polis, telsiz, tabanca, elik yelek gibi en temel ihtiyalarn gidermekten yoksun olduu gibi, denek yetersizlii nedeniyle, saylar zaten yetersiz ve eskimi olan polis otolarna benzin dahi bulamamaktayd. Polis modern sorgulama yntemlerine yabanc olduu gibi, skynetimden polis karakolunu korumalar iin yardm dahi istemiti (Demirel, 2001: 52). Askerlere gre, polis tekilatnn yan sra mlki idare amirleri de gerek partizanlktan gerekse uzun yllarn ihmalinden kaynaklanan nemli sorunlarla kar karyaydlar. Pek ok ilede kaymakam ve emniyet amiri bulunmuyor veya bu grevler vekleten yrtlyordu. Kenan Evren'in aktardna gre, Diyarbakr'da bulunan 7. Kolordu ve Skynetim Komutan Cemalettin Altnok 17 ubat 1980 tarihinde yaplan bir Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yle demektedir:
Blgemdeki Siverek lesine daha bir kaymakam ve emniyet amiri bulamadk. (Siverek ki en ok olay olan ve Apocularn kontrolnde olan bir iledir) Kaymakam tayin edildi fakat gelmiyor. Size enteresan bir olay daha syleyeceim. Bitlis'ten Siverek'e bir emniyet amiri tayin edilmi, ancak Bitlis'te grlen bu emniyet amiri iki senedir Bitlise gelmemi. Emniyet Genel Mdrl ise onu Bitlis'te biliyor ve biz onu Siverek'e tayin edeceiz ne dersiniz diye Bitlis'e soruyor. (Demirel, 2001: 53).

Askerlere gre, yarg da benzeri ekilde skntlar yaamaktayd. Saylar ok yetersiz olan hkim ve savclar yeterince korunamadklarndan salkl olarak grevlerini yrtememekteydiler. Mahkemelerin alma hz ok dkt. 6 Nisan 1979 tarihinde

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

831 / 1404

yaplan Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda okunan ve Jandarma Denetleme Bakannca hazrlanan raporda yle deniliyordu:
Biz Mardin'de iken, Derik'te bir polis gpegndz sokak ortasnda kuruna dizilerek ldrlmtr. Davaya bakacak olan Derik Hkimi istirahat alm, bir dieri kendini reddetmi, Mazda Hkimi yetkisizlik karar vermi, Yksek Hkimler Kurulunca grevli klnan Mardin Hkimi ise sank bir retmenle eitim enstits rencisini tutuklayacak yreklilii gsterememitir. in dramatik yan savc, bu sanklarn sorgular yaplrken pencerelere kum torbalar ylmak suretiyle can gvenliklerinin salanmas talebinde bulunmutur (Demirel, 2001: 53).

Yine askerlere gre, su ileyenler ou cezaevlerinde devletin kontrolnn tam olarak salanamamas nedeniyle kolaylkla kaabiliyor veya orada kaldklar srede daha da bilenmi militanlar olarak yetiiyorlard. Cezaevleri eitli rgtlerin kurtarlm blgeleri haline getirilmi, kart grl mahkmlarn lin edilmesi sradan olaylar olarak grlmeye balamt. Askerlere gre, 12 Eyll ncesi dnemde terre kar mcadelede kendileriyle ibirlii iinde olmalar gerekli olan sivil brokrasi ve gvenlik gleri, gerek teknik yetersizlikler, gerekse irade eksiklii nedeniyle, skynetime yardmc olamamakta, tam tersine skynetimden yardm beklemektedirler (Demirel, 2001: 53-54). Tanel Demirel, askerlerin 1980 ncesi dneme ilikin emniyet kuvvetleri, mlki idare, yarg ve cezaevlerinin durumuna ilikin deerlendirmelerinin abartl olup olmadn sormakta, askeri disiplin ve hiyerariye alm ve dier her trl organizasyonda ayn disiplini grmek isteyen; bunlar ordu standartlar iinde deerlendirmeye alan askerlerin, sivil kurumlardaki uygulamalar danklk ve disiplinsizlik olarak alglayabileceklerinin anlalmas gereken bir durum olduunu vurgulamakta, ayrca, terrn sona erdirilememesinin nedenlerini aklamaya alan askerlerin bu konudaki eitli unsurlar abartarak sunmu olmalarnn da gzden uzak tutulmamasn hatrlatmakta, ancak btn bunlar doru kabul edilse de o dneme ilikin benzeri grlerin sivillerce de ifade edildii deerlendirildiinde, askerlerin polis tekilat, mlki idare ve yarg konusundaki kanaatlerinin hayali bir durumu yanstmadn, gereklikten uzak olmadn belirtmektedir (Demirel, 2001: 54). Demirele gre, 12 Eyll ncesinde emniyet gleri ve mlki idare kadrolarna yaplan atamalarda, liyakatten ok siyasi partilere yaknln en nemli ltlerden biri olduu birok gzlemci tarafndan dile getirilmitir. rnein 1979 ylnda iktidara gelen AP aznlk hkmetinin ilk uygulamalarndan biri, 67 ilin valisini ve 52 ilin emniyet mdrn deitirmek olmutur. Sadece st kademeler deil, alt kademeler de emniyet glerinin tarafszl ile badamayacak eitli davranlar iinde olmulardr. Polis derneklerine ye olan polislerin tamamn militan olarak grmek hatal olsa da, pek ok polisin sahip olduklar siyasi yaknlklara gre tutum takndklar bilinmektedir. rencilerle birlikte POL-DER afilerini asan polisler olduu gibi (Hrriyet, 1 Temmuz 1979), Babakanlk binas nnde "yaasn Trke" diye slogan atan polislerin de olduu (Hrriyet, 22 Temmuz 1979) dnemin basnnda belirtilmitir. CHP hkmetinin ileri Bakan rfan zaydnl da emniyet iinde yapmak istedii deiikliklere kar kan POL-DER yneticilerinin kendisini "basna vermekle" tehdit ettiklerini belirtmitir (Demirel, 2001: 54). Yine, emniyet glerinin teknik ara-gere, say ve eitim ynnden yetersizlikleri konusunda da askerlerin doru tespitler yaptklarn ifade eden Demirel, Emniyet tekilatna eitim vermek zere davet edilen ngiliz Scotland Yard grevlilerinin Trk polisinin olay yerine varr varmaz yapt ilk eyin farknda olmadan delilleri yok etmek olduunu sylediklerini belirtmektedir (Hrriyet, 22 Temmuz 1978). Gazeteler stanbul'da 7 Dev-Sol militannn,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

832 / 1404

karakol basp uyuyan polisleri bir odaya kilitleyip karakolu atee verdiklerini yazmtr (Hrriyet, 27 Ocak 1980). CHP Hkmetinin ileri Bakan Hasan Fehmi Gne'in 1979 yl ubat aynda yaplan Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yapt konumada polis tekilatnn durumu konusunda aydnlatc bilgi vermektedir (Demirel, 2001: 55). Hasan Fehmi Gne'e gre; polis ok geleneksel, ok bezgin, psikolojik olarak ok km durumdadr. Gne yle demektedir:
Benim emniyetteki istihbarat rgtm olaylarn nnden deil, arkasndan gitmektedir. nceden istihbarat yapacak ne gtedir ve ne de anlaytadr. Bugn Trkiye youn bir silah kaakl basks altndadr. Hatta imdi ran'a da bizden silah gemektedir. Biz silah giriini nleyemiyoruz. stihbaratmz zayf. Btn bunlarn halli paraya mtevakkf. Bugn Almanya'nn hurdaya kard ve bize yardm olarak verdii ara ve gereci kullanyoruz. deneimiz yok. Jandarmann denizde kaaklarla mcadele iin stanbul'da bir botu var. Yapm devam edenlerin parasn deyemiyoruz. Skynetim blgeleri dnda aracmz da yok, telsizimiz de yok, elemanmz yok, bomba uzmanmz yok. Bir tek balistik laboratuvarmz var. Bir tek mikroskopumuz var. Mikroskop aldmz farz edelim, fakat uzmanmz yok. Uzman yetitirmek iin ngiltere'ye yeni eleman gnderdik. stihbarat okulumuz var. Bir dnemde yirmi kii eitebiliyoruz. Gln bir rakam. ok polisimiz var, ama ie yarayacak polisimiz ok az. Sadece 17 ilimizde fotoraf makinamz var, 50 ilde yok. Btn bunlar dzeltmek iin alyorum. Ama falan kiiyi uraya getireceim dediim zaman birok arkadalarmz karmza dikiliyor. Bunu bize braksnlar. Bir bakan bir beki, bir polis vesaire ii ile uratrmasnlar (Demirel, 2001: 55).

Devletin cezalandrma fonksiyonunda ortaya kan bozulmalar, dier fonksiyonlarda gzlemlenen aksaklklardan ok daha ciddi sonular dourur. lkeyi dier devletlere kar koruma ve lke iinde hukuk kurallarn herkese eit bir biimde uygulayarak dzeni salama liberal demokratik devletlerin kendi meruluklarn dayandrdklar iki nemli iddiadr. Dolaysyla, sz edilen konulardaki yetersizliklerin rejimin meruiyetine ilikin alglamalar derinden etkiledii iin ok daha ar sonular olmas normaldir. Doktor veya retmen bulamamaktan kaynaklanan mahrumiyetle, can ve mal gvenliinin olmamas durumunun yaratt mahrumiyet ayn ey deildir. 1970li yllarda emniyet glerinin artan siyasal hareketlilik ve siyasal iddet karsnda hem yetersiz kalmas, hem de tarafszlk grntsnden uzaklamas, demokratik rejimin bunalmnda kritik bir rol oynamtr. Emniyet gleri say ynnden olduu kadar, tehizat ve eitim ynnden de yetersiz kalmaktayd. Lise mezunu genler, alt aylk bir eitimden sonra polis olarak greve balyorlard. Hizmet ii eitim neredeyse yok denecek kadar yetersiz olduu gibi, silahyla hi ate etmemi gen polislerin var olduu da sylenmekteydi. stihbarat ve balistik gibi uzmanlk gerektiren konularda dnya standardlarnda i grebilen eitilmi polis saysnn ok dk olduundan deinildii gibi iileri bakanlar bile yaknmaktayd. Silah ve telsiz gibi en basit aralarn yetersizlii bir yana, eskimi polis aralarn tamir ettirmek, bunlara benzin bulabilmek bile ok ciddi bir sorun oluyordu. Bylece, iddetin doruk noktasna ulat gnlerde, polis karakolunun korunmas iin emniyet mdrlerinin skynetim komutanndan yardm istedii dnemler yaanmtr (Demirel, 2001). Sivil brokrasi konusunda da polistekine benzer tespitler akademisyenler ve siyasiler tarafndan da dile getirilmitir. Gazeteci Orhan Duru 1978 yl banda iktidara gelen Babakan Blent Ecevit'in brokrasinin eitli kurulularnn birbirinden ayr devletlerden daha kopuk bir hale geldii, brokrasiden i karamayp meseleleri ad hoc komitelerle

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

833 / 1404

yrtmeye altklarndan yakndn belirtmektedir. Adalet Bakan Mehmet Can'n 23 Nisan 1979 tarihli Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yapt konuma ise yarg ve mlki idarenin durumunu anlatan bir dier rnektir:
Bingl, Adyaman, Malatya, Elaz, Diyarbakr ve Tunceli yresinde incelemeler yapan Can'a gre; oradaki kamu grevlileri ylm durumdadr, hepsi can korkusundadrlar. ou da oraya srgn edilmilerdir veya yerli halktandrlar.Tunceli'nin Ovack kazas hari hibir kazasnda kaymakam yoktur. Vilayete Jandarma Komutanlndan bir yzba veklet etmektedir. Durum o kadar fecidir ki, blge halkndan olmayan kamu grevlilerine ate edilmekte, evlerine bomba atlmakta bylece o grevliyi karmaya almaktadrlar. Pertek savcs evinin iki defa bombalandn syledi. Hkimin evini de bombalamlar. Yatak odasnn n yakyor, kendim karanlkta at katnda yatyorum. Ne olur beni buradan aln diye yalvard. Tunceli valisi de kendisinin alnmas iin yalvaryor. Diyarbakr valisi, Kars valisi de ne olur beni aln diyorlar. Bingldeki ar ceza mahkemesi hkimleri biz artk karar veremiyoruz. Bir sulu iin 5001.000 kii toplanyor. Biz de can korkusu ile maalesef suluyu serbest brakmak durumunda kalyoruz diyorlard (Demirel, 2001: 55-56).

Yargnn mali kaynaklarnn yetersizlii yarg srecinin uzamasnn nedenlerinden biriydi. Cezaevlerinin durumu da en hafif deyimiyle iler acsyd. Uzun ve yorucu bir yarglama srecinin sonunda cezaevlerine gnderilen hkmller gerek cezaevlerinin yetersiz altyaps gerekse grevlilerin siyasi saikler veya korku sebebiyle gz yummas neticesinde bir yolunu bulup kolayca kaabiliyorlard. Brokratik mekanizma iindeki yozlama ve zafiyet, silahl kuvvetler ve brokrasinin temel bir ka kurumu dnda btn bnyeye sirayet etmiti. eitli liselerce militan olduklar bilinen ahslara diploma verilmesi, retmen yetitiren eitim enstitlerine tamamen siyasi saiklerle renci alnmas, milli eitim kurumlarndaki yozlamann boyutlarna iaret etmekteydi (Heper, 1976). Ynetim zafiyetinin demokratik rejim zerindeki olumsuz etkileri aktr. zellikle emniyet glerinin yetersizlikleri nedeniyle can ve mal emniyetinin gvence altna alnamamas, nereye gidiyoruz sorusuyla birlikte, alternatif rejim araylarn da krklemitir. Siyasal elitin gvenlik brokrasisini iler hale getirememesi, devlete demokratik otorite kazandramamas 12 Eyll 1980 darbesine gidite hayati bir rol oynamtr. Eer insan doasnn evrensel bir zelliinden bahsedeceksek, bu zellik lm korkusu veya lm savuturma kaygsdr. 70li yllarn ortalarndan itibaren Trk toplumu bu noktada kendisini giderek daha fazla gvensizlik iinde hissetmektedir. Yaama hakknn tehdit altnda olduu bir toplumda, dzeni yeniden tesis edecek bir otorite aray srpriz deildir. kincil bir dzeyde olmakla birlikte, devletle her kar karya geliinde verimsizlik, kayrmaclk ve rvet ile karlaan vatandan devlete ve rejime gven duyabilmesi de kolay deildir. Brokratik yozlama her eyden nce kanun nnde eitlik idealini anlamsz hale getirmekte, kiileri kanundan baka dayanacak noktalar aramaya iterek abartl bir benzetme olsa da- herkesin birbirinin kurdu olduu bir ilikiler an tevik etmektedir. Ve nihayet, devletin etkililikten uzak yaps hem ekonomik krize kar nlem alnp uygulanmasn zorlatrmakta, hem de hayati nemi haiz kamu hizmetlerinin hi sunulamamasna (veya aksamasna) yol amakta ve bir baka adan da rejimin yurttalar nezdinde ballk duygusu yaratmasn zorlatrmaktadr. 12 Eyll ncesinde halkn askere ynelik beklentilerinin aklamas da burada yatmaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

834 / 1404

Cneyt Arcayrekin, 12 Eyll ncesi dnemde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii grevini yrten Haluk Baylken ile 1985 ylnda yapt bir grmede Baylken 1980 ncesi dnemin brokrasisinin iinde bulunduu durumu u ekilde zetlemektedir:
Polis blnm, devlet kadrolarna szmalar olmutu. Sayn Korutrkn ayrca deer verdii bir bakana syledii u szler var 1978de. Diyordu ki: ktidarlarn kendi kadrolaryla gelmeleri slogann Trkiyede suiistimal ediyoruz. Byle yaparsak elli yl yerimizde sayarz. Hkmet iinde istikrar salamaya aln, alerjik noktalara dokunmayn, ama memurlarn durumuyla daha istikrarl ekilde uran.Baz hasbhallerde bulunuyordum, bir sayn hkmet bakan geliyor, falan tarihte hkmete geliimizde inanamazsnz, devleti tanyamaz bir halde bulmutuk., diyordu.Sonra hkmet deiiyor, yine bir dier sayn babakan byle bir sohbette ayn eyleri sylyordu. Herkes devletin tannmaz hale geliinde bir ncekini kusurlu buluyordu (Arcayrek, 1985: 184)

12 Eyll darbesini gerekletiren askeri kadro, demokratik parlamenter sistemi anari ve terrden sorumlu tutmu, bu sav 12 Eyll gnnden balayarak Kenan Evren tarafndan srekli ne srlmtr. Evren, 12 Eyll gn radyo ve televizyonda yapt ve darbenin nedenlerini aklad konumasnda kamu ynetimi ve brokrasisinin durumuyla ilgili baz tespitler de yapmtr:
Siyasi partiler, bu kritik dnemde milletin zlemle bekledii nlemleri almak yerine; i gerilimi devaml arttrarak, ykc ve blc mihraklar bsbtn kkrtarak, onlara cret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarrcasna seim yatrmlar iin zaman yaratma yollarn tercih etmilerdir. ktidara gelen siyasi partiler, devlet tekilatnn btn kademelerini kendi grleri dorultusundaki kiilerle doldurarak kamu grevlilerinin ve vatandalarmzn bir tarafa girerek kamplara blnmesini zorunlu hale getirmiler, giderek anari ve blcl destekleyen kaynaklarn ekillenmesine ve kamu kurulularnda alanlarla, polis ve retmenlerin dahi birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olan partizan tutum ve davranlardan vazgememilerdir. Bylece tarafsz halkmz, devletten beklediini parti kaplarnda aramaya mecbur braklarak devlet otoritesi yok olmaya, vatandalarn hak ve hukukunu korumak ve ona tarafsz hizmet gtrmek yerine; devletin saygnl yava yava erimeye mahkm olmu ve dolaysyla lkemizde tam otorite boluu teekkl etmitir. (Yetkin, 1995: 169,170)

Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde 1980 ncesi dnemde lkede brokrasinin genel durumu u ekilde aktarlmaktadr:
1970li yllar, toplumda gl ideolojik akmlarn yaygn olarak boy gsterdii bir sreti. Bireylerde kendilerini bir yere bal hissetme duygusu olan aidiyet dncesi n plandayd. Toplumda yasal olarak rgtlenen sivil toplum kurulular, ekonomik ve sosyal amalardan ok siyasi ve ideolojik amalarn n plana karmlard. zellikle bireylere eit hizmet sunmas gereken devlet memurlar arasndaki siyasal ve ideolojik rgtlenmeler toplumun kamplara blnmesine yol amt. Bu anlamda, alan says bakmndan byk kitleler oluturan retmenler ve polisler arasndaki rgtlenmeler toplumda byk huzursuzluk oluturuyordu. Sac polisler POL-BR, solcu polisler POL-DER ad altnda, sac retmenler LK-BR, solcu retmenler TB-DER ats altnda rgtlenmiti. Dier meslek gruplarnda da benzeri kart grl rgtlenmeler oluturulmutu. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 1)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

835 / 1404

1 Mays Davas Cumhuriyet Savcs etin YETKNin;


1 Mays 1977 olaynda ben durumada savcydm. lk durumada soruturmann geniletilmesini, esas faillerin bulunmasn ve baz kamu grevlileri de aka sulu olduklar dosyadan anlald gibi, haklarnda dava almasn ister istemez hemen bu grevden alndm. Yani bu davann o ekilde yrtlmesini stanbul Cumhuriyet Basavcl istemedi ve beni grevden ald.

eklindeki beyanna Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde yer verilmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 9) Ayn ekilde, dnemin Babakan ve CHP Genel Bakan Blent ECEVTin;
Daha ilk gnden karmza duvarlar kmaya balad. Yani atei ap, halk panie kaptrp 30'un zerinde insann lmne neden olanlar belli. Yani Emniyet onlar mutlaka filmini ekmi olmalyd. Ona ramen hibir bilgi alamadk.

Szleri de ayn iddianamede yer almtr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 9) Anlan iddianamede bulunan bir baka aklama ise Kahramanmara Olaylar konusunda dnemin Kahramanmara Belediye Bakan Ahmet UNCUya aittir. 22/12/2011 tarihli tank olarak alnan beyannda UNCU, 25 Aralk 1978 Cuma gn Gaziantep 5. Zrhl Tugay Komutan ve birliklerin Kahramanmaraa geldiklerini, askerlerin zamannda geldiini, Emniyet Mdrnn o tarihteki emniyet ierisindeki blnmeye gre POL-DER yesi olduunu, Valiyi de etkileyerek polisi olaylarn dnda tuttuunu, Mara sokak sokak bilen bu kuvvet ekildiinde de askerlerin yabanclk ektiini belirtmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 22) ddianamede ayrca, olaylarn devam ettii gnlerde zellikle polisin hedef alnd gerekesiyle polis-halk atmas kmamas iin, polisin olaylardan tamamen el ektirildii belirtilmekte, bu bilgi tank Ahmet UNCUnun Emniyet Mdrnn Valiyi de etkileyerek polisi olaylarn dnda tuttuu eklindeki beyann dorulad vurgulanmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 22) Blent Ecevit Babakanlk gnlerini anlatt bir yaz dizisinde (Cumhuriyet Gazetesi, 12.11.1985) cepheleme giriimlerine kar kesin kararl bir ekilde direndiklerini, bunun da terr karsnda devlet gcn yansz bir ekilde kullanabilme serbestisini ve olanan saladn ifade etmektedir. Ancak artlarn normal olmaktan fazlasyla ktn, ne kadar tarafsz davranmaya alsalar da, sadan ve soldan gelen terr karsnda eit davranmaya zen gsterseler de kamu kurulularndan birounun srklendikleri bozulma ve blnmenin hkmetin yansz davranmasndan beklenen sonucun salanmasn ok gletirdiini belirtiyordu. Blent Ecevit dnlenin aksine emniyet kuvvetlerindeki blnmenin sanld kadar ileri llere varmadn, polisin byk ounluunun tarafsz bir tutum izleyebilecek durumda olduunu, ancak yllardan beri eitim ve donanm bakmndan akl almaz bir lde ihmal edildiini, etkisini byk lde yitirdiini ifade etmektedir. Yine Ecevit, 7 Ocak 1980de Meclis ortak grup toplantsnda yapt konumada iktidarda bulunan AP aznlk hkmetinin uygulamalar ile ilgili u tespitlere yer vermektedir:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

836 / 1404

bana gelir gelmez, daha hi kimseye deneme frsat vermeden, tm valileri deitirmitir, emniyet mdrlerini deitirmitir. Karakol polislerine kadar varan bir tasfiye hareketi balatmtr. Genel mdrlerden kk memurlara kadar, yer yer odaclara kadar kamu ynetimini alt st etmitir. Grevden uzaklatrma olanan bulamad baz memurlar da, Bakanlklara gzler nnde dzenlenen saldrlarla, yldrma, grevlerine gelmekten caydrma eilimine girildii, o yntemin seildii sezinlenmektedir. Fakat btn bu atamalara karn, kamu ynetimini alt st edecek ve bsbtn etkisiz brakacak, hatta bir blclk unsuru haline getirecek bu aptaki, bu boyuttaki atamalara karn bu hkmetin bakan TV nne kp, milletin gzne baka baka Biz, 30 gnde kimi nereye yerletirmiiz ki? diyebilmektedir(Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7350).

lkenin ierisinde bulunduu bu kt durum hemen hemen her kurumda kendini hissettiriyordu. 1980 ncesinin bunalml gnlerinde siyasi parti liderleri ve baz politikaclarn lkenin iinde bulunduu durumdan yaknmalarn aktarmak, tespit ve deerlendirmelerini iletmek zere Cumhurbakanlna mektup gnderdiklerini grmekteyiz. Cumhurbakanl arivinde yer alan bu mektuplar incelendiinde, bazlarnda brokrasiye ilikin belirlemelerin de yapld anlalmaktadr. Bu mektuplardan biri Milli Selamet Partisi Genel Sekreteri Ouzhan Asiltrke aittir. Asiltrk, 06.09.1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri Korutrke hitaben yazd mektupta hem anari ve terrden, hem de bunlarla mcadele etmesi gereken aktrlerin hareket ve tavrlarndan yle ikyet etmekteydi (Fahri Korutrk Arivi, 1979a):
Cumhurbakanl Makamna, 27-31 Austos 1979 tarihlerinde Genel Bakan Necmettin Erbakan ve beraberindeki heyetin Rize-Artvin civarndaki seim almas esnasnda, devleti hedef alan ve devlet varl ve otoritesini hie sayan olaylar cereyan etmitir. Artvin ve civar solcu komnist militanlar tarafndan kurtarlm blge ilan edilmitir. Atlan sloganlarda ve el basmas olarak datlan ilanlarda Artvin ve Karsn aka Rusyaya bal olduu ifade edilmekte, bu durum devletin emniyet ve asayi gleri, mlki idare amirlerinin gz nnde cereyan etmekte ve mdahale edilmemektedir. Polisin iinde de ayn grupla ibirlii yapan kimselerin bulunduu mahede edilmitir. Elinde Trk devletinin verdii otomatik silah bulunan ve aslnda Sayn Erbakan ve beraberindeki heyetin korunmasyla grevli Artvin emniyetine mensup bir polis memuru halkn kararn Genel Bakanmza tebli ederek seim konumas yapmad takdirde koruma grevini yapacaklarn bildirmitir. Konvoyumuz Hopada adeta bir tuzak ierisine bizzat koruma grevlisi emniyet kuvvetleri tarafndan getirilip sokulmu, Hopaya gnein batmasndan bir saat nce gelinmi. Seim konumas yapmaya balarken militanlar ta ve sopalarla saldrya gemilerdir. Atlan kurunlarn bir ksm seim otobsne isabet etmitir. Hadiseler esnasnda polis vazifesini yapmam, grev yapmak isteyen bir iki iyi niyetli emniyet mensubu da tesirli olamamtr. le jandarma komutan vazifeye davet edilmi Ben on-on iki jandarma ile bu emniyeti salayamam demitir. Kaymakam yerinde bulunamam, sonra bir dkkndan bulunup getirilmitir. Can gvenliini salayamayacan ifade etmesi zerine, ordudan yardm istemesi bildirilmi ancak byle bir yardm da salanamamtr. atma devam ederken bir yarbay gelip duruma baktktan sonra Asker alarmda deil, ben gelemem, gelsem de bu durumda gvenliinizi salayamam demitir. Vali bulunmu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

837 / 1404

kendisinden niin tedbir alnmad sorulmu, Valinin cevab: Her trl tedbir alnmtr. Asker iki gndr alarmda eklinde olmutur. Bu tecavz bir saat kadar devam etmi, durumun seim konumas yaplmasna msait olmad grlnce emniyet kuvvetlerine, Program gerei Borkaya geeceiz, yol an dendiinde: Buradan ileriye gidemezsiniz, yollarda barikatlar kuruldu, geemezsiniz cevab alnmtr. Artvin ve Karsn birok yerleri bu durumdadr. Seim emniyeti yoktur. Acil tedbir alnma takdirde emniyet iinde ne halka hitap etmek, ne de seim yapmak mmkndr. Bu hadiseyi bir basn toplantsyla kamuoyuna duyurmay Devlet ve Millet dmanlarnn iine yarayaca ve devleti rencide edecei iin uygun bulmuyoruz. Ancak bu kabil hadiseleri grmezlikten gelerek, tedbir almak yerine babo brakmay, hatta ayn sakat zihniyetteki baz grevlileri bu blgelere gndererek buralar fiilen komnist solcu militanlarn hkimiyeti altna sokmay devleti tahrip sayyoruz. En ksa zamanda ciddi tedbirler alnmasn mit ve temenni ediyoruz.

Bu mektup Cumhurbakanl Genel Sekreterliince 21.09.1979 tarihinde Babakanla gnderilmi, gerekli tedbirlerin alnmas istenilmitir. Kahramanmara olaylar zerine Cumhurbakan Fahri Korutrkn Kahramanmara parlamenterleriyle 29.01.1979 tarihinde yapt toplantda Senatr Adnan Karakk (AP) Hkmetin olaylardaki hatalarn yle ifade etmektedir (Fahri Korutrk Arivi, 1979b):
19unda balayan olaylar 22sinden itibaren icra, devlet kuvvetleri nleyememitir. Takviye askeri birliklerin gelmesi gecikmitir. Yetki bakmndan kaos olumutur. ileri Bakan dahi orada olmasna ramen bu kaosu nleyememitir.

Mehmet Yusuf zba (MHP) ise Korutrke yazd mektupta zetle:


Anaristler eylemlerine Nur Hak dalarnda baladlar. Dou Perinekin Aydnlk gazetesi dokuz aydr bu olaylar tezghlyordu. Kontrgerilla etrafnda alan bir yaynla baz vatandalar halkn gznde kt kii durumuna drld. Aleviler korkutuldu tahrik edildi, silahlanmaya tevik edildi. Hkmet olaylarn stne gidecei yerde 300 ar solcu militan polisi Maraa gnderdi. Bunlar blgede terr trmandrdlar. Polisler halka ikence yaptlar. Polisin susuz halka ate ap vurduunu grenler de oldu. Hastane nnde polislerin bir yaraly vurduu grlmtr. lenlerin says 105tir. TRTde konu istismara devam ediliyor.

MHP Genel Bakan Alparslan Trke ise 03.01.1980 tarihli basn aklamasnda zetle u ifadeleri kullanmaktadr (Fahri Korutrk Arivi, 1979c):
Bundan nceki iktidar dneminde herkesin gzlerinin nnde baz kurulular TKPnin eline gemi, devletin emniyet tekilat en nemli kilit noktalarnda bile komnist hcreler oluturulmu, devletten yana olmas gereken baz polisler komnist manifesto yaynlayarak komnist eylemler yapmlardr. Bylece geni kitleleri sevk ve idareye talip gizli ak komnist ve blc kurulularca i harp cepheleri oluturulmaya allmtr ve allmaktadr. Biliyoruz ki devleti glendirmek lazm ama demokratik olmayan yollar devleti daha da kmaza sokacaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

838 / 1404

Darbe Sonras Dnemde Brokrasi ve Yeniden Dzenleme


1980li yllara gelindiinde lkedeki brokratik yap ekonomik ve toplumsal gelimelerin gerisinde kalm, kamu ynetimi sistemi, hizmetleri gerekli nitelik, hz ve verimlilikte salayamadndan kalknmann etkili bir arac olamam, stelik harcamalar hzl biimde arttndan insan gc ve kaynak israfna neden olmutur. Bunun sonucunda, 1980 sonrasnda ibana gelen hkmetler, kamu ynetimini kendi siyasal ve ekonomik anlaylar erevesinde yeniden dzenleme giriiminde bulunmutur. Bu dnemde kamu ynetiminin aklanan yaps ve yeniden dzenlemeyi gerektiren durumu aslnda Trkiyenin sosyoekonomik yaps ile yakndan ilintilidir. Bir bakma yeniden dzenlemeyi gerektiren nedenler kamu ynetiminin genel durumunu gstermektedir. Nihayetinde kamu ynetimi sistemi, toplumsal sistemin bir alt sistemi olarak dier toplumsal alt sistemlerle srekli ve karlkl bir etkileim iindedir (Karaer, 1987: 29,30). 12 Eyll askeri mdahalesi sonrasnda balayan ve 1984 ylnn sonuna kadar sren dnemde kamu ynetimi alannda nemli yeniden dzenleme almalar yrtlmtr. Kamu ynetiminin yeniden dzenlenmesi Milli Gvenlik Konseyinin ncelikli olarak ele ald konulardan biri olmutur. Bu dnemde askeri ynetim tarafndan zellikle idari ilemlerin basitletirilmesi, her kademedeki grev, yetki ve sorumluluklarn dalmnn kesin olarak belirlenmesi, sorumluluktan kamann yaptrmlarnn saptanmas, kurulularn grevleriyle uyumlu insan gc planlamas yapmalarnn zorunlu hale getirilmesi, her kurulu iin kadro standartlarnn tespit edilmesi, ii memur ayrm konusunda objektif ller getirilmesi gibi konular zerinde durulmutur. Askeri ynetim dneminde grev stlenen Ulusu Hkmeti ncelikle bakanlklarn saysn azaltarak ve tekilatlanmalarnda standartlama salayarak almalarna balam, bu hkmet dneminde giriilen yeniden dzenleme faaliyetleri zal Hkmetinin ilk ylnda da devam etmitir (Karaer, 1987: 36). 27 Eyll 1980 tarihinde TBMMde Babakan Blent Ulusunun hkmet programn sunu konumasnda kamu ynetiminin o gnk durumuna ilikin olarak yapt saptamalar ayn zamanda 12 Eyll ynetiminin konuya bakn da yanstmaktadr (Karaer, 1987: 37):
Mazisi yzyllara dayanan Trk idare yaps, artlarn deimesiyle yeniliklere ve ihtiyalara ayak uyduramayarak eskimi, ekonomik ve sosyal gelimelerin gerisinde kalmtr. Bunun sonucunda kamu ynetiminde ar merkeziyetilik, grev, yetki ve sorumluluklarn dalmnda dengesizlik, normalin ok stnde istihdam, atl kapasite, verimsizlik, lzumsuz formalite ve krtasiyecilik hastalklar meydana gelmitir. Kalknmakta olan bir lke durumundaki Trkiyenin ekonomik ve sosyal kalknmasn engelleyen en nemli faktr, Trk idaresinin bu hastalklardr. Bu tabloya, bir de son yllardaki anarik ortam eklenince, idare toplumun gven ve huzurunu salamada yetersiz kalmtr.

Hkmet programnda ynetimde yaplacak yeniden dzenleme almalarna da nemli yer ayrld grlmektedir. Programda, ynetimin tam olarak tarafsz ekilde alaca ve devlet hizmetini yrtenlerin siyasal etkilerden uzak alabilmelerinin yasal gvence ve yaptrmlara balanaca ifade edilmitir. Bu kapsamda yaplacak almalara, kamu personelinin sorunlarna ilikin yneylem aratrmas yaplmas amacyla bir komisyon oluturulmakla balanmtr. Komisyonun yrtt n almalar sonucunda kamu grevlilerinin sorunlarnn temel nedenden kaynakland ortaya konulmutur. Bunlar; devletin uygulad istihdam politikas, personel rejimi ve kamu ynetimindeki dengesizliklerdir. Belirlenen bu temel sorun alanna ilikin komisyonlar kurulmutur. Bu komisyonlar; Kamu stihdam Politikas, Personel Rejimi ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

839 / 1404

Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi Komisyonlardr. lk iki komisyonun hazrlad raporlarda kamu ynetimi alannda var olan sorun ve aksaklklar belirlenmi, son komisyon ise raporunda sorunlarn yan sra zmne ynelik nerilere yer vermitir (Karaer, 1987: 38). Rapor, dnemin ynetimi yeniden dzenleme anlayn yansttndan yakndan incelenmesinde yarar olan bir metindir. Sz edilen rapor giri blmyle birlikte alt blmden olumutur. Giri blmnde ynetimin genel grn, ynetimin yaps ve temel sorunlar, daha nce yaplm olan ynetimi dzenleme ve gelitirme almalarnn sonular, izlenecek yntem ve sorumluluk konular ele alnmtr. Birinci blmde, merkezi idareyi gelitirme nerileri, ikinci blmde merkezi ynetimin tara kurulular, nc blmde mahalli idareler, drdnc blmde kamu iktisadi teebbsleri ve son blmde de idarenin gelitirilmesinde izlenecek yol, rgtlenme ve uyulacak esaslara yer verilmitir (Karaer, 1987: 38). Rapora gre, kamu ynetimi birok ynlerden gnn ihtiyalarna cevap veremeyecek durumdadr. nceki dnemlerde para para yaplan idareyi gelitirme almalarn bir lde, merkezi bir rgtlenmeye gidilmemesi ve bu almalar sahiplenecek bir birimin oluturulmamasna balayan rapor, Babakanla bal, bir devlet bakannn sorumluluunda merkezi bir idareyi gelitirme rgt kurulmas ve her kurum bnyesinde de bu birimle egdm iinde alacak idareyi gelitirme kurumsal birimlerinin oluturulmasnn nerildii raporun ortaya koyduu almalarda uyulacak esaslara bakldnda bilimsel ve planl bir idari reform yapsnn kurulmaya alld grlmektedir (Karaer, 1987: 38-40). Komisyon dzeyindeki bu almalardan sonra ilk dzenlemeler bakanlklara ilikin olarak yaplmtr. 1981 ylnda Orman Bakanl Tarm Bakanlna devredilmi, Tarm Bakanlnn ad da Tarm ve Orman Bakanl olmutur. kinci olarak ise ayn yl Kltr Bakanl kaldrlm, Kltr ve Turizm Bakanl kurulmutur (Karaer, 1987: 41-42). 27 ubat 1982 tarihinde Bakanlar Kurulu kard 8/4334 sayl kararname ile Bakanlklarn Kurulu Esaslar Hakknda Kanun karlncaya kadar geerli olacak, bakanlklarn hzl ve verimli almalarn salamaya ynelik bir dzenleme yapmtr. Bu dzenleme Cumhuriyet tarihinde bakanlk rgtlenmesindeki ilk ereve dzenleme olmas ve bir standart getirmesi bakmndan nemlidir. Bundan nce her bakanlk kendi kurulu kanunundaki hkmlere gre rgtlenirken bu dankla son verilmitir. Ancak bu dzenleme uygulamaya geirilememitir. Zira Bakanlar Kurulu bir yetki yasas olmakszn bu kararnameyi karmtr. Bu yasal boluk, sonradan 17 Haziran 1982de kabul edilen 2680 sayl yetki kanununa geriye dnk bir hkm konularak kapatlmak istenmitir. lk yaplan ve uygulanamayan dzenlemenin zerinden yaklak alt ay getikten sonra 26.08.1982 tarih ve 8/5384 sayl Kararname ile kamu ynetiminin yeniden dzenlenmesi kararlatrlmtr. 7 Haziran 1982de kabul edilen 2680 sayl yetki kanunu ile kamu kurum ve kurulularnn kurulu, grev ve yetkilerinin dzenlenmesi iin Bakanlar Kuruluna yetki verilmitir. Yetki Kanunu, hkmete 18 ay sreyle yetki vermi, bu sre daha sonra 17 Haziran 1984e kadar uzatlmtr (Karaer, 1987: 44-46). Kamu ynetimini yeniden dzenleme almalar ilk defa bu dnemde somut olarak dorudan kanun hkmnde kararname tasars taslaklar eklinde ortaya konulmutur. Sonuca daha hzl ekilde ulaabilmek iin ayrca bir komisyon raporu hazrlamak yerine bu yol seilmitir. 8/5284 sayl Bakanlar Kurulu Karar dorultusunda yaplan yeniden dzenleme almalar, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Turgut zal bakanlnda be bakandan oluan alt kurula bal olarak oluturulmu ayr komisyon tarafndan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

840 / 1404

yrtlmtr. Bu komisyonlar; Trkiye ve Orta dou Amme daresi Enstits Genel Mdr bakanlnda kurulan Kamu Ynetimi Komisyonu; Devlet Planlama Tekilat Mstear bakanlnda kurulan Genel stihdam Komisyonu ve Devlet Planlama Tekilat Mstear bakanlnda oluturulan Personel Rejimi Komisyonudur (Karaer, 1987: 47-48). Kamu Ynetimi Komisyonunun yrtt almalardan bazlar u ekilde sralanabilir (Karaer, 1987: 49-51):
ereve niteliindeki kanun hkmnde kararnamelerin (KHK) hazrlanmas; Bakanlklarn Kurulu ve Grev Esaslar Hakknda KHK Tasars Tasla, Kamu Kurum ve Kurulularnn Yurtii Tekilat Hakknda KHK, Blge Valilii Hakknda KHK, Kamu ktisadi Teebbsleri Hakknda KHK. Babakanlk ile ilgili KHKlar; Babakanlk Tekilat Hakknda KHK Tasars Tasla, st Kademe Yneticilerin Yetitirilmesi Hakknda KHK, Kamu Ynetimi Akademisi Kurulmas Hakknda KHK. Babakanlk bal kurulular ile ilgili; Devlet Planlama Tekilat, Devlet Personel Tekilat, Devlet statistik Tekilat, Devlet evre Tekilat, Basn Yayn Genel Mdrl, Deniz Mstearl kurulu ve grevleriyle ilgili KHKlar. Mahalli darelere likin KHKlar; Belediye, Anakent Belediyesi, zel dare, Ky ve Mahalle ynetimleriyle ilgili KHKlar. Kamu ktisadi Teebbsleriyle lgili KHKlar, Krtasiyecilikle mcadele kapsamnda hazrlanan KHK, tzk ve ynetmelikler.

Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi balkl raporun kaynaklk ettii, Ulusu Hkmeti dneminde hazrlanan kanun hkmnde kararname tasarlarnn byk blm Babakanla sunulmu, ancak incelenemeden 6 Kasm 1983 seimleriyle hkmet deimi, fakat Turgut zal Hkmeti yapt dzenlemelerde, nceki hkmet dneminde yaplan bu almalardan byk lde yararlanld, bunlar temel ald, ancak bunlar zerinde hkmetin anlay ve yaklamna gre gerekli deiiklikler yapld grlmektedir (Karaer, 1987: 52-53). 12 Eylln brokrasiye maliyetini anlayabilmek amacyla darbe sonras grevden uzaklatrlan, soruturma alan, ceza alan personelin bilanosu hakknda Devlet Personel Bakanlna yaz yaplmasna ramen cevap alnamadndan bu husus verilerle ortaya konulamam, eitli kaynaklar ve tanklklardan elde edilen bilgiler verilmitir. Bu konuda Komisyonumuza ulaan tek bilgi Komisyonumuza ileri Bakanlndan ulaan 16.11.2012 tarih ve 28508 sayl yaz olmu, buna gre; 12.09.1980 ile 07.12.1983 tarihleri arasnda Skynetim Komutanlklarnn istei zerine grevlerine son verilen mahalli idareler personeli saysnn 1.460, grevi ya da grev yeri deitirilen mahalli idareler personel saysnn ise 192 olduu grlmektedir. En ok grevine son verilen personelin olduu iller srasyla 104er kiiyle stanbul ve Antalya, 81 kiiyle Konya, en ok grevi ya da grev yeri deitirilen personelin olduu iller ise 19ar kiiyle Hatay ve Kahramanmara, 18 kiiyle Adana olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

841 / 1404

11. Darbe Dneminin nsan Haklar Asndan ncelenmesi


12 Eyll askeri mdahalesinin lkede yol at insan haklar ihlallerinin boyutlar olduka geni olmutur. Toplumu yaygn ekilde etkileyen askeri rejimin uygulamalar, izleri ok uzun sre silinemeyecek lde ihlallere neden olmutur. Bu ihlaller bata yaam hakk ihlali olmak zere ikence ve kt muamele, sosyal, siyasi ve kltrel haklardan mahrum braklma, gibi insan haklarnn neredeyse tm bileenlerine yaylan yelpazede gereklemitir. 12 Eylle giden srete de ortaya kan anari ve terr ortamnda insanlarn bata yaam hakk olmak zere pek ok hakk tehdit altnda bulunmaktayd. Siyaset yannda brokraside meydana gelen kutuplama nedeniyle de zellikle vatandalarn kamu alann ilgilendiren haklarn yeterince kullanamama ve bu haklarnn ihlal edilmesi gibi durumlarla karlamas sz konusuydu. Dier taraftan 12 Eyll ncesi terr ve iddet olaylar nedeniyle ilan edilen ve 12 Eyll sonrasnda da belli bir sre devam eden skynetim uygulamasnn da hukuki bir dzen olmakla beraber insan haklarn kstlayan bir ynetim sistemi olduunu da gzden karmamak gerekir. Darbe dnemindeki insan hakk ihlalleri darbenin insani ve hukuki maliyetleri asndan byk nem tar. nsan haklar ihlal edilenler bizzat darbenin insani maliyetlerini yaayan kiiler olmulardr. Bunun yannda rnein ikence ya da kt muamele altnda alnan ifadelerle gerekletirilen soruturmalar, yaplan yarglamalar ve verilen kararlar bu kiilerin ayrca bir de hukuki bedel demelerine de sebep olmutur. Bu bedeller yakn zamana kadar denmeye devam edilmi bazlar iin ise yaratt etkiler itibaryla hala denmeye devam edilmektedir. ok sayda tanklkla dorulanan, kaleme alnan birok kaynakta ayrntl olarak yer verilen bu ihlallere ilikin saysal bilgilere resmi yollardan toplu ekilde ulamak mmkn olmamaktadr. Bu konuda Babakanla bal olan nsan Haklar Bakanlna Komisyon almalar srasnda bir rapor hazrlanabilmesiyle ilgili 2 defa yaz yazlm olmasna ramen bu dnemde Babakanla herhangi bir bavuru yaplmad ynnde cevaplar gelmitir. statistiksel olarak, bir bakma 12 Eylln sonular olarak zetlenebilecek baz rakamlarn pek ok kaynakta ortak olarak yer ald grlmektedir. Bu kaynaklardan bazlarna aada deinilmitir. etin Yetkin, 12 Eyll darbesinin yol at demokrasi, hukuk ve insan haklar ihlallerine rnek oluturan uzun bir liste vermektedir:
16 Eyll 1980de grev yasa zerine grevdeki 51.000 iiye iba yaptrld;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

842 / 1404

10 Kasm 1980de Onur Yaynlar sahibi lhan Erdost Mamak Askeri Cezaevinde dvlerek ldrld; 3 Aralk 1980de 18 yandan kklere verilecek idam cezalar yaam boyu hapis cezasna evrilmesi yasann emredici hkm olmasna karn 17 yandaki Erdal Eren aslarak idam edildi. 19 Aralk 1980de Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu yneticilerinin tutuklu olarak yarglandklar ve ou iin idam cezas verilmesi istemiyle alan davaya baland. 15 Ekim 1981de tm siyasal partiler kapatld. Blent Ecevit yazlar ve demeleri nedeniyle birka kez tutukland, hapse mahkm edildi. 650.000 kii gzaltna alnd. 230.000 kii skynetim mahkemelerine gnderildi. 14.000 kii vatandalktan karld. 388.000 kiiye pasaport verilmedi. 23.700 dernein almalar durduruldu. Yalnz stanbulda kapatldklar iin gazeteler toplam olarak 300 gn kamad. Yarglanp mahkm edilen gazetecilerin aldklar cezalarn toplam 3315 yla ulat. 927 yayn, 189 film yasakland. 229 kii cezaevinde ld. Birok subayn emekliye sevk edilmesinin yan sra 3.854 retmen, 998 gvenlik grevlisi, 266 din grevlisi, 120 retim yesi, 47 yarg ve savc, 35 mlki amir iten karld. 1980de sendikal ii says 5.721.074 iken 1985te bu say 1.711.254e dt. (Yetkin, 1995: 208-209).1559

Cumhuriyet Gazetesi ise 12 Eyll 2000 tarihli saysnda darbenin sonularn rakamlarla u ekilde zetlemitir:
650.000 kii gzaltna alnd. 1 milyon 683 bin kii filendi. Alan 210 bin davada 230 bin kii yargland. 7 bin kii iin idam cezas istendi. 517 kiiye idam cezas verildi. Haklarnda idam cezas verilenlerden 50'si asld (26 siyasi sulu, 23 adli sulu, 1'i Asala militan). damlar istenen 259 kiinin dosyas Meclis'e gnderildi. 71 bin kii TCK'nin 141, 142 ve 163. maddelerinden yargland. 98 bin 404 kii rgt yesi olmak suundan yargland. 388 bin kiiye pasaport verilmedi. 30 bin kii sakncal olduu iin iten atld. 14 bin kii yurttalktan karld. 30 bin kii siyasi mlteci olarak yurtdna gitti. 300 kii kukulu bir ekilde ld. 171 kiinin ikenceden ld belgelendi. 937 film sakncal bulunduu iin yasakland. 23 bin 677 dernein faaliyeti durduruldu. 3 bin 854 retmen, niversitede grevli 120 retim yesi ve 47 hkimin iine son verildi. 400 gazeteci iin toplam 4 bin yl hapis cezas istendi. Gazetecilere 3 bin 315 yl 6 ay hapis cezas verildi.
1559etin

Yetkin Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika, 27 Mays, 12 Mart ve 12 Eyllde Amerikann Yeri adl eserinde yer verdii bu rakamlara kaynak olarak; Ercan Yaann Hayatn Kopuunun Onuncu Yl 12 Eyll 1980-12 Eyll 1990 adl kitab ile (Nokta zel EK, Eyll 1990) Gnaydn Gazetesinde yer alan 12 Eylln Getirdikleri adl yazy (12 Eyll 1990) ve Gne Gazetesinde yer alan Rakamlarla 12 Eyll adl yazy (12 Eyll 1990) gstermitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

843 / 1404

31 gazeteci cezaevine girdi. 300 gazeteci saldrya urad. 3 gazeteci silahla ldrld. Gazeteler 300 gn yayn yapamad. 13 byk gazete iin 303 dava ald. 39 ton gazete ve dergi imha edildi. Cezaevlerinde toplam 299 kii yaamn yitirdi. 144 kii kukulu bir ekilde ld. 14 kii alk grevinde ld. 16 kii kaarken vuruldu. 95 kii atmada ld. 73 kiiye doal lm raporu verildi. 43 kiinin intihar ettii bildirildi.1560

27 Kasm 1979 tarihinde TBMMde AP senatr mer Naci Bozkurt ile Hasan Fehmi Gne arasnda vuku bulan kavga esnasnda Bozkurtun elindeki antann yere dmesi sonucu almasyla iindeki belgeler etrafa dalm; uzun yllar emniyet mdrl ve emniyet genel mdrl yapan Bozkurtun antasndan kan belgelerin valiler, kaymakamlar, emniyet mdrleri, emniyet amirlerinin, mspetler ve menfiler eklinde filendii belgeler olduu anlalmtr. Bozkurt, bu raporu kimin hazrladn bilmediini, kendisine vereni ise hatrlayamadn sylemekle yetinmi, sz konusu raporu kimin hazrlad hibir zaman renilememitir. 12 Eyll 1980 askeri darbesinin bu anda gre ileri Bakanlnda byk bir kym yapt ileri srlmektedir. Buna gre, valiler ve emniyet mdrlerinin bu listelere baklarak tekilattan atld belirtilmektedir. Raporda menfi olarak iaretlenenlerin hemen hepsi darbeden sonra ya ihra edilmi, ya da resen emekli edilmilerdir. 12 Eyllde 89 vali, 226 emniyet mdr, emniyet amiri ve 550 emniyet grevlisi resen emekli edildii ileri srlmektedir (Yaln, 2009). 12 Eyll darbesinden sonra 1982 ve 1983 yllarnda Genelkurmay Bakanl tarafndan Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adyla baslan yaynda skynetimin ilan edildii 26 Aralk 1978 tarihinden itibaren gerekleen anari ve terr olaylarna ilikin saysal bilgilere yer verilmitir. Verilen bilgiler arasnda insan haklar ihlalleri asndan deer tayan baz bilgiler de bulunmaktadr. Bu istatistiki bilgilere aada tablolar halinde yer verilmekle birlikte, saylar dnemsel olarak bir tasnife tabi tutulmam olduundan bunlarn bazlarnn tablonun hazrland dnemi yanstmakla birlikte birounun sadece darbe sonras dnemi yanstmad, 26 Aralk 1978 tarihinden itibaren yani skynetim uygulamasnn balangcndan itibaren olan daha geni bir dnemin bilgileri olduunu gz nnde tutmak gerekmektedir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu: 1983).
Cezaevinde Bulunanlarn Durumu (1 Eyll 1982 tibaryla)
DURUMU Gzaltnda Tutuklu Hkml Toplam TOPLAM 546 17.540 6.512 24.598

1560Halis

zdemir Mamak Zindanlarnda Bir Aknc Tarihe Notlar adl kitabnda 12 Eylln sonucu denilebilecek saylar tekrarlam (zdemir, 2006: 368-369); yine Aslan Deirmencinin kaleme ald Tanklar, Madurlaryla Bir Zihniyet Kodlamas 12 Eyll adl kitapta, zgr-Der Genel Bakan ve Haksz Dergisi Yazar Rdvan Kaya ile Aratrmac Yazar Mslm zlmez de kendileriyle yaplan grmelerde belirtilen rakamlar kullanmlardr (Deirmenci, 2011: 29, 76-77).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

844 / 1404

Genelkurmay Bakanlnn sz konusu yaynna gre 1 Eyll 1982 tarihi itibariyle, 17.540 tutuklu, 6.512si hkml olmak zere cezaevlerinde toplam 24.598 kii bulunmaktadr.
kence ve Kt Muamele ddialar (22 Austos 1983 tibaryla)
Soruturma Safhasndaki Dosya Kovuturmaya Yer Olmad Karar verilen Dosya Mahkemede Bulunan Dosya Mahkemesi Sonulanan Dosya DAVA DOSYALARI TOPLAMI Tutuklanan kii says Tutuksuz yarglanan kii says Beraat eden kii says Mahkmiyet alan kii says HAKLARINDA DAVA AILAN TOPLAM K SAYISI 312 256 63 38 669 16 142 50 63 271

22 Austos 1983 tarihi itibariyle ikence ve kt muameleden dolay toplam 669 davann bulunduu, bunlardan 256s hakknda kovuturmaya yer olmad karar verildii, 312sinin soruturmasnn srd, 38inin davasnn sonuland, 63 dosyann ise mahkemesinin devam ettii; bu soruturmalar kapsamnda 142 kiinin tutuksuz, 16 kiinin tutuklu yargland, sonulanan davalarda 50 kiinin beraat ederken 63 kiinin mahkm olduu anlalmaktadr.
kence ve Kt Muameleden Haklarnda Dava Alan Gvenlik Grevlilerinin Durumu
GREVLLER Subay Astsubay Uzman avu Erba ve er Komiser Komiser muavini Polis Polis Enst. rencisi Gardiyan ve Dier Grevliler TOPLAM EMNYET ASKER MENSUBU Tutuklu Yarglanan 1 2 7 2 1 2 16 Tutuksuz Yarglanan 4 10 2 15 13 10 70 1 13 142 Beraat Eden 2 1 13 2 1 34 4 50 Mahkm Olan 1 3 1 3 3 44 3 63 Toplam 8 16 3 25 18 16 149 1 22 271

kence ve Kt Muamele Yapmaktan Yarglanan ve Mahkm Olan Skynetim Grevlilerinin Dalm (4 Ekim 1982 tibaryla)
GREVLLER Subay Astsubay Uzman avu (j) Erba ve er Komiser Komiser muavini Polis Polis enst. rencisi Gardiyan ve Dier Grevliler TOPLAM EMNYET MENSUBU ASKER Tutuklu Yarglananlar 1 1 6 2 1 5 3 17 Tutuksuz Yarglananlar 1 6 2 3 5 7 40 1 11 76 Mahkm Olanlar 1 1 1 3 9 15

kence ve kt muameleden dolay haklarnda dava alan gvenlik grevlisi saysnn 271 olduu, bunlarn 52sinin asker, 184nn polis olduu;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

845 / 1404

kence ve kt muameleden 93 skynetim grevlisinin yarglanp mahkm olan saysnn 15 olduu anlalmaktadr.
lm Olaylar ddialar (22 Austos 1983 tibaryla)
12 EYLL NCES LMLER KENCEDEN LD KANITLANANLAR TAHKKATI DEVAM EDEN LM OLAYLARI
Mahkemesi Biten veya Kovuturmay a Yer Olmad Karar Verilen Doal Nedenlerle len

ntihar Eden Emniyet Kuvvetlerinden Kaarken len atmada len

TOPLAM lm ddialar Toplam ld ddia Edilenlerden Sa Olduu Saptanan Kayp TOPLAM

13 12 114 41 28 8 37 114 253 15 1 269

Ayn kaynakta yer alan lm iddialar ile ilgili bilgileri ieren tabloya bakldnda, 22 Austos 1983 itibariyle toplam 269 iddiann mevcut olduu, 114 lm olaynn soruturmasnn devam ettii, ikenceden ld kantlanan 12 kii olduu, 41i doal nedenler, 28i intihar eden 8i emniyet kuvvetlerinden kaarken len, 37si atmada len olarak belirtilmek zere 114 kiinin de baka sebeplerle ld bilgisinin verildii grlmektedir.
Haklarnda Yasal lem Yaplan Parlamenter, Avukat, Gazeteci, Sendikac Ve Dernek Mensuplar (1 Eyll 1982 tibaryla)
MESLEK AP CHP MHP MSP BAIMSIZ TOPLAM 6 1 1 1 39 4 59 102 GZALTI TUTUKLU 6 3 TUTUKSUZ 2 148 12 30 2 194 59 40 2.361 446 2.807 360 10.337 719 41 11.457 HKML TOPLAM 2 154 15 30 2 203 80 46 2.583 484 3.067 596 13.536 1.426 127 15.685

ESK PARLAMENTER

AVUKAT BASIN MENSUBU SENDKA MENSUBU DSK DERLER TOPLAM TB-DER ETL SOL VE BLC SA DERLER TOPLAM

9 15 5 214 32 246 210 3002 515 27 3.754

7 6 13 26 158 188 372

DERNEK MENSUBU

1 Eyll 1982 tarihi itibariyle haklarnda yasal ilem yaplan parlamenter, avukat, gazeteci, sendikac ve dernek mensubu saylar incelendiinde, ilem yaplan kii saysnn toplam 15.685 gibi yksek bir rakama ulat ve 3.754 kiinin tutukland grlmektedir. Buna karlk yarglama sonucunda hkm alan kii says ise sadece 372dir.
lm Cezalarnn Durumu (9 Eyll 1983 tibaryla)
BULUNDUU YER LEM DURUMU Onaylanan lm Cezas Bozulan dam Cezas ncelenmekte Olan lm Cezas Toplam dam Cezalar Onaylanan dam Cezalar Onay bekleyen dam Cezalar SAYISI 66 76 19 161 30 19

ASKER YARGITAY

DANIMA MECLS

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

846 / 1404

Toplam dam Cezalar MLL GVENLK KONSEY ntikal Eden dam Cezalar Onaylanan dam Cezalar

49 30 30

nfaz Durumu
nfaz Edilen nfaz Edilemeyen (4 Firarda, 1i atmada ld) 25 5

9 Eyll 1983 itibariyle lm cezalarnn durumuna bakldnda, Askeri Yargtayda lm cezas verilmi olan 161 dosya bulunduu, bunlarn 66snn onayland, 76snn bozulduu ve 25 idam cezasnn infaznn yapld anlalmaktadr.
lm cezalaryla ilgili 1982 verileri ise idamlarla ilgili siyasi gr ayrmna gre deerlendirme yapmaya imkn verir niteliktedir. Buna gre; Skynetim Askeri Mahkemeleri tarafndan 53 sa, 86s sol, 3 blc ve 1ise belirsiz olmak zere toplam 143 lm cezas verildii, bunlardan 34nn Askeri Yargtay tarafndan onayland, 33nn ise bozulduu, Danma Meclisi ve Milli Gvenlik Konseyi tarafndan 9u sa 12si sol grl, 4 firarda ve 1i atmada len olmak zere 26snn onayland anlalmaktadr.

Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl yaynn kence, Kt Muamele ve lm ddialar balkl beinci blmnde, insan hakk ihlali iddialarna ilikin olarak u deerlendirme yaplmtr:
Konu ile ilgili olarak ortaya konan bu aklamalar, ileri srlen ikence uygulamalarnn mevcut ynetimce bir sistem olarak kabul edildiine dair srdrlen propagandann byk lde maksatl olduunu kantlamaktadr. Yaplan tahkikat sonucunda olaylarn byk bir ksm yalan kmakta, doru kanlar ise derhal yasal ileme tabi tutulmaktadr.

Bu deerlendirme aslnda Genelkurmay Bakanlnn konuya bakn zetlemekte, insan haklar anlayn ortaya koymaktadr. Tablolarda gsterilen rakamlarn bu ekilde analiz edilmesi, adeta yaanlan dnemde, skynetim ve askeri ynetim koullarnda insan hakk ihlali iddialarnn bu lde olmasn makul karlayan bir yaklam gstermektedir. Oysa rakamlarn ok daha gereki bir yaklamla ele alnmas gerekmektedir. Sadece ikenceden kaynakland kantlanm ve Genelkurmayn istatistiklerine bu ekilde yansm olan 12 lm olayndan 1 tanesi bile bu kayb yaayanlar asndan ve genelde de toplumuzu asndan bal bana byk bir anlam ifade etmektedir. Dier taraftan, ihlallerin boyutuna ilikin baka kaynaklarda aktarlan bilgiler ve tanklklar bu bilgilerin eksik olduunu gstermektedir. etin Yetkin, Murat Belgeden de u alnty aktarmaktadr (Yetkin, 1995: 209-210):
Btn otoriter devletler, uysal bir toplumu ve halk n gerektirir. 12 Eyll Trkiyede bunu salamak iin elinden geleni yapt. Uysal olmamakta direnen bir ksm insan dorudan doruya fiziksel olarak imha etti, ortadan kaldrd. Binlerce insann kapatld hapishaneleri ayrca kiilik ezmenin, insanlar manen, gerekiyorsa da maddeten yok etmenin kurumlar haline getirdi. Ayrca, eitim sisteminde ve toplumda ideolojik kanallarn ileyiinde ald tedbirlerle, zgr ve zgn dnceyi tkamak iin elinden geleni yapt. Ksacas iin znde, bireysellii yok ederek Trkiyenin halkn bir sr haline getirmeye alt.

12 Eyll mdahalesi sivil hayat zerine de son derece kstlayc, demokrasi ilkeleriyle badamayan, sivil toplumu dar kalplar iine hapseden uygulamalar getirmitir. Derneklerin kuruluu ve ye olma konusunda kstlamalar getirilmi; sendika ve dier meslek kuruluu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

847 / 1404

yneticilerinin milletvekili olmalar engellenmi; retim yeleri, niversite rencileri, hkim, savc ve yksek yarg organ mensuplarnn siyasal partilere girmesi; kapatlan partilerin yneticilerinin, eski milletvekillerinin yeni bir partinin kurucusu ve yneticisi olmalar yasaklanm; memurlarn sendikal haklar kaldrlm; siyasal partilerin yurt dnda rgtlenmeleri, etkinlikte bulunmalar, kadn kolu, genlik kolu gibi yan kurulular oluturmalar yasaklanmtr (Ertun, 2005: 430). Komisyonda konuk olarak dinlenerek dneme ilikin bilgi grg tanklk ve deerlendirmelerine bavurulan Kadir Mahir Damatlar, Halis zdemir, Blent Forta gibi 12 Eyll sonras soruturmalar ve alan davalar nedeniyle cezaevinde kalan kiiler gerek nezarethanelerde gerekse de cezaevlerinde gzaltna alnan, hkml veya tutuklu durumda bulunanlara sistematik bir ekilde ikence ve kt muamele yapldn, bu uygulamalarn kendilerine atfedilen siyasi grn zdd gre sahip olmas zelliini tayan sorgu birimleri tarafndan yapldn, o dnemde bu tr olaylarn sradan ve olmas gereken uygulamalar olarak kendilerine yaatldn ifade etmilerdir. Dnemdeki insan haklar ihlalleri ile ilgili olarak o dnem eitli grevlerde bulunmu olan ve Komisyonda dinlenen konuklara bu iddialar sorulduunda ise; dnemin Babakan Blent Ulusudan dnemin Emniyet Genel Mdr Refet Kktiryakiye ve dnemin Ankara Emniyet Mdr Yardmcs Ali Akana kadar eitli dzeylerde sorumlu ve grevli ise ikence, kt muamele ve insan hakk ihlallerine ilikin bilgi ve grg sahibi olmadklarn ve hatrlamadklarn belirtmilerdir. Mamak Cezaevi Mdr Raci Tetik bir takm uygulamalar yaptklarn ancak belli bir ikence tanmnn olmadn, bunlarn ikence olarak tanmlanamayacan, kendisinin C-5 olarak belirtilen sorgu biriminde ikence aletlerini grdn ancak bunlar toplattn ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar, 20.10.2012). Raci Tetik, daha nce 1988 ylnda Milliyet gazetesinde yapt rportajnda ise (Milliyet: 11.09.1988):
yle bir ortamd ki Yukars yle uygun bulmu, beni tayin ettiler. Benden nce belki uygununu bulamamlar. Belki grevden kamayacam bildikleri iin uygun bulmular. Benden nce bir senede alt komutan deimi. Geldiimde grev yaplmyordu. Baa getim. rnek oldum. Talimatnameleri, kanunlar uygulamaya baladm. Skynetime, askeri savc ve hakimlere danarak grev yaptm. Ama oras cezaeviydi. Hastane, okul, ak gemisi ve yat kulb deildi. Benden ncekiler iyi davrandklar iin baarl olamamlar. Mecburdum astlarma inisiyatif vermeye. Verince, anormal iler olmad deil, oldu. O talihsiz olaylara ben de ok zldm. Ama bu bir savatr. Savata her zaman iyi eyler olmaz.

eklinde beyanda bulunmutur. Raci Tetik, Komisyon almalar srasnda bilgisine bavurulurken gazetede yer alan bu beyanlarn gerei yanstmadn belirtmesi zerine Rportaj gerekletiren Ahmet Kahramana, grme kaytlar olup olmad ve tekzip edilip edilmedii sorulmu, Kahraman; Tetikin bu rportajn gerekleri yanstmad ynndeki isnadn kabul etmediini, hatta bu rportaj sonrasnda Mamakta bulunan Askeri Garnizon Komutanl Savclnn grne bavurduunu ve hatrlad kadaryla, Raci Tetikin anlattklarnn, onun szleri olup olmadn sorduunu kendisinin de szlerin ona ait olduuna dair ifade verdiini, uzun yllar sonra elinde grme kaytlar olmadn ancak o dnemden bu yana Raci Tetikin bu konuda bir yalanlama ya da tekzip gndermediini ifade etmitir. Raci Tetik ayrca, kendisi ile yaplan grme srasnda Komisyonumuza Ahmet Kahramann bahsettii soruturmada Takipsizlik karar verildiine dair yaz rneini de sunmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

848 / 1404

Komisyonda dinlenen konuklar arasnda bu konuda en net beyanlar ortaya koyan kii dnemin Diyarbakr Askeri Savcs mit Karda olmu, Diyarbakr cezaevinde yaplan sistematik ikenceleri, sorgu srasndaki lmleri ve avukatlara yaplan basklar anlatm, bunlar yapanlara kar duyarsz kalmad ve soruturma at iin grd hiyerarik basklar ve en sonunda grev yerinin deitirilmesini ayrntlaryla anlatmtr. (Alt Komisyon Tutanaklar, 10.10.2012). 12 Eyll sonras dnemde cezaevleri gerekten de ikence insan hakk ihlallerinin yaygn ve sistematik uyguland merkezler konumunda olmulardr. Alt Komisyonda konuk olarak dinlenen Blent Forta, cezaevlerinde hcrede kalanlarn her gn sopa yediini, ikence grdn, tiraf et, arkadalarn sat, unu yap, kapy aacaz, dar kacaksn. denilerek ikence altnda konuturulmaya alldn, o gnlerde 20.000-30.000 kiinin bu teklifle karlatn ama 10-15 kiinin kabul ettiini, DAL Grubu ad verilen bir grup tarafndan sistematik ikenceler uygulandn, kendisinin hkm giydii yarglamay Avrupa nsan Haklar Mahkemesine gtrdn, uzun ve adil olmayan yarglanma ve ikence sulamas nedeniyle oradaki davay da kazandn, Trkiye'nin bir insan haklar ihlal eden bir devlet olarak alglanmamas iin de uzlamaya, yani devletle uzlamaya gittiini, Trkiye'nin ikencehanelerinde binlerce insann ldrldn, yzlerce insann iinden olduunu, onlarca retim yesinin grevinden atldn, btn bu toplumsal altst olu eklinin 12 Eyll ncesinde de can gvenliimiz yoktuyla izah edilmesi ve merulatrlmasnn kabul edilemeyeceini, aslnda 12 Eylln darbe kart ve demokrasi yanll zerinde bir travma yarattn ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar, 10.10.2012). Kadir Mahir Damatlar ise; kendisine nce Mamak Cezaevinde ve C-5 ad verilen yerde ikence yaptklarn, daha sonra Denizliye gtrerek orada 12 gn aralksz ikence yaptklarn, bu srada ikenceden len Devrimci grte birisinin camdan aaya atldn duyduunu, Anayasa kabul edilmesi sonrasnda kendilerine ikence yapanlarn nsan Haklarndan gelenler oluyor endieyle baz ikence alet ve edevatlar kaldrdklarn, manyetolu aletler, falaka ve ask gibi eylerin kaldrldn, ikence yapldna dair avukatnn dilekesi zerine savcnn ifadesini hibir eyden haberi yokmu ve btn bunlar yeni duyuyormu gibi bir tavrla aldn, Bekir Ban ikence srasnda ldrldn, Malatya Emniyetinde Aydn Demirkol ve Mehmet Kalmazn ldrldn ve camdan aaya atldn, Cumali imek Zincidedede sorguda ldrldn, sonradan rendiine gre Rafet Demirin Bursada ikenceden ldrldkten sonra intihar ss verildiini, Mamak Cezaevinde Beleneye alarken, Diyarbakr iin zlyorken cezaevlerinde kendilerine ikence yaplp hamur gibi yapp kafeste ikence yapldn, ondan sonra ayaklarndan srkleye srkleye getirerek hcrenin nne attklarn, hcrelerde bir lkc, bir komnist kalndn, ikenceden getirdikten sonra hcredeki kart grteki arkadaa Vicdansz, arkadan alsana dediklerini anlatmtr (Alt Komisyon Tutanaklar, 11.10.2012). Yine konuk olarak dinlenen Halis zdemir, Mamak Cezaevinde ikencelere maruz kaldklarn, ikencelerden ok etkilendii iin yazd kitabnda ikence lafn bile kullanamadn, savc Nurettin Soyerin baz kiilerin ifadesini aldktan sonra bunu C-5e gtrn dediini, baz kiilerden duyduuna gre C-5in hcre ad verilen yerin yannda Hilton gibi kaldn, kendisinin ikenceye gtrlrken bir bezle gzn baladklarn (hatta bu bezi Aknclar Davas ddianamesi kitabna cilt olarak kapladn ifade ederek Komisyona gstermitir) ifade etmi ve Emin Emirle Mill gazetede 12 Eyll 2005 tarihinde

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

849 / 1404

yaplan bir mlakatta yer alan insan haklar ihlalleri ile ilgili u alnty aktarmtr(Alt Komisyon Tutanaklar, 11.10.2012);
htilalle birlikte her ey altst olmu, her ey yerinden oynam, her ey bir pamuk iplii gibi hayata tutunur olmutu. O Cuma gn sabahndan balamak zere Trkiye Byk Millet Meclisi kapatld; Anayasa iptal edildi, siyasi partilerin kaplarna kilit vuruldu; 650 bin kii gzaltna alnd; 1 milyon 683 bin kii filendi; alan 210 bin davada 230 bin kii yargland;7 bin kii iin idam cezas istendi; 517 kiiye idam cezas verildi, bunlardan 50si asld, idam istenen 259 kiinin dosyas Meclise gnderildi; 71 bin kii TCKnn 141, 142 ve 163nc maddelerinden yargland; 98.404 kii rgt yesi olmak suundan yargland; 388 bin kiiye pasaport verilmedi; 30 bin kii sakncal olduu iin iinden atld; 14 bin kii yurttalktan karld; 30 bin kii siyasi mlteci olarak yurt dna gitti; 300 kii kukulu bir ekilde ld; 171 kiinin ikenceden ld belgelendi; 937 film sakncal bulunduu iin yasakland; 23.677 dernein faaliyeti durduruldu; 3.854 retmen, niversite grevlisi, 120 retim yesi, 47 hkimin iine son verildi; 400 gazeteci iin toplam 4 bin yl hapis cezas istendi; 31 gazeteci cezaevine girdi; 300 gazeteci saldrya urad; 39 ton gazete, dergi imha edildi; cezaevlerinde toplam 299 kii yaamn yitirdi; 144 kii kukulu ekilde ld, ki ikencelerden; 14 kii alk grevinden ld; 16 kii kaarken vuruldu; 95 kii atmalarda ldrld; 73 kiiye doal lm raporu verildi; 43 kiinin intihar ettii bildirildi.

Bu konuda aslnda en nemli itiraf 12 Eyll ile ilgili yarglamann iddianamesinde de yer alan Kenan Evrenin 01.03.2006 tarihinde Kanal D televizyon kanalnda yaynlanan Gen Bak programnda kendisini dinleyen rencilere ifade ettii;
Evet, itiraf ediyorum. Hapishanelerde ikencelere engel olamadk. Birok insan bu yzden sakat kald, ld Frsat ellerine geince gardiyanlar da ne yapsnlar? kence yaptlar

Szleriyle Askeri Cezaevlerinde sistematik olarak uygulanan ikencelerden haberdar olduunu itiraf etmesi (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012:s. 68) olarak ifade edilebilir. Komisyonda dinlenen Selim Kaptanolu ise Mevki hastanesinde darbe sonrasnda askeri doktor olarak alt dnemde kendilerine Genelkurmaydan Bu tutuklulardan tedaviyi kabul etmeyeni brak, lsn, tedaviye zorlamayneklinde yazl emir geldiini ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 04.10.2012) Bu konuda nemli bir itiraf ise dnemin nemli ordu ve skynetim komutanlarnda Bedrettin Demirele aittir. Bedrettin Demirel, Milliyet Gazetesinde 1988 ylnda yapt bir rportajda 12 Eyll sonrasnda yaplan hatalardan birisinin de bu dnemdeki ikenceler ve insan hakk ihlalleri olduunu belirterek bu nedenle 12 Eyllden yana ama 13 Eylle kar olduunu belirtmi ve yarg bamszl, ikence ve insan haklar hakknda u nemli ifadeleri kullanmtr (Milliyet: 14.09.1988):
Bunlarn zedelendiini gryorum. Yarg teminatnn zedelendiine ahit oldum. kenceler oldu. Diyebilirsiniz ki, bunlar dnyann her tarafnda olur. Olmamalyd Ben her zaman sylyorum. Bir olayn meruiyeti, yalnz gerekeleriyle deil, ondan sonraki icraatyla da llr. Diyelim ki seim yapld. Bir ynetim i bana geldi. Seim de, ynetim de merudur. Fakat onun meruiyeti, ynetimin daima meru olmasn gerektirmez. Ynetim meru olarak geldi. Fakat kanunsuz,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

850 / 1404

hukuk d icraat yapyorsa, onun meruiyeti, yalnz geli gerekesiyle llmez. Onun iin diyorum, ynetimin meruiyeti, ynetimi ele geirdikten sonraki icraatyla llr. Biz 12 Eyll yaptk. Hi phe yok ki merudur. nk halkn tasvibine uradk. Ama ondan sonra baz hatalar olmutur kence olaylar olmutur. Btn Avrupada ikyetler olmutur. Lahey Adalet Divanna kadar dayanan ikyetler olmutur. Buna engel olunamamtr Bunlar resmi olarak bize intikal etmiyordu. Maalesef etmiyordu. Her komutan titizlikle zerinde duruyordu. Devaml olarak ikence yasaktr diye emirler veriyorduk. Benim skynetim blgem Konyada hi ikence olmamtr. Bize raporlar geliyordu. Raporlara itimat etmek mecburiyetindeydik. Kanun dna kmayalm diyorduk kenceyle slah mmkn deil! kence yapalm da sadan sola, soldan saa kaydralm. Bu mmkn deil. nsan dncesini deitirmek imknszdr. nanm kafa, en korkun insandr. nand m, hibir ey caydramaz onu Bunlar korkun eylerdir. Askerlikte de adam svmek yasaddr.

Btn bu insan hakk ihlalleri ve bunlarn bir hukuksuzluk tabannda gerekletirilmi olmas aslnda 1982 Anayasasnn Geici 15. maddesi ile kurulmak istenen koruma kalkannn da nedenini ortaya koyar niteliktedir. Burada ifade edilen;
12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz.

Hkmnn esasnda hukukun stnl ve insan haklarna riayet asndan, bu dnemde yaplan insan hakk ihlali, ikence ve kt muamelelerin bu tarz bir dokunulmazlk ihdas edilmesine neden olacak boyutta olduunun teyidinden baka bir ey olmad deerlendirilmektedir. Aslnda bu hkm 12 Eylln yarglanmasna ilikin iddianamede zamanamn durduran bir hkm olarak yorumlanarak (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 79), 12 Eyll 2010 Referandumu sonrasnda bumerang gibi dnp dolap darbecileri vurmu ve onlarn yarglanmalarnn yolunu amtr. Netice itibaryla 12 Eyll Darbesinin insani maliyetlerinin en youn yaand alan insan haklar ihlalleri alan olmutur. Bu maliyet bu ihlallere maruz kalanlar iin belki de halen sren etkileri itibaryla bir travmadr. Bu travmann salkl bir ekilde sonlandrlmasnda belki de 12 Eyll 2010 Anayasa referandumu ile darbecilerin ve darbeci zihniyetin yarg karsna karlmas ve TBMMde grubu bulunan 4 partinin ortak ynde verdikleri nergelerle lkemizde darbelerin ve demokrasiye kar giriimlerin aratrlmasnn nemli katks olabilecei deerlendirilmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

851 / 1404

12. Darbenin niversitelere ve Akademik Hayata Maliyeti


12 Eyll ncesinde terr ve iddet olaylarnn gerekletii ortamlardan birisi olan ve grnm ve yap olarak danklk ifade eden ve ballklar asnda eitlilik arz eden niversiteler, 12 Eyll darbe ynetiminin ncelikli ele ald konulardan birisi olmutur. 1977 ylnda Sultanahmetteki stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisinin yaklmas, Prof. Yaln Sanalan'n vurulmas zerine Hacettepe niversitesi bir yl sreyle kapatlmas, stanbul Teknik niversitesinin 10 saat igal edilmesi, niversite ynetimi tarafndan okulun 2 Ocaa kadar tatil edilmesi, 10 Eyll 1979da ukurova niversitesi Rektr Vekili Fikret nsal evinin nnde, 20 Kasm 1979'da stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Dekan Yardmcs mit Doanay stanbul Etiler Profesrler Sitesi'nde cinayete kurban gitmesi gibi olaylar yannda baz niversiteler ve faklteler ise toplumda yaanan siyasi kutuplamann bir kutbu haline geliyor, ODT gibi niversiteler ise uzun sren ve eitim ve retimin aylarca yaplamad boykotlara sahne oluyordu.12 Eyll ncesi niversite rencileri iin klasik olarak grnen durum bu kutuplamann bir cenahnda yer almalarn zorunlu hale getiren basklara muhatap olmalaryd. Alt Komisyonun 08.11.2012 tarihli toplantsnda; Alt Komisyon Bakan Prof. Dr. M. Naci BOSTANCI, 12 Eyll ncesi renci olduu Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde lkcler ad verilen kendisinin de aralarnda bulunduu az sayda renciden oluan grubun ounlukta olan kart grl gruptan ayrlarak ayr bir yerde snavlar girmek durumunda kaldklarn anlatm, toplantya konuk olarak katlan Baskn ORAN ise bu uygulamay yapmazlarsa byk grubun kk grubu yutacan bu uygulamay yapmazlarsa her sabah aynadaki yzlerine bakamayacaklarn ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 08.11.2012). 12 Eyll rejiminin dizayn etmek istedii kurumlardan birisi niversiteler olmutur. Esas olarak niversiteler zerindeki tasarruflar 1982 Anayasasnda dzenlenmi olmakla beraber 2547 sayl Yksekretim Kanunu anayasa beklenmeden 06.11.1981 tarih ve 17.506 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. 1982 Anayasasnn 130. Maddesine gre ada eitim-retim esaslarna dayanan bir dzen iinde milletin ve lkenin ihtiyalarna uygun insan gc yetitirmek amac ile; ortaretime dayal eitli dzeylerde eitim-retim, bilimsel aratrma, yayn ve danmanlk yapmak, lkeye ve insanla hizmet etmek zere eitli birimlerden oluan kamu tzelkiiliine ve bilimsel zerklie sahip niversitelerin Devlet tarafndan kanunla kurulaca belirtilmitir. Yksekretim Kurulu (YK), 1982 Anayasas'nn Yksekretim st Kurulular balkl 131. Maddesinde u ekilde dzenlenmitir;
Yksekretim kurumlarnn retimini planlamak, dzenlemek, ynetmek, denetlemek, yksekretim kurumlarndaki eitim- retim ve bilimsel aratrma faaliyetlerini ynlendirmek bu kurumlarn kanunda belirtilen ama ve ilkeler dorultusunda kurulmasn, gelitirilmesini ve niversitelere tahsis edilen

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

852 / 1404

kaynaklarn etkili bir biimde kullanlmasn salamak ve retim elemanlarnn yetitirilmesi iin planlama yapmak maksad ile Yksekretim Kurulu kurulur. (Deiik: 7/5/2004-5170/8 md.) Yksekretim Kurulu, niversiteler ve Bakanlar Kurulunca seilen ve saylar, nitelikleri, seilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasndan rektrlk ve retim yeliinde baarl hizmet yapm profesrlere ncelik vermek sureti ile Cumhurbakannca atanan yeler ve Cumhurbakannca dorudan doruya seilen yelerden kurulur. Kurulun tekilat, grev, yetki, sorumluluu ve alma esaslar kanunla dzenlenir.

2547 sayl Yksekretim Kanunu; yksekretimle ilgili ama ve ilkeleri belirlemek ve btn yksekretim kurumlarnn ve st kurulularnn tekilatlanma, ileyi, grev, yetki ve sorumluluklar ile eitim - retim, aratrma, yaym, retim elemanlar, renciler ve dier personel ile ilgili esaslar bir btnlk iinde dzenlemek amacyla karlm olup, yksekretim st kurulularn, btn yksekretim kurumlarn, bal birimlerini ve bunlarla ilgili faaliyet ve esaslar kapsamaktadr. Kanunda Trk Silahl Kuvvetleri ve emniyet tekilatna bal yksekretim kurumlaryla ilgili hususlarn ayr kanunlarla dzenlenecei belirtilmitir. Bu kanunla Yksekretim, akademik, kurumsal ve idari ynden yeniden yaplanmamtr. Kanunla Trkiye'deki tm yksekretim kurumlar Yksekretim Kurulu (YK) ats altnda toplanm, akademiler niversitelere, eitim enstitleri eitim fakltelerine dntrlm ve konservatuvarlar ile meslek yksekokullar niversitelere balanmtr. 12 Eyll ara rejiminin rn olarak ok eletirilen bir yap olan YK ve uygulamalar dnda bir de kamuoyunda 1402liklerler olarak ifade edilen ve 1402 Sayl Skynetim Kanunu uyarnca niversitelerden ayrlmak durumunda kalan niversite retim yeleri ve grevlileri de darbenin niversitelere ve akademik hayata yaatt nemli bir maliyet olarak zikredilebilir. Darbeleri Aratrma Komisyonunun 06.07.2012 tarih ve 75787 sayl yazs ile Yksekretim Kurulu Bakanlndan;12 Eyll 1980 - 31 Aralk 1985 tarihleri arasnda istifa eden, Skynetim Komutanlklar ve Yksekretim Kurulu tarafndan grevden alnan ve grevden uzaklatrlan retim yelerinin listesinin iletilmesi istenilmi;Yksekretim Kurulu Bakanlnn 25.09.2012 tarih ve 9141 sayl cevabi yazsnn incelenmesi sonucunda; Yksekretim Kurulu Bakanlnn, belirtilen dnemde mevcut olan niversitelerden 21.09.2012 tarihine kadar elde ettii bilgilerin yaz ekinde gnderdii, bu kapsamda (28) niversiteden bilgi istenildii, (26) niversitenin gerekli bilgileri YK Bakanlna bildirdii, ancak Dokuz Eyll niversitesine ait yaznn ekinde bulunmas gereken saylara ulalamadndan bu niversitenin gnderdii bilgilerin deerlendirilemedii; Atatrk, Bilkent, Cumhuriyet, Gazi, nn, Marmara, Mimar Sinan Gzel Sanatlar ve Yldz Teknik niversitelerinin, sz konusu dnemde istifa eden, Skynetim Komutanlklar ve Yksekretim Kurulu tarafndan grevden alnan ve grevden uzaklatrlan retim yelerine ilikin bir bilgi ve kayda ulalamadklarn bildirdikleri;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

853 / 1404

Anadolu, Dicle, Erciyes, Frat, Hacettepe, stanbul Teknik, Karadeniz Teknik, Ondokuz Mays, Seluk, Trakya ve Uluda niversitelerinin sz konusu dnemde sadece istifa eden retim yeleri ve retim grevlilerinin bulunduunu belirttii; Boazii, Ege, stanbul ve Orta Dou Teknik niversitelerin, 1402 sayl Skynetim Kanunu uyarnca grevden alnan retim yeleri ve retim grevlilerinin mevcut olduunu bildirdii; Ankara ve ukurova niversitelerinin ise hem istifa eden, hem de grevden alnan retim yeleri ve retim grevlilerinin olduunu belirttii anlalm olup aada (26) niversiteyi kapsayan bilgiler toplu olarak gsterilmitir:
12 Eyll sonras niversitelerde stifa Eden, Grevden Alnan, Grevden Uzaklatrlan ve Mstafi Duruma Den retim yeleri ve retim Elemanlar
STFA EDEN 286 GREVDEN ALINAN 45 GREVDEN UZAKLATIRILAN 1 MUSTAF DURUMA DEN 6

Veriler ayrntl incelendiinde; 12 Eyll sonrasnda 12 Eyll 1980 - 31 Aralk 1985 arasnda niversitelerdeki retim yesi ve retim grevlilerinden (286)snn istifa ettii, (45)inin grevden alnd, (1)inin grevden uzaklatrld ve (6)snn da mstafi duruma dt grlmektedir. En ok istifa eden retim yesi ve grevlisinin bulunduu niversitelerin; Karadeniz Teknik niversitesi (74), Anadolu niversitesi (56), stanbul Teknik niversitesi (41), Ankara niversitesi (34), Seluk niversitesi (26) ve Frat niversitesi (23) olduu grlmektedir. En ok grevden alnan retim yesi ve grevlisinin bulunduu niversitelerin de; Ankara niversitesi (13), stanbul niversitesi (12), Ege niversitesi (11) ve Orta Dou Teknik niversitesi (6) eklinde sraland incelenmitir. Yksek retim Kurulu Bakanlnca Komisyonumuza, 12 Eyll 1980 - 6 Kasm 1983 dneminde Milli Gvenlik Konseyi, Genelkurmay Bakanl ve Skynetim Komutanlklarnn Yksekretim Kurulu Bakanl ile yapt yazmalara rnek tekil edecek baz yazlar gnderilmi olup; bu yazlarn byk blmnn Devlet Bakan ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Kenan Evrene yurt ii gezilerinde niversiteler tarafndan iletilen sorun ve taleplerin incelenerek sonucunun ve Bakanlk grnn Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine bildirilmesine ilikin olduu, bunlarn iinde yeni faklte ve blm almas konularnn arlk tad; ayrca yksekretim kurumlarnda zorunlu olarak okutulacak Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi dersinin mfredatnn belirlenmesi ve bu konuda Genelkurmay Bakanlndan yararlanlmas konularnn yer ald anlalmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

854 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

855 / 1404

13. 12 Eyll Darbesinin Yarglanmasna likin ddianame


12 Eyll 2010 tarihinde Anayasa Deiikliklerine ilikin yaplan referandumun sonucu Anayasann geici 15. maddesinin kaldrlmasn mteakip, CMK 250. madde ile Yetkili ve Grevli Ankara Cumhuriyet Basavcl pheli sfatyla Ali Tahsin AHNKAYA ve Ahmet Kenan EVREN hakknda 02.01.1980 tarihi ile 12.09.1980-06.12.1983 tarihleri arasnda, Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Tamamn veya Bir Ksmn Deitirmeye veya Ortadan Kaldrmaya ve Anayasa le Teekkl Etmi Olan Trkiye Byk Millet Meclisini Ortadan Kaldrmaya veya Grevini Yapmasna Engel Olmaya Cebren teebbs etmek suundan, 765 Sayl Trk Ceza Kanununun 146, 80, 31, 33. Maddeleri (Her iki pheli hakknda ayr ayr) uyarnca cezalandrlmalar istemi ile Soruturma No: 2011/646, Esas No: 2012/2, ddianame No: 2012/2 sayl iddianamesi ile CMK 250. madde ile Yetkili ve Grevli Ankara Ar Ceza Mahkemesine kamu davas amtr. Ankara Cumhuriyet Basavclnn pheliler hakknda at kamu davas, Ankara (12) Ar Ceza Mahkemesi tarafndan kabul edilerek Mahkemenin 2012/3 Esasna kaydedilmitir. ddianamede deliller olarak: mteki beyanlar, Mehmet Demir isimli kii tarafndan gnderilen 1 adet DVD, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanl Kanunlar ve Kararlar Bakanlnn 29/11/2011 tarihli 38483 sayl yazs ve ekleri, T.C. Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrlnn 27/12/2011 tarihli 4271 sayl yazs ve ekleri, Tank Ahmet Uncu'nun ifade tutana (Kahramanmara Eski Belediye Bakan), Tank Rafet elli'nin ifade tutana (orum Eski Valisi), Aksiyon Dergisinin 770. says, 201552 sayl 1980 tarihli Bayrak Harekat Direktifi balkl 21 sayfadan ibaret ok Gizli ibareli belge, Adana Cumhuriyet Basavcl tarafndan pheli Ahmet Kenan Evren hakknda Cumhuriyet Savcs Sacit Kayasu tarafndan hazrlanan ddianame, pheliler Ahmet Kenan Evren ve Ali Tahsin ahinkaya vekilleri tarafndan verilen savunma dilekesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Sekreterlii Kanunlar ve Kararlar Dairesi Bakanl Kanunlar ve Kararlar Mdrlnn 10 Haziran 2011 tarihli 64982 sayl ekinde 05/06/1977 tarihinde yaplan milletvekili genel seimlerinde Millet Meclisi 5. dnem yeliine seilen milletvekillerine ilikin listenin bulunduu yaz, Ankara Emniyet Mdrl Terrle Mcadele ube Mdrlnn temin etmi olduu 12 Eyll 1980 Askeri darbesi ile ilgili gazeteci yazar Mehmet Ali Birand tarafndan hazrlanan 12 Eyll Belgeselinin bulunduu 4 adet DVD, pheli Ali Tahsin ahinkaya'nn ifade tutana ve ifadeye ilikin 2 adet mini DV kaset ve 2 adet DVD, Babakanlk Personel ve Prensipler Genel Mdrlnn 1 Haziran 2011 tarihli ve 5897 sayl ekinde 13/11/1979 tarihinde greve balayan Bakanlar Kurulu listesi ile kabinedeki deiikliklerin yer ald Resmi Gazete nshalarnn ilgili blmleri, pheli Ahmet Kenan Evren'in ifade tutana ve ifadenin kaydna ilikin 1 adet DVD, 12 Eyll 1980 tarihli 17103 mkerrer sayl Resmi Gazetede yaynlanan 12 Eyll Askeri darbesiyle ilgili bildirilere ilikin Resmi Gazete kts (lke ynetimine el konulduuna ilikin ilk bildiri olan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

856 / 1404

1 numaral bildiri ile 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9 numaral bildireler ve pheli Kenan Evren'in basna aklamasna ilikin belge), 16 Ekim 1981 tarihli 17486 mkerrer sayl, 28 Ekim 1980 tarihli 17145 sayl, 12 Aralk 1980 tarihli 17188 mkerrer sayl, 5 Haziran 1981 tarihli 17361 sayl Resmi Gazetelerde yer alan 2533 sayl, 2324 sayl, 2325 sayl, 2356 sayl kanunlar, Milli Gvenlik Konseyinin 52 sayl karar, Trkiye nsan Haklar Vakf tarafndan yaynlanan kence Dosyas Gzaltnda ya da Cezaevinde lenler isimli kitap olarak aklanmtr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 12) ddianamenin 10 blmde dzenlendii grlmektedir: Birinci blmde, soruturmann balamasna deinilerek demokrasinin tanmn yapld, kinci blmde, 12 Eyll 1980 Askeri Darbesi ncesi meydana gelen nemli terr olaylarna yer verildii; nc blmde 12 Eyll ncesi Son Ecevit ve Demirel Hkmetleri Dnemine ilikin aklamalarn anlatld; Drdnc blmde, 12 Eyll 1980 ncesi darbe ynetiminin yapt hazrlklar ve att admlara, mdahale fikrinin ortaya kna, uyar mektubunun verilmesine, Bayrak Harekat Direktifinin (Plan) Skynetim Komutanlarna gnderilmesine geri ekilmesi ve tekrar gnderilmesinin ilendii; Beinci blmde, 12 Eyll Askeri Darbesi ve Sonrasnn anlatld; Altnc blmde, Askeri Darbe Ynetimince gzaltnda ve cezaevlerinde ikencelere dair ikence madurlarnn beyanlarna, grdkleri ikence nedeniyle ikayette bulunan mtekilerin beyanlarna, phelilerin ve ilgililerin konuya k tutan dier beyanlarna, gzalt merkezleri ve cezaevlerinde uygulanan ikence yntemlerine, gzaltnda ya da cezaevinde lmlere, gdml demokrasiye dne ilikin anlatmlarn yer ald; Yedinci blmde genel deerlendirme yaplarak, Anayasay hlal (Askeri Darbe) suu ile ikence ve kt muamele iddialar asndan deerlendirmelerin yapld; Sekizinci blmde phelilerin savunmalarna yer verildii; Dokuzuncu blmde phelilere isnat edilen Anayasay hlal (Askeri Darbe) suu asndan, zamanam, Geici 15. maddenin af niteliinde olmad ynnde hukuki deerlendirmelerin yapld; Onucu ve son blmde ise, phelilerin eylemlerine uyan 765 sayl TCKun ilgili maddeleri uyarnca cezalandrlmalarna ilikin sonu ve isteme yer verildii grlmektedir. ddianamede yaplan hukuki deerlendirmelerde, 12 Eyll 2010 tarihinde yaplan referandumla Anayasann geici 15. maddesinin kaldrlmasnn ardndan Basavcla ve Trkiyenin deiik yerlerindeki Cumhuriyet Basavclklarna verilmi olan ikyet dilekeleri zerine soruturmann balatld, phelilere atl bulunan suun, kamu adna kovuturulmas gereken sulardan olduundan, iddianameye mtekilerin adlarnn yazlmasna gerek grlmedii, mtekilerin ikence ve kt muamele sularndan dolay soruturmann ise devam ettii ifade edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

857 / 1404

ddianamede;
Toplumdaki bu ideolojik blnmelere ek olarak, lkede yaanan kroniklemi ekonomik krizin etkisiyle yoksulluk had safhaya ulat, lke borlarn deyemediinden iflasn eiine geldii, lkede kaos ve kargaa oluturarak, darbeye zemin oluturmak isteyen gler, bu ekonomik ve sosyal istikrarszl karlmaz bir frsat olarak deerlendirerek tertipledikleri terr olaylaryla lkeyi adm adm askeri darbeye srklendii; 12 Eyll askeri darbesi ncesi lkede yaanan terr olaylarnda, halk kkrtmak ve kar karya getirmek iin ounlukla ayn argmanlarn kullanlmas, olaylarda herkes tarafndan grlen asl faillerin olaylardan sonra bir trl yakalanamamas, yakalanarak yarglananlarn ise birbirlerine kar kkrtlarak atmaya srklenen kiiler olmas, olaylara ya hi mdahale etmeyen ya da ge mdahale eden glerinin tutum ve davranlar, baz olaylarda bizzat gvenlik glerinin kullanlmas hususlar gzetildiinde, olaylarn, lke ynetiminin askeri otoritenin eline gemesini isteyen gler tarafndan karld, phelilerin denetiminde bulunan askeri ynetimin ise, lkenin kaosa srklenerek darbe artlarnn olumasn bekledikleri sonucuna varlmaktadr.

eklinde deerlendirme yaplmtr.

Darbeye Giden Srete Yaanan Toplumsal Olaylara likin Deerlendirme


ddianamede 12 Eylle Giden Srete Yaanan nemli Toplumsal Olaylar, Cinayetler, Siyasi Gelimeler ve Olaylar le Darbe Sonrasna Bak ve Yaplan Deerlendirmeler: 1 Mays 1977 Olaylar ddianamede 1 Mays Olaylar zet olarak;
1 Mays 1977 gn i Bayramn kutlamak iin eitli illerden stanbul'a gelen yaklak 500.000 kii DSK (Devrimci i Sendikas)'in dzenlemesi ve nderliinde stanbul Taksim Meydann doldurdu. Katlan saysnn fazla olmas nedeniyle gruplarn meydana girileri uzun srm, bu nedenle miting de uzamt. Saat 19:00 sralarnda dnemin DSK Bakan Kemal TRKLER konumasnn sonuna geldii srada etraftan silah sesleri duyuldu. Sular daresi binasnn atsndan ve meydandaki otelin eitli katlarndan alan ate nedeniyle toplanan insanlar panik halinde kamaya balam, ksa sre sonra Intercontinental Otelinin (bugnk The Marmara Oteli) st katlarndan da ate edilmeye baland. nsanlar panik halinde kamaya alrken panzerler kalabaln arasna doru girmi ve kitleleri sktrarak Kazanc Yokuu denilen tarafa gitmeye zorlad. nsanlarn yneldii Kazanc Yokuunun bir kamyonla tkandnn anlalmas zerine aaya doru kamaya alan kalabal korkutmak iin alan atele halk panzerler altnda kalarak ve birbirlerini ezerek kamaya devam ettiler. kan kargaada 28 kii ezilme ya da boulma sebebiyle, 5 kii vurulma nedeniyle, 1 kii de panzer altnda kalarak hayatn kaybetti. 130 kii de yaralanmt. lenlerin byk ounluu Kazanc Yokuunun banda park edilmi kamyondan dolay skarak ldler. Olay sonras birok kii gzaltna alnmasna

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

858 / 1404

ramen atei kimin at tespit edilememi, Sular daresinin atsndan ve otel odalarndan ate edenler bulunamamtr. Otelin 1 Mays 1977 gn mterilere kapatld belirtilmitir.

1 Mays Davas Cumhuriyet Savcs Muhittin CENKDA bir beyannda;


Bir gn nce Intercontinental Oteli kapatlyor. Ama resmen kapatlyor. Uakla bir sr Amerikan isimli insanlar Yeilky'e geliyorlar. Olay gecesi kaytlarda yok, otel kaytlarnda yok. Ama onlarn oraya geldikleri sabit." , "...ve onlar ate etmeye balyorlar. Ama halk 1 Mays'tan soutmak, Sosyalizme kar uzak kalmay salamak." , "Onlar Emniyetin urda burda artk eyi telafi etmek iin, bir sank elde edebilmek amacyla yapt giriimler. Yzde 80'i serbest brakld ve takipsizlik karar aldlar. Yanlmyorsam yirmi ksur kii ancak mahkemeye verildi. Bunun da 7-8 kiisi tutuklanmt. Onun zerinde de tabanca falan bulunmalarndan dolay. Yoksa onlarn direkt 1 Mays Olaylaryla ilgisi yoktu.

Cumhuriyet Basavcl ddianamesinde 1 Mays olaylarn:


1 Mays 1977 tarihinde meydana gelen ve 34 kiinin lm ile birok kiinin yaralanmasyla sonulanan olaylarn olu ekli, grg tanklarnn anlatmlar, olayda gerek Intercontinental Otelinden gerekse Sular daresi binasnn stnden ate edenlerin birok kii tarafndan grlm olmasna ramen gvenlik glerinin gerek sulularn hibirisini yakalayamam olmas hususlar gzetildiinde, olayn toplumu kaosa ve i atmaya srklemek, nihai hedef olarak ise askeri darbeye zemin hazrlamak amacyla devlet iinde ynetimi ele geirmek isteyenlerin ynlendirmesi ve kurgulamasyla karlm bir provokasyon olduu ve etkili glerin polisin de grev yapmasn engelledii kanaatine varlmaktadr.

eklinde deerlendirmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 5-7) 6 Nisan 1978 tarihinde Halkn Hamido Diye Bildii Malatya Belediye Bakan Hamit Fendolu Ankara Emek Postanesinden Evine Gnderilen Bombann Patlamas Sonucu Kendisi le Birlikte Gelini ve Torununun ldrlmesi ddianamede bu olay u ekilde deerlendirilmektedir:
Burada 3 adet bombann ayn ilden bir gn arayla farkl siyasi grteki kiilere gnderilmi olmas ve olayn oluuna gre toplumda kaos oluturmak ve darbeye zemin hazrlamak isteyen gizli gler tarafndan tertiplendiini gstermektedir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 9).

16 Mart Katliam ddianamede olay u ekilde deerlendirilmitir;


16 Mart 1978 gn Sol grl renciler stanbul Beyazt'ta stanbul niversitesi'nin Beyazt Meydanna alan kapsnda darya karlarken rencilerin zerine ate edilmesi ve bir el bombas da rencilerin zerine atlmasyla, yaplan saldrda 7 renci hayatn kaybetmi, 50'den fazla kii de yaralanmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

859 / 1404

Olaydan uzun sre getikten sonra bombay atan gen Zlkf sot yapt itiraftan ksa bir sre sonra ldrld. Katili de ldren de kendisi gibi bir lkc olan Latif Akt'yd. 8 sene hapis yatt. Bu konuda asl nemli olan aklamay lkc itiraf Ali Yurtarslan yapt. rencilerin zerine atlan bombay lk Ocaklar 2. Bakan Abdullah atl'nn temin ettiini syledi. Ali Yurtarslan'a gre atl orduda grev yapan bir yzbadan 7 tane TNT kalb temin etti. Bu TNT'lerin bir blm stanbul'da bir blm ise Ankara'da kullanlmt. atl ismi ilk defa bu ekilde kamuoyu tarafndan duyuldu Olayda, sulunun takibine amirleri tarafndan mdahale edildiini belirten grevli polisin beyanlar, yllar sonra ortaya kan ve yarglanp ceza alan fail Zlkf sotun eylemi polisin kendisine yaptrdn belirten beyanlar, olayn oluu, o tarihlerde POL-DER ve POL-BR olarak blnm olan polis ierisindeki grevlilerin de kullanlmas ile toplumda kaos oluturmak ve ynetimi ele geirmek isteyen gler tarafndan karld anlalmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 10-11).

1978 Sivas Olaylar Olaylar ddianamede zet olarak u ekilde anlatlm;


3 Eyll 1978 gn saat 11'de Alibaba Mahallesinde Osman evikdoan ve Mustafa Karaaslan'n ocuklar arasnda balayp sonradan ana ve babalarn katlmasyla byyen olaylarn Kolej mevkiinde devam ederek yayld, kentin farkl yerlerinde Alevi ve Snni vatandalarn gruplar oluturarak birbirlerine ta, sopa ve silahlarla saldrarak atmaya baladklar, atmalarn balangcnda Alevi vatandalardan 2 kadn ateli silahla ldrld, olayn kkrtclar olan kiiler "Kanmz aksa da zafer slamndr, Milliyeti Trkiye, Mslman Trkiye, Komnistlere lm, Komnistler Moskova'ya" eklinde sloganlar att, atlan sloganlarn etkisiyle galeyana gelen kitleler vilayetteki Vali Kona, Belediye, polis karakollar, polis lojmanlar ve nceden belirledikleri ev ve iyerlerini tahrip ederek yamaladklar, kan yangnlar sndrmeye gelen itfaiyecilerin de su hortumlarn keserek yangnlara mdahale etmesinin engellendii, takviye kuvvet olarak gelen Askeri aralar tahrip edildii, Sivas Valisinin srekli olarak silah kullanlarak bu saldrganlarn engellenmesini emretmesine ramen bu emir grevlilerce tam olarak yerine getirilmedii anlalm, 3-4 Eyll 1978 tarihlerinde 2 gn devam eden olaylarda ehirde adeta bir i sava grntsnn meydana geldii olaylar Yurtii Dou Blge Komutanlnn mdahale etmesiyle kontrol altna alnmtr. Olaylarda 1 kii ara altnda kalarak, 10 kii ise ateli silahlarla vurularak ya da lin edilerek ldrlmtr. Olaydan birok kiinin de silah, delici ve kesici aletlerle yaraland, 6 iyeri, 8 meskenin tahrip edilmesinden sonra 351 iyeri ve 97 adet mesken tahrip edilmitir. 1978 Sivas Olaylarnn yarglamasn yapan Skynetim Komutanl Askeri 2 Nolu Mahkemesinin yapm olduu tespitlere gre; baz gvenlik glerinin beyannda, Sivas'a dardan topluluklarn getirildii belirtilmi, Sivas'a gelen militanlarn Alevi vatandalara ait iyerleri, ev, arsa, arabalar, sokak ve kap numaralarn krmz boya ile iaretledikleri; Tugay Komutanlna gelen bir emirde Sivas'ta olaylarn kabilecei belirtilerek tedbirlerin alnmasnn istendii, yetkililerin ise sorulduunda, kendilerine herhangi bir bilginin intikal etmediini syledikleri belirtilmitir. Sivas olaylarndan sonra Devlet Bakan Enver Akova 30/09/1978 tarihli Milliyet Gazetesine yapm olduu aklamada, "Sivas halknn kesin olarak olaylara

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

860 / 1404

karmadn, dardan gelen gruplar tarafndan olaylarn karldn Ar ularn silah aldklar kaynaklarn kesin olarak saptandn, bu kaynaklarn ayn olduunu.

ddianamede olayn deerlendirilmesi u ekilde yaplmtr:


1978 Sivas Olaylarnda Devlet Bakan Enver Akova'nn Sivas halknn olaylara karmadn, ar ularn silah aldklar kaynaklarn ayn olduu ynndeki beyanlar, bir ksm gvenlik glerinin Sivas'a dardan topluluklarn getirildiine ilikin beyanlar, Sivas'n demografik yaps itibariyle Alevi ve Snni vatandalarn birlikte yaamas nedeniyle provokatif eylemler iin uygun olmas, olayda Malatya, Mara ve orum olaylarndakine benzer ekilde Snni vatandalar, Alevi vatandalar aleyhine kkrtmaya ynelik sloganlarn atlm olmas hususlar gzetildiinde, olayn lkeyi kaosa srkleyerek, askeri darbeye zemin hazrlamak isteyen gler tarafndan karld anlalmtr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 11-12).

Kahramanmara Olaylar ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmaktadr;


19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda Kahramanmara'ta meydana gelen olaylar 12 Eyll askeri darbesi srecine giden yolda nemli dnm noktalarndan ve nedenlerinden biri olarak grlmektedir. Sol grl Mustafa Yzbaolu ve Naci olak isimli 2 retmenin ldrlmesinden sonra, bu 2 retmenin cenazesine katlmak zere eitli evre illerinden gelen 10.000'e yakn vatandan katld cenaze treninde, sa grl vatandalar da kar kitlesel grup oluturduklar, daha sonra 3 Snni gen solcularn at atele ldrlmesi zerine, cenazenin gtrld camideki topluluk lenlerin cenaze namazlarnn klnmasna engel olmulardr. Adyaman ilinden gelerek elik Palas Otelinde 19-20 Aralk 1978 tarihlerinde kalan ve kendilerini milli piyangocu olarak tantan 26 deiik isimli ahsn, Milli Piyango daresinden alnan 26 Ocak 1979 tarih ve 013/653 sayl yazlar ve ekindeki belgelerden ne sabit ne de seyyar bayi olmadklar, stelik yine yaz ekindeki belgeden 1978 Aralk aynda piyango ekililerinin sadece 9 ve 31 Aralk tarihlerinde yapld, olaylarn olduu tarihlerde ekili bulunmad anlalm, bu hususlar dikkate alndnda bu kiilerin halk kkrtmak iin kente getirilen militanlar olduklar kanaate varld, 5442 Sayl l idaresi Kanunun 11.maddesinde (29.08.1996 tarihli deiiklik ncesi) Vali, il iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ni hdiselerin cereyan karsnda kalrsa en yakn asker kara, deniz, hava kuvvetleri komutanlarna mmkn olan en seri vastalarla mracaat ederek yardm ister ve bunu yaz ile de teyit eder. Bu talep derhal yerine getirilir eklinde dzenleme bulunmasna ramen olaylarn ikinci gn Kahramanmaraa gelen ve eylemcilere mdahale edilmesini isteyen zamann ileri Bakan rfan zaydnlya 2. Ordu Komutan brahim enocak Paam, sizi severim ve sayarm ama emirleri Ankaradan alrm beyan ile olayn planl olduu anlalmtr. Nitekim birok kiinin lmnden sonra olaylara ikinci ordu birliklerinden deil, Kayseri ve Gaziantepten getirilen askeri birliklerce bastrlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

861 / 1404

Sz konusu Kahramanmara olaylar iin dnemin Babakan Blent Ecevit Baz evreler bizi srarla ve sistemli olarak skynetim ilanna zorluyorlard. Kahramanmara olaylar CHPnin kurduu hkmeti skynetime zorlamak isteyenlerin tahriklerinin sonucuydu. Nitekim zorlanm olduk. Kahramanmara olaylarnda hkmetin sorumluluu olduunu dnemem. Bir hayli askeri birlikler yardma arlmt. Fakat gvenliin salanmasna doyurucu bir katklar olmamt. Geni lde pasif kalmlard.

ddianamede olayn deerlendirilmesi ise u ekilde yaplmaktadr:


100den fazla kiinin ld, 150den fazla insann yaraland, bir ok evin yaklp ykld vahim nitelikteki Kahramanmara olaylarnda, dnemin ileri Bakann ve Valisinin yardm taleplerine olumsuz cevap verilmesi, olaylara mdahale iin evre illerden gelebilecek askeri birliklerin 25 Aralk tarihine kadar gelmemesi, Babakan Ecevitin, olaylarda Askeri birliklerin pasif kaldna ve iinde ileri Bakan bulunan aracn korunmas konusunda bile etraftaki askeri birliklerin yardm etmedikleri ynndeki beyanlar, olaylarn youn olarak cereyan ettii son 3 gnde polisin olaylardan el ektirilmesi, ildeki askeri birliklerin ise yetersiz ve pasif kalmalar nedeniyle olaylara etkin mdahale edilmemesi, Tayyar Paa adndaki Tugeneralin, kke Kengere syledii Siz ne biim Milliyetisiniz, ne biim lkcsnz, size byle mi emir verildi. yznze gznze bulatrdnz. eklindeki szleri, infiale neden olan anonsu kimin yaptnn tespit edilememesi, kendisini milli piyangocu olarak tantan 26 kiinin bulunamamas, len 2 solcu retmenin cenazelerinin hastaneden tesliminin Cuma namaz saatine denk getirilmesi, dnemin Elaz Valisinin kontrgerilla tarafndan tehdit edildiini belirtmesi, Pazarck ilesinin kynde retmenlik yapan Akif Dalga'n olaya katlan grubu bir subayn ynlendirdiini beyan etmesi hususlar dikkate alndnda, olaylarn toplumda kaos oluturmak ve askeri darbeye zemin hazrlamak isteyen gler tarafndan karld, etkin gvenlik kuvvetlerince de mdahale edilmedii kanaatine varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 12-17).

Gazeteci Abdi peki'nin ldrlmesi ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmtr;
1 ubat 1979 tarihinde terr bu kez Milliyet Gazetesinin bayazar Abdi peki'yi hedef seilmi, Abdi peki gazeteden ayrlp Nianta Emlak Caddesine geldiinde iyice skk olan trafikte evinin bulunduu karakol sokana dnmek zere yavaladnda arabasnn camndan sklan kurunlarla ldrlmtr. Katili Mehmet Ali Aca 5 ay sonra stanbul'da yakalanm, nce susuz olduunu belirterek her eyi inkar emi ardndan da: "Mahkemeye karsam herkesi ve her eyi aklayacam." fadesi ile gnderdii mesaj adresine ulam, ksa sre sonra Mehmet Ali Aca, Maltepe Askeri Cezaevinden asker elbisesi giydirilerek karlmtr.

ddianamede olayn deerlendirilmesi yle yaplmtr:


Eylemde tetiki olarak kullanld anlalan Mehmet Ali Acann kendisine eylemi yaptranlar aklayacana dair yapm olduu aklamadan sonra Maltepe Askeri Cezaevinden asker elbisesi giydirilerek karlmas, lkenin kaos ve atmaya srklenerek ynetilemez hale getirilmesini isteyen gler tarafndan planlandn gstermektedir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 17-18)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

862 / 1404

orum Olaylar ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmtr:


ncesi Emniyet Mdr Hasan UYAR grevinden alnarak yerine Tunceli'de grev yapm olan Nail BOZKURT getirildi. Milli Eitim Mdrlne MHP'li Fethi KATAR atand. orum Valiliine ise Rafet ELL getirildi. 40'a yakn polis memurunun atamas baka illere yapld. 27 Mays 1980 tarihinde MHP'nin ileri gelenlerinden Genel Bakan Yardmcs Gn SAZAK ldrld. Bu suikastn ardndan Gn SAZAK'n komnistler ve solcular tarafndan ldrldnn ortaya atlmas zerine, Trkiye'nin her tarafnda byk protesto eylemleri yapld. orum olaylarnn yarglamasn yapan 3.Ordu ve Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin yapt deerlendirmede; 4 Temmuz 1980 Cuma gn camilerde halkn Cuma namaz kld srada, ayn semtte bulunan tm camilere ayn anda gelen kimlii tespit edilemeyen bir ksm tahrikilerin nceden planladklar gibi Alaattin camisini bombaladlar, cami yanyor eklinde sylentiyi yaymalar zerine bir ksm cemaatin namaz terk edip evlerine koup silahlanmak suretiyle byk gruplar halinde tevikilerin grevlendirdii kiilerin yol gstermesi ile gene nceden tespit edilen alevi ve solcu olarak bilinen vatandalarn oturduklar mahallelere baskn eklinde saldrlar dzenledikleri belirtilmitir.

ddianamede olayn deerlendirilmesi ise u ekilde yaplmtr:


orum olaylarnda da yine Kahramanmara ve Malatya olaylarndaki gibi cami bombaland , sular zehirlendi gibi sylentilerle alevi ve Snni halk kitlelerinin kar karya getirilmesi, olaya mdahale iin gelen Amasya Tugay komutann olaylar yatmadan birliklerini geri ekmesi, olay bizzat yaayan Adnan Baran'n polis ve askerin olaylara mdahale etmedii, kendisiyle birlikte firari sanklarn kentte rahata gezmelerine izin verildii, baz subaylarn sa ve sol gruplara silah ve patlayc verdikleri, Alaaddin Camiine bomba atldna ilikin yalan haberin aslsz olduunu camide anlatmaya alan Kazm Aras isimli ahsn gerein ortaya kmasn istemeyen kiilerce sopa darbeleriyle etkisiz hale getirildiine dair beyanlar birlikte deerlendirildiinde, olayn lkede kaos kararak yaplacak darbeye zemin hazrlamak isteyenler tarafndan karld anlalmaktadr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 18-20)

Fatsa Operasyonu ddianamede olaylarn geliimi zet olarak u ekilde anlatlmaktadr:


Ordu'nun Fatsa ilesinde 14 Ekimde 1979 ara Terzi Fikri adyla ne kavuan Fikri SNMEZ belediye bakan seildi. Terzi Fikri, karaborsa dneminde genlerle birlikte stokulara yapt basknlarla nam kazand. Durumu Zeki MUSLU (Fatsa CHP le Bakan): "Belediye bu karaborsac insanlarla uraamaynca ne yapyor, bu sefer o genler karaborsa yapan insanlarn dkkanlarn basmaya balad. Basp ierde bulduklar mallar toplayp, efendim halka datmaya baladlar." eklinde ifade etmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

863 / 1404

Belediye bakan Terzi Fikri, halkn destei ile dncelerini uygulamaya balad. Fatsa'da 11 Halk komitesi kurdu. Ynetim bu komiteler araclyla idare ediliyordu. leye giri ve klar halk komitesinin denetimi altnda yaplyor, Gazeteciler bile uzun sre sorgulandktan sonra ileye girebiliyordu. Fatsa'ya 8 Temmuz 1980'de Samsun'dan gelen askeri birliklerle operasyon dzenlendi. Operasyon emrini Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN verdi. Herhangi bir direnile karlalmadan yaplan operasyonlar sonucundan Terzi Fikri SNMEZ ile birlikte 300 kii gzaltna alnd.

ddianamede olayn deerlendirilmesi u biimde yaplmaktadr:


Devlet ierisinde kk bir devlet gibi rgtlenen Ordunun Fatsa ilesine, Genelkurmay Bakan pheli Kenan Evrenin emriyle mdahale edilmiti.O tarihte Skynetim ilan edilen iller arasnda Ordu yoktu.Dolaysyla Trk Silahl Kuvvetleri skynetim kurulmam bir blgedeki olaylara mdahalede bulundu.Oysa pheli Kenan Evren, Kahramanmara olaylarna asker olarak neden mdahale edilmedii sorulduunda, skynetim ilan edilmedii iin yetkilerinin olmadn belirtmitir.(Bkz, K.Mara olaylar blm) esasen her gn onlarca insanmzn terr olaylarndan ld bir ortamda, Babakan, Hkmet ve dier siyasi parti liderlerine dorudan, Cumhurbakanna ise dorudan olmasa bile dolayl olarak mdahalede bulunabileceine ilikin uyar mektubu verebilecek kadar kendisini gl gren askeri ynetimin, terr olaylarna mdahale ederek sulular adli merciler nne karmas, toplum ve siyasi iktidar tarafndan ancak takdir edilebilirdi.Fatsa operasyonu bu ynyle dikkate deerdir.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 20-21)

Cumhurbakanl Seimleri Cumhurbakanl seimleri sreci iddianamede zet olarak u ekilde anlatlmaktadr;
Cumhurbakan Fahri Korutrk'n grev sresi 6 Nisan 1980 tarihinde doldu. Sonu alnamayan Cumhurbakanl seim srecinde CHP aday Muhsin Baturun 303 oy ald. Bu srada TSK Komuta Heyetinin Gney Douda bulunuyordu, Cumhurbakannn seilme ihtimalinden TSK Komuta Heyetinin rahatsz oldu. Yanlarnda bulunan dnemin ileri Bakan Orhan Erennin anlatmna gre; bir ara komuta heyetinin dar kt, sonra Org. Sedat Celasunun gelerek 1 gn sonra Ankaraya gitmek istediklerini syledi. Orhan Erenin endieyi sezerek ne olduunu sormas zerine, Celasun Paann baksanza adamlar Cumhurbakann seiyorlar, demesi zerine Orhan Erenin endie etmeyin paam seemezler, 303te olsa seemezler diyordu

Olayn Deerlendirilmesi yle yaplmaktadr:


Bu konumalardan dnemin TSK komuta kademesinin yapm olduu darbe plannn akamete uramamas iin, Cumhurbakannn seilmesini istemedii, siyasi istikrarszl darbe yapmak iin bir frsat olarak grd, asl amacn her halkarda darbe yapmak olduu sonucuna varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 21)

MSP'nin Konya Mitingi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

864 / 1404

Olay zet olarak u ekilde anlatlmaktadr;


12 Eyll askeri darbesine gereke gsterilen olaylardan bir tanesi MSPnin Konya mitingi idi. srail'in 23 Temmuz 1980 tarihinde Kuds', srail'in ebedi bakenti ilan etmesine tepki olmak zere MSP tarafndan 6 Eyll 1980 tarihinde Konya'da Kuds mitingi dzenlenmesine karar verildi. Miting tertip komitesi yesi MSP Konya senatr Ahmet Remzi Hatip'in ve MSP Genel Bakan Yardmcs ener Battal'n aksi yndeki ikazlarna ramen belirlenmi sloganlar dnda Laiklik kart sloganlar baz gruplar tarafndan srarla dile getirildi. Darbenin planlayclarndan Haydar Saltk ise 29 Ekim 1980'de yapt basn toplantsnda bu konuda: "Konya mitingi 12 Eyll'e gelinmesinde barda taran son damla olmutur." eklinde aklama yapmt. Askeri darbe sonras Konya mitingiyle alakal yarglananlarn tm beraat etti. Olayn Deerlendirilmesi ddianamede yle yaplmaktadr: Bu olayda, stiklal Mar srasnda ayaa kalkmayan kiilerin, mitingi dzenleyen MSPnin Genel Bakan olan Erbakann komutuyla sylettii stiklal Mar srasnda ayaa kalkmamalar, olaydan sonra hem Erbakan hem de Belediye Bakan Mehmet Keeciler tarafndan yaplan ikyetlerden bir sonu alnmamas ve bu kiilerin irtica grntleri veren abartl kyafetleri dikkate alndnda MSPli olmad, benzer provakatif eylemler iin hazrlanm, yaplacak darbede gereke kullanlacak kiiler olduu sonucuna varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 21-22)

Darbe Ynetiminin Yapt Hazrlklar ve Mdahale Fikrinin Ortaya k


Uyar Mektubunun Verilmesi Bu konuda ddianamede zet olarak u gelimeler anlatlmtr;
12 Eyll ncesi askeri mdahale fikri 1979 ylnn Temmuz ay ierisinde ordunun st kademesinde ak ak konuulmaya baland. Bu tarihlerde pheli Kenan EVREN kuvvet komutanlaryla grmeler yapt. Yapt grmeler sonucunda Genelkurmay 2. Bakan Orgeneral Haydar SALTIK'tan bir alma grubu kurmasn istedi. Bakanln Haydar SALTIK'n kurduu 3 kiilik grupta iki de kurmay subay vard. Haydar SALTIK'n banda bulunduu gizli grup 11 Eyll 1979 tarihinde almaya balad. Hazrlad raporlarla komutanlar ynlendirdi. Askeri mdahaleye karar verildikten sonra da bu grubun saysnn artrlmasyla mdahale hazrlklarna devam edildi. 21 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN, Kuvvet Komutanlar, Harp Akademileri Komutan, Ordu ve Kolordu Komutanlarnn katlmlaryla toplantlar yapt. Bu toplant srelerinin sonunda 26 Aralk 1979 tarihinde hkmetteki parti liderleriyle dier siyasi parti liderlerine uyar mektubu verilmesi ynnde karar alnmt. 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri KORUTRK araclyla Babakan ve dier siyasi parti liderlerine Genelkurmay Bakan Orgeneral pheli

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

865 / 1404

Kenan EVREN, kendisinin ve Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin ERSN, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Blend ULUSU, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin AHNKAYA ile Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat CELASUNun imzalarn tayan ve lkede yaanan siyasi ve sosyal alkantlar karsnda Trk Silahl Kuvvetlerinin grn ieren bir uyar mektubunu, takdim yazs ile Cumhurbakan Fahri KORUTRKe teslim etti. Cumhurbakan Fahri KORUTRK, 2 Ocak 1980 tarihinde, Babakan ve Adalet Partisi (AP) Genel Bakan Sleyman DEMREL ile Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Bakan Blent ECEVTi ankaya Kkne birlikte davet ederek, iki lidere, kendisine sunulan "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr" balkl uyar mektubunun rneini verdi. Cumhurbakan KORUTRK, uyar mektubunun bir rneini ayn tarihte Millet Meclisi Bakan Cahit KARAKA, Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan Sabri ALAYANGL, Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu Bakan Fahri ZDLEK, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat BAYKARA ile Milli Selamet Partisi Genel Bakan Necmettin ERBAKAN, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan TRKE, Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan Turhan FEYZOLU ve Demokratik Parti Genel Bakan Vekili Faruk SKANa da gnderdi. Mektupta Cumhurbakanna sunulan takdim yazs u ekilde idi: Sayn Cumhurbakanm, lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliin salanmas, halkn mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi partilerin, Atatrk milli bir grle mtereken tedbirler ve areler aramalar kanlmaz bir zorunluk olarak grlmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlemedii yksek malumlardr. Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezilerimde Ordu ve Kolordu Komutam seviyesindeki general ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve beraberlie en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi. Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu Bakan olarak zatalilerine sunuyorum. Gereini yksek takdirlerine arz ederim. Sayglarmla. Siyasi parti liderlerine verilmesi istenen blm ise: Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr lkemizin iinde bulunduu son derece nemli siyasi, ekonomik ve sosyal ortamda her geen gn hzn biraz daha artran anari, terr ve blcle kar milli birlik ve beraberliin salanabilmesi iin; Trk Silahl Kuvvetleri, lke

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

866 / 1404

ynetiminde etkili ve sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek mecburiyetinde kalmtr. Kahramanmara olaylarn yldnmnde henz ilk ve orta-retim andaki evlatlarmzn rgtl eylemciler tarafndan zorla srklendikleri anarik olaylar ibretle mahede edilmektedir. Anayasamzn getirdii geni hrriyetleri ktye kullanarak stiklal Marmz yerine komnist enternasyonali syleyenlere, eriat dzeni davetilerine, demokratik rejim yerine her trl faizmi getirmek isteyenlere, anariye, ykcla ve blcle milletimizin tahamml kalmamtr. ktidar olan siyasi partilerin btn devlet kademelerini kendi siyasi grleri dorultusunda hareket edecek kiilerle doldurmas, kamu grevlilerinin ve vatandalarn blnmesini zorunlu hale getirmektedir. Siyasi partilerce yaratlan bu blnme giderek anari ve blcl destekleyen i kaynaklarn ekillenmesine, himayesine; polis, retmen ve dier birok kurulularn birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olmaktadr. Trk Silahl Kuvvetleri; lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarna bir zm getiremeyen, anari ve blcln lke btnln tehdit eden boyutlara varmasn nleyemeyen, blc ve ykc guruplara tavizler veren ve ksr siyasi ekimeler nedeni ile uzlamaz tutumlarm srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir. Blgemizdeki gelimeler Ortadouda her an scak bir atmaya dnebilecek durumdadr. te anarist ve blcler yurt sathnda genel bir ayaklanmann provalarn yapmaktadrlar. lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle salanabilmesi iin gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin Yce Meclislerimizde en ksa zamanda kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr. Dier yandan Meclislerin alndan birbuuk ay sonra komisyonlarn ancak tekil edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne kadar mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir. Atatrk milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada ortak, blnmez bir btn halinde milli uur ve lkler etrafnda toplamann; i bar ve huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinde bulunduu bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi partilerimizin de grevleri arasndadr. Trk Silahl Kuvvetleri; Hizmet Yasas ile kendisine verilen grev ve sorumluluun idraki iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi partilerimizin bir an nce milli menfaatlerimizi n plana alarak, Anayasamzn ilkeleri dorultusunda ve Atatrk bir grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi Devleti kertmeye ynelik her trl hareketlere kar btn nlemleri mtereken almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn srarla istemektedir.

ddianamede bununla ilgili u deerlendirme yaplmaktadr:


Anayasal demokratik sistem ierisinde sivil otoriteye bal ve onun emrinde olan Trk Silahl Kuvvetleri ve onun komuta kademesinin ierisinde bal olduklar Babakann da bulunduu siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

867 / 1404

kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;...uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir." eklinde stelikte mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan tehdittir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 24).

Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) Skynetim Komutanlarna Gnderilmesi Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr:
Askeri darbe plan hazrlklarn tamamlayan Orgeneral Haydar SALTIK 4 Haziran 1980 tarihinde Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN'e plan sundu. "Bayrak Harekt" ad verilen plan inceleyen EVREN 17 Haziran 1980 tarihinde yaplan 6. Skynetim toplantsndan sonra Genelkurmay Kararghnda Kuvvet Komutanlar, Skynetim Komutanlar ve 2. Bakann katlmyla yaplan toplantda planla ilgili bilgi verilerek nerileri alnd. 1 Temmuz 1980 tarihinde komuta kademesince yaplan toplantda askeri darbe gn olarak 11 veya 12 Temmuz belirlendi. Bu tarihlerin askeri mdahale gn olarak belirlenmesinin iki nedeni vard. Bunlardan ilki, CHP ve MHP tarafndan 3 Temmuz'da hkmeti drmek iin gensoru verilecekti. Zaten anari ve ekonomik nedenlerle kaosa srklenmi lkede hkmetin dt bir ortamda yaplan darbe tepki ekmeyecekti. kincisi ise 8-10 Temmuz tarihleri arasnda devlet borlarnn 3 yl ertelenmesi iin Paris'te yaplacak toplant nem arz etmekteydi. Yaplan askeri darbe bor ertelenmesini engelleyebilir, bunun sonucunda da kt olan ekonomide bor deme skntsyla karlalabilirdi. Alnan karara gre 3 Temmuz 1980 tarihinde zel kuryeler vastasyla Bayrak Harekt Plan Skynetim Komutanlklarna ulatrld.

Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) Geri Toplatlmas Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr:
3 Temmuz 1980 tarihinde DEMREL hkmeti hakknda gven oylamas yapld. Yaplan oylamada beklenenin aksine ERBAKANn son anda fikir deitirerek hkmete destek vermesi nedeniyle, hkmet tekrar gvenoyu ald. Paris'te yaplan bor erteleme toplants ise 22 Temmuz'a ertelenmiti. Bu iki gelimeden zellikle hkmetin gvenoyu almas sonucu komuta heyeti gvenoyu alm bir hkmete kar darbe yapm konumuna dmemek hem de bor ertelemesinin de gereklememesi nedeniyle harekat emri 4-7 Austos aras geri toplatld. Austos 1980 tarihinde yaplan askeri urada grev sresi dolan Deniz Kuvvetleri Komutan Blent ULUSU'nun yerine Nejat TMER atand. Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin AHNKAYA'nn ise dolan grev sresi 1 yl uzatld. Genelkurmay 2. Bakan Orgeneral Haydar SALTIK Ege Ordu Komutanlna atand. Yerine ise Orgeneral Nejdet ZTORUN getirildi. Bylece askeri darbenin komuta kademesi ekillenmi oldu.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

868 / 1404

Bayrak Harekt Direktifinin (Plannn) kinci Defa Skynetim Komutanlarna Gnderilmesi Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr:
Komuta kademesi tarafndan 26 Austos 1980 gn yaplan toplantda harekatla ilgili son kontroller yapld. kinci kez harekat zaman olarak 12 Eyll 1980 Cuma gn belirlendi. Ayn toplantda askeri darbe sonras yasama grevini Genelkurmay Bakan, Kuvvet Komutanlar ve Jandarma Genel Komutanndan oluacak Milli Gvenlik Konseyinin yapmasna karar verildi. Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreterliine ise Orgeneral Haydar SALTIK atand. Bayrak Harekat Plan Skynetim Komutanlarna tekrar 28,31 Austos gnleri ile 1,2,3,4 Eyll gnlerinde kuryelerle gnderildi. Askeri Harekatn tarih ve saati belli olmasna ramen planda gizli tutularak zaman "G" gn, "S" saati olarak kodlanmt. 5 Eyll 1980 gn Genelkurmay Bakanlndan kan zel kuryeler harekat tarih ve saatinin 12 Eyll saat 04:00 olduunu belirten emrin bulunduu zarflarla Trkiye'nin drt bir yanna hareket ettiler. Artk geri saym balamt. 12 Eyll Askeri ynetiminin iini kolaylatran gelimelerden biri de 5 Eyll 1980 gn Dileri Bakan Hayrettin ERKMEN'in gensoruyla Bakanlktan drlm olmasyd. Dileri Bakan srail'in Kuds' ebedi bakent ilan etmesiyle ilgili yeterli tepkiyi vermemekle sulanmt. Verilen gensorunun kabul edilmesiyle Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir Dileri Bakan gensoruyla drlm oldu.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 24-28)

Darbe ve Sonras
Gelimeler iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr;
Beklenen gnn gelmesi ile 12 Eyll 1980 gn saat 03:59'da, Trkiye radyolar (TRT) stiklal Mar'nn alnmasyla birlikte yayna balad. Daha sonra Harbiye Mar'nn alnmasyla Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren imzasyla yaynlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral bildirisi okunmaya baland. Bildiri yleydi: "Yce Trk Milleti; Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milletiyle bu btn olan, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, son yllarda, izlediiniz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile, varlna, rejimine ve bamszlna ynelik fikri ve fiziki haince saldrlar iindedir. Devlet, balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat veya suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri almamlardr. Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini alabildiine arttrmlar ve vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr. Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir ekilde ve haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistemi, yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

869 / 1404

nihayet yurdumuzun en masum kelerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak blnme ve i harbin eiine getirilmilerdir. Ksaca devlet gsz braklm ve acze drlmtr. Aziz Trk Milleti: te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun verdii Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme kararn alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur. Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmaktr. Parlamento ve Hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl kaldrlmtr. Btn yurtta skynetim ilan edilmitir. Yurt dna klar yasaklanmtr. Vatandalarn can ve mal gvenliini sratle salamak bakmndan saat 05den itibaren ikinci bir emre kadar sokaa kma yasa konulmutur. Bu kollama ve koruma harekt hakknda teferruatl aklama bugn saat 13.00deki Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde tarafmdan yaplacaktr. Vatandalarn skunet iinde radyo ve televizyonlar banda yaynlanacak bildirileri izlemelerini ve bunlara tam uymalarn ve barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerine gvenmelerini beklerim." (Resmi Gazetenin 12 Eyll 1980 tarihli 17103 sayl mkerrer says) Bildiriyle birlikte Trk Silahl Kuvvetleri emir-komuta zinciri ierisinde lke ynetimine btnyle el koyarak, parlamento ve hkmeti fesh etti. Btn yurtta skynetim ilan edildi. Yurtdna klar yasakland. Ayn gn saat 13:00'te pheli Kenan EVREN Genelkurmay Bakan ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan sfatyla radyo ve televizyondan "Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan EVREN'in Aklamas" balkl konumasnda lke ynetimine neden el koyduklarn anlatyordu. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete) ki numaral bildiride Skynetim Komutanlklarna kimlerin atand, skynetim komutanlarnn lzum grecekleri her trl tertip ve tedbiri almaya yetkili klndklar ve Skynetim Komutanlklarnn ald ve alaca kararlara, tedbirlere ve yaynlanacak bildirilere uyulacan belirtiyordu. 3 numaral bildiride gda ve salkla ilgili tedbirlerden bahsedildi. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete) 4 numaral bildiride Milli Gvenlik Konseyinin, bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan EVREN, yeler ise Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin ERSN, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin AHNKAYA, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat TMER, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat CELASUN'dan olutuu, Milli Gvenlik Konseyi sekreterliine ise Orgeneral Haydar SALTIK'n atand belirtiliyordu. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

870 / 1404

Ayrca Milli Gvenlik Konseyi kard 12.12.1980 tarihli ve 2356 Sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanunun 1. maddesindeki Milli Gvenlik Konseyi; Devlet ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeleri; Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasundan teekkl eder. eklindeki dzenleme ile Milli Gvenlik Konseyinin oluumuna yer verildi.2324 Sayl ve 27/10/1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2.maddesindeki Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve Cumhurbakanna ait yetkilere cebren el konuldu. 5 numaral bildirisinde, ulam ve haberleme ile ilgili tedbirlere yer verildi. 6 numaral bildiride Trk Silahl Kuvvetlerine bir mesaj yaynland. 7 numaral bildiriyle siyasi parti faaliyetleri yasakland, DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durduruldu. Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin faaliyetleri durduruldu. Bir ksm dier tedbirlere yer verildi. 8 numaral bildiride kamu kurulularyla kitlerde ve zerk devlet kurulularnda alan grevlilerin emeklilik, istifa ve iten ayrlmalar ikinci bir emre kadar durduruldu. 9 numaral bildiriyle Emniyet Genel Mdrl tm tekilat ile birlikte 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Jandarma Genel Komutanlnn emrine verildi. Emniyet Genel Mdrlne Korgeneral Hayrettin TOLUNAY atand. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete) 12 Eyll askeri ynetimince bu ekilde lkenin tamam denetim ve kontrol altna alnd. 12 Eyll 1980 tarihinde darbenin arkasndan siyasi partilerin faaliyetleri yasaklanmt. 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla bata Atatrk'n kurduu Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) olmak zere btn partiler kapatlarak siyasi partiler ve yan kurulularnn tanr tanmaz btn mallar hazineye devredildi. (16/10/1981 tarihli 17486 mkerrer sayl resmi gazete) 02/06/1981 tarihinde 52 sayl Milli Gvenlik Konseyi kararyla 11 Eyll 1980 tarihinde parlamento yesi bulunan siyasi parti mensuplar ile her kademede siyasi parti yneticisi ve mensuplarnn Trkiye'nin gemi veya gelecek siyasi veya hukuki yapsyla ilgili olarak anlaylar dorultusunda szl veya yazl beyanda bulunmalar veya makale yazmalar ve bu amala toplant yapmalar, skynetim uygulamalarna ilikin olarak Skynetim Komutanlklarnn koyduu yasaklarn ve ald kararlarn herhangi bir ekilde tartlmas yasakland. Yasaklara uymayanlar hakknda fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca 1402 sayl Skynetim kanunu 16. maddesi uyarnca ilem yaplacana ilikin hkm getirildi. (05/06/1981 tarihli 17361 sayl resmi gazete) Askeri darbeden sonra Trkiye 13 Skynetim blgesine ayrlarak, balarna atanan Skynetim Komutanlar Genelkurmay Bakanlna baland.

ddianamenin ekinde bulunan belgelerde, Milli Gvelik Konseyi'nin 12 Eyll 1980 tarihli 2 numaral bildirisine gre skynetim komutanlklarna:
1'inci Ordu Komutan Orgeneral Necdet RU, stanbul ili Skynetim Komutanl'na,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

871 / 1404

2'nci Ordu Komutan Orgeneral Bedrettin DEMREL, Konya, Nide, Kayseri, Nevehir, Yozgat illeri Skynetim Komutanl'na, 3'nc Ordu Komutan Orgeneral Selahattin DEMRCOLU, Erzincan, Gmhane, Giresun, Trabzon, Rize, Ordu, Sivas, Tokat, Amasya, orum, Samsun, Sinop illeri Skynetim Komutanl'na, Ege Ordusu Komutan Orgeneral Sreyya YKSEL, zmir, Manisa, Aydn, Uak, Denizli, Mula, Isparta, Burdur, Antalya illeri Skynetim Komutanl'na, Donanma Komutan Koramiral Nejat SERM, Kocaeli, Bursa, Bilecik, Sakarya, Bolu, Zonguldak illeri Skynetim Komutanl'na, 2'nci Kolordu Komutan Korgeneral Hsn ELENKLER, anakkale, Balkesir illeri Skynetim Komutanl'na, 4'nc Kolordu Komutan Korgeneral Recep O. ERGUN, Ankara, ankr, Kastamonu illeri Skynetim Komutanl'na, 5'inci Kolordu Komutan Korgeneral Adnan DOU, Tekirda, Krklareli, Edirne illeri Skynetim Komutanl'na, 6'nc Kolordu Komutan Korgeneral Nevzat BLGRAY, Adana, Mersin, Kahramanmara, Adyaman, Gaziantep, Hatay illeri Skynetim Komutanl'na, 7'nci Kolordu Komutan Korgeneral Kemal YAMAK, Diyarbakr, Urfa, Mardin, Siirt, Hakkari,Van illeri Skynetim Komutanl'na, 8'inci Kolordu Komutan Korgeneral Sabri DEL, Elaz, Malatya, Tunceli, Bingl, Mu, Bitlis illeri Skynetim Komutanl'na, 9'uncu Kolordu Komutan Korgeneral Selahattin CAMBAZOLU, Erzurum, Ar, Kars, Artvin illeri Skynetim Komutanl'na, 1'inci Taktik Hava Kuvvet Komutan Korgeneral Tevfik ALPASLAN, Eskiehir, Ktahya, Afyon illeri Skynetim Komutanl'na, Atandklar anlalmtr.

Yine iddianamede;
Askeri darbenin liderlerine gre, basn tek ses tek yrek olmas ve 12 Eyll'le ilgili haberleri vermesinin gerektiini belirtiyordu. Ynetimin istemedii hususlar haber yapldnda gazeteler kapatlyordu. Komutanlar basn kurulularn ziyaret ediyorlar, 12 Eyll'n gerekliliini anlatyorlard. Ancak bu tartma eklinde deil, tebligat manasndayd. Onlarn konumas srasnda bakasnn sz hakk bulunmuyordu. O dnemin gazetecilerinden Nadir Nadi gazeteler zerindeki basklarla ilgili pheli Kenan Evren'le grmesiyle ilgili unlar anlatyordu: "Bari her gazeteye bir albay atayn. O ne yapacamz sylesin" diye sitem ettiinde Orgeneral Haydar Saltk, "Gerekirse bunu da yaparz, cesaretinizi frenlemek iin" cevabn veriyordu. 12 Eyll dneminde skynetim yasaklarndan bunalan gazeteler, zm magazin haberlerini yer vermekte buldu. Siyasi, ekonomik, sosyal gelimeler hakknda yazmak hemen hemen ihtimal d idi. Bu srete asparagas ve erotik arlkl yeni gazeteler tredi. Bu gazetelerin trajlar milyonlara ulayordu.14 Eyll 1980 gn TRT'ye gnderilen yaplacak yaynlarla ilgili emirlerden bazlar unlard "- Milli Gvenlik Konseyi ve skynetime kar haberler verilmeyecektir. - Aksi belirtilmedike MGK bildirileri gnde defa, skynetim bildirileri de iki defa yaynlanacaktr. - 12 Eyll mdahalesiyle ilgili halkla rportajlar yaplacak, daha ziyade orta yallarla konuulacaktr. Rportaj yayna girmeden nce de tasvip alnacaktr."

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

872 / 1404

Bu ekilde toplum zerinde kurulan bask ve aleyhe yayn yasaklaryla dnce hrriyeti tamamen ortadan kaldrlyor, gazetelerin ve televizyonun hangi haberleri yazp hangisini yazamayacaklarna MGK karar veriyordu. Bu dnemde 1402 sayl skynetim kanuna dayanlarak hibir yarg karar olmadan 30.000 memurun grevine son verildi. 7233 memur blgelerinin dna gnderildi. 300.000 kiiye sakncal olduklar gerekesiyle pasaport verilmedi. Pasaport verilmeyenler ierisinde Trk Halk Mzii sanats Ruhi Su da vard. Kanser hastalna yakalanan Ruhi Su pasaport verilmedii iin tedavi olamad ve yaamn yitirdi. 12 Eyll ynetimi tarafndan yurtdna kaan 14.000 kii vatan haini olduklar gerekesiyle vatandalktan karld.

Ynnde aklamalara da yer verilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 28-31).

Gzaltnda ve Cezaevlerinde kence Gren Madurlar


Askeri darbe ynetimince gzaltnda ve cezaevinde ikence gren madurlar olarak iddianamede isimleri geen: Muhsin YAZICIOLU, Nimet TANRIKULU, Orhan AKIROLU, Ylma DURAK, Mustafa DKC, Aydn ES, Nuri DEMRYREK, Celal ADAN, Bekir BA, Aydn DEMRKOL, Mehmet KAZGAN, Namk Kemal ZEYBEK, brahim NAL, Yaar YILDIRIM, Celalettin CAN, Gkhan EREN, Yaar OKUYAN, Mustafa YALINER, Mahir Kadir DAMATLAR, Ouzhan MFTOLU, Selim DNDAR, Orhan MROLU ve Abdurrahman YCEL isimli ahslarn beyanlarna ayrntl yer verilmitir.

Madurlarn Beyanlar ile Belgelerdeki Cezaevi Grevlilerinin simleri


stanbul: Metris Skynetim Savcs Recep SZEN Metris Cezaevi Mdrleri Adnan ZBAY, Murat Binba Dnemin siyasi ube mdr nal ERKAN, mdr yardmcs Mehmet AAR Ankara: Ankara Skynetim Savcs Nurettin SOYER, Mamak Cezaevi Mdr Albay Raci TETK, Pol-der'li Zeki KAMAN ve Drst OKTAY (kence eden polisler) Diyarbakr: Diyarbakr Cezaevi Mdr Birol Binba, Diyarbakr 5 Nolu Askeri Cezaevi Gvenlik Amiri olarak atanan Yzba Esat Oktay YILDIRAN avat: Mteki Yener TURANa yaplan ikencelerden sorumlu avat Cezaevi Karakolunda Yzba Mustafa EKEN ve Astsubay Bahri DENZ, Binba Ahmet SELEK Fatsa: Bakomiser Mustafa YAYLA, polis memurlar Tuncer MEKK, Yemen TRKAN, Ali AY, Baavu Ramazan KARTLAK ve emrinde grev yapan askerler

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

873 / 1404

kence Yapldna Dair Tespit Raporu Dzenleyen Hekimler


Mevki Hastanesi tabiplerinden Binba Tabip Selim KAPTANOLU ve Tabip Albay Mehmet NL

Gzalt Merkezleri ve Cezaevlerindeki kence Yntemleri


ddianamede 12 Eyll Askeri Darbe dneminde gzalt merkezleri ve cezaevlerinde uygulanan ikence yntemleri olarak unlar belirtilmitir; Falaka: Yaygn ve srekli kullanld. Ayak taban, ellerin ii gibi vcudun kasl blmlerine kalas, cop, zincir, saz sap, pik demir vb. vurularak gerekletirilirdi. Bu yntem, ayak tabanlarn ve el ayaklarn patlatr, kaba yerleri ezer, morartr, trnaklar skerdi. El ayak gibi herhangi bir yeri krar, sakat brakrd. Kpek Saldrtma: Tutuklu rlplak soyulur, kurt kpei zerine saldrtlrd. Kpein ilk kapt yer bacak aras olurdu. Zincir: 20-25 metre uzunluundaki zincirin ular iki tutuklunun boynuna balanr, tutuklular srt srta verdirilerek ters ynde hzla itilir. Tutuklu tek ayandan zincire balanr, bu zincir yksek bir yere aslr, tutuklu baylncaya kadar askda kalrd. Germe: Tutuklunun bir baca merdiven kenarlna balanr, dier baca da ak braklan kouun gzetleme deliine balanp kap kapatlr, tutuklunun bacaklar kou kapsnn eni kadar gerilir ve yle kalrd. Kouturulur, zincir tam gerilince, her iki tutuklu da srtst yere derdi. Ayaktan Asma/Tepe: 50-60 kii havalandrmaya alnrd. Gardiyan "tepe ol" komutu verince tm tutuklular st ste bindikten sonra, bir tutuklu da st ste yatan tutuklularn stne kar, stiklal Mar'nn on ktas okutulurdu. Kule: Havalandrmaya kan tutuklular alt kiilik daire olutururlard. Bunlarn zerine 3-4 kat olacak biimde tutuklular karldktan sonra, gardiyann "ykl" komutuyla kule oluturan tutuklular kendini yere brakr ve bylece tutuklularn deiik yerlerinde krlma, incinme ve kk olurdu. Ranza Alt: Gardiyanlarn ellerinde kalaslarla koua girip, "ranza alt ol" komutunu verince, kouta bulunan tutuklularn hepsi ranzalarn altna girerdi. Herhangi bir yerlerinin akta kalmamas gerekiyordu. Ranzalarn altna tm tutuklular smad iin kimini eli, kiminin kolu darda kaldndan, gardiyanlar ellerindeki kalaslarla tutuklularn darda kalan ksmlarna vurmaya balard. Kantar: Tutuklular havalandrmada rlplak soyundurulup tek sra halinde dizilirler, srann n tarafnda duran tutuklu srt st yatrlrd. kinci tutuklu, yatan tutuklunun testis ve erkeklik organlarndan tutarak yukar kaldrr, tutuklunun ka kilo geldiini sylemesi istenirdi. Tm tutuklular birbirini tartana kadar bu ilem devam ederdi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

874 / 1404

Kervan: Havalandrmada, tutuklular tek sra dizilir, her tutuklu nndeki tutuklunun srtna bindirilir, bacaklar altndaki tutuklunun boynundan aaya sarktlr ve kulaklarndan tutmas istenirdi. Gardiyann komutuyla tutuklular yrmeye balar ve bu ilem tutuklular ayakta duramayacak duruma gelene kadar srerdi. Sehpa: Tutuklu gece koutan alnp, kou koridorunda gardiyan ve subaylardan mizansen olarak oluturulan bir mahkemede sorgulanrd. Mahkeme, tutukluyu idam cezasna arptrr, ikinci katn merdiven kenarlna bir ip geirilip, ipin ucuna tutuklunun boyun kemiini krmayacak dzeyde kaln bezden bir ilmik taklr, tutuklunun boynu bu ilmie geirilir ve temsili infaz gerekletirilirdi. Tutuklu tam boulaca srada ip alrd. Cop Sokma: Gardiyanlar copu zeytinyana batrr ve yal copu tutkulun makatna zorla sokard. Sonra bu copu kendisine ya da bir baka tutukluya yalatrlard. ek-ek: Tutuklu rlplak soyundurulur ve erkeklik organna bir ip taklrd. Gardiyan ipin dier ucunu alp hzla koar, tutuklu da zorunlu olarak gardiyann peinden koard. Lam Suyuna Sokma: Tecrit blmnn alt katndaki baz tuvaletlerin delikleri tkanr. Hcrelerin pislii ve lam sular burada biriktirilir, diz boyu kadar oluturulan pisliin iine tutuklu atlr ve pislik yedirilirdi. Kitap Okuma: Kouta bir tutuklunun eline kitap verilir, tutukluya avaz kt kadar yksek sesle tek tek szckler okutulurken, dier tutuklular bu szckleri tekrarlard. Sabahtan akama kadar yaplan bu ilem srasnda, tutuklular ayakta durmak zorundayd. Mar Syletme: Cezaevinde bulunan herkes elli'yi akn mar ezberlemek zorundayd. Bu marlar tutuklularn ses telleri tahri oluncaya kadar syletilirdi. l Dediimde: Tutuklu havalandrmann orta yerine karlr, hazr ol durumuna geirilirdi. Gardiyann "l" komutuyla tutuklu kaskat, eklemlerini krmadan eyer drlrd. Bu ilem gardiyann keyfine gre tekrarlanrd. Sigara irme: Bunun ok eitli yntemleri vard. En ok uygulananlar unlard: Kouta kalan tutuklularn eline be adet sigara verilir, sigaralarn tm yaklarak devaml aznda tutulurdu. Gardiyann "ek-brak" komutuyla sigaralar bitinceye kadar iirilir, sigaralarfiltreleri dahil tutuklulara yedirilirdi. Bu srada kou pencereleri kapatlr, havaszlk ve dumanla boulma ortam yaratlrd. Banyo: Tutuklular rlplak soyundurulur ve tek sra halinde banyoya gtrlrd. Banyoda sabun kullanlmazd. Hortumla tazyikli su tutuklularn zerine fkrtlrd. Daha sonra tutuklular koridora karlr, "Yat-srn" komutuyla tutuklular yerlerde srndrlerek koularna gtrlrd. Saym Dzeni: Tutuklular gnde en az be kez saylrd. Her saymdan nce, tutuklular saym dzenine geer, saym talimi yaptrlr, yksek sesle tekmil verilir, rahat-hazr ol ile, ker kalkarlard. Gece Nbeti: Geceleri her kouta mevcuda gre 2-7 kiiye kadar tutukluya srayla nbet tutturulurdu. Nbet srasnda devriye gezen gardiyanlar, kouun mazgal deliini aar, nbeti tutuklunun mazgaldan dar elin uzatmasn ister, tutuklunun ellerine cop veya kalasla istedii kadar vururdu.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

875 / 1404

Lokomotif: Tutuklular havalandrmaya karlr. ki kii rlplak soyundurulur, bunlardan birisi domalp iki eliyle diz kapaklarn tutar, dieri de arkadan bunu kucaklard. Gardiyann "uygun adm mar" demesiyle her iki tutuklu havalandrmada dolarlar, dier tutuklular zorunlu olarak bunlar izlerdi. Pislik Yedirme: Her havalandrmann ortasnda bir lam ukuru vard. Lam sular ve insan pislikleri burada toplanrd. Tutuklulara bu ukurdan avu avu pislik alp yemeleri istenirdi. eme: Havalandrmada bir tutuklunun yere yatmas istenir, dier tutuklulara, yerde yatan tutuklunun yzne iemesi istenirdi. Tecavz: Cezaevinde grev yapan gardiyanlar, gen tutuklara merdiven altlarnda zorla tecavz ederlerdi. Ayrca iki tutuklu rlplak soyundurularak birbirlerine tecavz etmeleri istenirdi. Hastane: Hastanede de cezaevindeki kurallar geerliydi. Hasta, tuvalete gtrlmez, yatakta da hazr ol vaziyetinde yatard. Verem: Veremlilerle, salam tutuklular birbirinden tecrit edilmez, ayn kapta yemek zorunda braklrd. Ayn battaniyenin altnda yatrlrlard. Veremlilerin balgamlar tahlil yaplacak bahanesiyle toplanr, karavanadaki yemeklere kartrlr ve bu yemekler tm tutuklulara yedirilirdi. Ayakta Bekletme: Bu yntem cezaevinde her gn geerliydi. Sabah saat 05'den akam 17-19'a kadar tutuklularn oturmas yasakt. Konuma Yasa: Kou iindeki iki kiinin birbiriyle konumas, tutuklunu glmesi ve dnr gibi grnmesi yasakt. Byle bir suu ileyen tutuklulara yukardaki ikence yntemleri uygulanrd. Gece Baskn: Nbeti subay ve gardiyanlar, gece ge saatte tutuklularn kouuna girerek, uyku srasnda tutuklulara cop veya kalaslarla dayak atarlard. Avukat-Ziyaret Daya: Avukat grmesine ve dier grmelere gidip gelirken tutuklulara dayak atlrd. Grlerde hibir ey konuulmamas tembih edilirdi. Tutuklular avukatlaryla savunma konusunda gr alveriinde bulunamazlard. Mahkeme Daya: Tutuklular mahkemeye gtrlrken cenaze arabasna bindirilirlerdi. Elleri arkadan kelepeli olurdu. Cenaze arabasna binerken ve karken gardiyanlar tarafndan dvlrlerdi. 12 Eyll askeri darbesinin ardndan cezaevleri ve gzalt merkezlerinde insanlk d uygulamalarn sonucunda lmler meydana geldi.12 Eyll 1980 askeri darbesi ile ynetimin eklen de olsa sivillere devredildii 1983 tarihine kadar gzalt ve cezaevinde lenleri toplam says 191 kiiydi. Bunlardan 5'i cezaevinde alk grevinde, 1 tanesi de ikence sonucunda hastalanp lmt. Sadece 12 Eyll 1980 tarihiyle 31 Aralk 1980 tarihi arasnda cezaevinde lenlerin says 43 kiiydi (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 31-63).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

876 / 1404

Gdml Demokrasiye Dn
ddianamede 12 Eyll sonrasnda demokrasiye dn sreci gdml demokrasiye dn olarak adlandrlarak zetle u ekilde ifade edilmitir:
12 Eyll darbe ynetimi hazrlatm olduu Anayasay pheli Kenan Evren aksine konumann ve propaganda yapmann yasak olduu bir ortamda il il dolaarak halka anlatt. Nihayet 7 Kasm 1982 gn yaplan halk oylamasnda %92,7 evet, %8,6 hayr oyuyla Anayasa kabul edildi. Yaplan oylamada evet oyu beyaz renkte, hayr oyu ise mavi renkteydi. Kullanlan zarflarn effaf olmas nedeniyle mavi oy kullananlar ortaya kacandan bu husus oy kullananlar iin bir korku ve ekinme duygusu oluturuyordu. Dolaysyla 1982 Anayasas kamuoyunun serbeste olutuu demokratik bir ortamda oylanmamtr. 1983 Nisan aynda siyasi parti kurma yasa kaldrld. Ancak kurulacak partilerin kurucu listesinin Milli Gvenlik Konseyi onayndan gemesi gerekiyordu. Bu nedenle Milli Gvenlik Konseyi seime sokmak istemedii partileri kurucu listesini 30'dan aaya indirip, partinin kurulmasn engelliyordu. Askeri ynetim sadan iki, soldan ise bir parti girmesini istiyordu. Buna gre sadan kendisinin destekledii Turgut Sunalp'n kurduu MDP ile Turgut zal'n Anavatan Partisine, soldan ise Nejdet Calp'n kurduu Halk Partinin seimlere girmesine izin verdi. Seimlere sokmak istemedii dier partilerin bir ksmn kapatt, bazlarn ise kurucularn veto ederek kurulmasna engel oldu. 6 Kasm 1983 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden nce partiler milletvekili adaylarn da Milli Gvenlik Kurulunun onayndan geirmek zorunda kald. Parti kurucularnda olduu gibi milletvekili listelerinin bir ksm da veto edildi. pheli Kenan Evren seim ncesi yapt konumalarda Turgut zal'a oy verilmemesi ynnde toplumu ynlendirmeye alyordu. Bu balamda 4 Kasm'da yapt televizyon konumasnda byk tesislere, Keban Barajna ve Gneydou Anadolu Projesine sahip kan Turgut zal' sert bir ekilde eletiriyor, yle diyordu: "1980-1981 yllarnda ekonomik durumun dzelmesinin kendilerine mal edenleri, ekonominin tabii kanunlarn yalnzca kendilerine verildiini byk bir gururla ekinmeden her gn ifade edenleri... 1982 Anayasasna gre Cumhurbakan olan pheli Kenan Evren'in konumasnda Milliyeti Demokrasi Partisi lideri Turgut Sunalp'n Turgut zal'a kar kendisini destekleyecek konuma yapmasn istediini ise u szleriyle ortaya koyuyordu: "... Canm ben Cumhurbakanym, dedim. Baz yerlerde dedim, hani bunu ima eder eyler sylyorum ama, dedim. Halk anlarsa anlar. te Van'da falan byle bir konuma yaptm... 4 Kasmda yaptm konumada ima yollu byle bir ey syledim. 6 Kasmda 1983de yaplan genel seimlerde Anavatan Partisi seimi kazanm olmasna ramen, pheli Kenan Evren hkmeti kurma grevini Turgut zala yaklak iki hafta getikten sonra 20 Kasmda verdi. pheli Kenan Evrenin: "Benim imdiki intibam o ki, 83te deil 84de efendim bu seimler yaplsayd, belki baz eyler, konular daha iyi halledilmi, yle teslim edilmi olabilirdi. eklindeki beyanndan ynetimi sivillere devretmekten piman

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

877 / 1404

olduu anlalmaktadr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 63-64).

Anayasay hlal (Askeri Darbe) Suuna likin Deerlendirme


ddianamede Anayasay hlal Suu asndan deerlendirme zetle;
1 Mays 1977 tarihinde meydana gelen ve 34 kiinin lm ile birok kiinin yaralanmasyla sonulanan olaylarn olu ekli, grg tanklarnn anlatmlar, olayda gerek ntercontinental Otelinden gerekse Sular daresi binasnn stnden ate edenlerin birok kii tarafndan grlm olmasna ramen polisin gerek sulularn hibirisini yakalayamam olmas, Malatyadaki olayda 3 adet bombann ayn ilden bir gn arayla farkl siyasi grteki kiilere gnderilmi olmas, orum ve Kahramanmara olaylarnda olduu gibi ehirde sulara zehir konulduu iddiasnn yaylmas, 16 Mart katliamnda, sulunun takibine amirleri tarafndan mdahale edildiini belirten grevli polisin beyanlar, yllar sonra ortaya kan ve yarglanp ceza alan fail Zlkf sotun eylemi polisin kendisine yaptrdn belirten beyanlar, 1978 Sivas Olaylarnda Devlet Bakan Enver Akova'nn Sivas halknn olaylara karmadn, ar ularn silah aldklar kaynaklarn ayn olduu ynndeki beyanlar, bir ksm gvenlik glerinin Sivas'a dardan topluluklarn getirildiine ilikin beyanlar, Sivas'n demografik yaps itibariyle Alevi ve Snni vatandalarn birlikte yaamas nedeniyle provokatif eylemler iin uygun olmas, olayda Malatya, Mara ve orum olaylarndakine benzer ekilde Snni vatandalar, Alevi vatandalar aleyhine kkrtmaya ynelik sloganlarn atlm olmas, 100den fazla kiinin ld, 150den fazla insann yaraland, birok evin ve iyerinin yaklp ykld vahim nitelikteki Kahramanmara olaylarnda, dnemin ileri Bakann ve Valisinin yardm taleplerine olumsuz cevap verilmesi, olaylara mdahale iin evre illerden gelebilecek askeri birliklerin 25 Aralk tarihine kadar gelmemesi, Babakan Ecevitin, olaylarda askeri birliklerin pasif kaldna ve iinde ileri Bakan bulunan aracn korunmas konusunda bile etraftaki askeri birliklerin yardm etmedikleri ynndeki beyanlar, olaylarn youn olarak cereyan ettii son 3 gnde polisin olaylardan el ektirilmesi, ildeki askeri birliklerin ise yetersiz ve pasif kalmalar nedeniyle olaylara etkin mdahale edilmemesi, Tayyar Paa adndaki Tugeneralin, kke Kengere syledii Siz ne biim Milliyetisiniz, ne biim lkcsnz, size byle mi emir verildi. Yznze gznze bulatrdnz. eklindeki szleri, infiale neden olan anonsu kimin yaptnn tespit edilememesi, kendisini milli piyangocu olarak tantan 26 kiinin tespit edilememesi, len 2 solcu retmenin cenazelerinin hastaneden tesliminin Cuma namaz saatine denk getirilmesi, dnemin Elaz Valisinin kontrgerilla tarafndan tehdit edildiini belirtmesi, Pazarck ilesinin kynde retmenlik yapan Akif Dalga'n olaya katlan gruplar bir subayn ynlendirdiini beyan etmesi, Gazeteci Abdi pekinin ldrlmesinde tetiki olarak kullanld anlalan Mehmet Ali Acann kendisine eylemi yaptranlar aklayacana dair yapm olduu aklamadan sonra Maltepe Askeri Cezaevinden, hem de asker elbisesi giydirilerek karlmas, orum olaylarnda da yine Kahramanmara ve Malatya olaylarndaki gibi cami bombaland , sular zehirlendi gibi sylentilerle alevi ve snni halk kitlelerinin kar karya getirilmesi, olaya mdahale iin gelen Amasya Tugay komutann

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

878 / 1404

olaylar yatmadan birliklerini geri ekmesi, olay bizzat yaayan Adnan Baran'n polis ve askerin olaylara mdahale etmedii, kendisiyle birlikte firari sanklarn kentte rahata gezmelerine izin verildii, baz subaylarn sa ve sol gruplara silah ve patlayc verdikleri, Alaaddin Camiine bomba atldna ilikin yalan haberin aslsz olduunu camide anlatmaya alan Kazm Aras isimli ahsn gerein ortaya kmasn istemeyen kiilerce sopa darbeleriyle etkisiz hale getirildiine dair beyanlar, Cumhurbakanl seim sreciyle ilgili blmde anlatld zere, ileri Bakan Orhan Erenin anlatmna gre, CHP aday Muhsin Baturun seilmeye yakn bir oy almas zerine dnemin TSK komuta kademesinin, yapm olduu darbe plannn akamete urayaca endiesiyle, Cumhurbakannn seilme ihtimalinden rahatsz olmalar, MSPnin 6 Eyll 1980 tarihinde dzenledii Kuds Mitinginde, mitingi dzenleyen MSPnin Genel Bakan olan Erbakann komutuyla sylettii stiklal Mar srasnda bir ksm kiilerin ayaa kalkmayarak stiklal Marn sylemeyen kiiler hakknda, hem Erbakan hem de Belediye Bakan Mehmet Keeciler tarafndan yaplan ikyetlerden bir sonu alnamamas, bu kadar abartl kyafetlerle mitinge katlarak ortalkta dolaan kiilerin yakalanamamas, stelik bu kiilerin eylemlerinin de MSPye yklenerek darbeye gereke yaplmas, basit bir mantkla bu kiiler MSPli olsalar kendi genel bakanlarnn sylettii stiklal Marnda ayaa kalkmalarnn gerekmesi, 14 Ekim 1979 tarihinde ara seimlerinden sonra devlet ierisinde kk bir devlet gibi rgtlenen Ordunun Fatsa ilesine, skynetim ilan edilen blge olmamasna ramen pheli Kenan EVRENin emriyle operasyon yaplarak mdahale edilmi olmasna ramen, phelinin, dier bir ksm illerdeki terr olaylarna, rnein, Kahramanmara olaylarna askerin neden mdahale etmedii sorulduunda, skynetim ilan edilmedii iin yetkilerinin olmadn belirtmi olmas, esasen her gn onlarca insanmzn terr olaylarnda ld bir ortamda, Babakan, Hkmet ve dier siyasi parti liderlerine dorudan, Cumhurbakanna ise dorudan olmasa bile dolayl olarak mdahalede bulunabileceine ilikin uyar mektubu verebilecek kadar kendisini gl gren askeri ynetimin, terr olaylarna mdahale ederek sulular adli merciler nne karmasnn toplum ve siyasi iktidar tarafndan ancak takdir edilebilecek bir durum olmas, 12 Eyll 1980 tarihinden nce 26 Aralk 1978 Kahramanmara olaylar nedeniyle Adana, Ankara, Bingl, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, stanbul, Kars, Malatya, Kahramanmara, Sivas ve anlurfadan oluan 13 ilde, yine iddet olaylar nedeniyle 26 Nisan 1979da Adyaman, Diyarbakr, Hakkri, Mardin, Siirt ve Tuncelide, 20 ubat 1980de Hatay ve zmirde, 20 Nisan 1980de Arda olmak zere toplam 22 ilde skynetim ilan edilmesi, Sivas ve Erzincan'da 26 ubat 1980 ve 20 Nisan 1980 tarihlerinde skynetimin kaldrlmas, kalan 20 ilde skynetim devam ettii halde 12 Eyll 1980 ncesi sulularn yakalanp yarg nne karlmamas, 12 Eyll Dneminin 2. Ordu Komutan Bedrettin DEMRELin, 5 Temmuz 1987 tarihinde Milliyet Gazetesinden Yener SSOYa verdii rportajda 12 Eylln ge yapldna inanyorum. Arkadalarmn ou Tam olgunlasn, millet tarafndan tasvip edilsin dediler. Bana kalsayd en az bir yl nceden yapardm. Bir yl ok kan akt. eklindeki szleri, Dnemin Babakan Sleyman DEMRELin darbe yapmaya karar veren askeri ynetimin terr olaylarnn zerine bilerek gitmediklerine, komuta heyetinin bir taraftan sureti haktan grnp dier taraftan tertip ierisinde olduklarna, akan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

879 / 1404

kanlarla darbeye meru zemin oluturulduuna, 2. Ordu Komutan Bedrettin DEMRELin kendisine, darbe yapmaya bir sene evvel karar verdiklerini ancak artlarn olgunlamasn beklediklerini sylediine, terr olaylarnn darbe sonras bak gibi kesildiine ve askeri ynetimin terr olaylarna mdahale iin isteklerini yerine getirmeye hazr olduklarna dair beyanlar, Blent Ecevitin, terrn artmaya balad gnlerde kendisinin baz illerde skynetim ilan edilmesi isteine, Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin ellerindeki kuvvetlerle daha ok ilde skynetim ilanna glerinin yetmeyeceini belirterek kar ktna, 12 Eyll 1980 tarihinden nce baz illerde skynetim ilanna gc yetmeyen askeri gcn 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren 67 ilde nasl skynetim ilan ettiklerine dair beyanlar;

Gzetilerek yaplm ve u ekilde sonulandrlmtr:


Tm bu hususlar nda 12 Eyll 1980 ncesi terr olaylarna bakldnda, olaylarn toplumu kaosa, i atmaya srkleyerek lkeyi ynetilemez hale getirip, askeri darbeye zemin hazrlamak ve ynetimi ele geirmek isteyen devlet iindeki derin yaplarn ynlendirmesi ve kurgulamasyla karlm terr olaylar olduu, devlet iindeki etkili glerin, olaylarda gvenlik glerinin etkin olarak grev yapmasn engelledii, gvenlik glerinin baz olaylarda kullanld, bu kadar organize ve geni apl olaylarn devlet iinde rgtlenmi illegal glerin planlamas ve itiraki olmadan yaplamayaca, phelilerin darbe yapmaya yaklak bir yl nceden karar verdikleri, her halkarda lke ynetimini cebren ele geirmek niyetinde olduklar, yaplacak askeri darbenin halkn gznde meru grlebilmesi iin terr olaylarnn zerine bilerek gitmedikleri, mdahale etmedikleri veya tertiplenen olay amacna ulatktan sonra mdahale ettikleri, phelilerin darbe yapmak iin bir yl artlarn olgunlamasn bekledikleri, darbe iin frsat kolladklar anlalmtr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 64-67).

Hizmet Kanunu 35. Maddesinin Deerlendirilmesi


ddianamede pheliler ve vekillerin savunmalarnda askeri darbenin Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkiye dayanarak yapldn belirtmi olduklarn, ancak 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu 35. maddesindeki dzenlemenin "Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak" eklinde olduu, Anayasa ile kurulmu bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda bir hiyerari olduu, bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki kurallardandr. Bu nedenle, kanunlar Anayasaya aykr olamayacaklar gibi, kanunla verilen bir yetkinin Anayasay ortadan kaldrmak amacyla kullanlmas da mmkn olmad belirtilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 78).

Zamanam Ynnden Yaplan Deerlendirme


ddianamede zamanam ile ilgili u deerlendirme yaplmaktadr:
1982 Anayasasn geici 15. maddesindeki dzenlemeye bakldnda dzenlemenin pheliler hakknda bir soruturma ve yarglama engeli ortaya

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

880 / 1404

koyduu anlalmaktadr. 765 sayl Trk Ceza Kanununun 107. maddesinde "Hukuku amme davasnn ikamesi mezuniyet veya karar alnmasn yahut dier bir mercide halli lazm gelen bir meselenin neticesine bal bulunduu takdirde mezuniyet ve kararn alnmasna yahut meselenin halline kadar mruru zaman durur." eklinde, Anayasann 83/3 maddesinde ise "Trkiye Byk Millet Meclisi yesi hakknda, seiminden nce veya sonra verilmi bir ceza hkmnn yerine getirilmesi, yelik sfatnn sona ermesine braklr; yelik sresince zamanam ilemez." eklinde, 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 67/1 maddesinde "Soruturma ve kovuturma yaplmasnn, izin veya karar alnmas veya dier bir mercide zlmesi gereken bir meselenin sonucuna bal bulunduu hallerde; izin veya kararn alnmasna veya meselenin zmne veya kanun gereince hakknda kaak olduu hususunda karar verilmi olan su faili hakknda bu karar kaldrlncaya kadar dava zamanam durur." eklinde dzenlemelere yer verilmitir. Gerek Anayasada gerekse Trk Ceza Kanunlarnda soruturma ve yarglama engelinin bulunduu hallerde zamanamnn ilemeyecei kural ngrlmtr. Anayasann 12 Eyll 2010 tarihinde referandumla kaldrlan geici 15. maddesi de burada olduu gibi bir soruturma ve kovuturma engelidir. Dolaysyla phelilere atl bulunan eylemlerde zamanam, eylemlerin gerekletii 02/01/1980 ve 12/09/1980 tarihlerinde ilemeye balam ancak 1982 Anayasasnn geici 15. maddesinin yrrle girdii 09/11/1982 tarihinde durmutur. Sz konusu sularda zamanam sresi 20 yl olup, 09/11/1982 tarihinde durmu olan zamanam geici 15. maddenin kaldrld referandum sonucunun resmi gazetede yaynland 23/09/2010 tarihinden itibaren yeniden ilemeye balamtr. Aklanan nedenlerle hukukumuza gre zamanam sresinin dolmadnn anlald. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 79).

Geici 15. Maddenin Af Niteliinde Olup Olmad Tartmas


ddianamede Anayasann Geici 15. Maddesinin Af niteliinde olup olmad ynnde de bir deerlendirme u ekilde yaplmtr:
Anayasann geici 15.maddesinin bir tr af kanununu olarak deerlendirilmesi mmkn deildir. Yukarda akland zere Anayasay ihlal (askeri darbe) suu temadi eden bir su olup, bu su TBMMnin grevine balad 06/12/1983 tarihine kadar ilenmeye devam etmitir. Anayasann 15. maddesi ise 09/11/1982 tarihinde yrrle girmitir. Sz konusu geici 15. maddede "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." dzenleme getirildii, dzenlemede, TBMM Bakanlk Divan oluturuluncaya kadar, yani yarg merciine 06/12/1983 tarihine kadar ilgililer hakknda bavurulamayacandan sz edilmektedir. Bir af kanununun yrrle girdii tarihten sonra gerekleecek eylemler iin uygulanacan kabul etme imkn bulunmamaktadr. Ayrca darbe ynetiminin denetimi ve isteine gre hazrlanm bir Anayasada yer alan madde metninde af tabiri kullanlmamken, gzalt merkezleri ve cezaevlerinde, insanlk d ikence ve kt muamele gren binlerce madurun aleyhine yorum yaparak, dzenlemenin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

881 / 1404

af niteliinde olduunu syleme olana yoktur. Bu nedenlerle Anayasann kaldrlan geici 15. maddesinin af kanunu olarak deerlendirilemeyecei anlalmtr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 79-80).

kence ve Kt Muamele ddialarnn Deerlendirilmesi


ddianamede ikence ve kt muamele iddialar asndan zetle u ekilde deerlendirme yaplmtr:
12 Eyll Askeri ynetimi, gzaltna alm olduu sa ve sol grl kiileri ar fraksiyonlarn etkisinde kalm, dolaysyla topluma zararl, yola getirilmesi gereken kiiler olarak grmtr. Bu nedenle gzalt ve cezaevlerinde uygulanan yntemlerle kiiliklerini ezip ortadan kaldrarak toplumu tek-tipletirmek istemitir. Bu amala cezaevlerinde 'kartr-bartr' denilen yntemle sa ve sol grl kiileri ayn kou ve hcrelere koyup, zorla yaptrm olduklar bir ksm hareketler, bir ksm marlarn ve konularn zorla retilmesi ve ezberlettirilerek yksek sesle sylettirilmesi suretiyle dnce ve farkllklar ortadan kaldrmaya almlar, bu yntemleri de bir ikence yntemi olarak uygulamlardr. pheli Kenan EVRENin 01/03/2006 tarihinde Kanal D televizyon kanalnda yaynlanan Gen Bak programnda kendisini dinleyen rencilere syledii Evet itiraf ediyorum. Hapishanelerde ikencelere engel olamadk. Birok insan bu yzden sakat kald, ld Frsat ellerine geince gardiyanlar da ne yapsnlar? kence yaptlar szleriyle Askeri Cezaevlerinde sistematik olarak uygulanan ikencelerden haberdar olduunu itiraf etmesi, grevlilere ikence yapmamalar konusunda ricada bulunduunu, dinletemediini sylemesinde ise, askeri darbe ve devamnda dnce zgrl adna ne varsa ortadan kaldran, basnn hangi haberleri yazp, hangi haberleri yazmamas gerektiini syleyen, siyasi faaliyeti yasaklayan, siyasi partileri kapatan, lkeyi adeta ak cezaevine eviren darbe ynetiminin lideri olan phelinin ikenceleri nleyemediine ilikin szlerinin inandrc ve samimi bulunmamas, Ayrca pheli szlerinde bugn de ikence olduunu, Amerikallarn hapisteki Irakllar'a ikence yaptn belirterek ikenceyi basite indirgeyerek kabul edilebilir gstermeye almas, Gzaltnda kalan veya cezaevinde kalan kiilerin beyanlarndan da anlaldna gre btn merkezlerde benzer veya ayn tr ikence yntemlerinin kullanlmas, cezaevi ve gzaltna alnan kiilerin rutin olarak ayn ikence yntemlerinden geirilmesi, ikence uygulamalarn yapan grevlilerin ayn tr davranlar sergilemesi cezaevlerinde sa ve sol grl kiilerin arasndaki husumetleri yok etmek amacyla kullanlan 'kartr-bartr' yntemleri, ikencelerin cezaevlerinde bu dnem iinde bilinli ve sistematik olarak uygulandn gstermektedir.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 67-68).

pheli Ahmet Kenan Evrenin Savunmas


ddianamede pheliAhmet Kenan EVRENnin savunmas u ekildedir:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

882 / 1404

12 Eyll 1980 tarih ncesi Trkiye'nin ne halde olduu konusunda aklamalarda bulunmutur. Anayasal kurumlarn (Trkiye Byk Millet Meclisi, Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu) grevini yapamaz hale geldiini, lkenin fel olduunu, bu nedenle ynetime el koymak durumunda kaldklarn belirttikten sonra meclisin grevini de ynetime el koyduktan sonra oluturulan Danma Meclisine verdiklerini, lke ynetimine el koymay istemediklerini, bu nedenle uzun sre beklediklerini, lkede meclisin alamaz hale geldiini, zellikle polisin silah kullanamadn, ikiye blndn, hibir yasann kmadn, bir ksm Skynetim blgelerine polis ihtiyacnn olmasna ramen yaplan atamalarn engellendiini, mahkeme karar ile durdurulduunu, dolays ile skynetim blgelerinin polis ihtiyacnn giderilemediini, o zaman lkenin iinde bulunduu durumun gzeterek Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler kanununun 35. maddesinin lke ynetimine el koyma yetkisi verdiini kendisini ve dier komutanlar olarak deerlendirdiklerini, bu yetkinin artlar itibariyle sahip olduklar kanaatine vardklarn, lke ynetimine el koymadan nce Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyabileceini Babakan olan Sleyman DEMREL ve Ana Muhalefet Partisi liderinin hissedip hissetmediklerini bilmediini, ancak konumalarnda skntlar birok kez dile getirdiini, Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda da bu hususlarn kendinin ve kuvvet komutanlar tarafndan dile getirildiini, ancak aka kanunlar karlmad takdirde Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyaca konusunda gizli ya da ak bir ey sylenmediini, baz yaplan konumalardan ve gelimelerden siyasilerin Trk Silahl Kuvvetlerinin lke ynetimine el koyabileceini tahmin etmeleri gerektiini, hatta baz senatrler ve milletvekillerinin kendisiyle grerek bu meclisin artk almad, lke ynetimine el koymaktan baka kar yol olmadn sylediklerini, lke ynetimine el koyduktan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmetin feshedildiini, kesinti olmamas iin bu yetkileri kullanacak kurumlara ihtiya olduunu, bu nedenle Trkiye Byk Millet Meclisi, Senato, Cumhurbakan ve Millet Meclisine ait yetkileri, oluturulmu olan Milli Gvenlik Konseyine geici olarak verdiklerini, ardndan oluturduklar Danma Meclisine grevleri devrettiklerini, Parlamenter sistemi esas aldklarn, lkenin fel olmu durumda olduunu, Meclisin almadn, Danma Meclisi oluturulana kadar yetkiyi Milli Gvenlik Konseyine verdiklerini, bunun nedeninin ise bir kuruma ihtiya olduunu, ksa sre sonra da yetkiyi Danma Meclisine devrettiklerini, Anariyi nlemek ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu, Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn, lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana geldiini, hapishane ynetimlerinde otorite boluunun olduunu, ynetimin mahkmlarn elinde olduunu beyan etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 68-70).

pheli Ali Tahsin ahinkayann Savunmas


ddianamede pheli Ali Tahsin AHNKAYAnn savunmas u ekildedir: 12 Eyllden evvelki zamanlarda veya 12 Eyll devresi ierisinde Trkiye'nin o ackl halini yaamadktan sonra anlatmak ve anlamann ok g olduunu belirttikten sonra, ierisinde

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

883 / 1404

bulunduklar durumda, memleketin blnm ve ayrlm, parampara olduunu, kardein kardei ldrdn, sa sol hareketlerinin hat safhasna geldii ve kendilerinin halk karsnda mevcudiyeti muhafaza edecek veyahutta dnemin banda grevini yapamam bir insan olarak grdklerini. Btn komuta kademesi, yksek komuta kademesi tugaylara kadar hep beraber buna bir are bulunmas iin Genelkurmay Bakanl altnda ve emir komuta zinciri altnda buna bir zm bulmak istediklerini, darbe yapmadklarn, zira darbe yapan insann 2-3 yl sonra hkmeti brakmayacan, darbe yapmadklarn ve kanl olaylarn nne getiklerini, Hizmet Kanununun 35. maddesinde verilen devleti koruma ve kollama yetkisine dayanarak bu ynetime el koyduklarn, Silahl Kuvvetlerin her kademesinin bu olayn ierisinde olduunu, 1982 Anayasasna geici 15. maddesini dzenlemeyle ilgili sadece komutanlar asndan dnlmedii, o dnemdeki danma Meclisi sivil idarede grev alan ahslarn da yarglanmasnn uygun olmayacan dndklerini, O dnemde Meclis diye bir eyin olmadn, Milletvekillerinin meclisteki toplantlara dahi itirak etmediini, siyasi liderler arasnda ztlamann mevcut olduunu, seim yaplm olmasna ramen 6 ay boyunca Meclis Bakan ve Cumhurbakan'nn seilemediini, dolaysyla millet adna bu yetkileri kullanacak bir kurumun olmadn, yasad tekilatlarn kol gezmekte olduunu, devlete meydan okuduunu, gnde 20-30 kiinin ldn, sa sol atmalarn devam etmekte olduunu, Memleketin o dnemde sahibinin olmad, bu erevede ne gerekiyorsa onu yaptklarn beyan etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 70-72). ddianamenin son blmnde ise 12 Eyll Askeri Darbesine katlan Konsey yeleri Nurettin ERSN, Mehmet Nejat TMER, Osman Sedat CELASUN hakknda Anayasal dzeni zorla deitirmeye kalkmak suundan ek takipsizlik karar verilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

884 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

885 / 1404

14. Darbe Srecinde Meydana Gelen nemli Olaylara likin Davalar


Gerek 12 Eylle giden srete meydana gelen nemli toplumsal olaylar ve cinayetler yarglanm gerekse de 12 Eyll sonras 12 Eylle neden olduu iddiasyla pek ok dava alarak yarglamalar yaplmtr. Alt Komisyon olarak Adalet Bakanlndan ve Kara Kuvvetleri Komutanlndan bahsedilen yarglamalarn iddianame ve mahkeme kararlar istenmi, bunlardan Komisyonun alma sresi iinde istenen kararlarn birou Komisyona gnderilmemi, cevap olarak gelenler ise bu blmde incelenmitir.

orum Olaylar
3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesi 1981/356 Esas, 1984/157 sayl Karar: 03.07.1980-04.07.1980 tarihleri arasnda orum linde meydana gelen ve Hkmet aleyhine halk silah kullandrmak sureti ile isyan ve katliama veya Trkiye ahalisini birbiri aleyhine silahlandrmak katliama sevk etmek, silahl ete meydana getirmek, ideolojik amala hrriyetten mahrum etmek, nas- srar, bina yakmak 6136 s.k muhalefet, crm ilemek iin teekkl meydana getirmek, adam ldrmek, bu sua itirak, sularndan yaplan yarglama sonucu; Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesi, Askeri savcln 08.04.1981 tarih ve 1981/543 esas, 1981/25 karar sayl iddianamesi ile 52 sank hakknda Hkmet aleyhine halk silah kullandrmak sureti ile isyan, katliam yapmak ve katlmak, silahl ete meydana getirmek, ideolojik amala hrriyetten mahrum etmek, 6136 s.k muhalefet, gasp, nas- srar, bina yakmak sularnda kamu davas at, mahkemenin 1981/356 Esasna kaydnn yapld, yarglama sonucu mahkemenin 05.12.1984 tarihli karar ile 21 sann beraatna, 16 sann katliama neden olduklar gerekesi ile 765 sayl TCKnun 149/2. Maddesi uyarnca idamna 59/2 maddesi uyarnca mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, 17 sann katliamla sonulanan olaylara katldklarndan bahisle TCKnun 149/3. Maddesi uyarnca 6 ile 15 yl arasnda ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 3. Dairesinin 12.11.1985 tarih ve 1985/255-232 esas ve karar sayl ilam ile mracaatta bulunan sanklarn ncelikle 3226 sayl Yasadan yararlanmalar konusunda mracaatlar hakknda karar verilmek ve bu sanklarn aklamalarna dier sanklarn durumlarna, sbut veya su vasf ynnden etkisinin deerlendirmek zere bozulduu anlalmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

886 / 1404

Mahkeme 1981/356 esas ve 1984/157 sayl kararnn gerekesinde; Sivas olaylar olarak isimlendirilen kitlesel eylemlerin alevi-snni sac olarak niteleyen gruplarn yekdierinin hasm ittihaz ederek giritikleri atmalardan ibaret olmad, ahalinin bir blmnn eitli etkenlerle dierini hedef alm, onun can ve malna kastederek kitlesel eylemlere giritii orum olaylar yalnzca davalarna konu olaylardan ibaret olmad, zaman sresi iinde orumda yaayan deiik gr ve mezheplere mensup halk arasnda nifak ve dmanlk tohumlar atlarak blnmenin saland, Trkiye genelinde 12 Eyll ncesi yaygn anari ve terr ortamnda gerginliin had safhaya kt ve ortamn uygun olduu grld, planl bir ekilde balatld ifade edilmitir. (1981/356 E, 1984/157K Gerekeli Karar: 110) Bozma sonras Mahkemenin 1985/297 esasna kayd yaplan dava dosyas yapt yarglama sonucu 24.06.1988 tarih ve 1988/23 sayl karar ile, bir sank hakknda lmesi nedeniyle ortadan kaldrma, 19 sank hakknda yeterli delil elde edilemediinden beraatlarna, 28 sank hakknda katliama katlmak ldrmek suundan 765 sayl TCKnun 149/3. Maddesi uyarnca 20 er yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, 12 sann katliama feran itirak ettiinden bahisle, TCKnun 149/3. Maddesi uyarnca 6 ile 10 yl arasnda ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, Bir sann katliamn meydana gelmesi iin tevik ve ynetimde bulunduundan bahisle 1491 delaleti ile 149/2 maddesi uyarnca nce idam 3216 sayl kanun geici B fkrasnn a bendi uyarnca 24 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, Karar verildii, mahkeme kararn iki sank ynnden verilen mahkmiyet karar hari dier sanklar hakknda kurulan hkm asndan Askeri Yargtay 3. Ceza Dairesinin 31.10.1989 tarih ve 1989/194-392 sayl karar ile onayland, iki sank ynnden 1989/24 esasa kayd yaplan ve 1989/23 kararlar sanklar hakknda daha nce verilen mahkmiyet kararna kar Yargtay bozma kararna direnme karar vermitir. Direnme kararnn Askeri Yargtay Daireler Kurulunun 14.06.1990 tarih ve 1990/52-88 esas ve karar sayl ilam ile bozulmakla, mahkemenin 1990/15 esasna kayd yaplm bu iki sank hakknda TCKnun 149/2. Maddesi uyarnca nce idam sonra 3216 sayl kanun geici B fkrasnn a bendi uyarnca 15 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verildii anlalmtr. Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde; orum olaylar yalnzca davalarna konu olaylardan ibaret olmad, zaman sresi iinde orumda yaayan deiik gr ve mezheplere mensup halk arasnda nifak ve dmanlk tohumlar atlarak blnmenin saland, Trkiye genelinde 12 Eyll ncesi yaygn anari ve terr ortamnda gerginliin had safhaya kt ve ortamn uygun olduu grld, planl bir ekilde balatld ifade edilmitir. (1985/297 E, 1988/23K gerekeli karar: 99) Yarglama sonucu beraat eden sanklarn 2 ay ile 8 yl arasnda tutuklu kaldklar anlalmtr. Hazrlkta beyanlarnn bask altnda alndn beyan eden 21 sanktan 18 i katliamla sonulanan olaylara katldklarndan bahisle haklarnda alan kamu davas sonucu cezalandrldklar, beraat eden sanklar hakknda toplu katliam esnasnda tabanca ile rehinelere ate etmek sureti ile ktal suuna katlmak suundan cezalandrlmalar talep edilmi ise de, mahkeme sular kantlanamadndan beraat karar vermitir. 3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1983/40 Esas, 1983/239 sayl Karar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

887 / 1404

03.07.1980 tarihinde orumda meydana gelen olaylarla ilgili, Canavarca bir his ve sevkiyle, ikence ve tazip ile adam ldrmek, TCKnun 296. Mad. Muh. 6136 sayl Kanuna muhalefet, hrriyeti tehdit sularndan 10 sank hakknda yaplan yarglama sonucu; Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesi, Askeri savcln 14.01.1983 tarih ve 1982/958 esas, 1983/23 karar sayl iddianamesi ile 10 sank hakknda ikence ile adam ldrmek, 6136 sayl kanuna muhalefet ve izinsiz lnn gmlmesine yardm etmek sularndan alan kamu davasnn mahkemenin 1983/40 Esasna kaydnn yapld, yaplan yarglama sonucu mahkemenin 29.12.1983 tarih ve 1983/239 sayl karar ile, iki sank hakknda canavarca bir his sevki ile ikence ve tazip ile adam ldrdkleri gerekesi ile 765 sayl TCKnun 450/3 maddesi uyarnca lm cezas ile cezalandrlmasna, sank hakknda bu sua itirakten 450/3, 65/3 maddeleri uyarnca 6 yl 8 ay ile 10 yl arasnda ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, bir sank hakknda hrriyeti tahditten TCKnun 179/2. Maddesi uyarnca 5 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, iki sank hakknda izinsiz l gmmekten er sene hapis cezas ile cezalandrlmasna, bir sank hakknda 1981/356 esasna kaytl dosya ile birletirilmesine, bir sank hakknda ise davann tefrikine karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 4. Ceza Dairesinin 17.07.1984 tarih ve 1984/3-381 sayl karar ile onayland, Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde; 3 Temmuz 1980 tarihinden bir ay kadar nce 1.orum olaylar olarak bilinen olaylar orum linde eitli siyasi, sosyal ve ideolojik gr aykrlklar nedeniyle meydana geldii, birok insann ld ve yaraland, ev ve eyalarn yakld, arkasndan 4 Temmuz 1980 tarihinde ayn nitelikte orum 2. toplumsal olaylarnn meydana geldii, 2. olaylardan bir gn nce balayan olaylar neticesinde lmlerin olduu ifade edilmitir. (1983/115 E, 1983/40 K gerekeli karar: 16)

Sivas Olaylar
Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 2. Nolu Askeri Mahkemesi 1980/2 Esas, 1981/221 sayl Karar 1975-1976-1977-1978-1979 yllar arasnda Sivasta meydana gelen ve Mukataleye tevik, Silahl isyan ve Ktala tevik neticesi kan mukataleye katlmak, silahl isyana katlmak, Adam ldrmeye teebbs, Devletin Dairelerinde amac Cumhuriyetilie aykr olan ve demokrasi prensiplerine aykr olarak devletin tek bir fert veya bir zmre tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak, Kanun veya salhiyettar makamn veya zaruretin tayin ettii hududu tecavz ederek adam ldrmek dhil olmak zere 25 ayr sutan dolay 307 sank hakknda yaplan yarglama sonucunda; Mahkemenin 1980/2 Esasnda kaytl bulunan dava ile 1980/32, 1980/44, 1979/74, 1980/10 esaslarnda kaytl davalarn birletirildii anlalmtr. Mahkemenin 1980/2 Esasna kaytl dava, Sivas Cumhuriyet Savclnn 16.10.1978 tarih ve 1978/1823-133 sayl iddianamesi ile Sivas 1. Ar ceza mahkemesine alan kamu davasnn kamu gvenlii nedeniyle 24.10.1978 tarihli karar ile davann nakli talebinde bulunulmu, Yargtay 3. CDsinin 08.11.1978 tarih ve 1978/8491-8446 sayl karar ile davann Ankara 2. Ar Ceza Mahkemesine nakline karar verildii, Ankara 2. Ar Ceza Mahkemesi 26.12.1978 tarihli grevsizlik karar ile dosyann Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesine karar vermi, sanklarn byk blmnn Sivas ilindeki Cezaevlerinde bulunmas nedeniyle Sivas askeri mahkemesinde grlm, Sivas Askeri mahkemesinin kapanmas nedeniyle Milli Savunma Bakanlnn emri ile yeni Kurulan Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

888 / 1404

Komutanl 2. Nolu Askeri Mahkemesine gnderildiini belirterek davasn geliimi hakknda bilgilendirme yapmtr. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl Askeri Savcl 16.07.1979 tarih 1979/54 Esas, 1979/95 karar sayl iddianamesi ile Devletin dairelerinde diktatrlkle idare edilmesini hedef tutan gizli cemiyet kurmak, silahl isyan ve ktale sebebiyet vermek ve buna katlmak, su ilemek iin cemiyet kurmak, kurulan cemiyete yardm etmek, Adam ldrmeye eksik ve tam teebbs ve 20 ayr sutan 138 sank hakknda cezalandrlmalar istemi ile 27.09.1979 tarih ve 1979/188 Esas, 1979/111 karar sayl ek iddianamesi ile Devletin emniyetine kar silahl ete kurmak ve gizli anlama yapmak, Devletin emniyet glerine kar halk alenen crm ilemeye tahrik, faili gayri muayyen ekilde adam ldrmeye tam teebbs olmak zere 8 ayr sutan, 11 sank hakknda Skynetim Askeri Mahkemesine kamu davas am ve alan davalar mahkemenin 1980/2 esasnda birletirilmitir. Yaplan yarglama sonucunda mahkemesince, 42 sank hakknda tefrikine, bir sank hakknda lm nedeniyle kamu davasnn drlmesine, 113 sank hakknda atl suun unsurlar olumadndan beraatlarna, ki sank hakknda ayn sularla ilgili daha nce alm kamu davas bulunmas nedeniyle CMUK 253/3 maddesi uyarnca davann reddine, 9 sank hakknda isyan srasnda adam ldrme suunu ilediklerinden TCKnun 149/2. maddesi uyarnca idam, 2 sank hakknda silahl isyana katlma suundan 149/3 maddesi uyarnca 6 ile 15 yl arasnda ar hapis, 76 sank hakknda devletin dairelerinde ve devletin memurlar arasnda devletin tek bir fert tarafndan idare edilmesini hedefleyen cemiyet kurmak suundan 141/3 ve 141/6 maddeleri uyarnca 10 ar yl ar hapis, 80 sank hakknda isyana katlmak suundan 149/3 maddesi uyarnca 4 ile 8 yl arasnda ar hapis, 6 sank hakknda silah ve cephane sevk etmek suundan 150 maddesi uyarnca 5 sene ar hapis, 6 sank hakknda Hkmet aleyhine halk isyana ve Trkiye Devletini birbiri aleyhine silahlandrmak suundan 168/2 maddesi uyarnca 6 sene ar hapis,2 sank hakknda Dernekler Kanununa muhalefetten 6 ay hapis, 4 sank hakknda 1-Vicdan ve Toplanma hrriyeti Kanununa muhalefetten 6187 s.k.1. maddesi uyarnca 1 sene ar hapis, 2-neir yoluyla hkmetin manevi ahsiyetine alenen hakaret suundan 159/1 maddesi uyarnca 1 sene ar hapis, 3halk itaatsizlie sevk ve tahrikten 312/1-2 uyarnca 6 ar ay hapis, 15 sank hakknda messir fiil suundan 456/1 ve 456/4. maddesi uyarnca 2 ile 6 ay arasnda hapis, Cezas ile cezalandrlmalarna paraya evirme taleplerinin reddine karar verilmitir. Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde, lkede sosyal ve ekonomik dengesizliklerin olduunu, corafi ynden iller arasnda gelime farkllklarnn olduunu, milli gelir dalmnda adaletsizliklerin var olduunu, baz illerde ayn din, kitap ve ayn peygambere inana sadece dinin kurallar ve ibadet ekilleri ynnden farkl inanlara sahip olan mezhep farkllklarnn bulunduunu, son yllarda demokrasi rejiminin erdemlerinden istifade eden art niyetli kii, kurulu ya da rgtlerin ekonomik bakmdan gelimemi gelir dalmnn ok farkl olduu, mezhep farkllklarnn youn bulunduu yrelerde geni bir alma alan bulduklarn, resmi kurululara szdklarn, devlet dairesinde tekilatlandklarn, siyasi iktidarlarn basiretsiz davranlar, oy kayb dnceleri ve baz dier etkenlerle lke apnda geni bir kadrolama hareketine giritikleri, bu gibi sa ve sol derneklerin gizli amala kurulup yasal klf altnda faaliyet gsterdikleri, siyasi partilerin ynetici veya yelerin bu dernek veya tekilat mensuplar ile i ie altklar, kongrelerde bulunup konuma yaptklar, anlan rgtlerin eitli tarihlerde bildiri el ilan datp afi astklar bylece toplumu kendi siyasi dnceleri ynnde kanalize etmeye altklar, yaynlanan veya datlan afi, bildiri ve el ilanlar ile su ilemeye tevik ettikleri, bu almalar srasnda dardan destek grdkleri, bu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

889 / 1404

almalardan toplumun etkilenmemesinin beklenemeyecei, ferdi nitelikteki olaylarn 1975 yl ubat ay iinde Erzincanda toplumsal nitelikte olaylara dntn, sonradan 1978 ylnda Malatya, Sivas ve Kahramanmarata, 1980 ylnda orumda bunlarn tekrarlandn, Sivasta meydana gelen olaylarn bu toplumsal olaylarn bir paras olduunu ifade etmitir. Yine gerekenin bir blmnde ilk nce sa ve sol grl renciler arasnda Sivas Eitim Enstitsnde olaylarn baladn, lkc yaplanmann ekli ve yntemleri ile durumunun akland anlalmtr. (1980/2 Esas, 1981/221 Sayl Gerekeli Karar: 51 vd) Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1984/92 Esas, 1984/124 sayl Karar 1975-1976-1977,03-04.07.1980 tarihlerinde Sivasta meydana gelen olaylarla ilgili, silahl isyan ve mukatele srasnda adam ldrmek, Mukateleye katlmak, devlet Dairelerinde Devletin tek bir fert tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak, Silahl ete kurmak, ruhsatsz silah bulundurmak, su uydurmak, iftira, alenen ahaliyi silahl isyana tevik 1630 sayl yasaya muhalefet sularndan 177 sank hakknda yaplan yarglama sonucu; Lavedilen Skynetim Komutanl 2 Nolu Askeri Mahkemesinin 07.07.1981 tarihli 1980/2 Esas, 1981/221 sayl Kararnn temyiz edilmesi zerine Askeri Yargtay 2. Dairesinin 22.06.1981 tarihli bozma karar ile Mahkemenin 1981/124 Esasna kaytl dosyasnn irtibat nedeniyle Askeri Yargtay 2. Dairesinin karar ile bozulmas zerine dosyalarn 1984/92 esas zerinden yaplan yarglama sonucunda, 123 sann beraatna, 13 sank hakknda zamanam nedeniyle kamu davasnn ortadan kaldrlmasna,2 sank hakknda karar verilmesine yer olmadna, 7 sank hakknda mukabele srasnda adam ldrme suundan 149/1 maddesi uyarnca idam, 59/2. Maddesi uyarnca mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 20 sank hakknda mukateleye katldklarndan 149/3 maddesi uyarnca 3 ila 6 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, 1 sank hakknda iftira suundan 285/2 maddesi gereince 1 sene hapis cezas ile cezalandrlmasna, 9 sank crm ilemek iin teekkl eden cemiyeti ynetmek suundan 313/2-3 maddesi uyarnca 3 ile 5 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 3 sank hakknda Dernekler Kanununa muhalefet suundan 1 sene hapis cezas ile cezalandrlmasna karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 2. Ceza Dairesinin 08.04.1987 tarih ve 1987/4-185 sayl karar ile ksmen onayland anlalmtr. 3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1989/3 Esas, 1989/12 sayl Karar 1975-1977,03-04.07.1980 tarihlerinde Sivas da meydana gelen olaylarla ilgili, Dernekler Yasasna Muhalefet, Yasa d silahl eteye ye olmak, crm ilemek iin cemiyet kurmak, Hkmetin manevi ahsiyetini alenen tahkir ve tezyif etmek iftirada bulunmak, mukateleye katlmak sularndan 21 sank hakknda yaplan yarglama sonucu; Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 10.07.1985 tarih ve 1984/92 Esas, 1985/124 sayl Kararnn temyiz edilmesi zerine Askeri Yargtay 2. Dairesinin 08.04.1987 tarih ve 1987/4-185 sayl ilam ile bir ksm sanklar ynnden bozulmu olmakla 1989/3 Esasa kaydnn yaplarak yeniden yaplan yarglama sonucunda, 5 sank hakknda Dernekler Kanununa muhalefet, 2 sank hakknda silahl ete mensubu olmak, 2 sank hakknda crm ilemek iin cemiyet oluturmak,5 sank hakknda mukateleye katlmak, sularndan beraatlarna, 5 sank hakknda crm ilemek iin cemiyet tekil etmek suundan alan kamu davasnn zamanam nedeniyle ortadan kaldrlmasna, 1 sann crm ilemek iin cemiyet tekil etmek suundan 3 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 1 sank hakknda isnat olunan sutan verilmi hkm

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

890 / 1404

bulunduundan ceza tayinine yer olmadna karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 2. Ceza Dairesinin 04.10.1989 tarih ve 1989/487-500 sayl karar ile onayland anlalmtr.

Abdi peki Cinayeti Davas


stanbul-Selimiye Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 25.09.1979 Tarih 1979/1392 Esas, 1979/776 Karar Sayl Milliyet Gazetesi Genel Yayn Mdr Abdi pekinin ldrlmesi Olay ile lgili ddianamesi ile sanklar Mehmet Ali Aca, Yavuz aylan ve Mehmet ener in taammden adam ldrmek, bu sua itirak, taammden adam ldrmeye azmettirmek, 6136 sayl Kanuna muhalefet suundan alan kamu almak zere iddianame hazrlanmtr. ddianamede; 01.02 1979 tarihinde meydana gelen olayn Trkiyede yaygnl ve trmann srdren terr salgnnn bir aamas olduunu, bu cinayette Abdi ipeki, Milliyet Gazetesi gibi byk tirajl gazetenin Genel Yayn Mdr ve Bayazar olmas, sevilen kiilii, anari ve terre kar tutumu ve zaman zaman saduyu sahiplerini ortak bir noktada birletirmeye alan makaleleri ile baz evreleri rahatsz etmi bu nedenle kurban seildii, bu eylemdeki amacn terrn yaratt ylgnlkla kitlelerde zora dayal, zgrlkleri yok eden rejimleri onaylamaya sevk eden ortam yaratmak, toplumda asayi ve kamu dzeni konusunda olumsuz bir gr yaratmak, kar gr sahiplerini susturmak, bask altna almak iin ldrme eylemlerinin gerekletii, bunlardan birisinin de Apti peki olduundan bahisle sanklarn TCKnun 450/4, 65/2-3 450/4 maddeleri gerekince cezalandrlmalar istemi kamu davas almtr. Savclk firarda bulunan sank Mehmet enel hakknda tefrik karar verilerek ayr bir esasa kaydna karar verdii anlalmaktadr. 1979/776 karar sayl iddianamesi ile alan kamu davas, stanbul Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesinin 1980/418 Esasna kayd yaplmtr. Mahkeme yaplan yarglama sonucu 28.04.1980 tarih ve 1980/207 sayl ile davay karar balamtr. Mahkeme Yarglama sonucu, savclk bir sann planlayarak ve tasarlayarak nceden verilen karar uygulayarak suu ilediinden bahisle TCKnun 65/2-3 maddesi uyarnca 450/4. maddesi uyarnca, dier sann dorudan doruya atl suu ilediinden bahisle TCKnun 64/1. maddesi delaleti ile 450/4, 6136. sayl Kanuna aykrlk maddesi uyarnca cezalandrlmalarn talep etmi, mahkemesince bir sank hakknda da Abdi pekinin ldrlmesi eylemini gerekletiren ahsn kim olduunu bildii halde ilgili makama haber vermediinden bahisle TCKnun 296. maddesi uyarnca yl hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verildii, verilen kararn idam cezasna arptrlan sank ynnden Askeri Yargtay 1. Dairesinin 1980/279-290 esas ve karar sayl ilam ile onayland dier sank ynnden kararn bozulmas nedeniyle mahkemenin 1980/1103 esasna kayd yaplm 27.01.1981 tarih ve 1981/57 sayl karar ile TCKnun 450/4, 65/3 maddeleri uyarnca on yl hapis cezas ile cezalandrlmasna oy okluu ile verilen karar Askeri Yargtay ilgili Dairesince Onaylanarak kesinlemitir. Karara muhalif olan hkim gerekesinde, dier sann da 64/1, 450/4 maddeleri uyarnca sann cezalandrlmas gerektiini belirtmitir.Mahkemenin gerekesinin bir blmnde, ldrme olayn sann hazrlad plan erevesinde soukkanllkla pusu kurmak sureti ile ldrdn kabul etmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

891 / 1404

Gn Sazak Cinayeti Davas


Ankara Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 26.05.1981 Tarih 1981/476 Esas, 1981/681 Karar Sayl MHP Genel Bakan Yardmcs Gn Sazakn ldrlmesi Olay ile lgili ddianamesi ile Sanklar Ahmet Levent Babacan, Sadk Zafer zcan ve Cem z hakknda T.C. Anayasasnn tamamn veya bir ksmn tayir tebdil veya ilgaya cebren teebbs ve bu sua itirak suundan alan kamu almak zere iddianame hazrlanmtr. ddianamede; MHP Genel Bakan Yardmcs, Gn Sazakn 27.05.1981 tarihinde evinin nnde ldrlmesi ile ilgili olarak Devrimci-Sol adl yasad rgtle ilgili yaplan soruturma sonucu rgt yesi olarak yakalanan Sadk Zafer zcan ve ayn rgt yeleri olarak adlarn bildirdii Ahmet Levent Babacann sorgulamalarnda ldrme olayna katldklarn, olayn sank Ahmet Leventin ak ikrar ile aydnlandn, Devrimci Sol adl rgtn, mevcut dzeni silahl ayaklanma yolu ile ykarak yerine Marksist bir dzen getirmeye amaladklar, bu amala nce tekelci sermayenin diktatrl eklinde ifade ettikleri faizme kar sava vererek, Trkiyedeki faist glere bal olarak nitelendirilen MHP Bakan Yardmcs olan Gn Sazakn partideki etkinlii, Kahramanmara ve benzeri katliamlarn rgtleyicisi olduu, faist rgtlere silah salad gerekesi ile ldrlmesine karar verildiinden bahisle sanklarn TCKnun 146/1, 146/3, 171/3 maddeleri gerekince cezalandrlmalar istemi kamu davas almtr. 1981/476 karar sayl iddianamesi ile alan kamu davas, Ankara Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesinin 1981/304 Esasna kayd yaplmtr. Mahkeme yaplan yarglama sonucu 06.04.1983 tarih ve 1983/67 sayl ile davay karar balamtr. Mahkeme Yarglama sonucu sanklar hakknda, 146/1, 146/3, 59 maddeleri uyarnca be yl ile mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verilmitir. Mahkemenin gerekesinin bir blmnde, rgtn yaplanmasn anlatm sonu olarak da, Dev-Sol ad altnda faaliyet gsteren bir grup silahlnn Anayasal Dzeni ykma hedefine yneldiini, birok ciddi bu hedefe gtrecek eylemlerde bulunduunu, ierisinde adam ldrme soygun, kar gruplarla atmalarla dikkat ekici ldrme olaylarna katldklar, bu erevede Gn Sazakn ldrme olay gerekletirdiklerini ifade etmitir. Sanklar hakknda verilen mahkmiyet karar Askeri Yargtay ilgili Dairesince Onaylanarak kesinlemitir.

MHP ve lkc Kurulular Davalar


Ankara-ankr-Kastamonu lleri Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 29.04.1981 Tarih 1980/7040 Esas, 1981/600 Karar Sayl MHP ve lkc Kurululara Ait ddianamesi Skynetim Komutanl Askeri Savcl 29.04.1981 tarih ve 1981/00 karar sayl iddianamesi ile Alpaslan Trke ve 587 pheli hakknda 12 Eyll 1980 ve ncesi, Anayasal dzenin Cumhuriyetilik ve demokrasi prensiplerine aykr olarak, devletin tek bir kii tarafndan ynetilmesi amacna ynelik, deitirilmesine zor yoluyla kalkmak, Trkiye ahalisini birbiri aleyhine silahlandrmak toplu kyma ynlendirmek, toplu kyma neden olmak, bu crme katlmak,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

892 / 1404

TCK.nun 149 ve 146 nc maddelerinde yazl crmleri ilemek iin silahl cemiyet oluturmak, Amac Cumhuriyetilie ve Demokrasi prensiplerine aykr olarak, Devletin tek bir kii tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak, faaliyetler dzenlemek, ynetmek, bu cemiyete girmek, Bir eyi ilemek veya ilenmesine msaade etmek iin baz rgtlerin oluturduklar bask gcnden yararlanarak tehdit etmek, Silah kaakl yapmak, ruhsatsz silah bulundurmak, silahl gasp, hrszlk, crm eyasn saklamak; ddiasyla pheliler MHP Genel Merkez Ynetim Kurulu (37 pheli hakknda), eitimciler (16 pheli hakknda),MHP Genel Merkez ve Ankara l Genlik Kollar (43 pheli hakknda), Adana Blgesi Sanklar,( 112 pheli hakknda), Abidinpaa Sanklar (15 pheli hakknda), Ayval, Ykseltepe Mahallesi Sanklar (8 pheli hakknda), Esentepe Sanklar (56 pheli hakknda), Topraklk, Cengiz Topel, ncesu, Atederesi, Seyranbalar, Akdere, ikindere Mahallesi Sanklar (42 pheli hakknda), skitler ve Mutlu Mahallesi Sanklar (23 pheli hakknda), Krkkale Sanklar (23 pheli hakknda), Bafra Sanklar (21 pheli hakknda), Balkesir-zmir Blgesi Sanklar (86 pheli hakknda), Erzurum Blgesi Sanklar (21 pheli hakknda), stanbul Blgesi Sanklar (stanbul Mteferrik Dosya sanklar 8 pheli hakknda), Bakrky Sanklar (30 pheli hakknda), skdar Sanklar (4 pheli hakknda), Eyp sanklar (25 pheli hakknda) (Toplam 67pheli) ve dier sanklar (13 pheli hakknda); eklinde ayrm yaparak iddianame hazrlanmtr. ddianamede; lkc grn tarihsel geliimi anlatldktan sonra dnya rneklerine yer verildii rgtlemenin lideri olarak Alpaslan Trke belirtilmi ve grlerinin, dnce akmnn parti hareketine nasl dnt, doktrinlerine milliyeti toplumcu adnn verildii, 1961 Anayasasnn getirdii hak ve zgrlklerden yararlanarak parti hareketinin kurumlar, kamu kurum ve kurulular ile eitli i yerleri iinde, Devleti sistemli ve bilinli bir ekilde ele geirmesine ynelik almalarnn 12 Eyll 1980 ylna kadar nasl tam bir gizlilik ve titizlik iinde devam ettii, 1978 skynetim ilan ile birlikte strateji deiiklii yapldn, skynetim ilan ile iddet eylemlerinin byk lde durduu, genlerin 9 Ik grne uygun bir devlet dzeni kurmak iin seminer ve kamplarda eitildikleri, eitilen milliyeti kadrolarn organize edilmesi ve hiyerarik merkeziyeti dzende disipline edilmelerinin salanmas amacyla kurulan derneklerin nemi belirtilmi, belirlenen dernekler neler olduu, milliyeti toplumun sosyal, siyasal ve ekonomik yaps aklanmtr. ddianamenin devamnda, yasal ve illegal grnm iinde, bu kurululardaki statlerinden yararlanarak illegal, hiyerarik iliki ve dzenleme ile tekilatlanmay nasl saladklar, iddeti ynlendirme ve gerekletirme eylemlerinin genel merkez binasndan nasl ynlendirildiini, rgtlenmenin yaps, hareketin yurt d ilikileri anlatlm, yurtdnda faaliyet gsterilen lkeler ve dernekler saylm, yurt dndan hareketin lideri olarak grlen Alpaslan Trkee yazlan mektuplara, lkc gr destekleyen ak yaynlara yer verilmi, Hareketin rgt yaps ile eitim almalar ve programlarnn nasl yapld konusunda aklamalarda bulunulduu, yaplan eylemlerin neler olduu, kiiler ynnden eylemlerinin deerlendirmesinin yapld, ii sendikalaryla siyasi ve ekonomik ilikilerin varl

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

893 / 1404

irdelenmi, kiilerin mal varl, gelir ve harcamalar tespit edilmeye allm, yurt iinde meydana gelen olaylar anlatlmtr. Son ksmda ise sanklarn ceza kanunu hangi maddeleri uyarnca cezalandrlmalarnn istendii yazlmtr. 4 nc Kolordu Komutanl Skynetim 1 Numaral Askeri Mahkemesinin 1981/278 Esas, 1987/20 Sayl Karar (Adana MHP ve lkc Kurulular Davas) Ankara-ankr-Kastamonu lleri Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 29.04.1981 Tarih 1980/7040 Esas, 1981/600 Karar Sayl MHP ve lkc Kurululara ait ddianamesi alan kamu davas sonucu mahkemenin 1981/176 Esasna kayt edildikten sonra suun ilendii yerlere gre 216 sank ynnden dosya tefrik edilerek mahkemenin 1981/278 Esasna kayd yaplmtr. 12 Eyll 1980 ncesi ve sonras T.C. Anayasasn deitirmek, Trkiye ahalisini bir bir aleyhine silahlandrmak, toplu kyma sebep olmak, su ilemek iin teekkl meydana getirmek, bu teekkle girmek, silahl gasp, 6136 sayl kanuna muhalefet sularndan yaplan yarglama sonucunda Mahkeme kararnda; Grevsizlik karar verilenler dnda kalanlarn rgtsel nitelii, ileni biimi ve amac ele geirilen silahlar, silahlarn eitli sularla irtibat gz nne alndnda skynetim ilan ve faaliyetlerine ilikin olduu, skynetim mahkemelerinde baklmas gereken sulardan bulunduundan grevli olduunu, sua katlan sanklarn OD, GD, YD gibi rgtlerin yesi olup suu bu sfatla iledikleri, bu rgtlerin MHP ile gr, ama ve rgtsel ba olup MHPnin yan kurulular olduklarndan ve MHP nin Genel Merkezinin de Ankarada bulunmas nedeniyle yetkili olduunu belirtmitir. 216 sann yargland davada, 83 sank hakknda muhtelif sulardan cezalandrlmalarna karar verilmitir. Bu sanklarn 29u hakknda crm ilemek iin oluturulan silahl rgtte yer almak, rgt ynetmek sularndan TCKnun 313/2-3-4, 55/3 maddeleri uyarnca 4 ile 9 yl 4 ay arasnda ar hapis cezas, 15i hakknda taammden adam ldrmek, bu sua itirak sularndan 450/4, 65/2/3 55/1, maddeleri uyarnca idam cezas ile 12 yl hapis cezas arasnda cezalandrldklar ( 2 sank hakknda 3 kez 1 sank hakknda 2 kez olmak zere 10 sank hakknda idam karar verilmitir), 36s hakknda kasten adam ldrmek, bu sua asli veya feri fail olarak itirak etmek sularnda TCKnun 448,463, 62, 65/3, 55/1-3 maddeleri gereince 8 ile 36 yl arasnda ar hapis cezas ile 2si hakknda patlayc madde atmak suundan TCKnun 370 maddesi uyarnca 7 ay hapis, 27si hakknda kasten yaralama suundan TCK456/4,457/1 maddeleri gereince 4 ile 8 ay hapis cezas ile, lmle biten kavgaya katlmaktan 3 hakknda TCKnun 464/3-4 maddeleri gereince 4 ay hapis, 3 hakknda meskun mahalde silah atmak suundan 264 maddesi uyarnca 2 yl hapis, 18i hakknda silahl gasp suundan TCKnun 497/1-2,498. Maddeleri uyarnca 12 ile 20 yl arasnda ar hapis cezas, ile cezalandrlmalarna, 13 sank hakknda silahl rgte ye olmak suundan, 3 sank hakknda su delillerini yok etmek suundan, 121 sank hakknda zerlerine atl sular ilediklerine dair haklarnda cezalandrlmalarna yetecek delil bulunmadndan, beraatlarna, 21 sank hakknda 6136 sayl yasaya muhalefet suundan grevsizlik karar, bir sann lmesi nedeniyle TCKnun 96. maddesi uyarnca kamu davasnn ortadan kaldrlmasna, 3 sank hakknda haklarnda ayn sula ilgili kamu davas alp karara balandndan CMUKun 253. Maddesi uyarnca, kamu davasnn reddine, 1 sank hakknda su delillerini yok etmek suundan 296. Madde son fkra gereince ceza verilmesine yer olmadna karar verildii anlalmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

894 / 1404

Sanklardan 19nun gzetim sresi 90 gn getikten sonra hkim karsna karlm ve tutuklanmtr. zellikle bir sank 09.12.1980 tarihinde gzetim altna alnm 13.10.1981 tarihinde hkim karsna karlarak tutuklanmtr.Beraat eden sanklardan 83 1 ay ile 8 yl arasnda tutuklu kalmlardr.

Bar Dernei Davas


Trkiye Bar Dernei ile ilgili soruturma, stanbul Skynetim Komutanlnn 27 Ekim 1980 tarihli soruturma emri ile balam olup sz konusu soruturma emrinde Dernein bir blteninden dolay soruturma yaplmas istenmi; ancak sonrasnda soruturma Dernein kuruluundan itibaren tm almalarn kapsayacak ekilde geniletilmitir. Soruturmann balamasndan 14 ay sonra, 44 dernek yneticisi hakknda tutuklama karar verilmitir (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 8) Takip eden dnemde 17 Mays 1982 tarihinde iddianame hazrlanmak suretiyle Trkiye Bar Dernei Davas almtr (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 9). Davada, Askeri Savc, sanklarn TCK 141 ve 142 nci maddelere gre cezalandrlmalarn talep ederken, sanklar hakknda gizli rgt kurmak, bu rgt ynetmek, su olan fiili vmek, komnizm ve blclk propagandas yapmak iddialarn ne srmtr (Milliyet, 1982). Bar Dernei Davasnn avukatlarnn da aralarnda bulunduu 48 sankl ve Birinci Bar Dernei Davas henz sonulanmamken alan ikinci Bar Dernei Davas ise ilk dava ile 1986 ylnda birletirilmitir (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 11). Sonu itibariyle, dava, Askeri Yargtay'da bozulan kararn ardndan 21 Nisan 1991'de tm sanklarn beraat ile sonulanmtr. Davann bu ynde sonulanmasnda ise TCKnn 141 inci maddesinin yrrlkten kaldrlm olmas gereke olarak gsterilmitir (Milliyet, 1991).

DSK ve DSKe Bal Sendikalar Davas


12 Eyll sonrasnda DSK ve DSKe bal 31 sendika hakknda ayr ayr iddianameler ile kamu dava almtr. DSK ve yneticileri hakknda 25.06.1981 tarih ve 1980/3971 Esas, 1981/1291 karar sayl iddianame ile 1 Ordu ve Skynetim Komutanl 2. Numaral Asker Mahkemesine alan ve 1981/698 Esasna kaydedilen esas dava ile 31 sendika hakknda muhtelif esaslar zerinden alan 31 kamu davas tek bir davada birletirilmitir. 1477 sank hakknda 13.02.1967 ile 12.09.1980 tarihleri arasnda Trkiye Cumhuriyeti Tekilat Esasiye Kanununun tamamn veya bir ksmn tayir ve tebdil veya ilgaya ve bu kanun ile teekkl etmi Byk Millet meclisini skata veya vazifesini yapmaktan mene cebren teebbs etmek, sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde messes iktisadi veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmeye matuf cemiyetleri her ne suret ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl etmek, kurmak veya bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare etmek veya bu hususlarda yol gstermek sularndan 765 sayl TCKnun 146/1, 141,142, 311,312, 159. maddeleri uyarnca cezalandrlmalar talep edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

895 / 1404

Gerekeli kararda 1477 sank hakknda hkm kurulmu, gerekeli karar 35 ayr blmden, her blmde ayr bir kitaptan olumutur. Bata DSK olmak zere her sendikann ve bu sendikann mensup sanklarnn gerekeli kararlar 35 ayr kitapta toplanmtr. Yaplan yarglama sonucu 892 sank hakknda beraat karar verilmitir. DSK bakan ve yneticileri hakknda sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde messes iktisadi veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmeye matuf cemiyetleri her ne suret ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl etmek, kurmak veya bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare etmek veya bu hususlarda yol gstermek sularndan, TCKnun 141/1, 141/6.59 maddeleri uyarnca 10 yl 8 ay hapis cezas verildii, cezalarn takdiren ve tediden st snrdan hkmedildii anlalmtr. Dier sanklar hakknda da TCKnun 141/5, 141/6, 59 maddeleri uyarnca 5 yl 6 ay hapis cezasna hkmedilmitir. Ayrca, 1402 sayl yasann 15/L maddesi araclyla 274 sayl yasann 30/4 maddesi uyarnca DSK ve DSKe bal 31 sendikann kapatlmasna da karar verilmitir. Mahkeme gerekeli kararn 10 blmde oluturmutur. Birinci Blmde: Dava hakknda genel bilgilere yer verilmitir. Aklamalarda 12 Eyll 1980 tarihinde gerekletirilen ile birlikte lkenin btnnde skynetimin ilan edildiini, siyasal ve sosyo-ekonomik adan lkeyi derin bunalma srkleyen yasa d faaliyetlere kar nlemlerin alnmas gerektii, bu nlemler erevesinde ilk planda siyasi parti, dernek ve sendikalar hakknda soruturmalarn yrtldn, DSKin ve bal sendikalar hakknda yrtlen soruturmann da bu nlemlerin bir paras olduu ifade edilmitir. kinci Blmde: Sendikalarn yasal tanm bal altnda, sendikalar hukukunun genelde ve lkemizdeki tarihsel geliimi, sendikalarn 1961 Anayasasndaki yeri, sendikalar mevzuat ve sendika trleri, sendika organizasyonlar ile sendikalarn siyasi faaliyetleri aklanmtr. nc Blmde: Askeri savcln davaya ilikin temel iddias ve mtalaas anlatlmtr. Anlatmda sendikalarn ve bal bulunduklar st kurulularn tanmlar dorultusunda zellikle yasal ve yasak sendikal faaliyet kavramlar, o dnemde yrrlkte bulunan yasalarn altnda incelenmi, iddianamede yer alan sulamalarn hukuki temelleri ortaya karlmaya allmtr. Sulamalarn sendikadan sendikaya deise bile ayn hukuki sonuca varld belirtilmi, TCKnun 146 maddesini ihlal suunun bir tehlike suu olduu, hangi fiillerin kanun kapsamna girdii aklanmtr. 274-275 sayl yasa tasarlarna kar yaplan protesto perdesi altnda balatlan, zellikle 171 sayl yasay ihlal gibi deerlendirilen 15-16 Haziran olaylarnn DSKin belli ama dorultusunda ynlendirdii faaliyet ve yetitirdii Marksist-Leninist bilinli militanlar aracl ile isyana dntrld, stanbul ve byk sanayi blgelerinde bulunan kentlerde isilerin sokaa dkld, milyonlarca zarara sebep olan zrar, tahrip yangn olaylar gibi fillerin ilendii, bununla ii snfnn iktidar mcadelesine ynelik siyasal bir muhteva kazandrlarak, Anayasal devlet nizamna kar ii snfnn birlikte neler yapmaya muktedir olduunu ispatlayacaklar inanc ile g gsterisinde bulunduklarn, devlet ve Anayasal kurulular maddi ve manevi bask altna tutmaya altklar, genel grevlerle karalarn bir biimde hayata geirmeye altklarn bu grevlerin yasal grnmleri arkasndaki amacn tamamen ii snfnn iktidar mcadelesine ynelik siyasal bir ama ierdii, grevleri siyasi bir ara olarak kullandklarn, illegalite bir ihtilal rgt grnml DSK bnyesindeki tm sanklarn dier mttefikleri ile birlikte tm eylemleri devlet nizamn, Anayasal dzeni ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

896 / 1404

devletin temel kurulular maddi cebir ve bask altnda tutarak devleti ykmay amaladklar, sorumlu olduklar belirtilerek TCKnun 141, 142, 146. maddeleri uyarnca cezalandrlmalar istendii aklanmtr. Drdnc Blmde: Bilimsel sosyalizmin doktriner ve yasal tanmna, bilimsel sosyalizm ile TCKnun 141. maddesinin ilikisine yer verilmitir. Beinci Blmde: DSK ve DSKe bal sendikalarn ideolojik yaplar ile yasal konumlar aklanmtr. Altnc Blmde: Sendikal grevler ve yasal sorumluluklarna yer verilmitir. Yedinci blmde: Davann btnne ynelik istem ve iddialarn hukuki tahlili aklanmtr. Bunlar yetkisizlik iddialar, greve ilikin itirazlar, davann 12 Eyll Harekt ile olan siyasal ilikisini ve Skynetim mahkemelerinin bamszl konusunda ileri srlen iddialar, 12 Eyll 1980 ncesinde soruturma veya dava konusu yaplm eylemler hakknda ikinci kez konusu yaplm eylemler hakknda ikinci kez dava aldna ve ayn dnemde su saylmayan faaliyetlerin dava kapsamna alndna dair iddialar, ikence yapldna ve bu konudaki dilekelerin yok edildiine ilikin iddialar, davalarn birletirilmesinde izlenen ynteme ilikin itirazlar, yazl belgelerin okunmadna ynelik itirazlar, soruturmann geniletilmeyerek eksik soruturma ile karar verildii, savunma hakknn kstland, davada kyas ynteminin uyguland ynndeki itirazlar, deerlendirilmi ve cevaplanmtr. Sekizinci Blmde: Ceza tayininde izlenen ynteme ilikin aklamalara yer verilmitir. Dokuzuncu Blmde: DSK ve DSKe bal sendikalarn kapatlmalarna ilikin aklamalar anlatlmtr. Onuncu Blmde: Deerlendirme ve sonulara yer verilmitir. Bu deerlendirmede, sendikalarn ve sendikalarn tzel kiiliklerinin yasal konumlar belirlenmesinde, heyetin hangi hukuki ltlerden hareket ettii ortaya konmaya allm, ltlerin yasal dayanan 12 Eyll 1980 ncesi dneminde yrrlkte bulunan anayasa ve yasalarn oluturduu ifade edilmitir. Savunmalarda ileri srlen yrtlen tm faaliyetlerin ada hukuk devleti ilkelerine uygun yrtld iddialarnn gerekle ilgisinin olmad, yasalarn ve anayasann eletirilebilecei, ancak deitirilmeleri veya ortadan kaldrlmalarnn demokratik ve yasal snrlar iin de verilecek mcadele ile olaca, bunun yerinin mahkemeler olmadn, yasalarn yrrlkte bulunmas halinde tm kii ve kurulularn zellikle hukukun stnln savunduklar ileri srenler, bu yasalara uymak zorunda olduklar, hi kimsenin yasalar kendince yok sayarak, yasalarn izin vermedii alanlarda eylem ve faaliyetlerde bulunmalar halinde sonularna katlmalar gerektii aklanmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

897 / 1404

15. Darbenin Hukuk ve Yarg zerindeki Etkileri


12 Eyll Darbesinin en nemli etkilerinden birisi 1961 Anayasas zerine kurulu Anayasal dzen ve hukuk dzenini ortadan kaldrc durumu ile yarg ve hukuka etkileri olarak ifade edilebilir

Hukuk ve Anayasa Dzenine Etkisi


12 Eyll 1980 gn Trk Silahl Kuvvetlerinin, Hizmet Kanununun verdii Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevi ne srlerek yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme kararn alnarak lke ynetimine btnyle el konulduunda, Parlamento ve Hkmetin feshedilmesi, Milli Gvenlik Konseyinin yaynlad bildiriler, 2324 Sayl ve 27/10/1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2.maddesindeki Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve Cumhurbakanna ait yetkilere el konulmas, 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla btn partiler kapatlarak siyasi partiler ve yan kurulularnn tanr tanmaz btn mallar hazineye devredilmesi ile; 1961 Anayasasnn fiilen ortadan kaldrld,Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler kanununun 35. maddesinin lke ynetimine el koyma yetkisi ileri srlerek; 1961 Anayasasnn; 4.maddesindeki, Egemenlik kaytsz artsz Trk Milletinindir. Millet, egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr. Egemenliin kullanlmas, hibir suretle belli bir kiiye, zmreye veya snfa braklmaz. Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz. 5.maddesinde, Yasama yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez. 6.maddesinde, Yrtme grevi, kanunlar erevesinde, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan yerine getirilir. eklindeki dzenlemelerde yer alan, Millete ait olan Egemenlik yetkisi, Trkiye Byk Millet Meclisine ait olan yasama yetkisi ile Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna ait olan yrtme grevini, silahl g kullanlarak ele geirildii, 12.12.1980 tarihli ve 2356 Sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanunun 1. maddesindeki Milli Gvenlik Konseyi; Devlet ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeleri; Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

898 / 1404

Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasundan teekkl eder. eklindeki dzenleme ile Milli Gvenlik Konseyi oluturulduu, 2324 Sayl ve 27/10/1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 3. maddesindeki Milli Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaymlanan bildiri ve karar hkmleriyle yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn Anayasaya aykrl ileri srlemez eklindeki dzenleme ve 4.maddesindeki dzenleme ile Milli Gvenlik konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve yer alacak olan hkmlerle 12 Eyll 1980 tarihinden sonra karlan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu Kararnamelerinin ve l kararnamelerin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali isteminin ileri srlemeyeceinin belirtildii, Bu dzenlemelerle, Anayasa ve Anayasal dzen ortadan kaldrlarak, kii hak ve zgrlkleri tamamen Milli Gvenlik Konseyinin inisiyatifine terk edildii, bata yaam hakk olmak zere temel hak ve zgrlkler asndan hibir gvence kalmad, Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkinin Anayasa ile kurulmu bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda hiyerari olduu, bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki kuralna aykr biimde Anayasal dzeni, Anayasa ile kurulmu devlet dzeninin temel kurumlarndan olan Trkiye Byk Millet Meclisi ile hkmeti ve tm hak ve zgrlkleri ortadan kaldrmak amacyla kullanld, 1982 Anayasasnn geici 15. maddesindeki "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." Dzenlemesinin aslnda bu aykrln farknda olarak konulma ihtiyac hissedildii, Deerlendirmeleri 12 Eyll Darbesinin yarglanmasna ilikin iddianamede dile getirilen hukuki deerlendirmeler olup (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 71-72) bu deerlendirmeler hukuken katlnmasnda tartma gtrmez deerlendirmelerdir.

Darbenin Yargya Etkileri


12 Eyll Askeri Darbesi sadece yasama ve yrtme yetkisini ele geirmekle kalmam, 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla btn partiler kapatarak Anayasa Mahkemesinin yarg yetkisi olarak mnhasran kulland siyasi partileri kapatma yetkisi de Konsey tarafndan kullanlm olmakla demokrasilerin temel prensiplerinden olan kuvvetler ayrl ilkesi de bertaraf edilmi olmaktadr. Bu anlay iinde, Trkiyede 12 Eyll 1980 Askeri darbesi ile yarg sistemi de olumsuz bir sreten gemitir. Bu srecin olumsuz yanlarnn etkisi hukukun stnl ve adalete eriimi ksmen de olsa bertaraf etmitir. Bu sre iinde meydana gelen insan hakk ihlalleri, adil yarglamann yaplamamas sonucu, mahkeme kararlar ile mahkemelerin bamszl tartlr hale gelmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

899 / 1404

Bamsz mahkemeler, adil yarglama hakknn ilk temelini tekil etmektedir. 12 Eyll sonras yarglamalarn ou Skynetim Mahkemelerinde yaplmtr. Aslnda Skynetim yarg sistemi skynetimin 12 Eyllden nce ilan edildii dikkate alndnda daha nce uygulanmaya balamtr. 12 Eyll rejiminin ilk yapt hukuki dzenlemelerden birisi 21 Eyll 1980 tarih ve 17112 sayl Remi Gazetede yaymlanan 1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesine ve Baz Hkmler Eklenmesine Dair 2301 sayl Kanun olmutur. Bu Kanun Skynetim yargs ve skynetim mahkemeleri ile ilgili pek ok hususu kiilerin yargsal gvencelerini daraltacak ve Skynetim Komutannn ve mahkemelerinin yetkilerini arttracak ekilde yeniden dzenlemitir.rnein bu kanunla 1402 sayl Skynetim Kanunun 15. Maddesine; Skynetim Komutannn su dosyasn gnderdii Cumhuriyet Savclar, askeri savclar ile mahkemeler grevsizlik ve yetkisizlik karar veremezler. Bu ekilde gnderilen su dosyalar hakknda bu Kanun hkmleri uygulanr hkm ve Skynetim Komutan bu Kanunda yazl sulardan sank kiileri, Skynetim Komutan nezdindeki askeri mahkemeye sevk ve tutuklanmalar gerekip gerekmedii hakknda bir karar alncaya kadar gzetim altnda tutabilir. Bu sre 30 gnden fazla olamaz ve ayn kii iin, ayn su isnad sebebiyle ve yeni deliller kmas gibi hakl bir sebep yok iken bir defadan fazla kullanlamaz. Hkm, 18. Maddesine ise; Sann soruturma srasnda tutuklanp tutuklanmayaca hakkndaki karar skynetim asker mahkemesinde asker hkim snfndan olan yelerden birisi verir. ve Skynetim Askeri Mahkemelerince verilen 3 yla kadar hrriyeti balayc ceza hkmleri temyiz olunamaz. Hkmleri eklenmitir. 1402 sayl kanunun 15. maddesinde yaplan dzenlemeyle getirilen 30 gnlk gzalt sresi daha sonra 07.11.1980 tarihinde 90 gne uzatlm, 05.09.1981 tarihinde ise 90 gnlk gzalt sresi 45 gne indirilmitir. Bylece gzalt sresi 1 yla yakn 90 gn olarak uygulanmtr. Skynetim Mahkemeleri 1402 Sayl Skynetim Kanununun 12-23 arasndaki maddeler ile dzenlenmitir.12. maddede Skynetim Komutan nezdindeki askeri mahkemeler greve balayncaya kadar, suun ilendii yerlerde bulunan askeri savclar ile askeri mahkemeler ve bunlar yoksa Cumhuriyet Savclar ile adliye mahkemeleri, Skynetim Komutanl Askeri Savclarnn ve mahkemelerinin grevlerini yapacaklar dzenlenmitir. 15. Maddede Skynetim Mahkemelerinin Grev ve Yetkileri dzenlenmi ve buna gre bu mahkemelerin grev ve yetkileri olarak unlar belirlenmitir;
Madde 15 - (Deiik madde: 15/05/1973 - 1728/1 md.) (Deiik fkra: 19.09.1980 - 2301/8 md.) Skynetim ilan edilen yerlerde aadaki sular skynetim ilanna ve faaliyetlerine ilikin olarak ileyenler ve bunlarn sularna itirak edenler bu Kanunun 21 inci madde hkmleri sakl kalmak artyla, sfat, meslek ve memuriyetleri ne olursa olsun Skynetim Komutan nezdindeki askeri mahkemelerde yarglanrlar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

900 / 1404

a) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn birinci babnn birinci, ikinci ve drdnc fasllarnda yazl Devletin kiiliine kar ilenen sular; b) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn beinci babnn birinci ve ikinci faslnda yazl su ilemeye tahrik ve crm ika iin cemiyet kurmak sular; c) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn altnc babnn ikinci faslnda yazl Devlete ait mhr, damga ve sair alametlerin taklidi hakkndaki sular; d) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn yedinci babnda yazl kamunun selameti aleyhine ilenen sular; e) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn onuncu babnn ikinci faslnda yazl yama, yol kesme, adam kaldrma sular; f) (Deiik bent: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Trk Ceza Kanununun 179, 180, 188, 191, 192, 201, 228, 234, 235, 236, 241, 242, 248, 249, 254, 255, 256, 257, 258, 260, 264, 266. 268, 271, 296, 448, 449, 450, 451, 452, 516, (takibi ikayete bal olan fkralar hari), 517, 536 ve 537'nci maddelerinde yazl sular ile; 6136 sayl Ateli Silahlar ve Baklar ile Dier Aletler Hakkndaki Kanunda yazl sular; g) Trk Ceza Kanununun 390 ve 391 inci maddelerinde yazl sular ile haberlemeyi salayan Posta, Telgraf, Telefon letmesi Genel Mdrlne veya Trk Silahl Kuvvetlerine ait her trl ara, gere, tesis ve tellerine kar ilenen hrszlk sular; h) Askeri Ceza Kanununun 55, 56, 57, 58, 59 uncu maddelerinde yazl sular; i) Askeri Ceza Kanununun 75, 93, 95 ve 96 nc maddeleri ile 148 inci maddesinin ikinci fkrasnda ve 160'nc maddelerinde yazl sular; j) Takibi ikayete bal olmayan veya ahsi dava yoluyla takibi gerekli bulunmayan basn yoluyla ilenmi sular; k) Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti hakknda Kanuna muhalefetten doan sular; l) Derneklerin, sendikalarn ve mesleki kurulularn kanunlarnda mevcut kapatlmalaryla ilgili davalar. (648 sayl Siyasi Partiler Kanununun siyasi partilerin kapatlmasyla ilgili hkmleri sakldr.) (Deiik fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Yukarda yazl sulara el koyan yetkili merciler, bu sulara ait hazrlk soruturmas evrakn vakit geirmeden Skynetim Komutanna gndermekle ykmldrler. Skynetim Komutan kendisine gnderilen evrak Skynetim Komutanl nezdindeki askeri savcla ilem yaplmak zere gnderir. (Deiik fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Ancak, Skynetim Komutan bu sulardan Skynetim Askeri Mahkemelerinde baklmasna lzum grmediklerini ilgili adli mercilere vermeye yetkilidir. (Ek fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Skynetim Komutannn su dosyasn gnderdii Cumhuriyet Savclar, askeri savclar ile mahkemeler grevsizlik ve yetkisizlik karar veremezler. Bu ekilde gnderilen su dosyalar hakknda bu Kanun hkmleri uygulanr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

901 / 1404

(Ek fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.; Deiik fkra: 03/05/1985 - 3195/1 md.) Skynetim komutan bu Kanunda yazl sulardan sank kiileri skynetim komutanl nezdindeki askeri mahkemeye sevk ve tutuklanmalar gerekip gerekmedii hakknda bir karar alnncaya kadar gzetim altnda tutabilir. Bu sre 15 gnden fazla olamaz. Ancak, delillerin aratrlp tespitinin uzun sre almas sebebiyle sanklarn 15 gn iinde hakim nne karlmalarna imkan bulunmamas halinde sanklar soruturmann bitiminde ve herhalde 30 gn iinde yetkili hakim nne karlrlar. Gzetim altnda bulunanlar ilk 15 gn sonunda hakim nne karlamadklar takdirde skynetim komutan bu kiilerin durumunu bu sre sonunda inceler ve hakim nne karlp karlmamalar konusunda karar verir. Ayn kii iin ayn su isnad sebebiyle yeni deliller kmas gibi hakl bir sebep yok iken bu yetki bir defadan fazla kullanlamaz.

Kanunun 18. Maddesi ile uygulanacak usul hkmleri hakknda 1696 sayl Kanunla Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu 353 sayl Askeri Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul Kanununa da atflar yaplarak zel usul hkmleri getirilmitir. 21. madde ile 1402 sayl Kanunda belirtilen sulardan dolay Skynetim Komutanlnca kovuturma yaplabilmesi iin belli mercilerden izin messesesi getirilmitir. Her ne kadar mahkemelerin bamszl konusunda skynetim askeri mahkemeleri kararlarnda; Tm yarg organlar gibi skynetim mahkemelerinin de kaynan anayasa ve yasalardan alan bir kurulu olduunu, skynetim dnemlerinde oluturulan bu mahkemelerin grev ve yetkilerinin anayasa ve yasalarla belirlendii bamszlk kavramnn yasalardan nce yarglarn vicdannda bulunduuna inanlmasnn zorunlu olduu, aksine dnenlerin bu soyut savlarla yargya ve yarglara glge drmek deil somut kantlarla iddialarn ispatlamaktr. (1.Ordu Komutanl 2.Numaral SYNT As. Mah. 1981/698 Esas, 1984/251 Karar Sayl Gerekeli Karar (2 Nolu Kitap): 204-205) eklinde aklamalarda bulunmular ise de, Bamszlk kavram, baka bir kii yahut organdan emir almamak, zellikle yrtme erkiyle davadaki taraflarn etki alan dnda olmak demektir. Bir mahkemenin bamszl yelerin atanma ve grevden alnma usulne, grev sresine, yelere emir verme yetkisine sahip bir makamn mevcut olup olmadna, yelerin her trl etkiden korumasn salayan nlemlerin alnp alnmadna ve nihayet mahkemenin btncl bir deerlendirme ile bamsz bir grnm verip vermedii ile ilgilidir. Bu anlamda Skynetim Komutanlar bata olmak zere bu mahkemelerin askeri ballklar tam anlamyla bamsz olduklar deerlendirmesini yapmaya imkn vermemektedir. 1961 Anayasasnda, hi kimsenin, kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlamayaca, bir kimseyi kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir merci nne karma sonucu douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler kurulamayaca, kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad fiilinden dolay cezalandrlamayaca, cezalar ve ceza tedbirleri ancak kanunla konulabileceini, kimseye, suu iledii zaman kanunda o su iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemeyecei, kimsenin, kendisini veya kanunun gsterdii yaknlarn sulandrma sonucu douracak beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamayaca ve ceza sorumluluunun ahsi olduunu konusundaki dzenlemeleri bir teminat olarak karmza kmtr. 1961 Anayasas ile hkimlik ve savclk iki ayr meslekler olarak tanmlanm, adliye mahkemeleri hkimlerinin zlk ileri ile disiplin ve meslekten karma cezalar ile ilgili kararlar ve atamalarnn Hkimler Yksek Kurulu tarafndan yaplaca, Cumhuriyet savclar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

902 / 1404

ise, idar grevleri ynnden Adalet Bakanlna bal olduu. Cumhuriyet savclarnn Yargtay yeliine seilmeleri dnda kalan btn zlk ileri ve disiplin cezalar ile meslekten karlmalar, hakknda karar verme yetkisinin ise Yksek Savclar Kuruluna ait olduu ifade edilmitir. 12 Eyll ile ilgili Komisyon tarafndan istenen bilgi ve belgelerin Komisyonun raporunu sunma sresi iinde gelmedii deerlendirilerek; 26 Aralk 1978de balayan ve verilerin hazrland 1983 yl arasndaki Skynetim dnemindeki Skynetim Mahkemeleri bnyesindeki yarglama faaliyetlerine ilikin 12 Eyll ddianamesi Ekinde yer alan Genelkurmay belgelerinde yer alan bilgiler aada gsterilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu: 1983);
Yarg Faaliyetleri (26 Aralk 1978-31 Temmuz 1983)
ALIMA Gelen dosya ddianame dzenlenen dosya Kovuturmaya Yer olmadna Karar verilen Dosya Verilen dier kararlar (Birletirme, dme vb.) TOPLAM Savclkta bulunan dosya Gelen dosya Beraat karar verilen dosya Mahkmiyet karar verilen dosya Verilen dier kararlar (Birletirme, dme vb.) TOPLAM Mahkemede bulunan dosya Askeri Savclk almas TOPLAM 63.384 29.344 10.204 16.616 56.164 7.220 43.988 11.941 15.242 13.007 39.740 4.228

Tablo incelendiinde yaklak 4,5 senede Askeri Savclklara gelen toplam 63.384 dosyadan 29.344ne (% 46) iddianame dzenlendii, 10.204ne (%16) kovuturmaya yer olmadna dair karar verildii grlmektedir. Dier taraftan Askeri Mahkemelere gelen 43.988 dosyadan 11.941ine (%27) beraat verildii, 15.242sine (%35) mahkmiyet verildii grlmektedir.
Skynetim Askeri Mahkemelerine Alan Davalarn Skynetim Komutanlklarna Dalm (31 Temmuz 1983 tibaryla)
SIKIYNEKM KOMUTANLIKLARI 1 NC ORDU VE SYNT. K.LII 2 NC ORDU VE SYNT. K.LII 3 NC ORDU VE SYNT. K.LII EGE ORDU VE SYNT. K.LII DONANMA VE SYNT. K.LII 4 NC KOR VE SYNT. K.LII 6 NC KOR VE SYNT. K.LII 7 NC KOR VE SYNT. K.LII 8 NC KOR VE SYNT. K.LII 9 NC KOR VE SYNT. K.LII 1 NC TAK. HV.KUV. VE SYNT. K.LII TOPLAM AILAN DAVA SAYISI 11.404 1.629 2.801 3.120 1.740 9.043 6.335 3.042 1.840 2.452 572 43.988 SONULANAN DAVA SAYISI 10.285 1.527 2.472 2.920 1.633 8.629 5.506 2.228 1.639 2.197 544 39.740 SREN DAVA SAYISI 1.117 102 329 200 107 414 729 754 201 267 28 4.248

Tablo incelendiinde skynetim dneminde alan en ok davann 11.404 ile alan tm dava says olan 43.988in % 26snn 1 nci Ordu ve Skynetim Komutanl blgesinde ald grlmektedir.
Alan rgt Davalarnn Durumu (31 Temmuz 1982 tibaryla)

Askeri Mahkeme almas

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

903 / 1404

EYLEMC GRUPLAR Eylemci Sa

RGT VE FRAKSYONLARI GD-YD (lkc Genlik ve lk Yolu Dernei) ETKO DER SA DERNEKLER TOPLAM TKP (Trkiye Komnist Partisi) THKO (Trkiye Halk Kurtulu Ordusu) THKP/C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi) TKP (Trkiye htilalci Kyl Partisi) DER SOL RGTLER TOPLAM DHKP (Devrimci Halk Kurtulu Partisi) KAWA PKK DER BLC DERNEKLER TOPLAM

Eylemci Sol

Blc rgtler TOPLAM

Alan Dava Says 8 1 1 10 26 26 77 20 8 157 2 5 7 9 23 190

Yarglanan Tutuklu 506 9 19 534 590 936 5.262 548 97 7.433 2 176 1.580 199 1.957 9.924 Tutuksuz 601 19 74 694 1.200 943 6.984 811 199 10.137 14 274 1.748 529 2.565 13.396 Toplam 1.127 28 93 1.228 1.790 1879 12.246 1.359 296 17.670 16 450 3.328 728 4.522 23.320

Tablo incelendiinde dnem iinde 10u (%5) Eylemci Sa, 157si (% 82) Eylemci Sol ve 23 (% 12) Blc rgtler olmak zere toplam 190 dava ald ve bu davalarda 9.924 (%42,5) tutuklu, 13.396s (% 47,5) tutuksuz olmak zere toplam 23.320 kiinin yargland grlmektedir.
Skynetim Blgelerinde Skynetim lanndan 31 Temmuz 1983 Tarihine Kadar Geen Dnemde Verilen Ceza Sreleri
CEZA SRELER 0-1 seneye kadar mahkum olan hkml miktar 1-5 seneye kadar mahkum olan hkml miktar 5-10 seneye kadar mahkum olan hkml miktar 10-20 seneye kadar mahkum olan hkml miktar 20 seneden fazlaya sreye mahkum olan hkml miktar mr boyu hapse mahkum olan hkml miktar dam cezasna mahkum olan hkml miktar TOPLAM HKMLER VE GRLER Belli deil Sa Sol Blc 2.940 9.831 443 8.622 739 4.769 302 1.307 310 1.980 227 514 280 613 121 267 113 314 53 141 27 139 24 12 29 94 53 3 4.446 17.740 1.223 10.866
Toplam

21.844 7.117 3.031 1.281 621 202 179 34.275

Tablo incelendiinde verine cezalar itibaryla ceza alan toplam 34.275 kiinin 21.844nn (% 64) 0-1 sene aralnda bir cezaya arptrld, 7.117 kiinin (% 21) 1-5 sene, 3.031 kiinin (% 9) ise 10-20 sene arasnda cezaya arptrld grlmektedir. Bu durum 1402 sayl Skynetim Kanununun 18. Maddesinde 12 Eyll darbesi sonrasnda 21 Eyll 1980 tarihinde 2301 sayl Kanunla yaplan deiiklikle 3 yla kadar verilen hrriyeti balayc cezalarn temyiz edilemedii dnldnde verilen cezalarn en az % 65inin temyiz edilemedii ortaya kmaktadr. 1 Ocak 1982 itibaryla cezaevinde bulunan kiilerle ilgili tablo incelendiinde ise 1.746s gzaltnda, 25.512si tutuklu ve 5.835i de hkml olmak zere toplam 33.093 kiinin bulunduu grlmektedir. Burada dikkat eken nokta gzaltnda yer alan 1.746 kiinin Cezaevinde Bulunan Kiiler istatistii iinde verilmesi ve toplam 33.093 kiiden sadece 5.835inin (% 17,6) hkml olmas geriye kalan 27.258 kiinin ( % 82,4) gzaltnda ve tutuklu olduunun grlmesidir. Yine ayn belgelere gre; 12 Eyll dneminde skynetim askeri mahkemelerince 517 sana idam cezas verilmitir. Askeri Yargtayn onaylad idam kararlarnn says 124 olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

904 / 1404

Bunlardan, MGKnn onaylad ve onay sonras hemen infaz yaplan 50si dndakiler iin cezalar fiilen mebbet hapse dnmtr. lm cezalarnn infazlarna ilikin onama kararlar, 12 Eyll 1980 - 25 Ekim1981 aras Milli Gvenlik Konseyi dneminde, 25 Ekim 1981 - 14 Ekim 1983 aras Danma Meclisi dneminde, 6 Kasm 1983 sonras TBMM dneminde verilmitir. 12 Eyll 1980 sonras 12 Eyll 1980- 1 Eyll 1982 tarihleri arasnda grev yapan skynetim mahkemeleri ile ilgili istatistik bilgilerde Askeri savclklar tarafndan 25.182 ddianame dzenlendii, Askeri skynetim mahkemelerine 37.200 dosyann geldii, 8.454 dosya hakknda beraat, 12.897 dosya hakknda mahkumiyet ve dier kararlar olmak zere 30.526 dosya hakknda karar verildii belirtilmi, bu karar verme hznn sivil mahkemelere gre be kat daha fazla olduu ifade edilmitir. Buradan Skynetim Mahkemeleri hzl alt sonucuna varlabilir. Ancak yarglama hz adil yarglama ve hukukun stnl asndan tek bana yeterli bir parametre olmaktan uzaktr. Hukukun stnl ile adalete eriim, adil yarglanma hakknn salanmas ile korunmaktadr. Demokratik bir toplumda adaletin iyi ileyiini isteme hakk, yarglanan kadar yarglayanlar asndan da hukuk kurallarna titiz bir ekilde uymasn gerektirmektedir. Adil yarglama, kanunla kurulan, bamsz ve tarafsz, mahkeme nnde, makul srede, ak durumada grlmesidir. Adil yarglama ile salanan gvenceler (Masumiyet karinesi, susma hakk, sulamay kabul etmeme zgrl, sula ilgili derhal bilgilendirilme hakk, savunma iin yeterli ve savunma hazrlama olanaklar v.b gvenceler) yarglamann her srecinde teminat altna alnmas gerekmektedir. Adil yarglamada kiilere salanan bir takm haklar ve teminatlar vardr. Bu haklar, mahkemeye eriim, silahlarn eitlii ilkesi, durumada hazr bulunma ve nizal dava hakk olarak sralayabiliriz. Teminatlar ise, sessiz kalma, kendi aleyhine tanklk etmeme zgrl, sulamadan en ksa zamanda haberdar edilme, savunmay hazrlayabilmek iin gerekli zamana ve kolaylklara sahip olma, sann kendi seecei bir mdafiin yardmndan yararlanmas, tanklar sorgulama haklar olarak sayabiliriz. 12 Eyll dneminde yaygn olarak ifade edilen hususlardan birisi ikence kt muamele ve insan hakk ihlalleridir. Bu durumun yarglamalarla ilikisi de bulunmaktadr. nk mahkemelerde hkm giyen sanklarn hkmlere esas olarak baka delil bulunmamas ve karara esas olarak ifade ve itiraflarnn alnmas ve bunlarn da ikence, kt muamele ve insan hakk ihlalleri altnda alnmas durumu dnldnde bu yarglamalarn durumu tartmaya ak hale gelebilecektir. Buna bir de kolluk gleri arasndaki kutuplama, siyasi ve ideolojik kkene gre ayr sorgu birimleri oluturulmas ve sorgu ve ifadelerin kart grl kolluk mensuplar ve birimlerince alnmasnn yaygn uygulamas eklendiinde bu dnemde hukuk mekanizmasnn ileyiinde dorudan insan hakk ihlalleri ve maduriyetler yaratacak sonularn olmamasnn kanlmaz olduu sonucu kmaktadr. Skynetim mahkemesi bir karar gerekesinde,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

905 / 1404

kence yapld ynndeki iddialarn ne denli gerei yanstt, bu konuda yaplm bir soruturmaya ilikin bilgi ya da belge dosyada olmadndan anlalamamtr. Esasen bu konu, insanlk suu olan bu eylemi varsa gerekletirenler ynnden hukuki nem tamaktadr. Davamz asndan ise, sadece ve sadece bu yolla alnd ne srlen ifadelere ait tutanaklarn geerlilii konusunda heyete k tutmasndan ibarettir. Gerekten, ikence iddialarna ilikin dilekelerin dava dosyalarnda bulunmad maddi bir vaka ise de, olgunun sanklar lehine bir sonu dourmas kesinlikle sz konusu deildir. Mevcut yasalara ve kklemi yarg kararlarna gre, ne suretle alnm olursa olsun, yan delillerle desteklenmedii srece, emniyet anlatmlarnda yer alan ikrarlarn bal bana geerli saymaya olanak yoktur. 353 sayl yasann 96/3 maddesi, .Sank suunu itiraf etse bile, z vakann soruturulmas gerekir demek suretiyle savc nnde yaplan ikrarlarn dahi doruluk derecesinin aratrlmasnn amir bulunmaktadr. Dahas bu uygulamann yarglama evresinde de geerli olduunu sylemek mmkndr. Bu nedenlerle, gerek sanklar ve gerekse tzel kiiliklerine ilikin olarak yaplan hukuki deerlendirmeler arasnda yan delillerle desteklenmeyen hibir emniyet anlatmna itibar edilmemitir. Kald ki bu dava, nitelii gerei yazl belgelerin temel oluturduu ve ikrar yada tank anlatm gibi szl kantlar ikinci planda yer ald bir davadr eklinde bir deerlendirme yaplmaktadr (1. Ordu Komutanl 2.Numaral SYNT As. Mah. 1981/698 Esas, 1984/251 Karar Sayl Gerekeli Karar (2 Nolu Kitap): 213-215). Ancak yukarda da deinildii gibi yan delillerle desteklenmeyen ifade ve itiraflarn ikence altnda alnd iddia eden kiiler tarafndan 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanununun Yarglamann Yenilenmesi balkl 311-323 maddeleri aras blm uyarnca yarglamann yenilenmesinin istenebilecei deerlendirilmektedir. 90 gne kadar uyguland grlen gzalt srelerinin uzunluu, bu srelerin balang ve biti tarihleri hakknda savclk kurumunun fazlaca bilgi sahibi olamamas sebebiyle fiilen ok daha uzun uygulanmas da bir dier sorun olarak o dnemde yaanm ve maduriyetlere yol amtr. Alt Komisyonda dinlenen mit KARDA bu dnemi 90 gn kayp olarak nitelemi ve Skynetim Komutanlar ve dier komutanlarn kendilerine bu ve btn hukuk ihlallerini fazla dikkate almamalar iin; Vatan millet blnyor, o nedenle hukuk gzlyle hareket etmeyin eklinde telkinde bulunduklarn, o dnemde komutan kzd iin kararn geri alan hkimin bile olduunu ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar:10.10.2012). Bu dnemde bu konuda yaanan bir dier nemli sorun ise bir su isnat edilerek hrriyet ve zgrlnden mahrum braklarak tutuklanan kiilerin byk ounluunun uzun sreler tutuklu kalmalar ve bu sreler sonunda beraat etmeleri olmutur. Bu konuda en nemli rneklerden birisi Mamak Cezaevi olmu, burada o dnemde tutuklu olarak kalan 41.000 kiiden sadece yaklak 4.000 kiinin herhangi bir cezaya mahkm edildiinin grlmesi olmutur. Bu hususu Komisyon yeleri stanbul Milletvekili Atilla Kaya ve stanbul Milletvekili Srr Sreyya nder, Raci Tetikin dinlendii toplantda dile getirmilerdir (Alt Komisyon Tutanaklar: 20.10.2012) Komisyonda dile getirilen en nemli sorunlardan birisi de Skynetim Mahkeme bakanlarnn hukuku olmayan askerlerden olumas olmutur. Bu husus da nemli

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

906 / 1404

sonular olan yarglamalar yapan mahkeme heyetinin hukuki yeterlii noktasnda tereddtler olumasna sebep olmutur. Genel olarak Skynetim dnemi ve 12 Eyll sonras hukuk sisteminin ileyiinde nemli aksaklklar olduu ifade edilebilir. Bu aksaklklar temelde darbe ynetiminin yasama ve yrtmeye el koyma yannda yarg erkini de kendi emir ve komuta zinciri altndan uzak tutmak istememesinin bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Fakat ortaya kan sonu dnemin maduriyetlerinin ve yaanan maliyetlerin nemli lde artmas olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

907 / 1404

16. Dnyada Darbelerle lgili Kurulan Komisyonlar ve Sonular


Raporun bu blmnde baz Amerika ve Afrika lkelerinde yaanan askeri darbelerin ardndan demokrasiye gei dnemlerinde komisyonumuz benzeri kurulan komisyonlar incelenmitir. Sz konusu incelemede bu komisyonlarn kurulmalarna yol aan sebepler, hukuki dayanaklar ve sahip olduklar grevlendirmenin kapsam, yaplar ve yeleri, hazrladklar nihai raporlarda ulalan sonular ve yer verilen tavsiyeler ile almalar sonucunda ilgili lkelerde gerekletirilen reformlar ve tazminlere deinilmitir.

Arjantin
Mart1976dagerekleenbir askeridarbe sonrasnda Arjantinde askericunta ynetimde kalrken,aynzamanda buduruma kartolaraksolgrlgerilla hareketleride artgstermitir.Askeridikta ile muhalif ykclar arasndayediylsrensilahlmcadele, hkmetin sol gndemindestekleyicisi olduklarndan phelendii kiilerin sistematik olarak ortadankaybolmas,ikencegrmelerive ldrlmeleriyle sonulanmtr.DevletBakan General ReynaldoBenitoBignone rejimi,kaypkiilerindurumlarnn aydnlatlmas konusundayurtiiveyurtdndangelenbasklar,ekonomikkrizve Malvinas/Falklands zerindeBykBritanyaileyaplansavataalnanaskeriyenilgininortaketkisisebebiyle 1983ylndagenel seimlerinyaplmasnaizin vermeye zorlanmtr. BakanseilenRalAlfonsngrevegeldiiilk haftada16Aralk1983teyaynlad bir kararname ileKayp KiilerHakkndaUlusal Komisyon(Comisin Nacionalsobre la Desaparicinde PersonasCONADEP)ukurmuve kendimensuplarnsoruturulmaktan koruyanaskeriaffilgaetmitir.1976 ile1983yllararasndagerekleenkaypvakalarnn aratrlmasve cesetlerinyeride dhilolmakzere buolaylardakigereklerinaa karlmasilegrevlendirilenKomisyon,Aralk1983-20 Eyll1984arasndafaaliyet gstermitir. Komisyontoplam13kiidenolumutur.10ye meclisdndanBakanAlfonsn tarafndanatanrkenkalan3ye iseArjantinKongresiTemsilcilerMeclisince seilmitir. ArjantinparlamentosunundierkanadolanSenatodan3yedekyebelirlemesiistenmi, fakat Senato bunu baaramamtr. Komisyon,raporunu 20Eyll1984tetamamlamveNuncaMs:Informedela ComisionNacionalsobre laDesapariciondePersonasadyla dahaksa bir versiyonla yaynlamtr.Buraporda Komisyon,1976-1983arasndakiaskeriynetimsresince 8,960 ortadanyokolma vakasnngerekletiini,buvakalarnyansra sistematikekilde ikence, gizli tutuklama, bilinmeyenyerlerecesetleringmlmesi olaylarnnmeydanageldiini bildirmitir.Ortadanyokolankiilerinhepsininldrlmolduklarve bukiiler hakknda salananbilgilerdekieksikliklerin,hayattakalanlarilekurulacakbalantlaraengelolmak amacyla hkmet tarafndan uygulanan bir stratejininsonucu olduubelirtilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

908 / 1404

Komisyonagreordununbaskceylemleri,orduiindekienyksekmakamlar tarafndan planlanmve kumanda edilmi;de factobakanGeneral Reynaldo emir komuta zinciri iindeki sorumluluu kantlayabilecek olan askeribelgelerinyok edilmesini emretmitir. (Nunca Ms (Never Again) - Report of Conadep (National Commission on the Disappearance of Persons) Komisyontarafndankaypkiilerinailelerineynelikolarakbir tazminprogramnn tesisedilmesive hl kaypolankimseler hakknda soruturma ve kovuturmalara devam edilmesinerilmitir.Yargreformunungerekletirilmesive insanhaklarkonusunda eitim verilmesi deayrcatavsiyeedilmitir. BakanAlfonsnkomisyonuntespitleriniresmiolarakkabuletmive komisyonun almalarzerine ikisaatlikbir belgeselinyaymlanmasiinyetkivermitir.FakatOrdu, komisyonunraporunureddetmitir.1992ylnda ArjantindekiKirliSava sresince kaybolanocuklarnaratrlmasnmerkezalanUlusalEitlikHakkKomisyonukurulmutur. 1994te demokrasiningelitirilmesive Kongre tarafndanonaylananuluslararasanlamalarn anayasal kanun statsne ykseltilmesi iinanayasareformu gerekletirilmitir. Yeni anayasadevlete,insanhaklarndantamolarakyararlanlmasnteminedenmutlaknlemler almayyklemitir. Komisyonuneldeettiibilgiler askericuntannyarglanmasnda oknemlirol oynamveyarglama sonunda 5generalhapsedilmitir.Ancak,1980lerinsonunda karlan mevzuatgereidierfailler hakkndakikovuturmalar durdurulmutur.1983ylndaaskeri rejimdnemindeyasalaanaf kanunlardahasonra 2003te sivilhkmettarafndan feshedilmitir. Af kanunlarnn feshi,yaklak700 kiiye karbalatlan biryarglama dalgasnayolam,2010itibariyle davalarn50denfazlasmahkmiyetkararile sonulanmtr. 2004te hukuka aykr tutuklama madurlar iin 3 milyarABDDolartazminat verilmitir.Tazminatahakkazanmakiinmadurlar,1976ile1979yllararasndayarglama yaplmakszn hapsedildiklerini kantlamakzorunda braklmlardr.Bununla beraber ordunun ibirlii iindeolmad vegerekli belgelerin ounu temin etmedii bildirilmitir. Komisyon,1.500hayattakalanlardanalnan,7.000instndeifadealdsekinbirhalk profilinesahip olmasnaramen halkaak oturum dzenlememitir. (Truth Commision: Argentina)

Gana
Gana, 1957ylndabamszln kazanmasndan itibarendrt askeri darbeve sonrasnda iktidarelegeirenaskerirejimleresahne olmutur. Szkonusuaskeriynetimler sresinceyaananinsanhaklarihlalleri,askerirejiminlideriJerryJohnRawlingstarafndan 1979ve 1982yllarndagerekletirilenaskeridarbeler sonrasnda dayounlaarakdevam etmitir.Geiciniteliktekisivilynetimlerdeinsanhaklaranlamndaiyilemeleryaansada bu durum, sivilynetim dnemlerinin kendilerinden nceki dnemlerdeyaanan vesabit hale gelenhukukduygulamalara devametmelerive buuygulamalarncezaszbraklma kltr ile mcadele edemeyecek kadar ksa mrl olmalar sebebiylekalc olmamtr. Bu bakmdanbirinsanhaklarnaveyademokratikdeerleresaygkltrnnyerletirilememi olduu sylenebilir. Seimegidilmesiynndeki basknn ardndan1979-1981yllar arasndakiaskerirejiminlideriJerryJohnRawlings1993ylnda Cumhurbakanseilmive aynylyenibir Anayasayrrlegirmitir.Rawlingsiniktidarda kald2000ylna kadar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

909 / 1404

gemiteyaananihlalve suiistimallerinaratrlmasveyaadaletaranmasRawlingsiktidar tarafndangetirilmibir kendikendiniaf (self-amnesty) mekanizmasile engellenmitir.Buna gre 1992tarihliGana Anayasasndayer alanbir dzenleme ile Rawlingsinliderliindeki askerirejimlerolanGeiciUlusalSavunma Konseyi(ProvisionalNationalDefence CouncilPNDC)veSilahlKuvvetlerDevrimciKonseyi(ArmedForcesRevolutionary Council-AFRC) yelerine karhukukitakipyaplmasyasaklanmtr.Gemileyzlemeancak2000ylnda Rawlinsinyerine CumhurbakanseilenKufuorunseimkampanyasnda ulusal uzlama/barntesisiiinbir kurumoluturmaytaahhtetmesiylegndemegelmitir. SeimlerinardndanbukurumunbirHakikatKomisyonueklinialmasnakararverilmitir. Bir HakikatKomisyonununkurulmas,hesapverebilirliinve farkndalnbir lde temin edilmesiile gemiteyaananihlallerinkapsamnnortaya konulmasnntekyoluolarak grlmtr. 11Ocak2002tarihliUlusalUzlama/BarKomisyonuKanunuilekurulanUlusalUzlama/BarKo misyonu,ldrme,adamkarma,ortadanyokolma,alkoyma,ikence, ktmuamele ve msaderegibiinsanhaklarihlallerive suiistimallerihakknda bir kesinve eksiksizbir tarihikaytmeydanagetirerekGanavatandalararasndaulusaluzlama/barn gelitirilmesive tevikiile grevlendirilmitir. SzkonusukanunKomisyonunbirbakanve sekiz yedenmeydanagelmesinive yelerin,Dantayngralnarak Cumhurbakan tarafndanseilmesiningrmtr.KanunileKomisyonunyetkisidhilindeolmakartyla herkese,aratrlmasnistediibelirlibirkonuhakknda Komisyona bavurmayetkisi tannmtr.Komisyon ayrca madurlaraynelikuygulanacaktazminprogramveyaplmas gereken kurumsal reformlarkonusundatavsiyedebulunmakladayetkilendirilmitir.(TheNationalReconciliationCo mmissionAct,2002) Eski CumhurbakanJohnJerryRawlingsve eskiUlusalGvenlikDanmannnda aralarnda bulunduu2.129madur ve 79phelininifadelerinidinleyenKomisyon,2.000in zerindehalkaak oturum dzenlemitir. Komisyon, nihairaporunuNisan2005dekamuyaaklamtr.Rapordainsanhaklar ihlallerinindevamllna smrgeynetimininkatkda bulunduubelirtilmitir.Ayrca ihlallerden en byk oranda yrtme organ iindeki kurumlarn ve silahlkuvvetlerin sorumlu olduu ifadeedilmitir. (The National Reconciliation Commission Report) Komisyontarafndanmadditazminatdenmesi,zrdilenmesive anma dzenlenmesi gibikapsamlbir tazminprogramtavsiyeedilmitir.Madurlara denecekmadditazminat tutar maruz kalnan ihlalin trne gre belirlenmitir. Eski lider Rawling ynetimi dneminde uygulananbaskrejimininyaklak3.000maduruna tazminatdenmesi nerilmitir.Komisyonayrca hapishaneler,polistekilatve silahlkuvvetlerde reforma gidilmesiynndetavsiyedebulunmutur. Hkmet 2006 ylnda bir tazmin program yrrle koymutur. Bu balamda Komisyonun tavsiyeleri ileuyumluluu salamakzerebirtazmin kurulu grevlendirilmitir. (Truth Commission: Ghana)

Haiti
Haiti CumhurbakanJeanBertrandAristide,Eyll1991deaskeribir darbe darbeyigerekletiren askerilider GeneralRaoul Cedras, pek ok ile devrilmi, insan haklar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

910 / 1404

ihlalininyaandbaskcbir rejimyrtmtr.AskeridarbeyecevabenAmerikan Devletler rgtveBirlemiMilletler Haitiye karuluslararasyaptrmuygulamtr.Ekim1993te tekrariktidaragelmekiinaba sarfetmesineramenaskeridirenkarsnda baarl olamayan Cumhurbakan Aristide, Birlemi Milletlerve ABDnin desteiyle Temmuz 1994detekrarynetimegelmitir. Haitidebir HakikatKomisyonukurulmasdncesi,1993ylndaKuzey Amerikave KarayiplerdeyaayanHaitidiasporasnnabalaryla gndeme gelmitir. (TruthCommission:Haiti) CumhurbakanJeanBertrandAristidetarafndanyaynlananbir kararnameileAralk1994dekurulanUlusal HakikatveAdaletKomisyonu(CommissionNationaledeVritetdeJusticeCNVJ),Mart 1995degrevinin,Eyll1991demeydanagelenvedemokratikbirseimleibanagelmi ilk Cumhurbakan olan Aristideyi deviren askeri darbe ilebalayp Aristidenin tekrar grevegeldiiEyll1994e deksrenaskeriynetimdnemindeyurtiiveyurtdnda yaananinsanhaklarihlallerininaratrlpgereklerinaa karlmasve szkonusu ihlallereynelikhukukibavuruda bulunma hakksaklkalmakzere Haitihalkiinde uzlama/barntesisedilmesineyardmcolunmasolarakaklanmtr. (Benedetti; Haiti:Perpetratorsofpastabusesthreatenhumanrightsand thereestablishmentoftherule oflaw) Komisyonyllk askeriynetimsresinceyaananen ar insanhaklarihlallerinibelgeleyerekelde edilecek bulgularnyansra,yaplacaktazminler,madurlarnrehabilitasyonuvebenzerihlallerin tekrarlanmamasiinalnacakhukukiveidarinlemlerleilgilitavsiyeleriierenbirrapor hazrlamaklagrevlendirilmitir. (Haiti-Thirstfor Justice) Haitili sosyolog Franoise Boucardn bakanlk ettii Komisyon, 7yeden meydanagelmitir. Komisyon, 1.200 sayfalk nihai raporunu ubat 1996da Cumhurbakan Jean BertrandAristideyeveadlimakamlarasunmutur. Raporda5.500dendaha fazla ifadenin alnmolduu8.667madurlagrldve 18.629insanhakkihlalinintespitedilmi olduunayer verilmitir.AyrcaRaboteaudaNisan1994demeydanagelenkatliamile kadnlara kar cinsel iddet ve gazeteciler ve medyayaynelik gerekleen ihlaller konularndazel aratrmalaryrtlmtr. Komisyoninsanhaklarihlalleriile ilgilisoruturma almasiinbiryetkiye sahip deildir,bununla birlikte raporda bufiillerigerekletirdikleriiddia edilensanklarn isimlerininbulunduubirlisteyeyerverilmitir. Rapordaayrcahkmetinsoruturmalara devametmesive sorumlularyarglamasgerektiivurgulanmtr. Sorumlularnyarglanmas iin bir uluslararas mahkemekurulmastavsiye edilmitir. Komisyon bundanbaka, bir tazminkuruluoluturulmas,yargdareformagidilmesivecinseliddetvetecavzkart yasal dzenlemeyaplmas tavsiyesindebulunmutur. Komisyon raporu, emniyetglerineyaplanyeni bavurulariin kaynaktekil etmitir.Komisyon almalarnnardndanzellikle RaboteauveCarrefour-Feuilles katliamlar ileilgili davalargrlmtr. (TruthCommission:Haiti)

ili
ilide 11Eyll1973tarihinde sosyalistBakanSalvadorAllendenindevrilipyerine General Pinochetin iktidarageldiibir askeridarbegereklemitir. 1973den 1990ylna gelininceye dekgeensre iindeaskerirejimedmanolmakveyatehditoluturduklar gerekesiyle ilihalknnbirou ar insanhaklarihlallerine maruzkalmtr.Binlercesi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

911 / 1404

tutuklanm,idamedilmi,ikencegrm,srgnegnderilmiikendierleride hapsedilmi veortadanyokolmutur.Tambirsaybulunmamasnaramen,baz raporlaragre4.000 dolayndaililiidamedilmi,ikencesonulmveyabasiteyokolmutur.ldrmelerin % 80inin1973ile1978yllararasndafaaliyetgsterendevletkurumlartarafndan gerekletirildiitahminedilmektedir. Ayrca40,000 kadar kiideikencegrmtr. Bunlardanbir ksmyldrmakve korkutmak,bazlarbilgialmakdierleriise srgne zorlamakamacylaikenceyemaruzkalmlardr.Szkonusuikencelersoleksenlisiyasi partive sendika yeleriile renciler ve Allende sosyalisthkmetininkamugrevlilerini hedef almtr. 1990 ylndaDevlet Bakan Patricio Alywin Alcar tarafndan birkararnameile askeridarbe sonrasnda askerihkmetiniktidarda olduuyllar iindeyaananinsanhaklar ihlalleriniele almakzere Rettig KomisyonuolarakbilinenHakikatve Uzlama Komisyonu (ComisionNacionaldeVerdadyReconciliacion) kurulmutur.8kiidenmeydanagelen Komisyonun yeleri Devlet Bakan tarafndan belirlenmitir. Komisyonunrol,ortadanyokolankiilerinakbetiveneredeolduklarnnortaya karlmasiindeliltoplamakve ikence sonucugerekleenlmlerile mahkeme karar olmaksznyaplanidamlarnsoruturulmasyd.Komisyon,Pinochetdneminde meydana gelen 3.000 ortadan kaybolma vakasn belgelendirmitir. Bununla beraber, madurun lmylesonulanmadkaikencevakalarbelgelendirilmemitir. BakanAylwinubat 1990da Komisyonunhazrlamolduu1.800sayfalkraporuyaynlam,Devletadna darbe madurlarveailelerindenresmiolarakzr dilemive ordudanbuvahettekirolnkabul etmesini istemitir. Komisyon almalarnn takibi, madurlara salanan tazminatlarn denmesi, denetlenmesiamacyla UlusalTazminve Uzlama Kurumununoluturulmasgibi rapordayeralanbiroktavsiyekararuygulanmtr. ubat1992de zlmemiolaylar zerindekialmalaradevametmekveyenidavalarnortayakarlmasvezlmesiiin 1990tarihliKomisyonunhalefiolarakTazminve Uzlama Kurumu(Corporactionde Reparaciony Reconciliacion)kurulmutur.KurumayrcaKomisyonveKurumunkendisi tarafndantannan madurlara salanan tazminatlarn ynetimi iini de stlenmitir. Sz konusuikiorgannhibirininresmiyetkisiolmasa da ele aldklarvakalarhukuki yarglamannyaplabilmesiiinilgilimahkemelere bilgiaktarmlardr.UluslararasAf rgtnegreherikiorgannortakbulgular,1.102 ortadankaybolma,2.095yargsz infazveikenceyeballmolmakzeretoplamda ilidevleti tarafndanresmiolarak tannm 3.197 vakann bulunduunu ortayakoymaktadr. Komisyon madurlaradenecek tazminat3ynl olarak ngrmtr: gerein aklanmasvegizliliinsona erdirilmesi,maduruneref ve haysiyetiileyaknlarnn ekmiolduuaclarntannmasvemadurunyaknlarnhayatkalitesininiyiletirilmesi iinalnacaktedbirler.Madurunsa olaneine,annesineve25yanaltndaolanveyaher yatakizrlocuklarna tazminatayl adaltnda aylkbirdenekverilmesinihkme balayanbir kanunyrrlegirmitir.Madurlariinsalanandier tazminatyollar,salk veeitimleilgiliyardmlardr.Tazminataylhaksahipleriarasnda%40sakalanee,% 30anneye(anneninyokluuhalindebabaya),%15madurunbiyolojikocuklarnnanne veyababasna ve % 15madurun25yanaltndakiher bir ocuuna veyaheryatakizrl ocuklararasnda olmak zere bltrlmektedir. Hak sahiplerinin her biri 12 aylk deneinkarlolacakekilde bir seferdeyllkolarakbir demeyaplmasntalepedebilir veyaplanbudeme vergilendirilenbirgelir olarakdeerlendirilmez.Sz konusutazminatlar siyasirejiminbirsonucuolaraklmlesonulanmayandierarinsanhaklarihlallerini deil,gerekleenlmlerikapsamaktadr.Madurlarnocuklar35yana kadarzeleitim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

912 / 1404

yardmlarndanfaydalanma hakkna sahiptirler.Kanun ayrca madurunortaretim, niversite,meslekenstitsveya teknikenstitlerinde renimgren ocuklarna kaytve eitimcretinikarlamakzereverilecekburslarnyansradiermasraflariinaylkolarak demeyaplmasndadzenlemektedir.Sonolarak,kanunladarbemadurununocuklar zorunlu askerlik hizmetinden muaftutulmutur. (Kelly, Fitzduff, 2002, ss.11-13; Truth Commission: Chile 90)

Uganda
1974tarihliUgandadaKaypKimselerHakkndaAratrmaKomisyonu,kurulanilk Hakikat Komisyonu olmas bakmndan nemlidir. 1971ylndaIdiAmin Dadaisimlialtrtbelibirsubay otoriterDevletBakanMilton Oboteyi ynetimden devirmitir. Idi Aminin Parlamentoyu feshetmesi ve anayasay kendisine mutlakyetkitanyacakekilde deitirmesininardndanUganda devletgleri tarafndanadamldrme ve kiilerinortadankaybolmalarnnda dahil olduuorganize bir baskkampanyas yrtlmtr.Ynetimininilkyllarndameydanagelenbukaybolma veyaortadanyok olmavakalarnn aratrlmasynndeartangl kamuoyu basks karsndaBakanAmin,Haziran1974deUgandadaKaypKimselerHakkndaAratrma Komisyonunu kurmutur. BakanlkKararnamesi (CommissionofInquiryintotheDisappearancesofPeopleinUganda since25 January,1971:Charter) ile kurulanKomisyon,Aminynetimininilkyllarolan25 Ocak1971ile 1974arasndageendnemdekikaypvakalarnsoruturmakve raporlamakla grevlendirilmitir. Pakistanlbir hkiminbakanlkettiidrtyedenoluanKomisyonda Ugandalikipolismdrve bir subayyeralmtr. Komisyonoturumlarnnbiroununhalka akolarakyrtlmesine ramen yaynlanmbirrapor bulunmamaktadr.BununlaberaberBakanIdiAminegizlibir rapor sunulmutur. almalarboyunca kendisine 308kaypvakasbildirilenKomisyon,kayp vakalarile ilgiliolarak esassorumluluunBakanAmintarafndankurulanKamuGvenlii Birimi veUlusal SoruturmaBrosundaolduu sonucunavarmtr.Komisyonpolisve silahlkuvvetler tekilatndareformagidilmesiveyrtme erki alanlarnn insan haklar standartlar konusundaeitilmeleri tavsiyesindebulunmutur. (TruthCommission:Uganda74)

Uruguay
1973ylndaUruguay ordusuparlamentoyuilgaetmivekomutanlaramuhaliflerinsaf dbraklmalariingeniyetkiler verilmitir. Baskveinsanhaklarihlalleriyaanmaya balamtr.Ordukomutanlar,LatinAmerikanngneyinde solhareketlerinbastrlmasiin askeri liderlerarasndaoluturulan biryaplanmaolan Plan Condrakatlmtr. 1984ylnda seimegidilmesiynndeartanbasklarsonucundaJulioMariaSanguinetti,1985tedevlet bakan seilmitir. Nisan 1985te, parlamentodakiikisiyasipartinin giriimiyle1973-1985yllar arasndakiaskerirejimdnemindeyaanansuiistimalveihlallerinincelenmesiamacylaiki aratrma komisyonukurulmutur.Kayp KiilerinDurumuve BalantlOlaylarn Soruturulmas Komisyonu,raporunuKasm1985te adliyargmahkemelerine tevdietmi, dier komisyon olan Ulusal Liderler Zelmar Michelinive Hector Gutierrez Ruizin Karlmasve ldrlmesiHakkndaSoruturma Komisyonuise raporunuyaynlamtr. Sz konusu komisyonraporlarnaresmi bir cevapalnamamtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

913 / 1404

Ksa mrlolanncekikomisyonlarnyerine2000ylndaDevletBakanJorge Batelle tarafndanaskerirejimsresince kaybolankimselerinaratrlmasiinbirBar Komisyonukurulmutur.09.08.2000tarihliBakanlkKararnamesiile kurulanKomisyonun grevi,Hkmetin200 kadarolduutahminedilenkaypkiilerinakbetininaratrlmasn ngren 1986 tarihli Af Kanunu uyarnca 1973-1985 arasndaki dnemde kaybolan kimselerin durumunun soruturulmasdr. Sadece gnll olarak ifade vermek isteyen kimseleri dinlemekle yetkiliolanKomisyonun bunun tesinde soruturma yapma yetkisi yoktur. BapiskoposNicolasCotungonunbakanlnda6yedenmeydanagelenKomisyon, nihairaporunu10Nisan2003tarihindeyaynlamtr.TemyizMahkemesinesunulan raporda 38kaypkiininakbetihakknda bilgi verilmi,devletinodnemde hukukunstnlve temelinsanhaklarilkeleriniterkettiibelirtilmitir.hlallerinokbykoranda devlet kurumlartarafndangerekletirildiiifade edilenraporda,kaypkimseleringayriresmi tesislerdetutulduklarveikencegrdkleriyeralmtr.Yargszinfazlarnuygulandve ikence ve ktmuamele sonucunda lmlerinmeydanageldiibilgisineyer verilmitir. Raporda ayrca madurlarn byk ounluunun yasadrgtler veya militan gruplar iindeyeralmadklar velm tarihleri gznnealndnda, ayaklanmann bastrlmasndan sonra ldrldkleriifade edilmitir.Komisyonunulatbir dier bulguda birokUruguay vatandannArjantindegizlicetutulduklar,ikencegrdkleriveldrldkleridir.Ayn ekilde, Uruguay vatandalarnnili, Paraguay, Brezilya, Kolombiya ve Bolivyadada tutulduklar belirtilmitir. Komisyon,almalarsonucunda hukukidzenlemelerintevikive kaypkimselerin durumununlmsertifikalarilehukukentannmasgibikonularntakibi iinbirsekretarya (Secretara de Seguimiento)oluturulmasntavsiyeetmitir. Sekretaryabundanbaka yaplacakmaddivesemboliktazminkriterlerini belirlemekledegrevlendirilmitir.Devlet Bakannnresmiolarakkaypvakalarntanmasistenmive takibenBakan,Komisyonun nihairaporunukabuletmitir.Komisyon, eitimsisteminingemiinhatrlanmasve analiz edilmesine olanak verecek ekilde yaplandrlmasnn yansra uluslararas sularn i hukukta tannarakgerekli deiikliklerinyaplmasn tavsiye etmitir. Komisyonalmalarnnsonrasnda Hkmet16Nisan2003tarihlibir kararname ile Komisyonun bulgularnkabul etmitir. DevletBakan, Bar Komisyonunun almalarnn takibi ve devamll iin bir tekilat kurmutur. Ordu kayp vakalar veya bask politikasndakiroln kabuletmemi, 14 Generalvestrtbeliyetkili, raporun tarafl olduunu ilan etmitir. 2006ylnda eskiDevletBakanJuanMaria Bordaberry,1976da siyasimuhaliflerin lmleriilebalantlolaraktutuklanmtr.Uruguay mahkemelerieskiDevletBakanve Dileri Bakannnyarglanmalarn kabul etmitir. Hkmetbir tazminprogrambalatmtr fakatbugiriiminresmiyarglama yaplmasn isteyen kiilerin susturulmalar iinyapld iddia edilmitir. (TruthCommission:Uruguay)

Kurulan Komisyonlarn Genel Deerlendirmesi


ncelenenlkelerde meydanagelenaskeridarbeler sonrasnda kurulankomisyonlarn hakikatveuzlama/barkomisyonu(truthandreconciliationcommission)adaltndaveyabu kapsamda kurulduklargrlmektedir.Arjantin,Haiti, ilive Ugandada Komisyonlarn grevebalamalarnnhukukidayanabakanlk(Cumhurbakanveya DevletBakan)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

914 / 1404

kararnamesidir.GanadaszkonusuKomisyonbirkanunile Uruguaydaise parlamentodaki iki siyasi partinin giriimiyleyinebirkararnameilekurulmutur. Komisyonlaroluturankiiler CumhurbakanveyaDevletBakantarafndan belirlenmiler,Arjantinde buuygulamannyansra parlamentotarafndanseimyoluna da gidilmitir. Komisyonlar,askeridarbe sonrasyaananinsanhaklarihlallerininaratrlp gerekleri aakarmak, uzlama/barn tesis edilmesineyardmc olmakla grevlendirilmilerdir. Komisyonlar,almalarsonucunda nihairaporhazrlamlar,buraporlar Uganda rnei hariolmak zerekamuyaaklanmtr. Askeridarbelersonrasyaananlarnbir dahagereklememesiiinKomisyonlar tarafndangenelolarak,meydanageleninsan haklarihlallerinin madurlarna, kaybolan veya hayatnkaybedenkiilerinailelerine madditazminatdenmesi;yarg,yrtme erki,emniyet tekilatve orduda reforma gidilmesi,gerekliyasaldzenlemelerinyaplmas,insanhaklar konusunda eitimler dzenlenmesi,resmizr dilenmesi,anma etkinlikleridzenlenmesi tavsiyelerinde bulunulmutur. ilive Uruguayda Komisyonlarntavsiyegrlerinin uygulamadakitakibivezellikle madurlara denecektazminatlarla ilgilialacakkurumlar oluturulmutur.Haitive UruguaydaKomisyonalmalarnnardndanhukukitakip balatlm ve almalarsonucunda eldeedilen bulgularkullanlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

915 / 1404

Deerlendirme ve Sonu
12 Eyll Darbesinin, darbeye giden srecin ve darbe sonras srecin anlalmasna imkan verecek bir kapsam ve snrllkta incelenmeya alld bu Aratrma Komisyonu Alt Komisyon Raporunda ncelikle darbeye giden srecin siyasi, toplumsal, psikolojik, kltrel tm dinamikleri irdelenmeye allm, siyaset, ekonomi, alma hayat ve endstriyel ilikiler, d politika ve uluslararas ilikiler, kamu ynetimi, hukuk, brokrasi, insan haklar, demokrasi gibi ok alanl ve ok ynl bir dzlemde konu tm boyutlaryla ortaya konulmaya allmtr.12 Eyll darbesinin ancak bu tr bir bak asyla zmlenebilecei yaklam esas alnmtr. Dier taraftan 12 Eyll Darbesinin lkemize yaatt maduriyetlerin boyutu da ok ynl olduundan, insani, hukuki, kiisel, ailesel ve toplumsal tm maliyetler ortaya konulmaya allmtr. Her blmn sonunda blme ilikin deerlendirme ve sonu yazld iin burada ayrca blmler baznda bir deerlendirmeye girilmeyecektir. Aratamann yaplmas ve raporun yazlmas srasnda kamu kurum ve kurulularna bilgi ve belge talep eden yazlar gnderilerek dnem hakknda analiz yapmaya yarayacak veriler ve parametreler elde edilmeye allmtr. Yaz ile bilgi ve belge talep edilen kurum ve kurulular ve gelen cevaplara ilikin tablo rapora eklenmitir. (EK:1) Tablo incelendiinde; baz kurum ve kurululara birden fazla yaz yazlmasna, bilgi ve belge elde edilmesine ilikin bizzat yetkililer baznda grmeler yaplp giriimlerde bulunulmasna ramen Komisyonun alma sresi iinde tabloda karlarnda boluk bulunan Genelkurmay Bakanl, MT, Babakanlk nsan Haklar Bakanl, Dileri Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Devlet Personel Bakanl gibi kurum ve kurulutan cevap gelmedii grlmektedir. Maliye Bakanl Mali Sular Aratrma Kurumundan rapor halinde istenen veriler, raporun taslak metninin datlmas sonras Komisyonun alma sresinin bitimine 1 hafta kala rapor eklinde deil tasnif ve ayrntl incelenmesi gereken 3 klasr ve iinde ok sayda CD eklinde gelmi, bu nedenle bunlar incelenememi ve rapora yanstlamamtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

916 / 1404

Baz kurum ve kurululardan bilgi ve belge gelmekle beraber gelen bilgi ve belgelerin istenen ierikte olmad grlmektedir. Dier taraftan bu konuda yaanan nemli bir sorunun da devlet ariv ve hafza geleneinin ok gelimedii ynnde fikir yrtmeye sebep olacak baz rneklerin yaanmas olmutur. Adalat Bakanlnda ve Kara Kuvvetleri Komutanlnda dava dosyalarnn olay baznda deil de fail isimleri baznda arivlenmesi ve olaya ilikin dava dosyasn bulmak iin fail isimlerini bilmenin gerekli olmas, kurum ve kurulularn bilgi ve belgeleri aratrmak yerine bu konuda bilgi ve belgeya rastlanmad ynnde yuvarlak cevaplara ynelme eilimi, Komisyonun Babakanlk nsan Haklar Bakanlndan 12 Eyll Darbesinde yaanan insan haklar ihlalleri ile ilgili bir deerlendirme ve eitli kaynaklarda yer alan insan hakk ihlallerine ilikin derleme ve deerlendirme talebine bu konuda kurumlarna herhangi bir bavuru olmad eklinde cevap verilmesi bu konuda yaanan birka rnek olarak ifade edilebilir. Bu durum ncelikle bu bilgi ve belgelerin alnamayarak deerlendirilememesine rapora yanstlamamasna neden olmutur. zellikle Genelkurmay Bakanlndan dneme ilikin Milli Gvenlik Konseyi Kararlar, Skynetim Koordinasyon Kurulu Kararlar, Bayrak Harekatna ilikin belgeler, Skynetim uygulamalar ve buna benzer pekok bilgi ve belgenin alnamamas bukonuda daha kapsaml, orijinal ve derinlemesine analiz yaplmasna engel olmutur. Milli iradenin en nemli tecelligah olan Trkiye Byk Millet Meclisinin anayasal bir denetim mekanizmas olan Meclis Aratrma Komisyonunun Trkiye Byk Millet Meclisi tznn 105. Maddesi uyarnca yetkisi dahilinde bulunan bilgi ve belge istemine kamu kurum ve kurulularnn duyarsz kalmas her trl aklamadan varestedir. Giri blmnde Aratrmann kapsam ve snrllklarna ilikin blmde de belirtildii gibi Aratrma Komisyonunun 3 aylk, sre uzatmyla 4 aylk sresi erevesinde gerek dinlenen konuk says gerek ele alnan konularn kapsam ve konulara deinme ayrnts da belli lde snrl kalmtr. Alt Komisyon bir yandan 4 aylk alma sresinde ortaya konulabilecek en iyi raporu Kamuoyuna sunmaya alm, dier yandan da bu Komisyonun devam niteliinde yaplabilecek almalara da k tutmaya almtr. Bu erevede Alt Komisyonun lkemizde bir daha darbeler ve demokrasiye mdahale giriimlerinin olmamas ve 12 Eyll darbesi nedeniyle yaanan maduriyetlerin ortadan kaldrlabilmesi ynnde getirdii neriler de Komisyonun nerileri olarak belirtilmitir. Dier taraftan Alt Komisyon raporunda incelenen lke rnekleri ve Komisyona yaplan pekok kiisel maduriyet bavurular olduu ve darbeden madur olmu fazlaca kiinin dinlenmesine yeterli sre olmamas gz nne alndnda bu konuda zellikle kiisel maliyetlerin ve maduriyetlerin incelenecei ve buna ilikin nerilerin gelitirilebilecei TBMM Aratrma Komisyonunun kurulmas, yaplabilecek hukuki dzenlemeler konusunun ayr bir incelemeye tabi tutulmas ve bu paralelde teklif ve tasar paketlerine ynelik almalar yaplmas ynnde ve 12 Eylle giden srete tamamen ve ksmen aydnlatlamam olaylarn aydnlatlabilmesine ynelik TBMM Aratrma Komisyonlarnn kurulmas en nemli neriler olarak ifade edilebilir. 12 Eyll Darbesinin aratrlmas ynnde kurulan Alt Komisyonun almalar ve raporunda ortaya koyduu dinamikler ve deerlendirmelerin, sreci ve sonular itibaryla belki de lkemizde demokrasiye vurulan en byk darbe olarak ifade edilebilecek 12 Eyll darbesini

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

917 / 1404

ortaya koymaya almakla beraber, lkemizde Cumhuriyet dneminde bu ynde gerekleen 1960 Darbesi, 1971 Muhtras, 28 ubat Postmodern Darbesi ve 27 Nisan 2007 E-Bildirisi gibi darbe ve demokrasiye tm mdahale ve mdahale giriimlerinin ortak arka plan ve dinamiklerinin ortaya konulmasnn da byk nem tad dnlmektedir. Alt Komisyon almalar ve ortaya kan rapor, 12 Eyll Darbesinin kiisel, toplumsal, hukuki, insani, kltrel ok alanl ve ynl maliyetler yaattn ortaya koymaktadr. Bu maliyetlerin, gelien insan haklar, demokrasi ve hukukun stnl dzleminde TBMMde grubu bulunan AK Parti, CHP, MHP ve BDPnin ortak ynde verdikleri Aratrma nergeleriyle ekillenen komisyon almalaryla daha da berraklat, lkemizin her sorununa demokrasi, insan haklarna riayet ve sayg ile hukukun stnl anlayyla geerli ve srdrlebilir zmler getirilebilecei ynnde fikir birlii olutuu ifade edilebilir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

918 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

919 / 1404

28 ubat 1997 Postmodern Darbesi ve 27 Nisan 2007 E-Bildirisi


Trkiye Cumhuriyetinin siyasi tarihi, ayn zamanda bir askeri darbeler tarihidir. yle ki, doksannc kurulu yldnm kutlanacak olan Cumhuriyetimizin yaklak krk alt yl,1561 fiilen, askeri ynetimler,1562 skynetim ve/veya olaanst hal uygulamalaryla gemitir.15631960 ylndan itibaren, neredeyse her on ylda bir darbe gerekletirilmitir. Demokrasinin askya alnd darbelerde, TBMM ve siyasi partiler kapatlm, millet iradesi hie saylm, skynetim ve olaanst hal uygulamalaryla toplum bask altnda tutulmu, bata yaam hakk olmak zere, temel insan haklar inenmitir. Bu itibarla, Trkiyede demokrasinin yerletirilememi olmasnda, szkonusu darbeler nedeniyle olaanst ynetim artlarnn halkn zerinde bir tehdit unsuru gibi konulandrld ve bu sreler ierisinde halkn fikir ve vicdan hrriyeti ile ifade zgrlnn kstland aktr.

1561

Cumhuriyet Trkiyesinde ilk skynetim, o zamanki adyla rfi idare uygulamas, 1925 ylnda, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaanan eyh Sait isyanndan sonra balatlm ve 1950 ylna kadar srmtr. Ardndan, Aralk 1978 aynda, Kahramanmarata meydana gelen olaylar nedeniyle, Ecevit hkmeti tarafndan, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerindeki 13 ili kapsayan skynetim uygulamas balatlm; 12 Eyll 1980 askeri darbesiyle, skynetim tm yurda yaylmtr. Skynetim uygulamas, 19 Mart 1984 tarihinden itibaren kademeli olarak kaldrlm ancak, terr rgt PKKnn silahl eylemleri zerine, 19 Temmuz 1987 tarihinde zal hkmeti tarafndan Dou ve Gneydou Anadolu blgesindeki baz illeri (Bingl, Diyarbakr, Elaz, Hakkari, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van) kapsayacak ekilde olaanst hal uygulamasna geilmitir. Bu maksatla kurulan Olaanst Hal Blge Valilii sorumluluk alanndaki il says 1990 ylnda 13e ykselmitir. Olaanst hal uygulamas, 30 Kasm 2002 tarihinde tamamen sona erdirilmitir. Trkiye, 27 Mays 1960 darbesinde 1 yl 4 ay, 12 Mart darbesinde 2 yl 8 ay, 12 Eyll darbesinde ise 3 yl 2 ay sreyle askeri ynetimler tarafndan idare edilmitir. Cumhuriyetin ilanndan 19.07.1987 tarihine kadar geen 73 yl 8 ay 20 gnlk srede, lkenin eitli yerlerinde uygulanan skynetimin sresi 25 yl, 9 ay, 18 gndr. Dier bir deyile, bu dnemin yzde 40nda skynetim uygulanmtr. Zafer SKL, Siyaset ve Asker, Ankara, 1997, s.71.

1562

1563Trkiye'de

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

920 / 1404

Aslnda, Trkiyedeki darbe geleneinin balangcn, ok daha gerilere, Osmanl Devletine kadar uzatmak mmkndr.1564 Bu gelenein, Osmanl Devletinin ardndan Trkiyeye de sirayet ettii ve gnmze kadar ulatn sylemek yanl olmayacaktr.1565 27 Mays 1960 darbesinde TBMM kapatlarak, darbecilerden oluan Milli Birlik Komitesi idareyi ele alm; darbeciler tarafndan hazrlanan 1961 Anayasasna istinaden yrrle konulan 211 sayl Hizmet Kanunuyla, orduya Cumhuriyeti koruma ve kollama grevi verilmitir. Askeri alanda bunlar yaanrken, siyaset ve ekonominin tek bir merkezden, (bakent Ankaradan) merkezi planlama prensibi temelinde ynetilebilecei varsaymna dayal olarak, i ve d siyaseti ynlendirmek zere Milli Gvenlik Kurulu; iktisadi kalknmay planlamak zere Devlet Planlama Tekilat; Anayasal ereveyi gzetmek iin ise Anayasa Mahkemesi ihdas edilmitir. Szkonusu kurumlar, Devlet, Anayasa, milli gvenlik, birlik ve beraberlik, rejim gibi eitli ulvi kavramlarn arkasna saklanarak, bilerek veya bilmeyerek, szkonusu vesayeti anlayn koruyucusu ve kollaycs olmu, sivil ve seilmi siyasilerin manevra alann mmkn olduunca daraltmlardr. ada yarg sisteminde benimsendii gibi Yksek Hakimler ve Yksek Savclar Kurulu ayr, ayr kurulmak suretiyle yargnn bamszl ve tarafszl murad edilmise de, zellikle 1960 ihtilali sonrasnda itihat oluturabilecek pek ok Yargtay ve Dantay yelerinin zorunlu emekliye sevk edilmi olmas, yargdaki itihat birliini skntya sokmu; askeri yarg kurumlarnn kurulmasyla yargda teklik ilkesi bozulmutur. 1970li yllarn banda, sa-sol atmas bahanesiyle TSK tarafndan verilen 12 Mart Muhtrasyla, lke bir kez daha askeri ynetim altna girmi; 1961 Anayasasyla kazanlan demokratik hak ve hrriyetlerin nemli bir ksm darbeciler tarafndan geri alnmtr. 12 Mart Muhtras srecinde Trkiye i Partisi (TP) ve Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) kapatlm; rejimin tehlikeye dt bahane edilerek Deniz GEZM, Hseyin NAN ve Yusuf ASLAN, Ankara 1 Nolu Skynetim Askeri Mahkemesinin, TCK 146-1inci maddesine istinaden verdii 9 Ekim 1971 tarihli kararn Askeri Yargtay tarafndan 10 Ocak 1972 tarihinde onaylanmasyla, 6 Mays 1972 tarihinde idam edilmitir. 1970lerin sonunda, lke genelinde, sa-sol gruplar arasndaki atmalar bahane edilerek, olaanst hal ve skynetim uygulamalaryla toplumu cendere altnda tutan vesayet dzeninde, askeri ihtilalin toplum gznde merulatrlmas iin huzur bozucu olaylara ve atmalara gz yumulmu, hatta psikolojik harekt faaliyetleriyle bu olaylar desteklenmitir. Kendilerine Milli Gvenlik Konseyi adn koyan be orgeneral tarafndan gerekletirilen 12 Eyll 1980 darbesiyle, TBMM ve siyasi partilerin tamam yeniden kapatlm, Trkiye tarihinin en youn ikence ve yargsz infaz olaylar yaanmtr. Neticede bu darbe, lkenin
Osmanl tarihinde Yenieri Ocann Sultan Murada kar isyan, ordunun Saraya ynelik ilk darbesi olarak kabul edilebilir. Harbiyeli subaylar ve ttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplar tarafndan, 1800lerin sonunda Sultan Abdulaziz ve 1900lerin banda Sultan Abdulhamide kar eitli suikast ve darbe giriimlerinde bulunulduu bilinmektedir.

1564

1565Komisyonumuzun

grlerine bavurduu gazetecilerden Mehmet BARLAS, Trkiyede Osmanldan kalma ittihat bir gelenek olduunu ve her subayn kendini halaskar grebildiini ifade etmi; Rdvan AKAR ise Atatrkn lmnn ardndan 1940l yllardan itibaren ok sayda subay tarafndan eitli darbe teebbslerinde bulunmasna ramen bu subaylardan hibirinin yarglanmadn, 1960 askeri darbesinden sonra yeniden alevlenen darbeci gelenein Baas bir kimlie brnerek radikalletiini, sz konusu radikallemenin nlenmesi iin tek tip Atatrklk algsnn oluturulmaya alldn, 1990l yllardan sonra Atatrkln darbelerin gerekesi olarak kullanlabildiini ne srmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

921 / 1404

onlarca yl gerilemesine ve yzbinlerce gencinin hayatnn kararmasna ve lke ekonomisinin kmesine sebep olmutur. Trkiye siyasi tarihinin en karanlk dnemi saylabilecek olan 12 Eyll askeri darbesinin bilanosu yle zetlenebilir:1566
Siyasal nedenlerle 650 bin kii gzaltna alnm, bunlardan yaklak 210 bini hakknda skynetim mahkemelerinde dava alm; 65 bin kii eitli cezalara mahkum edilmitir. Alan davalarda 6353 kiinin idam istenmi, verilen idam kararlarnn says 500 gemi, 50 kii idam edilmitir. Yzbinlerce insan filenmi, 388 bin kiiye pasaport yasa konulmu, skynetim komutanlar tarafndan 4891 kamu grevlisinin iine son verilmitir. 4.509 kamu grevlisi srgne gnderilmi, zorla emekli edilen, emekli olmaya zorlanan ya da istifa etmek zorunda kalan kamu grevlilerinin says 20 bini gemitir. Yurt dna kaan ya da kamak zorunda kalanlarn says 30 bin, vatandalktan atlanlarn says 15 bin olmutur. Hazrlanan bir yasayla Krte konumak yasaklanmtr. Trkiye bu dzenlemeyle bir dili kullanmay yasa kartarak yasaklayan ilk ve tek lke olma zelliini kazanmtr. Gazeteler, dergiler, sreli ya da sresiz tm yaynlarn faaliyetlerine son verilmi, gazeteci ve yazarlar ar hapis cezalarna mahkm edilmitir. On binlerce kitap yaklm, 937 film yasaklanm, btn siyasi partiler, 23.667 dernek, sendika ve benzeri kitle rgt kapatlmtr.

12 Eyll darbesinden hemen sonra, Milli Gvenlik Konseyi tarafndan hazrlanan Anayasada, mevcut skynetim ve olaanst halin kalc bir ekilde devam ettirilebilmesi iin milli gvenlii tesis etmek, toplumu Atatrk milliyetilii etrafnda btnletirmek gibi ulvi hedeflerin arkasna saklanlarak, bir milli gvenlik devleti ina edilmitir. Anayasa ve Anayasann 118inci maddesine istinaden 1983 ylnda karlan 2945 sayl Milli Gvenlik Kurulu (MGK) ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanunuyla temelleri atlan ve banda Orgeneral dzeyinde bir askerin bulunduu MGK Genel Sekreterlii, Gizli gizlilik dereceli Ynetmelii vastasyla adeta ikinci bir hkmet olarak kullanlm; bir taraftan devlet apnda psikolojik harekt faaliyetleri planlanp, icra edilirken, dier taraftan da devletin gizli anayasas olarak takdim edilerek hkmetlere dayatlan Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi yoluyla i ve d siyaset cendere altnda tutulmutur. Yksek Askeri ura (YA), Anayasal bir organ haline getirilmi; yargda birlik ilkesinin bozulmas pahasna, yksek askeri yarg organlar ihdas edilerek ordunun etkinlii artrlmtr. Bir baka ifadeyle, Trkiyede, yakn gemie kadar yksek siyaset olarak grlen devlet ynetimi, MGK eliyle ekillendirilirken, Trk Milletinin temsilcisi olan siyasi iktidarlara ise ticaret, sanayi, imar, salk gibi dk siyaset konular braklmtr. Bu erevede, rejimi korumak adna gerekletirilen tm darbelerde, hem siyasette, hem de ekonomide bir ie kapanma yaanm; Trkiyenin bata Avrupa Birlii olmak zere, d dnya ile ilikileri dondurularak, siyasi ve ekonomik istikrar yok edilmitir. Ne var ki, 12 Eyll darbesinden sonra iktidara gelen zal Hkmetleri dneminde, ekonomi alannda balatlan liberalizasyon sreci, son yllarda atlan admlarla siyaset alanna da nfuz ettirilerek, siyasi ve ekonomik istikrar yeniden tesis edilmitir. Bir baka deyile, eskiden fetva alan devlet, imdilerde katlmclk, effaflk ve hesap verilebilirlik ilkelerine uygun olarak, kamu kurumlarnn ve kamuoyunun gr ve talepleri dorultusunda hareket etmeye balamtr.

1566

kence Dosyas, Trkiye nsan Haklar Vakf, Ankara, 1996, s.19.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

922 / 1404

Ancak, btn bu yaplanlara ramen, Trkiyede, yakn gemie kadar, szkonusu darbe sreleriyle yzletirilememi; darbe failleri ve sorumlular ortaya karlamam ve yarglanamamtr. Bu nedenle, yaplan her darbe, bir sonraki darbenin tohumlarn ekmi; 27 Mays 1960 darbesi sorgulanamad iin 1971 darbesi, 1971 darbesi sorgulanamad iin 1980 darbesi, 1980 darbesi sorgulanamad iin 28 ubat 1997 sreci yaanm, akabinde 2000li yllardan itibaren yeni darbe giriimi iddialar gndeme gelmitir. Bu hesap sorulamazln en nemli sonucu, darbelerin her birinde, darbelere zemin oluturan vesayeti anlayn tahkim edilmesi; ordunun siyaset zerindeki etkinliinin glenmesi olmutur. Bu nedenledir ki, bu gn bile 12 Eyll dnemine ait birok yasada (MGK, Seferberlik ve Sava Hali, MT, TRT ve YK Kanunlar gibi) szkonusu darbeci/vesayeti anlayn izlerine rastlamak mmkndr. 1990l yllarda darbe anlay yeni boyutlar kazanm; 28 ubat 1997 tarihli Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda alnan 406 Sayl Kararla iaret fiei atlan ve tarihe post modern darbe1567 olarak geen 28 ubat srecinde; durumdan vazife karan gler, seilmi bir hkmet i yapamaz hale getirerek istifaya zorlamlardr. Bu maksatla, psikolojik harekat yntemleri kapsamnda, basn-yayn vastalar kullanlarak, silahsz kuvvetler yoluyla, iktidardaki koalisyon hkmetini oluturan partiler itibarszlatrlm, tm topluma irtica korkusu yaylarak, demokrasiye mdahale edilmitir. Bununla birlikte, Trkiyede, hala, 28 ubat, tpk 1960 ve 1971 darbeleri gibi, eitli gerekelerle, darbe olarak grmeyenlerin olduu bir vakadr. Trkiyede meydana gelen darbe/demokrasiye mdahale giriimleri iinde, sadece 12 Eyll 1980 askeri darbesinin, toplumun tm kesimleri tarafndan darbe olarak grlmesi, toplumbilimciler tarafndan aratrlmas gereken bir husus olarak grlmektedir.1568 Oysaki nasl 1960 darbesinde, birtakm gen subaylar, en azndan bir Babakan ve iki Bakann gstermelik bir yarglama sonucunda aslmasndan sorumluysa, 28 ubat darbesinde de, yalar altmn stnde olan gen subaylar(!) en azndan meru bir hkmeti, 28 ubat dneminde olduu zere, gerekirse silah kullanma1569 ve Aklanan bu esaslar aksine davranlarn, toplumumuzda huzur ve gveni bozarak yeni gerginliklere ve yaptrmlara neden olaca deerlendirilmi1570 gibi tehditler yoluyla hal ederek, darbe literatrne post modern darbe kavramn hediye etmilerdir.

1567

Genelkurmay Bakan smail Hakk KARADAYI, 25 Haziran 2012 tarihinde Komisyonumuza unlar sylemitir: Postmodern darbe ifadesini kullanan fevkalade aptalca bir ifade kullanmtr. Hani baz insanlar vardr, ileri kmak, nde grnmek eyi Bunu kim kartt, nereden karttlar hl hayflanrm ve zlrm.

Komisyonumuz tarafndan 18 Ekim 2012 tarihinde grlerine bavurulan Prof.Dou ERGLe gre, bu durumun balca sebebi, Trkiyede, kkleri Osmanl mparatorluuna kadar uzanan asker millet anlaynn varldr. Bu anlay, Trkiyenin, devaml suretle, darbelerle i ie yaayan bir lke olmasndan kaynaklanmaktadr. ERGLe gre; Trkiye, Avrupa lkelerinden farkl olarak, ulus-devlet deil, bir devlet-ulustur. Bir baka ifadeyle, Trkiyede nce devlet aygt kurulmu, ardndan bu aygt kendisine uygun olan ulus modelini yaratmaya almtr. ERGLe gre; toplumun orduyu sadece korucu ve kollayc olarak deil, ayn zamanda bir kurtarc olarak grmesinin sebebi de budur. ERGL, bu nedenle, Trkiyede toplumu darbeye hazrlamak iin herhangi bir ey yaplmasna gerek olmadn, zira toplumun, zaten, her zaman iin, olas bir darbeye hazr olduunu, ordunun yaptnn bu sreci tetiklemekten ibaret olduunu ne srmektedir.
1568 1569 1570

10 Haziran 1997 tarihinde Genelkurmay karargahnda yksek yarg mensuplarna sunulan brifingte ifade edilmitir. 28 ubat 1997 tarihli MGKda alnan 406 sayl Kararn son cmlesidir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

923 / 1404

Trkiyede, teden beri, zellikle asker ve sivil brokrasi iindeki baz kesimlerin, devaml suretle, lkenin blnmenin veya paralanmann eiinde olduunu ne srerek,1571 areyi skynetim veya olaanst hal ilan etmek gibi uygulamalarda aradklar bilinmektedir. Kendisini devletin asli unsuru olarak gren szkonusu gler; sa siyasi anlay sac, gerici, ykc ve irticai, siyasi slamc, yobaz, faist, rk vb.; sol siyasi anlay ise solcu, komnist, devrimci, blc, ykc, anarist vb. ekillerde tanmlayarak, her iki siyasi akm da devlete ynelik birer tehdit olarak sunmular; siyasetileri kimi zaman aka beceriksiz, i bilmez, devleti ynetmekten aciz, apsz, vatan haini vb. olmakla sulamlar; gerektiinde bask, antaj ve ikbal vaadiyle etki altnda tutmulardr. Bu ve benzeri rtl faaliyetlerin icra edilirken, Bakanlk, kamu kurum ve kurululara da eitli grevler verilmi; hem kamu, hem de zel basn-yayn kurulular, sivil toplum kurulular, niversiteler, i dnyas, sendikalar, sermaye evreleri, propaganda ve psikolojik harekat vastas olarak kullanlmtr. Trkiyede, Anayasann balang ilkeleri ile yakn gemie kadar var olan hak ve hrriyetleri kstlayan Trk Ceza Kanununun 141, 142 ve 163nc maddeleri; Siyasi Partiler Kanununun baz hkmleri, siyaseti kstlamak iin yasal dayanak olarak kullanlmtr.1572Sz konusu mevzuat, sadece siyasetilerin deil, ayn zamanda Anayasaya aykr gr ve eylemlerin oda olduu ne srlen siyasi partilerin kapatlmasna dayanak tekil etmi; bugne kadar Trkiyede onlarca siyasi parti, Siyasi Partiler Kanununa aykrlk iddiasyla Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlmtr. Hatta bu partiler iinde iktidardayken dava alan partiler (Refah Partisi ve AK Parti) ile iktidardayken hakknda kapatma davas alp, daha sonra kapatlan parti (Refah Partisi) de vardr. Sonuta, Trkiye, bir hukuk devletinde ei benzeri olmayacak ekilde, adeta bir parti mezarlna dnm,1573 hemen hemen tm partilerin kurumsallama sreleri sekteye uratlm, demokrasinin kltrnn gelimesine ve benimsenmesine engel olunmutur. Bu Raporda; ezber bozan bir darbe olarak tanmlanabilecek olan 28 ubatn, 28 ubat 1997 tarihli 406 sayl MGK Kararnda yer alan tedbirlerden ibaret olmad; ncesi ve sonrasndaki, sebepleri, sonular ve yansmalaryla ortaya konulmaya allacaktr. Bu rapora gemeden nce, 1960, 1971 ve 1980 darbe sreleri ile 28 ubat darbesi arasnda baz benzerlik ve farkllklarn bilinmesinde fayda grlmektedir. Zira 28 ubatta, gemite yaanan darbeler gibi klasik anlamyla fiili bir darbe sreci sz konusu olmamtr.
1571

Gemi yllarda sk ekilde gndeme getirilen bu iddialarn tarihsel bir arka plannda, Osmanl Devletinin lm ferman olarak kabul edilen Sevr Anlamasna atf yapld bilinmektedir.

1572

Dnce, inan, ibadet ve ifade hrriyetlerini, devleti blmeye veya ykmaya ynelik sular kapsamnda gren sz konusu maddeler Turgut zal dneminde kaldrlmtr.

Cumhuriyetten itibaren toplam 57 siyasi parti, Anayasa Mahkemesi, Askeri Mahkemler, Yargtay Cumhuriyet Basavcl veya Ceza Mahkemelerinin vermi olduu kararlar gereince kapatlmtr. Anayasa Mahkemesi'nin kuruluundan nce ise 26 Ocak 1954'te Millet Partisi, 20 Haziran 1960'ta ise Demokrat Parti kapatlmt. Millet Partisi'ni Ankara Sulh Ceza Mahkemesi, DP'yi ise Ankara Asliye Hukuk Mahkemesi kapatmtr. Anayasa Mahkemesi'nin kapatt partiler ve tarihleri yledir: i-ifti Partisi (P-1968), Milli Nizam Partisi (MNP-20 Mays 1971), Trkiye leri lk Partisi (TP-24 Mays 1971), Trkiye i Partisi (TP-20 Temmuz 1971), Byk Anadolu Partisi (BAP-19 Aralk 1972), Trkiye Emeki Partisi (TEP-8 Mays 1980), Byk Anadolu Partisi (24 Kasm 1992), Sosyalist Parti (10 Temmuz 1992), Yeiller Partisi (10 ubat 1994), Halk Partisi (25 Eyll 1991), Trkiye Birleik Komnist Partisi (16 Temmuz 1991), Halkn Emek Partisi (14 Temmuz 1993), zgrlk Demokrasi Partisi (30 Nisan 1993), Sosyalist Trkiye Partisi (30 Kasm 1993), Demokrasi Partisi (16 Haziran 1994), Demokrat Parti-2 (13 Eyll 1994), Demokrasi ve Deiim Partisi (19 Mart 1996), Dirili Partisi (1996), Emek Partisi (1997), Sosyalist Birlik Partisi (7 Haziran 1994), Refah Partisi (16 Ocak 1998), Demokratik Kitle Partisi (26 ubat 1999), Fazilet Partisi (22 Haziran 2001), Halkn Demokrasi Partisi (13 Mart 2003).
1573

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

924 / 1404

28 ubatta, birtakm sivil toplum kurulularnn yan sra basn-yayn kurulularnn, niversitelerin, sendikalarn, sermaye evrelerinin, sivil brokrasinin, yarg mensuplarnn destei alnarak, 28 ubat 1997 tarihli MGK toplantsnda alnan kararlar hkmete dayatlm, koalisyon orta parti milletvekillerinin bask, tehdit, antaj ve ikbal vaadiyle istifa ettirildikleri ne srlm, nihayetinde seilmi bir hkmet ilevsiz hale getirilerek, istifaya zorlanmtr. Bu srete, ilk benzerlik, tpk 1980 askeri darbesinde olduu gibi, kendisini rejimin teminat olarak gren TSKnn emir-komuta zinciri iinde hareket etmesidir. Bir baka deyile, 1960 darbesindeki gen subaylarn cunta hareketinden ders karlm; 1960 ve 1980 darbesinde olduu gibi, Komuta Katnn benimsedii izgide olmad dnlen ok sayda muvazzaf asker, bu kez ykc, blc ve irticai faaliyetlerde bulunduklar gerekesiyle, hukuk kurallar zorlanarak tasfiye edilmitir.1574 Bu tasfiyenin, 1960 darbesindeki gibi st dzey komutanlara ynelik deil, Albay ve alt rtbedeki askeri personele dnk olduu gzlenmitir. kincibenzerlik, tm darbelerde olduu gibi, askerin eitim ekli itibaryla, sadece savunma gc olarak deil, ayn zamanda, topluma liderlik yapma anlayyla yetitirilmesinden kaynaklanan, Atatrk lke ve nklplarnn elden gittii dncesidir. 28 ubat tarihli MGK toplantsnda alnan Kararda yer alan Atatrk lke ve nklplar ve Devrim Kanunlar vurgusu, Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine zirayet eden kla-cami ekimesinin bir yansmasdr. nc benzerlik, asker ve sivil brokrasi arasndaki ittifaktr. Bu srete, iktidardaki Refah Partisi-Doru Yol Partisi koalisyon hkmetini (REFAH-YOL), irticai tehdit1575 olarak gren bu ittifak, seilmilerin, bir baka deyile hkmetin, bask altnda tutulmasnda ve nihayetinde i yapamaz konuma getirilmesinde baarl olmu; bunu yaparken, psikolojik harekt yntemleriyle sivil toplumun, basnn, sermayenin, niversitelerin, i dnyasnn, sendikalarn nemli bir ksmnn desteini alabilmitir. Hkmetin i ve d politika icraatlarnn lkeyi ykma gtrd ne srlerek, sivil siyaset alan adeta yok edilmi; koalisyon orta partiye mensup milletvekilleri istifaya zorlanarak,1576 milli irade hie saylmtr.

1574

Bu dnemde, tpk, 1960 darbesinde olduu gibi, 1996-1998 yllar arasnda, saylar 1.500-2.000i bulan subay ve astsubay, ordudan atlmtr. Ancak bir farkla ki, 28 ubatta atlan personel nce irticac olarak filenmi, kendileri ve aileleri birtakm fiili ve psikolojik tacizlere uram, ardndan Yksek Askeri ura (YA), mterek kararname veya Milli Savunma Bakan onayyla, kiminin emekli maalar dahi denmeksizin, TSKdan ihra edilmitir. Bu personel, maddi ve manevi adan kntye uratlmtr. Subay ve astsubaylarn yan sra, baz uzman avu ve sivil memurlarn da benzeri ekilde ordudan atldklar grlmtr. Bu operasyonlarda, baz personelin ikence vb. kt muameleye maruz kalmas, fileme srelerinde ast-st askeri personelin ve de onlarn ailelerinin kullanlm olmas ise olayn bir baka dramatik ynn oluturmutur. 28 ubat srecinde BG bnyesinde yer alan baz astsubaylarn, irticac diye komutanlar konumundaki Albaylar fileyerek ordudan atlmalarn salamas, sz konusu illegal darbe yaplanmasnn temel karakteristii olmutur. lk defa Milli Nizam Partisinin kurulmasndan sonra, 1972 ylnda, Milli Gvenlik Siyaseti Belgesine eklenen irtica tehdidi, 28 ubat srecinde Dz.K.K.Ora.Gven Erkayann teklifiyle, MGKda gndeme getirildikten sonra, Milli Gvenlik Siyaseti Belgesinde, birinci ncelikli i tehdit unsuru olarak kabul edilmitir.

1575

1576Komisyonumuzda

dinlenen Gazeteci Rdvan Akar, DYP milletvekillerine ynelik basklar hakknda unlar sylemitir: Yine Sayn Erbakanla yaptmz syleinden yine bana gre son derece arpc olan bir baka boyut da, Sayn illerin Sayn Erbakana 50 milletvekilim tehdit ediliyor, bu milletvekilleri, Meclis ierisinde adeta bir ikna odas oluturuldu, bu ikna odasna arlarak tek tek konuturuluyor ve kendilerini, Yassadadaki odanz hazr eklinde tehditte bulunuluyor. eklindeki beyanyd. Sayn Erbakan zellikle 28 ubat srecinin baarsnn bu milletvekillerinin korkutulmasndan kaynaklandnn altn izmiti. Ben de tabii ki, gerekten, bir gazeteci olarak bu milletvekilleriyle konuan ve Yassadadaki o odalarn gsteren komutann kim olduunu gerekten ok merak ediyorum..

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

925 / 1404

Drdnc benzerlik, tm toplum zerinde psikolojik harekt faaliyetleri uygulanmasdr. Bu erevede, tehdit, gerilim, korkutma,1577 beyin ykama, dman algs oluturma vb. yollarla toplum bask altnda tutulmu ve laik-anti laik eklinde ayrtrlmaya allmtr. 28 ubat srecinde, bir yandan REFAH-YOL Hkmetine, ardndan ANASOL-D Hkmetine, yksek brokratlara, basn mensuplarna irtica konulu brifingler verilmi; eitli dini oluumlar yaratlmaya allm; bylece 1980 ncesindeki szde komnizm korkusu gibi, szde irtica tehlikesinin varl ispat edilmek istenmitir. Beinci benzerlik, srece d destek araydr. Bu kapsamda, hkmetin i ve d politika tercihlerinin ve icraatlar Batl lkelere ikayet edilmi; Babakan Erbakann slam lkeleriyle yaknlama abas, Trkiyenin yzn Douya evrilmesi ve hatta anti-siyonizm eklinde tanmlanmtr. Buna karn, 28 ubat dneminde, bata ABD olmak zere, d gler, en azndan resmi dzeyde, Trkiyede demokrasinin sekteye uratlmamas noktasnda, yani Meclisin ak kalmas kouluyla, iktidarda bulunan REFAH-YOLun uluslararas alanda atm olduu bir ksm admlardan rahatszlklarn, uzun sreli hkmet etmesinin kendi menfaatleri hilafna sonular douraca ynndeki dncelerini aka zikretmi; ancak ak bir darbeye de k yakmamak suretiyle, darbe heveslisi kesimlerde hayal krkl yaatmtr. Ancak, ABD ve ABnin,1578 28 ubat MGK kararlarna kar ciddi bir eletiride bulunmadklar grlmektedir. Altnc benzerlik, asker-polis arasnda yetki atmas yaratlmaya allmasdr.1579 28 ubat dneminde, zellikle Turgut zaln babakanl dneminde gelitirilen Emniyet stihbarat Tekilatnn, gerek teknolojik olarak donanml hale getirilmi olmas, gerekse eitimli personeliyle gvenlik ve istihbarat alannda etkin rol oynamaya balamas, bir ksm evreleri rahatsz etmi; Susurluk skandal ve Onba Kadir Sarmusak olay olayn bahane edilerek, polisin mafya ile iliki iinde olduu ve yasad ilere bulat iddia edilmi; neticede, Genelkurmay ve ileri Bakanl arasnda, yetki ynnden Genelkurmay nceleyen, 7 Temmuz 1997 tarihli Emniyet ve Asayi Yardmlama (EMASYA) Protokol imzalanmtr. Yedinci benzerlik, ordunun vesayeti anlaynn tahkim edilmesidir. Bu balamda, REFAHYOL iktidar dneminde 9 Ocak 1997 tarihinde karlan Babakanlk Kriz Ynetimi Merkezi Ynetmeliiyle, MGK Genel Sekreterine, Trkiyede ekonomik kntden, nkleer kazalara, kaya dmesinden, terr olaylarna kadar uzanan, bir dizi kriz durumunda
1577

Bu konuda ileri Bakan Meral Akener iin bir general tarafndan sylendii ifade edilen yal kaza oturturum eklindeki tehdit arpcdr. Meral Akener, 25 Haziran 2012 tarihinde Komisyonumuza bu konuda unlar sylemitir. Yani o malum bir konu var. Onu ileri Bakanl Mstear Sayn Teoman nsanla daha sonra ben rendim. Sayn etin Sanerin bir sofra esnasnda konutuklar bir konu o, yani tekrarlamay sevmediim, istemediim bir ey. O zaman ben ileri Bakanydm. Yani ben onu bir lm tehdidi olarak alglamadm ama tabii, yani mesela hep merak etmiimdir: Niye kurun deil, niye asmak deil de niye yle bir duygu ve dnce? Bu da ayr bir psikolojik sistemi gsteriyor, yani bir kadna Yani bir erkek olsaydm herhlde ldrrz yani bir kurun skarz, ite bilmem ne olur denirken ok irkin bir hadiseydi o. 1998 ylnda, Avrupa Komisyonu tarafndan yaymlanan Trkiye lerleme Raporunda, 28 ubat sreci hakknda herhangi bir yorum yer almamtr. AB, 16 Ocak 1998 tarihinde Refah Partisinin Anayasa Mahkemesi tarafndan laiklik kart faalietlerin oda olma gerekesiyle kapatlmas konusunda bir deerlendirmede bulunmamaktadr.

1578

1579

Gazeteci Mehmet Ali Birand, 4 Ekim 2012 tarihinde Komisyonumuzda Trkiyede polis-asker arasndaki alglama farklln u ekilde anlatmtr: yle bir bakn, 1970 olaylarna, 12 Eyll olaylarna. Hep ahlaksz polis durduramad, asker geldi alklarla durdurdu olay. Hep ona ey yapld. Askere bu verilirken bize de bu verildi. Yani btn bu kuaklar, biz byle bytldk. Onun iin ben hep diyorum, genlerimizde var. Bizim iin asker baka bir eydir, o namuslu, o dokunulmaz, o her eyi ok iyi bilen, her olayn stnde vatann koruyan insandr. Bizler ite o arada ey yapyoruz. G, geit trenlerinde prl prl, toplar tfekler. O toplar doru mudur, deil midir kimse sorgulamaz zaten. Byle bir havada ey yaptk. unu da syleyeyim: Bugn bu ey deiti mi? Hayr, o da deimedi. Bugn Genelkurmay yneten kiiler hibir ekilde daha ncekilerden de farkl deil, onu da bilin, yani hl bu byle yetiiyor. Benim ite en ok stnde durduum nokta o ve bu kesim, Trkiyeyi, sahibi olan kesim, i evreleri, medyas, niversitelileri, sendikas, sivil toplum rgtleri, o kesim byle kafasnda Asker yaparsa dorudur

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

926 / 1404

Babakanla eit dzeyde icrai yetkiler verilebilmi, bu erevede olaanst hal olarak grlebilecek ekilde, tm il ve ilelerde kriz merkezleri kurulmasna imkn salanmtr. Ayrca, REFAH-YOL Hkmetinin sona ermesinden sadece 14 gn sonra, ANASOL-D Hkmeti dneminde, Genelkurmay ve ileri Bakanl arasnda Emniyet ve Asayi Yardmlama (EMASYA) Protokol1580 imzalanarak, llerde garnizon komutanlarna valiler stnde yetkiler verilmi; keza yine ANASOL-D Hkmeti dneminde, 28 ubat 1997 tarihli 406 sayl MGK Kararnda belirtilen hususlarn takip ve kontrolnde etkinliin salanmas amacyla, 29 Aralk 1998 tarihinde alnan 440 sayl MGK Karar gereince, Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu (BUTKK) kurularak, Genelkurmay Bakanl, MGK Genel Sekreterlii ve dier kaynaklardan alnan istihbari bilgilere istinaden ok sayda kamu grevlisi irticac vs. sfatlarla filenerek memuriyetten atlm veya pasif grevlere getirilmitir.1581 Sekizinci benzerlik, yargya mdahaledir. 1960 askeri darbesi sonras kurulan Yassada mahkemeleri, 1971-1972 yllarndaki Deniz Gezmi ve arkadalarnn idam, 12 Eyll askeri darbesi sonrasnda bata Mamak olmak zere, yurdun eitli yerlerinde kurulan Skynetim Mahkemelerinde, bata usul ve esas olmak kaydyla, hukuk ve insan haklar ihlallerinin ayyuka kt gibi, 28 ubat srecinde de, Genelkurmay karargahnda irtica brifinglerine katlan yksek yarg mensuplarnn, Devlet Gvenlik Mahkemeleri hakim ve savclarnn yrrlkteki mevzuat zorlayarak karar verdikleri grlmtr. Bu srete, Dantay ve Anayasa Mahkemesi tarafndan, kimi zaman hukukilikten uzak, baz siyasi kararlar verildii gzlenmitir. Yarg, laiklik ilkesini savunmak adna irticai unsurlara kar 28 ubat 1997 tarihli MGK Kararn gereke gstererek, mcadele yrtm ve neticede ok sayda yarg maduru yaratlmtr. zetle, Genelkurmay Bakan tarafndan bin yl yaayaca ifade edilen 28 ubat ruhu, dnemin yarg kurumlarnn kararlarna da sirayet etmitir. Yukarda sralanan benzerliklere karn, 28 ubat sreci ile gemi darbeler arasnda birok farkllklar da bulunmaktadr. lk ve en nemli farkllk, Meclis faaliyetlerinin askya alnmam olmasdr. Bir komutann da ifade ettii gibi, tankla tfekle deil, silahsz kuvvetler olarak tarif edilen sivil toplum kurulular eliyle meru bir hkmet istifaya zorlanmtr. kinci farkllk, zellikle dnemin prototip refleksini yanstan basn-yayn aralarnda kan simgelemi manetler yoluyla, Hkmet aleyhinde planl bir ekilde uygulanan psikolojik harekat faaliyetleridir. Bu kapsamda, Hkmeti oluturan parti liderleri ve milletvekilleri zerinde ypratma kampanyalar dzenlenmi; yan sra hkmete destek veren kurum ve kurulular kyasya eletirilmi, bu kiiler eitli iftiralar yoluyla itibarszlatrlmaya allmtr. Hkmete mensup baz milletvekillerinin ve baz partililerin yasad faaliyetlere kartklar ne srlm, Babakan ve Babakan Yardmcs zel hayatlar zerinden karalanmaya allm, milletvekillerinin otellerde kurulan ikna odalarnda, antaj, ikbal vaadi ve korku ile ynlendirildii, ounluun aznla dntrld bir sre yaanmtr1582
1580 1581

Protokol Ektedir.

Bu Kurulun, Genelkurmay bnyesinde kurulan Bat alma Grubunun asker grntsne paravan tekil edecek bir yaplandrma olarak faaliyet gsterdii ne srlmektedir. Ezgi Grses, 28 ubat Demokrasi Ters eritte, ule Yaynlar, Haziran-2012, s.145. 7.11.2012 tarihli Tansu iller tutana.

1582

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

927 / 1404

Bu srete, sivil toplumun harekete geirilmesi iin baz kurulular, niversite retim yeleri, yksek yarg mensuplar, gazeteciler, diyanet mensuplar eitli yollarla aka ynlendirilmi, kendisini sivil toplum olarak vehmeden, beli ete olarak tanmlanan ve yasal olarak kamu kurumu niteliindeki meslek rgtleri (iki ii sendikas olarak TRK- ve DSK, iki esnaf konfederasyonu TOBB ve TESK ile bir iveren sendikas TSK) hkmet aleyhinde harekete gemek iin aka cesaretlendirilmitir. Basn aklamalar ve gazete ilanlar, mitingler yoluyla hkmetin icraatlarna kar kampanya dzenleyerek, mesleki kayglarndan daha ziyade, 28 ubat srecinin ideolojik duruunu destekler mahiyette bulunmulardr. Sz konusu psikolojik harekt faaliyetleri yoluyla bu srete planl bir ekilde toplum mhendislii faaliyetleri yrtlm; Anayasa ve yasalara aykr ekilde baz kamu kurumlar adeta birer fileme merkezi olarak kullanlm, devletin istihbarat toplamayla grevli tekilatnda mevcut olmayan istihbarat bilgileri Bat alma Grubunun talimatlaryla toplanm ve bu bilgiler hkmeti ypratmak amacyla propaganda icra etmek zere seferber edilmitir. MGK kararlar dorultusunda, MGK Genel Sekreterlii tarafndan, kurumun Gizli gizlilik dereceli Ynetmeliine dayanlarak eitli psikolojik harekt faaliyetleri de icra edilmitir. Bu erevede, en bata koalisyon hkmetinin byk orta konumundaki iktidar partisinin temsil ettii siyasi grn (Milli Gr), Trkiye Cumhuriyetinin Anayasas ve yasalarna aykr olduu ne srlm, buna istinaden hkmet mensuplar ve bilinen tm sempatizanlar hakknda illegal yollardan istihbarat toplanm, irticac diye filenen birok devlet memuru tacize uram, gereke gsterilmeksizin mesleklerinden atlm, imam hatip liselerinin orta ksm kapatlm, imamlara, gazetecilere, yarg mensuplarna, niversite rektrlerine irtica brifingleri verilmi, Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu (BUTKK) tarafndan ok sayda kamu grevlisi ve vatanda filenmi; dini hayatn yeniden dzenlenmesi amacyla eitli brokratik giriimlerde bulunulmutur. Ayrca niversitelere irticaya taviz vermeyecek rektrler atanm, baz niversitelerde trban olarak tarif edilen barts takan kzlar trbandan vazgeirmek iin ikna odalar kurulmu, yurt dnda resmi bursla renim gren renciler takip edilmi, yurt iinde mevcut Kuran kurslarna bask uygulanm, Kuran renme ya on bee karlm, mam-Hatip Liselerinin orta ksm kapatlm, baz vakflar ve dernekler bask altna alnm, kapatlm ve mallarna el konulmu, filenen kiiler ceza yasalarnda yeri olmad halde siyasal islamc/irticac kategorisi altnda ikenceye varan kt muamele grmlerdir. Ayrca, Hkmetin, Bakanlk, kurum ve kurulularda yapt tm atamalar yakndan takip edilmi, yaplan personel atamalar irticac kadrolama olarak nitelenerek, yerlerine irticaya taviz vermeyecek olanlarn atanmas salanmtr.1583 te yandan, TSKnn, i siyaset, yolsuzluklar, terrle mcadele gibi konular ile Trkiyenin, AB Kopenhag kriterlerine ne lde uyum salayabilecei, Kbrs sorunu ve dier konulardaki gr ve nerileri de yine MGK vastasyla hkmete bildirilmitir. 28 ubatn hemen ncesinde ve sonrasnda, MT ve Genelkurmay Bakanlnca, hkmetin onay alnmakszn hazrlanan ve dorudan hkmetin hedef alnd ve islami kesimin bask altnda tutulmas ve ynlendirilmesini ngren istihbarat raporlar, dnemin MT Mstearnn ncelikle sunumda bulunmas gereken Babakanlk makamn baypas etmek
1583

Sz konusu mektuplar 5. Blmde yer almaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

928 / 1404

suretiyle Cumhurbakanlmakamna bizzat sunulmu, hkmetin ncesinde haberdar olmas gereken bir ksm bilgi ve belgelerden MGK toplantlar esnasnda haberdar olduu grlmtr. Bu srete Cumhurbakanl Genel Sekreterliinde oluturulan bir alma grubunun, Milli stihbarat Tekilat ve Genelkurmay Bakanlnn st dzey brokratlar ile birlikte yakn bir ibirlii ve egdm iinde hareket ederek, MGK kararlarnn hazrlanmasnda, takibinde ve uygulanmasnda nemli bir rol oynad anlalmaktadr. Bylece, Milli Gvenlik Kurulu bir danma organ olmaktan kartlp, adeta hkmet zerinde bir bask aracna dntrlmtr. MGK kararlarn imzalamak ve uygulamak istemeyen hkmet, medya ve sivil toplum rgtleri araclyla oluturulan kamuoyu basks ve yaynladklar bildiriler yoluyla ilevsiz hale getirilmi; hkmet orta partinin milletvekilleri zerinde bask kurulmak suretiyle, aznlk ounlua dntrlmeye allm, hkmet protokolne ve saysal ounluu bulunmasna ramen koalisyon ortaklar zerindeki basklarn younlamas sonucunda Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan, Cumhurbakanna istifasn sunmak zorunda kalmtr. Devamnda, Trkiyede teamllere aykr olarak, mecliste ounluu bulunan siyasi parti genel bakanlar dnda, parlamentoda ounluu bulunmayan bir parti genel bakanna, sonrasnda da bamsz bir milletvekiline hkmet kurma grevi tevdi edilmi, her ikisinin de baarsz olmas sonrasnda ye ounluu itibaryla drdnc srada olan bir parti genel bakanna hkmet olma imkan salanmtr. nc farkllk, 1960, 1971 ve 1980 askeri darbesini yapanlar kendi hukuklarn yaratp, uzun yllar kendilerini yarg denetiminin dnda tutabilmiken, 28 ubat sreci sonrasnda, millet iradesinin meclise yansd 3 Kasm 2002 genel seimleri akabinde oluan siyasi ve ekonomik istikrar, demokratikleme noktasnda atlan admlar ve 12 Eyll 2010 referandumu sonrasnda oluan demokratik bilin, Trkiyede bir daha demokrasiye mdahalelerinin kolaylkla gerekleemeyeceini ortaya karmtr. 27 Nisan 2007 tarihinde meydana gelen e-bildiri olay, hkmetin ve kamuoyunun bu olay karsnda gsterdii demokratik tepki sonucu askerin bir daha byle bir giriimde bulunamayacan gstermitir. Drdnc farkllk, bu dnemde, karde kavgas ve anari ortam, lke genelinde ba gsteren bir huzursuzluk ve ynetilemeyen bir devlet algsnn oluturulamamasdr. Bu srete, toplumda ve niversitelerde herhangi bir atma ortam domamtr.1584 Beinci farkllk, hkmetin yrtt d politikaya dorudan mdahale edilmesidir. Basna szdrlan 406 sayl MGK KararnnEK-Asnda yer alan 10 numaral maddede Bu maddenin tam metnini Trkiye'nin uluslararas ilikilerini ilgilendirdii iin yaynlayamyoruz. denilerek MGKnn sadece i siyaseti deil, d siyaseti de tayin ettii grlmtr. 28 ubat ani ve keskin bir darbe deildir. Demokrasiye iaret edilerek, demokrasi ve zgrlk adna, devlete ve topluma tepeden inmeci bir bak asyla yn ve biim verilmeye allm, ekonomi ve siyaset buna gre dizayn edilmitir.

1584

Mehmet Aarn 9.11.2012 tarihli Komisyon Tutana.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

929 / 1404

1960, 1971 ve 1980 darbelerinde icraclar makam ve mevki ynnden dllendirildii halde, 28 ubat sonrasnda darbe itirakilerinden bir ksm ekonomik ynden dllendirilmi, dier ksmna ise kurulan hkmetlerde yer verilerek siyaseten ikbal temin edilmitir. Bu itibarla, Trkiyede rgtl olarak hareket edemeyen ve hakszlklara ses kartmayan kesimlerin de, en az darbe yapanlar kadar, sorumlu olduu sylenebilir.1585 Trkiyede hatrllar ve gnlller, askerin silahl gcn yanlarna alarak darbeleri gerekletirmilerdir.1586 Sonu olarak, btn darbeler halka kar yaplr, snf ayrm yaplmaz ve halk iradesi askya alnr. Bu itibarla, Trkiyede sadece devlet kurumlarnn veya darbelere destek verenlerin deil, ayn zamanda toplumun da kendisini bir eletiri szgecinden geirmesinde saysz faydalar grlmektedir. Bunun iin ie eitim sisteminden balanmas, okullarda okutulan ders kitaplarnda darbeci zihniyetin izlerini tayan unsurlarn karlmas gerektii aikardr. Trkiye tarihinde darbelerin bu kadar sk yaanmasnda ordu-siyaset ilikilerinin bir trl rayna oturtulamam olmasnn pay byktr. Raporun Birinci Blmnde, darbelere zemin tekil eden hukuki mevzuat ele alnacak; bu kapsamda, TSK ve Milli Gvenlik Kurulunun mevzuat incelenecektir. kinci Blmde, 28 ubat srecine giden yolda 1990l yllardan itibaren Trkiyede meydana gelen nemli siyasi olaylar erevesinde zall Yllar olarak tanmlanan 1983-1993 dnemi ele alnacak, ardndan Aralk 1995 genel seimleri sonucunda ortaya kan ANA-YOL Hkmeti dnemi incelenecektir. nc Blmde, REFAH-YOL Hkmetinin kuruluu, hkmetin icraatlar ve bu dnemde hkmeti sarsan siyasi olaylar ele alnacak, bu dnemde medyann oynad rol ve REFAH-YOL Hkmetinin d politikas irdelenecektir. Drdnc Blmde, medyann 28 ubat srecindeki rol ele alnacak; bu dnemde basnyayn organlarnn habercilik anlay ve dili rnekler temelinde incelenecektir. Beinci blmde, 28 ubat 1997 tarihli MGK toplants ncesinde ve sonrasnda meydana gelen gelimeler; 406 sayl MGK Karar ve bu srete Cumhurbakanl Genel Sekreterlii bnyesinde yrtlen almalar incelenecektir. Altnc blmde, REFAH-YOL, ANASOL-D ve DSP aznlk hkmeti dnemlerinde 28 ubat MGK Kararnn uygulanmas amacyla yaplan yasal ve idari almalar, yaymlanan direktifler, alnan ilave MGK kararlar ortaya konulacaktr. Yedinci Blmde, 28 ubat sonrasnda yarg alannda yrtlen almalar, bu dnemde mahkemeler tarafndan alnan rnek kararlar erevesinde incelenecektir.

1585

Mehmet Ali Birand, 4 Ekim 2012 tarihinde, Komisyonumuza bu konuda unlar sylemitir: Biz bu darbeler srecini siviliyle, i evresiyle, medyasyla hepimiz hazrladk, askerin nn atk. Askere kar bir direnme hibir zaman gstermedik. Peki, askere direnme gstermedik biz, laik kesimden sz ediyorum. Peki, muhafazakr kesim ne yapt? Hibir ey yapmad. Yani 28 ubat dneminde, tamam, Erbakan ryalarda yayordu, bulutlarda yayordu, hi grmek istemedi. nk Erbakann amac o kadar net ki. Askerle kavga etmek istemedi Erbakan hibir zaman, askerle uyumak istedi. Askerle uyuaym, Babakanlm devam etsin, iktidar devam etsin. Ama asker o tarafl deildi, yani uyuma tarafls deildi.hata ettik, ne yapalm diyelim Gazeteci Mehmet Altann 2.10.2012 tarihli Komisyon Tutana.

1586

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

930 / 1404

Sekizinci Blmde, 28 ubat srecinin devlet ve toplum zerindeki yansmalar; baz Bakanlklar, kurum ve kurulular bnyesinde yaplan ilemler erevesinde incelenecektir. Dokuzuncu Blmde, 27 Nisan 2007 tarihinde meydana gelen E-Bildiri olay ncesi ve sonras srecinde yaanan gelimeler, 367 karar ve akabinde yaanan olaylar ele alnacaktr. Onuncu Blmde, 28 ubat 1997 tarihli MGK karar ncesi ve sonrasnda ekonomide meydana gelimeler incelenerek, darbelerin ekonomi zerinde etkisinin olup, olmad irdelenecektir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

931 / 1404

1. Dnyada ve Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Ortaya k


Milli gvenlik kavram,ilk kez kinci Dnya Savandan sonra, ABD Bakan Truman tarafndan, 1945 ylnda Kongrede yaplan konumada1587 gndeme getirilmi,1588 ardndan, 1947 ylnda karlan Ulusal Gvenlik Konseyi (NSC) Kanunuyla ABD yasalarna girmitir. zellikle 1949 ylnda kurulan NATOya ye olan Avrupa lkelerinin birounda, 1950li yllardan itibaren, MGK benzeri tekilatlar kurulmutur. Hlihazrda, drt Avrupa lkesinde MGK benzeri tekilat yokken, on bir Avrupa lkesindeki MGK tekilatlar tamamen sivil yelerden olumaktadr; Avrupada asker ve sivil yelerin yer ald MGKs olan lke says on birdir.1589 Gnmzde, devletler, modern insann gvenlik ihtiyalarnn tmn birden karlamak gibi zor ve karmak bir grevle kar karyadr. Sorun gvenlik ile zgrlk kavram arasndadr. Demokratik lkeler, gvenlik ile temel hak ve zgrlkler arasnda bir denge

1587

Gencer zcan, Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Geliimi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta Paker-smet Aka, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s.311. Gencer zcan, Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Geliimi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta Paker-smet Aka, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s.311.

1588

1589

Avrupa lkeleri iinde, Almanya, Belika, Estonya ve Macaristanda ulusal gvenlik ve savunma konularnn grld hkmet komiteleri grev yaparken; Danimarka, Finlandiya, sve, Lksemburg, Gney Kbrs ve svirede MGK benzeri tekilat mevcut deildir. MGK Genel Sekreterlii internet sitesindeki bilgilere gre; Avusturya, Belika, ek Cumhuriyeti, Fransa, Hollanda, ngiltere, rlanda, Letonya, Polonya ve Slovenya gibi lkelerdeki MGK benzeri yaplarda, sadece sivil yeler yer almaktadr. Trkiye gibi asker ve sivil yelerin olduu MGK benzeri kurululara sahip olan lkeler ise Bulgaristan, Estonya, spanya, talya, Litvanya, Macaristan, Portekiz, Romanya, Slovakya, Yunanistan ve Portekizdir. http://www.mgk.gov.tr/Turkce/benzerkuruluslar.html (10 Ekim 2012).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

932 / 1404

kurmular; bunun iin hukukun stnl kavramn gelitirmiler; askeri gc sivil otoritenin emrine almlardr.

Trkiyede Mill Gvenlik Kavramnn Ortaya k


Her imparatorluk gibi, yzyllar boyunca ordu millet anlaynn hkm srd Osmanl Devletinde, 1800l yllarn sonlarndan itibaren zellikle ordu ve Harbiye Nezareti zerinde Almanya etkili olmutur. Prusya dnemi olarak adlandrlabilecek bu dnemde, Osmanl ordusuna uzun yllar danmanlk yapan Alman General Goltzun ad zikredilmelidir. Zira Goltzun etkisi askeri alanda snrl kalmam; Trkeye Millet-i Msellaha (silahlanm halk/yurtta ordusu/milli ordu) adyla tercme edilen eseri, Harp Akademilerinde yllar boyunca okutulmutur. Goltzun szkonusu askeri-politik anlay sadece orduyu deil, Jn Trkleri ve daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplarn da etkilemitir.1590 Prusya etkisi aa yukar 1950li yllara kadar devam etmise de, kinci Dnya savandan sonra, ABDnin telkinleri dorultusunda, Prusya modelini esas alan milli mdafaa anlay yerine, Amerikan askeri paradigmasna dayal topyekn harp/savunma anlay benimsenmeye balamtr. Bu erevede, milli mdafaa kavramna dayal olarak 1933 ylnda kurulan Yksek Mdafaa Meclisi ve Umumi Katiplii lavedilerek, yerine, ABDde 1947 ylnda kurulan Ulusal Gvenlik Konseyi (NSC) modeline dayal Milli Savunma Yksek Kurulu ve Milli Savunma Yksek Kurulu Genel Sekreterlii tekil edilmitir. Bu Kurulun grevi, mevcut harp ve seferberlik planlarna kamu kurumlarnn yan sra, zel sektrn de dahil edilmesi olmutur. Ancak bu Kurul da, -tpk selefi Milli Mdafaa Meclisi gibi-, ABDden farkl olarak, hkmetin, ordu zerindeki kontroln salamak yerine, ordunun hkmeti ynlendirmesine imkn salamtr.1591 1949 ylnda, Genelkurmay Bakanl, Milli Savunma Bakanna balanm, st rtbeli subaylarn atama ve terfilerinin kararlatrld Yksek Askeri uraya yeni bir ekil verilmitir. Avrupa lkeleri ve ABD ile yakn ibirlii iinde hareket eden Trkiyenin 1952 ylnda NATOya ye olmasyla, Trk ordusu, ABD ve NATO konseptlerine uygun olarak yeniden yaplandrlm, askeri eitim dzeni ve kuvvet yaps NATO standartlarna uygun hale getirilmitir. Bu dnemde, eski Alman Talimatnameleri yerine, ABD ordusuna ait talimatnameler kullanlmaya balanm;1592 milli savunma planlar ABD ve NATO planlaryla uyumlu hale getirilmitir.1593 1952 ylnda, ABDde var olan Milli Harp Koleji model alnarak,
1590

erif Mardin, Jn Trk hareketinin ilk nderlerinden olan Ahmet Rzann askeri erkann milleti uyaran bir elit grevini grmesi ve bununla beraber gelen halkn en ok srekli bir seferberlik halinde bulundurulmas fikrini Millet-i Msellahadan aldn belirtmektedir. Gencer zcan, Trkiyede Cumhuriyet Dnemi Ordusunda Prusya Etkisi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta PAKER-smet AKA, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s. 189.

1591

Gencer zcan, Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Geliimi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta Paker-smet Aka, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s.348. Gencer zcan, Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Geliimi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta Paker-smet Aka, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s.315. Gencer zcan, Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Geliimi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta Paker-smet Aka, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s.315.

1592

1593

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

933 / 1404

st dzey subaylarn eitim ihtiyalarn karlamak amacyla Milli Savunma Akademisi kurulmutur. kinci Dnya Savandan sonra olas bir Sovyet saldrsna kar sivil halk rgtlemek amacyla NATO yesi lkelerde kurulan birimlerin bir benzeri, 1953 ylnda, Ankarada, Seferberlik Tetkik Kurulu adyla kurulmutur. Kamuoyunda zel Harp Dairesi (HD) olarak anlan bu birimin finansmann ve tehizatn ABD salamtr. Ayn ekilde, yine Ankarada, CIAnn karargh olarak alt ne srlen Amerikan Yardm Kurulu (USAID)nun bir ubesi almtr. Ayn binada bulunan bu birimler birbirleriyle yakn ibirlii iinde hareket etmitir. Szkonusu Seferberlik Tetkik Kurulunun tekil edilmesinden sonra, bu birimin koordinesinde Ankarada yaplan ngilizce snavlarn geen Trk subaylar, Amerikada zel harp kurslarna katlmlardr. Bu subaylarn daha sonra 1960 ylnda gerekletirilen askeri darbede barol oynayan askerler olduu grlmtr. Bu dnemde ilk kez, Milli Savunma Akademisinde eitim alan subaylar tarafndan Bakanlklarla ibirlii yaplarak, Trkiyenin milli gvenlik politikalar konusunda eitli akademik alma ve ettler hazrlanmtr.1594 1961 Anayasasyla, ayrca, ordunun siyasi etki altnda kald ne srlerek, Genelkurmay Bakan, Milli Savunma Bakan yerine, Babakana balanmtr. Bu tutum, ordunun siyaset dnda ancak siyaset st kalma arzusunun bir yansmas olarak grlebilir. Buna gre, siyasilerin ordunun i ilerine karmasn nlemek iin ordunun zerk olmas gerekmektedir. 1971 Muhtras ile ordu, Trkiyenin siyasi hayatna bir kez daha darbe vurmutur. 12 Mart 1971 ncesinde anari ve terr olaylar karsnda Babakan Demirelin sarf ettii biz yakalyoruz, ama yarg brakyor, anari buradan gelimektedir eklindeki szlerini darbe gerekesi olarak kullanan darbeciler, bu Muhtrayla, kurumsal zerkliini pekitirmilerdir. Darbecilerin, Muhtra belgesini Genelkurmay Bakan/Kuvvet Komutan ve MGK yesi sfatyla imzalamas; MGKnn, ordunun siyasi hayata mdahalesinde oynad roln anlalmas bakmndan dikkat ekicidir. Ayn gerekeyle 15 Mart 1973 tarihli ve 1699 sayl kanunla Anayasay deitirerek, olaanst yetkilerle donatlm, Devlet Gvenlik Mahkemelerini1595 ihdas eden darbeciler, bireyin yerine, devleti esas alan bu mahkemelere, askeri hakimleri de sokmak suretiyle, sivil yarg alann da kontrol etmek istemilerdri. 1974 ylnda gerekletirilen Kbrs Bar harekt nedeniyle, Trkiye-ABD ilikilerinin bozulmas sonrasnda, ordu iindeki Amerikan etkisi ilk kez tartlmaya balanm; ardndan lke iinde ba gsteren anari ve terr olaylar orduyu teyakkuz haline geirmitir. Nihayet, 1978 ylnda randa meydana gelen olaylar ve 1979 ylnda gerekleen Humeyni devrimi hem ABDyi, hem de Trk ordusunu ayn noktada buluturmutur. 1978 ve sonrasnda Kahramanmara, Malatya ve orumdaki olaylar gereke gsterilerek skynetim ilan edilmi, huzursuzluk ortam, karde kavgas ve kargaa ortamyla birlikte,
1594

Gencer zcan, Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Geliimi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta Paker-smet Aka, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s.326. aban ba, Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar, stanbul, 1999, s.129.

1595

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

934 / 1404

ynetilemeyen devlet algs oluturulmu ve bu gerekelerle bir sonraki darbe gerekletirilmitir. 12 Eyll 1980 darbesiyle, skynetim tm lkeye yaylmtr. 12 Eyll darbesini gerekletiren Kuvvet Komutanlar da, kendilerinden oluan heyeti, Milli Gvenlik Konseyi olarak tanmlamtr. Bu tanmlama, ordunun milli gvenlik kavramna atfettii nemi ortaya koymaktadr. Milli Gvenlik Konseyinin adnn Milli Gvenlik Kurulunu artrmas, generallerin darbeye meruiyet kazandrma abas olarak deerlendirilebilir.1596 Darbenin grnrdeki sebebi Trkiyede ran benzeri bir kalkmann nlenmesi gibi gzkse de, asl hedefin askeri vesayet dzeninin sklatrlmas olduu ksa bir sre iinde anlalmtr. 1980 darbesinden sonra, halk oylamasyla kabul edilen 1982 Anayasasnda, 1961 Anayasasnda mevcut olan MGK ve MGK Genel Sekreterliinin grev ve yetki alan daha da geniletilmitir. Askeri vesayeti kurumsallatran 1982 Anayasas, adeta bir Milli Gvenlik Anayasas olarak hazrlanmtr. Hemen her hkmnde milli ifadesinin yer ald bu Anayasada, milli gvenlik kavram bir tr devlet akl manasnda kullanlm, milli gvenlik, Anayasadaki milli menfaat kavramndan ncelikli ekilde ele alnm; mevzuata ve brokrasi diline sokularak, bir tr dokunulmazlk ve ulviyet kazanmtr. 1990larda Sovyet Blounun dalmasyla NATOnun yeni konsepti bata ran olmak zere, Ortadou ve slam lkelerine odaklanm;1597 bu yeni stratejiye gre Trkiyeye yn verilmeye allmtr. Bu dnemde, slami referanslara sahip olan Refah Partisinin glenmesi karsnda, zinde gler tarafndan halkn muhafazakrlat, irticann demokratik ve laik Cumhuriyete kar bir tehdit oluturduu ne srlerek, irticai faaliyetlere kar mcadele tedbirleri uygulamaya konulmutur. Nihayet, ilk kez 1972 ylnda Milli Gvenlik Siyaseti Belgesine giren irtica kavram, REFAHYOL Hkmeti dneminde, 28 ubat 1997 tarihli MGK kararyla terrn nne geecek ekilde birinci dereceli tehdit olarak tanmlanmaya balamtr.Neticede, 28 ubat sreci olarak bilinen bu dnemde MGK yoluyla hkmetlerin bask altnda tutulmas, MGKnn kamuoyu nezdindeki itibarn tartmaya amtr.

Trkiyede Darbelere Gereke Gsterilen Mevzuat


Bu Blmde, ilk olarak, 28 ubat 1997 tarihli Milli Gvenlik Kurulu (MGK) toplantsnda irticayla mcadele konusunda alnan on sekiz tedbirden oluan 406 sayl Kararn alnmas ncesinde ve sonrasnda, st dzey askerler tarafndan sk sk gndeme getirilen,1598Trk Silahl Kuvvetleri (TSK)nn Anayasa, yasa ve ynetmeliklerden kaynaklanan grevleri incelenecektir.

1596

Gencer zcan, Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Geliimi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta Paker-smet Aka, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s.342. Margaret Thatchern skoyada 1990da gerekletirilen NATO Zirvesi konumas. intikal eden Genelkurmay Bakanlnca 10 Haziran 1997 tarihinde yarg mensuplarna verildii bildirilen brifing metninde, 211 sayl Hizmet Kanununun 35inci ve Hizmet Ynetmeliinin 85inci maddelerine atf yapld tespit edilmitir.

1597

1598Komisyonumuza

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

935 / 1404

kinci olarak, 28 ubat 1997 tarihli 406 sayl Kararn alnd, Milli Gvenlik Kurulu (MGK) ile Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin Anayasa, yasa ve Milli Gvenlik Konseyince, 1984 ylnda Gizli olarak karlp, 2004 ylnda yrrlkten kaldrlan Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Ynetmeliinden kaynaklanan grevleri ele alnacaktr. TSKnn Anayasadan Kaynaklanan Grevi Anayasann Bakomutanlk ve Genelkurmay Bakanl balkl 117inci maddesinin ikinci fkrasnda; Milli gvenliin salanmasndan ve Silahl Kuvvetlerin yurt savunmasna hazrlanmasndan, Trkiye Byk Millet Meclisine kar, Bakanlar Kurulu sorumludur. denilmektedir. TSKnn Hizmet Kanunundan Kaynaklanan Grevi 27 Mays 1960 askeri darbesinin ardndan kabul edilen 1961 Anayasasna istinaden karlan ve Trk Silahl Kuvvetlerinin grevini tayin eden 04.01.1961 tarih ve 211 sayl"Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununun 2nci maddesine gre,"askerlik; "Trk vatann, istiklal ve Cumhuriyetini korumak iin harb sanatn renmek ve yapmak mkellefiyetidir. Bu mkellefiyet zel kanunlarla vazolunur. eklinde tanmlanmtr. Szkonusu Kanunun35inci maddesinde; Silahl Kuvvetlerin vazifesi: Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr.Hkm yer almtr. Bahse konu Kanunun 37nci maddesiyle, Silahl Kuvvetlere katlan her askere ant imezorunluluu getirilmitir. Bu yemin u ekildedir: Barta ve savata, karada, denizde ve havada her zaman ve her yerde milletime ve cumhuriyetime doruluk ve muhabbetle, hizmet ve kanunlara ve nizamlara itaat edeceime ve askerliin namusunu Trk Sancann ann canmdan aziz bilip icabnda vatan, cumhuriyet ve vazife urunda seve seve hayatm feda eyleyeceime namusum zerine andierim. TSKnn Hizmet Ynetmeliinden Kaynaklanan Grevi Hizmet Kanununa istinaden karlan Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Ynetmeliinin disiplinle ilgili 1. maddesinde; Yurt ve Milletin saadet ve selametini ve istiklalini temin etmek ve Cumhuriyeti korumak, ancak disiplini mkemmel olan Silahl Kuvvetlerle kabil olacabelirtilmitir. Adgeen Ynetmeliin 85inci maddesi; Vazifesi, Trk Yurdu ve Cumhuriyetini ie ve da kar, lzumunda silahla korumak olan Silahl Kuvvetlerde her asker kendine deni renmee ve rendiini retmeye ve icabnda son kuvvetini sarf ederek yapmaya mecburdur. eklindedir. Ynetmeliin 86/2-a maddesinde ise Cumhuriyete, yurda ve Millete kar sevgi ve ballk, Cumhuriyet, yurt ve milletin askerin mukaddesatndan olduu, bunlara ierden ve dardan vaki olacak her trl tecavz karlamak, def etmek ve lzumunda bu uurda hayatn fedadan ekinmemenin her askerin borcu olduubelirtilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

936 / 1404

TSKnn Mevzuatnn Deerlendirilmesi Yukarda belirtilen Trk Silahl Kuvvetleri mevzuat incelendiinde, Trk Silahl Kuvvetlerinin grevinin Hizmet Kanununun 35inci maddesine gre; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak olduu; Hizmet Ynetmeliinin 85inci maddesine gre ise Trk Yurdu ve Cumhuriyetini ie ve da kar, lzumunda silahla korumak olan Silahl Kuvvetlerde her asker kendine deni renmee ve rendiini retmeye ve icabnda son kuvvetini sarfederek yapmaya mecburdur. eklinde belirlendii grlmektedir. TSKnn, Hizmet Kanununa gre, sadece Trk yurdunu deil, ayn zamanda, Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini koruma ve kollama grevinin de olduu; Hizmet Ynetmeliine gre ise Trk Yurdu ve Cumhuriyetini ie ve da kar, lzumunda silahla korumakla grevlendirildii anlalmaktadr. Bu Kanuna istinaden karlan szkonusu Ynetmeliin 85inci maddesinde ise TSKnn; Trk Yurdunu ve Cumhuriyetini hem ie, hem de da kar lzumunda, silahla koruma grevinin olduu grlmektedir. Szkonusu i ve d ifadeleriyle neyin kastedildii belli deildir. te yandan, Trkiyede TSKnn, durumdan vazife karmak suretiyle her zaman darbe yapabileceini dnenler iin herhangi bir yasal mevzuat aramaya da gerek yoktur.1599 Bu adan bakldnda, meri mevzuatta, TSKnn darbe yapmasna cevaz veren yasal bir dayanak bulunup, bulanmad sorusunun bir nemi bulunmamaktadr. Silahl Kuvvetlerin Anayasal kurumlar zerinde nasl bir militarist yap oluturduunun en ak gstergesi de ortaya kan askerlerin hadiseye yaklam tarzdr. Komisyonumuz tarafndan grlerine bavurulan pek ok akademisyen ve gazeteci tarafndan, Trkiyede darbeleri meru gren zihniyetin tam olarak sona erdirilmesi iin ncelikle tm eitim sisteminin yeni batan gzden geirilmesi zerinde durulmutur.

MGK ve MGK Genel Sekreterlii Mevzuat


1982 Anayasasnn 118inci maddesiyle, MGK kararlarnn tavsiye niteliinde olduu ifadesi kaldrlarak, bu kararlar tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnr denilmi, bylece MGK kararlarnn balaycl vurgulanmtr.1600 Ayrca, Orgeneral rtbesindeki Jandarma Genel Komutannn da MGK yesi yaplmas yoluyla, Kurul iindeki asker-sivil dengesiaskerler lehine deitirilmeye allmtr.
1599(E)

Korg. Blgiray, 1999 ylnda kard 28 ubat Sreci 1 adl kitabnn 167nci sayfasnda, Atatrkn Genlie Hitabesinin, ierik olarak, Trk genliine durumdan grev karma direktifi verildiini ne srmekte; kitabnn 166nc sayfasnda durumdan vazife karma konusu hakknda ise Bu konu, Harp Akademisinin temel eitim programlar iinde nde gelen bir konudur.hemen hemen her gn Akademi rencilerine verilen eitli taktik ve stratejik harp meselelerinde, rencinin meselede verilen sava durumuna bakarak, yeni bir grev karmas ve bu greve gre de bir karar vermesi istenir. demektedir. Bu kitabn 158inci sayfasnda, Atatrkn Asl olan i cephedir eklinde bir sznn olduu da iddia edilmektedir. Nevzat BLGRAY, 28 ubat Sreci 1, Tekin Yaynevi, Ankara, 1999. Bu dzenlemenin yaplmasnn gerekesini (E) Korg. Nevzat Blgiray u ekilde izah etmektedir: 1980 ncesi koalisyon hkmetlerinde bulunan partilerden bazlarnca; o gnlerde lkenin iinde bulunduu anari ve terr olaylar karsnda, MGKca alnmas ngrlen tedbir ve nerilerin; ya taraf olmas ya da rtl destek vermeleri nedeni ile, grlmesinin engellenmesi yoluyla bunlarn Bakanlar Kurulunda ele alnmasna mani olunmas; 1982 Anayasasna byle bir ilave yaplmasn gerekli klmt. Nevzat Blgiray, 28 ubat Sreci 1, Tekin Yaynevi, Ankara, 1999, s.49.

1600

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

937 / 1404

12 Eyll darbesini gerekletiren askerlerin bizzat Kanun Koyucu olmasndan kaynaklanan bu yasal dzenlemelerin, demokrasiyle badamad aktr. 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanununun 2/a maddesinde Milli Gvenlik; Devletin anayasal dzeninin, milli varlnn, btnlnn, milletleraras alanda siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik dahil btn menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her trl d ve i tehditlere kar korunmas ve kollanmas eklinde tarif edilmektedir. Szkonusu tanmda yer alan i tehdit sakncal bir kavramdr. Zira, bu tanma istinaden, birtakm devlet kurumlar veya devlet adna hareket ettiini ne sren birileri tarafndan, Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn bir blmnn i tehdit kapsamnda deerlendirilmesi imkan dahilindedir. Nitekim, szkonusu i tehdit kavram, zellikle 28 ubat srecinde, Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi erevesinde, eitli tartmalara yol amtr. 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanununun 2/a maddesinde ok geni bir ekilde tanmlanan milli gvenlik kavramyla dorudan veya dolayl ilgili olabilecek her trl konu, hkmetlerin zorunlu olarak orduya terk ettikleri bir yetki alan haline getirilmitir. Bu tanmn, bilimsel llerle ve demokrasi anlayyla badamad aktr. Lavedildii 2003 ylna kadar banda emekli veya muvazzaf bir generalin bulunduu MGK Genel Sekreterlii bnyesindeki Milli Gvenlik Siyaseti Bakanl; devlete ynelik i ve d tehditlerin belirlenmesi ve bu tehditleri bertaraf etmek zere, devlet apnda Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi (MGSB) ve zel Milli Siyaset Belgeleri MSBlerin hazrlanmas, gncellenmesi ve uygulanmas srelerinde, icrac Bakanlk, kurum ve kurulular takip, kontrol ve ynlendirmeyle grevlendirilmitir. Devlete ynelik i ve d tehditlerin belirlenmesi ve belirlenen bu tedbirlere gre devlet kurumlarnn takip ve kontrolnden sorumlu olmutur. Gemite MGSBler, Genelkurmay Bakanlnn hazrlam olduu Savunma Siyaseti Belgelerine uygun olarak, Genelkurmay Bakanl, Bakanlklar, kurum ve kurulu temsilcilerinin katlmlaryla yaplan toplantlar neticesinde hazrlanmtr. Bir baka deyile, Trkiyede son yllara kadar, yrrle giren nihai MGSB ncesindeki belgelerin hazrlanmasndaki inisiyatif ve yetki, MGK Genel Sekreterlii vastasyla Silahl Kuvvetlere ait olmutur. Bu belgeler, daha sonra, MGKya sunularak kabul edilmi ve Babakan talimat halini almtr. Bylece, Belgelerde yer alan i tehditlere kar devlet apnda topyekn mcadele yrtlmesi Hkmet Direktifi haline dnmtr. 2003-2004 ylna kadar, MGSBnin yrrle girmesini mteakip, bu Belge dayanak gsterilmek suretiyle, yine Genelkurmay ve MGK Genel Sekreterlii koordinesinde; zel Milli Siyaset Belgeleri,1601 Gvenlik Strateji Belgesi,1602 D Gvenlik Strateji Belgesi,1603 Psikolojik Harekt Planlar1604 ve Eylem Planlar1605 gibi eitli strateji belgeleri hazrlanm ve uygulanmtr.
1601

Yrrlkteki MGSB erevesinde MGK Genel Sekreterlii koordinatrlnde, Dileri Bakanlyla koordineli olarak hazrlanmtr. Belgede, komu lkelere ynelik olarak uygulanacak d politika esaslar, alnmas gereken tedbirler yer almtr.

1602

Yrrlkteki MGSB erevesinde Genelkurmay bnyesinde hazrlanan Gvenlik Belgelerinde, i gvenlik politikalar ve hedefleri yer almtr. TMAS ve MASK bu kapsamda deerlendirilmelidir. Gvenlik Belgesine paralel olarak, Dileri Bakanlnca da D Gvenlik Belgeleri hazrlanarak uygulamaya konulmutur.

1603

1604

Yrrlkteki MGSB ve MSBler erevesinde MGK Genel Sekreterlii koordinatrlnde, ilgili Bakanlk, kurum ve kurulularla egdm halinde hazrlanan psikolojik harekt tedbirleri yer almtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

938 / 1404

ANASOL-D hkmeti dneminde, Genelkurmay Bakanl tarafndan, 10 Aralk 1997 tarihinde Babakanlk Mstear Yardmclar, Genel Mdrleri ve Daire Bakanlarna verilen Trkiyenin Jeopolitik Yaps, ve D Tehditler balyla verilen brifingte, MGKnn yaps, ilevi ve tarihesi anlatlarak, MGSB iin devletin Milli Gvenlik Siyasetini ieren resmi belge tanm yaplmtr.1606 Ayrca, ayn hkmet dneminde, 406 sayl MGK Kararna ve MGSBye istinaden, rejim aleyhtar irticai faaliyetlerle mcadele amacyla, Babakanlk bnyesinde Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu (BUTKK) kurulmutur. 2003 ylna gelindiinde, 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanununda yaplan deiiklikler erevesinde, Milli Gvenlik ve Devletin Milli Gvenlik Siyaseti tanmlar korunurken, MGK Genel Sekreterliinin grev ve yetkileri daraltlm, MGK Genel Sekreterlii Ynetmelii iptal edilerek, Milli Gvenlik Siyaseti Bakanl lavedilmitir. 2005 ylndan sonra yrtlen MGSB almalarnda, Hkmetin, daha dorusu Babakanlk tekilatnn rol daha etkin hale gelmi; eski MGSBlerdeki asker ve sivil brokrasiye ait i ve d tehdit/dman anlay yerine, Hkmetin i ve d politika anlay Belgeye yanstlmtr. MGK ve MGK Genel Sekreterliinin crai Grevleri 1996 ylnn sonunda, Bakanlar Kurulunun 30.09.1996 tarih ve 96/8716 sayl Karar ile 9 Ocak 1997 tarihinde yrrle giren Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi Ynetmelii, MGK ve MGK Genel Sekreterliinin gvenlik algs kapsamndaki grev alannn ne suretle geniletilebildiinin ortaya konulmas asndan somut bir rnektir. MGK Genel Sekreterliince hazrlanarak, Bakanlar Kurulunca onaylanan bu ynetmelikte; terrden, etnik yap, din ve mezhep farkllklarndan kaynaklanan olaylara; deprem ve selden, salgn hastalklara; nfus hareketlerinden, ar ekonomik bunalmlara kadar her trl olay kriz hali eklinde tanmlanmtr. Ynetmelie gre, Babakanlk Kriz Ynetim Merkezinin en st organ olan ve tm Bakanlk, kurum ve kurulu temsilcilerinin katlaca ve banda Babakan veya bir devlet Bakannn olaca Kriz Koordinasyon Kuruluna, kriz halinde, gerekli grlmesi halinde, Olaanst Hal, Skynetim, Seferberlik ve Sava Hali ilan edilmesini teklif etme grevi de verilmitir. Bu Ynetmelikte, MGK Genel Sekreterine, kriz olarak grd her trl olayda Babakanlk Kriz Ynetim Merkezini kurmak iin harekete geme ve kriz olsun olmasn, Genel Sekreterlik bnyesinde, her zaman faaliyet gsterecek, bir ekirdek kriz birimi tekil edilmesi ngrlmtr. Babakanlk Kriz Ynetim Merkezinin en st organ olan Kriz Koordinasyon Kurulu ise, kriz halinde, Babakan ve Bakanlar Kuruluyla eit statde yetkilerle donatlm; bu Kurul tarafndan, politik direktifler veya Milli Gvenlik Siyaset Belgelerinde ihtiya duyulan deiikliklere ait kararlar verilebilmesi imkn salanm; olaanst hal, skynetim,
1605 1606

Eylem Planlar, Trkiyenin kar karya olduu konjonktrel gelimeler karsnda hazrlanan planlardr. Ezgi Grses, 28 ubat Demokrasi Ters eritte, ule Yaynlar, Haziran-2012, s.145.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

939 / 1404

seferberlik ve sava hali ilan etme, tm Bakanlk, kurum ve kurulular bnyesinde kurulacak Kriz Merkezlerini ynetme ve ynlendirme grevleri verilmitir. Ayrca, kriz halinde, imdiki Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn selefi olan Trkiye Acil Durum Ynetimi (TAY) Genel Mdrlnn Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi ile koordineli alaca hkm altna alnarak, bu Mdrlk fiilen ilevsiz hale getirilmitir. Bu Ynetmelik, 19 ubat 2011 tarihinde karlan Afet ve Acil Durum Ynetim Merkezleri Kanununa dayanlarak karlan Ynetmelikle yrrlkten kaldrlmtr.

MGK Eliyle Yrtlen Psikolojik Harekt Faaliyetleri


Psikolojik Harekt (PH), genel olarak, insanlarn duygu ve dncelerinin etkilenmesi iin yrtlen her trl faaliyet olarak tanmlanmaktadr. Kavramda psikolojik denilmesinin sebebi, yrtlen faaliyetlerin insanlarn etkilenmesi ve belli amalar dorultusunda ynlendirilmesidir. Propaganda faaliyetlerinde, nihai hedefler dorultusunda belirlenen temalar basn-yayn aralar yoluyla hedef kitlelere iletilmektedir. Szkonusu hedef kitle, dost, dman ve tarafsz unsurlar olmak zere, ana gruba blnmektedir. Yrtlecek faaliyetlerde, ncelikle, tehdit unsuru olarak tespit edilen hedef kitlenin psikolojik ynden kertilmesine allr. PH Plannda dost unsur olarak tespit edilen hedef kitlenin ise benzer yntemlerle psikolojik ynden glendirilmesi amatr. PH Plannda tarafsz unsur olarak tespit edilen hedef kitlenin, benzeri tedbirler yoluyla, dost unsurlar yanna ekilmesi esastr. Bu mmkn olamyorsa da, en azndan, tarafszlk vasflarnn korunmasna gayret edilmektedir. Trkiye, 1952 ylnda NATOya giriinden itibaren, sadece siyasi alanda deil, askeri alanda da ABD eksenli unsurlarn etkisi altnda kalmtr. zellikle, 1960 askeri darbesinden sonra, Trkiyede Silahl Kuvvetler, her alanda (silah, mhimmat, rgtlenme, eitim, klk-kyafet vs.) ABDden nemli lde etkilenmitir. Bu durumun bir yansmas olarak, Trkiye, dier alanlarda olduu gibi, ABD meneli psikolojik harp/psikolojik harekt1607 kavramyla da ilk kez bu yllarda tan(trl)mtr. Bu amala, ilk i olarak, ABD Ordusu tarafndan, ABDnin milli menfaatleri dorultusunda yrtlecek Psikolojik Harp (Psychological Warfare) ve Psikolojik Harekt (Psychological Operations-PSYOP) faaliyetleri alanndaki mevcut kaynak kitaplarnn, 1960l yllarda, Trkeye tercme edilmesi ve birliklerde kaynak kitap olarak okutulmasyla ie balanmtr. Tercme edilen bu kitaplarn,1608 askeri birimlerde eitim amal kullanld anlalmtr.

1607

Psikolojik harp, hedef kitle iinde belirlenen dost, dman ve tarafsz unsurlarn nihai ama dorultusunda ynlendirilmesi; onlarn hayat grlerine, duygularna, dncelerine, inan ve hislerine ynelik olarak psikolojik harekat faaliyetleri icra edilmesi eklinde tanmlanmaktadr. Psikolojik harekat ise sz konusu psikolojik harpte yrtlecek faaliyetlerin belli bir plan dorultusunda uygulanmasdr. Bu alanda Trkeye tercme edilen ilk dokmanlardan birisi, 1966 ylnda Eridir Da ve Komando Komutanlnca hazrlanan ve P:3087-2-66 Et. Say ile Baemir olarak, dnemin Kara Kuvvetleri Komutanl Piyade Dairesi Bakan Tugeneral Arif Koak imzasyla yaymlanan Komando ve zel Harp Muhtras adl kitaptr. Bu konuda, ayrca, 1986 ylnda, ABD Kara Kuvvetleri Komutanl tarafndan FM:90-8 seri numarasyla yaymlanan Kontrgerilla Operasyonlar

1608

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

940 / 1404

Bu kitaplarda dikkat eken en nemli nokta, hedef kitle asndan yurt ii ile yurt d arasnda herhangi bir ayrmn yaplmam olmas ve tek Erin psikolojik hazrl iin kendi memleketinin vatandalarna kar savamaya hazrlanmasnn ve ayaklanmalara kar psikolojik harekat yrtlmesinin ngrlmesidir.1609 Halkn ayaklanmalara kar aydnlatlmas kapsamnda; komnist gaye ve hedefler ile propagandalara kar halkn bilinlendirilmesi ve bu maksatla komnistlerin tedhi, vahet, hile ve yalanlar ile insan haklarna, ekonomik, siyasi ve vicdan hrriyetine tecavzlerinin anlatlmas nemli bir yer tutmaktadr.1610 12 Eyll 1980 askeri darbesinden hemen sonra, Milli Gvenlik Konseyi tarafndan hazrlatlan Devlet stihbarat Hizmetleri ve Milli stihbarat Tekilat Kanunu ve Milli Gvenlik Kurulu ve MGK Genel Sekreterlii Kanunu erevesinde, MT ve MGK Genel Sekreterlii arasnda organik bir ba kurularak; MTe milli gvenlik siyaseti erevesinde istihbarat toplama ve bunlar MGK Genel Sekreterliine ulatrma; MGK Genel Sekreterliine ise MGK nerisi ve Bakanlar Kurulunun uygun bulmasyla hazrlanan bir Gizli Ynetmelik erevesinde psikolojik harekt yrtme grevi verilmitir. Ayrca, her iki kurumun bana st dzey askerler getirilmitir. Basnda ve kamuoyunda ska tartlan MGK Genel Sekreterliince icra edilen psikolojik harekat faaliyetleri, 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanunu ve Ynetmeliine istinaden uygulanmtr. Bakanlk, kurum ve kurulularla koordineli olarak hazrlanan psikolojik harekat planlar; MGK toplantlarnda grlerek Babakanlarn onay dorultusunda, ilgili Bakanlk, kurum ve kurululara eitli grevler verilmek suretiyle icra edilmitir. Bu faaliyetler kapsamnda bata TRTolmak zere,1611 kamuya ait basn-yayn kurulularna pek ok grev verilmitir. Szkonusu faaliyetler zellikle 28 ubat dneminde younluk kazanmtr. Bu kapsamda; Yurt ii ve yurt dna ynelik olarak uygulanan psikolojik harekat faaliyetlerine rnek olmas asndan, Milli Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn Komisyonumuza gnderdii yaz anlamldr. 1995-2000 yllar arasnda, lise ve dengi okullarda okutulan mfredata ilikin olan bu yazda, genlere ynelik mit ve Kalkan Psikolojik Planlar erevesinde Bakanlk, kurum ve kurulularnn personeline ynelik olarak, Atatrk lke ve nklplar konusunda eitim faaliyetleri yrtlmesi ngrlmtr. Ayn yazda, MGK Genel Sekreterliinde 2 Temmuz 1997 tarihinde gerekletirilen YAVUZ PH Plan Koordinasyon Toplantsnda alnan kararlara ilikin Faaliyet Program da yer almaktadr. Programa gre, Diyanet leri Bakanl ve dini konulara ynelik eitli tedbirler alnd tespit edilmitir.
adl kitap, Trkeye tercme edilerek, ayn adla, 1990 ylnda yaymlanmtr. aban ba, iviyazlar, stanbul, 1999, s.170171
1609

Komando ve zel Harp Muhtras adl kitapta, psikolojik harp; ilan edilen fevkalade bir durumda veya harp halinde karlanacak nihai zaferi desteklemek zere; dman ile tarafsz ve dost halk topluluklarna, istediiniz eyleri yaptrabilmek iin onlarn hayat grlerine, duygularna dncelerine, inan ve hislerine yneltilen bir faaliyet eklinde tanmlanmtr. aban BA, iviyazlar, stanbul, 1999, s.170. aban BA, iviyazlar, stanbul, 1999, s.171.

1610 1611

Eski TRT Genel Mdr Ycel Yener, 28 ubat dneminde TRT kanallarnn MGK Genel Sekreterliinde alan emekli albaylar tarafndan ynetildiini ne srmtr. TRTnin Her Kanalndan Bir Emekli Albay Sorumluydu, 28 ubat 2012, Star Gazetesi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

941 / 1404

7 Austos 2003 tarihli ve 4963 sayl Kanunun 26nc maddesiyle, 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanununun Genel Sekreterliin grev ve yetkileri balkl 13nc maddesi aadaki ekilde deitirilmitir. Madde 13. - Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii; a) Mill Gvenlik Kurulunun sekreterlik hizmetlerini yrtr, b) Mill Gvenlik Kurulunca ve kanunlarla verilen grevleri yerine getirir." Mteakiben 17.12.2003 tarihli ve 5017 sayl Kanun karlm ve son olarak Bakanlar Kurulunun 29.12.2003 tarihli ve 2003/6688 sayl Kararyla karlan yeni MGK Genel Sekreterlii Ynetmelii Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Yaplan bu yasal deiiklikler neticesinde, 2003 yl sonu itibaryla, genel sekreterliin icrai grevlerinin nemli bir ksm sona ermi ve tekilat kadrolarnn sivilleme sreci balatlmtr. Askeri Eitim Genelkurmay Bakanlnn resmi internet sitesinde; Trk Silahl Kuvvetlerinin eitim ve retimdeki hedefi;1612 her zaman muharebeye ve greve hazr, kazanmaya azimli, stn vazife uuruna, mutlak itaate, stn fizik ve moral gcne, an gerektirdii bilgi ve beceriye sahip, ok iyi yetimi personele sahip olmaktr. eklinde verilirken, TSK Eitim-retim Sisteminin ana felsefesinde Her trl tehdidi nleyecek ekilde harekt icra edebilecek bir eitim ve retim seviyesine ulamak ve idame ettirmek ifadesi de yer almaktadr. Siteye gre, TSKnn temel subay kayna olarak ifade edilen Kara Harp Okulunun sistem mhendislii bilim dalnn; iletme, endstri, makine, inaat ve elektronik alt dallarnda drt yllk lisans dzeyinde akademik eitim veren bir eitim kurumudur eklindeki ifade dikkat ekici grlmektedir. Hlihazrda, Trk Silahl Kuvvetleri bnyesinde orta ve lise askeri okullar, Harp Okullar ve Harp Akademilerinde eitimler verilmektedir. Komisyonumuzca grlerine bavurulan bilim adam ve gazetecilerin birou, Trkiyede darbe kltrnn yok edilmesi iin askeri eitime ncelik verilmesini, bu okullarn mfredatnn mutlak suretle gzden geirilmesini istemi; askerin kat bir disiplin anlayyla yetitirildiini, Komutana itaat kltrnn ou zaman ar bir noktaya ulatn ifade etmilerdir.1613 Komisyonumuza intikal eden bilgiler, askeri okullarda belli bir ideolojik bak asnn hala mevcut olduu,1614 zellikle Harp Okullarndaki rencilere kendilerini gelecein Cumhurbakan olacak ekilde hazrlamalar ynnde telkinlerde bulunulabildii,1615 bir
1612 1613 1614

http://www.tsk.tr/5egitim_ogretim/5_1_tsk_egitim_sistemi_ve_kurumlari/egitim_sistemi_ve_kurumlari.htm Mehmet Ali Birandn 4.10.2012 tarihli Komisyon Tutana.

Gazeteci Doan Akn, tm askeri okullarda rencilerin endoktrine edildiini ne srmektedir. Doan AKIN, Babuu paasndan ekitiren gelenek, 8 Ocak 2012, http://t24.com.tr/yazi/basbugu-pacasindan-cekistiren-gelenek/4493 (5 Kasm 2012); Alper Grm, Altst Dergisi, http://www.altust.org/2012/02/askeri-vesayet-kokeni-gelisimi-ve-bugunkuboyutlari/ (5 Kasm 2012) Fatih ekirgenin 3.10.2012 tarihli Komisyon Tutana.

1615

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

942 / 1404

devlet memuru olmak yerine, devlet adam1616 kimliinin kazandrlmaya alld, ders kitaplarnn Genelkurmay tarafndan onaylandktan sonra mfredata girebildii, ou kitabn Genelkurmay bnyesinde hazrland; bu gibi uygulamalarn darbeleri meru gren bir zihniyetin olumasna yol at ynndedir.

1616

Dou Ergilin 18.10.2012 tarihli Komisyon Tutana.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

943 / 1404

2. 28 ubat ncesinde Siyasi Gelimeler


12 Eyll 1980 askeri darbesinden sonra, darbeciler, Anayasa Mahkemesi, Milli Gvenlik Kurulu gibi kurumlar tahkim ederken, bir yandan da darbe ncesinde, Cumhuriyetin kuruluundan itibaren Cumhuriyet Halk Partisi bata olmak zere, 1980 ncesindeki tm partileri kapatp, kendi anlay ve dncelerine uygun olmayan parti ve ahslar veto etmilerdir. Buna ramen, Turgut zal bakanlndaki Anavatan Partisi 6 Kasm 1983 tarihinde yaplan genel seimlerde 211 milletvekili; 1987 ylnda yaplan genel seimlerde 292 milletvekili kartmtr. ANAPn iktidara gelmesiyle Trkiye hem siyasi hem de iktisadi alanda ivme kazanm; tek parti iktidarnn salad siyasi istikrar sayesinde iktisadi alanda nemli reformlar gerekletirilmi, ekonomide da alma hzlanm ve nemli lde byme kaydedilmitir. zal, Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu ve kambiyo rejimini deitirmi, ithalat ve ihracat serbestletirmi, dvizde serbest kur sistemini getirmitir. Sa-sol atmasn nlemek amacyla gerekletirildii ne srlen 12 Eyll askeri darbesini yaayan Trkiyede, askeri idarenin sona erip sivil ynetime geilmesiyle birlikte, sa-sol atmas yerini, laik-anti laik, Trk-Krt, Snni-Alevi gibi atma alanlarna brakmtr. 12 Eyll darbesiyle dondurulan bu sorunlar, 1990l yllarda terrizmle mcadele, Krt sorunu, faili mehul cinayetler, siyasal slam, kkten dincilik, Alevi sorunu gibi tartmalar iinde gemitir. Buna mukabil, zaln siyasetteki etkin tavr, Genelkurmaydaki bir kesim tarafndan Nakibendi tarikatnn iktidara gelmesi ve slamclarn devleti igale balamas olarak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

944 / 1404

deerlendirilerek,1617 irticann ivme kazand hususunun MGK toplantlarnda gndeme getirildii,1618 buna mukabil, ANAPn, irticaa inanmad ve eletirilere kulak asmad ne srlmtr. Babakan zal, 12 Eyll ncesi siyaset yapm olan liderlerin siyasi yasaklarn, 6 Eyll 1987 tarihinde yaplan halkoylamasnda %50,16 oy oranyla kaldrmtr. zal dneminde, MGKnn tavsiye karar dorultusunda 23 Ekim 1987 tarihinde karlan Olaanst Hal Kanunuyla Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde Olaanst Hal Blge Valilii ihdas edilerek, bu blgede 2002 ylna kadar srecek olan skntl bir dneme girilmitir. 26 Mart 1989 tarihinde yaplan mahalli seimlerde birok Bykehir Belediye Bakanl seimini Sosyal Demokrat Halk Parti (SHP) kazanmtr. Bundan sonra, RP merkez sa ve merkez sol bloun haricinde, ald oylarla, Trk siyasi hayatnda var olmutur. 18 Haziran 1988 tarihinde, Babakan Turgut zala, Kartal Demira tarafndan suikast giriiminde bulunulmutur. zal, 31 Ekim 1989 tarihinde, muhalefet partileri SHP ve Doru Yol Partisi (DYP) milletvekillerinin katlmad seimlerin nc turunda 263 oy alarak Trkiye Cumhuriyeti'nin 8. Cumhurbakan olmas zerine 47. Hkmetin Babakanlna Yldrm Akbulut getirilmi ve ANAP Genel Bakanlna seilmitir. zaln Cumhurbakan seilmesiyle Trkiyede siyasi tartmalar yeniden alevlenmitir. Bu srete, 1990 yl iinde Prof. Dr. Muammer Aksoy/31 Ocak 1990, Hrriyet Gazetesi Gen. Yay. Yn. etin Eme/7 Mart 1990, Turan Dursun/4 Eyll 1990, A.. lahiyat Fakltesi eski Dekan Bahriye ok/6 Ekim 1990 tarihlerinde ldrlmtr. Basn yayn kurulular tarafndan anti laik, gerici/yobaz kesimlerin bakaldr olarak takdim edilen bu cinayetler, siyasi istikrarn bozulmasna yol amtr. Cumhurbakan zal, 1991 ylnda, 12 Eyll askeri darbesinin zihniyetini temsil eden Trk Ceza Kanununun, dnce, inan ve ifade hrriyetini kstlayan, 141inci,1619 142nci1620 ve 163nc1621 maddelerinin kaldrlmasn salamtr.1622

1617 1618

Nevzat Blgiray, 28 ubat Sreci 1, Tekin Yaynevi, Ankara, 1999, s.59.

27 Aralk 1986 tarihinde Cumhurbakan EVREN bakanlnda gerekletirilen MGK toplantsnda Babakan zala irtica konusunda alnmas istenen tedbirlere ilikin 22 maddeden oluan bir tedbirler paketi karar alnd, hkmetin bunlar uygulamaya alt bilinmektedir. Mehmet Ali BRAND, Reyhan YILDIZ, Son Darbe 28 ubat, stanbul, Doan Kitap, 2012, s.215

1619Madde

141/1inci fkra: sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde messes iktisadi veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmeye matuf cemiyetleri her ne suret ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl edenler veya kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare edenler veya bu hususta yol gsterenler sekiz yldan on be yla kadar ar hapis cezas ile cezalandrlrlar. bu kabil cemiyetlerin birkan veya hepsini sevk ve idare edenler hakknda lm cezas hkmolunur. eklinde idi. Madde 142/1inci fkra: sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde messes iktisadi veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmek veya devlet siyasi ve hukuki nizamlarn topyekun yok etmek iin her ne suretle olursa olsun propaganda yapan kimse be yldan on yla kadar ar hapis cezas ile cezalandrlr. eklinde idi.

1620

1621163nc maddede; Devletin sosyal ve ekonomik veya siyasi veya hukuk dzenini, ksmen de olsa din esas ve inanlara uydurmak amacyla veya siyasi amala veya siyasi menfaat temin ve tesis eylemek maksadyla, dini veya dini hissiyat veya dince mukaddes tannan eyleri alet ederek () propaganda yapan veya telkinde bulunan kimse, be yldan on yla kadar hapisle cezalandrlr. deniliyordu. 1622

28 ubat dneminde laik kesim tarafndan, irticayla ilgili olan 163nc maddenin geri getirilmesi talebi gndeme getirilmitir. Bu erevede, 28 ubat 1997 tarihli MGK toplantsnda alnan 406 sayl Kararda, Anayasann laiklik ilkesi gereince, 163nc maddenin kalkmasndan kaynaklanan boluun giderilmesine ynelik tedbirlerin yer ald dikkat ekmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

945 / 1404

Cumhurbakan zal, 1990 ylnda, televizyon yaynclnda devlet tekelinin krlmasna nayak olmu; 1991 ylnda, Krte televizyon yayn yaplmasn nermitir. Cumhurbakan zaln Krt sorunu hakknda devleti izgiden uzak bu ve benzeri dnceleri, bir kesim tarafndan tepkiyle karlanmtr. zaln Cumhurbakan olmas zerine, terr rgt PKKnn atekes karar aldn kamuoyuna duyurmas da, zal aleyhindeki belli kesimleri sertletirmitir. zaln Cumhurbakanl dneminin en nemli olay Birinci Krfez Sava olmu; bu srete hkmetle uyum salayamayan Genelkurmay Bakan Necip Torumtay, grev sresi sona ermeden, 3 Aralk 1990 tarihinde emekli edilmitir. 1991 ylna gelindiinde, Babakan Akbulutun, 15 Haziran 1991'de genel bakanlktan ve babakanlktan ayrlmasyla 47nci Hkmet, 23 Haziran 1991 tarihinde dm, 48inci Hkmet, ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz tarafndan 23 Haziran 1991 tarihinde kurulmutur. 20 Ekim 1991 Genel Seimleri: 20 Ekim 1991 tarihinde yaplan genel seimlerde Sleyman Demirel liderliindeki DYP birinci parti olurken, ANAP, SHP, RP (Milliyeti alma Partisi ve Islahat Demokrasi Partisi ile beraber oluan blok) ve DSP parlamentoya girmi; RP 40 milletvekili kartmtr. Bu seimler sonucunda, sekiz yllk ANAP iktidar sona ermi, merkez sa oylar ANAP ve DYP arasnda neredeyse iki eit paraya blnm; bu durum neticesinde Trkiyede ilk kez merkez sa ve merkez sol partiler arasnda; Babakan Demirel ve Babakan Yardmcs Erdal nn liderliindeki bu koalisyonunun tekiliyle 49uncu Hkmet kurulmutur. RPnin baars, merkez medya tarafndan, Siyasal slamn ykselii eklinde deerlendirilmitir. 1991 seimleriyle, Trkiyede yaklak 8 yl sren tek parti ynetimi sona ermi, Kasm 2002 ayna kadar yaklak on bir yl srecek olan zayf koalisyon veya aznlk hkmetleri dnemi1623 balamtr. Siyasi istikrarn olmad bu srete, Trkiye ekonomisinin byme hz dm ve hatta kimi zaman negatif olmutur. Faili Mehul Cinayetler Cumhuriyet Gazetesi ke yazar Uur Mumcu, 24 Ocak 1993 tarihinde ldrlmtr. Bu eylem, BDA-C, slami Kurtulu rgt ve slami Cihad tarafndan stlenilmitir. Mumcunun cenaze treninde Kahrolsun eriat, Trkiye ran olmayacak eklinde tezahratlarn sonucu olarak, bu suikast, lke genelinde, laik-anti laik kutuplamasn daha da derinletirmitir. 28 ubat srecinin balangc olarak deerlendirilen Mumcunun ldrlmesinde, uluslararas silah kaakl, terr rgt PKK elebas calann 1980 ncesinde Suriyeye ka srecinde devletin rol konularn aratryor olmasnn etkili olduu ne srlmtr. te yandan, 17 ubat 1993 tarihinde, Jandarma tekilat iinde kurulan JTEMe kar olduu ne srlen Org. Eref Bitlisin pheli bir uak kazas sonucu lm, bir baka soru iaretini dourmutur.
1623

Aznlk hkmetleri, parlamentoda ounluu olmayan bir partinin, br parti ya da partilerin hkmete fiilen katlm olmakszn dardan destek vermesiyle kurulan hkmet biimidir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

946 / 1404

zaln lm ve Demirelin 9uncu Cumhurbakan Olarak Seilmesi 1990l yllarn dnm noktasn, 8.Cumhurbakan Turgut zaln be lkeyi kapsayan 12 gnlk Orta Asya gezisinden sonra 17 Nisan 1993 tarihinde ani ekilde lm tekil etmitir. zaln lmndeki pheler bugn de devam etmektedir.1624 zaln lmyle, Trkiyeyi yeniden eski Trkiyeye dntrmek isteyen gler sahneye kmlardr. Bu nedenle, baz uzmanlara gre, 28 ubat srecinin balangcnn, zaln lm olduu ne srlmtr. Demirelin 9. Cumhurbakan Olarak Seilmesi TBMMde 16 Mays 1993 tarihinde yaplan Cumhurbakan seiminin nc turunda 244 oy alan Demirel, 9. Cumhurbakan olmutur. Akabinde, Tansu iller, DYP Genel Bakan olarak seilmitir. Mteakiben, Babakan iller liderliinde 1inci iller Hkmeti olarak bilinen 50nci Hkmet, 25 Haziran 1993 tarihinde kurulmutur. Terrle Mcadele 1993 yl, terr rgt PKK tarafndan kanl iddet eylemlerinin gerekletirildii dnemin balangc olmutur. 1992 ylnda Saddamn Kuveyti igal etmesi ve gerekletirdii Halepe katliam sebebiyle, 500 bin Krt pemerge Trkiyeye snmtr. Terr rgt PKK, bu dnemde nemli miktarda ar silah temin ederek, Trkiyenin gneydousunda ok sayda terr eylemi gerekletirebilmi, 1993 ylnda birok ky PKK terr rgt mensuplar tarafndan baslmtr. Bu srete Dou ve Gneydouda pek ok ky gvenlik gerekesiyle boaltlmtr. 24 Mays 1993 tarihinde tezkerelerini alan 33 erin Bingl karayolunda PKKllar tarafndan kuruna dizilmesi terrle mcadele asndan dnm noktasn tekil etmitir. Bu katliam gerekletiren grubun bandaki emdin Sakk yllar sonra yapt itiraflarda, bu eylemin gerek yzn kamuoyuyla paylamtr. Bu olayla birlikte, Krt sorununun daha da iinden klmaz bir hal aldnn ortaya kmas zerine, terrle mcadelede gayri nizami harp dzenine geilmi; i gvenlik harekat konsepti temelinde zel Kuvvetler Komutanl devreye sokulmu; Dou ve Gneydou illerinde Olaanst Hal ilan edilmitir, koruculuk sistemi tekil edilmitir. Mecliste yemin metnini Krte okumak isteyen DEPli milletvekilleri dokunulmazlklar kaldrldktan sonra, 2 Mart 1994 tarihinde polis zoruyla Meclisten kartlmtr. Bu olay, Krt sorununda zm umutlarnn tkenmesine yol am, Babakan illerin bir MT raporuna istinaden PKKnn hara ald iadamlar ve sanatlarn isimlerini bildiklerini ve
Cumhurbakan Abdullah Gln 1 Ekim 2010 tarihli talimat zerine, Devlet Denetleme Kurulunun 8. Cumhurbakan Turgut zaln vefatyla ilgili hazrlad rapor, 13 Haziran 2012 tarihinde yaymlanmtr. Raporda, Turgut zaln gemi salk bilgileri ve youn program trafii bilinmesine ramen derhal mdahaleye uygun ve yeterli salk personeli, ekipman ve donanml bir ambulansn bulundurulmam olmas kabul ve izah edilebilir bir ynetim anlay ve uygulamas deildir denilmitir. Yabanc devlet bakanlarnn yurt d gezilerinde salklarnn titizlikle takip edildii (idrar rneklerinin bile sakland) bilinmektedir. Hal byle iken, ankaya Kknde ikamet eden bir numaral devlet adammzn salna ilikin tedbirlerin yeterli olup, olmad konusunda derin phelerin var olmas, Trkiye asndan zerinde dnlmesi gereken bir konudur.
1624

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

947 / 1404

bu isimlerin devletin gvencesi altnda olduunu ifade ettii toplant sonrasnda, listede adnn getii iddia edilen bir ksm isimler faili mehul ekilde ldrlmtr. Sivas Olaylar Tansu iller tarafndan kurulan 50.Hkmet daha gvenoyu almadan, 2 Temmuz 1993 tarihinde Sivas olaylar meydana gelmitir. Salman Rdinin eytan Ayetleri kitabn Trkiyede yaymlayan Aziz Nesinin Sivasta Pir Sultan Abdal Kltr Dernei tarafndan 1-4 Temmuz 1993 tarihleri arasnda dzenlenen 4nc Pir Sultan Abdal Kltr enliklerine davet edilmesi ve Kltr Merkezinde yapt konuma sonrasnda Aziz Nesini protesto gsterileriyle balayan olaylarda, enlikler iin Sivasa gelen air ve yazarlarn kald Madmak Oteli nnde sloganlar atlm, Cuma namazndan kan cemaatin de tahrik edilmesiyle kalabalk tarafndan otelin atee verilmi, kan yangnda, otelde kalan toplam 35 sanat ve gazeteci lm, 40 kii de yaralanmtr. lenler zerinde yaplan otopside, baz kimselerin dumandan zehirlenerek, bazlarnn da ateli silahlarla vurularak ldrld tespit edilmitir.1625 Komisyonumuz tarafndan 10.10.2012 tarihinde grlerine bavurulan dnemin Sivas Valisi Ahmet Karabilgin konu hakknda;1626olayn, nceden hazrlanm bir senaryonun Sivasta hayata geirilmek istenmesinden ibaret olduunu, Sivas olaylarnda birinci hedefin Aziz Nesin, ikinci hedefin ise kendisi olduunu, olaylarn nlenmesi iin askeri garnizondan yardm istediini ancak gerekli yardm alamadn, ileri Bakanyla, Genelkurmay Bakanyla ve hatta Cumhurbakanyla da grtn, Genelkurmay Babakan aradktan sonra askeri takviye geldiini, ancak bu takviyenin de yeterli olmadn ve olaya ihtiya lsnde, zamannda ve yerinde mdahalede bulunulamadn ifade etmitir. 2 Temmuz 1993 Cuma gn cereyan eden Sivas olaylarndaki hadiselerin bu boyuta ulamasnda, idarenin ynetim zafiyeti ve devletin Ankaraya bu kadar yakn mesafedeki bir ilde, takviye kuvvet noktasnda yetersiz kalmas, polis ve jandarma tarafndan gerekli nleyici tedbirlerin alnamam olmas, devletin ihmali ve gafleti olarak grlerek, devletin vahim bir hatas olarak deerlendirilmitir. Bu olay, kamuoyunda eriat gruplarn organize ettii, gerici bir ayaklanma olarak takdim edilmitir. Trkiyede Snni-Alevi ayrmasn krkleyen Sivas olaylar, kimilerine gre 28 ubat srecine gidiin bir kilometre ta olarak grlmtr. Babalar olay Sivas olaylarndan gn sonra, 5 Temmuz 1993 tarihinde, Erzincann Kemaliye lesine bal Babalar kynde 33 vatandamzn katledilmesi, Trkiyede Snni-Alevi atmas yaratmaya ynelik planl bir eylem olarak deerlendirilmitir. Konuya ilikin ileri Bakanl yazsnda;1627

1625 1626 1627

ileri Bakanlnn 06/07/2012 tarih ve 14752 sayl yazs Ektedir. Ahmet KARABLGNin Komisyon Tutana. ileri Bakanlnn 02/08/2012 tarih ve 12220 sayl yazs Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

948 / 1404

PKK terr rgt mensuplarnca gerekletirilen baskn neticesinde (33) vatandamz hayatn kaybederken (3)vatandamz ise yaralanmtr. Ayrca kyde bulunan vatandalara ait ev ve aralar da yaklmtr. Bahse konu eylemle ilgili olarak yaplan almalarda yakalananve teslim olanrgt mensuplarnn ifade beyanlarnda; 02.07.1993 tarihinde Sivasta meydana gelen Sivas Olaylarn protesto etmek amacyla gerekletirildiini, bahse konu kyn MHPli olarak bilindiini, eylem talimatn Doktor Baran (Kod adl) Mslm Durgun (Tunceli li Merkez Gde ky nfusuna kaytl, Ahmet-Beser olu, 1951 doumlu l)un verdiini, eylemin infaz, ky arama ve ky yakma gruplar ad altnda oluturulan yaklak (50-60) civarnda rgt mensubu tarafndan gerekletirildii, eylem sonras rgt mensuplarnca yaplan toplant neticesinde; olayda (33) kiinin ldrldn, (57) evin yakldn, (15) milyon Trk Liras ile (2) kg altn alnd tespit edilmitir.

1994 ylndaki nemli gelimeler: 27 Mart 1994 tarihinde yaplan yerel ynetim seimlerinde DYP ve ANAP oy oran asndan ilk iki sray paylasa da en nemli baary %19,1lik oyla 22 il ve toplamda 329 belediye seimini kazanan RP olmutur. 1994 ylndaki yerel seimlerde, stanbul Bykehir BelediyeBakanln da RP kazanmtr. 5 Nisan 1994 tarihli istikrar tedbirleri ekonomideki skntlar artrm, 9 Nisan gn Vehbi Ko ve Sakp Sabanc, Cumhurbakan Demirelden Anayasann 119uncu maddesine istinaden olaanst hal ilan ederek ekonomiye el koymasn istemitir.1628 13 Nisan 1994 tarihinde RP lideri Erbakann Refah Partisi iktidara gelecek, adil dzen kurulacak, Sorun ne; gei dnemi sert mi olacak, yumuak m, tatl m olacak, kanl m olacak? Bu kelimeleri kullanmak bile istemiyorum ama bunlarn terrizmi karsnda herkes gerei aka grsn diye bu tabirleri kullanmaya mecburiyet hissediyorum eklindeki konumas zerine, 14 Nisan 1994 gn, DGM ve Yargtay Cumhuriyet Basavcl tarafndan soruturma balatlmtr. stanbul Belediye Bakan Tayyip Erdoann Belediye Meclisi toplantsn Fatiha ile amas; Ankara Belediye Bakan Melih Gkekin Altnparktaki bir heykel iin sarf ettii Byle sanatn iine tkrrm eklindeki szleri merkez medyada tepkiyle karlanmtr. 19 Eyll 1994 tarihinde kamuoyunda Civangate olarak bilinen skandal patlak vermi; Selim Edesle yaanan bir alacak sorunundan dolay eski Emlak Bankas Genel Mdr Engin Civann vurulmas olaynn arkasnda Alaattin akcnn olduunun ortaya kmas, siyasetmafya ilikilerini gzler nne sermitir. 25 ubat 1994 tarihinde RP stanbul milletvekili Hasan Mezarcnn Atatrk dneminde kurulan stiklal Mahkemeleri tarafndan haksz yere cezalandrlan kiiler iin iade-i itibar talebinde bulunmas, Hasan Mezarcya ait kasetler televizyonlara servis edilmesi neticesinde, toplumda tepki meydana gelmi; 27 ubat 1994 tarihinde partisinden istifa eden Mezarcnn dokunulmazl kaldrlm ve yarglanp hapis cezasna arptrlmtr. Bu srete, Mezarcnn, insanlk d muamele ve ikence grmesi nedeniyle tasarruf ehliyetini kaybettiine dair beyanlarda bulunulmutur.
1628

BRAND/YILDIZ, s.54.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

949 / 1404

1995 ylndaki siyasi gelimeler: 1995 ylnda, hem sa, hem de sol siyasette nemli deiiklikler meydana gelmitir. ubat 1995te merkez solun iki byk partisi olan SHP ve CHP birlemi, Erdal nnnn ardndan nce Murat Karayaln, Hikmet etin ve nihayet Baykal, Eyll 1995te CHPnin yeni lideri olmutur. 6 Mart 1995 tarihinde, Babakan iller liderliindeki Trkiye, 1963 ylnda balatt ABye yelik srecinde Gmrk Birliine katlarak nemli bir eii amtr. Ancak lkenin hem siyasi hem de ekonomik gndemindeki sorunlar sonraki yllarda da devam etmitir. 12 Mart 1995 tarihinde, stanbulun Gazi Mahallesinde meydana gelen olaylar 1993 ylnda, Erzurum li at lesi Yavi beldesinde, PKK tarafndan 32 vatandamzn ehit edildii, 10 vatandamzn yaraland, devamnda, Sivas ve Erzincan/Babalarda yaanan hadiselere paralel bir grnt meydana getirmi, stanbulun ortasnda meydana gelen silahl eylem nedeniyle Alevi-Snni, Trk-Krt atmas karmak hedeflenmitir. Ancak, dnemin stanbul Emniyet stihbarat ube Mdr Hanefi Avc, bu olayn yasad rgtler tarafndan deil, devleti kullanan birtakm gler tarafndan gerekletirildiini ne srmtr. 3 Austos 1995 tarihinde, TOBB Bakan Yalm Erez tarafndan Prof.Dr.Dou Ergile hazrlattrlan, Gvenlik Politikalarndan Kimlik Siyasetine balkl rapor, Trkiye gndemine oturmutur. Kamuoyunda Krt Raporu olarak bilinen bu rapor, Trkiye siyasi tarihinde Krt sorununun ilk kez kapsaml bir ekilde tartlmasna vesile olmutur. Bu Rapor zerine harekete geen DGM tarafndan, Dou ERGL hakknda soruturma alm; baz yazarlar Ergili PKK propagandas yapmakla sulamladr. Rapor hakknda daha sonra takipsizlik karar verilerek Raporda blclk propagandas yapmak kast ve unsuru olmad ifade edilmitir. Alan bu davann bile bal bana dnemin psikolojik ve siyasi atmosferi hakknda fikir veren nemli bir rnek olduu anlalmaktadr. Prof.Dou Ergilin, daha sonra, TSAD iin Demokratikleme Paketi olarak hazrlad ve kitap olarak yaymlanan Dou Anadolu Ekonomik ve Sosyal Kalknma Politikalar balkl raporunda da benzeri neriler yer almtr.1629 28 Kasm 1995 tarihinde Musevi iadam Nesim Malki ldrlmtr. Bu cinayetin iadam Erol EVCL tarafndan Alaatin akcnn adamlarna yaptrld; katillerin arasnda eski polis memurlarnn da olduu ne srlmtr. Seimlerden nce 7 Aralk 1995 tarihinde gazete temsilcilerine brifing veren Genelkurmay Genel Sekreteri Tmgeneral Erol zkasnak, TSK, ar ulardan szmalara kar gsterdii hassasiyeti srdrecek. ada olmayan, siyasi ve dini bir ideolojiyi benimseyen klk ve kyafet orduya girmeyecek demitir. 12 Aralk 1995 tarihinde yaplan Yksek Askeri urada ise 2 bin eriat ordu mensubunun dosyasnn grlecei; bunlardan 43nn ordudan atlmasna karar verildii haberleri basnda yer almtr.
1629 Raporda, Krt sorununun sadece fabrika yapmakla zmlenemeyecei vurgulanarak, sorunun zmnde spanya ve ngiltere modellerinden alnabilecek dersler olduu ne srlmtr. Bu rapor zerine MHP lideri Trkein Sakp Aa, izmeden yukar kyorsun. Politikay oyuncak m zannediyorsun? eklindeki aklamas dikkat ekmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

950 / 1404

ANA-YOL Hkmetinin Kuruluu 24 Aralk 1995 tarihinde gerekletirilen erken genel seimler, Trkiye siyasi tarihinin en nemli kilometre talarndan birisi olmutur. 24 Aralk 1995 tarihinde gerekletirilen genel seimlerde Trkiyede siyasetin paral grnts bir kez daha ortaya kmtr. Hrriyet Gazetesinde, 24 Aralk seimleri en kritik seim olarak nitelenip, Trk halk, cumhuriyete ve demokrasiye sahip ktn oylaryla kantlayacak derken, Milli Gazetede Bugn Arife yarn bayram inallah maneti atlmtr. 28 ubat srecinin balangc olarak kabul edilen bu seimlerde RP 158, DYP 135, ANAP 132, DSP 76, CHP 49 milletvekili karm; ANAP listesinden seime katlan BBP 8 milletvekili kazanrken, seimde %10luk seim barajn geemeyen MHP parlamentoya girememitir. RPnin, birinci parti olarak kmas ve iktidara talip olmas, merkez madyada rejim sorunu olarak takdim edilmitir. Meclis Bakanl seiminde ANAP ve DYP ile sol partiler tarafndan RPye kar ortak blok oluturulmu, neticede RPnin aday Aydn Menderes yerine, nc parti olan ANAPn aday olan Dr.Mustafa Kalemli Meclis Bakanlna getirilmitir. Bu sonu RP asndan ilk yenilgi olarak deerlendirilmitir. Bu srete, Genelkurmay Bakan smail Hakk Karaday ve Jandarma Genel Komutan Teoman Komann TBMM Bakan Mustafa Kalemli vastasyla ANAP Genel Bakan Mesut Ylmazdan RP ile koalisyon kurma niyetinden vazgemesi konusunda telkinde bulunduklar ne srlmtr. Komisyonumuzda 21.06.2012 tarihinde grlerine bavurulan eski TBMM Bakan Mustafa Kalemli, bu dnemde MHP Genel Bakan merhum Trkein kendisini ziyaret ederek, RPnin iinde olaca bir hkmetin kurulmas halinde lkede ok kt eylerin olacan ifade ettiini, dnemin Genelkurmay Bakan smail Hakk Karadaynn ise GATAya yapt bir ziyaret esnasnda, kendisinden RPnin iinde yer alaca bir koalisyona engel olmasn talep ettiini belirtmitir.1630 O dnem Refah Partisi Genel Bakan Yardmcs olarak grev yapan evket KAZAN da, 2.11.2012 tarihinde Komisyonumuzda, dnemin Genelkurmay Bakannn, ANAP ile RP arasnda koalisyon hkmetinin kurulmamas iin mdahalede bulunduunu ne srmtr.1631 Bu arada, Dz.K.K.Oramiral Gven Erkaya, Ocak 1996 aynda Milliyet Gazetesinde yaymlanan rportajnda, rtica, Trkiye iin, PKK terrizminden daha byk bir tehlikedir diyerek unlar sylemitir:1632
Hi kimse, yzde 50nin stnde oy alsa bile, Trkiyede demokrasinin kurallar uygulanacak diye, bir partinin eriata dayanan bir slam devleti kurmasna, demokrasiyi kullanarak lkede laik rejimi deitirmesine gz yumamaz. cabnda demokrasi kurallarnn dna klarak bu engellenir. Zaten bunu halk askerden
1630 1631 1632

Mustafa Kalemliye ilikin 21/06/2012 tarihli Tutanak. evket Kazana ilikin 2/11/2012 tarihli Tutanak. Bir Asker, Bir Diplomat, Gven Erkaya-Taner Baytok Sylei, Doan Kitap, stanbul, 2001, s.238.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

951 / 1404

ister, aksine bir davran karsnda ise, halk, Ordu ne gne duruyor, bizi irticaya m teslim edeceksiniz?diye sorar. Elbette, temennim, lkemizde ilerin bu raddelere gelmemesidir.1633

Ayn gnlerde gazeteci Metin Gktepe gzaltndayken ldrlmtr. 9 Ocak 1996 tarihinde, Trkiyenin en gvenli i merkezlerinden birisi olan Sabanc Centerda Sakp Sabancnn kardei zdemir Sabanc ile iki alma arkada ldrlm, saldry terr rgt DHKP-C stlenmitir. Sakp Sabancy ldrmek amacyla iyerine giren katiller yanllkla karde Sabancy ldrmlerdir. Suikast san Mustafa Duyar, mafya tarafndan ldrlmtr. ldren ahslarda Duyarn ldrlme gerekesini bu devlet bize Mustafa Duyar ldrtt. Veli Kk arayn, bizi sorun demitir. Sonraki yllarda ortaya konulan iddialara gre bu olayn arkasnda Sakp Sabancnn demokratikleme konusundaki grlerinin yatt ne srlmtr. TSAD seim sonrasnda gazetelere ilan vererek ANAYOL formln desteklemi, bask gruplarnn talepleri dorultusunda, RPli bir hkmet yerine, iki merkez sa partinin oluturduu 53nc ANA-YOL koalisyon hkmeti, 6 Mart 1996 tarihinde, sol destekli partilerin de desteini alarak ibana gelmitir. Basnda bu koalisyonun tekilinde DYPli Yalm Erez ve ANAPl Mustafa Taarn nclk yapt ne srlm; baz gazetelerde ise bu koalisyonun gizli mimarnn Cumhurbakan Demirel olduu iddia edilmitir. Gazeteci Cneyt Arcayrek ise Hrriyet ve Milliyet gazetelerinin sahibi medya patronu Aydn Doann gazetelerinde alan yazarlarla yapt bir toplantda, bu hkmeti desteklemek gerektiini sylediini ne srmtr.1634 Dnml Babakanlk esasna dayal hkmet protokol 3 Mart 1996 gn imzalanm, ANA-YOL Hkmeti Cumhurbakan tarafndan 6 Mart gn onaylanmtr. Hrriyet Gazetesinde ANA-YOL Hkmeti, Umut Hkmeti olarak tanmlanrken, Milliyet Gazetesinde tarihi uzlama maneti atlm; Akit Gazetesinde ise zoraki izdiva tanm kullanlmtr. Ancak, RP, gvenoylamasnda ekimser oylarn ret oylar ile birlikte saylmas gerektiini ne srerek Anayasa Mahkemesine bavurmutur. Bu dnemde Jandarma Genel Komutanl tarafndan yaymlanan yazl bir emirde, askeri birliklerdeki mescitlere mesai saatleri iinde rtbeli personel ile sivil memur ve iilerin girmesinin yasaklanmas merkez medyada eriat genelgesi olarak takdim edilmitir.1635 Ancak, bu genelgenin, 23 Mart gn RP Genel Bakan Yardmcs Ouzhan Asiltrk tarafndan din dmanl olarak tanmlanmas, laik kesimlerle RP arasnda gerginlie sebep olmutur. 26 Mart 1996 gn kimlii belirsiz bir st dzey askeri yetkilinin Anadolu Ajansna TSK din dman deildir dedii haber olmutur. Bu haber ertesi gn Hrriyet Gazetesi

1633 1634 1635

Bir Asker, Bir Diplomat, Gven Erkaya-Taner Baytok Sylei, Doan Kitap, stanbul, 2001, s.239. Cneyt Arcayrek, Byklere Masallar Kklere Gerekler:10, Geri Gidie zin Yok, Bilgi Yaynevi, Ankara 15 ubat 1996 tarihli, Jandarma Genel Komutan Org. Teoman KOMAN imzal genelge Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

952 / 1404

tarafndan da yaymlanmtr. Baz gazeteciler tarafndan1636 aklamay yapan komutann Genelkurmay kinci Bakan evik Bir olduu ne srlmtr. CHP lideri Baykal TSKy tahribe, sulamaya, onu siyasal tartmalarn iine ekmeye ynelik giriimlerin tmn sorumsuzlukla niteliyoruz derken, Erbakann partisinin yneticilerine askerlerle ilgili konularda konuma yasa getirdii ne srlmtr.1637 ANA-YOL Hkmeti dneminde ilk nemli sorun yze yakn st dzey brokratn atanmas konusunda yaanmtr. kinci ve daha nemli kriz ise iller ile ilgili yolsuzluk iddialar olmutur. RP tarafndan iller hakknda 12 ayr yolsuzluk dosyas hazrland ne srlm,1638 bu iddialar gazetelerde Varan-1, Varan-2 eklinde yaymlanmtr. 30 Mays 1996 tarihli Hrriyet Gazetesinde, MHP lideri Trkein hkmetin devamn demokrasinin selameti asndan gerekli grd aklamas yer almtr. 1 Haziran 1996 tarihli Hrriyet Gazetesinde ise illerin Kke sava ilan ettii haberi yaymlanmtr. Neticede, Babakan Ylmazn 4 Haziranda Cumhurbakan Demirele istifasn sunmasyla ANA-YOL hkmeti 6 Haziran 1996 tarihinde sona ermitir. Bylece bu koalisyonun siyasi mr yaklak 3 ay srebilmi, lke yeniden hkmet kurma tartmalar iine srklenmitir.

1636 1637 1638

Hakan Akpnar, 28 ubat Postmodern Darbenin yks, Ankara, mit Yaynclk. Hrriyet Gazetesi, 28 Mart 1996. Cneyt Arcayrek, Byklere Masallar Kklere Gerekler:10, Geri Gidie zin Yok, Bilgi Yaynevi, Ankara.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

953 / 1404

3. Refah-Yol Hkmeti Dnemi


HkmetinKuruluu
ANA-YOL Hkmetinin sona ermesi zerine, Cumhurbakan Demirelin, hkmeti kurma grevini seimlerde en yksek oyu alan Refah Partisi (RP) lideri Erbakana vermesiyle Trkiye siyasi tansiyonu yksek yeni bir dneme girmitir. Erbakan, dier siyasi parti yetkilileriyle yapt ilk grmelerde olumlu bir netice alamamtr. Bu srete 22 Haziran 1996 tarihli Hrriyet Gazetesinde ANA-YOL koalisyonunun yeniden kurulmas ynndeki grler yeniden gndeme getirilmitir. Erbakann temaslarnda RP ve Doru Yol Partisi (DYP) arasndaki grmelerde ilerleme kaydedildiinin ortaya kmas zerine, baz DYP milletvekilleri1639 partilerinden istifa ederek ANAPa gemitir.1640 Nihayet 28 Haziran 1996 tarihinde, RP lideri Erbakan, DYP ile ikier yl srecek dnml Babakanlk nerisi temelinde bir koalisyon hkmeti kurulmas konusunda anlama salamtr. Bylece ANA-YOL modeli esas alnarak, yeni bir koalisyon hkmeti kurulmutur. Protokole gre ilk iki yl iin Erbakann Babakan olmas, illerin ise Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan olmas ngrlmtr.

1639 1640

Yaar Dedelek, inasi Altner, Tevfik Diker ve rfan Demiralp. Bu milletvekillerinden bazlar, 7 Ocak 1997 tarihinde kurulan Demokrat Trkiye Partisi (DTP)ne katlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

954 / 1404

Kamuoyunda REFAH-YOL olarak bilinen RP-DYP koalisyonu, 8 Temmuz 2006 tarihinde yaplan oturumda yaplan gven oylamas sonucunda, 54. Cumhuriyet Hkmeti olarak kurulmutur.1641 RPnin, DYP ile ibirlii yaparak Trkiye siyasi tarihinde ilk kez iktidara gelmesi, RP dnda kalan toplum kesimlerinde, Siyasal slamn ykselii olarak grlerek, laik cumhuriyet ile askeri ynetim arasnda bir tercih yapma zorunluluunun var olduu ne srlmtr. Aralk 1995 seimlerinde birinci parti olarak kan RP lideri Erbakan, partisi aleyhindeki nyarglar krabilmek iin brokrasi, sivil toplum kurulular ve merkez medyayla sk bir diyalog kurmak iin gayret gstermitir.Babakan ErbakannkatldYA ve MGK toplantlarnda Trkiyenin kar karya olduu i ve d gvenlik tehditleri, ABD, AB ve sraille ilikiler konular ele alnmtr. Nitekim katld ilk YA ve MGK toplantlar sonrasnda, eki Gn grev sresinin uzatlmasna onay veren Erbakan, Trkiye ve srail Genelkurmay Bakanlklar tarafndan mzakere edilen, Gizli gizlilik dereceli Trkiyesrail Askeri Eitim ve Savunma Sanayii Anlamasn kamuoyuna aklanmamak kaydyla imzalam; muhalefetteyken eletirdii YA toplantsnda askerler tarafndan hazrlanan ihra dosyalar erevesinde irticai faaliyetlerde bulunduu gerekesiyle ok sayda subay ve astsubayn ihra edilmesine ilikin karar imzalamtr. Bu erevede, 1977 ylnda Sleyman Demirel liderliindeki Milliyeti Cephe Hkmetinden bu yana, Trkiyede muhafazakar partilerin her iktidara geldiinde gndeme getirilen, Taksime Cami yapma projesi, tepkiler zerine iptal edilmitir.

Hkmet Dnemindeki nemli Siyasi ve Sosyal Olaylar


REFAHYOL hkmeti iktidara gelir gelmez, baz camilerin nnde zellikle Cuma gnlerinde baz ar u gruplar tarafndan eitli eylemler dzenlenmeye balamtr. Bunlardan en dikkat ekici olan, Acz-i Mendiler olmutur.1642 6 Ekim 2006 tarihinde Ankara Kocatepe Camiinde zikir ekerek eriat isteriz eklinde baran sakall, cppeli ve asal Acz-i Mendi grntleri, gnlerce televizyon ve gazetelerde yaymlanmtr. RP Bakanvekili Kapusuz, bunun bir provakosyon olduunu sylemitir. Bu gsterilerin zamanlama olarak Babakann Libya gezisine denk gelmesi bu yaynlarn etkisinin artmasna yol amtr. 20 Ekim tarihinde yine ayn yerde gsteri yaparak, Atatrke hakaret eden yz civarndaki Acz-i Mendi gzaltna alnmtr. te yandan, stanbulun Fatih/aramba semtinde bulunan Ali Kalkancya ait, tarikat olduu sylenen oluum ortaya kmtr. Fadime ahin adl bir kadnn Ali Kalkanc ve
programnda, zetle, mahalli idarelerin yetki, idari ve mali adan glendirilecei, eitim ve salk alanlarna ayrlan kamu kaynaklarnn artrlaca, sosyal hayatta tahribata yol aan talih oyunlar iletmelerinin cazibe merkezi haline gelmelerinin nlenecei, din hizmetlerine nem verilecei, din hizmeti sunan grevlilerin her trl siyasi dnce ve etkilerin dnda tutulmas konusundaki hassasiyetin korunaca, vakflarn almalarnn tevik edilecei, kamu yatrmlarnda salk ve eitim sektrlerine, blgesel gelimilik farklarnn giderilmesine arlk verilecei, terrle mcadeleye nem verilecei, Olaanst Hal uygulamasnn gerekli tedbirler alnarak kaldrlaca, Trk Cumhuriyetleri ve slam lkeleri ile ekonomik, ticari, sosyal ve kltrel ilikilerin gelitirilmesi ynnde yrtlen faaliyetlere hz kazandrlaca, slam Konferans Tekilat Ekonomik ve Ticari birlii Daimi Komitesi (SEDAK) erevesindeki ekonomik ibirlii faaliyetlerine etkin bir ekilde katlmaya devam edilecei, Avrupa ile slam Konferans Tekilat (KT) yesi lkeler arasndaki ekonomik ilikilerin gelitirilmesine aba gsterilecei, Avrupa Birlii'ne tam ye olmas hedefi ile imzalanan Gmrk Birliinin salkl bir biimde gelimesinin salanaca vb. hususlar yer almtr.
1642 1641Hkmeti

Meral Akenerin 25.06.2012 tarihli Komisyon Tutana.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

955 / 1404

Mslm Gndz arasnda zel ilikiler olduu ne srlmtr. Gndzn Fadime ahinle baslma grntleri polis kameralarnca ekilerek yaymlanmtr. Ali Kalkanc, Mslm Gndz ve Fadime ahinin zel olarak grevlendirilmi kiiler olduu ne srlmtr.1643 Bu olaylarn 28 ubat srecini tetikleyen kurgulanm olaylar olduu, Acz-i Mendiler, Fadime ahin, Ali Kalkanc gibi isimlerin provokasyon amal kullanlm olduklar yaplan tetkiklerde grlmtr. Susurluk Olay Yerel ara seimlerin yapld 3 Kasm 1996da, Susurluk skandal patlak vermi; kanun kaa Abdullah atlnn, sevgilisi olduu sylenen Gonca Uslu ile birlikte, eski stanbul Emniyet Mdr Yardmcs Hseyin Kocada ve Bucak aireti reisi ve DYP anlurfa milletvekili Sedat Bucakla birlikte olduu otomobile bir kamyonun arpmasyla, devlet iindeki karanlk ilikilerin su yzne kt ne srlmtr. Bu olayn ardndan, basn organlarnda, derin devlet ve devlet-mafya-siyaset geni iddialar tartlmaya balanmtr. Bu olayn iinde DYPli bir vekilin olmas, illerin kazadan yaral olarak kurtulan Bucak hastanede ziyaret etmesi, len atl iin TBMM Genel Kurulunda Devlet iin kurun atan da, kurun yiyen de bizim iin ereflidir eklindeki szleri, basn yayn organlarnda eletirilmitir. Erbakann, bu gelimeler karsnda, basnda kan haberler iin fasa fiso diyerek, olay medyann abarttn ne srmesi bu kez RPnin eletirilmesine neden olmutur. Erbakann koalisyon ortan korumak iin bu szleri sarf ettii ne srlmtr. Bu gelimeler zerine, iller, skandala ad karan ileri Bakan ve eski Emniyet Genel Mdr Mehmet Aarn istifasn istemitir. ANAP lideri Ylmaz, Cumhurbakan Demirelden Devlet Denetleme Kurulunun grevlendirilmesini istemi ancak Demirel sistemin iletilmesi gerektiini syleyerek, talebi geri evirmitir. Mteakip gnlerde, Ylmaz, Almanya gezisi sonras urad Budapetede kald otelde kimlii belirsiz bir kiinin yumruklu saldrsna uramtr. Neticede, daha nce, Erbakann Libya gezisine ilikin kararnameyi imzalamamasndan dolay parti iinde gerginlie yol aan Aar, 8 Kasm 2006da herhalde Kaddafi memnun olmutur diyerek istifasn sunmu1644 ve yerine Meral Akener getirilmitir. Akenerin ilk iinin Aarn imzalamad Erbakann Libya gezisi kararnamesinin imzalanmas olduu ne srlmtr. Bu olay aratrmak amacyla, 13 Kasm 1996da, ay iin grev yapacak Meclis Susurluk Aratrma Komisyonu kurulmutur. Komisyon Bakan Mehmet Elkatm, olayn arkasnda JTEMin olabileceini iaret etmitir. Bu olay hakknda Babakanlk Tefti Kurulu Bakan Kutlu Sava tarafndan hazrlanan szkonusu raporun bir blm devlet srr saylarak yaymlanmamtr. 9 Ocak 1997 tarihinde Cumhurbakan Sleyman Demirel ile ankaya Kk'nde bir grme yapan Babakan Necmettin Erbakan, Susurluk kazasyla ilgili olarak Babakanlk
1643Kadir 1644

Sarmusakn 08.10.2012 tarihli Komisyon Tutana.

Hrriyet Gazetesi, 9 Kasm 1996.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

956 / 1404

Tefti Kurulu'nca hazrlanan raporun Demirele sunulduunu sylemitir. Susurluk konusunda orduya ynelik aklamalar yapan Emniyet stihbarat Daire Bakan Vekili Hanefi Avc mahkeme kararyla tutuklanmtr. Babakan Necmettin Erbakan daha sonra Genelkurmay Bakan Orgeneral smail Hakk Karaday'y ziyaret etmitir. 10 Ocak 1997 tarihinde Adalet Bakan evket Kazan dzenledii basn toplantsnda, Babakanlk Tefti Kurulu mfettilerince hazrlanan Susurluk raporu hakknda bilgi vermi; adli mercilerce soruturmas istenenlerin 35, tank olarak dinlenmesi istenenlerin de 85 kii olduunu sylemitir. Babakan Erbakan Susurluk skandaln aratrmak amacyla MTe de ayrca bir rapor hazrlatmtr. Bu rapor sadece mecliste grubu bulunan parti bakanlarna verilmitir. Bu gelimeler sonrasnda, 15 Eyll 2011 tarihinde Ankara zel Yetkili 11. Ar Ceza Mahkemesi tarafndan eski Emniyet Genel Mdr Mehmet Aar hakknda su rgt yneticisi olduu gerekesiyle 5 yl hapis cezas istenmitir. Konuyla ilgili olarak Dnemin Adalet Bakan evket Kazan Komisyonumuza bilgi vermitir.1645 Srekli Aydnlk in Bir Dakika Karanlk Eylemi Susurluk skandal toplumda yaygn bir infiale sebep olmu; skandaln zerinin rtldm dnen Yurtta Giriimi ad verilen bir grup aydn tarafndan 1-29 ubat 1997 tarihlerinde yrtlen Srekli Aydnlk in Bir Dakika Karanlk adl kampanyalarla, Susurlukta aa kt ne srlen derin devlet hedef alnmtr. Ancak, Adalet Bakan evket KAZANn bu eylemi mum sndye benzetmesi, bata Alevi vatandalarmz olmak zere, toplumun geni kesimlerinde infiale sebep olmu; bylece protestolar zellikle Refah Partisinin aleyhine dnk kampanyaya dntrlmtr. Refah Partili Belediyelerin ve Milletvekillerinin Eylem ve Sylemleri: 28 ubat srecinin en tartmalkonularndan bir dieri de, Refah Partili belediye bakanlarnn yapt aklamalar olmutur. 1997 ylnn ilk haftalarnda, birdenbire, kimlerin servis ettii anlalamayan bir kaset trafii balam, RPli milletvekilleri ve belediye bakanlarna ait baz konumalarn televizyon kanallarna grnmeyen ellerden datld grlmtr.1646 Bu yolla, 28 ubat srecinde Refahl belediyelerin kamuoyundaki hizmet veren imaj zedelenmeye allm, RP belediyeler zerinden ypratlmtr. zellikle, Sultanbeyli, Sincan, anlurfa, Bingl, Konya, Ankara gibi Refah Partili belediyelerle ilgili haberler ne karlm; zellikle RPli Rize Milletvekili evki Ylmazn, stanbul Milletvekili Hasan Mezarcnn, Ankara Milletvekili Hasan Hseyin Ceylann eitli yer ve tarihlerde yapt konumalara ilikin video kasetleri TV ve gazetelerde ok okFla Haber st balklar ve gerilim mzikleri eliinde sunulmu; bu konularda eitli tartma programlar dzenlenmitir. evki Ylmazn Arafatta yaptrd yemin, gnlerce TV ekranlarndan eriat yemini gibi balklarla haberletirilmi, lahiyat mezunu olan ve dini vaazlaryla tannan evki Ylmazn
1645evket 1646

Kazann Komisyon Tutana.

Birand/Yldz, s. 189.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

957 / 1404

yapt dini ierikli konumalar dnemin ruhu iinde eriat ars olarak sunulmutur. Baz Refahl belediyelerin ve Refah Partisine yaknlyla bilinen dernek ve vakflarn yine ayn dnemde balattklar alternatif Ylba etkinlikleri de, irticai kalkma eklinde deerlendirilmitir. Sultanbeyli Belediyesi 28 ubat dneminde ad sk sk irtican merkezi olarak takdim edilen stanbulun Sultanbeyli ilesinde, 11 Ocak 1997 tarihinde, dnemin 2nci Zrhl Tugay Komutan Tugeneral Dou Silaholu tarafndan, Belediye Bakannn onay alnmakszn, ile meydanna Atatrk ant yaptrlmas uzun sre kamuoyunu megul etmitir. 28 ubat darbesini soruturan savcya 6 Kasm 2012 tarihinde ifade veren dnemin Sultanbeyli Belediye Bakan Nabi Koakn; Dou Silaholu'nun blgede provokasyon peinde kotuu, Meydana fiber Atatrk bst diktikleri, amalarnn bst yaktrp suu Mslmanlarn zerine ykmak olduu, heykel yaklmasn diye 15 gn boyunca banda nbet tutturduu, sonra fiber heykel yerine tun olann diktikleri" eklindeki basna yansmtr. kr Karatepenin 10 Kasm Konumas Karatepenin 10 Kasm trenlerine ilikin konumas basnda irtican ayak sesleri olarak yanstlmtr. Karatepenin konumasndaki nancmza sayg duyulmad bu dnemde, iim kan alayarak bugnk trene katldm Bu zulm dzeni yklmaldr.Mslmanlar iinizden bu hrs, bu kini, bu nefreti, bu inanc eksik etmeyin eklindeki szleri basnda gnlerce ilenmitir. Refah Partili Kayseri Belediye Bakan Karatepe, bu szleri dolaysyla medya eliyle sulanm, siyasi irade grevden alm, resmi grevlerinden el ektirilmitir. Dnemin Kayseri Belediye Bakan kr Karatepe 02.11.2012 tarihinde Komisyonumuza bu konuda aklamalarda bulunmutur.1647 Dier taraftan, bu srete Refah Partili Belediyeler de sk gzlem altna alnm ve teftiten geirilerek yargsal sre balatlmtr. Bunlardan; Gebze lesi Belediye Bakan Ahmet Pempegll hakknda MGK Genel Sekreterlii tarafndan alnan ihbar mektubu ilem yaplmak amacyla ileri Bakanlna gnderilmitir.1648Yaznn sonu blmnde; Uygun grld takdirde, konunun 4483 sayl Memurlar ve Dier Kamu GrevlilerininYarglanmas Hakknda Kanun hkmlerine gre incelenmesi iin yazmz ve eklerinin Tefti KuruluBakanlna havalesi istenmitir.ileri Bakanl tarafndan sz konusu yaz hakknda ilem yaplmtr. Kuds Gecesi etkinlii Belediye Bakan Bekir Yldz ile dnemin ran Bykelisinin de itirak ettii bu etkinlikte eitli iirler okunmu, srailin Filistine uygulad bask bir tiyatro gsterisiyle izleyicilere gsterilmi ve Refah Partili Belediye Bakan tarafndan Filistinde uygulanan bask ve zulm
1647 1648

kr Karatepenin 02/11/2012 tarihli Komisyon Tutana. ileri Bakanlna 22/08/2000 tarihinde gnderilen mektup Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

958 / 1404

konusunda bir konuma yaplmtr. Ancak bu etkinlik, gazetelerde Trkiye ran m olacak? eklinde yanstlmtr. Sincan Belediyesi tarafndan dzenlendii iddia edilen Kuds Gecesi olarak adlandrlan etkinliin, kamuoyunda bilinenin aksine, Kuds Platformu ile ortaklaa yapld renilmitir. Geceye davetli olan ran Bykelisi Muhammed Rza Bagherinin yapt konumada, Amerika ve srail'i dman ilan ettii, eriat ars yapt ne srlmtr. CHP Genel Bakan Deniz Baykal, Bagheri'nin Trkiye'nin i politikasna karmasna hakk olmadn belirterek, "Dileri Bakan'n greve aryorum. Derhal tepkisini dile getirmeli ve Trkiye'nin olmas gereken tavrn ortaya koymaldr" demitir. Bu gelimeler zerine, Dileri Bakanl Mstear Yardmcs Bykeli Ali Tuygan, Sincan Belediyesi tarafndan dzenlenen "Kuds Gecesi"ndeki konumalar nedeniyle ran'n Trkiye Bykelisi Muhammed Rza Bagheri'yi Bakanla ararak grmtr. Grmenin ardndan Dileri Bakanl tarafndan yaplan yazl aklamada, "Bykelinin sz konusu gecede yapt konumann, iilerimize mdahale nitelii tayan unsurlar ve Trkiye'nin dostu baz lkelere kar uygun olmayan eletiriler ierdii, bu beyanlarnn tarafmzdan protesto edildii belirtilmitir" denilmitir. Ancak, Hkmetin sz konusu Bykeliyi derhal snr d etmemesi Genelkurmay tarafndan tepkiyle karlanmtr. Bu olaydan gn sonra, 3 ubat 1997 tarihinde Sincandaki Kuds gecesine ilikin olarak DGM tarafndan inceleme balatlmtr. ileri Bakan Meral Akener, hakknda alan soruturmann selameti asndan Sincan Belediye Bakan Bekir Yldz'n geici tedbir olarak grevinden uzaklatrdn aklam; Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesi de, Yldz hakknda "gzlem altna alnmas" talimatn vermitir. DGM Basavclnn Esas Hakkndaki Mtalaasnda Kuds Gnnn, Kudsle ilgisinin olmad; dirili gn ve Mslmanlarn gn olduu vurgulanmtr. Bekir Yldz, Kuds gecesinde yapt konuma nedeniyle 17,5 yl hapis cezasna arptrlmtr. Sincanda dzenlenen KudsGn etkinlii 28 ubat srecinin en tartmal hadiselerinden birisini tekil etmitir. Etkinliklerle gndeme gelen Sincanda NATO Tatbikat dolaysyla tanklar yrtlm, tanklarn caddede yrtlmesi medya tarafndan Tanklar Yrd balklaryla verilerek siyasi bir ierik kazandrlmtr. Sincan Belediye Bakan Bekir Yldz Komisyonumuzda, bu denli tartma yaratan olayn Ramazan programlar erevesinde yapldndan bahisle, KudsGn etkinliinin ilk defa deil, daha nceki yllarda da ayn platformca dzenlendiini beyan etmi ancak bu yl belediyenin Kltr mdrlnce yapldn ifade etmitir:
Bykeliyle birlikte salona girdik, salona girdiimizde o gne kadar bizim programmza bu denli basndan ilgi olmazd, basnn ok ciddi anlamda ilgisini grdk, btn televizyonlarn orada bulunduunu grnce dorusu ben o esnada ardmGrld gibi dnemin artlar bakmndan da birka yldr yaplan bir kltrel etkinlii o gnk artlarda baka bir atmosfer oluturmak iin kullanlmtr. Kuds Gecesi yapld, iki gn ortada haber yok, ikinci gn Sabah gazetesi bir haber yapt Bu ne rezalet diye. Sabahleyin telefon ald, atmevket Kazan. Seni ne kadar sevdiimi biliyorsun, hangi sreten

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

959 / 1404

getiimizi biliyorsun, nasl byle bir hata olur? dedi. Byle girdi arkasndan da Yani sesi titriyordu, kzgnd, bu ekilde ifadeler kulland.1649

Sincanda Tanklarn Geii 4 ubat 1997 tarihinde Ankara'nn Sincan ilesinde Etimesgut Zrhl Birlikler Okulu ve Eitim Tmen Komutanl'na bal eitli askeri aralardan oluan konvoy, ile sokaklarndan Aknc ss'ne "motorlu yry" gerekletirmitir. Bu yry, lke genelinde heyecana neden olurken, Milli Savunma Bakan Turhan Tayan, olayn normal bir tatbikat olduunu, eitim almalar kapsamnda gerekletirildiini sylemitir. Olay gazetelere Sincandan Ordu Geti bal ile yansmtr.1650 Genelkurmay, "alt ayda bir yaplan normal eitim faaliyeti" olarak aklad "tesadfen bu tarihe denk geldiini" bildirmitir. Sincanda tanklarn geii, 21 Washingtonda Trkiye-Amerika Konseyi balosuna katlan Genelkurmay kinci Org.evik Bir tarafndan Sincanda demokrasiye balans ayar yaptk deerlendirilmitir.1651 geiin, ubatta Bakan eklinde

Askere ait olduu ne srlen bu szlere tepki gsteren RPli Kahraman Emmiolu, Bu kafalar duvara arpmal. Eer sen politika yapacaksan kar elbiseni. Gre Paa gibi politika yap demitir.1652 Babakan Necmettin Erbakan, partisinin grup toplantsnda Ankara'nn Sincan ilesinde dzenlenen Kuds Gecesi'ni deerlendirirken, demokratik bir lkede bu tr etkinlikler olabileceini; baz evrelerin byk Trkiye'nin kurulmasndan rahatszlk duyduunu ifade etmitir. Adalet Bakan evket Kazan da TBMM Genel Kurulu'nda ANAP Ankara Milletvekili Nejat Arseven'in Sincan'da yaanan olaylara ilikin konumasn yantlarken, hi kimsenin demokratik rejim zerine oyun oynamaya hakk olmadn belirterek, Sincan Belediye Bakan Bekir Yldz'n, RP'nin 400 belediye bakanndan biri olduunu sylemitir. Kazan, Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesi'nin olayla ilgili soruturma balattn, RP Meclis Grubu'nun da duyarln ortaya koyarak, milletvekilini olay soruturmakla grevlendirildiini sylemitir. CHP Genel Bakan Deniz Baykal, partisinin grup toplantsnda yapt konumada, Sincan'da yaanan olaylar iin RP'nin laik, demokratik cumhuriyete dnk bir tepki iinde olduunu herkesin grmesi gerektiini belirterek, cumhuriyeti savunan herkesi, kar tepki gstermeye armtr.
1649 1650

Bekir Yldzn 10.10.2012 tarihli Komisyon Tutana.

Komisyonda dinlenen Gazeteci Fatih ekirge, Sincan olaylar hakknda unlar sylemitir: Sincanda tanklar yrd. O gnk tesadf bu Ben de merak ettim hakikaten, geriye dnp bakyoruz yani. Daha dorusu bizim Sedat biraz iyi ey yapar. Baktk, Hrriyetteki haber yle: Sincanda tanklar yrd. Ertesi gn yani ayn gn Sabahta da var, Hrriyette de var, ayn gn, 4 veya 5i. Bakarsanz orada da resmin altnda unu yazyor, diyor ki: ki tank bozulduu iin meydanda kald. Yani, tanklar meydanda kalm, nne giden, gidip ekiyor zaten. Ya bozuldu ya bozdular yani fotoraftan kamasn diye. Bu, Hrriyetin ertesi gnk 1inci sayfasnn fotoraf alt yazsdr. Yani, hay Allah tank kardm bir daha geirin diye bir ey yok, zaten bozuk brakmlar. Yani kamasn diye. Dolaysyla, o bir ehir efsanesi, bu hep sylendi ok teekkr ediyorum sorduunuz iin -kayda gemesini asndan sylyorum- o tanklar orada zaten duruyordu. Birand/Yldz, s.201.

1651 1652

Bu szler karsnda (E) Korg. Nevzat Blgirayn kendi kitabnda yer alan yleyse birok sank milletvekili dokunulmazlk zrhn karmayarak neden yargdan kayor eklinde zetlenebilecek szleri, Trkiyede asker-siyaset ilikilerinin anlalmas bakmndan nem arz etmektedir. Nevzat Blgiray, 28 ubat Sreci 1, Tekin Yaynevi, Ankara, 1999, s.91.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

960 / 1404

Byk Birlik Partisi Genel Bakan Muhsin Yazcolu ise Trkiyede asla Nusayri iktidarnn olumasna izin vermeyeceiz diyerek tepkisini ortaya koymutur.Cumhurbakan Sleyman Demirel, trban konusunun gndemden karlmasn isteyerek RP'yi uyarm ve ran'n Ankara Bykelisinin Trkiye'nin iilerine kararak "yanl yaptn" sylemitir. Babakan Yardmcs Tansu iller, "lke btnln hangi kararllkla savunduysak, devletin itibarn yurt dnda nasl savunduysak, demokrasiyi de ayn kararllkla savunuruz" demitir. ABD Dileri Bakanl szcs Nicholas Burns ise Sivil hkmet, Trkiyenin Avrupadaki konumu iin nemlidir. Trkiyede derin bir istikrarszlk konusunda bazlarnn tad kaygy paylamyoruz. demitir. 7 ubat 1997 tarihinde, Cumhurbakan Sleyman Demirel tarafndan kabul edilen TBMM Bakan Mustafa Kalemli grme sonrasnda yapt aklamada, Cumhurbakan Demirel ile Trkiye'nin laik, ada yapsnda geri gidi olamayaca konusunda gr birliinde olduklarn sylemitir. 9 ubat 1997 tarihinde, Cumhurbakan Demirel yaymlad bayram mesajnda Din uhrev alan, hukuk ise dnyev alan tanzim eder. slamda zorlama yoktur. nan ve ibadet zgrl Cumhuriyetin titizlikle savunduu bir ilkedir. Dini siyasallatrmaya alanlar hem gnah hem de su ilemektedirler demitir. ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz Sakarya'da yapt konumada, koalisyon hkmetinin niversiteden silahl kuvvetlere kadar toplumun tm kurumlarnda gerginlik yarattn belirterek "Silahl kuvvetler tanklarn Ankara'nn ortasnda yrtmek suretiyle bir mesaj vermek gereini duyuyorsa durum vahimdir" demitir. DSP Genel Bakan Blent Ecevit yapt yazl aklamada, cumhuriyeti tehdit eden gelimeler karsnda RP dndaki tm partileri, laik demokrasiyi korumak ve RP'li bir hkmetten kurtulmak iin g birliine ardklarna dikkat ekmitir. 15 ubat 1997 tarihinde Adalet Bakan evket Kazan, dzenledii Kuds Gecesi'nde sarf ettii laiklik aleyhindeki szleri nedeniyle tutuklanan Sincan eski Belediye Bakan Bekir Yldz' Ankara Merkez Kapal Cezaevi'nde ziyaret etmitir. 18 ubat 1997 tarihinde Demirel: Ne Cezayir, ne de ran olan Trkiyede eriat istenemez. eriat isteyen, Atatrk Cumhuriyetinin koyduu hukuk sistemine ve hukuk devletine kar kyor demektir. eriat kimse getiremez. demitir. 21 ubat 1997 tarihinde ran terrist devlet muamelesi grmeli. diyen Org. evik Bir, Sincandan geen tanklarla ilgili olarak da; Demokrasiye balans ayar yaptk demitir.22 ubat 1997 tarihinde, Yargtay Cumhuriyet Basavcl Kayserideki niformal korumalar nedeniyle RPyi ikinci kez uyarmtr. 27 ubat 1997 tarihinde, Anayasa Mahkemesi Bakan Yekta Gngr zden, Ankara'da basn mensuplarnn eitli sorularn yantlarken, laikliin, cumhuriyetin deitirilmesi nerilemez nitelii olduunu vurgulayarak, "Cumhuriyete kar olanlar ile mmetilik, Arap milliyetilii ve din smrs eylemlerini srdrenler, tersine sylemlerle laiklii sulama kurnazlna sapyorlar. Kavga yaratp trmandranlar, inanlara saygs olmayanlardr" demitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

961 / 1404

Sincan olay ile ilgili olarak, dnemin Genelkurmay Bakan Org. smail Hakk Karaday, 25.06.2012 tarihinde Komisyonumuza yapt aklamada, tanklarn geiinden haberinin olmadn ifade etmitir.1653 Buna mukabil, 08.10.2012 tarihinde grlerine bavurulan polis memuru Kadir Sarmusak, Dz.K.K.l karargahnda askerliini yapt srada, Sincan olay benzeri bir siyasi krizin meydana geleceinden haberdar edildiklerini; bunun zerine kendisi tarafndan takip edilen borsadaki paralarn ektiklerini ifade etmitir.1654 Sendika Eylemleri ve Cumhuriyet Mitingleri i sendikalarnn bu dnemde toplumsal muhalefetin nemli bir unsuru olduu grlmtr. TRK- Ynetim Kurulu, REFAH-YOL Hkmet Programnn aklanmasnn hemen ardndan 10 Temmuz 1996 tarihinde Babakan Erbakana bir mektup gndermitir. Mektupta; 12 Eyll 1980 sonrasnda kabul edilen mevzuatla birok temel hak ve sendikal hak ve zgrlkler zerindeki kstlamalarn devam ettii vurgulanarak, alma mevzuatnn ILO Szlemeleri ile uyumlu hale getirilmesi, SSKnn mali sorunlarnn zmlenmesi, terrle etkin ekilde mcadele edilmesi, yzde 82,9a kan enflasyon oran altnda ezilen alan ve emeklilerin satnalma glerinin iyiletirilmesi, kaak iilik ve taeronlamann nlenmesi vb. talepler dile getirilmitir. 6 Ekim 1996 tarihinde yaplan TRK- 17. Olaan Genel Kurulu sonucunda yaymlanan Gr ve Talepler balkl basn bildirisinde, Demokratikleme bal altnda, eitli siyasi taleplerin yan sra, dini eitim ve retimde devletin gzetim ve denetimi etkinletirilmelidir ifadesi yer almtr. TRK-in, Temmuz-Kasm 1996 ayndaki hkmete ynelik szkonusu tutumu, Susurluk olaynn ardndan, Aralk 1996 ayndan itibaren iyiden iyiye deimeye balamtr. Bu erevede, Genel Merkezi stanbulda olan sendikalarn yneticileri, iyeri temsilcileri ve iyerlerinden katlan byk bir ii grubu, Taksim Atatrk Antna yrm ve Anta elenk koyarak Temiz Toplum, Temiz Siyaset arsnda bulunmu; 21 Aralk 1996 tarihinde ise TRK- Bakanlar Kurulunca alnan karar kapsamnda Trkiyeye Sahip k kapal salon toplants stanbul Bostanc Gsteri Merkezinde yaplmtr.1655 27 Aralk 1996 tarihinde TRK- heyetinin Cumhurbakan Demirele yaptklar ziyarette, hkmetin bata iiler olmak zere alanlarn ve halkn sorunlarn zmede baarsz olduu, demokratikleme ynnde hibir somut adm atlamad, bata iiler olmak zere, alanlarn cretlerinde enflasyon nedeniyle cretlerdeki byk anma meydana geldii, isizliin artt dile getirilerek, bu hususlar ieren bir mektup takdim edilmitir. Mektupta, ayrca, REFAH-YOL hkmetinin 18 Ekim 1996 tarihli Resmi Gazetede yaymlanan karar uyarnca zorunlu emeklilii yeniden balatmas, taeronluk sistemi ve zelletirme uygulamalar eletirilmi, Cumhurbakanndan mafya ve etelerle ilikiler ve uyuturucu kaakl konusundaki iddialarn ciddiyetle soruturulmas istenmitir.

1653 1654 1655

smail Hakk Karadaynn 25.06.2012 tarihli Komisyon Tutana. Kadir Sarmusakn 8.10.2012 tarihli Komisyon Tutana. Eylemleri,

TRK- Resmi nternet Sayfas, Eylemlerimiz, 1961'den tibaren Trk-in http://www.turkis.org.tr/index.dyn?wapp=11365F51-2C09-4DEC-87AF-0DDC590F1A1Cwww.turkis.org.tr

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

962 / 1404

Bu ziyaretin ardndan, Cumhurbakan Demirelle sk bir diyalog gelitiren TRK- Bakanlar Kurulu, hkmetin d politikas ve dier uygulamalar hakknda ok sayda bildiri yaymlayarak, toplumu demokratik kitle eylemlerine katlmaya armtr. Bu erevede,3 Aralk 1996 tarihinde yaymlanan TRK- Bakanlar Kurulu Bildirisinde u aklama yaplmtr:
Hkmet, d politikada Devletimizin geleneksel politikasnn dna karak, Msr ve Libya ziyaretlerinde olduu gibi, ulusal onurumuzu zedeleyici bir tutum sergilemitir. Tm dnyann ilgi alan olan Avrasya Blgesi, Refahyol Hkmeti tarafndan sistemli bir biimde ihmal edilmektedir. denildikten sonra, Bakanlar Kurulumuz, lkemize, Halkmza ve Devletimize ynelik tehditlerin sona erdirilmesi, dile getirilen sorunlarmzn zm ve isteklerimizin yerine getirilmesi amacyla, meru ve demokratik kitle eylemlerine bavuracaktr. Bu eylemlerimiz, sorunlar parlamenter demokratik dzen iinde zebilmenin gvencesidir. TRK- Bakanlar Kurulu, tm halkmz ve demokratik kurulular bu mcadeleye katlmaya armaktadr.

21 Aralk 1996 tarihinde yaymlanan Trkiyeye Sahip k! balkl Bildirgede, Refahyol Hkmeti, uygulad politikalarla, alanlara, halkmza ve Trkiye Cumhuriyetinin ana zellikleri olan insan haklarna, demokrasiye, laiklie, sosyal hukuk devletine ve emperyalizme kar ilk baarl kurtulu savann nderi Mustafa Kemal Atatrkn temsil ettii ada uygarlk anlayna kar srarla dmanca bir tutum ve davran iindedir. denilmitir. 5Ocak 1997 tarihinde, Ankarada, TRK-, DSK, DSP ve Atatrk Dnce Dernei nclnde gerekletirilen mitingde Trkiyeye Sahip k! Demokrasi in Mcadele Et! sloganyla bir miting yaplmtr. Bu mitingde konulan TRK- Bakan Bayram Meral, Mollalar laik sistemi asla deitiremez. Bu ada lkenin gvencesi bizleriz demitir. Bu miting, Cumhuriyet Gazetesinin 6 Ocak 1997 tarihli nshasnda, Mollalara Geit Yok manetiyle verilmitir. Bu dnemde, TRK-, DSK, TSAD,1656 TESK ve TOBB yneticileri, demokrasi ve hukukun karsnda, darbecilerin yannda yer almlardr. 29 Ocak 1997 tarihinde CHP Kadn Kollar, Trk Kadnlar Birlii, Trk Hukuku Kadnlar Dernei ve Atatrk Dnce Dernei yesi kadnlar, RP'nin trban yasallatrma giriimlerini protesto etmitir. CHP Kadn Kollar Genel Bakan Gldal Okuducu, RP'nin trban bir tr eriat niformas olarak grdn belirterek, "Btn Trkiye bunun masum bir inan rtnmesi olmadn ok iyi bilmelidir" demitir. 3 ubat 1997 tarihinde, TRK- Bakan Bayram Meral imzasyla Genelkurmay Bakan smail Hakk Karadayya sayfalk bir rapor sunulmutur. Laiklik ilkesi ve Devrim Kanunlarna aykr hareketlerin dikkat ekildii bu raporun, daha sonra Genelkurmay Bakan tarafndan Cumhurbakanl Demirele tevdi edildii ve Demirel tarafndan zel bir mektup ekinde Babakan Erbakana gnderildii anlalmaktadr.1657

1656

Ocak 1997 tarihinde, TSAD tarafndan Prof. Blent Tanre hazrlattrlan Trkiyede Demokratikleme Perspektifleri balkl rapor lke gndemini igal etmitir. Genelkurmay Bakanlnn Milli Savunma Bakanlna balanmas, MGKnn Anayasal kurum olmaktan karlmas gibi nerilerin yer ald raporun, Silahl Kuvvetler tarafndan tepkiyle karland, TSAD Bakan Halis Komilinin Genelkurmay Bakan smail Hakk KARADAYI tarafndan azarland ne srlmtr. Birand/Yldz, s.197,198. Cumhurbakanl Arivi, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-230.

1657

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

963 / 1404

stanbulda i Partisi tarafndan 6 ubat 1997 tarihinde aslan afilerde, Cumhuriyet Devrimi Kanunlar Uygulansn eklinde mesajlar yer alm; i Partisi Genel Bakan Dou Perinek, 28 ubat MGK toplantsnda alnan kararlarn tamamen kendi kitaplarndan alnarak yazldn ne srmtr.1658 26 ubat 1997 tarihinde, Trk-, DSK ve TESK tarafndan, rejime ynelik tehditlere kar g birlii karar alnd aklanmtr. Ayn gn, stanbul kadn kurulular birlii, laiklik iin eylem balatmtr. 27 ubat 1997 tarihinde, Trk-, DSK ve TESK kke kmtr. Ayn gn, Birinci Ordu Komutan Org. Hseyin Kvrkolu stanbul Devlet Gvenlik Mahkemesini ziyaret etmitir. te yandan, TSAD da, yaynlad basn aklamalaryla, bu sreci desteklemitir. Tarikat Mensuplarna ftar Yemei Olay 11 Ocak 1997 tarihinde Babakan Necmettin Erbakan tarafndan Babakanlk Resmi Konutunda, Diyanet temsilcileri, Diyanet leri Eski bakanlar, lahiyat Fakltelerinin dekan ve retim yeleri, Mft ve Vaizler ile din adamlarnn aralarnda bulunduu toplam krka yakn kanaat nderine iftar yemei verilmitir. Organize edilen iftar yemeine birtakm grevli ve resmi din adamlarnn katlmas, kamuoyunda gnlerce tartlmtr. Bu kiilerin Konuta girilerinde sakall, sarkl ve cppeli grntleri televizyonlarda gnlerce yaymlanmtr. Basnda tarikat yemei olarak lanse edilen haberlerde, bu olay irtica kalkmas olarak yanstlmtr. Hrriyet Gazetesi yazar Sedat Ergin, bu olayn barda taran son damla olduunu ifade etmitir.1659 Bu olay hakknda, 16 Ocak 1997 tarihinde, CHP Genel Sekreteri Adnan Keskin ve 33 milletvekili, Babakan Necmettin Erbakan'n Babakanlk Konutu'nda verdii yemekle ilgili olarak Ankara Cumhuriyet Basavcl'na su duyurusunda bulunmutur. Bu olay Basavcnn parti kapatma iddianamesinde de yer almtr. Komisyonumuzca bilgisine bavurulan dnemin tanklarndan Zaman Gazetesi imtiyaz sahibi Alaaddin Kaya; O yemekte Diyanet leri Bakanmz da vard Bugnn ok daha byk apta yaplan, devlet ricalinde yaplan yemeklerin belki de minyatryd yani, o bir bahaneydi, yoksa o yemein iinde byle sknt yaratacak, efendim, insanlar hesaba ekilmesini gerektirecek bir ey yoktu. demitir.1660

Hkmetin D Politikas
28 ubat dneminde, bata ABD olmak zere, d glerin, resmi dzeyde, Trkiyede demokrasinin sekteye uratlmamas kouluyla, iktidarda bulunan REFAH-YOLun uluslararas alanda atm olduu bir ksm admlardan rahatszln dair aklama yaparken, fiili bir darbeye de k yakmamas, darbe heveslisi kesimlerde hayal krklna yol amtr.

1658 1659 1660

Tuncay Opin, ubat Uzar Bin Yl Olur, stanbul, Sesli Kitaplar, 2004, s.93. Erkan Yksel, Medya Gvenlik Kurulu, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2004, s.56. Alaaddin Kayann Komisyon Tutana.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

964 / 1404

28 ubat srecinde, hem ABDnin, hem de ABnin1661 28 ubat MGK kararlar sonrasnda, resmi dzeyde, ciddi bir eletiride bulunmadklar grlmekle birlikte, 28 ubat srecini aka desteklediklerini veya bu srece mdahil olduklarn yanstan herhangi bir husus tespit edilememitir. te yandan, Avrupa Komisyonu tarafndan 1998 ylndan itibaren yaymlanan lerleme Raporlarnda ve dier resmi belgelerde, sivil-asker ilikileri bal altnda, st dzey askerlerin demeleri, MGK ve MGK Genel Sekreterliinin yaps ve rol, MGK Kararlarnn siyaset zerindeki etkisi, YA, Jandarmann konumu ve dier hususlarda eitli eletirilerin mevcut olduu bir vakadr. Hkmet Programna ve Koalisyon Protokolne Gre D Politika: REFAH-YOL Koalisyon Hkmetinin Programnda,1662 bir yandan Ankara Antlamas ve Gmrk Birliiyle amalanan niha hedeflere ulalabilmesi iin, yasal dzenlemeler dahil gerekli almalarn yaplaca belirtilirken; dier yandan da Trk cumhuriyetleri ve slam lkeleriyle ekonomik, ticar, sosyal ve kltrel ilikilerin gelitirilmesi iin yrtlen faaliyetlere hz kazandrlacak; bu lkelerle olan, igc, mal, hizmet ve sermaye dolamnn kolaylatrlmas iin gerekli tedbirler alnacaktr ok boyutlu ve ahsiyetli d politika yrtlecei vurgusu yaplmtr. Hkmet Programnda kullanlan Bat ve Dou arasndaki bu dengeli dil, hkmetin grevi sresince yumuak karn olarak grlecektir. REFAH-YOL Hkmeti dneminde, Bakanlklar aras grev dalmn dzenleyen Babakanlk Genelgesiyle; Dileri Bakanl grevi, Babakan Yardmcs Tansu illere; Kbrs ve Trk Cumhuriyetleri ile ilikilerin sorumluluu ise Devlet Bakan Abdullah Gle verilmitir. 18 Aralk 1996 tarihli bir baka genelgeyle de, Trki Cumhuriyetler, yurtdnda yaayan Trkler ve slam lkeleri ile tm ekonomik ve kltrel ilerin koordinasyonu grevi de yine Bakan Gle verilmitir. Bu durum nedeniyle Meclisteki muhalefet partilerince, Devlet Bakan Gln glge dileri bakan olarak nitelendirilmitir.1663 Erbakann yurtd seyahatleri nedeniyle 8 Ekim 1996 tarihinde Bitlis Milletvekili Kamran nan ve 22 arkada hkmetin izledii d politika konusunda genel grme yaplmas, Zonguldak Milletvekili Mmtaz Soysal ile 20 arkadann1664 Bakanlar Kurulu, Cumhuriyet Halk Partisi Grubu ise Babakan Necmettin Erbakan hakknda gensoru almas iin verdii nergelerde:1665 REFAH-YOL Hkmetinin d politikas, iki bal olmakla eletirilmi, Babakan Necmettin Erbakan Dou ve Afrika lkelerinden, Babakan Yardmcs Tansu iller ise ABD ve Avrupa lkelerinden sorumluymu gibi d politika yrttkleri ne srlerek;1666 REFAH-YOL Hkmeti ve zellikle Babakan Erbakan, imparatorluk
1661

1998 ylnda Avrupa Komisyonu tarafndan yaymlanan Trkiye lerleme Raporunda 28 ubat krizi eletirilmemitir. Keza AB, 28 ubattan on ay sonra, 16 Ocak 1998 tarihinde Refah Partisinin Anayasa Mahkemesi tarafndan laiklik kart odak olma gerekesiyle kapatlmasnda da net bir tavr almamtr. Refahyol Koalisyon Hkmetinin Program iin Bkz. http://www.tbmm.gov.tr/hukumetler/HP54.htm Seil zyank, Refahyol Hkmetinin D Politikas, Ankara niversitesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, 2005, s. 27 iinde Gencer zcan, Yalan Dnyaya Sanal Politikalar, Onbir Aylk Saltanat, 1. bask, der. Gencer zcan, stanbul, Boyut Kitaplar, 1998, s.181. Sonradan Kazm stner de bu gensoru nergesine katlmtr.

1662 1663

1664 1665

http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c011/tbmm20011004.pdf, (Eriim: 06 Eyll 2012), ss. 272-276 ve http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c011/tbmm20011005.pdf, (Eriim: 07 Eyll 2012), ss. 349-350. http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c011/tbmm20011004.pdf, s.272.

1666

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

965 / 1404

dneminin deneyimlerini de tayan Trk hariciyesini devre d brakmakla, Uluslararas grmelerde, Dileri Bakanlnn deneyimli kadrosunu devre d brakmakla ve kimi grmelerin devlet arivine girmesini engellemekle eletirilmitir.1667 Refah Partili Blent Arn ise bu gensorularn tek sebebinin darbeyle, laikle, Atatrklkle ykamayacaklarn anladklar bir Hkmeti, imdi, Libyada olan bitenlerle ykmaya almak olduunu ne srmtr.1668 ARIN, bu konuda unlar sylemitir:
Baknz, Refah Partili bir Hkmetin kurulmasna, 24 Aralktan itibaren kar klmtr. Bu, demokrasi adna fevkalade utanlacak bir durumdur. Halkn oyunu alm, 6 milyondan fazla insan temsil eden bir legal siyas kurulua, uzaydan gelmi gzyle bakp, onu bir czaml haline koymak kimsenin haddi deildir.1669

eki G 27 Temmuz 1996da gerekletirilen MGK toplantsnda, Trkiyenin kar karya olduu i ve d gvenlik tehditleri hakknda ilk kez bilgi alan Erbakan, Trkiyenin zellikle ABD, AB ve sraille ilikilerinin nemi konusunda bilgilendirilmitir. Erbakan, bu bilgilendirmenin yapld MGK toplantsnn hemen sonrasnda, Austos ay iinde, muhalefetteyken kar kt eki Gn grev sresinin be ay uzatlmasna ilikin tezkerenin kabul edilmesine onay vermi; ayrca Trkiye ve srail Genelkurmay Bakanlklar tarafndan mzakere edilen, Trkiye-srail Askeri Eitim ve Savunma Sanayii Anlamasn imzalamtr. Babakan Erbakann, iktidara gelmeden nce her frsatta kar olduunu ifade ettii eki Gle ilgili bu adm muhalefeti rahatsz etmi ve daha ay nce eki Gcn grev sresinin uzatlmasna ilikin grmeler srasnda Refah Partisi szclerinin uzatmaya kar ktklarn hatrlatlarak elikili bir politika izlendii savunulmutur.1670 Babakan Erbakann slam lkeleriyle Temaslar Babakan Necmettin Erbakan,Trkiyenin kuruluundan bu yana devam eden yzn Batya dnme tavrn bir nebze olsun deitirmek, slam lkeleri arasnda alternatif bir ibirlii modeli oluturulmasna ncelik etmek ve Ortadou, Asya ve Afrika lkeleriyle ilikileri gelitirmek maksadyla, Austos ve Ekim 1996 aylarnda, Mslman lkeleri ziyaret etmitir. Bu gezi, ran terrist lke olarak niteleyen ABD tarafndan1671 tepkiyle karlanmtr. Babakan Erbakann ran Ziyareti Babakan Erbakann ilk yurt d gezisini rana yapmas, ABD Dileri Bakan BURNS tarafndan 6 Austos 1996 tarihinde eletirilmitir. RPli yetkililer ise ran ve Suriyeyi ABD gibi terrist devlet olarak grmediklerini ifade etmilerdir. Bu aklama zerine hem MT,
1667 1668 1669 1670 1671

http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c011/tbmm20011004.pdf, s.275. A.g.k., ss. 94-95 A.g.k., s. 93. A.g.k., s. 430-433.

Financial Times Gazetesinde, bu gezinin ABDyi ileden kardn ve ABDnin Trkiyeden diplomatik desteini ekmesinin sz konusu olduunu ifade edilmitir. 14 Austos 1996 tarihli Hrriyet Gazetesinde bu durum 70 yllk imajmz gme gidiyor eklinde deerlendirilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

966 / 1404

hem de Genelkurmay tarafndan rann terr faaliyetleri konusunda Babakan Erbakana ayr, ayr dosyalar sunulduu ne srlmtr.1672 Bu uyarlara ramen, ilk yurt d gezisinde ran ziyaret eden ERBAKAN, bu lkedeki temaslar erevesinde, iki lke arasnda 25 yldr gndemde olan, ancak bir trl imzalanamayan doalgaz boru hatt yapmna ilikin n anlamay imzalamtr. Aralk 1996 aynda iki lke arasnda Savunma Sanayi ve birlii Anlamasnn imzalanacann aklanmas ve ortak helikopter yapm projesinden bahsedilmesinin, Dileri brokrasisinde ve zinde glerde rahatszlk yaratt ne srlmtr. ran Cumhurbakan Rafsancaninin 20 Aralktaki Trkiye ziyareti basnda endieyle takipedilmi, Ankaraya gelen bir ran heyetinin TAI tesislerini ziyaret etme isteinin MilliSavunma Bakan tarafndan reddedildii ne srlmtr.1673Milli Savunma Bakan Turhan Tayan, bu iddiay reddetmitir. Babakan Erbakann Libya Ziyareti: Babakan Erbakan, Austos aynda Mslman lkelere gerekletirdii yurt d gezilerinin ikincisini, Ekim 1996 ay banda Msr, Libya ve Nijeryay kapsayacak ekilde yapmtr. On gn sren bu gezi programndaki zellikle Libya gezisinde meydana gelen olaylar basnda youn olarak eletirilmitir. Geziye ilikin kararnamenin ileri Bakan Mehmet Aar tarafndan imzalanmamas, DYP ve hkmet iinde skntya sebep olmutur. (Bu konuda 10.11.2012 tarihinde Mehmet Aar Komisyonumuza aklamalarda bulunmutur.) Erbakann Kaddafiyle yapt grme, i basnda skandal olarak deerlendirilmitir.167416 Ekim 1996 tarihinde TBMMde yaplan grmelerde sz alan Devlet Bakan Gl, Kaddafinin yanl, hatal, tasvip etmeyeceimiz bir konuma yaptn1675 fakat basnda anlatlann aksine orada kendisine gereken cevabn verildiini ifade etmitir. Tepkiler zerine, iller, Erbakana haber vermeksizin, Trablusgarp Bykelisini geici olarak Ankaraya armtr.1676 Libya gezisi,1677 sadece muhalefet tarafndan deil, ABD tarafndan da resmi dzeyde eletirilmitir. sraille ilikiler Bu dnemde, Orta Dou Bar Srecindeki olumlu gelimeler ve Trkiyenin Suriyeden duyduu rahatszln artmasndan dolay, 1990larn ikinci yarsnda her alanda ivme

1672

Ali zgan, 28 ubat Srecinin Siyasal Adan Neden ve Sonular, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Blm, Yksek Lisans Tezi, Mays 2008, s.64. Akpnar, 28 ubat Postmodern Darbesinin yks, Birharf Yaynlar, stanbul 2006, s.140-141 7 Ekim tarihli Hrriyet Gazetesinde Kstah Libyalnn szlerini ban tavana evirerek dinleyen Erbakan, hi tepki gstermedi yorumu yaplm; Milliyet Gazetesinde ise Libya facias maneti atlmtr. Zaman Gazetesi bayazar Fehmi Koru REFAHYOL Hkmeti en byk darbeyi ln ortasnda kurulu bir adrda, gzlerini saa sola kararak konuan ,diplomasi kurallarn tanmayan Kaddafiden ald yorumunu yapmtr.

1673Hakan 1674

1675

http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c012/tbmm20012008.pdf, (Eriim: 7 Eyll 2012), s. 119-120. Hakan AKPINAR, 28 ubat Postmodern Darbenin yks, mit Yaynclk, Ankara, 2001, s.103. Ayrca bkz. Hseyin Glerceye ilikin 15/10/2012 tarihli Tutanak.

1676 1677

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

967 / 1404

kazanmtr. Bu srete, askeri ve ekonomik ibirlii ilikilerdeki canlanmann iki temel alann oluturmutur.1678 Bu erevede, 23 ubat 1996 tarihindeki Askeri Alanda Eitim ve Teknik birlii ereve Anlamasna dayanlarak 28 Austos 1996da imzalanan Savunma Sanayi birlii Anlamas, Trk kamuoyunda en ok ses getiren anlama olmu; iki lke arasnda savunma alannda bilgi transferi ve teknisyenlerin karlkl olarak eitimi alanlarnda almalar bu anlamayla balatlmtr. Bu gelimeye paralel olarak, 54 F-4 sava ua srail Uak Sanayi (Israeli Aircraft Industries, IAI) fabrikasnda 1996dan itibaren modernize edilmi; taraflarn ortaklaa dzenledii tatbikatlar,1679 askeri alanda ibirliinin bir dier boyutu olmutur. Bu dnemde hzla gelien Trk-srail ibirlii i kamuoyunda farkl tepkilere yol amtr. Trkiyede ncln askerlerin yapt bir grup, Trkiyenin sraille yaknlamasn bandan itibaren istemi ve desteklemitir. te yandan, bu yaknlama Refah Partisi tarafndan temsil edilen kesimlerin bir ksmnda, Refah Partisinin iktidar dneminde sraille imzalanan bu anlamalarn onaylanmas tepkiyle karlanmtr.1680 D-8 Toplants Babakan Necmettin Erbakan, kalknmakta olan Trkiye, ran, Pakistan, Banglade, Malezya, Endonezya, Msr ve Nijerya arasnda siyasi ve ekonomik ilikilerin derinletirilmesi amacyla gelitirilen D-8 Grubu projesinin ncln yapmtr. Bu maksatla, 4-5 Ocak 1997 tarihlerinde, stanbul'da yaplan toplant akabinde, ran, Pakistan ve Trk yetkililer tarafndan gerekletirilen "Afganistan" konulu l toplantda sonunda yaplan ortak basn aklamasnda, Afganistan'da bulunan gruplara atekes arsnda bulunulmutur. Mecliste ise Hkmet aleyhindeki gensorularn birletirilerek grld 16 Ekim 1996 tarihinde yaplan grmelerde1681 sz alan Mesut Ylmaz bu projeyi eletirmitir.1682

1678

ar Erhan ve mer Krkolu, sraille likiler, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 9.bask, der. Baskn Oran, stanbul: letiim, 2004, s.571. ar Erhan ve mer Krkolu, s. 572. ar Erhan ve mer Krkolu, s. 574.

1679 1680 1681

http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c012/tbmm20012008.pdf, (Eriim: 7 Eyll 2012), s. 65-132. A.g.k., s. 84.

1682

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

968 / 1404

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

969 / 1404

4. 28 ubat Srecinde Medyann Rol


Bu blmde, 28 ubat srecine gtren sosyal ve siyasal olaylarn medyaya yansy biimi ile medya zerinden seim yoluyla iktidara gelmi bir siyasi iradenin toplumun gznde olann dnda bir alg oluturulmak suretiyle; sulu, zanl, rejim dman, gerici gibi nitelemelerle dlamak ve istifaya gtrmeye allmas ele alnacaktr. Trkiyenin o dnemde yaad derin ekonomik krize ve terr olaylarna ramen lkenin ayrca siyasi krize de srklenmesine yol aan gayr hukuki mdahaleler ve bu mdahalelerin medyaya uzanan ilikilerini, atlan manetlerin, yazlan haberlerin sosyal sonularnn planlanarak nasl yapldn, bu gayr hukuki mdahalelere kar duran medya mensuplarnn kamuoyundaki itibarlarn bitirmek iin yrtlen sistematik itibarszlatrma admlar dnemin tanklar ve madurlarnn ifadeleriyle ele alnacaktr. Son olarak, adna And olay denilen hadise, medya mensuplarnn bir ksmnn itibarszlatrlmas erevesinde ilenecektir. 28 ubat sreci olarak adlandrlan ama daha nce 1960, 1971, 1980 darbe ve muhtralarnda da grld zere olas bir askeri mdahale plan ve uygulamalar medya organlar eliyle kamuoyunun hazrlanarak srdrld bir srece dnmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

970 / 1404

Komisyonumuzca bilgisine bavurulan Hrriyet gazetesinin uzun yllar bayazarln yapm, halen CHP stanbul Milletvekili olarak parlamentoda grevli olan Oktay Eki; Darbelerde Trk basn, adliyesi, tccar, siyasetisi farkl tavrlara girmitir. Mesela 26 Mays akam hazrlanan gazete ile 27 Mays sabah okurun eline ald gazete ayn deildir. Gece 03:30da darbe olunca gazete tmyle deitirilmitir diyerek gazetelerin darbe geceleri yaad deiimi ifade etmitir. Komisyonumuzca bilgisine bavurulan Zaman Gazetesi yazar Hseyin Glerce, medyann 28 ubat srecindeki rolyle ilgili olarak; 1995ten itibaren veya Refah-Yol Hkmeti kurulduktan itibaren Trkiyede belli gazetelerin, ulusal gazetelerin manetlerine ve yazarlarnn yazlarna baktnz zaman, zaten her ey ortada yani benim bir daha bir ey sylememe gerek yok ki, bunlarn hepsi ok ak. Ne yapt? diyorum. Mesleimden utandm sylyorum 28 ubattaki medyann rolnden dolay yani bunun hibir izah yok, anlalr bir taraf yok. Yani medya, patronlaryla, gazetecileriyle durumdan vazife kardlar. diyerek, medyann 28 ubat srecinde stlendii sosyal role ilikin tespitlerde bulunmutur.

Basn-Yayn Organlarnn Hkmete Bak


1990l yllarda Trkiyede, yazl, grsel ve iitsel medyada, basm yayn ve datm alanyla kamuoyunu etkilemesi bakmndan iki ayr medya grubunun var olduu grlmtr. Bunlar; Aydn Doann sahibi olduu medya yayn organlar ile Din Bilginin sahibi olduu yayn organlardr. 05.10.2012 tarihinde Din Bilgin, her ne kadar basn yayn etii medya kurulularnn haber, yaz ve fotoraflarnda tarafsz olmay ana ilke olarak benimsemi olsa da, bu dnemde sz konusu iki medya grubunun da, iki ayr merkez sa partiyi haber ve yaynlaryla desteklediklerine iaret ederek, Komisyona u aklamalarda bulunmutur:
Basnda inanlmaz byk bir rekabet sryordu iki byk grup arasnda, yani Doan Grubuyla benim grubum arasnda kyasya rekabet vard, hatrlarsnz. te promosyon savalar, o savalar, bu savalar Bu i bir ara siyasi arenaya da sirayet etti, itiraf edeyim. Pek doru olmayan bir ekilde. Mesela biz Doru Yol Partisine destek ktk, destek olduk grup olarak, Doan Grubu da Anavatan Partisine destek oldu o tarihte. Yani basnn ilevi o tarihte bozulmaya balad, itiraf etmem lazm. Yani o rekabet srd, sonuna kadar o rekabet srd.

Bunun yannda iktidar partisi olan Refah Partisinin yayn organ olarak bilinen Milli Gazete, ayn izgide yayn yapan Vakit gazetesi, Cuma ve Yrnge gibi dergiler yannda iktidarn tmyle karsnda olduu yayn izgisiyle ortada olan Cumhuriyet gazetesi de bu srete yaynlanan gazete ve dergi arasndadr. Bu srete, iki byk medya grubuna ait gazete, TV ve radyolarda Refah Partisinin temsil ettii Milli Gr izgisini, irticai dncesi olarak tanmlanrken; O dnem haber balklarn genel olarak deerlendirdiimizde; eriat propagandas, Humeyni uyars, Tarikat liderleri, Trkiye ran m olacak? Gibi haberlerle toplumda szde irtica korkusu oluturmaya ynelik balklar dikkat ekicidir. Bunun yannda stratejik haber ve yazlarda Refah Partisinin ideolojik diline dnk su algs oluturmak iin yaynlanan yaz ve haberlerinde olduu gzlenmi; Refah Partisinin etnik milliyetilie kar kardelii ne karan bir tutum izlemesi, basnda ykc ve blc unsurlarla ibirlii veya Krt-slamc ortakl eklinde takdim edilmi, Erbakann temelde toplumsal kaynamay esas alan sylemleri lkeyi blmekle e tutulmutur. RPnin yaratt tartma ortamyla darbe olasl yeniden seslendirilmeye balamtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

971 / 1404

REFAH-YOL dneminde hazrlanan ve promosyon yasa getiren dzenleme basnda, Cumhuriyet tarihinin en ar para ve hapis cezalarn ngren yasa tasars diye lanse edilerek, Basn Konseyi tarafndan yasann aleyhinde protesto kampanyas balatlm; Avrupa Gazeteciler Birlii ve Dnya Gazeteciler Birlii, sansr giriimi olarak nitelenen bu tasarya kar tepki gstermilerdir. 24 Kasm gn de CHP tarafndan Haberime dokunma balkl bir kampanya balatlm ve bir miting dzenlenmitir. Babakan Yardmcs Tansu iller tarafndan Birinci Anadolu Basn Kurultaynda yaplan konumada, bunlar artk birer bamsz siyasi parti haline gelmilerdir. Siyaseti ynlendirmek deil, siyaseti etkilemek deil, siyasi parti gibi hareket etmiler, Biz Adnan Menderesi astk, seni de asarz diyorlar ifadeleri yer almtr. iller, basn-yayn organlarn Anadolucular ve Kartelciler olarak ikiye ayrldn sylemi; bu aklamalar Kartelci basnda tepkiyle karlanmtr. Bu tepkiler zerine, dzenleme hayata geirilememitir. 29 Kasmda Basn Konseyi tarafndan yaplan aklamada, REFAH-YOL Hkmetinin basn iin hazrlad sansr senaryolar, kamuoyu ve medyann youn tepkisi zerine uygulamaya sokulmad aklamasn yapmtr. Yine ayn dnemde haberlere etki eden bir dier unsurun da asker olduu gzlenmitir. Adnn aklanmasn istemeyen bir askeri yetkili spotuyla verilen haberler, siyasi iktidara kar siyasi muhalefet yerine askeri muhalefeti oluturma gayreti olarak grlmtr. zellikle 28 ubat srecinde ortaya kan bu yeni muhalefet tarz, zaman zaman asker apkal glge, askeri yetkili, asker rahatsz st balklar ve fotoraflaryla siyaseti terbiye etme eilimine girildiini gstermitir. Yine sre ilerledike adnn aklanmasn istemeyen askeri yetkililerin nedense adn da, fotorafn da aklamaya balad yeni bir srece girildii gzlemlenmi, bu suretle Orduda komutan konuur ilkesinin de ihlal edildii, Genelkurmay bakan dnda; 2. ordu komutan, zaman zaman alt kademe askeri yetkililer aka, adlarn, askeri grevlerini hibir ekilde gizleme ihtiyac dahi duymadan gazetelere aklamalar yaparak, laiklik uyarlarnda bulunarak parlamentoda bulunan muhalefet partileri eliyle yaplmas gereken muhalefetin askeri grevliler eliyle yrtld bir ortama girilmitir. Babakan Erbakan, Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarnn da katld, 6 Eyll 1996da gerekletirilen Adli Yl al treninde bir konuma yapan Yargtay Bakan Mfit Utku Trkiyeye eriat getirmeye kimsenin gcnn yetmeyeceini ifade etmi; Barolar Birlii Bakan Eralp zgen ise lkemiz trafik kazalarn mevlit okutarak ve kurban keserek nlemek isteyen, yamurun aresini duada bulan, bte an karlamak iin Allahn nimetlerini kaynak gsteren ve dini politikaya alet eden bir zihniyetle idare edilmektedir demitir.1683 Utku ve zgenin Komutanlar tarafndan tebrik edilmesi zerine, treni mteakip dzenlenen resepsiyona Babakan ve Bakanlarn katlmad basna yansmtr. 12 Eyll 1996 tarihinde DYP Genel Bakan Yardmcs Meral Akenerin medya patronlarna ynelik olarak, iller fanatii genleri tutmakta zorluk yaayacaklar eklinde aklama yapmas gndemi deitirmitir. Akenerin bu aklamas Mecliste DSP lideri Ecevit tarafndan sert bir ekilde eletirilmi; Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Bakan Nail Greli ise sz konusu aklama hakknda savcla su duyurusunda bulunmutur.

1683

Hrriyet Gazetesi, 7 Eyll 1996.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

972 / 1404

31 Austos 1996 tarihli gazetelerde RP Van milletvekili Fethullah Erban terr rgt tarafndan karlan Trk askerlerinin serbest braklmas ve Abdullah calan silah brakmaya ikna etmek amacyla nsan Haklar Dernei Bakan Akn Birdal ile birlikte Kuzey Iraktaki bir PKK kampna gittii, burada PKK bayra altnda ektirdii fotoraflarnn yaymlanmas tepkiyle karlanmtr. Cumhurbakan Danman Arcayrek, Demirelin RPnin PKKllara af ve uzlama ieren nerilerini sert bir dille eletirdiini ne srmtr. Babakan Erbakann, ayn gn dzenlenen 30 Austos Bayram Cumhurbakan Demirel tarafndan sert bir dille uyarld iddia edilmitir.1684 trenlerinde

1 Eyll 1996 tarihli Sabah gazetesinde Karadaydan Humeyni Dersi balkl haber, Genelkurmay Bakannn ilk kez Sabaha konutuu spotuyla verilen haberde, Ordunun 3 hassas konusu balyla siyasi iktidara uyar anlamna gelecek ekilde aklamasna yer verilmi, Bu nitelik ve slupta haber ve yazlarn artt ve toplumun siyasi iktidarn gitmesi ynnde hazrland anlalmaktadr. Bu dnemde medya mensuplaryla iletiimin dnemin Genelkurmay Genel Sekreteri Tmgeneral Erol zkasnakn koordinasyonunda yrtld, buradaki almalarn Genelkurmay 2. Bakan Orgeneral evik Bir tarafndan talimatlandrld grlmtr. O dnemdeki medya mensuplaryla yaplan grmelerin, telefon trafiklerinin bu iki askeri yetkilice yapld, medya mensuplarnn komisyonumuza verdii bilgiler erevesinde ortaya kmtr. Hkmetin Zorunlu Tasarruf Yasas ve Bedelsiz Otomobil thalat Kararnamesi ii sendikalar tarafndan tepkiyle karlanmtr. 15 Eyll 1996 tarihinde, Bursada dzenlenen yerli retime sayg mitinginde, hkmet protesto edilmitir. TRK- Bakan Bayram Meralin Cumhurbakan Demireli ziyaret ettiinde tasarruf tevik fonlarnn geri denmesinin bir takvime balanmas ve Bedelsiz Oto Kararnamesinin durdurulmas nerilerinin yer ald basna yansmtr. Meralin ayca, devletteki kadrolamaya dikkat ektii ne srlmtr. 27 Eyll 1996 gn Karadaynn Trkiyeyi Afganistana benzettii konumasnn basnda yer almas zerine, Babakan Yardmcs illerin, Afganistanla Trkiyeyi kyaslayanlar Atatrk anlamamlardr eklindeki szleri basna yansmtr.1685 Cumhurbakan Demirel ise ertesi gn laikliin kymetini bilin eklinde bir aklama yapmtr.1686 YK Bakan ve Rektrler Atatrk devrimlerinin ve ilkelerinin yakn izleyicisi olacaklarn ifade etmitir. 27 Eyll 1996 tarihli MGK toplantsnda, Genelkurmay ve MT tarafndan verilen brifinglerde, rann PKKya destek verdiinin anlatld, Erbakann bu durum karsnda sessiz kald ne srlmtr. Cumhurbakan Demirel, 1 Ekim 1996 tarihinde TBMM alnda yapt konumada, Cumhuriyetin temel nitelikleri deitirilemez eklinde konumu; bu treni Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar da izlemitir. ANAP lideri Ylmaz, 2 Ekimde, Meclisteki grup toplantsnda darbe hakknda bilgisinin olduunu ifade etmitir. RP Grup Bakanvekili Kapusuz bu konumaya tepki gstermitir.

1684 1685 1686

Erkan Yksel, Medya Gvenlik Kurulu, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2004, s.30-31. Erkan Yksel, Medya Gvenlik Kurulu, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2004, s.35. Hrriyet Gazetesi, 30 Eyll 1996.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

973 / 1404

Babakan Erbakan, 3 Kasm 1996da gerekletirilen ara yerel seimlerde, ilk defa halkn inancnn iktidara geldiini ifade etmi, partinin seim propagandas almalarnda, niversitelerde barts nedeniyle madur olan rencilerin maduriyetlerinin sona erecei taahhdnde bulunmutur. 5 Aralk tarihli gazetelerde, st dzey bir askeri yetkili kaynak gsterilerek yaplan haberlerde, Ekyann bile kyafeti, elinde silah var. Onu bertaraf etmek kolay, ama dierlerini tanmak zor. Bu nedenle rejim asndan daha byk tehlike. eriat tehlikesi, MGK toplantlar bata olmak zere her dzeyde vurgulanmaktadr denilerek, eriat tehlikesinin PKKdan daha ncelikli bir tehdit olduu gr gndeme getirilmitir. Nitekim szkonusu YA toplantsnda, Genelkurmay Bakanl tarafndan Babakan Erbakana verilen brifingde i ve d tehditler kapsamnda irticann/eriatn PKKdan daha ncelikli bir tehdit olduu vurgulanm; basna gre, toplant sonucunda, 58 subay/astsubay ile 11 personelin irticac olduklar gerekesiyle Ordudan uzaklatrlmas kararlatrlmtr. Erbakan, bu dayatma karsnda sessiz kalarak kararlar imzalamtr. 20 Aralk 1996 tarihli Hrriyet Gazetesinin manetinde; Bu defa ii Silahsz Kuvvetler halletsin maneti atlmtr. Erturul zkkn kesinde yer alan rportajdan alnarak haberde konu edilen bu szn Dz.K.K.Ora.Gven Erkayaya ait olduunu gazeteci Sedat Ergin tarafndan daha sonra aklanmtr. 9 Ocak 1997 tarihinde Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi Ynetmelii Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. 27 Ocak 1997 tarihli MGK Toplantsnda, ilk kez Austos ay MGK toplantsnda gndeme gelen irtica konusunun Dz.K.K.Ora.Gven Erkaya tarafndan bir kez daha gndeme getirilmitir. Basna gre bu toplantda Erkaya, gazetelerde yaymlanan aklamasnda Ar dinci akmlar bugn PKK tehdidinden daha byk bir tehlike haline gelmitir. PKK tehdidi ikinci plana dmtr diyerek, irtica konusunun MGK gndemine gelmesini istemitir. Dier Komutanlarn da bu gre itirak etmesi zerine Cumhurbakan Demirelin de, bu konunun ubat aynda yaplacak MGK toplantsnda gndeme alnmasna karar verdii renilmitir. 22-25 Ocak 1997 tarihleri arasnda Genelkurmay Bakan smail Hakk Karadaynn bakanlnda Glck Donanma Komutanlnda gn sren bir toplant yapld haberi, dnemin gazeteleri tarafndan fla haber olarak duyurulmu; Gnkur.Bk.smail Hakk Karaday, Kuvvet Komutanlar, Jandarma Genel Komutan, Ordu Komutanlar, Harp Akademileri Komutanlar, Genelkurmay J Bakanlar, Genelkurmay Adli maviri ve dier ilgili personelin katld toplantda, askerlerin sorunlarn demokratik zeminde zmlenmesine zen gsterme ve bu maksatla maddelik bir eylem plan zerinde anlatklar; sorunlarn Bat Harekat Konsepti esaslar erevesinde MGKda gndeme getirilmesi, brifingler yoluyla kamuoyunun bilgilendirilmesi hususlarnda mutabk kaldklar, nc kararn ise sr olduu ne srlmtr. Bu toplant, Genelkurmay Bakanlna sorulmu; gelen cevabi yazda ieriine girilmeden toplantnn yapld kabul edilmitir.1687 3 ubat 1997 tarihinde Babakan Necmettin Erbakann, partisinin Merkez Karar Yrtme Kurulu Toplants'nda yapt konumada, hkmet programnda "din-vicdan zgrl" konusundaki dzenlemenin kamuda trban serbestisini de kapsadn ve bu konuda DYP
1687

Genelkurmay Bakanlnn 11.10.2012 tarih ve ADM:0940-1094-12-90035870 sayl yazs.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

974 / 1404

Genel Bakan Tansu iller ile anlama saladklarn sylemesi basn-yayn organlarnda eletiri konusu olmutur. Dnemin Erzurum Jandarma Blge Komutan Tugeneral Osman zbek, 17 Nisan 1997'de ailesiyle birlikte Hac grevini yerine getirmek iin Suudi Arabistana giden Babakan Erbakan'a ynelik kfrl szlerinin grntl video kaydnn televizyonlara yansmas dikkat ekerken, asl orada kullanlan ifadelerin irkinlii ve nezaketsizlii yannda gerek Cumhurbakan Sayn Sleyman Demirelin gerekse Genelkurmay Bakannn verdii tepki daha da dikkat ekici olmutur. Dnemin siyasetileri, askerleri ve hukukular lkenin Babakanna ak bir hakaret ve su ieren bu alamaya tepki gstermek yerine Jandarma Blge Komutan zbek'e sahip ktklar grlm, zbek'in hakaret szlerine en ilgin yorum ise Demirelden gelen:
Bu bir boalmadr...

Sz olmutur. zbek'e destek veren Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Hikmet Kksal ise unu demitir:
Hi kimsenin azna fermuar dikecek halimiz yok.

CHP lideri Deniz Baykal da zbek'in aklamalarnn ardndan:


Hkmet kaldka srekli olarak kriz meydana geliyor. Hkmet kald srece kriz de srecek.

Aklamasn yapmtr. Erbakan'n hac dn, "Bir hafta gittim. Hepinizin ayar bozulmu" szlerine de tepki gsteren Baykal, evik Bir'in 'Balans ayar yaptk' szne atfta bulunarak, "Buna psikolojide 'Freudian Spirit' denir. Bu halde kii kompleksi olan kelimeye taklr. Erbakan da son zamanlarda bir ayar taknts var" demitir. Anayasa Mahkemesi Bakan Yekta Gngr zden ise Erbakan iin, "Kendi gzndeki mertei grmez. Bakasnn gzndeki p grr. Onlar nce kendi ayarlarn dzeltsinler" diyerek, zbek'in szleriyle ilgili olarak da, "Ben bunlar 20 yldr sylyorum. Hem de daha sert biimde ama baz kiiler syleyince byle olay oluyor. Susmak doru deil. Herkes konumal" diye aklama yapmtr. ANAP lideri Mesut Ylmaz da, gazetecilerin sorusuna "Bir ayar bozukluu olduu doru" cevabn vermitir. Erbakann istifasyla sonulanan srece kadar haberlerle adeta toplumun belirli fikir ve kanaatlere doru gtrlmek istenildii aka grlmtr. Bu dnemde meydana gelen Resepsiyon haberlerinde ikram listesinde alkoln olupolmamas, laiklik hassasiyetinin asker merkezli aklamalarla ne alnmas, sakall milletvekillerinin ne kartlmas, kuran kursu ve imam-hatiplerle ilgili haber ve grntlerin ne ekilmesi, Sincanda gerekletirilen Kuds gn etkinliinin haber ve grntl TVlere yanstlma biimi, Babakann sakall korumalaryla ilgili silahl yaplanmaya gidiliyor havasnda verilen haberler, Kayseride Erbakann programnda Refah Partisi il tekilatnca grevlilere giydirilen elbiselerin bir sivil askeri koruma oluturuluyor havasnn verilmesi, av iin kullanlan pompal tfeklerin sat rakamlarnn ne kartlmas, Libya ve ran kapsayan d gezinin yansmas, D-8 almalarnn haberlerde yanstlma biimi, Ramazan aynda Diyanet mensuplarna Babakanlk konutunda verilen iftar yemeinin yanstlma biimi, te yandan siyasi iktidarn saysal ounluunu istifalarla aznla dmesi iin yaplan haber ve olaylarn yanstlmas,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

975 / 1404

Spordan sorumlu Bakan Bahattin ekerin grd bask ve istifasna giden sre dikkat ekmitir. Bakan eker Komisyonumuza bu konuda ayrntl bilgi vermitir.1688 Cumhurbakan Sleyman Demirelin iktidar orta bulunan eski partisi DYP iindeki milletvekilleriyle yapt grmeler ve yansmalar, istifa haberleri, MGKda yaplan 9 saatlik toplant ve toplant ncesi oluturulan atmosfer, sonras yaplan haber ve yazlar, yeni hkmet araylarna gidilmesi yolundaki haberler, Sayn Demirelin Babakan Erbakana yazd mektup ve mektubun haberletirilme biimi ve baz gazetecilerin PKK ile temasta olduklarna ynelik emdin Sakkn ifadesinden yola klarak Andlanmas gibi ana olaylar medyann 28 ubat srecindeki rolnn ortaya kmas bakmndan nemli veriler sunmutur. Bu dnemde medya ve asker ilikileri ele alnrken, her iki grupta da grev yrten yetkili isimlerin olaan dnemlerde pek rastlanlmayan birebir ilikileri komisyonumuzca bilgisine bavurulan 6 gazete sahibi, 10 gazeteci ve yazar, 3 genel yayn ynetmeni, 2 Ankara temsilcisi, 3 televizyon programcs ve dnemin askeri ve siyasi yetkililerinin verdii bilgilerle ortaya kmtr. Dnemin Sabah Grubunun sahibi olan Din Bilgin, 05.10.2012 tarihinde komisyonumuza dnemin askeri yetkilileriyle yapt grmeye ilikin bilgiler vermi, Genelkurmay kararghna davet edildiini, bir odaya alndn ve gazetesinde kan haber ve yazlarla ilgili sorulara muhatap olduunu beyan etmitir. Komisyonumuzca 15.10.2012 tarihinde grlerine bavurulan Zaman gazetesi imtiyaz sahibi Alaaddin Kaya ile Vatan Gazetesinden Zafer Mutlu da 5.10.2012 tarihinde askermedya ilikilerine deinmitir. 28 ubat dneminin etkin gazeteleri olan Hrriyet ve Doan Grubu basn yayn, Sabah-ATV Grubu ve bu gazetelerde genel yayn ynetmenlii grevlerinde bulunmu gazetecilerin, ayrca Zaman Gazetesinin sahibinin ve Genel Mdrnn verdii bilgiler, 28 ubat dneminde askerin daha nce grlmemi bir ekilde medya mensuplaryla iletiime getii, gazetecilerin karargaha arld, haber ve yazlara ilikin talimatlar verildii grlmektedir.

28 ubat Dneminde Habercilik rnekleri


Gazeteciliin en temel kurallarndan birisi de, bilgi ve belgeye dayanmayan, tmyle veya bir blmyle yalan haber yaynlamamaktr. 28 ubat srecinde ise yaplan siyasi bir ok haberin bilgi ve belgeden yoksun yapld grlmtr. rneklerini aada vereceimiz olaylar zincirinde kimi tmden olmam bir olayn olmu gibi gsterilmesi, kimi var olan olayn alglatlmak istenildii gibi haber dili kullanlarak gazetelerde yer ald grlmtr. Bu tr haberlerin bir ksm asker kaynakl olarak ilan edilmise de, daha sonra gsterilen tepkilerin ardndan Genelkurmay Bakanlnca tekzibi yaplmtr. Bir ksm haberlerde siyasiler aka hedef olarak gsterilmi, mahremiyet ihlali yaplm, kii hak ve zgrlklerine aka mdahale edilmitir. Tekzibi yaplan haberlerin ise kamuoyuna verilmek istenen bir mesaj eklinde yaptrld haber dili, kaynak ve haberin yaynland gazete bakmndan ele alndnda haber her ne kadar tekzip edilmi olsa da, haberin bir
1688Bahattin

eker, Eski Genlik ve Spordan Sorumlu Devlet Bakan, TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu Dinleme Tutana, 30 Ekim 2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

976 / 1404

psikolojik harekatn paras olduu gzlenmitir. En arpc rnei yeil sermaye olarak adlandrlan sermaye grubuna ait rnlerin artk Genelkurmay Kararghnca satn alnmayacana dair yaplan Ambargo haberidir. Haberde bir liste yaynlanm, bu listede yer alan firmalarn rnlerinin ad yazlmtr. Kamuoyu gnlerce bu ambargoyu konuurken genelkurmay byle bir ambargonun olmadn bildirmitir. 28 ubat dneminde, gazetelerin, Refah Partisinin iinde olduu bir hkmetin kurulmasn istemedii haber ve yorumlarn tetkikinden aka grlmektedir. Ancak bu aleyhtarln, Refah Partisinin 1995 seimlerinde birinci parti kmasyla sistematik bir kar ataa geilmesine yol at, haber ve fotoraflarn toplumsal ilgiyi krmaya dnk, tahkir edici, kltc, incitici nitelikler tad gzlenmitir. Demokratik teamller gerei TBMM Bakan, seimlerden birinci parti kan partinin adayna destek verilerek seilir, yine ayn ekilde Cumhurbakan hkmeti kurma grevini de ilk o siyasi partinin genel bakanna verirken 1995 seimlerinden sonra oluan parlamento yapsnda bu teamller hie saylm; TBMM Bakanlna Anavatan Partili Mustafa Kalemli seilmi, ardndan halkn tercihleri dorultusunda seimden birinci km bir siyasi partiyi hkmet kurma grevinden uzaklatrmak iin haber ve yazlar yaynlanmtr. Nitekim bu bask ve oluturulan kamuoyu sayesindedir ki Refah Partisi hkmeti kurma grevini alm olmasna ramen hkmeti kuramam ve grevi iade etmitir. zetle, dneme ait medya haberleri incelendiinde medyann askerden yana tavr ald ve kulland haber dilinde siyasetiyi yarglayan, dlayan, sulayan bir tavra girdii aka gzlenmektedir. Bu meyanda; Austos 1997 tarihinden itibaren taranan gazete balklar ve stratejik haberler okunduunda bu tavr kendini gstermektedir. 28 ubata gtren srete 1996 ylnda yaymlanan haberlerin ve atlan manetlerden bazlar unlardr:
14 Austos, Hrriyet, 70 Yllk imajmz gme gidiyor 30 Austos, Sabah, Geriye deil ileriye, Erbakann ilk kyafet uyars, Sa basnda trban tahriki, Refahl Erbaa PKK treni 31 Austos, Sabah, Gergin gece, Davette yksek gerilim, Laiklik konusu ktye gidiyor 1 Eyll, Sabah, Karaday ilk kez Sabaha konutu, (Fatih ekirge imzal haber) Karadaydan Humeyni Dersi (Manet), Spot: Ordunun 3 hassas konusu, 4 Eyll, Sabah, Erbakan devre d (ABDli yetkililerin Babakan Yardmcs Tansu illerle temas kurmas zerine) 20 Eyll, Hrriyet, lk Hedef Kazan /M. Ylmazn Refah ndirme Plan yazs, ABDyi oke eden demeten U dn, iller BBC Muhabirine alam, 21 Eyll, Sabah, Darbesiz ndiririz / Mesut Ylmazla Fatih ekirgenin rportaj, Rahmi Ko : Hoca Hazrlkszm Milliyet, Paket Depremi /i dnyas Refah-Yolun kaynaklarn topa tuttu, CIA : Saddam Hoca Kurtard, eriat retmenler,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

977 / 1404

2 Ekim, Milliyet, Demokrasi Korosu 5 Ekim, Milliyet, Cumada Tahrik/Kocatepede eriat provas, Taliban deil Aczmendi, eriattan kayorlar / Afganistandan bildiriyor-zel Yaz dizisi, 10 Kasma Snav konuldu, Avukatlara Trban izni, Savclar gerekeni yapyor 14 Ekim, Milliyet, Refahn iki yz, Hocann Atatrkl 16 Ekim, Sabah, Elilerden Muhtra / illere Bykelilerden Diplomatik Muhtra 17 Ekim, Milliyet, Laiklik Uyars, Erbakandan Gizli Temas, DYP zmir Milletvekili Gencay Grn istifa etti, 20 Ekim, Milliyet, Airet Devleti gibi / DYPden istifa eden Gencay Grnn aklamalar, Trbanl Yarg Milliyete konutu 21 Ekim, Cumhuriyet, Demirelin rejim dersi 12 Kasm, Sabah, Harp okullarna szma plan, Atann bstne irkin saldr, Karatepe olay/ Anap ve DSP: Grevden alnsn, 14 Kasm, Milliyet, Gidin bakalar gelsin / dnyas isyan etti, Refahl imdide Mehmetike takt 20 Kasm, Milliyet, Bu kafayla 2000e, Hocadan Fasa fiso 22 Kasm, Hrriyet, Sivil Toplum Ayakta 11 Aralk, Milliyet, Erbakan mzalad / Babakan Direndi, Ordu taviz vermedi. 58i irticac, 69 Subay ve astsubayn TSK ile iliikleri kesildi- haber, Keli Uyar: ANAP Lideri Ylmaz Demirelle grt, siyasi uyarda bulundu. 13 Aralk, Sabah, Ordu Rahatsz 20 Aralk, Hrriyet, Bu defa ii Silahsz kuvvetler halletsin / Erturul zkk imzal yaz ve haber 29 Aralk, Hrriyet, Byle basld /Aczmendi Lideri Mslm Gndzn Fadime ahinle baslma an

Aralk 1996:

TAHRKLER BTMYOR / HRRYET Refah Partisi trban, karayolu ile hac, kurban derileri, Taksime cami krizlerini yeni krizler yaratarak daha da trmandryor. Kadn televizyon muhabirine saldr Kuds gecesinden Hoca haberdar DGMde Kuds Gecesi krizi TEHLKEL TIRMANI / SABAH Dn gece televizyon kanallarnda, bir kadn gazetecinin urad eriat saldrya ait grntler toplumda byk tedirginlik yaratt.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

978 / 1404

pler geriliyor Trke devreye girdi/Fatih ekirge

YARGITAY:KAPATIRIM / CUMHURYET RP Kayseri il rgtnn niformal grup oluturmas yasaya aykr Hkmete kar birlik ars Aydnlk iin karanlk Laiklik gvencesi ORDUDAN DRT UYARI / CUMHURYET Genelkurmay eriat rgtlenmenin ivme kazanmasndan rahatsz Sincanda tankl protesto Hkmeti drme ars Bekir Yldza gzalt karar Hesaplamann zaman/Cneyt Arcayrek FADME NELER ANLATTI NELER / HRRYET 4 Ocak 1997 Asparagas Hkmeti / Oktay Eki RPli Elkatm: DYPye diyet borcumuz yok Arapsz Mslmanlar / Erturul zkk REFAH BUNALIMI / MLLYET 1 Mart 1997 MGK kararlarn Erbakan imzalamaynca, kriz dorua kt. Ceylan arafa Sarld Batdan Kt haber / Trkiye AB tam yelii aday bir lke deil Trkiye i savan eiine doru gidiyor Kuran Kursunda rkten yemin mzalar / Gneri Cvaolu LAKLK UYARISI / MLLYET 17 Ekim 1996 Hoca hem olunun okulunda hem de gensoru grmesinde Atatrklk dersi ald! Alta souk du! Erbakandan Gizli temas / illeri by-pass edip srpriz Afganl ile grt Denk Bte gldrd Grn istifa etti! Meclisten katlar Kerhen / Gneri Cvaolu PAKET DEPREM / MLLYET 21 Eyll 1996 ve siyaset dnyas Refah-Yolun kaynaklarn eletiri yamuruna tuttu. Sabanc: Yandm anam Nasreddin Erbakan iller cezas tartlyor CIA: Saddam Hoca kurtard eriat retmenler Ayna / Gneri Civaolu REFAHIN K YZ / MLLYET 14 Ekim 1996 ktidardaki ilk byk kongrede Erbakan lml grnd, sertlik ise Tayyibe kald Hocann Atatrkl ki ayr Refah / Derya Sazak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

979 / 1404

Hoca gidici deil / Yavuz Donat Kaddafiye RP Daveti / Fikret Bila ktidarda Terbiye / Zlfikar Doan

ANKAYA DEVREDE / MLLYET K. Irak sava karsnda zirvenin sahipsiz grnt vermesi Cumhurbakann rahatsz etti. Demirel yarn zirve topluyor. Erbakana PKK band iller rahatszl Enflasyonda Erbakan rekoru KARADAYIDAN HUMEYN DERS / SABAH 1 Eyll 1996 Genelkurmay Bakan lk kez Sabaha konutu: /Fatih ekirge zel haber randa generaller Humeyni hareketinin irticann kendisi olduunu fark ettiklerinde i iten gemiti. Humeyni Nasl iktidara geldi? Ordunun 3 hassas konusu Genelkurmay Refah Partisini balamaz/RP Genel Bakan Yardmcs Ahmet Tekdaln Aklamas BU NE REZALET / SABAH 2 ubat 1997 rann Ankara Bykelisi, Sincan Belediyesinin dzenledii Kuds gecesinde eriat ars yapt ran da byle kaybedilmiti Tayan Erbakana gidiyor ran: RPnin hedefi slami dzen kurmak Erbakan: Orduyla aramz kimse bozamaz Ylmazdan yeni hkmet artlar iller moralinizi sakn bozmayn TE FADMENN SULADII ADAM / SABAH 5 Ocak 1997 Fadime ahinin gen kzlar seks tuzana dren tarikat eyhi olarak tantt Ali Kalkanc, 8 irket sahibi bir iadam kt Nefesi kuvvetli Ali Hoca Fadime rating rekoru krd Bildiri sorun oldu (D-8 Bildirisi) ERBAKAN DEVRE DII / SABAH 4 Eyll 1996 Amerikan ynetimi, dnk Irak operasyonuyla ilgili grmelerini Babakan Necmettin Erbakan atlayp Babakan Yardmcs Tansu iller ile yapt Clinton illere mesaj gnderdi Erbakandan cevap yok Refah tepkisiz

Bu manetler incelendiinde, olaylarn ve konu seimlerinin birbirleriyle balantl, sistematik bir ypratma ynlendirme stratejisi izlendii grlmtr.. Giderek tansiyonun ykseltildii, Refah Partisi ve iktidarna kar gnar bir tepki ve aleyhte bir atmosfer oluturulmas gayreti aka ortaya km, Kasm 1996da balayan haber, yaz ve yorumlarda; eriat, tarikat, eyh ran, Taliban, Afganistan , Kuran Kurslar, mam-hatip balkl haber ve yazlar 28 ubat MGKsnn toplumsal altyapsnn oluturulmas iin ilendii gzlenmitir. Haberler ierisinde dikkat ekenler arasnda toplumun neredeyse tm kesimlerine dnk ak bir tehdit ve bask gndermesinin yapld gzlenmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

980 / 1404

Komisyonumuz tarafndan grlerine bavurulan dnemin Hrriyet gazetesi ve Doan Medya grubunun sahibi Aydn Doan ise 28 ubat srecinden bugne hala tartlan, Aralk 1996da Erturul zkk imzal Bu defa ii silahsz kuvvetler halletsin manetiyle ilgili grlerini aklarken:
Bugn yine bir komutan ayn ifadeyi kullansn yine ayn maneti atarm.

Demi, Medyay, emniyetin de, MTin de hatta birok haber kaynann da kullanm olabileceini ifade etmitir.

And
1993 ylnda, 33 erin ehit edilmesi olayndan sorumlu olan emdin Sakkn 10 Nisan 1998 tarihinde ele geirilmesinden ksa bir sre sonra,25-26 Nisan 1998 tarihli Hrriyet ve Sabah gazetelerinin manetinde emdin Sakkn itiraflarna dayanlarak, Sakkn PKK birlikilerinin adn verdii ne srlm; Hrriyet ve Sabah gazetelerinde, bu konu manetten ve arpc biimde verilmitir. Bu haberler zerine, 25 Nisan 1998 akam, Gazeteci Uur Dndar tarafndan Kanal D Televizyonunda yaymlanan haber programda, szkonusu Andta yer alan bilgiler dorultusunda, PKK ile ibirlii yapan gazeteciler kamuoyuna duyurulmutur. Ertesi gn, Hrriyet Gazetesi yazarlarndan Oktay Eki szkonusu PKK ibirlikileri konusunda 25 Nisan 1998 tarihinde Alaklar tanyalm balyla bir makale kaleme almtr. Bu yazdan bir gn sonra, Hrriyet gazetesinin 26 Nisan 1998 tarihli nshasnda, Gazeteci Emin laan tarafndan emdin terken balyla yaymlanan makalede szkonusu gazeteciler hakknda ar ifadeler kullanmtr. Grld zere, her iki yazar da, Sakkn itiraflar zerine birok hususu da ekleyerek, hain olarak tanmladklar kiiler hakknda kiilik haklarna saldracak boyutta sert ve acmasz ithamlarda bulunmulardr. Sz konusu haber ve yorumlar, o dnemde, kamuoyunda infiale yol am, herkes bu hainlerin bir an evvel yarglanmasn talep etmeye balamtr. Ancak, emdin Sakk bu yazlarn yaymlanmasndan yaklak on be gn sonra yargland mahkemede, gazetelerde yer ald ekliyle, politikac ve gazetecileri sulamadn sylemitir. O dnem Sabah Gazetesinde alan gazeteci Can Atakl, bu haberlerin Org.evik Birin talimatyla yaymlandn, bu olaydan dolay yaad pimanl eitli defalar ifade etmitir.1689 Sabah Gazetesi Genel Yayn Mdr Zafer Mutlu, Cengiz andara szkonusu haberleri, Genelkurmay 2 nci Bakan Org.evik Birin talimatyla yaymladklarn, Birin kendilerini sizi batrrm eklinde tehdit ettiini, onlarn da ne yapalm bankamz var diyerek bu baskya boyun ediklerini ne srmtr. Bu olaydan sonra Nazl Ilcak, alt Akam gazetesinden ayrlmak zorunda kaldn ne srmtr. Ancak, gazetenin eski sahibi Mehmet Emin Karamehmet, Nazl Ilcak kendisi
1689

Ilcak, s.14

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

981 / 1404

tarafndan deil, olu tarafndan istenmediini ne srmtr. Daha sonra Yeni afak Gazetesine geen Nazl Ilcak, Ekim 2000 aynda kendisine mektupla gelen, Genelkurmay antetli, Nisan 1998 ve haziran 2000 tarihli, Kara Kuvvetleri stihbarat Dairesi bnyesinde hazrlanan iki And ile bir yazy kendi stununda yaymlamtr. Bu Andlarn ilkinde, Sakkn itiraflar ve GL Eylem Plan, kinci Andta, eitli siyasi partilerin Anayasa deiiklik nerilerinin incelenmesi; nc yazda ise CHPHADEP ibirlii konu ediliyordu ve MGK Genel Sekreterliine gnderiliyordu.1690 Nazl Ilcak, kitabnda bu Andlar ilk kez gazetede yaymladnda bekledii ilgiyi gremediini; sadece Andn hedeflerinden birisi olan gazeteci Ahmet Altann Gizli Esirler balyla bir yaz kaleme aldn belirtmektedir.1691 Bu ilgisizlik zerine, Ilcak, TBMMde bir basn toplants dzenleyerek, Genelkurmay kinci Bakan Org.evik Bir dneminde hazrlanan bu Andlar gazetecilere datmtr. Bu toplant akabinde, Genelkurmay Bakanl tarafndan yaymlanan resmi basn aklamasnda, Andn karargah ii ve d bilgilendirme amacyla hazrland ve birok sann gvenlik kuvvetlerinde verdikleri ifadelerini savclk ve mahkeme ifadelerinde tamamen deitirdikleri hususlarna dikkat ekilerek, And belgelerin illegal yollardan temin edildii ileri srlm ve Ilcak ar bir dille sulanmtr. Ilcak; szkonusu aklamada, Andlarn varlnn kabul edilmi olmasna ramen hakarete urad gerekesiyle, dnemin Genelkurmay Bakan Hseyin Kvrkolu aleyhine manevi tazminat davas am; ayrca, Trk Ceza Kanununun 340, 240 ve 285inci maddeleri ile Askeri Ceza Kanununun 109uncu maddesi uyarnca evik Bir aleyhinde Cumhuriyet Savclna su duyurusunda bulunmutur. Kvrkolunun avukat tarafndan mahkemeye verilen cevapta, Genelkurmay aklamasnda hedefin Nazl Ilcak olmad vurgulanarak, Ilcakn alnganlk gsterdii savunulmutur. Bu savunma zerine ILICAK tazminat davasndan vazgemitir. Ancak, gazeteci Cengiz ANDAR da alt gazeteden ayrlmak zorunda kalmtr. Bylece andar da Andzede olmutur. Gazeteci Mehmet Ali Birand, Nazl Ilcakn Andla ilgili haberini ilk duyduu zaman inanmadn belirtmi, ancak daha sonra bu gerei grdn sylemi, kendisine yaplan tehdit ve basklar anlatmtr.1692Birand, kendisinin hangi nedenle andlandn da Komisyonumuza aklamtr.1693 3 Ekim 2012 tarihinde Komisyona aklamalar yapan Hrriyet Gazetesi yazar Erturul zkk, And olay ile ilgili olarak Doldurua geldik. Kendi arkadalar olduu iin bunlar vermiyor diyorlard. Ama verdik. Onun benim vicdanmda brakt yaray, acy hibir ey vermedi. Ama bu uygulamalar halen yryor demitir. ZKK, And belgesi gibi manet haberlere konu olan bilgilerin kendilerine nasl geldiine ilikin sorularna da, Bugn bunlar nasl geliyorsa baz gazetecilere, yle geliyordu. Nereden geldii belli. Nazl Ilcak kard yazd, 'bu And'tr' dedi ve ben de 30 kez zr diledim demitir.
1690 1691 1692 1693

Ilcak, s.52-99. Ilcak, s.30. Mehmet Ali BRANDa ilikin 4 Ekim 2012 tarihli Tutanak. Mehmet Ali BRANDa ilikin 4 Ekim 2012 tarihli Tutanak.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

982 / 1404

Komisyonda grne bavurduumuz Oktay Eki de, Alaklar tanyalm adl makalesi ile alakal olarak, yanl yaptn anladn, ancak o gnn psikolojik ortamnda haber nitelii tadn dndn ifade etmi ve eitli kereler zr dilediini belirtmitir.1694

1694

Oktay EKnin Komisyon Tutana.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

983 / 1404

5. 28 ubat 1997 Tarihli Milli Gvenlik Kurulu Toplants


Bu blmde, 28 ubat 1997 tarihli Milli Gvenlik Kurulu (MGK) toplantsna ilikin Cumhurbakanl Arivinden Komisyonumuza intikal eden belgeler erevesinde, Genelkurmay Bakanl ve Milli stihbarat Tekilat (MT) Mstearl tarafndan Cumhurbakan Sleyman DEMRELe verilen zel brifingler ile bu brifingler erevesinde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii bnyesinde Genel Sekreter Necdet SEKNZ bakanlndaki alma Grubunca Cumhurbakan Sleyman Demirele sunulan raporlar irdelenecektir.

28 ubat 1997 tarihli MGKToplants ncesindeki almalar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

984 / 1404

Ankara niversitesi S.B.F.den Cumhurbakanl Genel Sekreterliine Gnderilen Yaz Cumhurbakanl Arivinde yer alan belgeler arasnda, 15 Kasm 1996 tarihinde A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dekan tarafndan Cumhurbakanl Genel sekreterliine gelen cevabi bir yaz bulunmaktadr.1695Bu yaznn; mam Hatip kkenli genlerin, Kaymakam ve Vali olmalar amacyla, Siyasal Bilgiler Fakltesine ynlendirildii iddialarna cevap niteliinde olduu grlmektedir:
Fakltemizin retim yeleri, rencilerimizi geldikleri liselere gre bir ayrma tabi tutmaya ve bu konuda deerlendirmeler yapmaya kardr. Nereden gelirlerse gelsinler renciler hepimiz iin eittir. Ancak, mam Hatip Lisesi mezunlarnn Fakltemizdeki saylar konusunda geree aykr olarak yaplan speklasyonlar, ister istemez bu konuda bir aklama yaplmasn zorunlu hale getirmektedir. Size, bu yazmn ekinde, Fakltemizdeki mam Hatip Lisesi mezunlarnn 1991, 1992, 1993, 1994, 1995 ve 1996 yllar esas alnarak hazrlanm tablosunu sunuyorum. Bu tablodan da aka anlalaca gibi, 1994 ylnda Fakltemizin kamu ynetimi dahil alt deiik blmne kayt olan toplam 672 rencinin 56's; 1995 ylnda Fakltemize kayt olan toplam 647 rencinin 26's; 1996 ylnda da toplam 644 rencinin sadece 20'si mam Hatip Lisesi mezunudur. mam Hatip Liseleri her yl 35.000 civarnda mezun vermektedir. 1995 ylnda bu mezunlarn 2393' deiik niversitelere, 1549'u da Ak retim Fakltesi'ne kaydm yaptrmtr. Kanunca, asl nemli olan da bu mezunlarn nerelere dalarak eitim grdklerinin tespitidir.

Yaz ekinde yer alan 1991-1996 A.. Siyasal Bilgiler Fakltesine Giren Genel renci Says ve lerindeki mam Hatip (.H.) Liseli rencilerin Saylar ile Yzdeleri balkltabloda, yllar itibaryla Fakltede okuyan mam Hatip Lisesi kkenli renci saylar verilmitir. Bu Tabloya gre, adgeen Fakltedeki mam-Hatip kkenli renci saysnn %5-10 civarnda olduu; bu rencilerin daha ziyade Kamu Ynetimi Blmn tercih ettikleri grlmektedir. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinde Yrtlen almalar ve Sunulan Brifingler Cumhurbakan DEMRELin eski yaveri, Cumhurbakanl Genel Sekreter Yardmcs (E) Kur.Alb.Ouz zbilgin tarafndan kaleme alnan notta,1696sz konusu alma Grubunun almalaryla ilgili bilgiler yer almaktadr. Baz gazetecilerin Cumhurbakanl alma Grubu adn verdii, kimileri tarafndan Genelkurmay Bakanl bnyesinde kurulan Bat alma Grubunun bir benzeri olarak grlen bu alma grubunun, Cumhurbakanl Genel Sekreteri Necdet SEKNZ bakanlnda, Cumhurbakanl Devlet Denetleme Kurulu Bakan Fahri ztrk, Cumhurbakanl Genel Sekreter Yardmcs (E) Kur.Alb.Ouz zbilgin, Cumhurbakanl Danman zhan zmcolu ve Kanunlar Kararlar ve Hukuk leri Bakan Kemalettin Alikaifolundan olutuu anlalmaktadr.
1695 1696

Cumhurbakanl Arivi, Dolap No:91704, Fihrist No:22357-756. CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-439/442.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

985 / 1404

28 ubat srecinde, Cumhurbakanlna intikal eden her trl bilgi ve belgenin sz konusu alma Grubu tarafndan incelenip, gerekli aratrma ve deerlendirmeler yapldktan sonra Cumhurbakan DEMRELe arz edildii grlmektedir. Daha sonra, alnan talimata gre, yaplmas gerekli grlen ilemlerin, devlet hiyerarisine uygun olarak, kimi zaman Cumhurbakan DEMREL, kimi zaman da Cumhurbakanl Genel Sekreteri Necdet SEKNZn imzalaryla, Babakanlk dahil, ilgili Bakanlk, kurum ve kurululara gnderildii tespit edilmitir. Bu srete Cumhurbakanlna intikal eden belgelerin nemli bir ksmnn, Genelkurmay ve MT tarafndan irticai faaliyetler konusunda hazrlanan Brifing vb. almalar ile bu almalarda yer alan iddia ve tespitler erevesinde, ilgili Bakanlk, kurum ve kurulularndan istenen cevabi yazlar olduu grlmektedir. Cumhurbakanl Genel Sekreter Yardmcl grevinden nce, Kurmay Albay olarak Demirelin yaverliini yapan Ouz zbilginin bilgisayar ortamnda yazp, el yazsyla zerine notlar dt, rticai Faaliyetler ve Cumhurbakanlnda Yaplan lemler balkl Notta, szkonusu Brifingler erevesinde Cumhurbakanl bnyesinde yaplan almalar anlatlmaktadr:
-17 Ocak 1997 tarihinde Sayn Cumhurbakanna Genelkurmay Bakanlnda rticai Faaliyetler konulu bir brifingverildi. (Brifinge sadece Sayn Cumhurbakan katld.) -Brifing metni Cumhurbakanl Genel Sekreteri Sayn Necdet SEKNZ tarafndan incelenerek, 10 sayfalk kiisel bir gr hazrland. - 27 Ocak 1997 gn Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda, irticai faaliyetler nedeniyle Trk Silahl Kuvvetlerinde bagsteren rahatszlk Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Gven ERKAYA tarafndan dile getirildi. - 27 Ocak 1997 gn, Sayn Cumhurbakan tarafndan bana, Yksek Askeri ura kararlar ile Trk Silahl Kuvvetlerinden ihra edilen subay ve astsubaylarn refah Partisi tarafndan baz kurum ve kurulular ile belediyelerde ie alnmalar konusunun aratrlmas grevi verildi. - 28 Ocak 1997 gn saat 14.00de Genelkurmay Bakanl stihbarat Bakan Korgeneral etin SANER ile konuyu grtm ve ad geen personelin istihdam edildii yerleri belirten listeyi aldm. - 30 Ocak 1997 gn ayn konu ile ilgili bir liste de MT Mstear Snmez KKSALdan alnd. - 31 Ocak 1997de, Genel Sekreter tarafndan ben, Devlet Denetleme Kurulu Bakan Fahri ZTRK ve Kanunlar Kararlar Bakan Kemalettin ALKAFOLU Genelkurmay tarafndan verilen brifing metninin incelenmesi konusu ile grevlendirildik. - Genkur.Brifing metninde 20 nci sayfadan sonra yeralan iddialar 54 madde olarak tesbit edildi. - 3 ubat 1997 gn sabah saatlerinde, Sayn Cumhurbakan, Genel Sekreter, Devlet Denetleme Kurulu Bakan, Kanunlar Kararlar Bakan ve ben Sayn Cumhurbakannn alma ofisinde toplant yaptk. 54 konudan 19u iin verdiimiz cevaplar, bir zarf iinde, tarafmdan saat 17.00de Genelkurmay Bakan Orgeneral .Hakk KARADAYIya makamnda teslim edildi. Ayn gn Sayn Cumhurbakan tarafndan Babakan Necmettin ERBAKANa bir mektup yazld. - 4 ubat 1997de ayn gurup yine Sayn Cumhurbakannn alma ofisinde biraraya gelerek, Sayn Cumhurbakan imzas ile Babakana gnderilecek dier

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

986 / 1404

mektubu ve Genel Sekreter imzas ile ileri Bakanlna (3), Milli Eitim Bakanlna (1) gnderilecek drt mektubu hazrladk. Ayn gn saat 16.00da, bunlardan be mektubu ihtiva eden zarf, tarafmdan Sayn Genelkurmay Bakanna makamnda teslim edildi. - 5 ubat 1997de, ayn gurup, yine ayn yerde, Sayn Cumhurbakan ile konu zerinde altk. Daha sonra Genel Sekreter Yardmcl toplant odasnda Genel Sekreter imzas ile MT Mstearlna gnderilecek mektubu hazrladk. Ayn gn, iinde drt mektubun fotokopisi olan zarf, tarafmdan Genelkurmay Bakanna verildi. Ayn gn Genelkurmay stihbarat Bakann makamnda ziyaret ederek konuyu grtm. - 5 ubat 1997de Sayn Cumhurbakan TGRTde Sabahattin NKBARn hazrlad ALTERNATF programna katld. rtica ile ilgili nemli mesajlar verdi. - 8 ubat 1997de Sayn Cumhurbakan btn TVlerde yaynlanan RAMAZAN BAYRAMI mesajnda irticai faaliyetlere dikkat ekti. - 20 ubat 1997de Sayn Cumhurbakan SHOW TVde Kadir ELK tarafndan hazrlanan OBJEKTF programnn konuu oldu. Ayn mesajlar verdi. - 21 ubat 1997de Sayn Cumhurbakan, Babakan Prof.Dr.Necmettin ERBAKAN kabul ederek ikibuuk saat grt. (45 gndr grmyorlard.) - 21 ubat 1997de Genelkurmay Bakan ve MT Mstear da Sayn Cumhurbakann ziyaret ettiler. Ayn gn, 28 ubat 1997de yaplacak olan MGK toplantsnda gndeme getirilecek taslak rticai Faaliyetler Raporu ve Babakann MT Mstearna sylediklerini ihtiva eden iki sayfalk bir rapor MT Mstear tarafndan Sayn Cumhurbakanna takdim edildi. - 21 ubat 1997 tarihinden itibaren, her gn cretsiz olarak Cumhurbakanlna verilen 10 adet ZAMAN gazetesine el koydum. Bu gazeteler garaja ve Koruma Mdrlne veriliyordu. Bu gazetelerin yerine HRRYET, MLLYET, RADKAL ve YEN YZYIL gazeteleri ad geen yerlere verilmeye baland. - 22 ubat 1997 tarihinde ayn gurup, bu yeni raporlar zerinde almaya baladk. - 24 ubat 1997de Sayn Cumhurbakan ile biraraya gelerek raporlar deerlendirdik. MGKde takdim edilecek olan raporun 28 nci sayfasndan balayan NLEMLER maddesini zayf bularak, maddeye getireceimiz neriler zerinde altk. - 4 ubat 1997 (12.20-13.20), 16 ubat 1997 (15.30-16.50) ve 26 ubat 1997 (18.00-19.00) gnleri Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Tansu LLER Sayn Cumhurbakann ziyaret etti. - 25-26 ubat 1997 gnlerinde gurup almamz devam etti. - 25-26 ubat 1997 gnleri MT Mstear Sayn Cumhurbakann ziyaret etti. - 27 ubat 1997 tarihinde saat 10.00da Sayn Cumhurbakannn makamnda yaplan toplantda NLEMLER maddesine son ekli verildi ve ben revize edilmi olan metni saat 12.00de MT Mstearna elden teslim ettim. - 27 ubat 1997 tarihinde saat 17.00de Babakan Sayn Cumhurbakann program d olarak ziyaret etti. - Yine ayn gn, Sayn Cumhurbakan MT Mstearn saat 19.45-20.00 arasnda MGK gndemi ile ilgili olarak kabul etti. - 27 ubat 1997de, son birka ay iinde ilk defa olarak Bakanlar Kurulu topland ve Babakan ERBAKAN ve Tansu LLER toplant dnda iki kere grtler. - 28 ubat 1997 gn saat 15.00-24.00 arasnda dokuz saat sren MGK toplants yapld. Toplant srasnda Babakan ERBAKAN MGK salonundan karak ikindi namazn kld. (Eli kabul Salonunda)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

987 / 1404

- Ayn gn Babakan ERBAKAN, TRT ve baz zel TV kanallarndan CRAATIN NDEN program ile halka seslendi.

Hazrlanan bu Nottan, 17 Ocak 1997 tarihinde Genelkurmay Bakanl tarafndan Cumhurbakan Demirele verilen sz konusu brifingin, 28 ubat tarihli MGK toplantsnn habercisi olduu; Genelkurmay Brifinginde yer alan 54 iddia hakknda Cumhurbakanl Genel Sekreterlii bnyesinde zel bir alma gurubu tekil edildii, bu srete Genelkurmay Bakanl stihbarat Bakan Korgeneral etin Saner ve MT Mstear Snmez Kksal ile eitli grmeler yapld, bu almalar erevesinde Cumhurbakan Demirelin imzasyla Babakan Erbakana 3 ubatta bir, 4 ubatta olmak zere, toplam drt mektup yazld, ayrca Cumhurbakanl Genel Sekreterinin imzasyla ileri Bakanl ve Milli Eitim Bakanlna eitli mektuplar yazld, gnderilen bu mektuplar ihtiva eden zarfn bizzat Cumhurbakanl Genel Sekreter Yardmcs Ouz zbilgin tarafndan Genelkurmay Bakanna teslim edildii, MT Mstearlndan alnan bilgilerle birletirilerek hazrlanan nihai rticai Faaliyetler Raporunun da, 28 ubat MGK toplantsnda MT Mstear tarafndan takdim edildii, raporun NLEMLER balkl blmnde hkmet tarafndan irticai faaliyetlere kar alnmas istenen tedbirlerin yer ald anlalmaktadr. Notta yer alan bilgilerden, 28 ubat 1997 tarihli MGK toplants ncesinde, 17 Ocak 1997 tarihinde Genelkurmay tarafndan Cumhurbakan Demirele verilen brifing erevesinde yrtlen sz konusu almalar hakknda Babakan Erbakann veya dier Hkmet yelerinin haberdar edilmedii anlalmaktadr. te yandan, 27 Ocakta, Ouz zbilginden Yksek Askeri ura kararlaryla TSKdan iliii kesilen personelin Refah Partisi tarafndan baz kurum ve kurulular ile belediyelerde istihdam edilmesi hususunda bir alma yaplmasnn istendii grlmektedir. Genelkurmay Tarafndan Cumhurbakan Sleyman Demirele Sunulan Brifing 17 Ocak 1997 tarihinde,1697 Cumhurbakan Sleyman Demirele, Genelkurmay Karargahnda, RTCA FAALYETLER balkl brifing verildii haberi, dnemin gazetelerinde de yer almtr. Bu haberlere gre, 17 Ocak 1997 gn dzenlenen brifing iin Genelkurmay ziyaret eden Demireli Genelkurmay Bakan smail Hakk Karaday ve Kuvvet Komutanlar kapda karlam; Genelkurmay Bakannn makam odasnda bir araya gelen Karaday ve Demirel grmesine Cumhurbakanl personeli alnmamtr.1698 Sz konusu brifing metni, Cumhurbakanl Arivinde de yer almaktadr.1699 Brifingte, hemen hemen her konuda ve tm kamu kurumlaryla ilgili bilgi toplanarak, ayrntl analizler yapld grlmektedir. te yandan, benzeri bir brifingin Eyll 1996 tarihinde MT tarafndan Cumhurbakanna sunulmu olduu tespit edilmitir.

1697

Bu Brifingin, Babakan Erbakan tarafndan, Babakanlk Resmi Konutunda baz din adamlarna ve Diyanet temsilcilerine ve din adamlarna verilen iftar yemeinin alt gn sonrasna rastlamas not edilmelidir. Komisyonumuzda dinlenen Gazeteci Rdvan AKAR, bu brifing hakknda unlar sylemitir: Sayn Demirelle yaptmz syleide vurgulad birka ey var. Bir tanesi, Sayn Karadaynn, kendisini ziyaret etmesi sonrasnda ite rahatszlklarn ifade etmesi ve bu ifade etmesinin sonrasnda Genelkurmay Bakanl ierisinde -ki galiba 28 ubat srecine ilikin ilk brifing oluyor- stihbarat Daire Bakan, iki istihbarat daire grevlisi Genelkurmay Bakan, 2nci Bakan ve Sayn Cumhurbakan eliinde gerekletirilmi olan toplant Cumhurbakanl Arivi, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-156

1698

1699

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

988 / 1404

Tamam byk harflerle yazlan Brifing; Konu, Maksat, Genel, rticai Yaplanma, Milli Grler, Radikal slamclar, Tarikatlar, rticai Unsurlarn Devleti Ele Geirme Politikas, ktidara Hazrlk Sreci (1995 Yl ncesi), ktidar Dnemi (1995 Yl Sonras), Kamu, Kurum ve Kurulular, Yasama Organ, Yrtme Organ, Yarg Organlar, Yerel Ynetimler, Finans Kaynaklar, T.S.K.ne Ynelik Faaliyetler, Refah Partisinin Ulusal Deerlere Yaklamlar, Deerlendirme ve Sonu balklarndan olumaktadr. Brifing metninde, baz nemli cmlelerin, -muhtemelen Demirel tarafndan-, kalemle altlarnn izildii grlmektedir. Brifingde yer alan hususlar ana hatlaryla aada zetlenmektedir: -Mevcut rejimin slami esaslara oturtulmas ideolojisini benimseyen irticai kesim, gemite de ayaklanm ve Cumhuriyetin lider kadrosuna kar eitli suikast giriimlerinde bulunmutur.
- Btn irticai gruplarn nihai amalar eriat devleti kurmaktr ancak yntem ve organize yntemleri asndan farkllk gstermektedirler. - rticai gruplar Milli Grler, radikal slamclar ve tarikatlar olmak zere ana balk altnda snflandrlabilir. Bu irticai gruplarn takip ettikleri strateji u drt safhay iermektedir. + tebli;kurduklar veya ele geirdikleri kurulular vastasyla laiklii dinsizlik olarak gren bir kitle oluturmak, + cemaatleme; oluturulan bu kitle ile politik g elde edip bundan da silahl kadrolar tekil etmek, + cihad; siyasi iktidar demokratik yoldan ele geirmek, bu mmkn olmazsa oluturulacak kitle ve silahl gle, devlet glerini tasfiye edip teokratik rejimi gerekletirmek, + Trkiye'de teokratik bir rejimin bayrak altnda toplamak. kurulmasn mteakip, tm islamlkelerini tek

- Milli Gr;Nakibendi skender Paa cemaati eyhi Zahit Kotku liderliinde kurulmu, 1970 ylnda Milli Nizam Partisi olarak rgtlenerek gnmzde Refah Partisi adn almtr. - Milli Grn kayna Kuran ve slam hukukudur. Ana fikri; hkmetmeyen kafirdir, Mslman mahkum olamaz, hakim olmaldr, bu nedenle devlet dine hkmedemez, din devleti ynlendirir, devlet yaps mutlaka dini esaslara oturtulmaldr, slam ile laik dnce hibir zaman bir arada olamaz eklindedir. - Legal ve siyasi alanda faaliyet gsteren Milli Grler, 80 ilde ve ilelerde 100 bini akn yesi bulunan Milli Genlik Vakf, kadn kollar, meslek teekklleri ve dernekler vastasyla etkin faaliyet gstermektedir. - Milli Gr; aktan yaplacak antilaik irticai hareketlerin Trk Silahl Kuvvetleri ve laik unsurlar karsnda etkisiz kalacandan hareketle; insan haklar, ibadet ve inan zgrl, demokrasi gibi uluslararas deerlere dayal bir siyaset takip etmektedir. - Hizbullah, Tevhid, Yeryz, Mazlum-Der, Mslman Genlik, BDA-C, slami Hareket gibi radikal slami gruplar ise genellikle bir dergi veya yayn kuruluu etrafnda toplanm, dar kadrolu kk gruplardr. - Refah Partisi ve dier irticai unsurlar ncelikle genlik kesimine el atmlardr. Nurcular, Sleymanclar ve Nakibendiler genlie tahsil ve barnma imkanlar salamakta; imam

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

989 / 1404 harp okulu dndaki okullara

hatip okullarn oaltarak, ynlendirmektedirler.

yandalarn

- Milli Gr, yurtdna ynelik olarak slam Birlemi Milletleri, slam Ortak Pazar, slam dinar gibi hedeflere ynelmitir. Dier taraftan, Msr ve Suriyede yaygn olan Mslman Kardeler, Libyadaki slami ar Cemiyeti, S.Arabistandaki Rabta ve Cezayirdeki slami Selamet Cephesi ile ilikileri mevcuttur. - Refah Partisi ve dier irticai unsurlar, 1990'l yllarda, Bosna Hersek, Cezayir, Azerbaycan, Filistin ve eenistan'daki olaylar kullanarak, kendi propagandalarn yapma imkn bulmulardr. - Refah Partisi, 1980-1990 yllar dneminde byk hamle yapm; 1994 yerel seimleri ile 1995 genel seimlerinde kazand baaryla, ran deneyiminin aksine, demokratik yntemlerle iktidara gelebileceini grmtr. - Refah Partisi, 1995 seimleri sonrasnda DYP ile birlikte iktidar olarak, eriat devletinin tesisine hizmet edecek ortam hazrlamak maksadyla; adalet, milli eitim ve iileri bakanlklar bata olmak zere devletin dier kamu, kurum ve kurulularnda, yerel ynetimlerde, sivil sektrde ve mevcut rejimi silahla deitirmek gerektiinde ihtiya duyaca emniyet tekilatnda kadrolama faaliyetlerine ve TSK bnyesine szma gayretlerine hz vermitir. - Halihazrda TBMMnin hakimi Refah Partisidir. Partili milletvekillerinin tm byk bir disiplin ierisinde meclise devam etmekte, her oturumda ounluk elde ederek btn yasalarn karlmasn salamaktadr. - ktidar orta DYP Genel Bakannn hesap ve mal varlklar sebebiyle teslimiyeti bir tutum izlemesinden dolay DYPli milletvekillerinin ounun yaplan TBMMdeki oylamalara katlmamas Refah Partisinin bahsekonu etkinliini daha da glendirmektedir. -RPnin ifade edilmeye allan yaklamlar ile amalarnn dine hizmet deil, dini siyasete alet etmek olduu, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dekan Prof.Dr.Yaar Nuri ztrk tarafndan bunlar islamiyeti lekelemitir demiyorum, pisletmilerdirtoplum olarak bu tehlikeyi grp uyank olmak durumundayz eklindeki cmleleriyle aka ortaya konulmaktadr. - Rafah Partisi, ayrca, parlamentodaki desteini artrmak ve eriat ideolojisinin devlet yaplanmasnda kk salmasn temin etmek maksadyla; kendi adamlarn, yandalarn ve irticai kesime mensup kiileri, DYP, ANAP, MHP ve BBP ierisine yerletirmi bulundurmaktadr. - Refah Partisi, yrtmenin de tek hakimi durumundadr. adam zihniyetiyle hareket eden bu parti, yapmak istedii uygulamalar sk sk ve srarla gndeme getirerek sonunda kabul edilmesini salamaktadr. - Koalisyon protokol gerei, DYPne verilen nemli bakanlklara yine bu parti iinde irticai kesime ilgi duyan kiilerin (Milli Eitim Bakan gibi) atanmasn salamak veya kendi partisine mensup devlet bakanlarn DYPne verilen dier bakanlklarn (MSB ve Dileri Bakanl) ilgi sahasna giren konular takiple grevlendirmek suretiyle hkmette tek sz sahibi durumuna gelmi bulunmaktadr. - Bakanlklar devre d brakma uygulamalarna, Suriye, Libya ve ran ile yaplan temaslar ve Babakan Erbakann Afrika gezisinin planlamas en arpc rnekleri oluturmaktadr. Bu gezi ve temaslar, Dileri Bakanlnn bilgisi dnda organize edilmi, bu bakanlktan personel arlmam veya arlsa da zel grmelere itirak ettirilmemitir. - Belirtilen uygulamann dier bir rneini ise Refah Partisinin danmanlar vastasyla yrtt ve Milli Savunma Bakanlnn bilgisi dnda gerekletirmek istenen slam lkelerine ynelik ikili savunma sanayi giriimleri tekil etmektedir. Babakanlk bnyesinde ikili savunma sanayine ynelik olarak oluturulan bahse konu danmanlar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

990 / 1404

kurulu, milli savunma bakanlndan bamsz olarak hareket etmekte ve kendi programlar erevesinde savunma sanayi alannda ilikiye girmek istedii lkelerle temaslar yapmakta, bu lkelerin askeri ateeleri ile gerek yurtiinde gerekse yurtdnda grmek suretiyle milli savunma bakanl dnda yeni bir yaplanma oluturmaya almaktadr. - Bu erevede Refah Partisi, kendi arzusu dorultusunda gerekletirmek istedii ikili savunma sanayi giriimlerinde kullanmak zere MSB.lnn btesinde 50 trilyon TL kesinti yapmay ve bu paray harcama yetkisini Babakanlk kontrolne almay planlamtr. - Halen Refah Partisi kendisine bal 18 Bakanla ilaveten, irticai kesime yaknlklar ile bilinen DYPne ait 4 bakanlk (Milli Eitim ve Devlet Bakanl) zerinde etkin rol oynamakta, dier DYPli bakanlklar ise brokrat seviyesinde kontrol etmeye almaktadr. - Devletin en nemli temel talarndan birisi olan yarg kurumu ierisinde gerekletirdikleri son hakim ve savc atamalaryla bir taraftan yandalar olan hakim ve savclar kritik noktalara getirerek, hakim ve savclar yksek kurulunda belirli bir stnlk salanm, dier taraftan Atatrkl ve laiklii savunan hakim ve savclarn grev yerleri deitirilmek suretiyle bunlar zerinde bask tesis edilmek istenmitir, nitekim bu atamalar sonrasnda yeni kadrolar tarafndan Ankara Kocatepe camiinde eylem yapan Acz-i mendi tarikat mensuplar tahliye edilmitir. - Dier bir rnek ise, Akit gazetesi ke yazar Abdurrahman Dilipakn 1995 ylnda Atatrk hakknda yazm olduu bir kitapta Atatrkn annesinin bir genelev kadn olduunu ve babasnn annesini genelevden kardktan sonra evlendiini belirtmesi nedeni ile bu kii hakknda stanbul Basavclnca alan bir dava oluturmaktadr. Bu dava srecinde; + Dava hakimi Mustafa Kutluk, sank Abdurrahman Dilipak mahkemeye armakszn beraat ettirmi, + Mteakiben bu hakim Yksek Hakimler Kurulu tarafndan knama cezas ile birlikte Bursaya atanm, + evket Kazann Adalet Bakanlna grevine getirilmesi sonrasnda, Bakan Kazan bu hakimin itibarnn iade edilmesini, knama cezasnn kaldrlmasn ve kendisinin yeniden stanbula atanmasn mstearndan talep etmitir. + Bakan tarafndan belirtilen bu isteklerin adalet bakanlnn yetkili mercilerince reddedilmesi zerine ad geen hakim tetkik hakimi olarak adalet bakan evket kazan tarafndan bakanla alnmtr. + Ayrca Refah Partisinin, islami kimlii nedeniyle anayasa ve siyasi partiler kanununu istinaden kapatlmas gerektii ynnde su duyurusunda bulunan Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesi Cumhuriyet Savcs Nuh Mete Ykselin bu giriimi bahane edilerek Adalet Bakanlnca baz uygulamalar ile ilgili savunmas talep edilmi ve bu savunmada, yrtt grevle ilgili usl hatas yapt, Msrda eriat savalar yetitirilmesi konusunda gereksiz detayl aratrmada bulunduu ne srlmtr. - Acz-i mendi tarikatna mensup sanklarn sa ve sakallarnn kesilmesi konusunda zel tip cezaevi mdrln ikaz ettii gibi ok basit konulara yer verilerek kastl olarak cumhuriyet savcsn zor durumda brakacak ve onu sulu duruma drecek bahsekonu sorularn cevaplanmas talep edilmi ve kii bask altna alnmtr. - Bugn iin yukarda ifade edilen rnek benzeri, Refah Partisi ideolojisine yakn olan yaklak 400 hakim ve savcnn Adalet Bakanl bnyesinde alnmakta olduu renilmitir. - Ayrca, Kayseri Belediye Bakan kr Karatepenin 10 Kasm 1996 gn Kayseride dzenlenen, Atatrk anma trenlerinden sonra katld bir toplantda; mslmanlar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

991 / 1404

sakn ola bu hrs, iman, kini, nefreti eksik etmeyin eklindeki partisinin gerek amacn gsterir ifadelerinden sonra; + hakknda alan soruturmay yrten Cumhuriyet Savcsna bask yaplarak eitli vaadlerde bulunulmu, + bu maksatla niversite retim grevlilerinden oluturulmas dnlen bilirkii heyetine, irticai kesimin grlerini benimseyen retim grevlilerinin seilmesi iin gayret sarfedilmi, + bunun iin irtibatta olduklar babakanlk mstear Kadri Keskinden Ankara devlet gvenlik mahkemesi savcs nezdinde tavassuta bulunulmas istenmitir. - Refah Partisi bu tr uygulamalarla yargya mdahalede bulunarak dava dosyalarnn rtbas edilmesini ve kapatlmasn amalamaktadr. + Adalet Bakannn kendi grne yakn bulduu hakim ve savclar kritik ve nemli yerlere atandrmak iin yksek hakimler kurulunda aba sarfettii, ayrca Ankara, stanbul gibi byk ehirlerin basavclarna eitli yollardan telkinlerde bulunarak ve talimatlar vererek, onlar bask altna almaya alt renilmitir. - Cumhuriyet rejiminin nemli teminat olan Yargtay Basavcl seiminin gndemde olduu bu gnlerde, zaten ounluu dinci ve Krt kesime mensup kiilerin elinde olan mahkemeler ve Yargtay bnyesinde yrtlen faaliyetlerle Refah Partisi kendi yanda olabilecek bir aday setirmek iin youn bir gayret sarfetmektedir. - Refah Partisi trbanl yarglarn grev almalarna olumlu yaklam sergileyerek klk kyafet kanununu ortadan kaldrmay amalamakta ve bylece toplum iin nemli kanunlar dahi hie sayabileceklerini gstermek istemektedir. Nitekim trbanl hakim ve savc adaylarnn bavurular, bakan evket kazan tarafndan kabul edilmi ve bunlardan iki tanesinin atamas gerekletirilmitir. - 9 Kasm 1996 gn Konya Belediyesi ve Milli Genlik Vakf tarafndan Konyada hkmetin klk-kyafet kanun tasarsna kamuoyu destei salamak konulu bir brifing dzenlenmi, mitinge 2500-3000 civarnda arafl ve trbanl kadn katlm, mitingin emniyetini Milli Genlik Vakfnn erkekleri salamtr. Mitinge Konya Bykehir Belediye bakan Do.Dr. Halil rn de katlm ve yapt konumada bartsne ve eriata sahip klmasn istemitir. Mitingde Trk bayrann tanmamas ve pankartlardan birisinde "bacmn rts batmakta rezilin gzne, acrm tkre, billahi tkrsem yzne yazs dikkat ekmitir. -Camilerde kadrosuz olarak grev yapmakta olan ve aldklar din eitimlerinin seviyesi itibaryla verdikleri vaazlar ve hutbelerle cemaati eriat kesime kanalize eden cami grevlilerinin, memur statsne geirilmesi ynnde gayret sarfeden Refah Partisi; bu yaklam ile cami grevlilerinin bu grevleri ile ilgili sulardan dolay memurinmuhakemat kanununa gre yarglanmasn, dolaysyla haklarnda ilgili sulardan dolay cumhuriyet savclar ve adli makamlarca soruturma almasn nlemek istemektedir. bu gerekletii takdirde cami grevlileri ancak il idare kurulunun msaadesi ile kovuturmaya tabi tutulabilecektir. - Refah Partisi, Diyanet leri Bakanln da kendi amalar dorultusunda kullanmak gayesiyle, bu kurumdan toplumsal dzeni salayan konularda fetva vermesini istemekte, bylece Osmanl dnemindeki eyhlislamlk messesesini yeniden canlandrmay hedeflemekte ve bu yolla Trkiyedeki yarg birliini bozarak eri hkmlere gei zemini oluturmay planlamaktadr. - Ksacas Refah Partisi, Trkiye Cumhuriyetine uygun grd eriat rejiminin nn amak ve gerekli zemini oluturmak iin, bir yandan inklap kanunlarn, zellikle tevhidi tedrisat kanunu, kyafet kanunu, medeni kanun ve toplum yaamn dzenleyen dier kanunlar delmeye almakta, ynerge, genelge ve ifahi talimatlarla bu kanunlar savsaklayp ihlal ederken bir yandan da hazrladklar nerge ve kanun teklifleriyle muhalefete ve kamuoyuna hissettirmeden bu kanunlar deitirmeye almaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

992 / 1404

- Belirtilen yaklamn en son rnei ise ramazan mnasebeti ile mesai saatlerinin valiler tarafndan dzenlenmesini ngren hkmet genelgesi oluturmaktadr. - Refah Partisi, brokrasiye hakim olamazsanz hkmete hakim olamazsnz kuralndan hareketle uzun yllar ncesi nemli grevler iin hazrladklar kiileri gnmzde devletin ve yerel ynetimlerin en etkin kadrolarna getirme giriimini srdrmektedir. Ancak kamu-kurum ve kurulularndaki kadrolama faaliyetlerini bugn iin sahip olduklar insan potansiyelinin yetersizlii nedeni ile tam olarak doldurmakta glk eken Refah Partisi ortaya kan zaafiyeti iktidara geldik, ama baknz!.. kadrolar deitirmiyoruz eklindeki verdii mesajlarla kamufle etmektedir. -Refah Partisi iktidara geldiinden bugne kadar ncelikli olarak adalet, alma, milli eitim ve iileri bakanlklar bata olmak zere, mstear, mstear yardmcs ve genel mdr dzeyinde toplam 85 st brokrat atamas veya deiiklii yaparak bu makamlardan 51ine kendi adamlarn veya kendi dncesine lml bakan kiileri getirmi bulunmaktadr. - Son olarak Do.Bnb. rtbesi ile Silahl Kuvvetlerde iken yabanc kadn ile evlenmek suretiyle ordudan ayrlan, ancak milli gr ideolojisini benimseyen Prof.Dr.Aziz Akgl Babakanlk Badanmanlna getirilmitir. - RP, kendileriyle ayn ideolojiyi paylat ve karde olarak niteledii lkelerle, lkemiz menfaatlerine ters olsa da her trl artlar altnda ilikileri srdrmeyi gaye edinmekte ve bu ilikileri bozmay planladna inand devletin milli istihbarat tekilatn yalanclkla ve kendilerini kandrmakla sulayp, toplum nazarnda kk drerek, bu kuruma da szma niyetlerine zemin hazrlamaktadr. - Halihazrda milli istihbarat tekilat ierisindeki baz gruplar da, son dnemde devlete deil, baz siyasi parti liderlerine hizmeti esas alm, bu durum kurulu iinde huzursuzluk ve gvensizlii de beraberinde getirmitir. Nitekim kont-terr dairesinin banda bulunanMehmet Eymrn; Tansu-zer iller ikilisine hizmet ettii, onlarn yardm ve baz pazarlklar sonucu bu greve getirildii, basnda kan birok haberin de bu ahs tarafndan szdrld hakknda yaygn duyumlar bulunmaktadr. - Refah Partisi son gnlerde TRT Genel Mdrl ve TRT'yi ele geirmek iin youn aba gstermektedir. Radyo Televizyon st Kurulu tarafndan seilen 3 adaydan birisi olan Tuncay Bykertan'n adaylktan ekilmesi zerine, yerine eriat gre yakn bir kiinin nc aday olarak seilmesi iin DYP ile anlama gayretleri srdrlmektedir. - Refah Partisi ynetimi kendi partilerinde olan bakanlklarda aktif olarak, dier bakanlklarda da pasif yntemlerle ve rtl bir ekilde kadrolamaktadr. Bu durum son devlet personeli atamalarnda ve personel seiminde aka kendisini gstermitir. - Refah'l Kltr Bakan smail Kahraman tarafndan Topkap Saray mzesinde tam gn sre ile Kuran okunmasn salamak bahanesiyle Kltr Bakanl bnyesinde 24 adet Kuran Okuyucu kadrosunun ihdas ynnde hazrlanan tasar Babakan tarafndan meclise sevk edilmitir. Yine ayn Bakan, Bakanlk ktphanesine bugne kadar alnan 63 derginin aboneliini iptal etmi; bunlarn yerine dini ierikli 53 dergiye abone olunmas talimatn vermitir. - Refah Partisi, Dileri Bakanl bnyesinde kadrolaabilmek iin Bakanlk giri snavlarna Arapa dilinin dahil edilmesini ve Mslman lkelere Arapa bilen diplomatlarn atanmas ynnde aba gstermektedir. - Mlki idare kadrolarna szmak iin partili genlerin Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakltelerine girmelerini tevik etmektedir. Kadn eli skmayan Valiler grevde tutulmaktadr. Valiliklere, mam Hatip kkenli ve eleri tesettrl kiilerin atamas yaplmaktadr. Bu erevede, 50'ye yakn Valinin deitirilmesi ve yerlerine irtica yanls olanlarn atandrlmas iin hazrlk yaplmaktadr. Bu hazrlklar, partinin en radikal milletvekili olan Hasan Hseyin Ceylan yrtmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

993 / 1404

- Refah Partisi, silahl gle iktidar ele geirme safhasnda arzu ettii organize kuvveti tekil etmek maksadyla; son zamanlarda modern ve etkin silahlarla tehiz edilmekte olan emniyet tekilatna szma, tekilatta kadrolama ve bu messeseyi ele geirme ynndeki gayretlerine younluk kazandrmtr. - Polis Koleji ve Polis Akademilerine ncelik verilmi ve bu okullarn rencilerine tarikatlarn kiraladklar hcre evlerinde din eitimi verilmeye balanmtr. - Son dnemde alan devlet snavlarnda kendi yandalarnn baarl olmas iin kendi grlerini benimseyen st dzey yneticilerden ve nfuzlu kiilerden arac ve takipi grevlendirmektedir. - Bugne kadar hkmetlerde grlen "yaknlara devlet kadrolarnda i imkan salama" gelenei, Refah Partisi'nde "partililere i imkan salama" eklinde deimitir. - st dzey grevlere ve kilit mevkilere kendi adamlarn yerletirme" geleneinin srdrlmesinin yansra, devlet kadrolarnda bir refah partisi taban oluturulmasnn da hedeflendii, bu maksatla, alt seviyedeki grevlere de partili veya sempatizanlarn yerletirildii renilmitir. - Refah Partisi'nin iktidar orta olduu gnden itibaren, parti il ve ile bakanlar; bir taraftan parti yelerine ve partiye ye kayd yaptracaklara i imkan yaratrken, dier taraftan partiye kayt olmamakla birlikte kendisini Refah Partisi'ne hizmet iin adam daha kltrl bir gruba, asgari iki milletvekilinin referans ile i bulunmasna yardmc olmakta ve bu kiilerin siyasi iktidar deiiminden etkilenmemelerini garanti edecek tedbirlere ncelik vermektedirler. Refah Partisi tarafndan yaplan giriimler sonucunda, bugne kadar yaklak 500 bin kiiye i olana yaratld hakknda duyumlar bulunmaktadr. -Refah Patisi ynetiminin ald kararla ve alma Bakan Necati elik'in yaynlad 30 Kasm 1996 tarihli yeni bir ynetmelikle; SSK'ya alnacak salk hizmetleri snf, teknik hizmetler snf ile eitim, retim ve avukatlk hizmetleri snflarna atanacak olan personel iin snav mecburiyeti kaldrlmtr. Ayn ekilde SSK Genel Mdrlne hizmetli statsnde alnacak 2500 kii iin her ilin Refah Partili il bakan tarafndan, partililerden oluan bir liste hazrlanarak imzalanm, sonra bu listeler o ilin refah partili milletvekili tarafndan onaylanarak, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanna teslim edilmitir. Yaplan snavda yedekleri ile birlikte 5000 kiiye snav kazandrlmtr. - Bunlarn 2500' imdi, geri kalan ise bilahare ie alnacak ve sonuta refah partili 5000 kiinin daha ie girmesi salanm olacaktr. Bu yolla kendi yandalarnn bu kuruma daha kolay yerletirilmesini salayan Refah Partisi'nin benzer uygulamay dier devlet daireleri ve kurumlarna da hzla yaygnlatraca deerlendirilmektedir. - rticai kesim eitli devlet hastanelerinde kendi yandalar olan tabipleri bahekim ve bahekim yardmcs sfat ile grevlendirmek ve bu dorultuda atamalar yapmak suretiyle, devletin salk sistemi ierisinde hzl bir yaplanma balatmlardr. Bu uygulamaya Ankara Etimesgut Devlet Hastanesirnek verilebilir. Bu hastanede alan ebe, hemire ve bayan doktorlarn tamamna yakn trbanl ve tesettrldr. - rticai kesim, islami yaama geii salamak maksadyla; dini eilimlerin gl olduu blge ve beldelerde uygun ortam hazrlamak iin giriimlerde bulunmakta, nfuz etmekte zorland kurum ve kurulular bu semtlere ekmek suretiyle onlar etkilemeyi hedeflemektedir. Nitekim bugn dini yaamn arlkl olarak srdrld ve adeta bir Arap kenti grnm tayan Fatih semtindeki eski Darafaka Lisesi gibi baz kamu tanmazlar refah partisi ideolojisine hizmet edecek rencilerin yetitirilmesi gayesi ile "lim Yayma Cemiyeti" ve "Muradiye Vakf" gibi kurulularca; yurt, dersane ve okul olarak kullanlmak zere satn alnmak istenmektedir. - Bahse konu tanmazn, belirtilen maksatlarla refah ideolojisine hizmette kullanlacan hisseden, Darafaka Lisesi tanmaz sahibi Trkiye Cumhuriyeti ziraat bankas yetkilileri, bu tanmazn Refah yanllarnn eline gemesine mani olabilmek iin karlksz olarak TSKne devredilmesi konusunda Gnkur.Bk.lna teklifte bulunmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

994 / 1404

-Refah Partisi, gelecek nesillerin yetitirilmesindeki rol nedeni ile milli eitim ve retim kesimini ncelikli hedef olarak ele almakta ve bu bakanlk koltuuna Fethullah Glenin destei ile gelmi olan Mehmet Salam'n bulunmasndan da mutlu olmaktadr. - mam hatip okullarnn yansra yurtiinde ve yurtdnda atklar, kurduklar ve/veya denetledikleri Kur'an kursu, dersane, okul ve niversiteler vastasyla youn, yaygn ve etkili bir eitim almas yrten irticai unsurlar, kendine zg eitim olanaklar yaratmakta, bilinli olarak kamu ynetimi alannda spesifik hedeflere gre adam yetitirmekte, yurt ve pansiyonlar a sayesinde barnma olana salamakta, rencilere nemli miktarda burs, harlk, eitim ara ve gereleri temin etmektedir. - Bu erevede sadece Fethullah Glen'e ait yurtiinde ve yurtdnda toplam 448 yurt, 346 dersane, 181 okul ve 3 zel niversite bulunmaktadr. Dini eitim verilen ocuklarn ya giderek klmekte, ana okulu ve kreler amak suretiyle beikten niversiteye kadar kesintisiz ve etkin bir eitim zinciri oluturulmaktadr. - Eitime ara vermemek amac dorultusunda youn yaz kamplar uygulamas yaplmakta son iki yldr "yaz okulu" ad altnda ilkokul ocuklarna ynelik dini retim kamplar kurulmaktadr. -RP, dini eitim veren, eitim kurumlar yolu ile tabana ulama ve var olan geniletmek avantajn kaybedecei korkusu ve inanc ile kesintisiz 8 yllk ilkretim eitimine kar kmaktadr. - mam hatip okulu rencilerinin, harp okullarna girebilmelerini temin etmek amacyla; son senelerinde yatay geile klasik fen liselerine girmelerine olanak salayacak olan ve milli eitim bakanlnca hazrlanan ynetmelik deiiklii nerisi sonrasnda toplumdan gelen tepkiler zerine milli eitim bakan ncelikle bu tepkileri grmemezlikten gelmi, bilahare ynerge deiikliinden haberi olmadn beyan etmi, ancak tepkilerin artmas zerine Bakan Mehmet Salam bu ynerge deiikliini yeniden incelenmesi gerektiine karar vermek zorunda kalmtr. - Bugn iin mevcut imam hatip okullarnda yaplan aklamalara gre 515 bin rencinin okuduu, bu saynn 1951-1952 ylnda 885 kii olduu dikkate alndnda bu kesimin devletin ciddi kurumlarna el atma arzu ve isteklerini gz nne sermektedir. Bunun son rnei, imam hatip okulu niversite mezunlar vastasyla Dileri Bakanlna szma giriimleridir. - eriat kesim, son dnemde karlan zel niversite yasas paralelinde sahip olduklar niversite saylarn sratle artrma hazrlklar yapmakta, master ve doktora iin yurtdna renci gnderme almalar yrtmektedir. Ayrca d lkelerdeki eriat eitim veren niversitelerden mezun olan kiilerin, Trkiye'de retmen olarak grev almasna imkan yaratmaktadr. - Nitekim Milli Eitim Bakan'nn YK Bakanl dneminde Msr'daki El-Ezher niversitesi bata olmak zere eitli lkelerdeki islam niversitelerine yzlerce rencinin gnderildii, bugnk YK Bakan Kemal Grz tarafndan dile getirilmitir. Ayrca son retmen atamalarnda El-Ezher niversitesi mezunu 4 ilahiyat, Milli Eitim Bakanlnca retmen olarak atanm, bu kapsamda 18 kiinin daha atanma bekledii renilmitir. - Milli Eitim Bakan Mehmet Salam'n YK Bakanl dneminde, zellikle Refah ideolojisini benimseyen rencilerin mastr ve doktora amacyla yurtdna gnderilmi olduu gereinin bugnk YK Bakan Kemal Grz tarafndan ortaya karlmas; gerek Refah Partisi ve gerekse Milli Eitim Bakan Mehmet Salam tarafndan kabullenilememi ve bu kesim tarafndan, "YK Bakannn Cumhurbakan tarafndan atanmas kararnn mterek kararnameye dntrlerek sadece babakan ve babakan yardmcsnn mutabakat ile atanmas eklinde yeniden dzenlenmesini ve YK Genel Kurulunun 24 kiiden 15 kiiye indirilmesini" ngren yeni bir YK tasars gndeme getirilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

995 / 1404

- Bu yeni yasa tasars ile insiyatifin Cumhurbakanndan alnarak hkmete verilmesinin ve YK Bakanl grevini yrten Kemal Grz'n biran nce grevden uzaklatrlmasnn amaland grlmektedir. - Yurtdndaki islami niversitelere eitim maksadyla gnderilecek renciler, genellikle imam hatip mezunu olan, ancak niversite 2 nci basamak snavn kazanamam, dou ve gneydou Anadolu'lu genler arasndan bizzat refah partisince seilmekte, rencilere bu niversitelerde mfredatn arlk noktasn eriat ve hukuk derslerinin oluturduu ilahiyat, ekonomi ve Arapa dersleri verilmekte, derslerden arta kalan zamanda o lkedeki islami rgtler tarafndan (rnek : Pakistan Cemaati slam rgt) silahl eitime tabi tutularak cihad'a hazrlanmaktadr. Eitimini tamamlayan renciler, yurda dnmelerine mteakip milli gr camiasnn emsiyesi altnda grev almaktadr. bu eitimler rencileri ylesine etkilemektedir ki bazlar bulunduklar lkede Arapa isimler almak iin ilgili makamlara bavuruda bulunmaktadr. - Bu balamda babakan Erbakan Austos 1996 tarihinde Pakistan'a yapt ziyarette bayan Butto'ya Pakistan'daki islam niversitesine daha fazla Trk renci alnmas teklifinde bulunmu, ancak teklif Bayan Butto tarafndan duymazlktan gelinmitir. - Halihazrda bata stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi, Trakya niversitesi, Erzurum Atatrk niversitesi, Krkkale niversitesi, Ankara Gazi niversitesi, Harran niversitesi, Konya Seluk niversitesi olmak zere bir ok niversitede ynetim ve retim kadrosuyla renciler refah partisi yandalar tarafndan kontrol edilir hale gelmitir. 19 Mays niversitesi de belirtilen niversiteler arasna girmek zeredir. - Byk iller bata olmak zere lke genelindeki yerel ynetimlerin % 40'n elinde bulunduran refah partisi belediye imkanlarndan azami lde istifade ederek, bir taraftan kendi yandalarna nemli menfaatler temin ederken, dier taraftan icraatlar ile kendine mzahir kitle oluturma gayretlerini srdrmektedir. - Refah Partisi, nihai amata gerekletirecei eriat sistemine geii kolaylatrmak ve gerekli alt zemini oluturmak maksadyla; eriat ynetiminin ana erki'ni oluturan ura sistemi uygulamalarn, ncelikle sahip olduu yerel ynetimlerde hayata geirmeye balam bulunmaktadr. Bu konudaki en gzel rneini, Ankara'nn Sincan Belediyesi oluturmaktadr. - RP'li Sincan Belediye Bakan Bekir Yldz; demokratik yollarla bakan seildii ilede, halkn sorunlarn zmek ve hizmet getirmek iin, mevcut rejimin salad btn olanaklar kullanmak yerine, islamiyetin ilk dnemlerinde uygulanan "islam uras" sistemi ile belediye hizmetlerini ve sosyal hayat dzenleme gayretleri gstermektedir. Bu dorultuda her hafta cuma gnleri sabah namazndan sonra szde ura yeleri ile toplantlar dzenleyerek yaptklarn anlatmakta ve alenen "bunlar eriatlksa, ben eriatym" diyebilmektedir. -Refah'l belediyeler kendi kontrolnde faaliyet gstermekte olan yurt, pansiyon ve bir ksm vakf imkanlarn en verimli ekilde kullanmak suretiyle ehir varolarnda oturan fakir ailelere gda, yakacak ve parasal yardm yapmakta, bu ailelerin ocuklarnn eitim masraflarn stlenmekte, bylece bu blgelerde kendi ideolojisine hizmet edecek taban kazanma faaliyetlerini yrtmektedir. - RP'li byk ehir belediyeleri tarafndan yksek renim genliine karlksz burs verilmekte ve bu yaklamla bir taraftan niversite rencilerinin kendi ideolojilerine yaknlamas salanrken, dier taraftan Refah Partisi'ne gerektiinde hizmet edecek "paral askerlerin" temini gerekletirilmektedir. Bu maksatlar iin sadece Ankara Bykehir Belediyesince ayrlan fon miktar 5 trilyon lira civarndadr. son dnem iinde birok niversitede meydana gelen olaylarn taraflarndan birinin sa grl renci kesimi olduu anmsandnda, bahsekonu paralarn ne maksatla ve niin verilmekte olduu konusu aklk kazanmaktadr. - Tm belediye kadrolar refah partisi yanllar ve dier irticai kesimlere ye kiilerce doldurulmakta ve bunlar vastasyla belediye imkanlar, kendileri gibi dnmesi istenen hedef kitleye ynlendirilmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

996 / 1404

- Sahip olduklar belediye imkanlarndan yararlanarak, dier irticai unsurlar iin de nemli olan kuran kursu, pansiyon ve vakflar gibi giriimlere kolaylk salamakta, bylece bu kesimleri siyasi yaklamlar ierisine ekmeye almaktadr. - RP'li belediyeler, dzenledikleri kermes, gece, hayr ars, mevlt ve toplant gibi etkinliklerle mahalle ve semt baznda organize olmakta ve kendi ideolojilerini bu insanlara iletme frsat bulmaktadr. Tesettrl bayanlar iin toplu evlenme ve nikah trenleri tertiplenmekte ve irticai kesimin ileri gelenlerinin bu etkinliklere itiraki salanarak olay propaganda gsterisine dntrlmektedir. - Topluma hizmet veren ve kendilerince kontrol edilen dinlenme yerleri, gazino, kahve ve benzeri mekanlara ada yaam kyafeti tamayan insanlarn girmesine msaade ederek bir taraftan bu kesime motivasyon kazandrmakta, dier taraftan da kendileri gibi olmayanlar etkilemeyi ve soyutlamay hedeflemektedir. - Yerel ynetim yasasnda deiiklik ngren refah partisi yaplacak deiiklik ile camilere arazi tahsisi yannda, ilk kez belediye btelerinin %1'nin cami yapmnda kullanlmasna imkan verecek yasal dzenlemeyi hayata geirmeyi planlamaktadr. halihazrda Trkiye'de 898 kiiye bir cami dmekte olduu dikkate alndnda bu uygulama ile neyin amaland kendiliinden ortaya kmaktadr. - Bugne kadar Silahl Kuvvetlerden YA karar ile ayrlan 216 subay ve astsubayn byk bir ksmna Refah'l belediyelerde nemli grevler verilmek suretiyle kamuoyuna bu insanlarn sahipsiz olmadklar mesaj verilmeye allmaktadr. -RP'li yerel ynetimlerin yukarda arz edilen uygulamalarna ynelik tm faaliyetleri Avrupa Milli Gr Tekilatna bal mfettilerce; il, ile ve belde baznda belirli bir plan ve program erevesinde denetlemeye tabi tutulmakta, denetleme sonrasnda tespit edilen aksaklklarn giderilmesi ve yeni balatlacak uygulamalara ynelik esaslarn tespiti ynnde almalar yaplmaktadr. bu tekilat tarafndan denetlenen en son belediyenin glck belediyesi olduu tespit edilmitir. - Toplumdaki ekonomik dengelerin halk ounluu aleyhine bozulmu olmas ve bu tablonun giderek ktlemesi Refah Partisine ideolojilerini tabana yayma asndan arzu ettikleri ortam kendiliinden getirmektedir. - Refah Partisi gerek yurtiinde ve gerekse uzantlar vastasyla yurtdnda her trl frsatta halktan fitre, zekat, ba toplamakta organizasyonlar olanlardan ise aidat eklinde srekli gelir elde etmektedir. - rticai kesime ait vakflardan sadece Akyaz Vakfnn kurban derilerinden 1,5 trilyon lira gelir elde ettii gz nne alnnca, irticai kesimin biraz nce ifade edilen yntemlerle tahmin edilemeyecek miktarlarda maddi gelir temin etmekte olduu kolaylkla deerlendirilebilecektir. - Dier taraftan Refah Partisinin en nemli gelir kaynaklarndan birisini belediyelerce kendilerine aktarlan yardmlar oluturmaktadr. de RP'li

- Refah Partisi ve irticai kesim, gda, tekstil ve yayn sektrlerinde yurtiinde ve yurtdnda kurduklar toplam 509 ticari irket vastasyla nemli gelirler salamakta ve bu gelirleri, biraz nce ifade edilen gelir kaynaklar ile birlikte fakir aile ve semtlere gda yardmnda, fakir rencilere harlk ve malzeme datmnda kullanmak suretiyle sempatizan kazanmaktadr. - Ayrca Refah Partisi Trkiye'deki rejimin deimesini isteyen ve/veya Trkiye'nin blnmesinde fayda gren lkelerden destek salamakta, hatta silah ve uyuturucu kaakl yolu ile gelir elde ettiine dair duyumlar alnmaktadr. bahsekonu destek; + S.Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri ve Kuveyt'in destekledikleri "Mslman Kardeler" rgt,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

997 / 1404

+ S.Arabistan'n destekledii "Rabta" rgt, + Libya'nn kurduu, Suriye, ran ve Cezayir'deki slami Selamet Cephesi"nin de destekleyip finansa ettii "slama ar Cemiyeti" + Trkiye genelinde bankaclk ve finans sektrnde faaliyet gsteren "Faysal Finans, "Al Baraka Trk" ve "Asya Finans" gibi banka ve finans kurumlar, + ran rejimini Trkiye'ye ihra etmek maksadyla ran tarafndan kurdurulan irket ve dernekler gibi islami terr rgtleri ve legal ticari kurumlar aracl ile salanmaktadr. Belirtilen bu gelir kaynaklar, lkede eriat zlemin artmas, varolan zlemin glendirilmesi ve kendi ideolojilerine hizmet edecek mmeti bir toplumun yaratlmas maksadyla; refah partisi tarafndan, lkeye eriat dzeninin getirilmesine yardmc olacak kiilerin ve eitli mekanizmalarn ele geirilmesi iin sarf edilmektedir. - rticai kesimin nihai amalarna ulamada takip ettikleri stratejilerinin nc aamasn cihad oluturmaktadr. Dier bir ifade ile ayet demokratik yol ile siyasi iktidar ele geirilemez ise oluturacaklar silahl kitle ile devlet glerinin tasfiye edilmesi suretiyle teokratik rejimin gerekletirilmesi salanacaktr. - Milli Genlik Vakf genel bakanlna getirilen Mustafa Gen; "grl grl akan nehirler durdurulamaz, cihad'n nn kesmeyin, artk artlar deimitir, ieriin fiiliyata dklmesinin zaman gelmitir, cihad, bir insann tm gcn Allah'n emir ve yasaklarna gre programlamaktr, cihad yollar kesildiinde patlama olacaktr. Biz peygamberin syledii gibi sava istemiyoruz ama gerektiinde savatan da kamyoruz" eklindeki ifadeleri ile yandalarnn nihai amalarna ulamadaki gayretlerini hzlandrmay ve glendirmeyi istemektedir. - Bu maksatla TSK bata olmak zere devletin dier silahl glerinin ele geirilmesi Refah Partisi'nin en nemli hedefini oluturmaktadr. - Refah Partisi ve dier irticai kesim belirtilen hedefin tahakkuku amacyla, bir taraftan imam hatip okulu mezunlarnn harp okullarna girmesi ynnde yasa tasars dahil eitli alanlarda mcadele verirken, dier taraftan ncelikle TSK bnyesinde askeri eitimi belirli lde alm olan kitlelere, yani askeri lise ve harp okullarna veya bu eitimi yeni almaya balayan niversitelerdeki askeri rencilere, astsubaylara ve uzman erbalara el atmaktadr. - Yine ayn ekilde irticai kesim kk rtbeli asker kiilere ncelikle ulamak istemekle, bir taraftan yllar sonra kendisinin arzulad eriat devletinin silahl kuvvetlerine komuta edecek ordu mensuplarn elde etmeyi, dier taraftan da nihai amacna ulamadaki en byk engeli oluturan Atatrk ve laik TSK.ni ortadan kaldrmay dlemektedir. - Refah Partisi bu giriimlerine ilaveten TSK bnyesinde bulunan muhafazakar yapdaki ve/veya bata ekonomik olmak zere eitli problemlere sahip deiik rtbelerdeki askeri personele yaklaarak, bunlar Nurcu, Fethullah, Nakibendici ve krt-islamc subaylar ve astsubaylar olarak blmek suretiyle tarikatlar baznda ele geirerek kendi saflarna katlmalar ynnde youn giriimlerde bulunmakta, bylece TSKni ierden paralayarak birlik ve beraberliini ortadan kaldrmay amalamaktadr. - Ayrca; refah partisi, askeri lojman, garnizon ve bu yerleim kesimlerine yakn mahallerdeki ilkokul, ortaokul ve liselere, tesettrl retmenler atamak suretiyle, bu okullardaki subay ve astsubay ocuklarn kendi dnceleri ve kyafet ekilleri dorultusunda etkilemek ve bylece TSKne mensup ailelerin ada yaam btnln paralamay hedeflemektedir. - Nitekim; 16 Aralk 1996 tarihinde Gnkur.Bk.l Glba/Ankara'da bulunan Bayrak Garnizonuna sadece gzlerinin grlebildii tesettrl kyafetle mracaatta bulunan bir bayan; bu garnizondaki ilkokula retmen olarak atandn belirterek giri iin msaade istemitir. yaplan aratrmada bu retmen bayann glba ile milli eitim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

998 / 1404 Eitim Mdrlnce

mdrlnn haberi olmakszn, dorudan Ankara l Milli atand tespit edilmitir.

- Szmay amaladklar TSKnden irticai faaliyetlerinden dolay askeri ura kararlar ile atlan subay ve astsubaylara; Refah'l belediyelerde ve dier kurumlarda yeni kadrolar tahsisi suretiyle, TSKndeki sempatizanlarna destek verilmekte ve onlara bulunduklar grevlerinden atlsalar bile a ve susuz kalmayacaklar mesaj iletilmektedir. Dolaysyla bu tip kiilerin faaliyetlerini daha etkin ve ak yapmalarna zemin hazrlanmaktadr. - YA karar ile TSKden ayrlanlarn ounluu; hlas Holding, TGRT, Refahl belediyeler, irticai gr sahibi ahslarn zel iyerlerinde i bulmaktadr. - Refah Partisi, ya kararlar nedeniyle ordudan ayrlan subaylarn maduriyetinin nlenmesi iin yukarda arz edilen tedbirlere ilaveten, bu personelin devletin bir kurumu olan TSKnden iliii kesildikten sonra yine devletin dier bir kurumunda yeniden grevlendirilebilmesi ynnde yntem gelitirme gayretleri sergilemektedir. bu erevede en son ya karar ile TSKnden ayrlan iki Yzb.nn, Adalet Bakanlnda grevlendirilmesi maksadyla bizzat Adalet Bakan evket Kazan imzasyla bu kiilere ait sicil zetlerinin gnderilmesi Gnkur.Bk.lndan talep edilmitir. - rticai kesim, TSKden YA karar ile atlan personele darda mutlaka sahip karak, TSK bnyesinde kalan yandalarnn yreklendirilmesinin art olduunu, bu tutumun kararszlar kendi saflarna ekmede yardmc olacan, dolays ile ya kararlarna zlmemek gerektiini, bu kararlarn eriat dzeni geldiinde birer gurur belgesine dneceini ifade ederek, ya kararlarndan dolay TSK bnyesindeki yandalarnn mterek ideallerinden vazgememelerini amalamaktadr. - Dier taraftan TSKnin; yer ald devlet karar organlar iindeki etkinliinin azaltlmas maksadyla, Gnkur.Bk.lnn MSB.lna balanmas gerektii, MGKnun kaldrlmasnn art olduu ve yksek askeri ura kararlarnn yarg denetimine almas zorunluunun bulunduu, srekli gndemde tutularak bu konularda yasa tasarlar hazrlama bylelikle TSKnin pasifize edilmesi ve TSKden taraftar kazanlmas amalanmaktadr. - Refah Partisi, amalarna ulamada tek engel olarak grd TSKni, dinsiz bir kurulu olarak gstermeye ynelik giriimlerini sinsi bir ekilde aralksz devam ettirmekte ve bylelikle halk ile TSKnin kar karya gelmesine neden olacak ortam yaratmay amalamaktadr. - Nitekim eriat kesimin ve Refah Partisi'nin gdmndeki irticai medya grubu; iktidar ortamnn kendilerine salad imkanlar mevcut yasalar hilafna azami lde kullanarak, lkede rejimin en nemli teminat olan TSK.ni tahrik edici ve ypratc yaynlarna ftursuzca ve her geen gn artan bir dozda devam etmek suretiyle, milletin gzbebei silahl kuvvetlerin etkinliini ve gvenirliini ortadan kaldrmay amalamaktadr. Dier bir vahim boyut ise irticai basnn bu gayretlerine, dier hr medyann baz organlarnn da varolan dinci okuyucu potansiyelini elde ederek tirajlarn arttrmak, amacyla zaman zaman katkda bulunmas ve bu yaklamlarn mteakip sre ierisinde irticai medya grubu gibi sreklilie dntrmesi ihtimalidir. refah partisi ayrca, baz bakanlklardan milli gvenlik akademisi bnyesinde alan kursa gnderecei st dzey brokratlar, zellikle kendi dncesine yakn dinci ve krt kiilerden semekte ve bu yolla sadece belirli kiilerin vakf olmas gereken bilgileri ele geirmeyi hedeflemektedir. - Refah Partisi; iktidarn silahla ele geirilmesi gerektiinde ihtiya duyaca silahl gc yaratma ve silah temin etme ynnde byk atlmlar gstermekte, bu kapsamda hzla silah temin etmektedir. - Bu gereklilii Kayseri Belediye Bakan kr Karatepe yapt tv. konumasnda "iktidarn birinci timsali silahtr, silah kimde ise iktidar ondadr, Trkiye'de sivil iktidar henz silaha hakim olamad iin asker gl gzkyor" demitir. Refah Partisi bu konudaki ihtiyacn adeta kantlarcasna yaynladklar genelge ile ruhsat verme yetkisini ileri Bakanl'ndan alarak valilere devretmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

999 / 1404

- Bu kolaylktan da istifade ile irticai unsurlar; byk bir hzla otomatik av tfei, ruhsatl ve ruhsatsz seri atl tabanca, makinal tabanca ve piyade tfei temin ederek hzla silahlanmaktadr. Bugn iin Trkiye genelinde ruhsatl tabanca toplam 637 bin, ruhsatl tfek miktar 2 milyon 266 bin 456'dr. Ruhsatsz olanlarn miktar bu miktarn 2 veya 3 misli olduu tahmin edilmektedir. irticai unsurlarn PKK terr rgtnn oluturduu boluktan, silah ve uyuturucu kaynaklarndan da yararlanarak Gneydou ve ran zerinden nemli miktarda silah ve mhimmat temin ettikleri yolundaki haberler bu konuda yaynlanan kitap ve makalelerde yer almaktadr. Refah Partisi, nndeki en byk engeli oluturan TSK.ni ypratma, paralama ve kertme gayretlerini sratli ve etkin bir ekilde gerekletirebilmek iin, askeri camiann dncelerini, faaliyetlerini ve icraatlarn daha yakndan takibe imkan verecek bir istihbarat ann silahl kuvvetler bnyesinde tekili ynnde youn gayretler gstermekte ve bu maksatla kendine mzahir TSKden ayrlan ve/veya halen grevde bulunan subay ve astsubaylar kullanmak istemektedir. zetle irticai rgtlerin, kendileri iin tek engel olarak grdkleri TSK iine nfuz etme faaliyetlerine hz kazandrd ve bunu Refah Partisi'nin iktidar orta olmas ile birlikte daha fazla arttrd, zellikle gen subay, astsubay ve uzman erbalar hedef olarak aldklar gzlenmektedir. - Refah Partisi'nin son dnemdeki nemli almlarndan biriside, krt sorununa kendi ideolojileri dorultusunda yaklamlardr. Anlan parti, tannan "krt benlii" olgusundan hareketle, PKK terrne zm olarak mslman kardelii" ilkesini nermekte bu maksatla eyh Osman bata olmak zere dier krt eyhleriyle irtibata gemektedir. - Bu dncesini icraata dntrmekte gecikmeyen refah partisi, partisinden ayr bireysel giriimde bulunduunu iddia eden RP Van milletvekili Fetullah Erba; PKK terr rgt elinde bulunan 6 askeri geri almakla grevlendirmi ve devletin bugne kadar yrtmekte olduu gneydou politikasna ters giriimlerde bulunarak ilk kez devletin resmi bir ahsiyetinin, kanl PKK terr rgt mensuplar ile defalarca bir araya gelmesine, onlar muhatap almasna ve PKK terr rgt bayra altnda belge imzalamasna msaade etmitir. - Alnan bir duyumdan ise, refah partisi ile PKK terr rgt arasnda iliki kurulduu, bu iliki iin Batman milletvekili Musa Oku'nun grevlendirildii renilmitir. - Ayrca Refah partisi ile yakn iliki iinde olan hlas Haber Ajans; Bekaa vadisinde PKK terr rgt lideri Abdullah calan ile siyasi ierikli bir rportaj yapm, bu rportajda calan'n bar arsnda bulunduu, siyasi zm istedii eklindeki dncelerini dile getirmitir. hlas Haber Ajans tarafndan yaplan bahsekonu grmenin; Refah Partisi'nin ynlendirmesi ve bilgisi dahilinde gerekletirilmi olduu deerlendirilmektedir. - Kamuoyunda kendilerine ynelik olan "Atatrk kart olma" olgusunu, mevcut imkanlar ve ortamlar erevesinde yumuatma ve ortadan kaldrma amacyla "Atatrk deiliz ama Atatrk ilkelerini benimsiyoruz" cmlesiyle zetlenebilecek aldatc yaklamlar sergilenmek suretiyle Atatrk kesime, lml mesajlar verilmeye allmakta bu suretle mevcut ortam yumuatmay, vatandan kafasnda istifham yaratmay bylece sahip olduklar iktidar ortaklnn mrn uzatmay hedeflemektedir. - Nitekim Babakan Erbakan tarafndan babakanlk konutunda tarikat ve cemaat liderlerine verilen yemee, halktan tepki gelmesi zerine bu kesim, Atatrk'n de eyhleri mecliste kabul ettiini ileri srerek verilen davette yanlyaplmadn ve tepkilerin gereksiz olduunu ileri srmektedir. - Dier taraftan Kayseri Belediye Bakan kr Karatepe 18 Kasm 1996 gn bir TV. programnda "Erbakan da, ben de Atatrk deiliz. Ama bunlar Trkiye'de siyaset yapmann aksesuardr" diyerek zihniyetlerini bir kez daha vurgulamtr. Yine ayn ekilde RP'li bakan Necati elik askerlerin Sultanbeyli'de irticai yanls belediyeyi dlayarak Atatrk heykeli diktirmesinin, Susurluktaki esrarengiz kazadan daha nemli olduu fikrini ileri srmtr. Refah Partisi, Atatrk ilke ve inklaplarnn bu lke insanna ait deerlerden kaynaklanmadn, bunlarn Yahudi profesrlerin Trk toplumunu kendi inanlar dorultusunda ynlendirme gayretlerinin rn olduunu ileri srmek suretiyle, toplumun Atatrk'e olan inan ve gvencini ypratmaya, Atatrk dmanln

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1000 / 1404

krklemeye ve Atatrk ilke ve inklaplarnn mimarlarnn Yahudi'ler olduunu topluma empoze etmeye almaktadr. - Refah Partisi, ylba kutlamalarna alternatif olarak, amac ve gerekesi belli olmayan ve "fetih gecesi" olarak isimlendirilen kutlama gnleri dzenlemek suretiyle irticai duygular glendirmeyi, toplumda varolan mterek deerleri ortadan kaldrmay ve insanlar ada yaamdan soyutlamay amalamaktadr. - Ayrca eriat zlemini her frsatta dile getiren Rize milletvekili evki Ylmaz, eitli irticai gruplarn toplantlarna katlmakta, laiklik, rk ve dil konularnda sahip olduumuz ulusal deerlere ve bu deerlere ynelik toplumda olumuyerleik kavramlara aykr aklamalarda bulunmak suretiyle eriat kitleleri kaynatrmaya gayret etmektedir. Bu toplantlarda evki Ylmaz aka; "ben Hizbullah'm", "vatann yannda yer almakla izzetiniz, erefiniz ve haysiyetinizin artacan m zannediyorsunuz hayr sakn aldanmayn." "Krte konuuyormu kardeim, Lazca, erkezce, lisanlar yasak etmek gz kr olmaktr. Trkeyi yaratan evladr. Arapay da Trkiye'nin TVlerinden Franszca, Almanca, ngilizce haberler okunuyorsa niye benim kardeim Krte konuunca kyamet kopuyor. te bunlar zulmdr. Yllarca bu insanlarn ana diline nasl yasak koyarsnz, yazm oraya ne mutlu Trkm diyene. Niye krdm dememi, Krt ne zaman mutlu olacak. Ne mutlu Mslmanm diye yazlsayd" beyanlarnda bulunmaktadr. - ktidara ortak olan Refah Partisi, iktidar ncesi iliki iinde olduu yurtdndaki rgt ve lkelerle iktidar ortamnda bir araya gelerek etkin ve gl bir grup olduu izlenimlerini zellikle d dnyaya gsterme abas sergilemektedir. Ayrca bu giriimleri ile Trkiye'yi oluturulmas tasarlanan "islam birlii"nin merkezi ve lideri olaca mesajn vermektedir. - Gelimi G-7 lkelerine kar, "Mslman Sekizler" olarak isimlendirilen bir ekonomik birlik kurma projesi, son aamada tesisi ngrlen "slam Birlii" alt yapsnn temel ta olarak kabul edilmekte bu yaklamla islami rgtlenme almalar kuvvetlendirilmek ve geniletilmek istenmektedir. - Refah Partisi, iktidarda olmasnn verdii avantajlar da ok iyi kullanarak, lkemizde laiklii dinsizlik olarak alglayan bir kitlenin oluumuna ynelik uygun bir propaganda ile desteklenen, kurumlama ve kadrolama faaliyetlerine arlk vermi bulunmaktadr. - Refah Partisinin devlet kurumlar ierisinde byk bir hzla devam ettirdii kadrolama faaliyetlerini en ge 1,5 ile 2 yl ierisinde tamamlayaca ve devleti tamamen kontrol altna alabilecei deerlendirilmektedir. -Refah Partisi, iktidar orta DYP'nin bilinen zafiyetleri nedeni ile ortaya kan teslimiyeti yaklamlarndan azami derecede istifade ederek daha da glenmekte ve bylece kendi ideolojisi dorultusundaki icraatlarn, gittike artan bir cretkarlkla gerekletirme imkan bulmaktadr. - Hedeflerine ulamak iin insan ve para faktrlerinin nemini ok iyi bir ekilde kavram olan refah partisinin, amalar dorultusunda kaliteli insan gcnn yetitirilmesi ve bu insanlarn devletin kilit noktalarnda grev alarak kadrolama gayretlerini organize etmesi ynnde aldklar mesafe dikkati ekmektedir. Ekonomik gce sahip olmak iin tesis ettikleri ortaklklar ise siyasi potansiyel ve parlamenter temsil kabiliyetiyle desteklenmektedir. -Bugn nemli birok devlet kadrosu refah partisinin eline gemi bulunmaktadr. Emniyet glerine szlm, birok mahalli idare ve kamu iktisadi teebbslerinin byk bir blmnde kadrolama ynnde alt yap tesis edilmitir. - Bu kesim genlie verdii nem erevesinde youn bir ekilde eitim ve retim kurumlar amakta, at birok zel okul vastasyla Atatrk dman binlerce gencin yetimesini salamaktadr. Dier taraftan camilerdeki imamlar vastasyla din duygular smrlerek irticai bir toplumun sratle bymesine ve halk desteinin kazanlmasna byk nem vermektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1001 / 1404

- Refah Partisi, amalarna ulamada en byk engel olarak tsk.ni grmektedir. Bu nedenle TSKne szma giriimlerini byk bir gizlilik ierisinde ve inatla srdrmektedir. Bu erevede ncelikle askeri rencilere, astsubay ve uzman erbalara el atmakta ve azda olsa baarl olunmaktadr. bugn iin TSKne szma ve onu pasifize etme ynnde ulalan nokta gn getike artmakla birlikte, henz bilinen kadaryla endie verici boyutlarda deildir. - Bugn iin Refah Partisinin kendilerine baladklar kitle saysnn 10-15 milyona ulat, sadece Refah Partisinin kaytl ye saysnn 4-4,5 milyonu bulduu ve son kongrede bu saynn ikiye katlanmasnn hedeflendii dikkate alndnda, saylar 20 milyonu bulan "yar olgunlam" kkten dinci bir kitlenin ekillenmeye balad gz ard edilmemelidir. Nitekim Babakan Erbakan; Refahl semen saysnn 8 milyona ulat gn yaplmakta olan seimlerin sadece formaliteden ibaret olacan ifade etmitir. - Refah Partisi bir devleti devlet yapan, ulusu birbirine kenetleyen ortak hasletlerden dil birlii, yurt birlii ve lk birlii gibi temel deerleri din birlii baznda ele alp ileyerek, Trk halknn bu mterek deerlerini ortadan kaldrmay ve T.C. devleti topraklar zerinde bir / ulus bilinciyle yaayan halkmz, bu hasletlerden koparp mmetilik temelinde yaplandrmay amalamaktadr. - Bugn iin Refah Partisi; ounluu ile halk maddi, manevi ve ahlaki adan smren, mmet toplumunu oluturma ynnde onlarn dini duygularn istismar eden, onlar kul mant ile her trl emellerine hizmette kullanan ve kendisinin iktidara gelmesinde destek salayan tarikatlara, byk bir hogr ile yaklamakta ve onlarn, kendilerinin sahip olduu iktidar nimetlerinden azami lde istifade etmelerine msaade etmektedir. - Nitekim, iktidar orta Refah Partisi ile tarikat birliktelii, 11 Ocak 1997 tarihinde kamuoyunun tamamna malolacak ekilde tm medya tarafndan tespit edilen grntlerle aka ortaya konmutur. Bu balamda ada Trkiye asndan byk temsil deeri bulunan babakanlk konutunda babakan Erbakan tarafndan dzenlenen iftar yemeine; bata Fetullah Glen, Kemal Kaar, Prof.Dr.Esat Coan, Haydar Ba ve eyh Nazm Kbrsi olmak zere, lkenin yrrlkteki kanunlarna gre yasaklanm toplam 51 tarikat ve cemaat lideri davet edilmi ve davet edilenler Cumhuriyet Trkiye'sinin hibir dneminde rneine rastlanlmayacak bir davranla arldklar konut kapsnda RP Ankara milletvekili Hasan Hseyin Ceylan tarafndan el plerek karlanmtr. - Bu olay sonras kamuoyundan gelen tepkiler zerine, Refah Partisi milletvekili Ouzhan Asiltrk bu tepkileri "kim ne sylerse sylesin hibir ey bizi engelleyemez, biz kendi iimizi yapmaya devam edeceiz" eklinde toplumu hie sayan bir umursamaz yaklamla yorumlamak istemitir. Babakan Erbakan, babakanlk konutunda tarikat ve cemaat liderlerine vermi olduu bu yemekle; anayasa ile teminat altna alnm olan inklap kanunlar inenmi ve anayasann temel ilkesi olan laiklik hie saylm, anayasa delinmitir. - Refah Partisinin bu yaklam, eriat devleti kurma yolunda en fazla aba sarfeden ve kanunla yasaklanan tarikatlara verdii destei ve eriat zlemini birkez daha aka ortaya koymas asndan nem arz etmektedir. - Refah Partisi, kendi ideolojisini lkeye yerletirmek ve hakim klmak dorultusunda, halihazrda lkenin en hassas konusunu oluturan kanl terr rgt pkk ile ilikiye girmekten kanmamakta, bu ekilde terr sona erdirecei noktasndan hareketle, rgt kendi amalar iin kullanmann yollarn aramaktadr. - Dier taraftan Trkiye Cumhuriyetinin lkesi ve milleti ile btnlne, varlna, bamszlna, gvenliine, anayasal dzenine ve milli gcn meydana getiren btn unsurlara kar iten ve dtan ynetilen mevcut ve muhtemel faaliyetler hakknda milli gvenlik istihbaratn devlet apnda oluturmakla grevli MT Mstearl; halihazr durumu ile bu hayati grevi yeterince yerine getirememektedir. Dolaysyla bu kritik dnemde MT Mstearl iin grev deiikliin sz konusu olmas halinde, bu greve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1002 / 1404

siyasi etkilerden uzak bir kiinin atanmas milli menfaatlerimiz asndan nem tamaktadr. - lkemizde, bir taraftan kontrol altna alnan PKK terr rgt faaliyetleri baz blgelerde devam ederken, dier taraftan Atatrk'n kurduu ada Trkiye Cumhuriyeti'ni ykarak yerine eriat devleti kurmay nihai hedef seen eriat kesim amacna ynelik gayretlerini byk bir inan ve kararllkla devam ettirmektedir. - Bugn iin eriat kesimin; devletin btn kurum ve kurulular ile toplumun baz kesimlerinde yrtt gizli ve planl kadrolama faaliyetleri, Atatrk'n kurduu laik, demokratik ve ada Trkiye Cumhuriyeti'nde, yaratt tahribatn boyutlar asndan endie verici bir duruma gelme istidad tamaktadr. Vakit geirilmeden demokratik hukuk devleti kurallar ierisinde her seviyede etkili ve planl bir ekilde gereken nlemler alnmad takdirde, yakn bir gelecekte nlem alma imknnn da ortadan kalkabilecei deerlendirilmektedir.

Brifingte, iktidar partisine mensup Bakanlar, milletvekilleri, yeler ve sempatizanlar ile baz zel finans kurumlar, haber ajanslar, vakflar, okullar vb. kurulularn yan sra, REFAHYOL dneminde ileri, Dileri, Adalet, Milli Eitim, Salk, alma, Kltr Bakanlklar ile dier devlet kurumlarna atanan personelin Milli Gr olmakla sulanarak filendii, bu atamalarn devlet kadrolarna szma/devleti ele geirme eklinde deerlendirildii; Refah Partisi mensuplarnn YK, TRT ve MT Mstearlnn yan sra, TSKya da szmak istedii; Milli Grlerin silahlandklar, hatta Gneydou zerinden silah kaakl yaptklar ne srlerek, devletin bu kiilere kar tedbir almas gerektii vb. hususlara yer verilmektedir. 28 ubat dneminde, sz konusu Bakanlk ve kurumlarda yaplan atamalarn bu kadar yakndan takip edilebilmesi, sz konusu bilgilerin, bu Bakanlk ve kurumlarda Genelkurmay stihbarat Bakanl iin alan personelden elde edilerek, bir Bilgi Bankasnda derlenip, toparlandn akla getirmektedir. Brifingte, Refah Partisinin, d politika alannda, slam lkeleriyle ekonomi, savunma vd. alanlarda iyi ilikiler tesis edilmesine ynelik gayretleri sert szlerle eletirilmekte; Genelkurmay Bakanlnn Milli Savunma Bakanlna balanmas, Milli Savunma Bakanl btesinde ksntya gidilmesi, Milli Gvenlik Kurulunun kaldrlmas gibi niyetler TSKya ynelik meydan okuma olarak deerlendirilmektedir. Dier yandan, YA Kararlaryla ordudan atlan asker personelin Refah Partili Belediye ve zel kurululara ie girmelerine sk, sk vurgu yaplmas, Refah Partisinin ordu iinde ikilik karmaya almak eklinde deerlendirilmesi, 28 ubat dnemindeki mevcut Komuta Kademesinin bu konudaki hassasiyetini gstermektedir. Refah Partisinin Krt Sorununu slam Kardelii temelinde zmeye almakla eletirilmesi; baz Refah Partili milletvekillerinin PKK ile ibirlii yaptnn ne srlmesi, baz Refah Partili milletvekillerinin de Atatrk dman olmakla itham edilmesi dikkat ekmektedir. Ayrca, 11 Ocak 1997 gn akam Babakan Erbakann verdii iftar yemei, Refah Partisi-tarikat birliktelii olarak tanmlanmaktadr. Brifingte, MT Mstearl; halihazr durumu ile bu hayati grevi yeterince yerine getirememektedir. Bu greve siyasi etkilerden uzak kalabilecek bir kiinin atanmas milli menfaatlerimiz asndan nem

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1003 / 1404

tamaktadr denilerek, Cumhurbakanndan, emekli olacak mevcut Mstearn yerine atanacak yeni Mstearn, Genelkurmayn istei dorultusunda belirlenmesi istenmektedir.1700 zetle, bu Brifingte, 28 ubat dneminde, Refah Partisinin hemen hemen tm sylem, politika ve davranlarnn eriat devletini kurma abas eklinde deerlendirildii, Refah Partisinin adeta bir su/terr rgt olarak deerlendirildii; aka siyasi konularda yorum yapld, Refah Partisinin Anayasa ve yasalar inemekle suland ve siyasete yn verilmek istendii grlmektedir. Genelkurmay Bakannn bu Brifingte yer alan talep ve eletirilerini bal olduu Babakan yerine, onu atlayarak, Cumhurbakanna iletmesi, 28 ubat dneminde, TSK-Hkmet ilikilerinin anlalmas bakmndan nem arz etmektedir. Cumhurbakan Sleyman DEMRELin 17 Ocak 1997 Gn Genelkurmay Bakan Sayn Org.smail Hakk Karaday ile Yapt Grme Sonundaki Szleri Cumhurbakanl Arivinde 17 Ocak 1997 gn Genelkurmay Bakan Sayn Org.smail Hakk Karaday ile yaplan grmenin sonunda Sayn Cumhurbakanmzn szleri balkl ve 20 Ocak 1997 tarihli bir belge bulunmaktadr.1701 Bu belge olduu gibi aadadr:
Verdiiniz bilgilere teekkr ederim. T.C. kurulduundan beri eitli tehditlerle karlamtr. eriat da, bunlardan biridir. Demokratik rejimin savunmasz olduunu kabul etmek mmkn deildir. Devlete ynelmi tehditler, kanun Devleti ilkesi ierisinde karland takdirde, endie edecek bir ey olmaz. Kayglarnz anlyorum. kardnz sonuca mesnet tekil eden bilgilerin bir ksm, doru olmayabilir. Bunlar tahkik edeceim. Devletin byk kurumlar, salam ve yerinde duruyor. niversiteler, tarafmdan dikkatle takip ediliyor. Rektrleri ben tayin ettim. Daha Harran niversitesi Rektr'n dn ben tyin ettim. TRT'ye henz hibir mdahale olmad. Genel Mdr tyini henz yaplm deil. Ben de onu dikkatle gzlyorum. Basavcy bugn tyin edeceim. eriatlk saylabilecek hibir kanun Meclis'ten gemedi, gemez de. Geerse gereini yaparm. Hep konutuk. Demokratik kurallara dayanabilirsek, bu sorunu aarz. Dayanamazsak o zaman, Cezayir'e dneriz. 1982 Anayasa'snn getirdii bu sistemin bir noksan var. Eer "Meclis'i fesih yetkisi" Cumhurbakannda olsa, bugn ikyetisi olunan pek ok hususla karlamayz. Herkes ona gre hareket eder, sorumluluunu bilir. Pakistan'da yaplan uygulama, o lkeyi byk skntlardan kurtarmtr."

Bu belgeden, Cumhurbakan DEMRELin, Genelkurmay Bakanlnca kendisine sunulan Brifingte yer alan iddialara verdii cevapta, siyasi koullarda bir dzelme olmamas halinde, Trkiyenin Cezayire dnme tehlikesinin mevcut olduunu iaret ederek, Pakistanda olduu gibi, kendisine Meclisi feshetme yetkisi verilmesini istedii gze arpmaktadr.
1700

MT Kanununun 13nc maddesinde, Milli stihbarat Tekilat Mstear, Milli Gvenlik Kurulunda grldkten sonra Babakann inhas ve Cumhurbakannn onay ile atanr. hkm mevcuttur. Benzer ekilde, MGK Genel Sekreterlii grevi de, 2004 ylna kadar Genelkurmay Bakanlarnca belirlenen ve daha sonra Babakanlar tarafndan atanan Orgeneraller eliyle yrtlmtr. Cumhurbakanl Arivi, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-90.

1701

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1004 / 1404

Bu brifingin ardndan, o dnemde, Genelkurmay Bakanlnca herhangi bir resmi aklama yaplmam; buna mukabil, ayn gn, Cumhurbakanl Basn Merkezi'nden yaplan aklamada, Cumhurbakan Sleyman Demirel'in Genelkurmay Bakan smail Hakk Karaday'dan Trk Silahl Kuvvetleri ile ilgili eitli konularda bilgi ald belirtilmitir. Gazetelerde ise Cumhurbakan Demirele Genelkurmay tarafndan sunulan brifingde, 55 irticai olayn gndeme getirildii, bu olaylarn tekrarlanmamas iin gereinin yaplmasnn istendii, irticai faaliyetlerin blclkle eit ve birinci derecede ncelikli i tehdit haline geldii, Genelkurmay belgelerinin buna gre dzenlenecei, Milli Askeri Stratejik Konsept belgesinde tanmlanan i tehdit tanmnn deitirilecei vb. haberler yer almtr.1702 Dnemin Genelkurmay Genel Sekreteri Tmg.Erol zkasnak, emekli olduktan sonra yapt aklamada, bu Brifingin, 28 ubat srecinin balangc olduunu aklamtr.1703 Cumhurbakan Demirelin, bu brifingi mteakip, brifingte yer alan iddialar aratrmak amacyla ayn gn, ankayada, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii bnyesinde bir alma Grubu kurulmas direktifini verdii, Cumhurbakanl Genel Sekreter Yardmcs (E) Kur.Alb.Ouz zbilgin tarafndan kaleme alnan notta1704 ifade edilmektedir. Genelkurmay Bakanlnn 17 Ocak 1997 Tarihli Cumhurbakanl Genel Sekreterliinde Yaplan alma Brifingi erevesinde

Cumhurbakanl Arivinde yer alan bir dier ariv belgesinde1705, Genelkurmay stihbarat Bakanlna intikal eden istihbari bilgiler/duyumlar temelinde hazrlanarak 17 Ocak 1997 tarihinde Cumhurbakan Demirele sunulan Genelkurmay Brifingi hakknda yaplan inceleme sonular yer almaktadr. Genelkurmay Brifingindeki hususlarn titizlikle incelendii grlen almada, sz konusu brifingte yer alan hususlarn 54 iddia temelinde zetlenerek, bu iddialarn her biri iin ayr ayr gr oluturulduu ve ilem yapld grlmektedir. Bu ilemlerin, sz konusu iddialar hakknda Babakan ERBAKANn dikkatinin ekilmesi eklinde cereyan ettii grlmektedir. Cumhurbakan Demirele takdim edildii anlalan bu inceleme almasnda; her bir iddiann st ksmna el yazs ile Genelkurmay-GNK, Babakanlk-Ba, ileri, MEB, MT, Babakana yazlan mektup kapsamnda, Hi bir ilem yaplmayacak, yaz yazlmayacak eklinde zel notlar dld grlmektedir. Bu notlarn, sz konusu iddialara ilikin olarak Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan yaplan ilemleri ifade etmek iin kullanld; her bir iddiann konusuna gre Babakan Erbakana ve ilgili kurumlara iletildii anlalmaktadr. Bu inceleme almas ana hatlaryla aada zetlenmektedir:
(DDA 1 zerinde Genelkurmay notu var.)

1702 1703 1704 1705

Erkan Yksel, Medya Gvenlik Kurulu, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2004, s.55-56. Hulki Cevizolu, 28 ubat Bir Hkmet Nasl Devrildi, Ceviz Kabuu Yaynlar, s.28. Cumhurbakanl Arivi, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-439/442. Cumhurbakanl Arivi, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-235/288

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1005 / 1404

DDA 1: RP, son hakim ve savc atamalaryla bir taraftan yandalar olan hkim ve savclar kritik noktalara getirerek, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunda belirli bir stnlk salam, dier taraftan Atatrkl ve laiklii savunan hkim ve savclarn grev yerleri deitirilerek bunlar zerinde bask kurmak istemektedir. (Sayfa:20) CEVAP 1: Doruluu saptanamamtr. Aksine, Kurulun Adalet Bakan ve Mstearn dndaki 5 yesi, hakim ve savc atamalarnda byk bir dikkatle almakta ve Bakann yanl tasarruflarna imkan brakmamaktadr. Kurulun Yargtaydan gelen asl yedek, Dantaydan gelen iki asl iki yedek yeleri herhangi bir hakszla yer vermedikleri gibi, siyasi basklar da dayanmaktadr. Kurulun tarafsz hareket ettiini iki rnekle gstermek mmkndr. Birinci rnek, Sayn Adalet Bakannn Atatrke hakaretten dolay yarglanan sank hakknda (Abdurrahman DLPAK kastediliyor) beraat karar veren hakimi yeniden stanbula atanmasn Kuruldan geiremeyince, Bakanla tetkik hakimi olarak atamtr. kinci rnek, Sayn Adalet Bakan Ankara Cumhuriyet Basavclna M.Ali KIRATLIy atamak istedii halde, bu kiiyi yeterli bulmadndan yerine lhan MESUTOLUnu atamtr. (DDA 2 zerinde Genelkurmay-Babakanlk notu var.) DDA 2: Gazeteci Abdurrahman DLPAK aleyhinde Atatrke hakaret ettii gerekesiyle alan davada beraat karar veren hkim Mustafa KUTLUK, Adalet Bakanlna alnarak dllendirilmitir. (Sayfa:21) CEVAP 2: Akit Gazetesi ke yazar Abdurrahman DLPAK ve Yaz leri Mdr smet UCA hakknda 5816 sayl Atatrk Hakknda lenen Sular Hakknda Kanuna istinaden alan davada Cumhuriyet Savcs Orhan ZBEK, CMKnun 223 nc maddesinin son fkrasndan bahisle sanklarn sorgusuna dahi gerek bulunmadndan beraat karar verilebileceinden sz etmesi zerine hakim Mustafa KUTLUK beraat karar vermitir. 07.04.1995 tarihinde bu hususun ikayet edilmesi zerine Adalet Bakan Mehmet MOULTAY talebi hakl grerek beraat kararn yazl emir yoluyla bozulmasn salamtr. Ne yazkki, yazl emirle bozma karar sanklar aleyhine tesir yapmadndan su ileyen sanklar kurtulmulardr. Adalet Bakanl, Yargtayn bu karar zerine savc Orhan ZEYBEK ve hakim Mustafa KUTLUK ynnden soruturma atrm, Adalet Bakanl mfettii her iki san da sulu bularak yerlerinin deitirilmelerini istemi ve HSYK da ad geen savc ve hakime knama cezas vermi, hakim Mustafa KUTLUKu Bursa Ar Ceza Mahkemesi yeliine, cumhuriyet savcs Orhan ZEYBEKi de Tekirda Cumhuriyet Savclna atamtr. Kurulun bu karar zerine ilgililer konuyu, gerek Kurula gerekse tirazlar nceleme Kuruluna getirmelerine ramen, talepleri her seferinde reddedilmitir. Bunun zerine, greve gelen Adalet Bakan Sayn evket Kazan, hakim KUTLUKu kendi yetkisini kullanarak Bakanlk Tetkik hakimliine getirmitir.

Gazeteci Abdurrahman Dilipak1706hakknda Cumhurbakan Demirel tarafndan Babakan Erbakana gnderilen Kiiye zel mektup Cumhurbakanl Genel Sekreterlii arivinde yer almaktadr.1707Bu tarihi mektup aadadr:

1706

Komisyonda dinlenen gazeteci Abdurrahman Dilipak, sz konusu mektuptan haberdar olduunu u szlerle ifade etmitir: Demirelin filan benimle ilgili, benim yazmdan dolay Erbakana verdii muhtra var. CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91703, Fihrist No:22357-226.

1707

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1006 / 1404

4 ubat 1997 Tarihinde Cumhurbakan Demirel Tarafndan Babakan Erbakana Gnderilen Mektup:
Sleyman Demirel Cumhurbakan Ankara, 4 ubat 1997 Sayn Prof.Dr.Necmettin Erbakan Babakan Yazar Abdurrahman DLPAKn Akit Gazetesinde yaymlanan bir yazsndan dolay 5816 sayl Atatrk Hakknda lenen Sular Hakknda Kanuna muhalefet suundan stanbul Cumhuriyet Savclnca 28.07.1992 tarihinde stanbul 4 nc Asliye Ceza Mahkemesine dava alm ise de, sann sorgusu dahi yaplmadan Mahkeme hakimi Mustafa KUTLUK tarafndan ad geen hakknda 02.09.1992 tarihinde beraat karar verilmitir. Aradan yla yakn bir sre getikten sonra 07.04.1995 tarihinde yaplan ikayet zerine, stanbul Cumhuriyet Basavcs Avni DLLGL yazl emir yoluyla beraat kararnn bozulmasn istemi ve dosyay Adalet Bakanlna gndermitir. O tarihte grevde bulunan Mehmet MOULTAY, talebi hakl bularak, beraat kararnn yazl emir yoluyla bozulmas iin 02.05.1996 tarihinde bozma gerekeleriyle birlikte evrak Yargtay Cumhuriyet Basavclna gndermitir. Yargtay Cumhuriyet Basavcs belirtilen bozma gerekeleriyle birlikte dosyay, Yargtay 9 uncu ceza dairesine sunmutur. Dosyay inceleyen Yargtay 9 uncu Ceza Dairesi 08.06.1995 tarih ve 3923/4071 sayl kararyla, olayda su unsuru bulunduu halde sank hakknda durumaya dahi armadan ve delilleri toplanmadan verilen beraat kararn yasalara aykr bularak bozmutur. Ancak, Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda yeralan hkmler nedeniyle yazl emirle bozma karar sank iin aleyhte tesir yapmadndan, belirtilen suu ileyen sank kurtulmutur. Adalet Bakanl Yargtayn bu karar zerine; duruma Savcs Orhan ZEYBEK ve duruma Hakimi Mustafa KUTLUK ynnden soruturma konusu yapm, Adalet Bakanl mfettii her ikisini de sulu bularak cezalandrlmalarn istemi, Hakim ve Savclar Yksek Kurulu da ad geen savc ve hakime knama cezas vermi, hakim Mustafa KUTLUKu Bursa Ar Ceza Mahkemesi yeliine, Cumhuriyet Savcs Orhan ZEYBEKi Tekirda Cumhuriyet Savclna atamtr. Kurulun bu karar zerine ilgililer konuyu gerek kurula gerekse tirazlar nceleme Kuruluna getirmelerine ramen, talepleri her seferinde reddedilmitir. Adalet Bakan Sayn evket Kazann greve gelmesinden sonra hakim Mustafa KUTLUKun yeniden stanbula atanmas ve knama cezasnn kaldrlmas taleplerinin Hakim ve Savclar Yksek Kurulunca reddedilmesi zerine bakan kendi yetkisini kullanarak Mustafa KUTLUKu Bakanlk Tetkik Hakimliine getirmitir. Yargtay Kararyla Atatrk aleyhine su ileyen bir san kasta varan bir davranla beraat ettiren bir hakimin, bir yerde taltif edilerek Adalet Bakanl Tetkik Hakimliine getirilmesi son derece sakncal bulunmutur. Konunun incelenmesini ve neticesi hakknda bilgi verilmesini rica ederim. (mza) S.Demirel Cumhurbakan (DDA 3 zerinde GNK notu var.)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1007 / 1404

DDA 3: Ankara DGM Savcs Nuh Mete Ykselden RPnin kapatlmasn istemesinden dolay savunma istenmek suretiyle bu kii zerinde bask kurulmaya allmaktadr. (Sayfa:21-22) CEVAP 3: Dorudur. Ancak HSYK Kanununa gre bir savc ve hkim hakknda disiplin cezas verme yetkisi tamamen HSYKya aittir. Bu konuda Adalet Bakannn yetkisi dahilinde at soruturma srmektedir. Ancak, bu soruturma Kurul kararna dnmedike ilgili savcy etkilemeyecektir. (DDA 4 zerinde GNK-Ba notu var.) DDA 4: Refah Partisi ideolojisine yakn olan yaklak 400 hakim ve savcnn Adalet Bakanl bnyesinde atanmakta olduu renilmitir. (Sayfa:22) CEVAP 4: ddia edilen 400 hakim ve savcnn Adalet Bakanlna alnacak yeni hakim adaylar olduu anlalmaktadr. 2802 sayl Hakim ve Savclar Kanunu hkmlerine gre yaplm bulunan yazl yarma snavnn deerlendirilmesi ve bundan sonra yaplacak mlakat, ilgili Bakanlka sonulandrlacaktr. Bu aamada Adalet Bakannn kendi yandalarn kazandrma ihtimali kuvvetle muhtemeldir. Bu itibarla, muhtemel bir hakszl nlemek gayesiyle Sayn Cumhurbakan tarafndan Babakana bir mektup yazlarak dikkati ekilmitir. HSYK Kanununa gre hakim ve savclarn meslee alnmas iin Kurulun yetkisindedir. O nedenle endieye mahal yoktur. ARZ: Meslee yeni alnacak hakim adaylar iin yaplan snavda yanl hareket edilmemesi ve deerlendirmenin objektif ller ierisinde yaplmas iin Sayn Cumhurbakan tarafndan Babakan Sayn Prof.Dr.Necmettin ERBAKANa yazdklar yaz rnei ektedir.

Sz konusu hakim ve savc snav hakknda Cumhurbakan Demirel tarafndan Babakan Erbakana gnderilen Kiiye zel mektup Cumhurbakanl Genel Sekreterlii arivinde yer almaktadr.1708 Mektup aadaki gibidir: 3 ubat 1997 Tarihinde Cumhurbakan Demirel Tarafndan Babakan Erbakana Gnderilen Kiiye zel Mektup:
Sleyman Demirel Cumhurbakan Kiiye zel Ankara, 3 ubat 1997 Sayn Prof.Dr.Necmettin Erbakan Babakan Ankara 2802 Sayl Hakimler ve Savclar Kanununun 8. Maddesinde belirtilen niteliklere sahip olanlar arasnda, ayn Kanunun 9. Maddesine gre yazl snav almak, daha sonra da mlakata tabi tutulmak zere hakim aday alnaca ifade olunmaktadr. Bu snavda, birtakm siyasi mlahazalarn hakim olabilecei ve yaplacak seimin adil ve hakkani esaslara uymayaca endieleri belirtilmektedir. Bu hususu dikkat-nazarnza getiriyorum. lginizi rica ederim.

1708

CUMHURBAKANLII ARV Dolap No:9/703, Fihrist No:22357-224

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1008 / 1404

(mza) S.Demirel

(DDA 5 zerinde Ba notu var.) DDA 5: 10 Kasm 1996 gn Kayseride dzenlenen toplantdaki konumasndan dolay Kayseri Belediye Bakan kr Karatepe hakknda alan soruturmay yrten savcya bask yaplm; davayla ilgili bilirkii heyetine irticai grleri benimseyen retim grevlilerinin seilmesi iin gayret sarf edilmitir. Refah Partisi bu tr uygulamalarla yargya mdahalede bulunarak, dava dosyalarnn rtbas edilmesini ve kapatlmasn amalamaktadr. (Sayfa:22-23) CEVAP 5: Bu kii hakknda Kayseri Devlet Gvenlik Mahkemesi Savcl tarafndan balatlan hazrlk soruturmas Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesine gnderilmitir. Bilirkii heyetine seilen Ankara niversitesi Hukuk Fakltesinden seilen hocalarn ilerinin younluu nedeniyle bu grevi kabul etmemeleri zerine Polis Kolejinde grevli retim yesi bilir kii tayin edilmitir. Bu kiilerin RP yanls olduu belirtilmitir. Soruturma devam etmektedir.

kr Karatepe hakknda Cumhurbakan Demirel tarafndan Babakan Erbakana gnderilen Kiiye zel mektup Cumhurbakanl Genel Sekreterlii arivinde yer almaktadr.1709 Mektup aadaki gibidir: 4 ubat 1997 Tarihinde Cumhurbakan Demirel Tarafndan Babakan Erbakana Gnderilen Kiiye zel Mektup:
Sleyman Demirel Cumhurbakan Kiiye zel Ankara, 4 ubat 1997 Sayn Prof.Dr.Necmettin Erbakan Babakan Ankara

1- Kayseri Belediye Bakan kr Karatepe ile ilgili bir soruturma dolays ile; Cumhuriyet Savcsna bilirkii heyetinin seiminde bask yapld, 2- Sincan Belediye Bakan Bekir Yldzn irticai faaliyetlerin iinde olduu, 3- rticai faaliyetlerinden dolay Askeri ura karar ile Ordudan karlan Subay ve Astsubaylarn, Belediyelere ve Bakanlklara yerletirildii, 4- Atatrk dmanl yapld, 5- Baz siyasi kiilii olan konumaclarn; laiklik, rk ve dil konularnda, ulusal deerleri ypratmaya gayret sarfettii Hususlarnda ikayetler intikal etmitir. Bu ve benzeri konularn, nemli hassasiyetlere sebep olduu, huzursuzluk dourduu, gerektir.
1709

CUMHURBAKANLII ARV Dolap No:91703, Fihrist No:22357-227

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1009 / 1404

Gereini rica ederim.

(mza) S.Demirel (DDA 6 zerinde GNK notu var.) DDA 6: Adalet Bakan, grne yakn bulduu hkim ve savclar kritik ve nemli yerlere atamak iin aba sarf etmekte; Ankara, stanbul ve zmir basavclklarn bask altna almaya almaktadr. (Sayfa:23) CEVAP 6: Doruluu saptanamamtr. Ankara, stanbul ve zmir Cumhuriyet Basavclar meslekte kendilerini kantlam deerli kiilerdir. (DDA 7 zerinde GNK notu var.) DDA 7: RP, Yargtay Cumhuriyet Basavclna yanda olabilecek bir aday setirmek iin aba sarf etmektedir. CEVAP 7: Doruluu saptanamamtr. Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Yargtay Cumhuriyet Basavcvekilli, Yargtay Byk Genel Kurulunun kendi yeleri arasndan gsterdii 5 aday arasndan Cumhurbakannca seilmektedir. 17 Ocak 1997 tarihinde seilen Yargtay Cumhuriyet Basavcs Vural SAVA da grevini en iyi ekilde yerine getirecek bir kiidir. (DDA 8 zerinde GNK notu var.) DDA 8: RP, trbanl yarglarn grev almalarna olumlu yaklam sergileyerek, Klk Kyafet Kanununu ortadan kaldrmay amalamaktadr. (Sayfa:24) CEVAP 8: Klk ve kyafet konusu iki kanun (25.11.1925 tarihli ve 671 sayl apka ktisas Hakknda Kanun ile 03.12.1934 tarihli ve 2596 sayl Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun) ve bir ynetmelik (Kamu Kurum ve Kurulularnda alan Personelin Klk ve Kyafetlerine Dair Ynetmelik) ile teminat altna alnmtr. Bu Kanunlar ve Ynetmelik deimedike, klk ve kyafet konusunda Devlet memurlarnn baka trl hareket etmeleri mmkn deildir. ARZ: Bu konuda Cumhurbakan tarafndan Babakan Erbakana gnderilen uyarc nitelikteki yaz rnei ektedir.

Szkonusu klk kyafet uygulamalar konusunda Cumhurbakan Demirel tarafndan Babakan Erbakana gnderilen Kiiye zel mektup Cumhurbakanl Genel Sekreterlii arivinde yer almaktadr.1710Bu tarihi mektup aadadr:

4 ubat 1997 Tarihinde Cumhurbakan Demirel Tarafndan Babakan Erbakana Gnderilen Kiiye zel Mektup:
Sleyman Demirel Cumhurbakan Kiiye zel Ankara, 4 ubat 1997
1710

CUMHURBAKANLII ARV Yer No:9112-28, Desimal No:84, Fihrist No:2.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1010 / 1404

Sayn Prof. Dr.Necmettin Erbakan Babakan Ankara Malumunuz olduu zere; T.C. Devletinin Anayasann 2. Maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri; Demokratik, Laik ve Sosyal bir Hukuk Devletidir. eklinde belirlenmitir. 4 Maddesinde; Bunlarn deimeyecei yazldr. Cumhurbakan ve Milletvekilleri Trkiye Byk Millet Meclisi krssnden, bunun zerine yemin etmilerdir. Anayasann 120, 121 ve 122. Maddeleri; Devletin korunmas ile ilgili tedbirler getirmitir. Cumhuriyetin niteliklerine ve Devletin temel atsna ynelmi tehdit ve tehlikeler; hem toplumda, hem de Devletin kurumlarnda, byk rahatszlklar yaratmaktadr. Bu arada,Kktendinci cereyanlara kar fevkalade hassasiyet bulunduu, yine malumunuzdur. 1- Laik dzeni korumak iin mevcut kanunlar, harfiyen uygulanmaldr. 2- Anayasann 174. Maddesinin koruduu Devrim Kanunlar uygulanmaldr. 3- Devletin kurumlarna Kktendinci cereyannn szmas, kesinlikle nlenmelidir. Bu meyanda; Yarg organlar, Silahl Kuvvetler, niversiteler, Emniyet Tekilat, Okullar, dare, Diyanet Tekilat, Yerel Ynetimler korunmaldr. Gereini rica ederim. (mza) S.Demirel (DDA 9 zerinde LER Cevap geldi notu var.) DDA 9: 9 Kasm 1996 gn Konya Belediyesi ve Milli Genlik Vakf tarafndan Konyada hkmetin Klk Kyafet Kanun Tasarsna kamuoyu destei salamak konulu bir miting dzenlenmitir. (Sayfa:24) CEVAP 9: Klk ve kyafet konusu iki kanun (25.11.1925 tarihli ve 671 sayl apka ktisas Hakknda Kanun ile 03.12.1934 tarihli ve 2596 sayl Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun) ve bir ynetmelik (Kamu Kurum ve Kurulularnda alan Personelin Klk ve Kyafetlerine Dair Ynetmelik) ile teminat altna alnmtr. Sz konusu Ynetmelik ancak Sayn Cumhurbakannn onayyla deitirilebilir. Bu Ynetmelik, kamu personelinin, Atatrk devrim ve ilkelerine uygun, uygar, arla kamayacak ekilde sade bir klk ve kyafette olmalarn, klk ve kyafette birlik ve btnlk iinde bulunmalarn salamay amalamaktadr. Bu Kanunlar ve Ynetmelik deimedike, klk ve kyafet konusunda Devlet memurlarnn baka trl hareket etmeleri mmkn deildir. ARZ: rticai faaliyetlere katlan eriat yanls gruplarn kyafetleri konusunda Cumhurbakanmz tarafndan Babakana gnderilen yaz rnei ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1011 / 1404

Bu konuda Cumhurbakanl Genel Sekreteri Necdet Sekinz tarafndan 4 ubat 1997 tarihinde ileri Bakanlna gnderilen Konyada dzenlenen miting hk. konulu yazda;1711 Konya Belediyesi ile Milli Gr Vakf tarafndan 9 Kasm 1996 gn Konyada dzenlenen mitingde, Anayasann 174 nc maddesindeki Kanunlara aykr davranlar sergilendii basnda yer almtr denilerek, bu konuda Valilike ne gibi bir ilem yapld ve ayrca Belediye Bakan hakknda idari veya adli takibat yaplp yaplmad hususunda Cumhurbakanlna bilgi verilmesi istenmitir. ileri Bakanlnn konuya ilikin cevabi yazsnda,1712 Konya Valiliinden alnan 26.2.1997 tarih ve 546 sayl yazda; Sz konusu toplant ve yrye Valilike izin verildii, toplantnn kanuni izgi ierisinde yapld, ayrca Hkmet Komiserince tutulan tutanakta da herhangi bir su unsuruna rastlanmad, Dzenleme Komitesinde Konya Bykehir belediyesinde grevli herhangi bir kiinin bulunmad ve toplantnn yaplmasnda belediyenin herhangi bir giriiminin olmad, toplantya Bykehir Belediye Bakan Do.Dr. Halil RNn misafir olarak katld ve bir konuma yapt ancak toplant ve yryte atlan slogan, tanan pankart ve dvizlerde herhangi bir su unsurunun bulunmad, toplantda yaplan konumalarn bant kaytlarnn zmnn Valilike Konya Cumhuriyet Basavclna iletilmesi zerine Savclka yaplan inceleme sonucunda ak hava toplants ve yrynde kanuna aykr herhangi bir durumun olmad ve bant zmnde de su unsuru bulunmad iin olay hakknda 2.12.1996 tarihinde takipsizlik karar verildii belirtilmitir. Cumhurbakanl Genel Sekreteri Necdet Sekinz tarafndan, 4 ubat 1997 tarihinde ileri Bakanlna gnderilen bir baka yazda;1713 baz belediyelerin yanl hareket ettikleri, kadrolarn kkten dinci kiilerle doldurduklar ve 2860 sayl Yardm Toplama Kanununa aykr olarak fitre, zekat ve kurban derisi topladklar iddia edilmektedir. Konunun incelenerek, yasal gereinin yaplmasn ve sonucundan Cumhurbakanlna bilgi verilmesi istenmitir. (DDA 10 zerinde GNK notu var.) DDA 10: 25 inci sayfada Camilerde kadrosuz olarak grev yapmakta olan cami grevlilerinin, memur statsne geirilmesi ynnde gayret sarfeden Refah Partisi; bu sulardan dolay Memurin-Muhakemat Kanununa gre yarglanmasn, dolays ile haklarnda ilgili sulardan dolay Cumhuriyet Savclar ve adli makamlarca soruturma almasn nlemek istemektedir. Bu hususta yaplan aratrma aadaki neticeyi vermitir. ddia ksmen dorulanmtr. Ancak, imam olabilmek iin asgari mam Hatip lisesi mezunu olmak arttr. Bununla beraber HL mezunu olmayp da hafz olanlarn mezzin olma imkan bulunmaktadr. Ancak bu ahslarn memur yaplarak yarg denetiminden karlmas mmkn deildir. Diyanet leri Bakanlnn onalt bin kadro talebi vardr. Bu talebe ilikin kanun Meclise gnderilmemitir. (DDA 11 zerinde GNK notu var.) DDA 11: Refah Partisi, nklap Kanunlarn, zellikle Tevhidi Tedrisat Kanunu, Kyafet Kanunu, Medeni Kanun ve toplum yaamn dzenleyen dier kanunlar delmek amacyla Diyanet leri Bakanlnca fetva verilmesini istemektedir. CEVAP 11: Diyanet leri Bakanlnca fetva niteliinde her hangi bir alma yaplmamtr. Bu hkmetin greve balamasndan beri Meclisce kabul edilen ve Resmi Gazetede yaymlanan kanunlar arasnda hibir delil yoktur. Kanunlar Anayasasnn 89. Maddesine gre Cumb. Onay tabidir. Bu hususta azami titizlik gsterilecei tabiidir. (Bilgisayarla yazlan cevabn st karalandktan sonra, el yazsyla yazlan not)

1711 1712 1713

CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91703, Fihrist No:22357-12. CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91703, Fihrist No:22357-13. CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91703, Fihrist No:22357-20.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1012 / 1404

(DDA 12 zerinde GNK notu var.) DDA 12: 26-27 nci sayfalarda Refah Partisi iktidara geldiinden bugne kadar ncelikli olarak, Adalet, alma, Milli Eitim ve ileri Bakanlklar bata olmak zere, toplam 85 st brokrat atamas veya deiiklii yaparak bu makamlardan 51ine kendi adamlarn veya kendi dncesine lml bakan kiileri getirmi bulunmaktadr. Bu hususta yaplan aratrma, aadaki neticeyi vermitir. Bakanlar Kurulu ve mterek kararnameyle yaplan tm bu atamalar, Sayn Cumhurbakannn onayna sunulmaktadr. Cumhurbakanlnda bu konuda dikkatli bir alma ve aratrma yaplmaktadr. Bu Hkmet zamannda Adalet, alma ve Sosyal Gvenlik ve ileri Bakanlklar Mstearlar deitirilmi olup, her hakknda da olumsuz bir bilgi bulunmamaktadr. Keza bu srede anlan bakanlklara, alt mstear yardmcs ve yedi genel mdr olmak zere toplam 16 st dzey brokratn atamas yaplmtr. (DDA 13 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 13: Do.Bnb.rtbesiyle Silahl Kuvvetlerde iken yabanc kadn ile evlenmek suretiyle ordudan ayrlan ancak, milli gr ideolojisini benimseyen Prof. Dr. Aziz Akgl Babakanlk Badanmanlna getirilmitir. (Sayfa:27) CEVAP 13: Do.Bnb. Aziz Akgl, Temmuz 1996 tarihinde GATAdan ayrlarak Krkkale niversitesine gemi, bu niversitede profesr olmutur. GATAda yaplan anketlerde en kt retim yesi seilmitir. Prof.Dr.Aziz AKGL, Babakan imzas ile tekemml eden Babakan Badanmanlna atanmtr. (DDA 14 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 14: RP yeri geldiinde Milli stihbarat Tekilatn yalanclkla ve kendilerini kandrmakla sulayp, toplum nazarnda kk drerek bu Kuruma da szma niyetlerine zemin hazrlamaktadr. (Sayfa:27-28) CEVAP 14: Bu ok nemli kurulu hakknda tereddtler uyandran ve kuruluun itibarn sarsan bu tr beyanlardan kanlmas gerektiini belirten yaz rnei ektedir. ddian ikinci ksm iin; ad geen kurulu gerekli tedbirleri kendi iinde almaktadr. (DDA 15 zerinde GNK notu var.) DDA 15- REFAH Partisi son gnlerde TRT Genel Mdrl ve TRTyi ele geirmek iin youn aba gstermektedir. RTK tarafndan seilen 3 adaydan biri olan Tuncay BYKERTANn adaylktan ekilmesi zerine yerine eriat gre yakn bir kiinin nc aday olarak seilmesi iin DYP ile anlama gayretleri srdrlmektedir. (Sayfa:28) CEVAP 15: TRT Genel Mdr Cumhurbakan tarafndan atanacaktr. Bu konu henz Cumhurbakanlna intikal etmemitir. Tuncay BYKERTAN yerine birinin semeleri RTKe bask yaplmakta ise de, RTK nc bir kiinin aday olarak gsterilmesini dnmemektedir. (DDA 16 zerinde Yaz yazlmayacak notu var.) DDA 16: Refah Partisi ynetimi kendi partilerinde olan bakanlklarda aktif olarak, dier bakanlklarda da pasif yntemlerle ve rtl bir ekilde kadrolamaktadr. (Sayfa:28-29) CEVAP 16: Dorudur. Ancak, kararname gerektiren atamalar, Cumhurbakanlnca titizlikle incelenmektedir. (DDA 17 zerinde GNK notu var.) DDA 17: Refah Partisi, Dileri Bakanl bnyesinde kadrolamasn kolaylatrmak maksadyla; bu Bakanln giri snavlarna Arapa lisannn dahil edilmesi ve Mslman lkelere Arapa bilen diplomatlarn atanmas ynnde aba sarf etmektedir. (Sayfa:29) CEVAP 17: Dileri Bakanlnn lisan imtihanlar arasna Arapa konulmasna teebbs edileceine dair duyumlar alnd, henz byle bir uygulama olmad, eski snav sisteminin devam ettii, Arapa bilen baz meslek memurlarnn kendi istekleri ile Arapa

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1013 / 1404

konuulan lkelere gitmeyi istedikleri renilmitir. Ancak, Arapa konuulan lkelerde grevlendirilmek zere, alnacak idari memurlarda Arapa bilenler tercih edilmektedir. (DDA 18 zerinde GNK notu var.) DDA 18: Vali ve kaymakam olarak mam Hatip kkenli ve eleri tesettrl kiiler atanmaktadr. 50ye yakn valinin deitirilmesi ve yerlerine irtica yanls olanlarn atandrlmas iin hazrlk yaplmaktadr. (Sayfa:29-30) CEVAP 18: Bu Hkmet dneminde vali tayini ile ilgili bir kararname Cumhurbakanna sunulmamtr. 78 vali ve 3 vali vekilinden imam hatip kkenli olan says ile bei gememektedir. Ei tesettrl olan ise yoktur. Ancak trbanl birka Vali ei mevcuttur. Vali atamalarnda Cumhurbakanlnca gerekli titizlik gsterilmektedir. (DDA 19 zerinde BA notu var.) DDA 19: Refah Partisi emniyet tekilatna szma, tekilatta kadrolama ve bu messeseyi ele geirme ynndeki gayretlerine younluk kazanmtr. (Sayfa:30-31) CEVAP 19: Konunun incelenmesi, gereinin yaplmas ve sonucundan bilgi verilmesi iin sureti ekli yaz ileri Bakanlna gnderilmitir. (DDA 20 zerinde BA notu var.) DDA 20: SSK Genel Mdrlnce yaplan snavda yedekleri ile birlikte 5 bin kiiye snav kazandrlmtr. sonuta Refah Partili 5000 kiinin daha ie girmesi salanm olacaktr. (Sayfa:31-32) CEVAP 20: Konu, TBMMde gndeme getirilmi, ancak yaplan imtihanda kayrma olduuna ilikin somut bir delil ileri srlememitir. (DDA 21 zerinde GNK notu var.) DDA 21: rticai kesim, eitli Devlet hastanelerinde kendi yanda olan tabipleri bahekim ve bahekim yardmcs sfat ile grevlendirmektedir. (Sayfa:29-30) CEVAP 21: Salk Bakan Doru Yol Partisinden Yldrm Aktunadr. Bakan, trbana kar olduunu aka beyan etmitir. Hastanelerde personelin trbanl olamayaca ve bu hususlara dikkat edilmesi iin Cumhurbakan tarafndan Babakana yaz yazlmtr. (DDA 22 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 22: Fatih semtindeki eski Darafaka Lisesi gibi baz kamu tanmazlar Refah Partisi ideolojisine hizmet edecek rencilerin yetitirilmesi gayesi ile lim Yayma Cemiyeti ve Muradiye Vakf gibi kurulularca; yurt, dersane ve okul olarak kullanlmak zere satn alnmak istenmektedir. (Sayfa:33) CEVAP 22: Ziraat Bankasna ait bu mlkn ad geen cemiyet ve vakflara satlmamas iin talimat verilmesine dair Sayn Cumhurbakan tarafndan Sayn Babakana yazlan yaz rnei ektedir. (DDA 23 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 23: mam Hatip Okullarnn yan sra yurt iinde ve yurt dnda atklar, kurduklar ve /veya denetledikleri Kuran Kursu, dersane, okul ve niversiteler vastas ile youn, yaygn ve etkili bir eitim almas yrten irticai unsurlar rencilere yurt ve burs imkanlar salamaktadr. Bu erevede sadece Fethullah GLENe ait yurtiinde ve yurtdnda toplam 448 yurt, 346 dershane, 181 okul ve 3 zel niversite bulunmaktadr. (Sayfa:34) CEVAP 23: Bu iddia tamamen dorudur ve eriat kesimin hedefine varmasnda etkili olabilecek en etkin aratr. Konunun btn boyutlaryla aratrlarak alnacak tedbirlerin tesbiti iin Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin grevlendirilmesinde fayda mlahaza edilmektedir. (DDA 24 zerinde BA notu var.) DDA 24: Din eitimi verilen ocuklarn ya giderek klmekte, eitimi anaokulu ve kreler amak suretiyle beikten niversiteye kadar kesintisiz ve etkin bir eitim zinciri

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1014 / 1404

oluturulmaktadr. Youn yaz kamplar ve Yaz Okulu ad altnda ilkokul ocuklarna ynelik dini reti kamplar kurulmaktadr. (Sayfa:34-35) CEVAP 24: Konunun MT ve ileri Bakanlnca incelenmesi gerekmektedir. (DDA 25 zerinde MEB notu var.) DDA 25: mam Hatip Okulu rencilerinin, Harp Okullarna girebilmelerini temin etmek amac ile; son senelerinde yatay geile klasik fen liselerine girmelerine olanak salayacak olan ve Milli Eitim Bakanlnca hazrlanan Ynetmelik deiiklii nerisi tepkiler zerine yeniden incelemeye alnmtr. (Sayfa:35) CEVAP 25: mam Hatip Okullarnda 515.000 renci fazla olduu iin baka taraflara atlama talebi oalmaktadr. Bunu sipesifik hedefler dorultusunda lke ynetiminde sz sahibi olabilmek iin istemektedirler. Bunun nlenebilmesi iin, ncelikle mam Hatip okullarnda bulunan mevcudun insan gc planlarna uygun olarak azaltlmas gerekmektedir. Ynetmelik, deiikliinin yrrle konulmamas ve iptali iin Milli Eitim Bakanna yazlan yaz rnei ektedir. Bu konuda Cumhurbakanl Genel Sekreteri Necdet Sekinz tarafndan 4 ubat 1997 tarihinde Milli Eitim Bakanlna gnderilen mam Hatip Okullar hk. konulu yazda;1714 mam Hatip Okulu rencilerinin, Harp Okullarna girebilmelerini temin etmek amacyla; son senelerinde yatay geile klasik fen liselerine ya da klasik liselerin fen blmlerine girmelerine olanak salayacak olan bir ynetmelik deiikliine gidildii iddia edilmektedir. Konunun incelenerek, ok acele olarak Cumhurbakanlna bilgi verilmesi istenmitir. Milli Eitim Bakan Prof.Dr.Mehmet SALAM imzasyla konuya ilikin olarak gnderilen cevabi yazda, Milli Eitim Bakanlnda, mam-Hatip Lisesi rencilerinin dier liselere yatay geilerini dzenleyen bir uygulama yoktur. Ayrca, Bakanlkta bu konuda bir almada mevcut deildir. denilmitir. (DDA 26 zerinde Babakanlk notu var.) DDA 26: eriat kesim, sahip olduklar niversite saylarn sratle artrma hazrlklar yapmakta, master ve doktora iin yurtdna renci gnderme almalar yrtmektedir. Ayrca d lkelerdeki eriat eitim veren niversitelerden mezun olan kiilerin, Trkiyede retmen olarak grev almasna imkan yaratmaktadr. Ayrca, gndeme getirilen yeni YK tasarsyla, rektr tayininde inisiyatifin Cumhurbakan yerine, hkmete verilmesi ve YK Genel Kurulunun 24 kiiden 15 kiiye indirilmesi ngrlmekte, halen YK Bakanl grevini yrten Kemal Grzn biran nce grevden uzaklatrlmasnn amaland grlmektedir. (Sayfa:36-37) CEVAP 26: eriat kesime niversite ama imkn verilmemeli ve buna imkn verecek kanunlar karlmamaldr. YKn yeniden yaplandrlmas ise kanun mevzuu olup, seilen rektrlerin atama kararlar onaylanmak zere Sayn Cumhurbakanna gelecektir. (DDA 27 zerinde MT notu var.) DDA 27: Yurtdndaki slami niversitelere gnderilen rencilerin, genellikle imam hatip mezunu olan ancak niversite ikinci basamak snavn kazanamam, dou ve gneydou Anadolulu genler arasndan bizzat Refah Partisince seildii, rencilere eriat ve hukuk arlkl ilahiyat, ekonomi ve Arapa dersleri verildii, derslerden arta kalan zamanda o lkedeki islami rgtler tarafndan (rnek: Pakistan Cemaati slam rgt) silahl eitime tabi tutularak cihada hazrland, eitimini tamamlayan rencilerin yurda dnmelerini mteakip milli gr camiasnn emsiyesi altnda grev yaptklar iddia edilmektedir. . (Sayfa:37-38)
1714

CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91703, Fihrist No:22357-18.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1015 / 1404

CEVAP 27: Yurt dnda kendi paras ile eitime gitmenin nlenmesi mmkn deildir. Ancak, buralarda rencilerin silahl eitime tabi tutulmas konusunun MT tarafndan incelenmesi ve ona gre tedbir alnmas gerekmektedir. (MTe yaz notu var) Bu konuda Cumhurbakanl Genel Sekreteri Necdet Sekinz tarafndan 5 ubat 1997 tarihinde MT Mstearlna gnderilen yazda;1715 baz irticai kesimlerin yurt dndaki slami niversitelere eitim maksadyla gnderdikleri rencilerin gnderildikleri lkelerde eriat arlkl blmlere devam ettirildii ve silahl eitime tabi tutulduklar, lkemizdeki rejimin deimesini isteyen baz Arap lkelerinden ve buralarda faaliyetlerini srdren ar dinci kesim rgtlerinden destek salad, silah ve uyuturucu kaakl yoluyla gelir temin ettikleri, terr rgtnn oluturduu boluktan, silah ve uyuturucu kaynaklarndan yararlanlarak Gneydou ve ran zerinden nemli miktarda silah ve mhimmat saladklar, bu unsurlarn amalarna ulamada takip ettikleri nc aamann Cihad olduu iddia edilmektedir. Konunun ayrntlaryla incelenerek, sonucundan Cumhurbakanlna bilgi verilmesi Ayrca, mam Hatip Okulu rencilerinin, Harp Okullarna girebilmelerini temin etmek amacyla; son senelerinde yatay geile klasik fen liselerine ya da klasik liselerin fen blmlerine girmelerine olanak salayacak olan bir ynetmelik deiikliine gidildii iddia edilmektedir. Konunun incelenerek, ok acele olarak Cumhurbakanlna bilgi verilmesi istenmitir. (DDA 28 zerinde GNK-BA notu var.) DDA 28: Birok niversitenin ynetim ve retim kadrosuyla rencileri RP yandalar tarafndan kontrol edilmektedir. (Sayfa:38-39) CEVAP 28: Saylar 34 bulan bu retim yelerinin bal bulunduklar slami grup ve cemaatlere gre dalmlarn ieren liste ekte sunulmaktadr. (kinci bir ariv belgesinde1716 bu iddia ve cevap u ekilde yer almtr: Halihazrda bata stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi, Trakya niversitesi, Erzurum Atatrk niversitesi, Krkkale niversitesi, Ankara gazi niversitesi, Harran niversitesi, Konya Seluk niversitesi olmak zere birok niversite ynetim ve retim kadrosu ile renciler Refah Partisi yandalar tarafndan kontrol edilir hale gelmitir. 19 Mays niversitesi de belirtilen niversiteler arasna girmek zeredir. Bu hususta yaplan aratrma aadaki neticeyi vermitir: Krkkale niversitesi dndaki Rektrler Cumhurbakannca tayin edilmitir. Harran niversitesinin Rektr daha yeni tayin edilmitir. niversite kurumunu her trl akmdan korumak iin fevkalade hassasiyetle hareket edilmelidir.) (DDA 29 zerinde LER notu var.) DDA 29: RPli Sincan Belediye Bakan Bekir Yldz, slamiyetin ilk dnemlerinde uygulanan slam uras sistemi ile belediye hizmetlerini ve sosyal hayat dzenleme gayretleri gstermektedir. (Sayfa:39-40) CEVAP 29: Konunun ileri Bakanlnca incelenerek, sonucundan bilgi verilmesi istenmitir. ileri Bakanna yazlan yaz rnei ektedir. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan 4 ubat 1997 tarihinde ileri Bakanlna gnderilen konuya ilikin yazda;1717
1715 1716 1717

CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91703, Fihrist No:22357-9. CUMHURBAKANLII ARV Dolap No:91703, Fihrist No:22357-62. CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91703, Fihrist No:22357-16.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1016 / 1404

Sincan belediye Bakan Bekir YILDIZn Kuds Gecesi ad altnda dzenledii toplantda; uluorta laiklie aykr davran ve beyanlarda bulunduu, slam uras gibi safsatalarla adala aykr bir sosyal yaam biimi propagandas yapt ve bu suretle Devletimizin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, hukuk devleti ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr davranlar sergiledii tesbit edilmitir. Ad geen Belediye Bakan ve basna intikal eden dier baz belediye bakanlar hakknda, bu eylemlerden dolay Bakanlnzca ne gibi ilem yapldnn ok acele Cumhurbakanlna bildirilmesi istenmitir. Bu yazya cevaben ileri Bakanlndan gelen yazda;1718 Anakara li Sincan Belediye Bakan Bekir YILDIZn Kuds Gecesi ad altnda gece dzenleyerek Hamas ve Hizbullah rgt liderlerinin posterlerini astrd ve ayrca Anayasada yer alan hukuk devleti ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr konuma yapt hususunda 03.021997 tarihli soruturma izni verilmi olup, Bakanlm Tefti Kurulu Bakanlnca soruturma yrtlmektedir. Sincan Belediye Bakan Bekir YILDIZ, soruturmann selameti asndan Anayasann 12774 ve 1580 sayl Kanunun 3394 sayl Kanunun 93. maddesi uyarnca geici bir tedbir olarak 04.02.1997 tarihinde tarafmdan grevinden uzaklatrlmtr. denilmitir. (DDA 30 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 30: Refahl belediyeler kendi kontrolnde faaliyet gstermekte olan yurt, pansiyon ve bir ksm vakf imkanlarn kullanmak suretiyle ehir varolarnda yaayan fakir ailelere gda, yakacak ve parasal yardm yapmakta, bu ailelerin ocuklarnn eitim masraflarn stlenmekte ve RPli bykehir belediye tarafndan yksekrenim genliine karlksz burs verilmektedir. Bu maksatlar iin sadece Ankara Bykehir Belediyesince bu konuda ayrlan fon miktar 5 trilyon lira civarndadr. (Sayfa:40-41) CEVAP 30: Bu tr faaliyetlerin nlenebilmesi iin sosyal yardmlama ve dayanma vakflarnn daha etkin bir ekilde faaliyet gstermesi ve bu arada Kredi ve Yurtlar Kurumunca rencilere daha yaygn ve st dzeyde kredi verilmesi gerekmektedir. (DDA 31 zerinde Babakanlk notu var.) DDA 31: Tm belediye kadrolar RP yanllar ve dier irticai kesimlere ye kiilerce doldurulmakta olup; Kuran kursu, pansiyon ve vakflar gibi giriimlere kolaylklar salanmaktadr. (Sayfa:40-41) CEVAP 31: Dorudur. (DDA 32 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 32: RPli belediyeler tarafndan irticai kesimin nde gelenlerinin katlmyla mahallelerde dzenlenen kermes, gece, hayr ars gibi etkinlikler yoluyla parti propagandas yaplmaktadr. (Sayfa:41-42) CEVAP 32: Konunun incelenmesi gerekmektedir. (DDA 33 zerinde GNK notu var.) DDA 33: Yerel ynetim yasasnda yaplacak deiiklikle, camilere arazi tahsisi yannda, belediye btelerinin %1nin cami yapmnda kullanlmasna imkan getirilmektedir. (Sayfa:42) CEVAP 33: Byle bir kanun tasar veya teklifi, bu zamana kadar Meclis Bakanlna sunulmu deildir. Gelip kabul edilirse onay iin Sayn Cumhurbakanna sunulacaktr. (34. iddia ve cevab belgede yer almamaktadr.) (DDA 35 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 35: Refah Partisi ve irticai kesim; gda, tekstil ve yayn sektrlerinde yurtiinde ve yurtdnda 509 ticari irket aracl ile gelir salamakta; bunlar fakir ailelere, rencilere harlk ve malzeme olarak datmaktadr. (Sayfa:44)
1718

CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91703, Fihrist No:22357-17.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1017 / 1404

CEVAP 35: Bu tr faaliyetlere mani olmak iin Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflarnn daha etkin hale getirilmesi gerekmektedir. (DDA 36 zerinde MT notu var.) DDA 36: RP, Trkiyede rejimin deimesini isteyen S.Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri, Libya, ran gibi lkelerden ve bu devletlerde faaliyet srdren ar dinci rgtlerden destek salamakta, hatta silah ve uyuturucu kaakl yoluyla gelir elde etmektedir. (Sayfa:44-45) CEVAP 36: Bu konunun Milli stihbarat ve Milli Gvenlik Kurullarnca aratrlmas gerekmektedir. (DDA 37 zerinde MT notu var.) DDA 37: rticai kesimin nihai amalarna ulamada takip ettikleri nc aama cihattr. Demokratik yolla siyasi iktidar ele geirilmezse, oluturulacak silahl kitleyle teokratik rejimi kuracaklardr. (Sayfa:46) CEVAP 37: Konunun Milli stihbarat Tekilat ve Milli Gvenlik Kurullarnca ciddi ekilde incelenmesi gerekmektedir. (DDA 38 zerinde Babakana yazlan mektup kapsamnda notu var.) DDA 38: RP ve dier irticai kesim hedeflerini gerekletirmek iin imam hatip mezunlarnn Harp Okullarna girmeleri ynnde yasa tasars hazrlamakta, kk rtbeli subaylara ulamak istemekte, eitli problemlere sahip ordu mensuplarna yaklaarak, tarikatlar baznda ele geirmeye almaktadrlar. (Sayfa:47-48) CEVAP 38: Konuyla ilgili verilmi bir kanun tasar ya da teklifi bulunmamaktadr. MGK ve Genelkurmayn iddia edilen konular zerinde hassasiyetle durmas gerekmektedir. (DDA 39 zerinde Babakana yazlan mektup kapsamnda notu var.) DDA 39: RP, askeri lojman, garnizon gibi yerleim merkezlerine yakn mahallelere tesettrl retmen atayarak ocuklar etkilemeye almaktadr. (Sayfa:48) CEVAP 39: Klk ve kyafet konusunda Cumhurbakannca, Babakana uyar niteliinde yaz yazld. (Cumhurbakanlndan, Babakanlka yaz yazld.) (DDA 40 zerinde Babakanlk notu var.) DDA 40: rticai faaliyetlerinden dolay Askeri ra kararyla ordudan atlan subay ve astsubaylar, bata Refahl belediyelere, yandalar kurululara ve Adalet Bakanlna atanmlardr. (Sayfa:48-49) CEVAP 40: Dorudur. YA kararlar ile TSKinden iliii kesilen 40 kadar subay ve astsubay REFAHLI belediyelere veya yanda kurululara yerletirilmilerdir. Liste EKte sunulmutur. (DDA 41 zerinde GNK notu var.) DDA 41: Genelkurmay Bakanlnn Milli Savunma Bakanlna balanmas ve Askeri ra Kararnn yarg denetimine almas yolunda gayret sarf edilmektedir. (Sayfa:50-51) CEVAP 41: Anayasann 117nci maddesinde Genelkurmay Bakanlnn konumu hkme balanmtr. Anayasada ve ilgili kanunlarda deiiklie gidilmeden, bu yoldaki gayretler szden ileri gitmez. ura kararlarnn yarg denetimine tabi tutulmas da Anayasa deiikliini gerektiren bir konudur. (DDA 42 zerinde Babakana yazlan mektup kapsamnda notu var.) DDA 42: Refah Partisi, Milli Gvenlik Akademisi bnyesinde alan kursa bakanlklardan dinci ve krt kesimden kiileri semektedir. (Sayfa:51-52) CEVAP 42: Milli Gvenlik Akademisinde alan kursa katlacak kursiyerlerin tesbitinde, Babakanlka Akademiye iki misli aday bildirilmektedir. Bu adaylar genellikle st dzey brokratlardan olumaktadr. Adaylarn resimli bilgi formlar iinde Genelkurmay

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1018 / 1404

temsilcinin de bulunduu bir komisyon tarafndan incelenerek bunlar arasndan seim yaplmaktadr. Ancak bu adaylardan bazlarnn kursa mutlaka katlmalar iin zellikle eriat kesimin elindeki Bakanlklardan srarl taleplerin yapld belirtilmektedir. Bu tr talepler Komutanlka zel olarak incelemeye alnmakta ve bunlarn kursa katlmalar nlenmektedir. Komisyonda seilen adaylar, Akademi Komutanl ve Genelkurmayn szgecinden getikten sonra katlacak kursiyer listesi kesinlemektedir. (DDA 43 zerinde GNK notu var.) DDA 43: RP yandalarna hzla silah temin etmek iin, silah ruhsat verme yetkisini ileri Bakanlndan alp, valilere devretmitir. (Sayfa:52-53) CEVAP 43: ddia doru deildir. Vatandalara silah tama ve bulundurma ruhsatnn verilmesinde yetki valilere aittir. Ancak, ileri Bakanl da baz hallerde silah tama ruhsat vermeye yetkilidir. (Siyasi bask ile Bakanlk pekok kiiye silah ruhsat vermi ve vermektedir. ifadesinin st izilmitir) (DDA 44 zerinde MT notu var.) DDA 44: rticai unsurlarn, PKK terr rgtnn oluturduu boluktan faydalanp, silah ve uyuturucu kaynaklarndan yararlanarak, Gneydou ve ran zerinden silah ve mhimmat temin ettikleri haberleri alnyor. (Sayfa:52-53) CEVAP 44: Bu konu milli Gvenlik Kurulunun her zaman gndemindedir. Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii konu zerinde hassasiyetle durmaya devam etmelidir. (DDA 45 zerinde Yaz yazlmayacak notu var.) DDA 45: RP askeri camiann dncelerini, faaliyetlerini ve icraatlarn daha yakndan takibe imkan verecek bir istihbarat ann silahl kuvvetler bnyesinde tekili iin TSKden ayrlan veya halen grevde bulunan subay, astsubaylar ve uzman erbalar kullanmak istemektedir. (Sayfa:53) CEVAP 45: Dorudur. gerekmektedir. Genelkurmay Bakanlnca konunun titizlikle takibi

(DDA 46 zerinde Yaz yazlmayacak notu var.) DDA 46: PKK terrne zm olarak Mslman Kardelii ilkesini nermekte, bu maksatla eyh Osman bata olmak zere dier Krt eyhleriyle irtibata gemektedir. RP Van Milletvekili Fettullah ERBA PKK terr rgt elinde bulunan alt askeri geri almada grevlendirilmitir. Refah Partisi ile PKK terr rgt arasnda Batman Milletvekili Musa OKU araclyla iliki kurulduu renilmitir. (Sayfa:54) CEVAP 46: Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii bu konuyu delillendirerek, Yargtay Cumhuriyet Basavclna intikal ettirmesi gerekmektedir. BLG NOTU: eyh Osman 30 Ocak 1997 tarihinde stanbulda nternational Hospitalda ld. (Ayn eyh OSMAN olmayabilir notu var) (DDA 47 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 47: Refah Partisi ile yakn iliki iinde olan hlas Haber Ajans; Bekaa vadisinde PKK terr rgt lideri Abdullah CALAN ile siyasi ierikli bir rportaj yapmtr. (Sayfa 55) CEVAP 47: Dorudur. 1997 OCAK aynn ilk haftasnda rportaj yaplmtr. HAdan alnan bilgilere gre, sz konusu rportaj yaynlanmam, rportajn kasetleri Geenlkurmay Bakanlna ve stanbul Emniyet Mdrlne verilmitir. (DDA 48 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 48: Atatrk deiliz ama Atatrk ilkelerini benimsiyoruz cmlesi ile zetlenebilecek aldatc yaklamlar sergilemekte, Babakann tarikat ve cemaat liderlerine verdii yemee halkn tepki gstermesi zerine, Atatrkn de eyhleri Mecliste kabul ettiini, verilen davete yanl yaplmadn ve tepkilerin gereksiz olduunu ileri srmektedirler. (Sayfa 55-56)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1019 / 1404

CEVAP 48: Dorudur. (DDA 49 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 49: RPli Bakan Necati ELK Askerlerin Sultanbeylide irtica yanls belediyeyi dlayarak Atatrk heykeli diktirmesinin, Susurluktaki esrarengiz kazadan daha nemli olduu fikrini ileri srmtr. (Sayfa 56) CEVAP 49: Dorudur. Ayrca, Trk Silahl Kuvvetlerine kaba kuvvet eklinde tahkir ve tezyif edici szler sarfettiinden hakknda Genel Kurmay Bakanl tarafndan Adalet Bakanl su duyurusunda bulunulmutur. (DDA 50 zerinde Babakanlk notu var.) DDA 50: Refah Partisi, Atatrk ilke ve inklaplarnn bu lke insanna ait deerlerden kaynaklanmadn, bunlarn yahudi profesrlerin Trk toplumunu kendi inanlar dorultusunda ynlendirme gayretlerinin rn olduunu ileri srmek suretiyle, toplumun Atatrke olan inan ve gvenini ypratmaya, Atatrk dmanln krklemeye almaktadr. (Sayfa 56) CEVAP 50: Dorudur. (DDA 51 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 51 Refah Partisi, ylba kutlamalarna alternatif olarak fetih gecesi olarak isimlendirilen kutlama gnleri dzenlemek suretiyle irticai duygular glendirmeyi, toplumda var olan mterek deerleri ortadan kaldrmay ve insanlar ada yaamdan soyutlamay amalamaktadr. (Sayfa 56-57) CEVAP 51: Dorudur. (DDA 52 zerinde Babakanlk notu var.) DDA 52: Rize Milletvekili evki YILMAZ, eitli irticai gruplarn toplantlarna katlmakta, laiklik, rk ve dil konularnda sahip olduumuz ulusal deerleri ypratmaya gayret sarfetmektedir. (Sayfa 56-57) CEVAP 52: Dorudur. Bu eit beyanda bulunanlar hakknda Cumhuriyet Savclarnn daha aktif harekete gemeleri gerektii konusunda Sayn Cumhurbakanmz tarafndan Babakana yazlan yaz rnei ektedir. (DDA 53 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 53: Gelimi G-7 lkelerine kar, Mslman Sekizler olarak isimlendirilen bir ekonomik birlik kurma projesi, son aamada tesisi ngrlen slami Birlii alt yapsnn temel ta olarak kabul edilmekte bu yaklamla islami rgtlenme almalar kuvvetlendirmek ve geniletilmek istenmektedir. (Sayfa 58) CEVAP 53: Dorudur. Sadece ekonomik konularda deil, baz radikal slam lkeleriyle savunma ibirlii anlamas araylar da srdrlmektedir. Bu nedenlerle Anayasann 11 inci maddesinde Milli Gvenlik Kuruluna verilen grev ve yetkiler dikkate alnarak bu hususlarn Kurulca Hkmete bildirilmesi gerekmektedir. (DDA 54 zerinde Hibir ilem yaplmayacak notu var.) DDA 54: MT Mstearl; halihazr durumu ile bu hayati grevi yeterince yerine getirememektedir. Bu greve siyasi etkilerden uzak kalabilecek bir kiinin atanmas milli menfaatlarmz asndan nem tamaktadr. (Sayfa 64) CEVAP 54: maruzdur." Konunun deerlendirilmesi Sayn Cumhurbakanmzn tensiplerine

Cumhurbakanl genel Sekreterlii brokratlar tarafndan yaplan bu inceleme almasnda; Genelkurmay Bakanlnn brifinginde yer alan btn iddialarn ayrntl ekilde incelendii, bu iddialar erevesinde Babakanlk ve Bakanlklarla eitli yazmalar yapld grlmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1020 / 1404

almada; Refah Partisi Batman Milletvekili Musa OKUnun PKK terr rgt ile ilikisinin tespit edilerek Savcla intikal ettirilmesi ve Fetullah Glen grubunun eitim faaliyetlerinin takip edilmesi hususlarnda, o dnemde banda bir Orgeneralin bulunduu, MGK Genel Sekreterliine dorudan grev verildii dikkat ekmektedir. Bu tutum, o dnemde Cumhurbakanl brokrasisindeki anlaynn anlalmas bakmndan nem arz etmektedir. Cumhurbakanl Arivinden intikal eden belgeler arasnda, bu brifnge ilikin olarak, Cumhurbakanl Genel Sekreteri Necdet SEKNZ tarafndan hazrlanan bir baka alma daha mevcuttur.1719 Cumhurbakan DEMRELe arz edildii tespit edilen bu belgenin son blmne, el yazsyla, Genel Sekreter Necdet SEKNZ tarafndan aynen u notun dld grlmektedir.
SAYIN CUMHURBAKANIM, BANA VERM OLDUUNUZ RAPORU DKKATLE OKUDUM. RAPORDA BAHSEDLEN OLAYLARDAN BR KISMI MBALALI OLMAKLA BERABER DORU OLANLARI DA BYK NSBETTEDR. BU OLAYLAR LKEMZN VAHM BR NOKTAYA GELDN GSTERMEKTEDR.

Bu almada, zetle, u hususlar yer almaktadr:


Mslmanlkla laikliin bir arada olamayaca propagandas yapan basn yayn kurulular, vakf, dernek gibi sosyal organizasyonlarn faaliyetlerinin takip edilmesi, bu gibi oluumlara gz atrlmamas, faaliyetlerini artran Hizbullah, Tevhit, Mazlum-Der, Mslman Genlik, BDA-C, slami Hareket gibi radikal islami gruplara kar grevlilerin dikkatinin ekilmesi ve gerekli tedbirlerin alnmas, bu gruplarn kamu kurum ve kurulularnda, yarg organlarnda kadrolamalarna imkan verilmemesi, bilhassa yurt iletmelerinde tedbir alnmas, gerekirse yurt iletmeciliinin ruhsata veya msaadeye balanmas, radikal slamc ve tarikatlarn Trkiyeyi ran benzeri islam kktendinciliine ve fanatizmine dayal eriat devleti haline getirmesine msaade edilmeyeceinin kesin bir dille ifade edilmesi, eriat kesimin 1995 genel seimlerinde birinci parti olmasna ramen meclis bakannn nc partiden seilmesi ve hkmetin kuruluunda bu cereyann darda braklmasnn aydn kesimlerin baars olduu, radikal dinci akmn her tarafta olduu gibi yasama organnda da etkili olmak iin TBMM toplantlarna byk bir disiplin iinde devam ettii, bu akmn ortan (DYP) kendisine mahkum etme politikas yrtt, bu partinin (DYP) bakanlarnn koalisyon orta partinin (RP) kendi grev sahalarna mdahale edilmesine kar kmalar gerekmektedir.

almann, Hkmete Bildirilmesi stenen Konular bal altnda;


BU KONUDA DYP BAKANLARININ DKKATN EKMEKTEN BAKA YAPILACAK BREY DNEMEDM. BU BAKIMDAN RAPORDAK BAZI OLAYLARI DA BAKANLARA VERLMEK ZERE AYRICA BELRTTM.

Denildikten sonra, devamla:

1719

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-80/89.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1021 / 1404

ileri Bakannca kanunen yasak olan faaliyetlere imkan verilmemesi, Milli Genlik Vakf ve benzeri illegal teekkllere derhal el konulmas, ar dinci rgtlerin d lkelerdeki Mslman Kardeler, Rabta ve slami Selamet Cephesi gibi rgtlerle irtibatlarnn ok yakndan takip edilmesi, yurt d ve yurt ii finansman temin etmelerinin nlenmesi, yerel ynetimlerde slam uralar ad altnda kurulan rgtlerin tefti edilmesi ve tedbir alnmas, Milli Eitim Bakan tarafndan mam Hatip Okullarnn sk kontrol altnda tutulmas, ar dinci rgtlerin okul, yurt, burs verme gibi yntemlerle taraftar toplamalarna izin verilmemesi, u anda sadece Krkkale niversitesinde mevcut olan yuvalanmann datlmas

Hususlar yer almaktadr.


TRK SLAHLI KUVVETLERN LGLENDREN KONULAR bal altnda: Devlet kadrolarnn igal edilmesi konusundaki endielerin henz byk boyutta olmad, ancak giderek tehlikeli hal adl, son tayin mercii Cumhurbakannda olan makamlar iin endieye mahal olmad, Silahl Kuvvetlere ve Emniyete szmalar nlemek iin Milli Savunma ve ileri Bakanlarnn dikkatlerinin ekilmesi, Sayn Cumhurbakannn Genelkurmay Bakanlnn Milli Savunma Bakanlna balanmas ve YA kararlarnn gndemde tutulmasna kar alenen beyanda bulunmas, Kayseri Belediye Bakannn ayaklanmay tevik edici szlerine kar derhal takibat yaplmas hususlar yer almaktadr. MTE BLDRLMES GEREKEN HUSUSLAR bal altnda: TSK ve MTe szmak isteyen kiilere kar ilgili kurulularca tedbir alnmas, Krt sorununa kar Mslman Kardelii slogan ile meseleyi sulandranlarn dikkatle takip edilmesi, Milletvekilleri evki YILMAZ, Hseyin CEYLAN ve Kayseri Belediye Bakannn sz ve hareketlerinin takip edilmesi, haklarnda soruturma almas durumunda savcln derhal harekete gemesi, 16 Aralk 1996 tarihinde Glba Bayrak Garnizonu iindeki okula alnmayan tesettr kyafetli bayan retmen hadisesinin kimin tarafndan yapldnn aratrlmas hususlar mevcuttur. YARGI ORGANLARINA BLDRLMES GEREKEN HUSUSLAR bal altnda: Devlette kadrolama srasnda kar kacak ve direnecek memurlara her kesimin yardmc olmas ve bilhassa Dantay nezdinde teebbste bulunulmas, Sultanbeylide Belediyeyi dlayarak, ATATRK heykeli dikilmesinin Susurluk kazasndan daha nemli olduunu syleyen Sayn Bakann muhakeme edilmesi gerektii hususlar yer almaktadr. DYANET LER BAKANLIINA HUSUSLAR bal altnda: BLDRLMES GEREKEN

Cami grevlilerinin memur statsne geirilmesinin normal olduu, Diyanet leri Bakanlnn bu ilere alet edilmemesi iin azami dikkat sarfedilmesi, Kuran Kurslar almasnn izne tabi olmas ve izin verirken Diyanet leri artlarnn yerine getirilmesinin dikkatle takip edilmesi hususlar mevcuttur. MEDYANIN DKKAT ETMES GEREKEN HUSUSLAR bal altnda:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1022 / 1404

Medyann mutaassp okuyucu veya dinleyicileri etkilemek iin yayn yapmamas, TV ve radyolardaki programlara yer alan dinci kesimin szclerinin ok hazrlkl ve bilgili elemanlardan seilmekte olduu, buna karn dier taraftan seilenlerin hazrlksz ve bilgisiz kmas nedeniyle olumsuz propagandaya yol ald dikkate alnarak sayn Yaar Nuri ZTRK gibi bilgili ve ileri grl din adamlarnn seilmesi hususlar mevcuttur.

Cumhurbakan Demirele Sunulan Trk Silahl Kuvvetlerinin Cumhuriyeti Koruma ve Kollama Grevi Balkl Not: Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Arivinde yer alan bir belgede, bu brifingi mteakip Cumhurbakan Demirele, sz konusu brifingte geen Trk Silahl Kuvvetlerinin Cumhuriyeti Koruma ve Kollama Grevi balkl iki sahifelik bir not hazrland grlmektedir.1720 Hukuk leri Kanunlar ve Kararlar Bakan Kemalettin KAFOLU imzal maddeden mteekkil bu belgede, TSK Hizmet Kanununun 2, 35 ve 37inci maddeleri ile TSK Hizmet Ynetmeliinin 1, 85 ve 86nc maddeleri hkmleri zikredilerek; nc maddesinde Gerek Hizmet Kanunu ve gerekse bu Kanuna dayanlarak karlan Hizmet Ynetmeliinin yukarda yazl hkmleri nazara alndnda; Trk Silahl Kuvvetlerinin Cumhuriyete ve Cumhuriyetin temel ilkelerine ynelik tehditler karsnda koruma ve kollama grevini yerine getirmesinin, bu Kurumun grevleri cmlesinden olduu dnlmektedir. ifadesi yer almtr. MTin hra Edilen TSK Mensuplar Balkl Raporu Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Arivinde, herhangi bir resmi evrak numaras verilmeden, bo bir A4 sahifesi kapa zerine, 30/01/1997 notu dlen HRA EDLEN TSK MENSUPLARI balkl, 9 sahifelik bir baka MT Raporu1721 daha tespit edilmitir. Raporun kapak sahifesinde, NDEKLER bal altnda; 1. Giri 2. Milli Grlerin slamc Taban knaya Ynelik Araylar 3. Konuyu Hukuki Zeminde Savunma Araylar 4. hra Edilen Personeli stihdam abalar 4.1. Belediyeler, Kamu Kurumlar ve zel Sektrde stihdamna likin Duyum Alnan ahslar 4.2. hra Edilen TSK Mensuplarnn rgtlenme abalar 5. Sonu ve Deerlendirme alt balklar yer almaktadr. Rapor metninde, zetle; Milli Grler ve F.GLEN grubunun TSKdan uzaklatrlan askeri personele sahip ktklar, bu ahslarn slami cemaatlerin etkili olduu zel sektr kurumlar tarafndan ie
1720 1721

CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91704, Fihrist No:22357-612/22357-613. CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-71

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1023 / 1404

alnd, kitap, fotoraf gibi mstakil iyerleri ald, Refah Partisinin mam Hatip Lisesi Mezunlarnn harp okullarna alnmas, dini inanlara sayg gsterilmesi vb. sylemlerinin slamc taban Refah Partisi ats altnda toplama gayretlerine katk salad; ancak ERBAKANn kendi bakanlnda Austos ve Aralk 1996 aylarnda yaplan YA toplantlarnda irticai nedenlerle ihra kararlarnn alnm olmasnn ERBAKANn bu imajn zedeledii, eletirilere urad; bu gelime karsnda, ERBAKAN tarafndan, son YA Toplantsnda 200 civarnda dindar ordu mensubunun ihra edilmesinin gndemde olmasna karlk, Babakan ERBAKANn tepkisi nedeniyle saynn azaltld, ihra edilen ordu mensuplarna da sahip klaca ynnde aklama yaplmas zorunluluu hissedildii, Milli Grn nemli hatiplerinden Rize milletvekili evki Ylmazn partinin politikasnda bir deiiklik olmadn vurgulayarak, Erbakann nne kan virajlarda yavaladn, ancak yolundan kimsenin dndremeyeceini belirtmesinin iktidar iin zaaf kabul edilen YA konusunu gndemden drme abas olduu ne srlmektedir. Raporda, devamla, Milli Gr yanls Hukukular Dernei, MAZLUM-DER ve slamc yazarlar tarafndan YAn ileyi ve kurulu mevzuatnn tartmaya ald, konunun Anayasa ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi asndan incelendii, YA kararlaryla sz konusu personele yargsz infaz yapld temasnn ilendii, TSKdan ihra edilen subay ve astsubay personelin RPli Belediyelere ve zel irketlere girdii ifade edilmektedir. Raporda, ayrca, TSKdan ihra edilen bir subayn Refah Partisi ANKARA l Ynetimi Kurulu toplantlarnda, ordudan atlan subay ve astsubaylarn bir at altnda toplanmas maksadyla kooperatif, dernek veya vakf kurulmas ynnde destek talep ettii, bu talebin olumlu karland, dier taraftan TSKdan ayrlan ahslarca Ankarada nsani Deerler ad altnda bir dernek kurma almalar yapldna dair duyum alnd belirtilmektedir. Raporun sonu blmnde, Refah Partisi tarafndan, sz konusu imaj zedelenmesinin nne gemek amacyla, Milli Gr ynetim kademelerinin uyguladklar yntemlerle, Milli Gr liderinin Trkiye Cumhuriyetinin geleneksel tutumuna uyma zorunluluu arasnda elikiler ortaya ktnn ifade edilebilecei ve bu erevede TSKdan iliii kesilen asker personelin rgtlenme abalarnn tevik edilecei, bu yolla ihra kararlarnn hukuka aykrl ve hakszl ynnde kamuoyu oluturma faaliyetleri yrtleceinin muhtemel grld belirtilmektedir. te yandan, bu Raporun eklerinde, Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrland grlen YA Kararyla TSKdan Atlan ve Refah Partili Belediyelerce e Alnan Personel Listesi balkl iki sahifelik bir yazda ordudan atlan 20 subay ve astsubayn ismi ile konuya ilikin olarak Cumhurbakanl Genel Sekreterliine intikal eden edinilen bilgiler erevesinde 9 subay ve astsubay isminden oluan bir liste yer almaktadr. Bu erevede, YA karar ile TSKden atlan ve refah partili belediyelerce ie alnan personel listesi ve dier kurum ve kurulularca ie alnan personel listesi bal altnda ise ordudan atlan baz subay ve astsubay isimleri yer almaktadr.1722 Bu rapordan, 28 ubat toplantsnn hemen ncesinde, gvenlik birimleri tarafndan, YA Kararlaryla ordudan ihra edilen asker personelin Refah Partili Belediyeler ile slami gruplara yakn kurumlarda ie girmeleri konusunun yakndan takip edildii anlalmaktadr.

1722

TSKdan atlp RPli Belediye ve irketlere giren subay ve astsubay adlar Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1024 / 1404

Milli stihbarat Tekilat Mstearnn 1 ubat 1997 Tarihinde Babakan Erbakanla Yapt Grmeye Dair Tutanak Dnemin MT Mstearnn, 28 ubat tarihli MGK toplantsndan nce, 1 ubat Cumartesi gn, bizzat Babakan Erbakann evine giderek kendisiyle yapt grmenin Tutana1723 yer almaktadr. Tutanaktan, grmenin sebebinin, anlalmaktadr. Tutanakta Erbakann Cumhurbakan Demirele sunulduu hatalar ile alt krmz kalemle izilmi aada sunulmutur: 28 ubat MGK toplants gndemi olduu Msteara sylediklerinin olduu gibi aktarlarak, anlalmaktadr. Tutanan orijinalinde, baz imla blmler yer almaktadr. Bu Tutanak, olduu gibi,

MGKnn gelecek toplantsnn etraflca hazrlanmas gerekecek. Fevkalade nemli ve nazik bir konu. Deniz Kuvvetleri Komutanmzla bir hafta sre grlebilse fikirlerinde herhalde deiiklik olur. Trkiye bugn 70 milyon nfuslu bir lke. Devlet-Millet kaynamas gayet nemlidir. Milletimiz Ne gzel Devletimiz var diyebilmelidir. Demokraside esas olan halktr. Devlet ise arzidir. Bunun tersi doru deildir. Nitekim, MTin banda sivil bir Mstear olmas demokrasinin bir sonucudur. Devlet halka hizmet iin vardr. Devlet ben dini hizmetlere karamam diyemez. Dini hizmetler halka hizmetin ayrlmaz bir parasdr. Halkn inancna ve tarihine sayg gsterilmesi esastr. Halkmz Mslmandr. o itibarla tarihine ve dinine saygl olmak durumundayz. Dnyann en kuvvetleri ordularndan olan Trk ordusunun gc de maneviyatndan gelir. ehitlik ve vatan sevgisi slamn en yksek deeridir. Nitekim, askerimiz Allah Allah diyerek taarruza kalkar. denizcilerimiz besmele ekerek demir atar. sava gemilerimizin direinde Kuran- Kerim asl bulunur. Halkmzn inan ile Devleti benimsemesi gerekir. O zaman Devletimiz daha gl olur. Nitekim dinimizde Vatan sevgisi imandandr eklinde bir deyim vardr. Oramiral, Babakanlk konutunda dzenlediimiz iftar yemeine yadrganacak bir tutum olarak iaret etti. Biz herkesi kucaklamak durumundayz. O iftarda halihazr ve eski Diyanet leri Bakanlarmz, niversite mensubu Profesrlerimiz ve halkn hrmet ettii ahslar katlmlardr. O ahslar yemekte aladlar. ocukluumuzdan beri hayal ettiimiz bir husus gerekleti. lk kez bize Devlet sahip kt dediler. Her gn ayr bir grupla iftar yapyoruz. Pazartesi gn gecekondulardan davet edeceimiz 3.000 vatandamzla iftar yapp, kendilerine ufak hediyeler takdim edeceiz. rtica tehlikesi var m? Mslmanlk tehlikeli olamaz. Yalnz bu alanda renim eksiklii var. BDA-C gibi neyin ksaltlm hali olduu belli olmayan gruplarn silahl eylemleri varsa, bunlar cahillikten, dinin iyi retilmemi olmasndan kaynaklanyor. Bu gibi gruplarn dinle yakndan uzaktan ilgisi yoktur. Varlklarnn nedeni dinin retilmemi olmasdr. Bu tr faaliyetlerin tedavisi mslmanl daha iyi retmek ve yaymaktr Devletin, halkn inancna kar kmamas gerekir. PKK terr devam ediyor. YUNANSTAN'n dmanca politikalar sreklilik iinde. Bir takm komularmzn olumsuz tavrlar var. Ayrca RUSYA FEDERASYONU dostane deil. Byle bir durumda gcmz, halkla beraber olmamzdan gelir. Yneticilerle Halkn kar karya getirilmesinin hibir faydas olmaz.

1723

CUMHURBAKANLII ARV Dolap No:91703, Fihrist No:22357-443

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1025 / 1404

Oramiral, LLER Hanmn "Siyaset dinin hizmetindedir eklindeki szne de deindi. Aslnda bu sz kendisinin deildir. Etrafndaki arkadalar kulana sylemilerdir. Aslnda doru bir sz. Devlet ve demokrasi doru yorumlandnda bu sonu kar. Bu sz yanl bir yne ekmemek gerekir. Mslmanlkla ilgisi olmayan silahl iddet eylemlerine tevessl edenlerekar kmak gerekir. Ancak bu yaplrken Devleti halkn dinine karym gibi bir hava yaratlmamas gerekir. Yoksa, bu devlete yaplacak en byk ktlktr. Halkn Devlete yabanclatrlmamas gerekir. Mesala kyafet meselesini ele alalm. Kanuna gre herkesin ftr apka giymesi gerekir. Gm motor projesi iin yllar nce ALMANYA'da temas ettiimAlmanlar, kiyafetin TRKYE'de kanunla dzenlendiini renince hayret etmilerdi. Bugn illa herkese ftr apka giyeceksin demek demokrasiyle badamaz.Hogrl, zgrlk olmak gerekir. nsanlar rahat brakmak lazm. Bugn, bu meseleleri ortaya karmak Devlet-Millet kaynamasna aykrdr. Bu anlay. Halk Partisi anlaydr. Buna kar .bizim anlaymz garson devlet, gardiyan devlet anlaydr. Halk Partisi son seimlerde %5'lere dmtr. Halk artk kendisine tahakkm edilmesini istemiyor. Bu byle olursa Halk Devletinden uzaklar. rtica tehlikesi var m? Tarifler zerinde durmak gerekir. rtica, ricat geriyednmek anlamna gelir. Bugn hi kimsenin TRKYE'yi geriye gtrmeye gc yetmez. Bizi kurtaracak bu ileriye gitme azmimizdir. Kyllerimizin bile gnlnde yatan ileriye gitmektedir. Kim, yeni gelecek teknolojiyi reddeder? Teknik ve teknolojide ileriye gitmek herkesin arzusudur. Olmayan eyin tehlikesi de olmaz. Kelimelerden balamak gerekir. Lgat anlam nedir? Laiklik kelimesinin manas nedir? lmi ve akl esas almak, dogmatik ve Skolastik olmamak demektir. 1949 ylnda TCK 163.nc maddesinin kabul vesilesiyle Millet Meclisi bir hafta sre ile tartm ve sonunda tarifi bulmutur. tiraz Demokrat Parti ve Millet Partisi'nden gelmitir. Neticede, "Baz eyleri zorla yapmak yasak, biz bunlar yasaklyoruz, yoksa hepimiz mslmanz" denilmitir. "Kaba softal, kr krnecilii, dayatmacl yasaklyoruz, laiklie kar gelerek yaplmasn yasaklyoruz'' denmitir. Bu konular etraflca grlrse herkesi ikna etmemiz mmkndr. Mesela, Cumhurbakanl seiminde biz Muhsin BATUR'a oy verdik. Neden? Bize destek iin mracaat ettiinde. "Sizinle grelim" dedik. defa birer saatlik konuma yaptk. Sonunda Muhsin BATUR. bizim fikirlerimizi benimsedi. "Cumhurbakan seilsem de seilmesem de bu fikirleri her yerde savunurum" dedi. Ancak, sonra kendi partisi oy vermedii iin seilemedi. Laiklik, her trl inana sayg gstermek demektir. Hazrlanacak metni gzden geireceiz. Ortaya herkesin kabul edecei bir metnin kmas gerekir. Bu tutanaa istinaden, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan hazrlanan 24.02.1997 tarihli bir notta1724, Sayn Babakann ifadeleri hakknda bir deerlendirme yapld grlmektedir. Bun notta aadaki hususlar yer almaktadr: Trkiye Cumhuriyeti bir hukuk devletidir. Anayasann 14 nc maddesinde de akland gibi; Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri; Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak amacyla kullanlamaz.

1724

CUMHURBAKANLII ARV Dolap No:91703, Fihrist No:22357-433

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1026 / 1404

Bata inklap Kanunlar olmak zere, Medeni Kanun, Ceza Kanunu ve sair tm yrrlkteki mevzuatlar, Trk toplumunun ada uygarlk niteliini koruma amacn gtmektedir. O sebeple, Cumhuriyetin niteliklerinden ve zellikle laiklik ilkesinden taviz vermek, kimsenin hakk ve yetkisi iinde deildir. Bir kimsenin kimlii, makam ve bilgisi ne olursa olsun, akl banda Trk Vatandalarnn yukarda belirlenen Cumhuriyet niteliklerinden vazgemesi, lkenin yararna olan ve onu ada dnyann bir temsilcisi seviyesine karan bu esaslardan taviz vermesi dnlemez. Laiklik bir devlet dzenidir. Ord.Prof.Dr.Ali Fuat BAGL bata olmak zere ounlua yakn bilim adamlar, laikliin halkn inancnn en byk teminat olduunu vurgulamaktadrlar. Sayn Babakan irtica konusunda, olmayan eyin tehlikesi olmaz biimindeki szleri ile irticai kesimlerin, yrttkleri gizli ve planl kadrolama faaliyetleri ile elimekte; Aczimendiler ve benzeri tarikatlar, Kayseri ve Sincan olaylar ile byk trmana geen irticai faaliyetleri grmemezlikten gelmektedir. O halde, bunlar bamsz yarg mercilerince niin tutuklanm ve haklarnda dava almtr sormak gerekir. Bu arada Sayn LLERe atf yaplarak dile getirdikleri ve benimsedikleri Siyaset dinin hizmetindedir biimindeki szleri; bata Anayasa, Siyasi Partiler Kanunu ve Trk Ceza Kanunu olmak zere pekok Yasaya aykr olduu gibi, laiklik prensibini de inkar anlamna gelmektedir. Siyasi Partilerin dini siyasete alet etmeleri, kapanma nedenlerinin banda gelmektedir. Saygyla arz olunur.

Yukardaki belgeden anlalaca zere, MT Mstear bal olduu Babakann laiklik anlaynn Anayasa ve yasalara aykr olduunu savunmakta ve bu nedenle Refah Partisinin dini siyaset eden dier partiler gibi kapatlabileceini aka ortaya koymaktadr. Bu tutanaa istinaden, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan yaplan almada ise Erbakann szlerinin Anayasa ve kanunlar ile laiklik ilkesine aykr olduu; bu durumun, Refah Partisinin, dini siyasete alet etmek yoluyla, kapatlabilecei deerlendirilmesi yer almaktadr. Milli stihbarat Tekilatnn rticai Tehdidin Halihazrdaki Durumu Balkl Raporu MT tarafndan bo bir kapak stnde hazrlanan bir kapan altnda 21 ubat 1997 tarihli, 32 sahifelik Brifingde,1725 daha nce Eyll 1996 tarihinde Cumhurbakanna sunulan, Brifingde yer alan hususlarn gncelletirildii sunulduu grlmektedir. Bu Brifingin, 28 ubat 1997 tarihli MGK toplantsnda sunulacak Brifingin ncesinde hazrlanan raporun ilk hali olduu anlalmaktadr.
Sayn Cumhurbakanm hitabyla balayan Brifingde; -GR - T.C.NN ANAYASAL YAPISI - DNN SOSYO-POLTK ETKLER VE DN STSMARI
1725

CUMHURBAKANLII ARV Dolap No:91703, Fihrist No:22357-341/401.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1027 / 1404

- RTCA YAPILANMA VE ORGANZASYONLAR bal altnda; Milli Grcler, Radikal slamclar ve Tarikatlar alt balklar, - RTCA TEHDDN HALHAZIRDAK DURUMU bal altnda; rticai Organizasyonlar, Propaganda, Kadrolama, Ekonomik G, Siyasi G, Eylemsel G, Moral Gc, D Uzantlar D likiler alt balklar, - DEERLENDRME VE SONU ve - NLEMLER alt balklar yer almaktadr.

Brifingde:
-Trkiye Cumhuriyetinin Anayasann deitirilemez hkmleri ile belirlenmi, laik demokratik dzenin yerine, dini esaslara gre bir ynetim eklini amalayan irticai odaklarn faaliyetlerinde bir trmanma gzlendii, Atatrk Devrimleri ile mmet toplumundan ulus bilincine kavuan lkemizin o tarihten itibaren bu deiime direnen baz gruplarn faaliyeti ile kar karya kaldnn bilindii, bu direniin izlenen politikalar ve yaanan olaylar nedeniyle zaman zaman aktif veya pasif bir seyir izledii, gnmzde ise irticai faaliyetlerin karakterinin deimekte olduu, toplumda kutuplamann artt silah temayl olan gruplarn cesaretlendirildii, slami yaam tarz ile ilgili isteklerin gndeme getirildii, trban, cami, Cuma tatili, sakal, okullara mescit talebi gibi istismarlarla kitlelerin ajite edilmeye alld, RAN ve CEZAYR ile Ortadou kkenli radikal slamc rgtlerin eriat ve cihat anlaylarnn rnek alnmaya alld, Trk toplumunun slamc, Alevi, Krt, Marksist, Sosyal Demokrat, Muhafazakar, Kemalist gibi youn bir marjinalleme yaad, tm unsurlarn kendine gre bir T.C. tanm gelitirdii, kinci Cumhuriyet kavramnn gndeme getirildii, farkl farkl laiklik, slamclk, Atatrklk tariflerinin yapld, -Halen lkemizdeki siyasi temsil kabiliyetine sahip tek slamc unsurun Milli Grler olduu, 27 Mart 1994 seimlerini mteakip inkar edilemeyecek bir g haline geldikleri, Milli Gr slam Toplumu (IGMG) vastasyla slamiyete Avrupada resmi din stats kazandrlmas almalar yrttkleri, IGMG yneticilerinden Ali YKSELin eyhlislam ilan edildiini, Avrupa slam Birlii Merkezi, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Merkezi (ESAM) gibi paralel kurulular tekil edildii, Milli Grlerin hedefe ulaan her yol mubahtr stratejisi izleyerek dier irticai gruplarla ibirlii yaptklar, - Radikal slamclardan BDA-C, HZBULLAH, SELAM ve SLAM HAREKET gruplarnn silahl eylemleri ile dikkat ektikleri, BDA-C hari, dier grubun RAN tarafndan ynlendirildii, st dzey yneticilerinin randa eitildii, Anadolu Federe slam Devleti (AFD)nin yurt dndaki en nemli radikal grup olduu, - Nakibendi, Nurcu ve Sleymanc tarikatlarn siyasi nfuz kazanma peinde olduu, tarikatlarn Milli Grlere ve slami unsurlara kaynak grevi yapt, banaz ve kat direnii bir tarikat olan Aczimendilerin, sz konusu tarikatlardan farkl olduu, - En gl TARKATLARIN Nurcular ve Sleymanclar olduu, Nurcular iinde F.GLEN Grubunun ne kt, Gruba ait yurt dnda 4 niversite, 130 civarnda lise, ve 05den fazla irket olduu, gruba ait Zaman Gazetesinin ABD dahil olmak zere 12 lkede yaynland, - Cumhuriyet ve Atatrk anma trenlerinin ardndan bir belediye bakannca Mslmanlar sakn ola bu hrs, iman, kini ve nefreti eksik etmeyin eklinde iddet arlar yapld; bir dier belediye bakannca kendimize rnek aldmz rejim Humeyni rejimidir. slam rejimi eriattr gibi ifadeler kullanld, - Kuds Gecesi ad altnda dzenlenen toplantda, eriat ve cihad arlar yapld, - Baz irticai gruplarn dini motifle taban kazanmak iin slam Kardeliini ne srerek Gneydou sorununa zm retme politikalar yrtt, - Propaganda amal dini ierikli yaynlarn younluk kazand,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1028 / 1404

- Tarikatlara bal yurt ve pansiyonlarda kalan rencilerin en ok dari Bilimler, Siyasal bilgiler ve Hukuk fakltelerini tercih ettikleri, - Silahl Kuvvetlere nfuz edilmeye, Mlk darenin ve Emniyet tekilatnn ele geirilmesine alld, askerleri Nurcu, Fethullah, Nakibendi ve Krt-slamc eklinde blmek suretiyle, TSKnn ieriden paralanmasna alld, YA Kararyla atlan personelin ounlukla hlas Holding, TGRT, baz belediyeler, dinci zel okullar, irticai gr sahibi ahslarn zel iyerlerinde altrld, -TSKnn MSBye balanmas, MGKnn kaldrlmas ve YA kararlarnn yarg denetimine almas konularnn srekli gndemde tutularak TSK iinden taraftar kazanlmasnn amaland, - Sempatizan i adamlarndan para topland, - RAN rnek alan baz slamc unsurlarn Kyam provalar yaptklar, BDA-C grubunun bu faaliyetlerde cretkar bir tavr sergiledii, - IGMGnin 24 bin kaytl yesinin olduu, 300 bin civarnda kitle potansiyeli olduu, - C.KAPLANn kurduu AFDin ise 5000 kiilik bir potansiyele sahip olduu, CKAPLANn lm zerine, olu Metin KAPLANn rgt toparlamaya alt, - Sonu olarak, lkemizde muhtelif gruplar halinde rgtlenmi olan irticai unsurlarn, kurumsallaarak, geni bir kitleyi amalar dorultusunda kullanabilecek bir konuma geldiklerinin grld, yakn bir gelecekte toplumdaki kutuplama lsnde, slami yaam tarzna dnk basklarn artmas ve atma ortamlarnn yaratlmasnn mmkn grld, Laik-slamc kutuplamasnn T.C.yi ypratt, - RAN ve CEZAYR rneinde gzlendii gibi, zecri tedbirlerin, tabann radikalizme kaymasna neden olabilecei, bu itibarla samimi dindar kitlenin aydnlatlmas bazndaki sosyo-psikolojik nlemlerin, daha etkili olaca, bu maksatla medyadan istifade edilmesi; te yandan, Diyanet leri Bakanlnn yaptrm gcnn ve ilmi yeterlilik asndan gzden geirilerek, siyasi sylemlerin camilerden uzak tutulmas iin anlan kuruma irade ve g kazandrlmas gerektii, bu aydnlatma almalarnda ateist veya Marksist imaj olan kiilerin kullanlmamas ve irticai gruplar destekleyen finans kaynaklarnn yasal mevzuat iletilerek kesilmesinde yarar grld

hususlar ifade edilmektedir. Grld zere, MGK toplantsnda sunulmak zere hazrlanan bu Brifingde; Refah Partisinin ad zikredilmeksizin, parti politikalar eletirilmekte; irticayla mcadele amacyla iin devlet apnda izlenmesi gereken strateji ortaya konulmaktadr. Nitekim, bu Brifingin, daha sonra 28 ubat tarihinde MT tarafndan sunulan 41 sahifelik brifingle ayn mahiyette olduu grlmektedir. Arz Balkl alma Cumhurbakanl Sleyman Demirel Arivinde yer alan 23.2.1997 tarihli iki sahifelik ARZ balkl belgede1726, RTCA FAALYETLER bal altnda hem Genelkurmay, hem de MT Mstearlnca sunulan Brifingler erevesinde alnmas gereken nlemler hakknda deerlendirmeler yer almaktadr:

1726

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-435/436.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1029 / 1404

- RAN ve CEZAYR rneinde gzlendii gibi, zecri tedbirlerin tabann radikalizme kaymasna neden olabilecei, - Radikal gruplarn da Ortadoudaki kktendinci devlet ve rgtlere vasat tekil edebileceine dikkat ekilerek, bu tehlike karsnda samimi dindar kitlenin aydnlatlmas maksadyla camilerdeki imam ve vaazlarn durumunun gzden geirilmesi, irticai medyaya kar laik medya organlarnn mtedeyyin kitleleri bilinlendirmesi, bu faaliyetlerde ateist veya Marksist imaj olan kiilerin rol almamas, - Diyanet leri Bakanlnn yaptrm gc ve ilmi yeterlilik asndan gzden geirilerek, anlan kurum tarafndan camilerde siyasi sylemlerde bulunulmasnn nlenmesi, - rticai gruplar destekleyen finans kaynaklarnn yasal mevzuat iletilerek kesilmesi.

Milli stihbarat Tekilatnn rticai Faaliyetlerin nlenmesine Dair Tedbirler Balkl 25 ubat 1997 Tarihli Raporu MT tarafndan hazrland grlen, 25 ubat 1997 tarihli ve RTCA FAALYETLERN NLENMESNE DAR TEDBRLER balkl bir baka gayri resmi belgede;1727 Mevcut Yasalarn Etkinlikle Uygulanmas, Yaplmas Gereken Yasal Dzenlemeler, Alnmas Gereken Dier Tedbirler balklar altnda irticann mevcut durumu incelenmektedir. Bu Belge, -zerinde oynama yaplmakszn- aada sunulmaktadr. Belgede, Mevcut Yasalarn Etkinlikle Uygulanmas bal altnda (alt madde olarak);
1. Bir sreden beri, 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu erevesinde terr tanmna giren Cumhuriyetin niteliklerini ve zellikle laik dzeni deitirmeye ynelik eylemlere kar yeterli dzeyde aba sarfedilmedii, bu tr sular ileyenlerin yakalanp yarg mercilerine sevkedilmedikleri dikkate alnarak, bu sularn Devlet Gvenlik Mahkemesi savclarnca yaplmas ve yarglamann en ksa zamanda sonulandrlmas, 2. Son zamanlarda, Trk Ceza Kanunun 312. Maddesi gereince halk snf, rk, din ve mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla tahrik etme suunu ileyenler hakkndaki maddelerin titizlikle uygulanmas gerektii, 3. nklap Kanunlarndan Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmasna likin Kanunun iler hale getirilmesi ve bu Kanuna muhalefet edenler hakknda yasal ilem yaplmas, 4. 25.07.1951 tarihli ve 5816 sayl Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun gereince byk kurtarc Atatrke saygszln affedilir bir taraf olmad, bu Kanunun titizlikle uygulanmas, 5. 2820 sayl Siyasi Partiler Kanunu gereince siyasi partilerin Trki Cumhuriyetinin laiklik niteliinin deitirilmesi ve halifeliin yeniden kurulmas amacn gdemeyecekleri ve bu amaca ynelik faaliyetlerde bulunamayacaklar, devletin sosyal veya ekonomik veya siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de
1727CUMHURBAKANLII

ARV Dolap No:91703, Fihrist No:22357-341/348.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1030 / 1404

olsa dini esas ve inanlara uydurmak amacyla propaganda yapamayacaklar eklindeki hkmlerin titizlikle takip edilerek aykr hareket eden partilerin kapatlmas cihetine gidilmesi, 6. Yargtay Ceza Genel Kurulunun, Jak Kamhiye silahl saldrda bulunan sanklarn TCK 450 ve 62. Maddeleri yerine Anayasann tamamn veya bir ksmn tayir ve tebdil 146/1 maddesi gereince cezalandrlmasna ilikin 02.04.1996 tarih ve 9-59/70 sayl kararnn emsal alnarak benzer sularda buna gre hareket edilmesi, (maddenin banda kalemle (-) (eksi) iareti yer almaktadr) Hususlar yer almaktadr.

Yaplmas Gereken Yasal Dzenlemeler bal altnda;


1. 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununun 23. Maddesiyle Trk Ceza Kanununun 141, 142 ve 163 nc maddelerinin yrrlkten kaldrlmas byk boluk yarattndan, bilhassa irticai olaylarn nlenmesini teminen Terrle Mcadele Kanunun 7 ve 8 inci maddelerine bununla ilgili yeni fkralar eklenmesi ve ayrca terrle mcadele mevzuatmzn ngilterenin Terrizmle lgili Mevzuatna paralel bir biimde deitirilmesi, 2. Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda deiiklie gidilerek; bilgisayarlarn su aratrmasnda kullanlmas, ses bantlar ve bilgisayar kaytlarnn delil olarak kullanlabilmesi, zel cihazla uzaktan ev ve iyeri gibi mahallerin dinlenmesi, polise gizli aratrma ve adam takibi yetkisinin verilmesi ve sulularn yakalanp cezalandrlmas, 3. TBMM Anayasa Komisyonunda grlen yasama dokunulmazlna ilikin Anayasann 83 nc maddesinde yaplan deiiklikte Anayasann Devlet btnlnn korunmasna ilikin 14 nc maddesine yaplan atfn karlm olmasnn byk bir yanllk olduu; bu yanln, deiikliin Meclis Genel Kurulunda grlmesi esnasnda mutlaka dzeltilerek, vatana ihanet, nklap Kanunlar ve Atatrk aleyhine ilenen sularn da yasama dokunulmazl kapsam dnda tutulmas gerektii, (maddenin banda kalemle (-) (eksi) iareti yer almaktadr) 4. Anayasann 68 ve 69 uncu maddelerinde yaplan deiiklie paralel olarak, Siyasi Partiler Kanununda gerekli deiikliklerin yaplarak; siyasi partilerin milletvekilleri, belediye ve il bakanlarnn eylemlerinin de Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnln, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olmas hallerinde partinin kapatlmas cihetine gidilmesinin salanmas, 5. Uygulamada grlen boluk nedeni ile Devlet topraklarnn taamn veya bir ksmn yabanc bir devletin hakimiyeti altna koymaya veya Devletin istiskalini tenkise veya birliini bozmaya veya Devletin hakimiyeti altnda bulunan topraklardan bir ksmn Devlet idaresinden ayrmaya matuf bir fiil ileyen kimse lm cezas ile cezalandrlr hkmn muhtevi, Trk Ceza Kanununun 125inci maddesine, aynen 146nc maddenin ikinci fkrasnda olduu gibi su ilemeye tevik veya suu irtikap kararn takviye edenler ile ilgili yeni bir fkra ilave edilmesinin gerektii, (maddenin banda kalemle (-) (eksi) iareti yer almaktadr) 6. 647 sayl Cezalarn nfaz Hakknda Kanunun yarg etkinliinin yitirilmesinde bal balna bir etken olduu, lkemizde idam dahil hibir

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1031 / 1404

hkmlnn on yldan fazla cezaevinde kalmadnn bir gerek olduu, kanunda kabahatler iin ngrlen hapis cezalarnn para cezasna evrilebildii, bu nedenle bu kanunun gzden geirilmesi gerektii, 7 . rticai faaliyet iinde bulunan kurulularn i ve d merkezlerden aldklar parasal destein titizlikle izlenmesi ve bu maksatla Yardm Toplama Kanununda gerekli deiiklikler yaplmas, 8. Pimanlk yasalarnn srekli bir hal ald, lkemizde 1983 ylndan beri idam cezasnn uygulanmad, bu nedenle bu yasalar karlrken ayrntl ekilde incelenmesi ve buna gre yasal dzenleme yaplmas gerektii, 9. nklap Kanunlarndan Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmasna likin Kanundaki ceza miktarlarnn artrlmas, Hususlar yer almaktadr.

Alnmas Gereken Dier Tedbirler bal altnda;


1. Ceza infaz kurumlar; terr sulularnn barna, eitim kamp ve terr faaliyetlerinin sevk ve idare ss durumundadrlar. Bu nedenlerle ceza infaz kurumlar ok sk denetim altna alnarak; yuvalarn datlmas, silah, cep telefonu, faks ve blc yaynlara msaade edilmemesi,terr sulular iin zel tip cezaevlerinin oaltlarak mutlaka iki- kiilik oda sistemine geilmesi gerekmektedir. 2. rticai faaliyetlerinden dolay Yksek Askeri ura kararyla Trk Silahl Kuvvetlerinden ihra edilen subay ve astsubaylarn, kamu kurum ve kurulularyla, mahalli idare tekilatlarnda istihdam edilmesi yandalarna cesaret vermekte, bu dncedeki kiiler iin bir gvence oluturmakta ve Silahl Kuvvetlerde rahatszlk yaratmaktadr.Bu konu kesinlikle nlenmelidir. 3.rtica yanllarnn arkasnda bir halk desteinin olumamas iin; - Diyanet leri Bakanl bu amaca hizmet edecek ekilde yeniden tekilatlandrlarak, daha aktif hale getirilmelidir. - Basn ve televizyonlar araclyla islmiyet tm ynleriyle halka anlatlmaldr. - Bu konuda radikal dinci akmlar karsnda yer alan aydn din adamlar ve din bilginlerinden azami lde yararlanlmaldr. 4. rticay barndrp besleyen kurumlar ve "slam uras" gibi dini ynetim biimi uygulayan belediyeler ok ciddi bir ekilde denetlenmelidir. 5. rticai rgtler kendilerine finansman salamak iin zorla yardm toplamakta, bykehir belediyelerinin imkanlarn kullanmaktadrlar. ileri Bakanl bunlar nleyecek tedbirleri almaldr. 6. Bata mlki idare amirleri olmak zere, kamu grevlilerinin atanmasnda Cumhuriyete ve laiklie bal kiilerin seilmesine zen gsterilmelidir. 7. Din ile dnya ilerinin ayrl demek olan laiklik ilkesinin benimsenmesi ve laiklik= dinsizlik alglamasnn yanl olduu, basn ve yayn bata olmak zere kitle iletiim aralaryla halka anlatlmaldr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1032 / 1404

8. Cumhuriyetin niteliklerine kar olan gruplarn, kamu kurum ve kurulularnda kadrolamalarna imkan verilmemelidir. Bunlarn szmak istedii, bilhassa yurt iletmelerinde tedbir alnmal ve bu kurumlar etkin bir ekilde denetlenmelidir. 9. rencilerin yurt sorununun zlememesi sebebiyle, irticai evrelerin taradan gelmi rencileri bnyesine almak ve onlara yemek ve barnma imkanlar vererek kendi izgilerine ekmek istedikleri, bu ekilde propaganda faaliyetlerinin gerekletirildii anlaldndan, Devlet yurtlarnn durumlarnn iyiletirilmesi salanmal ve gerekli merkezlerde ihtiya hissedilen miktarda yurt yaplmas hzlandrlmaldr. 10. rticai kesimlerin, her trl faaliyetleriyle eriat devleti kurma yolunda byk apta aba sarfettikleri bilinmektedir. Bu tr eylemlerin nlenmesi ve etkin tedbirlerin alnmas yolunda, bata mlki idare amirleri olmak zere, ilgili ve yetkili tm kamu personeline byk grev dmektedir. Bu tr eylemlere kar taviz vermeyen ve laik Cumhuriyetin koruyucusu olan kamu grevlileri Devlete desteklenmeli ve hibir siyasi etki altnda kalmadan grev yapabilmeleri salanmaldr. 11. Yurt iinde ve yurt dnda irticai faaliyet gsteren bata Milli Genlik Vakf ve benzeri teekkller titizlikle denetlenmeli ve illegal olanlar hakknda yasal ilem yaplmaldr. 12. mam hatip okullar Milli Eitim Bakanl tarafndan sk kontrol altnda bulundurulmaldr ve bu okullarn ihtiyalar lsnde almasna msaade edilmelidir. 13. rticai kesimlerin d lkelerdeki destek kurulular ile irtibatlar MT, ileri ve Dileri Bakanlklarnca ok yakndan takip edilmelidir. 14. rticai kesim, "Mslman Kardeler", "Rabta", "slami Selamet Cephesi" gibi rgtlerle de ibirlii yaparak kendilerine finansman ve mali destek salamaktadr. ileri Bakanl bunun nlenmesi iin gerekli tedbirleri almaldr. 15. Cumhuriyetin niteliklerini btnyle tahribe ynelik srekli faaliyet gsteren baz basn ve yayn kurulularnn, bu zararl eylemlerini geni bir kitleye yaymak maksadyla, bata kamu kurum ve kurulular ile eitim messeselerinde olmak zere bedava datm yaptklar bilinen bir gerektir. Konunun, yargsal boyutu titizlikle takip edilip sulular hakknda yasal ilem yaplrken, bir taraftan da yetkililerin cretsiz datm konusunda nlem almas zorunlu grlmektedir. Bu tr yaynlarn finans kaynaklarnn nereden saland konusunun da aratrlmas gerekmektedir. 16. Seimlerde baar kazanmakla rahat faaliyet gsterebilecekleri bir ortam doduunu zanneden irticai kesime kar, Cumhuriyete ve laiklie bal kesimler davranlar ile gerekli tepkiyi gstermelidirler. 17. Radikal slamclarn ve tarikatlarn mterek amac; Trkiye'yi, temeli Atatrk tarafndan kurulan modern ve laik ulus kimliinden uzaklatrarak ran benzeri, islam kkten dinciliine ve fanatizmine dayal, eriat devleti kurarak, a d bir toplum haline getirmektir. Buna asla msaade edilmeyecei ilgili ve yetkililerce her platformda kesin bir dille ifade ve beyan edilmelidir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1033 / 1404

Belgenin ekinde yer alan eriat ve rticai Faaliyetlerin nlenmesine Dair Tedbirler balkl notta1728 40 tedbir yer almaktadr. Bu hususlar unlardr: 1.Trkiye bir hukuk devleti olduundan, kanun hakimiyetinin salanmas elzemdir. O sebeple su ileyenlerin, takip ve cezalandrlmalar Devletin balca grevidir. Bata emniyet ve yarg tekilat olmak zere tm Devlet organlarnn bu yolda titizlikle grev yapmas zorunludur. (Devrim Kanunlar, Atatrk Aleyhine lenen Sular, Halk; snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik gibi) 2. 3713 Sayl Terrle Mcadele Kanununun 23 nc maddesiyle Trk Ceza Kanununun 141, 142 ve 163 nc maddelerinin yrrlkten kaldrlmas byk boluk yarattndan, bilhassa irticai olaylarn nlenmesini teminen Terrle Mcadele Kanununun 7 ve 8 inci maddelerine, bununla ilgili yeni fkralar eklenmesi yararl olacaktr. 3. Bata Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu olmak zere, ilgili mevzuatta ksa zamanda deiiklie gidilerek, bugn demokratik lkelerde delil niteliinde saylan; - Bilgisayarlarn su aratrmasnda kullanlmas, - Ses bantlar ve bilgisayar kaytlarnn delil olarak kullanlabilmesi, - zel cihazla uzaktan ev ve iyeri gibi mahallerin dinlenmesi, - Polise gizli aratrma ve adam takibi yetkisinin verilmesi, Sulularn yakalanp cezalandrlmasnda byk yarar salayacaktr. 4. Yasama dokunulmazlna ilikin Anayasann 83 nc maddesinde yaplan deiiklik, TBMM Anayasa Komisyonunda grlerek Genel Kurul gndemine alnmtr. Bu deiiklikle, milletvekillerinin zimmet, ihtilas, irtikap gibi yz kzartc sularndan dolay dorudan takibata balanaca kabul edilmitir. Ancak, bu deiiklie gidilirken, halen maddede var olan Anayasann Devletin btnlnn korunmasna ilikin 14 nc maddesine yaplan atf, madde metninden karlmak suretiyle byk bir yanllk yaplmtr. Kanun Teklifi Meclis Genel Kurulunda grlrken, bu yanllk mutlaka dzeltilmeli ve vatana ihanet, nkilap Kanunlar ve Atatrk aleyhine ilenen sular yasama dokunulmazl kapsam dnda tutulmaldr. 5. Anayasann 68 inci maddesinde yaplan deiiklie paralel olarak; Siyasi Partiler Kanununda gerekli deiiklikler yaplarak; siyasi partilerin milletvekilleri, belediye ve il bakanlarnn eylemlerinin de; Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olmas hallerinde partinin kapatlmas cihetine gidilmesi salanmaldr. 6. Ceza infaz kurumlar; terr sulularnn barna, eitim kamp ve terr faaliyetlerinin sevk ve idare ss durumundadrlar. Bu nedenlerle ceza infaz kurumlar ok sk denetim altna alnarak; yuvalarn datlmas, silah, cep telefonu, faks ve blc yaymlara msaade edilmemesi, zel Tip Cezaevlerinin oaltlarak mutlaka iki- kiilik oda sistemine geilmesi gerekmektedir. 7. rticai faaliyetlerinden dolay Yksek Askeri ura kararyla Trk Silahl Kuvvetlerinden ihra edilen subay ve astsubaylarn, kamu kurum ve kurulularyla mahalli idare tekilatlarnda istihdam edilmesi rahatszlk yaratmaktadr. Bu konu kesinlikle nlenmelidir.
1728

CUMHURBAKANLII ARV Dolap No:91703, Fihrist No:22357-349/355.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1034 / 1404

8. Taasubun, din ve vicdan hrriyetinin en byk dman olduu halka anlatlmal ve bu konuda alnacak en nemli tedbirin laiklik olduu konusunda vatanda bilinlendirilmelidir. 9. Laikliin dinsizlik, din dmanl olmad, bilakis bir itidal ve muvazene sistemi olduu halka ok iyi anlatlmaldr. 10. rticai faaliyet iinde bulunan kurulularn i ve d merkezlerden saladklar parasal destek titizlikle izlenmeli ve bu maksatla Yardm Toplama Kanununda gerekli deiiklikler yaplmaldr. 11. rtica yanllarnn arkasndaki halk desteinin ekilmesi amacyla; - Diyanet leri Bakanl bu amaca hizmet edecek ekilde yeniden tekilatlandrlarak daha aktif hale getirilmelidir. -Basn ve televizyonlar araclyla islmiyet tm ynleriyle halka anlatlmaldr. -Bu konuda radikal dinci akmlar karsnda yer alan aydn din adamlar ve din bilginlerinden azami lde yararlanlmaldr. 12. rticay barndrp besliyen kurumlar ve zellikle belediyeler ok ciddi bir ekilde denetlenmelidir. 13. zellikle krsal kesimin ve byk ehir varolarnn sz konusu akmlara neden sratle meylettii konusunda sosyal, kltrel ve antropolojik etdler yaplarak, alnacak tedbirler bu aratrma sonularna dayandrlmaldr. 14. Diyanet leri Bakanlnn koordinatrlnde oluturulacak bir komisyon srekli olarak slmn, Kur'an'n yorumunu yapmal ve bu suretle deien ve gelien artlar iinde, dine yeni yorumlar getirilmeye allmaldr. 15. Hizbullah ve benzeri terr rgt mensuplarnn eylemleri medyada sergilenmeli, din terr imaj halkn kafasna yerletirilmelidir. 16. Yaplan atamalarn bata mlki amirler olmak zere Cumhuriyet ve laiklie bal kiilerden olmasna zen gsterilmelidir. 17.Din ile dnya ilerinin ayrl demek olan laiklik ilkesinin benimsenmesi ve laiklik= Dinsizlik alglamasnn yanl olduu, basn ve yayn bata olmak zere kitle iletiim aralaryla halka anlatlmaldr. 18.Cumhuriyetin niteliklerine kar olan gruplarn, kamu kurum ve kurulularnda kadrolamalarna imkan verilmemelidir. Bunlarn szmak istedii bilhassa yurt iletmelerinde tedbir alnmal, gerekirse yurt iletmecilii ruhsata veya msaadeye balanmaldr. 19. rencilerin yurt sorununun zlememesi sebebiyle irticai evrelerin taradan gelmi rencileri bnyesine almak ve onlara yemek ve barnma imkanlar vererek kendi izgilerine ekmek istedikleri, bu ekilde propaganda faaliyetlerinin gerekletirildii anlaldndan, Devlet yurtlarnn durumlarnn iyiletirilmesi salanmal ve gerekli merkezlerde ihtiya hissedilen miktarda yurt yaplmas hzlandrlmaldr. Ayrca, rencilerin maddi ihtiyalarnn karlanmas amacyla renim kredilerinin arttrlmas ve rgtlerin maddi imkanlar ile rencileri kazanma etkinlii nlenmelidir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1035 / 1404

20. Devrim kanunlarndan "Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmasna ilikin Kanun" iler hale getirilerek, su unsuru tespit edilen ve sz konusu Kanuna muhalefet edenler hakknda gerekli yasal ilem yaplmal ve mevcut cezalar artrlmaldr. 21. zellikle vatandala yz yze ilikileri bulunan Devlet memurlarnn laiklik ve irticai faaliyetler konusunda hizmet ii eitim programlar ile aydnlatlmas salanmaldr. 22. Babakanln koordinesinde, dini gerek anlamda anlatan grsel ve iitsel eitim faaliyetler biran nce balatlmaldr. 23. Son zamanlarda mevcudiyetleri ortaya kan ve faaliyetleri artan Hizbullah, Tevhid, Mazlum-Der, Mslman Genlik, BDA-C, slami Hareket gibi radikal islami gruplarn faaliyetlerini artrdklar grlmektedir. Devletin kanunlarna, modern Trkiye'nin grnne aykr olan bu gibi hareketlere ve oluumlara grevlilerin dikkati ekilmeli ve gerekli tedbirler alnmaldr. 24. Cumhuriyetin niteliklerine kar olan gruplarn, kamu kurum ve kurulularnda kadrolamalarna imkan verilmemelidir. Bunlarn szmak istedii bilhassa yurt iletmelerinde tedbir alnmal gerekirse yurt iletmecilii ruhsata veya msaadeye balanmaldr. 25. Radikal islamclarn ve tarikatlarn mterek amac; Trkiye'yi, temeli Atatrk tarafndan kurulan modern ve laik ulus kimliinden uzaklatrarak ran benzeri, islam kkten dinciliine ve fanatizmine dayal, eriat devleti kurarak lkeyi a d bir toplum haline getirmektir. Buna asla msaade edilmeyecei kesin bir dille beyan edilmelidir. 26. Seimlerde baar kazanmakla rahat faaliyet gsterebilecekleri bir ortam doduunu zanneden irticai kesime kar Cumhuriyete ve laiklie bal kesimler davranlar ile gerekli tepkiyi gstermelidirler. 27. Radikal dinci akmn TBMM toplantlarna byk bir disiplin iinde devam ettikleri ve btn yasalarn karlmasnda sz sahibi olduklar grlmektedir. Kart gruplar bu gerei grerek TBMM toplantlarna muntazam devam etmeye arlmaldr. 28. Tek bana iktidar olamayan bu akm baka bir parti ile iktidar paylamasna ramen, ortan kendisine mahkum etme politikasn yrtmektedir. Koalisyon orta partinin bakanlar, kendi grev sahalarna mdahale edilmesine kar kmaldrlar. 29. Muhtelif zamanlarda gsteri ve yryler yaplarak eriat devleti propagandalarna cret edenlere kar valilere ve emniyet mdrlerine byk grev dmektedir. Bu grevlerinden dolay daima desteklenecekleri bildirilmelidir. Ayrca vali, kaymakam ve emniyet mdr tayinlerinde azami dikkat sarfedilecektir. 30. rticai kesim; halk maddi, manevi ve ahlaki adan ve onlarn dini duygularn istismar eden her trl emellerine hizmet iin kullanan ve kendisinin iktidara gelmesinde destek salayan tarikatlara hogr ile bakmakta ve onlara azami lde yardm etmektedir. Esasen yasak olan tarikatlara imkan verilmemesi iin gerekli tedbirler alnmaldr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1036 / 1404

31. Milli Genlik Vakf ve benzeri illegal teekkllere ileri Bakan derhal el koymaldr. 32. mam hatip okullar Milli Eitim Bakanl tarafndan sk kontrol altnda bulundurulmaldr ve ihtiyalar lsnde bu okullarn almasna mcaade edilmelidir. 33. rticai kesimlerin d lkelerdeki destek kurulular ile irtibatlar MT, ileri ve Dileri Bakanlklarnca ok yakndan takip edilmelidir. 34. Yerel ynetimlerde "slam uralar" ad altnda kurulan rgtler ileri Bakanlnca tefti ettirilmeli ve tedbir alnmaldr. 35. rticai kesim, "Atatrk deiliz, ama ilkelerini benimsiyoruz" gibi safsatalarla d lkelerden kaynaklanan "Mslman Kardeler", "Rabta", "slami Selamet Cephesi" gibi rgtlerle de ibirlii yaparak kendilerine finansman ve mali destek salamaktadr. ileri Bakanl bunun nlenmesi iin gerekli tedbirleri almaldr. 36. rticai rgtler kendilerine finansman salamak iin zorla yardm toplamakta, bykehir belediyelerinin imkanlarn kullanmaktadrlar. ileri Bakanl bunlar nleyecek tedbirleri almaldr. 37. Ayn kesim, Krt sorununa "Mslman Kardelii" slogan ile yaklaarak meseleyi sulandrmaktadr. Konunun, MT tarafndan dikkatle takip edilmesi gerekir. 38. evki Ylmaz, Hseyin Ceylan, Fetullah Erba gibi Milletvekilleri ile Kayseri ve Sincan gibi Belediye Bakanlarnn sz ve hareketleri MT tarafndan dikkatle takip edilmeli, haklarnda soruturma alma durumu ortaya karsa savclk derhal harekete gemelidir. 39.Terrle mcadele mevzuatmz, ngiltere'nin "Terrizmle ilgili mevzuat"na paralel biimde deitirilmelidir. 40.Cumhuriyetin niteliklerini btnyle tahribe ynelik srekli faaliyet gsteren baz basn ve yayn kurulularnn, bu zararl eylemlerini geni bir kitleye yaymak maksadyla, bata kamu kurum ve kurulular ile eitim messeselerinde olmak zere bedava datm yaptklar bilinen bir gerektir. Konunun, yargsal boyutu titizlikle takip edilip sulular hakknda yasal ilem yaplrken, bir taraftan da yetkililerin cretsiz datm konusunda nlem alnmas zorunlu grlmektedir. Kald ki, bu tr yaynlarn finans kaynaklarnn nereden saland konusunun aratrlmas da gerekmektedir.

Bu brifingte, irticai faaliyetlere ynelik olarak, Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu gibi yasalarda deiiklik yaplarak, kolluk kuvvetlerine ilave yetkiler (ses bantlar ve bilgisayar kaytlarnn delil olarak kullanlabilmesi, zel cihazla uzaktan ev ve iyeri gibi mahallerin dinlenmesi, polise gizli aratrma ve adam takibi yetkisinin verilmesi gibi) verilmesinin istendii anlalmaktadr.

28 ubat 1997 Tarihli Milli Gvenlik Kurulu Toplants ve Sonrasndaki almalar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1037 / 1404

Toplant ncesindeki gelimeler: 27 Ocak 1997 gn yaplan bir nceki Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda, irticai faaliyetler nedeniyle Trk Silahl Kuvvetlerinde ba gsteren rahatszln Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Gven ERKAYA tarafndan tekrar dile getirilmesi zerine, 28 ubat tarihli MGK toplantsnda irticai faaliyetler konusu ele alnmtr. Kurul gndeminin ekillenmesi sonras, 28 ubattan gnler nce, Cumhurbakan DEMREL, gazetelerde yaymlanan aklamasnda, Varln Cumhuriyete borlu olan her kuruma sesleniyorum. Cumhuriyete, demokratik, laik rejime sahip kn diyerek adeta birilerini uyarma ihtiyac duymutur. Cumhurbakan Demirelin hem Erbakana hem de illere askerle konumalar ynnde srar ettii ne srlmtr. Nitekim, REFAH-YOL Hkmeti iktidardan dtkten sonra Yaln DOANla yapt rportajda Demirel unlar sylemitir: dilimde ty bitti. kisine de defalarca syledim. Toplantdan bir gn nce bile askerlerle grselerdionlarn rahatszlklarn dinleselerdi, gelimeler farkl olurdu.1729 Toplantdan bir gn nce DEMRELi ziyaret eden MGK Genel Sekreteri Org. KILIn askeri kanadn 18 maddelik tedbir paketini Cumhurbakanna sunduu, DEMRELin bu tedbirleri Babakan Yardmcs LLERe ilettii; LLERin komuta kademesini derhal emekliye sevk etmek istedii ancak Babakan ERBAKANn buna yanamad ne srlmtr.1730 28 ubat MGK Toplantsnn Resmi Sreci Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii, Genel Sekreter imzasyla 3 Ocak 1997 tarihinde Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderdii yaz ekinde, 28 ubat 1997, Cuma gn saat 15.00'te Cumhurbakanl Kknde yaplacak Milli Gvenlik Kurulu olaan toplants gndemi gnderilmitir. Yazda1731, Kurul toplantlar hakknda gereksiz ve yanl yorumlara meydan verilmemesi bakmndan Gndem ve gizlilik dereceli takdim konular hakknda "BLMES GEREKEN PRENSBNN" uygulanmas, toplant gndeminde yer verilen takdimlerle ilgili koordinasyon toplantsnn, 25 ubat 1997, Sal gn saat 14.00'te MGK Genel Sekreterliinde yaplaca, bu toplantya Genelkurmay stihbarat Bakan, MT Mstear, Emniyet Genel Mdr ve OHAL Vali Yardmcs dnda sadece MGK'da takdim yapacak personelin katlaca ifade edilmitir. Toplant Gndemi 28 ubat 1997 tarihinde yaplacak MGK toplantsna ilikin toplant gndemi, MGK Genel Sekreteri lhan KILI imzasyla 31 Ocak 1997 tarihinde Babakanla, Genelkurmay Bakanlna, Dileri Bakan ve Babakan Yardmclna, Milli Savunma Bakanlna, ileri Bakanlna, Kuvvet Komutanlklarna, Jandarma Genel Komutanlna, MT Mstearlna, Emniyet Genel Mdrlne, OHAL Blge Valiliine gerei iin,

1729 1730

Milliyet Gazetesi, 14 Austos 1997. ZGAN, s.75. ARV Dolap No:91703, Fihrist No:22357-481.

1731CUMHURBAKANLII

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1038 / 1404

Cumhurbakanl Genel Sekreterliine ise bilgi iin gnderilen yaznn EK-Asnda yer alan Gndemde; Toplantnn 1inci Gndem Maddesi olarak GVENLK FAALYETLER bal altnda; TC. Devletinin blnmez Btnlne Ynelik Blc Terr Tehdidi ve Bununla Mcadelede Ulalan Aamalar konusunda Genelkurmay Bakanlnca 20 dakikalk takdim yaplmas, Olaanst Hal Durumunun Deerlendirilmesi konusunda ileri Bakanlnca 10 dakikalk takdim yaplmas, ardndan 40 dakika sre iinde Mzakere ve Olaanst Hal Konusunda Karar Alnmas, 2 nci Gndem Maddesi olarak ZEL TAKDMLER bal altnda; Yunanistan ve GKRYne Ynelik Bakanlar Kurulu Karar, Genelkurmay Bakanl ve Dileri Bakanl nerilerinin Deerlendirilmesi konusunda MGK Genel Sekreterliince 15 dakika sreyle bir takdim yaplmas ve konunun 25 dakikada mzakere edilmesi, 3nc Gndem Maddesi olarak; ZEL MZAKERE (Kurul yeleri) bal altnda; Atatrk Milliyetiliine bal, Demokratik, Laik ve Sosyal Bir Hukuk Devleti olan Trkiye Cumhuriyeti devletine ynelik irtica tehdidinin boyutlar nelerdir ve bunlara kar alnmas gereken nlemler neler olmaldr? Konusunda 20 dakikalk bir takdim yaplmasnn ardndan konunun 45 dakika sre iinde mzakere edilmesi ngrlmtr. Toplant Gndemi incelendiinde, MGK toplantsnn toplam sresinin 3 saat olarak planland grlmektedir. Buna mukabil, bilindii zere, sz konusu MGK toplants 8,5-9 saat srmtr. Yukarda grld zere, toplantnn zel Mzakere blmnde irtica tehdidi konusunun ele alnmas kararlatrlmtr. Toplantnn Cereyan Tarz Cumhurbakanl Sleyman Demirel Arivinde, toplant ncesinde, resmi olarak, 25 ubat 1997 tarihinde Genelkurmay stihbarat Bakan, MT Mstear, Emniyet Genel Mdr ve OHAL Vali Yardmcs dnda sadece MGK'da takdim yapacak personelin katlmyla yaplmas gereken koordinasyon toplant ncesinde, 21 ubat 1997 tarihinde, hem Genelkurmay, hem de MT tarafndan hazrlanm rticai Faaliyetler konulu Taslak Takdim metinleri Cumhurbakan Sleyman DEMRELe takdim edilmitir. Bu metinlerden anlalmaktadr ki, DEMREL, toplantda sunulacak irtica brifinginden daha nce haberdar edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1039 / 1404

20 dakikada sunulmas planlanan 41 sahifelik bu takdimde zetle;1732


- Trk toplumunda slamc, Alevi, Krt, Marksist, Sosyal Demokrat, Muhafazakar, Kemalist gruplamann yaand, - Bu gruplarn kendilerine gre bir T.C. tanm gelitirdikleri, kinci Cumhuriyet kavram iinde farkl laiklik, slamclk, Atatrklk tariflerinin yapld, - laiklik kart unsurlarn Milli Hakimiyet yerine Hakimiyet Allahndr, Huzur slamdadr sloganlarn kullandklar, Oku diye balayan Kuran Kerim gelimeyi tevik ederken matbaann kafir icad diye lkeye sokulmasna direnenlerin toplumumuzun geri kalmasndaki paynn hatrlanmas gerektii, - slam lkelerinin kendi lkelerindeki radikal islami gruplardan rahatsz olmalarna ramen d lkelerdeki slamc gruplara destek verdikleri, RANn rad Bakanl, S.ARABSTANn Rabta Tekilat ile LBYAnn slama ar Cemiyetlerinin bu ynde faaliyet gsterdii, - Sovyet Mslmanlarnn uyarlmas amacyla ortaya atlan Yeil Kuak Projesi ve Ilml slam ad altnda sunulan grlerle siyasi slamclk yapld, - Trkiyedeki irticai gruplarn Milli Grler, Radikal slamclar ve Tarikatlar olarak snflandrlabilecei, halen lkemizde siyasi temsil kabiliyetine sahip tek slamc unsurun Milli Grler olduu, Milli Grn 27 Mart 1994 seimlerini mteakip artk Trkiyede inkar edilemeyecek bir g haline geldikleri mesajn verdikleri, - Yaklak 300 bin sempatizan olan Milli Gr slam Toplumu (IGMG) kanalyla slamiyete Avrupada resmi din stats kazandrlmaya alld, - IGMG yneticilerinden Ali YKSELin 27.02.1993 tarihinde eyhlislam ilan edildii ve Alman makamlar nezdinde resmiyet kazandrlmaya alld, Milli Gr Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Merkezi tarafndan Milli Gr hakknda toplantlar yapld, - Trkiyede 30 kadar radikal grubun faaliyet gsterdii, en nemli gruplarn BDA-C, HZBULLAH, SELAM ve SLAM HAREKET olduu, BDA-C dndaki grubun RAN tarafndan ynlendirildii ve st dzey yneticilerinin RANda eitildii ynnde tesbitler olduu, - Sincanda yaanan Kuds Gecesi olaynda Mazlum-Der ve Selam Grubunun etkili olduu, - RAN Bykelilii ile temasn Selam Grubu lideri Nurettin RN araclyla saland, - Anadolu Federe slam Devleti (AFD)in Almanya, Hollanda ve Fransada etkili olduu, - Nakibendi, Nurcu ve Sleymanc tarikatlarn Milli Grler ve radikal slamc unsurlara destek verdikleri,

1732CUMHURBAKANLII

ARV, Dolap No:91704, Fihrist No:22357-297

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1040 / 1404

- Son yllarda yurt d almna ynelen F.GLEN Grubuna ait Zaman Gazetesinin ABD dahil olmak zere 12 lkede yaymland, dini ierikli yaynlarn saysnn artt, - slamc unsurlarn rencileri dari Bilimler, Siyasal Bilgiler ve hukuk fakltelerine ynlendirdikleri, kamu kurum ve kurulularnda kadrolamaya arlk verildii, - Silahl Kuvvetlere nfuz edilmesine, Mlki darenin ve Emniyet Tekilatnn ele geirilmesine alld, TSK iinde problemli askeri personele yaklalarak bu kiilerin tarikatlar baznda ele geirilmesi iin aba sarf edildii, -Askeri yerleim yerlerine yakn okullara tesettrl retmenler atamak suretiyle bu okullara giden asker ocuklarnn etkilenmeye alld, - YA kararlaryla TSKdan ayrlan personelin hlas Holding, TGRT, baz belediyeler, dinci zel okullar, irticai gr sahibi ahslarn zel iyerlerinde altrld, deneyimli retmenlere kendi zel okullarnda daha yksek cret verilerek Milli eitim Bakanlnda kadro zafiyeti yaratlmaya alld, - zellikle BDA-C grubunun topluluklar kkrtarak kyam provalar yapt, yakn bir gelecekte kutuplamaya bal olarak islam yaam tarzna dnk basklarn artmas ve atma ortamlarnn yaratlmasnn mmkn grld, - Bata ran olmak zere eitli lke ve slamc rgtlerin subversif almalarla lkemizdeki slamc potansiyelden yararlanmaya alabilecekleri, - Yurt iinde mtedeyyin vatandalarmz devlet kart bir konuma getirerek laik-islamc kutuplamasnn yaratlmasnn hatal olaca, bu nedenle slamiyet ve eriatn uhrevi zemine ekilmesi iin psiko-sosyal tedbirlerin alnmasnn gerekli olduu, - RAN ve CEZAYR rneindeki gibi zecri tedbirlerin tabann radikalizme kaymasna neden olabilecei, irticai medyann muhatap ald mtedeyyin kitlenin tehdide kar bilinlendirilmesinin mmkn olduu, - Bu maksatla slam lkeleri arasndaki anlay farkllklar ve atmalarn sergilenmesinin gerekli olduu, alnacak nlemlerde cami cemaatlerine ve renim genliine arlk verilmesi gerektii, camilerde imam ve vaazlarn yeniden dzenlenmesinin ve eitim mfredat ve politikalarnn genliin bilinlenmesini salayacak bir yapya kavuturulmasnn nem arz ettii, - Sz konusu nlemlerin uygulanmasnda toplumda ateist veya Marksist imaj olan kiilerin grev almamasnn, ayrca irticai gruplar destekleyen finans kaynaklarnn yasal mevzuat iletilerek kesilmesinin faydal olaca, - nlemler kapsamnda eitim alannda; - orta retimde verilen din eitiminin maksad dna ktndan hareketle bu mfredatn elden geirilmesi, - retmenlerin yeniden hizmet ii eitime tabi tutulmas, - irticai propagandann etkisini azaltacak temalarn eitim mfredatna alnmas,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1041 / 1404

- bu balamda din-devlet ilikileri, milli mcadele yllarnda din olgusundan igal kuvvetlerinin nasl yararland, - Cumhuriyetin ilan ile birlikte laiklie neden ihtiya duyulduu gibi hususlara tarih ve inklap tarihi iinde arlkl yer verilmesi, - irticai unsurlara ait zel okullarn denetlenme esaslarnn yeniden belirlenmesi, - HL ve dier meslek liseleri programlarnn kesin tanmlamalarla kendi alanlarna ekilmesi, - HLlerinden ortaokul seviyesinin tedricen kaldrlmas ve kz renci kontenjanlarnn daraltlmas, - gerek din adam ihtiyac dikkate alnarak bu okullarn renci saysnn ve mfredatnn gzden geirilmesi - Propaganda bal altnda; - rticai propagandalara kar; laiklie Atatrkn ahsi kanaatinden dolay deil sosyal atmalara engel olmak iin gerek duyulduu temasnn ilenmesi gerektii vb. temalarn kullanlmas, - Diyanet leri Bakanlnn yaptrm gc ve ilmi yeterlilik asndan gzden geirilmesi, bu kurulua siyasi sylemlerin camiden uzak tutulmas ynnde irade ve g kazandrlmas - Basn ve Yayn alannda: - TV ve radyo imkanlarnn kullanmnn ve yaynlarnn genel bir disiplin iine alnmas, - rticai yaynlarn hukuki yollarla durdurulmas, yurt dndan gelenlerinin giri kaplarnda kontrol edilmesi, gmrk memurlarnn bu yaynlar hakknda bilgilendirilmesi, - Laik kesimi temsil ettii iddiasndaki medya organlarnn milli mutabakat salayacak ekilde tevik edilmesi, - irket, Vakf ve Dernekler konusunda: - rticai grup ve kiilere ait olduu tesbit edilen irketlerin Maliye, alma Sosyal Gvenlik ve Salk Bakanlklarnca titiz bir denetime tabi tutulmas, - ileri Bakanlnca eitli slam lkelerinin bu grup ve kiilere yasad mali destek salamalarnn nlenmesi, - Bata niversite vakflar olmak zere, dernek ve vakflarn titiz ekilde denetlenmesi, - Siyasi alanda: - Dini ilkelerin siyasi amala istismarn engelleme konusunda siyasi partiler arasnda uzlama salanmas,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1042 / 1404

- Siyasi platformlarda Laik-Antilaik kutuplamasna zemin hazrlanmasndan kanlmas, zellikle parti tabanlarnn bunun mahzurlar konusunda ikaz edilmesi - Kadrolama asndan: - Kamu kurum ve kurulular ile mlki amir atamalarnda tahkikat esaslarnn gzden geirilerek yeniden belirlenmesi ve baz kamu grevlilerine mensubiyeti kesinlemi irtica grl kiilerin getirilmemesi, - Bata hakim ve savclar olmak zere st yneticilerin gvenlik tahkikatlarnn dikkatle yaplmas, irticai faaliyetlere hogryle bakan yarglarn yarglama asndan douraca sakncalarn gz nnde bulundurulmas, - Rektr, dekan ve retim grevlileri konusunda titizlik gsterilmesi, - Yeni alan ve yeni kurulan niversiteler iin daha titiz davranlmas, - rticaya destek veren belediyelerin ciddi ekilde denetlenmesi, - Hukuki alanda: - Mevcut yasalarn etkinlikle uygulanmas balamnda; 1) 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu erevesinde Cumhuriyetin niteliklerini ve zellikle laik dzeni deitirmeye ynelik eylemlere kar yeterli dzeyde aba sarf edilmedii, bu tr kiilerin yakalanp yarg mercilerine teslim edilmesi ngrlmektedir. Bu nedenle, sz konusu sularn ilenmesinin renilmesi aamasndan itibaren soruturmann bizzat Devlet Gvenlik Mahkemesi Savclklarnca yaplmas ve yarglamann en ksa zamanda sonulandrlmas, 2) rticai faaliyetlerle ilgili olarak, Trk Ceza Kanununun 312. Maddesinin ikinci fkrasnda Halk, snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik eden kimse bir yldan yla kadar hapis ve para cezasyla cezalandrlr. Bu tahrik umumun emniyeti iin tehlikeli olabilecek bir ekilde yapld takdirde faile verilecek ceza te birden, yarya kadar artrlr. Hkm mevcuttur. Bu sularn kitle haberleme aralar veya basn vastasyla ilenmesi halinde ceza bir misli artrlmaktadr. Ancak son zamanlarda buna benzer sular ak bir ekilde ilenmesine ramen sulular hakknda yasal ilemin istenilen lde yaplmad grlmektedir. Bu madde titizlikle uygulanmaldr. 3) nklap Kanunlarndan Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmasna likin Kanun iler hale getirilerek bu Kanuna muhalefet edenler hakknda gerekli yasal ilemler yaplmaldr. 4) 25.07.1951 tarih ve 5816 sayl Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanunun 1 ve 2. Maddelerine gre Atatrkn hatrasna alenen hakaret eden veya sven, Onu temsil eden heykel, bst ve abideler ile kabrini tahrip eden veya kirleten kimseler ile bu sular ilemeye bakalarn tevik edenlere ar hapis cezas verilmektedir. Ancak son zamanlarda bu kanuna aykr eylemde bulunan sanklar yakalanmamakta ve hak ettikleri cezaya arptrlmamaktadr. Bu kanun da titizlikle uygulanmaldr. 5) 2820 sayl Siyasi partiler Kanununun nc blmnde siyasi partilerin;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1043 / 1404

a) Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karmak ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini korumak amacn gden nklap Kanunu hkmlerine aykr ama gdemeyecekleri ve buna yol aabilecek davran ve faaliyetlerde bulunamayacaklar, b) Trk Milletinin Kurtarcs, Trkiye Cumhuriyetinin Kurucusu Atatrkn, ahsiyet ve faaliyetlerini veya hatrasn ktlemek veya kk drmek amacn gdemeyecekleri ve buna yol aabilecek davran ve faaliyetlerde bulunamayacaklar, c) Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliinin deitirilmesi ve halifeliin yeniden kurulmas amacn gdemeyecekleri ve bu amaca ynelik faaliyetlerde bulunamayacaklar, d) Devletin sosyal veya ekonomik veya siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa dini esas ve inanlara uydurmak amacyla veya siyasi amalar veya siyasi menfaat temin ve tesis etmek maksadyla dini veya dini hissiyat veya dince mukaddes tannan eyleri alet ederek her ne suretle olursa olsun propaganda yapamayacaklar, istismar edemiyecekleri veya ktye kullanamayacaklar, e) Herhangi bir ekilde dini tren ve ayin tertiplemeyecekleri veya parti sfatyla bu gibi tren ve ayinlere katlmayacaklar, ayinleri ve cenaze trenlerini parti gsterisine ve propagandalarna vesile yapamayacaklar, hkm altna alnmtr. Siyasi Partiler Kanununda yeralan bu hkmlerin titizlikle takip edilerek, aykr hareket eden partilerin kapatlmas cihetine gidilmelidir. Yaplmas Gereken Yasal Dzenlemeler: 1. 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununun 23nc maddesiyle Trk Ceza Kanununun 141, 142 ve 163 nc maddelerinin yrrlkten kaldrlmas byk boluk yarattndan bilhassa irticai olaylarn nlenmesini teminen Terrle Mcadele Kanununun 7 ve 8 inci maddelerinde bununla ilgili yeni fkralar eklenmeli ve ayrca terrle mcadele mevzuatmz ngilterenin Terrizmle lgili Mevzuatna paralel bir biimde deitirilmelidir. 2. Bata Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu olmak zere, sulularn yakalanp, sratle cezalandrlmasn salayacak, modern lkelerdeki ilgili mevzuat hkmlerinin hukuki sistemimize aktarlmasnda yarar grlmektedir. 3. Anayasann 68 ve 69 uncu maddelerinde yaplan deiiklie paralel olarak; Siyasi Partiler Kanununda gerekli deiiklikler yaplarak; siyasi partilerin milletvekilleri, belediye ve il bakanlarnn eylemlerinin de; Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olmas hallerinde, partinin kapatlmas cihetine gidilmesi, 4. (zeri izilmi madde) Trk Ceza Kanununun 125. Maddesi uygulamasnda grlen boluk nedeni ile aynen 146 nc maddenin ikinci fkrasnda olduu gibi; su ilemeye tevik veya suu irtikap kararn takviye edenler ile ilgili bir fkra eklenmesi, 5. 647 sayl Cezalarn nfaz Hakknda Kanun yarg etkinliinin yitirilmesinde bal bana bir etkendir. Cezalarn caydrclnn salanabilmesi bakmndan 647 sayl kanunun btnyle gzden geirilmesi,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1044 / 1404

6. rticai faaliyet iinde bulunan kurulularn i ve d merkezlerden saladklar parasal destek, titizlikle izlenmeli ve bu maksatla Yardm Toplama Kanununda gerekli deiiklikler yaplmas, 7. Pimanlk yasalar srekli bir hal almtr. lkemizde 1983 ylndan bu tarafa idam cezalar uygulanmamaktadr. Pimanlk yasalar karlrken konunun ayrntl bir ekilde incelenmesi ve buna gre yasal dzenleme getirilmesi, 8. nklap kanunlarndan, Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmasna likin Kanundaki ceza miktarlar artrlmaldr. Sonu olarak, irticai unsurlarn rejime ynelik tehdit oluturulmasnn nne geebilecek nlemlerin, mtedeyyin vatandalarmzn tepkisine neden olmadan demokratik kural ve temayller ierisinde gerekletirilmesi, bilimsel, dini ve tarihi temellere dayanmas, ayrca srekliliin salanmas da nemli bir husustur.

Grld zere, bu brifingde, iktidardaki Refah Partisi, Milli Grler tanm altnda, irticai faaliyetler yrten unsurlar kapsamnda i tehdit olarak deerlendirilmitir. Takdimde, sz konusu tehdide ilikin olarak, sadece mevcut durum ortaya konulmam, ayn zamanda bu tehdide kar siyasi, ekonomik, hukuki, eitim, sosyo-kltrel alanlarda alnmas ngrlen tedbirler bir paket halinde Kurul yelerine sunularak konunun nemine vurgu yaplmak istenmitir. te yandan, daha nce yirmi dakika iinde sunulmas planlanan bu 41 sahifelik takdimin bu sre zarfnda tamamlanamayaca aikardr. Nitekim RPli Adalet Bakan evket KAZAN, Babakan ERBAKANn bu takdim karsnda ok ardn ve tepki gsterdiini ifade etmitir.1733 MGK Basn Bildirisi Toplant sonucunda ortaya kan aadaki Basn Bildirisi, MGK Genel Sekreterlii tarafndan basn kurulularna fakslanmtr.1734
Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinden Bildirilmitir 1) Milli Gvenlik Kurulu, 28 ubat 1997 gn Sayn Cumhurbakan bakanlnda Babakan, Genelkurmay Bakan, Dileri Bakan ve Babakan Yardmcs, Milli Savunma Bakan, ileri Bakan, Kuvvet Komutanlar, Jandarma Genel Komutan ve Milli Gvenlik Kurulu Sekreterinin itirakleriyle ankaya Cumhurbakanl Kknde aylk olaan toplantsn yapmtr. 2) Kurulun bu toplantsnda; blc terrle mcadelede imdiye kadar alnan tedbirler ve elde edilen sonularn genel bir deerlendirmesi yaplm, bu mcadelenin devletimizin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne gnlden inanm, bu inanc sonsuza dek srdrmeye azimli halkmzn, basnmzn, devletin btn kurum ve
173328

ubat srecinde gazetelerdeki ok nemli bir ilan fark edemedik, 28 ubat 2008, Zaman Gazetesi. Kazan, MT'in o dnemde Babakan Erbakan'a ayr, askerlere ayr rapor gnderdiini ileri sryor. 28 ubat'taki MGK toplantsnda iki farkl raporun tartmaya yol atn aktaryor. Kazan, yle devam ediyor: "Biz gelinceye kadar MT birbirine paralel rapor hazrlyormu. 28 ubat'ta okunan MT raporu baka, MGK yelerine gnderilen rapor bakaym. Deniz Kuvvetleri komutan, 'bendeki rapor baka' deyince o konu tartlyor epey MGK'da." Kazan, MGK'daki irtica raporunun okunmas srasnda Erbakan'n kendine unlar sylediini aktaryor: "Bu raporun vatann z evlatlar tarafndan yazlm olabileceine inanmadm, inanamadm. nanl bir Mslman byle bir rapor yazamaz."
1734

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-295,296.)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1045 / 1404

kurulular ve milli iradenin sembol olan yce parlamentonun destekleriyle ok olumlu bir noktaya ulat mahade edilmitir. Elde edilen bu sonularn bundan sonra halkmzn huzur ve gvenliine ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal yaamna olumlu olarak yansmas iin bu konuda alnacak tedbirlerin bir plan dahilinde sratle yrrle konulmas hususunda gr birliine varlmtr.Alnacak olan bu tedbirlerin gvenlik iinde gerekletirilebilmesi bakmndan halen 9 ilde devam etmekte olan Olaanst Hal uygulamasnn 30 Mart 1997 tarihinden itibaren 4 ay daha uzatlmas uygun bulunmu ve bu grn Bakanlar Kuruluna bildirilmesine karar verilmitir. 3) Toplantda, Kbrs sorunu ve Yunanistan'la ilikilerle ilgili durum deerlendirilmesi yaplm, bu konuda Trkiye'nin ve KKTC'nin hak ve menfaatlerini korumay amalayan siyasi, ekonomik ve askeri tedbirler uygun bulunarak Bakanlar Kuruluna bildirilmesine karar verilmitir. 4) Toplantda bilhassa, Anayasa ile Atatrk Milliyetiliine bal demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti olarak belirlenen Trkiye Cumhuriyeti Devletine kar, a d bir kisve altnda zemin oluturmaya ynelik rejim aleyhtar faaliyetler de gzden geirilmi, Trkiye Cumhuriyetinin varln, Atatrk lke ve nklaplar dorultusunda ada medeniyet yolunda, demokratik sistem ierisinde ilerlemesini teminat altna alan Anayasa ve Cumhuriyet yasalarnn uygulanmasndan asla taviz verilmemesi gerektii, Anayasann tanmlad, Cumhuriyetin Demokratik, Laik ve sosyal hukuk devleti ilkelerinin salkl bir ekilde dzenlenmesine imkan salayacak gvenlik, huzur ve toplumsal barn nem ve ncelik tad, Cumhuriyet ve rejim aleyhtar ykc ve blc gruplarn laik ve anti-laik ayrm ile demokratik ve sosyal hukuk devletini gszletirmeye yeltendikleri, Trkiye'de laikliin sadece rejimin deil, ayn zamanda demokrasinin ve toplum huzurunun da teminat ve bir yaam tarz olduu, Devletin yapsal zn oluturan sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleri anlayndan vazgeilemeyecei, yasalarla belirlenmi kurallarn gz ard edilerek yaplan ad uygulamalarn da hukukun stnl ilkesiyle badamayaca, Trkiye'nin 1997 yl iinde, AB'ne tam ye olacak lkeler listesine girmeyi ncelikli bir hedef olarak srdrd byle bir dnemde resmi ve sivil kurum ve kurulular bu srece katkda bulunmasnn gerekli olduu, bu sebeple; Demokrasimiz hakknda kukulara yol aacak, Trkiye'nin yurt dndaki imajn ve itibarn zedeleyicek, her trl speklasyona son vermek gerektii, Trkiye Cumhuriyetinin laik, demokratik, insan haklarna saygl, sosyal bir hukuk Devleti olduu ynndeki temel ilkelerinin Anayasamzn ve Devletimizin teminat altnda olduu, rejimin; kendisine ve geleceine ynelik tartmalarn, iinde bulunduumuz ortamda Trkiye'ye yarardan ok zarar verdii, Aklanan bu esaslar aksine davranlarn, toplumumuzda huzur ve gveni bozarak yeni gerginliklere ve yaptrmlara neden olaca deerlendirilmi, Bu konularda alnacak ve alnmas gereken tedbirler uygun bulunarak bu tedbirlerin Bakanlar Kuruluna bildirilmesine karar verilmitir.

Basn Bildirisinde yer alan Aklanan bu esaslar aksine davranlarn, toplumumuzda huzur ve gveni bozarak yeni gerginliklere ve yaptrmlara neden olaca deerlendirilmi ifadesi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1046 / 1404

kamuoyunun en fazla zerinde durduu konu olmutur. Her ne kadar bu yaptrmlarn ne olaca Bildiride aka belirtilmemise de, bu ifade, basn-yayn organlarnda REFAH-YOL Hkmetine ynelik bir tehdit olarak deerlendirilmitir. 406 sayl Karar Metni
MLL GVENLK KARARI1735 Karar Says: 406 1. Milli Gvenlik Kurulu, 28 ubat 1997 gn Sayn Cumhurbakan Bakanlnda Babakan, Genelkurmay Bakan, Dileri Bakan ve Babakan Yardmcs, Milli Savunma Bakan, ileri Bakan, Kuvvet Komutanlar, Jandarma Genel Komutan ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri'nin itirakleri ile aylk olaan toplantsn yapmtr. 2. Kurul'un bu toplantsnda, esaslar ve nitelikleri Anayasada belirlenmi, Atatrk milliyetiliine bal, demokratik, lik ve sosyal hukuk devletimizi ve cumhuriyet rejimimizi ykmak, onun yerine bir siyasal dini dzen kurmak amacyla yrtlen ykc faaliyetler ve yaplan beyanlar ile, bunlarn oluturduu tehdit ve tehlikeler gzden geirilerek deerlendirilmitir. 3. Yaplan bu deerlendirmeler sonucunda; a. lkemizde eriat hukukuna dayal bir slm Cumhuriyeti kurmay hedefleyen gruplarn, Anayasann tanmlad demokratik, lik ve sosyal hukuk devletimize kar ok ynl bir tehdit oluturduu, b. Cumhuriyet ve rejim aleyhtar ar dinci gruplarn lik ve anti lik ayrm ile demokratik, lik ve sosyal hukuk devletini gszletirmeye yeltendikleri, c. Trkiye'de likliin sadece rejimin deil, ayn zamanda demokrasinin ve toplum huzurunun da teminat ve bir yaam tarz olduu, d. Devletin yapsal zn oluturan sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleri anlayndan vazgeilemeyecei, yasalar gz ard edilerek yaplan a d uygulamalarn takipsiz kalmasnn hukukun stnl ilkesiyle badamayaca hususlarnda gr birliine varlmtr. 4. Bu gr ve deerlendirmeler sonucunda; a. Trkiye'de eriat hukukuna dayal bir slam Cumhuriyeti kurmay amalayan ar dinci gruplarn, demokratik, lik ve sosyal hukuk devleti olan Cumhuriyetimize kar oluturduklar ok ynl tehdidin nlenmesi amacyla; EK-A'dakitedbirlerin ksa, orta ve uzun vade ierisinde alnmasnn Bakanlar Kuruluna bildirilmesine, b. 2945 Sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanununun 9ncu maddesine uygun olarak, MGK Genel Sekreterlii tarafndan; EK'te belirtilen tedbirlere ilikin Bakanlar Kurulu Kararlar ile Bakanlar Kurulu Karar haline getirilmeyen uygulamalarn, sonular hakknda belli sreler ierisinde Babakan, Cumhurbakan ve MGK'na bilgi verilmesi kararlatrlmtr.

EKLER: EK-A (Rejim Aleyhtar rticai Faaliyetlere Kar Alnmas Gereken Tedbirler 2 Sayfa)

1735

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91704, Fihrist No:22357-451,452)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1047 / 1404 Sleyman DEMREL Cumhurbakan

Prof.Dr.Necmettin ERBAKAN Babakan Prof.Dr.Tansu LLER Dileri Bakan ve Babakan Yardmcs

smail Hakk KARADAYI Orgeneral Genelkurmay Bakan Turhan TAYAN Milli Savunma Bakan Dr.Meral AKENER ileri Bakan

Hikmet KKSAL Gven ERKAYA Ahmet REK Teoman KOMAN Orgeneral Oramiral Orgeneral Orgeneral Kara Kuvvetleri Deniz Kuvvetleri Hava Kuvvetleri Jandarma Genel Komutan Komutan Komutan Komutan

406 sayl Kararn EK-As te yandan basnda 406 sayl Kararn aadaki eki de yaymlanmtr:1736
MLL GVENLK KURULU'NUN 28 UBAT 1997 TARH VE 406 SAYILI KARARINA EK-A (REJM ALEYHTARI RTCA FAALYETLERE KARI ALINMASI GEREKEN TEDBRLER) 1. Anayasamzda Cumhuriyetin temel nitelikleri arasnda yer alan ve yine anayasann 4'nc maddesi ile teminat altna alnan laiklik ilkesi byk bir titizlik ve hassasiyetle korunmal, bunun korunmas iin mevcut yasalar hibir ayrm gzetmeksizin uygulanmal, mevcut yasalar uygulamada yetersiz grlyorsa yeni dzenlemeler yaplmaldr. 2. Tarikatlarla balantl zel yurt, vakf ve okullar, devletin yetkili organlarnca denetim altna alnarak Tevhidi Tedrisat Kanunu gerei Mill Eitim Bakanlna devri salanmaldr. 3. Gen nesillerin krpe dimalarnn ncelikle Cumhuriyet, Atatrk, Vatan ve Millet sevgisi, Trk Milletini ada uygarlk dzeyine karma lk ve amac dorultusunda bilinlendirilmesi ve eitli mihraklarn etkisinden korunmas bakmndan: a) 8 yllk kesintisiz eitim, tm yurtta uygulamaya konulmal. b) Temel eitimi alm ocuklarn, ailelerinin isteine bal olarak, devam edebilecei kuran kurslarnn Mill Eitim Bakanl sorumluluu ve kontrolunda faaliyet gstermeleri iin gerekli idari ve yasal dzenlemeler yaplmaldr. 4. Cumhuriyet rejimine ve Atatrk ilke ve inklaplarna sadk aydn din adamlar yetitirmekle ykml, Milli Eitim kurulularmz, Tevhidi Tedrisat Kanununun zne uygun ihtiya dzeyinde tutulmaldr. 5. Yurdun eitli yerlerinde yaplan dini tesisler belli evrelere mesaj vermek amacyla gndemde tutularak siyasi istismar konusu yaplmamal, bu tesislere
1736

CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91704, Fihrist No:22357-485,486.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1048 / 1404

ihtiya varsa, bunlar Diyanet leri Bakanl'nca incelenerek mahalli ynetimler ve ilgili makamlar arasnda koordine edilerek gerekletirilmelidir. 6. Mevcudiyetleri 677 Sayl yasa ile men edilmi tarikatlarn ve bu kanunda belirtilen tm unsurlarn faaliyetlerine son verilmeli, toplumun demokratik, siyasi ve sosyal hukuk dzeninin zedelenmesi nlenmelidir. 7. rticai faaliyetleri nedeniyle Yksek Asker ra kararlar ile Trk Silahl Kuvvetleri (TSK)nden ilikileri kesilen personel konusu istismar edilerek TSK.ni dine karym gibi gstermeye alan baz medya gruplarnn silahl kuvvetler ve mensuplar aleyhindeki yaynlar kontrol altna alnmaldr. 8. rticai faaliyetleri, disiplinsizlikleri veya yasa d rgtlerle irtibatlar nedeniyle TSK'nden ilikileri kesilen personelin dier kamu kurum ve kurulularnda istihdam ile tevik unsuruna imkan verilmemelidir. 9. Trk Silahl Kuvvetlerine ar dinci kesimden szmalar nlemek iin mevcut mevzuat erevesinde alnan tedbirler; dier kamu kurum ve kurulular, zellikle niversite ve dier eitim kurumlar ile brokrasinin her kademesinde ve yarg kurulularnda da uygulanmaldr. 10. lkemizi ad bir rejimden ve din istismarnn sebep olabilecei muhtemel bir atmadan korumak iin, ran slam Cumhuriyetinin lkemizdeki rejim aleyhtar faaliyet, tutum ve davranlarna mani olunmal, bu maksatla rana kar komuluk mnasebetlerimizi ve ekonomik ilikilerimizi bozmayacak, fakat ykc ve zararl faaliyetlerini nleyecek bir tedbirler paketi hazrlanmal ve yrrle konulmaldr.1737 11. Ar dinci kesimin TRKYE'de mezhep ayrlklarn krklemek suretiyle toplumda kutuplamalara neden olacak ve dolaysyla milletimizin dmanca kamplara ayrlmasna yol aacak ok tehlikeli faaliyetler yasal ve idari yollarla mutlaka nlenmelidir. 12. T.C. Anayasas, Siyasi Partiler Yasas, Trk Ceza Yasasna ve bilhassa Belediyeler yasasna aykr olarak sergilenen olaylarn sorumlular hakknda gerekli yasal ve idari ilemler ksa zamanda sonulandrlmal ve bu tr olaylarn tekrarlanmamas iin her kademede kesin nlemler alnmaldr. 13. Kyafetle ilgili kanuna aykr olarak ortaya kan ve Trkiye'yi a d bir grnme yneltecek uygulamalara mani olunmal, bu konudaki kanun ve Anayasa Mahkemesi kararlar taviz verilmeden ncelikle ve zellikle kamu kurum ve kurulularnda titizlikle uygulanmaldr. 14. eitli nedenlerle verilen, ksa ve uzun namlulu silahlara ait ruhsat ilemleri polis ve jandarma blgeleri esas alnarak yeniden dzenlenmeli, bu konuda kstlamalar getirilmeli, zellikle pompal tfeklere olan talep dikkatle deerlendirilmelidir. 15. Kurban derilerinin, mali kaynak salamay amalayan ve denetimden uzak rejim aleyhtar rgt ve kurulular tarafndan toplanmasna mani olunmal, kanunla verilmi yetki dnda kurban derisi toplattrlmamaldr.
1737

Toplantnn ertesi gn kan gazetelerdeBu maddenin tam metnini Trkiye'nin uluslararas ilikilerini ilgilendirdii iin yaynlayamyoruz. denilmitir. Ancak, Gizli olmas gereken bu tedbir de, bir gn sonra gazetelerde yaymlanmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1049 / 1404

16. zel niforma giydirilmi korumalar ve buna neden olan sorumlular hakknda yasal ilemler ivedilikle sonulandrlmal ve bu tr yasa d uygulamalarn ulaabilecei vahim boyutlar dikkate alnarak, yasa ile ngrlmemi btn zel korumalar kaldrlmaldr. 17. lke sorunlarnn zmn "Millet Kavram Yerine mmet Kavram" baznda ele alarak sonulandrmay amalayan ve blc terr rgtne de ayn bazda yaklaarak onlar cesaretlendiren giriimler yasal ve idari yollardan nlenmelidir. 18. Byk Kurtarc Atatrk'e kar yaplan saygszlklar ve Atatrk aleyhine ilenen sular hakkndaki 5816 sayl kanunun istismar edilmesine frsat verilmemelidir. 28 ubat 1997 tarih ve 406 Sayl MGK Kararnn Ekidir. (2 Sayfa ve 18 Maddeyi ihtiva etmektedir.) mza lhan KILI Hava Orgeneral Genel Sekreter

406 sayl Kararn eki olan bu yaz, toplantnn ertesi gn basn-yayn organlarnda yaymlanmtr. Toplantdaki Mzakereler ve Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Tansu illerin 28 ubat Milli Gvenlik Kurul Kararna likin Deiiklik nerileri: Dnemin ileri Bakan Meral AKENER, Komisyonumuza yapt aklamada, toplant ncesinde MGK Genel Sekreterlii tarafndan taslak karar 24 madde olarak hazrlandn ifade etmitir. Bu durum, kararlarn MGK gndeminde olmamasna ramen nceden bir merkez tarafndan belirlendiini ortaya koymaktadr. Nitekim Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinde yaklak otuz yl Birinci Hukuk Maviri olarak grev yapan Mustafa Aaolu, 26 ubat 2007 tarihinde Aksiyon Dergisinde yaymlanan rportajnda, sz konusu 406 sayl Kararn Bat alma Grubu tarafndan hazrlandn ifade etmitir.1738 Komisyonumuz tarafndan grne bavurulan REFAH-YOL Hkmetinde ileri Bakanl yapm Mehmet AAR, 1996 ylnn Aralk aynda, dnemin Dz.K.K. olan Ora.Gven ERKAYA tarafndan MGK toplantsna gndem oluturmak zere, irticai faaliyetlerle alakal bir alma yaplmasnn talebinin kendisine geldiini sylemitir.1739 Bunun zerine, kendisinin Cumhurbakan DEMRELe karak, bu konudaki yaplacak almann zamana yaylmas gerektiini ifade ettiini, Cumhurbakannn da olumlu grmesi sonrasnda, konuyu Babakan ERBAKANla paylatn sylemitir. Ancak, kendisi grevden ayrldktan iki ay sonra, ayn konunun tekrar gndeme geldiini ve

1738

28 ubat Kararlarn BG Hazrlad, 26 ubat 2007, Aksiyon Dergisi. Aaolu, sz konusu rportajnda, 18 maddelik paketi hazrlayan bizzat BG'nin kendisidir. Komutanlar, kollarnn altnda BG tarafndan hazrlanan raporlarla geldiler. Teklif sahibi Genelkurmay Bakanl idi, genel sekreterlik bu konuda herhangi bir altyap almas yapmamt." demitir. Mehmet AARn 9/11/2012 tarihli Komisyon Tutana.

1739

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1050 / 1404

Hkmetin askerin srarl talebine kar koyamadndan, MGK gndemine irtica konusunun tandn ifade etmitir.1740 Cumhurbakanl Arivinde yer alan bila tarihli belgede1741, 28 ubat MGK kararlar hakknda Sayn Tansu LLER tarafndan ayrca bir alma yaplarak Kurul gndemine getirildii, ancak neri mahiyetindeki bu grlerin Kurul tarafndan uygun bulunmad anlalmaktadr. Meral AKENER tarafndan yaplan aklamada, sz konusu neri paketinin Karar metnini yumuatmak amacyla hazrland ifade edilmitir. Cumhurbakanl Arivindeki izelge halindeki belgede, Tarikatlarla balantl zel yurt ifadesi ile balayan 2nci maddenin Btn zel yurt, TSKne szmalarn nlenmesi ile ilgili 9uncu maddenin Kamu kurum ve kurulular eklinde deitirilmek istendii; Kuran kurslarnn Milli Eitim Bakanlnca kontrolne ilikin 3 numaral maddenin b fkrasnda yer alan sorumluluu, mam Hatip Liseleriyle ilgili 4nc maddenin sonundaki ihtiya dzeyinde tutulmaldr, uzun namlulu silahlarla ilgili 14 numaral maddedeki bu konudaki kstlamar kaldrlmal, 17 numaral maddenn banda yer alan lke sorunlarnn zmn Millet Kavram yerine mmet Kavram baznda ele alarak sonulandrmay amalayan ifadelerinin tamamen kartlmas; dini tesislerin (yurtlar vb.) Diyanet tarafndan incelenmesine ilikin 5inci maddenin dini tesisler siyasi istismar konusu yaplmamaldr eklinde yeniden dzenlenmesi ile 10 numaral maddedeki ran slam Cumhuriyetine ilikin hususlarn kartlarak maddenin geri kalan ksmnn korunmas eklindeki nerilerinin kabul edilmedii anlalmaktadr. Dier maddelerle ilgili olarak, sz konusu maddelerin, farkl ifade ekilleriyle yeniden yazlmas nerilerinin mevcut maddedeki dzenlemelerin tekrar mahiyetinde denilerek kabul edilmedii grlmektedir. Yukarda aklanan hususlar incelendiinde, Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Tansu LLER tarafndan hazrlanan neri paketiyle, Meral AKENERin aklamalarn teyit edecek ekilde, 406 sayl MGK kararlarnn i ve d politikada sorun yaratabilecek baz ifadelerinin yumuatlmasnn amaland grlmektedir. Tansu LLER tarafndan, 406 sayl kararn d politikay ilgilendiren 10. Maddesinde yer alan ran slam Cumhuriyeti ifadesinin karlmak istendii ancak bu giriimin de baarsz olduu anlalmaktadr. te yandan, Komisyonumuza intikal eden belgeler arasnda 406 sayl Karara ilikin hazrlanan ve zerinde Kurul yelerinin imzalarnn olmad taslak bir yazda, kararn son cmlesi olarak Bakanlar Kuruluna tavsiye edilmitir eklinde bir ifade yer almaktadr. Bu taslak yaz, asker kanadn, toplant ncesinde, Hkmete kar iki alternatifli bir neriyle ktn ancak daha sonra Bakanlar Kuruluna bildirilmitir ifadesiyle biten yaznn imzalandn gstermektedir. MGK Kararnn Tarihte lk Kez Olmak zere Basna Aklanmas Babakan Erbakan, MGK toplantsnda 406 sayl karar imzalamam, biraz daha stnde alalm diyerek toplant salonundan kmtr. Ancak, 28 ubat 1997 tarihli MGK toplantsndan bir gn sonra, MGK Basn Bildirisi ile beraber, 406 sayl Kararn 18 maddeden oluan Gizli ekinin tamam, basn-yayn organlarnda yaymlanmtr.
1740 1741

Mehmet AARn 9/11/2012 tarihli Komisyon Tutana. CUMHURBAKANLII ARV Dolap No:91704, Fihrist No:22357-504/527.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1051 / 1404

Bilindii zere, 2945 sayl MGK ve MGK Genel Sekreterlii Kanununa gre, MGK kararlar ve tutanaklar gizlidir. Oysaki MGK Genel Sekreterliince Komisyonumuza gnderilen MGK Kararlar arasnda byle bir karar bulunamamtr. Ancak ertesi gnk gazetelerde basn bildirisi ile beraber 406 sayl Karar ekinin yaymland grlmtr. 28 ubat MGK Kararlarnn Uygulanmas Sorunu 406 sayl MGK Karar, Babakan ERBAKAN tarafndan toplantnn bitiminden be gn sonra, 5 Mart 1996 tarihinde imzalanmtr.1742 Bu Karar daha sonra, Basn Bildirisi ve Bildirinin EK-As ile birlikte, MGK Genel Sekreteri Hv.Orgeneral lhan KILI imzasyla,gerei iin Babakanla, bilgi iin Genelkurmay Bakanl ve Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilmitir. Ancak 406 sayl MGK kararnn imzalanp, MGK Genel Sekreterlii tarafndan yaymlanmasyla sorun hallolmamtr. Zira bu srete, ERBAKAN, TBMM Bakannn desteini alarak, meclisteki dier siyasi partilerin tmnn katlaca ortak bir bildiri yaymlamak suretiyle, Karar ilevsiz brakmak istemitir. Ancak, bata TBMM Bakan KALEML olmak zere,1743 ANAP, DSP ve CHP liderleriyle grmeler yapan ERBAKAN, arad destei grememitir. Bu gelimeler, basnda, imza krizi eklinde deerlendirilmitir. ERBAKAN, bu deerlendirmeler karsnda, 27 Aralk 1986 tarihinde, Babakan ZAL dneminde icra edilen MGK toplantsnda irtica konusunda benzeri bir tedbir paketinin gndeme getirildiine dikkat ekerek, nasl o kararlara uyulmaya allmsa, biz de bu kararlara uymaya alacaz diyerek kendisini savunmutur.1744 Konuyla ilgili olarak, REFAH-YOL hkmetinin Adalet Bakan olan evket KAZANn bir mlakatnda, sz konusu grmede ANAP lideri Mesut YILMAZn, ERBAKANa arabay devirdikten sonra m geldiniz? dediini, CHP lideri BAYKAL ve DSP lideri ECEVTin de benzeri bir tutum takndn ifade etmitir. KAZANa gre bu bildiri yaymlanm olsayd, darbe olmayacakt.1745 Komisyonumuzun grne bavurduu dnemin ileri Bakan Meral AKENER ise Hkmetin zerindeki psikolojik bask nedeniyle, zaman kazanma adna kararlar imzaladn, ancak uygulamaya koymadn sylemitir. MGKnn 28 ubat Kararna Tepkiler Siyasi Tepkiler

1742

ERBAKANn 4 Mart 1997 gn kendisini ziyaret eden MGK Genel Sekreteri Org.lhan KILItan bildirinin yumuatlmasn istedii; ancak olumlu yant alamad ne srlmtr. BRAND/YILDIZ, s.217, 218. Komisyonda grlerine bavurulan dnemin TBMM Bakan Mustafa KALEML, Babakan ERBAKANn 406 sayl MGK Kararnn Meclis Genel Kuruluna tanmasn ve Mecliste ortak bir iradeyle hareket edilmesini istediini, ancak kendisinin MGK Kararlarnn muhatabnn Bakanlar Kurulu olduunu, Mecliste byle bir durumun gndeme alnamayacan sylediini ifade etmitir. Mustafa KALEMLnin Komisyon Tutana. BRAND/YILDIZ, s.215. Karaday buradan Meclisi izliyordu, 29 ubat 2012, Star.

1743

1744 1745

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1052 / 1404

28 ubat MGK Karar sonrasnda lkede siyasi tansiyon ykselmitir. 28 ubat ertesinde ERBAKANn MGK kararna tepkisi sert olmutur. Babakan ERBAKAN, Dinle uraan arplr, her MGK karar uygulanmaz, MGK kararlar emir deildir eklinde aklamalar yapmtr. Babakann bu szleri zerine, Genelkurmay Bakanl tarafndan 8 Mart 1997 tarihinde yaplan resmi aklamada; MGKya yaplan eletirileri sert bir ekilde cevaplandrlmtr.1746 Basnda imza krizi eklinde deerlendirilen bu olay sornasnda koalisyon orta DYPli milletvekillerinden bazlar partilerinden istifa etmi, erken seim yaplmasn ve hkmetten ekilmeyi nermilerdir.1747 Babakan ERBAKAN, ilerleyen gnlerde MGKya ynelik sert slubunu terk etmi; MGKnn 64nc Kurulu Yldnm kutlamas vesilesiyle 31 Mays 1997 tarihinde MGK Genel Sekreterlii hizmet binasnda dzenlenen trene katlarak, askerlere lml mesajlar vermitir.1748 Babakan Yardmcs Tansu LLER ise 28 Mart 1997 tarihinde Genelkurmay Bakanln ziyaret ederek, TSKya irtica iin gvence vermitir. LLER, ziyaret sonras yapt basn aklamasnda, 8 yllk eitimle ilgili almalar hassasiyetle srmektedir. Kimileri MGK Kararlarn imam hatip okullarnn, Kuran kurslarnn ve camilerin kapatlmas gibi yorumlamaktadr. MGK Kararlarnn nitelii byle deildir. MGK Anayasal bir kurumdur. Hkmetimiz de gereini yapmakta kararldr demitir. Muhalefet partilerinden CHP ve DSP ise hkmeti istifaya davet etmi; BAYKAL, Hkmetin istifa etmemesi halinde lkede atma kacan ne srm1749 , ECEVT ise Hibir devletin ordusu, kendine ve devlete kar silahl ayaklanma kkrtcl karsnda sessiz, tepkisiz kalamaz.1750 demitir. Sivil Toplumun Tepkileri MGK kararlar toplumun bir kesimi tarafndan memnuniyetle karlanrken, dier bir kesimi ise kararlara kar byk tepki gstermitir.
1746

Aklamada; TSKAnayasamzn temel niteliklerinin korunmasnda ve yasalarn kendisine verdii yetki ve sorumluluun hudutlarnn teyit ve tespitinde fevkalade hassastr. Bu demokrasiye ballndan domaktadr. Yce Trk Milleti, Atatrkn kendisine emanet ettii laik ve demokratik cumhuriyetin tm imkanlarndan istifade ederek, ada medeniyet yolunda azimle ilerleyecektir. Buna hi kimse mani olamaz ve olamayacaktr. Hal byle iken, zaman zaman TSKy siyasi polemiklere konu etmek, u veya bu ekilde silahl kuvvetleri siyasetin iindeymi gibi gstermek znt vericidir. MGK yasal bir platformdur. Komutanlar, gr ve dncelerini MGKnn bir yesi olarak burada zgr bir ekilde dile getirmektedir. denilmitir. GRSES, s. 99. BRAND/YILDIZ, s.217.

1747 1748

ERBAKAN, MGK Genel Sekreterliinde unlar sylemitir: MGKy oluturan yeler, millet ve devlet hizmetinde engin deneyimler kazanm, lkenin en yetimi kiileridir. Milletin emanet ettii byk grev ve sorumluluklar stlenmilerdir. Devletin varl ve bamszl, blnmezlii ve btnl, milletin huzur ve gvenlii gibi paylatmz ortak deerler, anlam ve ierik olarak milli gvenliimizin yap talardr. Bu unsurlarn salamln korumay cumhuriyet hkmetleri her zaman grev bilmilerdir. MGK Genel Sekreterliinde retilen her trl belge ve rapor kapsaml, aklc, verimli, kaliteli olmutur. Gvenlik mimarisini tasarlamak gibi grevlerini baaryla yapmtr. MGK ve MGK Sekreteryas, Atatrk ve Cumhuriyetin bir kurumudur. Hkmetimiz grev bana geldii gnden beri MGKnn gndemine ald ve tavsiyelerde bulunduu stratejik konulara ncelik vermi, dikkat ve ihtimamla uygulanmasna zen gstermitir. GRSES, s. 113.
1749

CHP lideri Deniz BAYKAL, 22 Nisan 1997 tarihli gazetelerde yer alan aklamasnda unlar demitir: 12ye 5 var. Herkes ne yapacaksa artk yapmaldr.Cumhurbakan son alarm alyorKendi Anayasas ve Silahl Kuvvetleri ile atan bir hkmetin greve devam etmesi mmkn deildir...Parlamento gerei grmelidir. Bu hkmete destek vermeye devam etmek, Trkiyenin bir atmaya srklenmesine neden olmak demektir. DSP lideri ECEVT, bu konumay 29 Nisan 1997 tarihinde Mecliste yapmtr.

1750

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1053 / 1404

dnyasnda, DSK Genel Bakan Rdvan BUDAK, Ya asker gelecek, ya irtica. Ne 12 Martta, ne 12 Eyllde bu kadar ak grnmyordu. Daha ne duruyorlarbakn haftalardr hemen her gn asker medyada yer alyor. 12 Eyll ncesinde bu kadar ses vermiyorlard demitir. Anadolunun eitli illerinde, zellikle Pazar gnleri, mam Hatipliler ve bartl kzlar tarafndan MGK kararlar aleyhinde gsteriler dzenlenmeye balamtr. D Basndaki Tepkiler
D Basnda 28 ubat MGK Toplantsyla lgili Haber ve Yorumlar:1751 Fransa: Fransz Haber Ajans (AFP): MGK, Devletin laik kurumlarn savunacan ve slami radikallere gz atrlmayacan, Trkiye Cumhuriyetinin demokratik sistemde ve ada uygarlk yolunda gelimesini gvence altna alan yasalardan ve Anayasann uygulanmasndan dn verilmeyeceini aklayan bildirisini yaynlad. ngiltere: ngiliz Haber Ajans (Reuters): Laik generaller ve koalisyon ynetimi arasnda sregelen gerginliin ardndan toplanan MGK, slamclarn nderliindeki hkmeti demokrasi ve laikliin ayrlmamas konusunda uyard. Gece yarsna kadar sren toplant sonunda yaynlanan bildiri, ordunun geleneksel yaklamn yanstyor. ngiltere: The Economist: Trkiyede son olup bitenlerde btn taraflarn rol var. Generaller gereksiz yere politikaya mdahale ederek kendilerini zor duruma drdler. RP ise devlet dairelerinde dine gre mesai saati dzeni kurmaya alt. Laiklere sembol olmu yerlere grkemli camiler ina etmeyi gndeme getirdi. Aslnda Necmettin ERBAKANn yapt hibir ey Trkiyenin demokrasi iddiasn sarsmad. Bunu yapan askerlerin baskn olduu MGK oldu.Garip olan demokrasiyi korumak ve Trkiyenin imajn dzeltmek iin yaptklar uyarnn tam tersi olmasdr. ngiltere: BBC World Service: Generallerin MGK kararlar Trkiyenin gerekleri ile uyumayan zorba maddeler ieriyor. %99u Mslman olan bir lkede bu kararlarn uygulanmas olduka zor. Bu kararlarn uygulanmas demek, Trkiyenin insan haklar asndan elli yl geriye gitmesi demek. ngiltere: The European: Trkiyede yaanan son olaylar demokrasinin bir lks olduunu ortaya koyuyor. Generallerin lke siyasetinin merkezine yerlemeye balamalar demokrasinin bir anlam ifade etmediini gsteriyor. Trkiyedeki laik kesimler ordunun siyasete dorudan mdahale etmesini kabul etmiyor grnseler de. Bundan byk mutluluk duyuyor, haz alyorlar.

1751

GRSES, s.93-95.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1054 / 1404

talya: Corriera Della Sera: Askerler Erbakan yarglyor. 1974 Kbrs karmas ncesinde bile MGK toplants bu kadar uzun srmedi. eriat getirmek isteyen RP liderinin laiklii tehlikeye sokacak macerasna dur denildi.

ABD: Associated Pres (Amerikan Haber Ajans): Etkin MGK, Trkiyenin laik kimliini savunma ars yapt. ABD: Washington Postun Ankara kl ve Kelly Couterlar imzal haber: Babakan ERBAKANn, toplantdan sonra Bu suni gidermek imdi bizim iimiz dedii ve ayrca Tansu LLERin ise REFAHYOL Koalisyonunun bozmas iin Cumhurbakan DEMREL ve laik kurumlarn basklaryla karlat ileri srld.

28 ubat 1997 Tarihli MGK Toplants Sonras Gelimeler


28 ubat 1997 tarihli MGK toplants sonrasnda Trkiye siyasi bir krizin iine srklenmitir. Bu srete, zellikle muhalefet partileri Hkmetin istifa etmesi gerektii ynnde sert aklamalar yapm, Meclis Genel Kurulunda Hkmetin i ve d politikas sert ekilde eletirilmitir. Bu ortamda, 28 ubat tarihli toplantdan sonra 31 Mart 1997 tarihinde yaplan toplantda irtica konusunun ele alnmad grlmse de, Genelkurmay tarafndan, Genelkurmay karargahnda, Nisan 1997 ayndan itibaren balamak zere, basn mensuplar, yksek yarg mensuplar ve dier st dzey brokratlara verilen brifinglerinde eitli siyasi mesajlar verilmesi, siyaset ve toplumda yeni gerilimlere yol amtr. Bu siyasi gerilim, 20 Mays 1997 tarihinde ise TBMMde hkmet aleyhine ANAP, DSP, CHP ve DTPnin ortak gensoru nergesiyle devam etmi, ardndan Yargtay Cumhuriyet Basavcl tarafndan yasad baz eylemlerin oda olmaya balad ve baz yelerinin laik rejimi hedef alan giriimleri" nedeniyle Refah Partisi'nin kapatlmas iin Anayasa Mahkemesi'ne dava alm; nihayet Babakan Erbakann 18 Haziran 1997 tarihinde istifasn sunmasyla sonulanmtr. Milli Gvenlik Kurulunun 31 Mart 1997 Tarihli Toplants ncesindeki Gelimeler 7 Mart 1997 Tarihinde Cumhurbakan Sleyman Demirele Sunulan mam-Hatip Okullar Balkl Rapor Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Arivinde yer alan 7 Mart 1997 tarihli bir belgede, 28 ubat 1997 tarihli MGK toplantsn mteakip Cumhurbakan Demirele, 28 ubat MGK Karalarnn nemli bir unsuru olan Trkiye apndaki mam-Hatip okullar ve Kuran kurslar konusunda bir alma yaplarak arz edildii grlmektedir.1752

1752

CUMHURBAKANLII ARV Yer No:91704, Fihrist No:22357-766/22357-802.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1055 / 1404

Bu alma erevesinde, Cumhurbakan Sleyman DEMREL antetli el kartlar zerine mam Hatip Okullar ile ilgili olarak sorulan sorulara cevap verildii grlmektedir. Bu el kartlar iinde Ouz ZBLGNe ait olan el kartnda Milli Eitim Bakanl Mst.Yrdc. 7/3/1997, HL:464, AHL:7, ok Prog. inde HL:39, Toplam:510 notu yer almaktadr. Bu sorular erevesinde, Cumhuriyetin kuruluundan itibaren Trkiyede kurulan mamHatip Okullar, Kuran Kurslar ve yurtlar hakknda kamu kurumlarndan alnan bilgiler dorultusunda 36 sahifelik bir takdim yapld anlalmaktadr. almada; mam-Hatip Okullar bal altnda; Trkiyede 1923-1924 retim yl banda 29 mam-Hatip Mektebi ald; ancak ayn retim yl sonundan itibaren bu okullarn tedrici olarak kapatlmaya baland, 1926-1927 retim ylnda sadece stanbul ve Ktahya mam-Hatip Mekteplerinin ak brakld; 15 Ocak 1949 tarihinde din hizmetlerini grecek eleman yetitirmek amacyla 10 ay sreli mam-Hatip Kurslar ald, mezun olanlarn sadece mam ve Hatiplik grevinde istihdam edildii (emsettin GNALTAY-R.emsettin SRER dnemi), 1951-1952 retim ylnda toplam 7 mam-Hatip Okulu ald, bu okullarn orta ksmnn 4 yl, lise ksmnn ise 3 yl olduu, 1996-1997 retim yl itibaryla Trkiye genelinde Milli Eitim Bakanlna bal okullarda toplam 12.906.734 rencinin bulunduu; bu okullar kapsamndaki mam Hatip Lisesi ve ok Programl Liselerde 461.614, Anadolu .H.Liselerinde 25.871, Yab.Dil Ar..H.L.de 855 olmak zere, toplam 488.330 rencinin renim grd, bu okullarda ayrca 18.362 retmenin grev yapt, mam Hatip Lisesi rencilerinin toplam renci says iindeki paynn %3,85 olduu belirtilmektedir. Kuran Kurslar bal altnda; Kuran Kurslarnn ilk defa 1925 ylnda faaliyete geirildii, halen Diyanet leri Bakanlnca alan Kuran Kursu saysnn 5.241 olduu, bu kurslarn Diyanet tarafndan muntazaman denetlendii, mevcut Ynetmelikteki yetkiye ramen Milli Eitim Bakanlnn denetleme grevini yapamad, bunun dnda Devlet kontrolnde olmayan 200-2500 kursun bulunduu, bu kurslarn baz tarikatlara bal Vakf ve Dernekler araclyla faaliyet gsterdii ifade edilmektedir. Yurtlar bal altnda; yurtlarn resmi yurtlar ve irticai unsurlarn yurtlar bal altnda ele alnabilecei, devlete ait renci yurtlarnn Kredi ve Yurtlar Kurumuna bal olarak faaliyet gsterdii, anlan kuruma bal 70 il ve 30 ilede toplam 152 adet renci yurdunun bulunduu, bu yurtlarn 35inin kz, 33nn erkek yurdu, 84nn de karma yurt statsnde olduu, bahsekonu 152 renci yurdunun 75119 kz renci, 85657 erkek renci kapasiteli olduu, BNGL, BTLS, HAKKAR, TUNCEL, IRNAK, IDIR, ARDAHAN, YALOVA, KARABK ve MU illerinde Kredi ve Yurtlar Kurumuna bal yurt bulunmad, Milli Eitim Bakanlna bal olarak ise 903 renci yurdunun mevcut olduu, dernek, vakf, ahs ve irketlere ait zel yurt ve pansiyon saysnn toplamnn 2.032 olduu, sz konusu dernek ve vakflara bal 1.789 yurdun tarikatlar tarafndan iletildii, bunlardan 1.300nn Sleymanclara, 470inin Fethullah GLEN grubuna ait olduu, sz konusuirticai unsurlarn, ayrca, pansiyon ve renci evi gibi imkanlara da sahip olduklar ifade edilmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun 31 Mart 1997 Tarihli Toplants MGKnn bu toplantsndan sonra, MGK Genel Sekreterlii tarafndan yaplan yazl aklamada, bata 8 yllk kesintisiz eitim olmak zere, MGK'nn bir nceki toplantsnda Bakanlar Kurulu'na bildirilmesi kararlatrlan 18 maddelik nlemler paketine ilikin ifadelere

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1056 / 1404

deinilmemesi dikkat ekmitir. Toplantnn ertesi gn, MGK toplants gazetelerde geni ekilde ele alnmtr. Erdoan TEZ ve Necmi YZBAIOLUnun Din Ve Vicdan zgrl, Eitim retim Hakk erevesinde mam-Hatip Okullarnn Konumu Balkl Raporu Komisyonumuza, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Anayasa Hukuku Anabilim Dal Bakan Prof.Dr.Erdoan TEZ ve stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Anayasa Hukuku retim yesi Prof.Dr.Necmi YZBAIOLU tarafndan hazrlanarak, adgeenlerin imzasyla, 1 Nisan 1997 tarihinde Cumhurbakanl Genel Sekreteri Necdet SEKNZe faksland anlalan, DN VE VCDAN ZGRL, ETM RETM HAKKI EREVESNDE MAM-HATP OKULLARININ ANAYASAL KONUMU balkl 9 sahifelik rapor1753 da intikal etmitir. Bir faks mesaj kapann zerinde Sayglarmla E.Tezi ifadesi ile Sn.O.zbilgin bir nsha Sn.E.Y.e N.S. ifadelerinin yer ald acil kodlu raporun her sayfasnn TEZ tarafndan parafe edilmi olduu grlmektedir. Raporda, zetle, u hususlara yer verilmitir:
Anayasa din ve vicdan zgrln gvence altna almtr. Bu gvence herhangi bir dine inanmak kadar hibir dine inanmamay da kapsamaktadr. Anayasa ayrca din ve vicdan zgrlnn kullanmna snrlamalar da getirmektedir. Anayasa, eitim ve retimi dzenleyen ve uyulmas gereken temel ilke ve esaslar da belirlemitir. Buna gre eitim ve retim, Atatrk ilkeleri ve inklaplar dorultusunda, ada bilim ve eitim esaslarna gre, Devletin gzetimi ve denetimi altnda yaplr. Bu esaslara aykr eitim ve retim yerleri alamaz. Anayasann ngrd eitim ve retim hakknn kullanmn 14.06.1973 tarih ve 1739 sayl Milli Eitim Temel Kanunu dzenlemitir. Kanunun 32. Maddesi de bir ortaretim kurumu olarak mam-Hatip Liselerini dzenlemektedir. Buna gre mam-Hatip Liseleri, imamlk, hatiplik ve Kuran kursu reticilii gibi dini hizmetlerin yerine getirilmesi ile grevli elemanlar yetitirmek zere Milli Eitim Bakanlnca alan ortaretim sistemi iinde hem meslee hem yksekrenime hazrlayc programlar uygulayan retim kurumlardr. Milli Eitim Temel Kanununun eitime ilikin bu vurgusundan, imam-hatip okullarnn bir ortaretim kurumu olarak sadece lise dzeyinde alabilecei, ilkretim kategorisinin ikinci aamas olan ortaokul dzeyinde imam-hatip okulu almasna kanunun cevaz vermedii sonucu kmaktadr. Bununla birlikte, ortaokul seviyesinde imam-hatip okullar almas pedagojik, zihinsel ve bedensel geliim yannda Anayasal erevede ve din ve vicdan zgrl, eitim ve retim hakk, Tevhidi Tedrisat Kanunu ve laiklik ilkesi ynnden ele alnmas gerekmektedir. Bu erevede, din ve inan seiminin belli bir olgunluu gerektirdii aktr. ocuklar kk yata, henz asgari bir bilgi ve kltr birikimi kazanmadan, belli bir din dorultusunda retip eitmek, onun bilinsizce belli bir dine ya da inanca artlanmasna neden olacaktr. Bu da ocuun din ve vicdan zgrlnn zn

1753

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91704 Fihrist No:22357-729.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1057 / 1404

tekil eden, dini ve inanc bilinli ve zgrce semek frsatndan yoksun braklmas demektir. Laiklik ilkesi asndan el alnacak olursa, imam-hatip liseleri almasnn temel koulu, bu okullarn din adam yetitiren meslek okullar amac iinde kalmalardr. Dolaysyla, imam-hatip lisesi mezunlar sadece kendi alanlarndaki eitim kurumlarnda eitim ve retim grmelidirler. Aksi bir durum Tevhidi Tedrisat Kanununa da ters dmektedir. Bu kanunun amac medrese eitimine son vererek, ikili eitimi ortadan kaldrp laik eitime frsat vermektir. Kurulu amac sadece din adam yetitirmek olan bu liselerin amacnn dna kmas, adeta medreseleri yeniden dirilterek ikili retime geri dn sonucunu douracaktr. Bu deerlendirmeler nda, Milli Eitim Temel Kanununa gre imam-hatip okullar sadece lise dzeyinde alabilir. Bu durumda imam-hatip liselerinin orta ksmlar, kanun baznda dayana olmayan ve uygulamada oluturulmu fiili kurumlardr. Dolaysyla, Trkiyede imam-hatip okullar ile ilgili sorun kanunlardan deil, kanunlara ve Anayasaya aykr uygulama ve idari dzenlemelerden kaynaklanmaktadr. Anayasa Mahkemesi ve Dantayn, idari dzenleme ve uygulamalarn Atatrk lke ve nklaplar ile Laiklik ilkesine aykr olamayacana ve devlet organlar ile idari makamlarn, Anayasaya aykr bu uygulamalar nlemekle yetkili ve ykml olduklarna ilikin pek ok kararlar bulunmaktadr.

Bu rapor, Komisyonumuz tarafndan 28/06/2012 tarihinde grlerine bavurulan Prof.Dr. Erdoan TEZ, bu raporun dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirelin direktifi zerine hazrlandn belirtmitir.1754 Babakan Erbakana Yaplan Hakaret Erzurum Jandarma Blge Komutan Tug.Osman ZBEKin, 17 Nisan 1997 tarihinde, televizyonda da yaymlanan bir konumasnda, ERBAKANn Hacca gitmesine tepki gstererek, ulan p eklinde kfr etmesi kamuoyunda tartma konusu olmutur. Sz konusu konumasnda ZBEK, Suudi Arabistann Trk haclara verdii brorde ifade edilen Mslman lkede eriat kanunlar dnda baka bir kanunu varsa dinden km olursun szlerine tepki gstererek, Babakan ERBAKAN iin torunuyla beraber Krala misafir oluyorulan pezdinde krallk var m adam olan gidip o krala gidip misafir olmazslalesiyle devletin bilmem nesini kiralaypallah msn nesindinde krallk var m arkadalar.ben bunu kabul etmiyorum.. babakan deil bilmem ne bakan olursa olsun13 sene ben PKK ile mcadele ettiysem bunlarla da mcadele ederim eklindeki szleri tartma yaratmtr. Baz gazetelerde, ERBAKANn daha nce 25 kez hacca gittiinden bahisle Tug.ZBEKin davran mazur gsterilmeye allmtr. Bu olay zerine, Babakan ERBAKAN, ZBEK hakknda hukuk devleti gerei ilem yaplmasn istemitir. RPli milletvekilleri ise Tug.ZBEK iin srtndaki niformay karp yle konusunlar demitir.1755
1754 1755

Erdoan TEZe ait 28/06/2012 tarihli Tutanak.

(E) Korg.Nevzat BLGRAY bu konuda unlar sylemektedir: Srtndaki niformay karp yle konusunlar diyen ve her trl yasa d ii yapan kimi millet vekilleri, nce kendi dokunulmazlk zrhn kartmalydlar. Bu gr, Trkiyede asker-sivil ilikilerinin anlalmas asndan nem arz etmektedir. Nevzat BLGRAY, 28 ubat Sreci 1, Tekin Yaynevi, Ankara, 1999, s.107.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1058 / 1404

Cumhurbakan DEMREL, Olmasayd iyi olurdu. zldm. Ama o konumay yaptran nedenlere bakmak lazm. Bu bir boalmadr eklinde aklama yapmtr. DSP lideri ECEVT ise Generalin syledii szlerin zn, yle inanyorum ki, milletimizin byk ounluu kabul eder, bu kayglar paylar. Keke bu szler, niformal general tarafndan bu slupta sylenmeseydidemitir. 28 ubat dneminde, Trkiyede meydana gelen her olay hakknda, dorudan veya dolayl olarak (st dzey bir asker vb.) grlerini bildiren Genelkurmay, bu olayda sessiz kalarak, Tug.ZBEKe sahip ktn gstermitir.1756 Org.smail Hakk KARADAYI, 26 Nisan 1997 tarihli gazetelerde yaymlanan rportajnda unlar demitir: Kimse TSKy siyasetin iine ekmeye ve gstermeye almasn. Bundan gerekten byk znt duyarz. Mnferit ve fevri olaylar TSKnn siyaset iinde olduunu gstermez. Ancak Genelkurmay Bakan Org.smail Hakk KARADAYI, Tug.ZBEK hakknda herhangi bir yasal ilem yaplmasn gerekli grmemitir. Genelkurmay 2nci Bakan Org.evik BR ise bu konuda ordu infial halindedir. Bu hal devam ederse infial de devam eder demitir. 26 Nisan 1997 tarihli gazetelerde, bir 28 ubat klasii olan st dzey bir askeri yetkiliye atfen verilen haberlerde, zbek Paa, sylenmesi gerekenin onda birini sylemi. Bu memlekette hrsz, uursuz konuabiliyor da, bir general niye konumasn? denildii belirtilmitir. Babakan ERBAKAN, Tug.Osman ZBEK hakknda davac olmad iin, bu olay unutulmaya yz tutmutur. Onba Kadir Sarmusak Olay 28 ubat srecinde ortaya kan skandallardan birisi de Deniz Kuvvetleri Komutanl bnyesindeki BG birimi tarafndan darbe planlarnn yapldna dair Onba Sarmusak veya askeri casusluk olaydr. Sivil hayatnda Emniyet mensubu olarak grev yaparken, vatani grevini Deniz kuvvetleri Komutanln yrtmekte olan Onb.Kadir SARMUSAK, kendi beyanna gre, Dz.K.K. bnyesinde bir ksm hukuk d uygulamalarn yapldn ve buna dair rgtl bir almann varln tespit etmesi sonrasnda, Emniyet stihbarat D.Bk.Yrdc. grevini yapan Hanefi AVCIya belgeleri teslim ettiini ifade etmitir. Devamla, Hanefi AVCI, dnemin Emniyet stihbarat D.Bk. Blent ORAKOLUna konuyu aktardn, ORAKOLUnun da silsile yoluyla ileri Bakan Meral AKENER, Babakan Yardmcs Tansu LLER ve Babakan Necmettin ERBAKAN vastasyla belgelerin dnemin Cumhurbakan Sleyman DEMRELe tevdi edildiini aklamtr. Ancak, Cumhurbakan Sleyman DEMREL, bu belgeler hakknda dnemin Genelkurmay Bakan Org.smail Hakk KARADAYIy ankayaya armak suretiyle durumu iletmi; ancak Genelkurmay, kendi iinde soruturma balataca yerde, askeri casusluk yapld gerekesiyle dnemin ileri Bakan Meral AKENERi sulamtr. Ayrca, Genelkurmay
1756

(E ) Tug. Nevzat BLGRAY, Osman ZBEKin konumasn, TSKnn tabannn sesiydi eklinde tanmlayarak, o dnemde TSKdaki baz gen subaylarn kendisine Bizler, komutanlar iin sylenen szlere tahamml edemiyoruz. Vallahi, komutanlar iyi dayanyorlar dorusu dediklerini ifade etmektedir. Nevzat BLGRAY, 28 ubat Sreci 1, Tekin Yaynevi, Ankara, 1999, s.109.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1059 / 1404

Bakan bizzat ileri Bakan Meral AKENERi arayarak, Emniyet stihbarat D.Bk.Blent ORAKOLUnun aa alnmasn istemitir. Bu hadiseler de gstermektedir ki, 28 ubat 1997 MGK kararlar sonrasnda, askeri ynetim kendi iindeki hukuk d uygulamalar yarg nne kartmaktansa, bu tr belgeleri aa kartanlar, askeri yargda yarglanmtr. Bu dava, yargda teklik prensibinin ne kadar nemli olduunu bize gstermektedir. Yukarda bahsedilen hadiseyle alakal dnemin Adalet Bakan olan RPli evket KAZAN unlar sylemitir:1757
ileri Bakan Meral Akener'in eline 5 Mays 1997'de bir rapor geiyor. Bana telefon etti. 'Elimizde bir belge var.' dedi. Hakimevinde bulutuk, beraber okuduk. Bir nshasn Tansu iller'e, bir nshasn Erbakan Hoca'ya iletmeyi uygun bulduk. Erbakan Hoca'ya belgeyi sunarken 'Darbe harekatna doru gidii gsteriyor bu.' dedim. Erbakan Hoca, belgeyi Demirel'e gnderdi. Tamamen illegal bir almayd bu. rendiinde arm gibi yapm, tahkik edeceine sz vermi. Ama ne genelkurmay bakanna sordu ne de mdahale etti.

Bu olay ortaya knca konu Genelkurmay tarafndan Cumhurbakan DEMRELe aksettirilmitir. 02 Haziran 1997 tarihinde, Genelkurmay Bakan Orgeneral smail Hakk Karaday imzasyla, ileri Bakanlna gerei, Cumhurbakanl Genel Sekreterliine, Babakanla ve Dz.K.K.lna ise bilgi iin, olarak gnderilen yaz:1758 Cumhurbakanl Genel Sekreterliine
1. Deniz Kuvvetleri Komutanl stihbarat Daire Bakanl emrinde askerlik hizmetini ifa eden, Emniyet kkenli Dz.Onb.M.Kadir SARMUSAK (96/23363)n grevi sresince; Emniyet Genel Mdrlnde grevli aada kimlikleri belirtilen ahslarla birlikte ve onlarn talimat ile Deniz Kuvvetleri Komutanl karargahna ynelik personel ve dier konularda TSK.leri aleyhine istihbari bilgi ve belge toplamaya alt, son olarak; ad geen askerin GZL gizlilik dereceli ve askeri hizmete ilikin bir yaz ve ekini bahsekonu kuruma szdrd belirlenmitir. Bu husustaki personel kimlikleri ve ifade tutanaklar Ektedir. 2. Dier taraftan Emn.Gn.Md.l sth.D.Bk. Blent ORAKOLUna atfen basnda yer alan ve Silahl Kuvvetleri itham ve tehdit eden bir haber ile ilgili olarak ileri Bakanlna gnderilen 7 MART 1997 ve GENSEK:2050119/97/cra Sb. Sayl yazmza da bugne kadar bir cevap alnamamtr. 3. Emn.Gn.Md.l sth.D.Bk.lnn; Dz.K.K.lnda askerlik hizmetini yapmakta olan emniyet kkenli bir personelden istifade ederek, Gnkur.Bkl ve Kuvvet K.lklarnn faaliyetleri, komutanlarn biyorafileri ile tutum ve davranlar hakknda bilgi toplama gayretleri, son derece sakncal, dndrc ve esef verici bir durumdur. 4. Devletin ileyiine, geleneklerine, alma dzenine ve yasalara aykr olan bu tr faaliyetler, ayn zamanda Devletin kurumlar arasndaki gven ve ibirliini sarsc bir mahiyet tamaktadr. 5. Bu itibarla adlar geen Emniyet Genel Mdrl personeli hakknda gerekli idari incelemenin yaplmasn ve gereini rica ederim.
1757"28 1758

ubat srecinde gazetelerdeki ok nemli bir ilan fark edemedik, 28 ubat 2008, Zaman Gazetesi

Cumhurbakanl Arivi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1060 / 1404

smail Hakk KARADAYI Orgeneral EKLER : EK-A (Emn.Gn.Md.l personel kimlikleri) EK-B (23.5.1997 tarihli ifade tutana) EK-C (29.5.1997 tarihli ifade tutana) EK-D (M.Kadir SARMUSAKn balant a)

Yaz eklerinde yer alan ifadelerde, Onb.SARMUSAKn sz konusu faaliyetlerde bulunduunu itiraf ettii grlmektedir. Cumhurbakan Sleyman Demirel tarafndan, Babakan Prof.Dr.Necmettin Erbakana 7 Haziran 1997 tarihinde gnderilen mektupta yazda (Genelkurmay yazs) sz edilen durumun tetkik, tahkik ve gereinin acilen yaplmas istenmitir.
Sleyman Demirel Cumhurbakan Kiiye zel Ankara, 3 ubat 1997 Sayn Prof.Dr.Necmettin Erbakan Babakan Ankara Genelkurmay Bakanlnn 2.6.1997 tarihli ve gerei iin ileri Bakanlna, bilgi iin Cumhurbakanlna, Babakanla gnderilmi bulunan yazsnn bir kopyas iliiktir. Bu yaznn 4. Paragrafnda dile getirilen husus, Anayasann 104. maddesindeki; Devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almas kapsamna girmektedir. Bahsekonu yazda sz edilen durumun tetkik, tahkik ve gereinin acilen yaplmasn rica ederim. mza Sleyman Demirel EK.1 adet mektup kopyas

Bu mektup, Cumhurbakan DEMRELin ordu-hkmet ilikilerine bak asn yanstmaktadr. Zira Genelkurmay Bakannn kendisine gnderdii mektuptan nce Hkmet kanadndan kendisine mektubun ierii hakknda bilgi ulatrlm asker ierisinde demokrasiyi sekteye uratacak giriimlerde bulunan bir grubun olduu, bu ynde hukuka aykr olarak almalar ifa ettii aktarlmasna ramen, Cumhurbakan DEMREL bu konuda yasal ilem balatmas gerekirken, konuyu dnemin Genelkurmay Bakanyla paylamtr. Sonraki gelimelerde ise kendisine gelen mektubun ieriinde ifade edilen konularda ilem yaplmak zere Babakanla talimat verilmitir. Sarmusak olaynn, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan da incelendii anlalmaktadr. ncelemeye ilikin belgede; Deniz Kuvvetleri Komutanl stihbarat Daire

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1061 / 1404

Bakanl emrinde askerlik hizmetini ifa eden, Emniyet mensubu Dz.Onb.M.Kadir Sarmusak (96/2-3363)n grevi sresince, Emniyet Genel Mdrlnde grevli Em.Gn.Md.l sth.D.Bk. Blent Orakolu, Em.Gn.Md.l sth.D.Bk.Yrdc.Hanefi Avc, Em.Gn.Md.l Teknik Alm Sat..Md.Mehmet Tomruk, Bakomiser Mahmut (Soyad bilinmiyor), Polis Memuru Mustafa (Soyad bilinmiyor), Polis Memuru Uur (Soyad bilinmiyor) ile birlikte ve onlarn talimat ile Deniz Kuvvetleri Komutanl karargahna ynelik personel ve dier konularda TSK aleyhine istihbari bilgi ve belge toplamaya alt, son olarak Gizli gizlilik dereceli ve askeri hizmete ilikin bir yaz ve ekini Emniyete szdrd ifade edilmitir. Bu gelime zerine, Babakan LLER, BG, TSK demek deildir. Benim bir vatandamn oyu bir generalin oyuna eittir eklinde aklama yapmtr. Hasan Celal GZEL ise Milli hakimiyet iin siz mi alacaksnz? Yoksa Genelkurmaydaki bir avu ihtilalci, cuntac asker mi yapacak? ki paa Deniz Kuvvetleri Komutanlnda toplanarak BG diye bir grup kurmu. Bu cuntaclar ellerinde hibir belge ve mesned olmakszn illeri vatan haini ilan etmi1759. Bu lkeyi bir avu omzu kalabalk, kendini aydn zanneden cahiller mi ynetecek, sizler mi yneteceksiniz? demitir.

Basn, Yarg ve Brokrasiye verilen Genelkurmay Brifingleri


28 ubat 1997 tarihli MGK toplantsndan iki ay sonra, Genelkurmay Bakanl tarafndan kinci Bakan Org.evik Bir imzasyla 29 Nisan 1997 tarihinde yaymlanan Bat alma Grubu Rapor Sistemi konulu yazda,1760 15 Mays 1997 tarihinden itibaren uygulamaya konulacak sistemle Trkiye apnda irticayla mcadele amacyla istihbarat toplanmaya balanmtr. BG bilgi ihtiyalar konulu 5 Mays 1997 tarihli bir baka yazyla ise dernekler, vakflar, meslek kurulular, ii ve iveren sendikalar, yksek renim kurumlar, yurtlar, vali, kaymakam, bykehr belediye bakanlar gibi st dzey yneticilerle mdr, daire bakanlar, siyasi partilerin yneti kadrolar vd. kiilerin takip edilerek filenmesi istenmitir. te yandan, Nisan 1997 ayndan itibaren, Genelkurmay Bakanl tarafndan kamuoyunu bilgilendirmek amacyla "terr, irticai faaliyetler" konusunda basn mensuplarna, st dzey brokratlara, niversite rektrlerine, st dzey yarg mensuplarna brifingler verilmeye balanmtr. Bu brifinglerde, Genelkurmay tarafndan 17 Ocak 1997 tarihinde Cumhurbakan Sayn Demirele verilen brifingte yer alan iddialara benzer hususlarn yer ald grlmektedir. Basn mensuplarna verilen ilk brifinglerde, terr ve irticayla mcadele alannda Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan yrtlen mcadeleye toplumun katk vermesi istenmitir.

1759 (E) Korg.Nevzat BLGRAY, RP ile koalisyon hkmeti kuran Tansu LLER iin unlar sylemektedir: RP ile koalisyon kurarak halkn istencine ihanet eden kendisiydi. RP ile yolsuzluk savlarn karlkl olarak aklayarak Meclis denetimini yozlatran, arpk bir muhalefet anlay ile Meclisi kilitleyen kendileriydi. Hemen her konumasnda dini siyasete alet eden ve srekli TSKya saldran illerdi. TSKnn da bunlara seyirci kalamayacan ve Anayasal ve yasal zeminlerde kimi giriimlerde bulunacan bile bile bunlar yaparak TSKy siyasete eken bizzat illerin kendisiydi. BLGRAY, s.97. 1760

Genelkurmay Bakanlnn 29 Nisan 1997 tarihli ve HRK:3429-15-97/GHD.Pl..(3) sayl yazs Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1062 / 1404

Haziran 1997 aynda verilen brifinglerin konusu irtica olurken, 1998 ylnda verilen birifnglerin konularnn ise daha ziyade F.GLEN grubu ve tarikat sermayesi olduu grlmektedir. te yandan, bu brifinglerde yer alan iddialarn, MGKnn akl hocas olan Faik BULUTun Tarikat Sermayesinin Ykselii adl kitabndan derlendii ne srlmtr.1761 Basn Mensuplarna Verilen Brifing Genelkurmay Bakanl kararghnda 29 Nisan 1997 tarihinde basn mensuplarna brifing verilmitir. Gazete, televizyon ve haber ajanslarnn ok sayda ynetici ve yazarnn katld bu brifing yaklak buuk saat srmtr. Terr, PKK ve uyuturucu trafii konulu brifingte;1762Trkiyenin savunma konseptinde deiiklik yapldna, "lke btnlne ve cumhuriyetin temel niteliklerine ynelik i tehdidin, d tehditten ncelikli" hale geldiine dikkat ekilerek, "rticann yok edilmesi hayati neme haizdir" denilmitir. ki blm halindeki brifingin Genelkurmay Bakanl Harekat Bakan Korgeneral etin Doan ve Gvenlik Daire Bakan Tugeneral Kenan Deniz'in sunduu birinci blmnde "PKK ve terrizm" konusu, ikinci blmnde ise Trkiye'yle Yunanistan arasndaki sorunlar ilenmitir. PKK'nn nce Trkiye'nin 22 ilini kapsayan blge zerinde Kuzey Krdistan', daha sonrasnda da ran, Irak ve Suriye'nin de katlmyla Byk Krdistan' kurmay hedeflediine iaret edilen brifingte, rgtn 1986, 1990 ve 1993'te kez tasfiye aamasna geldiine iaret edilmitir. Son tasfiyenin "rgtn ilan ettii szde atekesin ilgili evrelerde kararszlk ortam yaratmas" nedeniyle gerekleemediine deinilen toplantda, 13 ylda 32 bin terristin etkisiz hale getirildii kaydedilmitir. Doan, PKK'y "terr komandit irketi"ne benzetmitir. 1763 rticayla PKK'nn ayn paralelde olduu vurgulanan brifingte, ran'n antilaik rejim ihrac abasyla Trkiye'yi Cezayir benzeri bir terr aamasna getirmeyi hedefledii kaydedilmitir. Silahl irticann gcnn bugn iin Trkiye'de bir tabannn bulunmadna iaret edilen brifingte, "Trkiye'de cihada kalkanlara, ad dzeni zorla kurmaya alanlara toplumun geni kesimi geit vermez. Ancak arkasndaki gler bellidir. ran baz rgtleri desteklemektedir. Bunlarn birok faili mehul cinayeti iledii de ortaya kmtr. Silahl g potansiyelinin ok byk olduu sylenemez, ama ok uyank ve dikkatli olmak zorundayz" denilmitir. Brifingin ikinci blmn sunan Tmamiral Mustafa zbey ise, Trkiye'yle Yunanistan arasndaki sorunlar eitli balklar altnda irdelemitir. Yunanistan'n Trkiye'de "Kemalist antilaik ayrm, Krt ayrlklnn teviki, ekonomik sorunlarn arlatrlmas ve Trkiye'nin paralanmasn" hedefledii anlatlmtr. Brifingden ardndan gerekleen soru - cevap blmnde, gazetecilerin Libya Lideri Kaddafi'nin "Erbakan'n Uluslararas slami Halk Komutanl yesi" olduuna ilikin szleriyle ilgili sorularna Korgeneral Doan yant vermek istememitir. Sorulara nce "O
1761 1762 1763

ZGAN, s.71. Ordu: ncelik i tehdit, Milliyet, 30 Nisan 1997. Hikmet EK, rticaya Kar Genelkurmay Belgeleri, Kaynak Yaynlar, 1997, stanbul.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1063 / 1404

konuya muhatap olanlar yant versinler" diyen Doan, srar edilince unlar sylemitir. "TSK'nn Bakomutan yasalarla bellidir ve Genelkurmay Bakan'dr. Sava durumunda da TSK'nn bakomutanl Cumhurbakanl makamnda olup, bu yetki Genelkurmay Bakan'ndadr. Dolaysyla bizim komutanmz bellidir."1764 Doan, 28 ubat tarihli MGK toplantsnda hkmete iletilen 18 maddelik nlemler paketiyle ilgili sorulara "Bu kararlarn, sizler gibi takipisi olacazieriden gelecek tehditlere kar tm yurttalar gibi TSK da sorumluluk duygusu iindedir. Ancak biz elimizde silah olduu iin, bunu gerektii zamanda, halkmzn istei dorultusunda kullanmak istiyoruz" cevabn vermitir. PKK'nn Almanya'da 30 milyon mark kara para elde ettii ve bu paray Trk bankalarn kullanarak transfer ettiini kaydeden komutanlar, bu parann transferinin hangi bankalar araclyla gerekletirildiine ilikin sorular "Bu belgeler elimizdedir, devletin istihbarat birimlerinin elindedir" yantyla geitirmitir. Brifingin PKK'yla ilgili blmnde irticai tehdit zerinde de durulurken "irticann yok edilmesi hayati neme haizdir" denilmi, terrn devlete gnlk maliyetinin 4 milyon dolar olduu da aklanan brifingte, PKK'yla radikal slamc akmlar arasndaki ilikiye de u yant verilmitir: "Radikal slamclar millet yerine mmet kavramn yeliyor. rticaclar bu nedenle PKK'llar da Mslman olarak grmekte ve onlar desteklemektedir. rticaclar bu nedenle PKK'ya ran ve Suriye'nin desteini de hakl gryorlar. ran ve Suriye radikal slamclara parasal destek vermektedir. Bu nedenle de PKK'yla radikal slamclar ayn paraleldedir."1765 Yarg Mensuplarna Verilen Brifing Haziran 1997 aynda yksek yarg mensuplarna, Genelkurmay Karargahnda rticai Faaliyetler konusunda eitli brifingler verilmitir. RP tarafndan dzenlenen Sultanahmet mitingi, Hasan Hseyin CEYLAN, evki YILMAZ, Fethullah ERBAa ait video grntleri ile desteklenen bu brifinglerin ilki 10 Haziran 1997 tarihinde verilmitir. Bu Brifinge; Anayasa Mahkemesi Bakan Yekta Gngr zden, Yargtay Bakan Mfit Utku, Dantay Bakan Firuzan kincioullar, Saytay Bakan Vecdi Gnl, Askeri Yargtay Bakan ve yeleri, Askeri Yksek dare Mahkemesi'nin Bakan ve yeleri, Yargtay Cumhuriyet Basavcs Vural Sava, Ankara DGM savclarndan Nuh Mete Yksel, 2 No.lu DGM'nin Bakan M. Turgut Okyay, Anayasa Mahkemesi'nin ye ve raportrleri, Yargtay'n ceza dairesi bakanlar, yeleri, Yargtay Cumhuriyet Basavclmda grevli savclar, Dantay'n daire bakanlar, yeleri, tetkik hakimleri ve savclarla birlikte 400'e yakn yarg mensubunun katld gzlenmitir.1766

1764 1765

EK, s. 52.

Komisyonumuzda dinlenen gazeteci Rdvan AKAR, bu brifing hakknda unlar sylemitir: Burada sylemek istediim ey, zellikle 28 ubat srecine dair sylemek istediim ey: Kk bir anekdotla belki balamak mmkn. Biliyorsunuz, gazeteci brifingleri verilirdi ve o gazeteci brifinglerine medyann nemli isimleri gider askerleri ayakta karlayarak ve alklayarak onlarn o irtica tehlikesiyle ilgili alglarn daha sonra kamuoyuna yanstrlard. Bu irtica tehlikesinin anlatld bir toplantda, bir brifingde Mehmet Ali Birand da o brifingi izlemiti, biz dar ktnda merakla Acaba ne tr kantlar verildi, ne tr belgeler sunuldu? diye byk bir merakla kendisini karladmzda kendisi de byk bir aknlkla: Yahu, inanmayacaksnz ama gsterilen btn filmler 32.Gnde yaynlanan dosyalarda hatta hepimizin Voice-Overn orada dinledim, stelik sesi bile deitirmemiler. demiti. Bunu sadece o dnemde bu irtica algsnn ciddiyeti konusunun sorgulanmas asndan bir anekdot olarak aktaryorum. Hikmet EK, rticaya Kar Genelkurmay Belgeleri, Kaynak Yaynlar, 1997, stanbul.

1766

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1064 / 1404

evket Kazan'n yazl ve szl olarak hakim ve savclara brifinge katlma izni vermediini hakim ve savclara ileten Ankara Cumhuriyet Basavcs lhan Mesutolu ile Basavcvekilleri Orhan Aksoy, Zeki Gngr, Ankara DGM Basavcs Cevdet Volkann ise brifinge katlmad; DGM'nin askeri savc ve hakimlerinin tamamnn brifingde hazr bulunduu grlmtr. Yaklak 400 hakim ve savcnn katld bu brifing, Yargtay yeleri, tetkik hakimleri ve savclarndan gelen istek zerine 12 Haziran 1997 gn tekrarlanmtr. rticai Faaliyetler balkl takdimi ise stihbarata Kar Koyma Daire Bakan Tmgeneral Fevzi Trkeri yapmtr. Szkonusu Brifing metni, Cumhurbakanl Sleyman Demirel Arivinde de yer almaktadr.1767 17 Ocak 1997 tarihinde Cumhurbakan Demirele verilen brifinge kyasla daha az sayda noktalama iareti hatas ve yabanc kkenli kelimenin bulunduu brifing metninin, -muhtemelen daha kolay okunabilir olmas iin- tamamnn byk harflerle yazld ve istihbarat diliyle kaleme alnd grlmektedir. Brifingte, Genelkurmay stihbarat Bakan Korgeneral etin Saner tarafndan yaplan al konumas zerinde herhangi bir oynama yaplmakszn- aada aktarlmaktadr:
DEERL KONUKLAR GENELKURMAY BAKANLII KARARGAHINA HOGELDNZ. SZN GB BYLE DEERL BR TOPLULUU GRMEKTEN SON DERECE BAHTYARIZ. ARAMIZDA

SZLER BUGN BURAYA, ANAYASADA ESASLARI BELRTLEN CUMHURYET REJMMZ YIKARAK, YERNE DN ESASLARA DAYALI SYASAL SLAM DZENN KURMAK STEYEN, RTCA UNSURLARIN ULATII BOYUTLARLA LGL DAVET ETM DEERLENDRMEMZ SUNMAK N BULUNUYORUZ. BU TAKDM DETAYA GRMEDEN GENEL ZGLER LE OLAYIN YAKIN BR GELECEKTE ORTAYA KOYACAI BOYUTLARIN NEMN VURGULAYACAKTIR. SYLENEN HER HUSUSUN DELLLER ELMZDE MEVCUT OLUP BUNLARIN SAKLI TUTULMASINDA LKE HUZURU BAKIMINDAN FAYDA GRLMTR. BUNDAN DOLAYI AYRINTILARA GRLMEYECEKTR. T.S.K.LER BU DEERLENDRMEY ANAYASAMIZIN 1 VE 2 NC MADDELER LE BU MADDELERN DETRLEMEYECEN FADE EDEN 4. MADDES LE HZMET KANUNUNUN 35 VE HZMET YNETMELNN 85 NC MADDELERNE GRE KENDSNE VERLEN VAZFEYE STNADEN YAPMAKTADIR. T.S.K.LER TEHDTLE LGL BU DEERLENDRMEY DAHA NCEDE YAPMITIR. 1984DEN BU YANA BLC TERR RGTNN YARATTII TEHDT YNE TARAFIMIZDAN DEERLENDRLEREK
1767

CUMHURBAKANLII SLEYMAN DEMREL ARV Yer No:91704, Fihrist No:22357-579.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1065 / 1404

GVENLK HAREKAT KONSEPT OLUTURULMU VE BU KONSEPTLE TERRE KARI ETKN BR MCADELE SRDRLMTR. MALUMLARI OLDUU ZERE BU MCADELE HALEN DEVAM ETMEKTEDR. BUGN SE BLC TERR TEHDDNN YANISIRA RTCA UNSURLAR EYLEM VE FAALYETLER LE CUMHURYET REJMMZ AINDIRMI VE HALEN ULATII BOYUTLAR TBARYLE BLC TERR TEHDD LE BRLKTE TEHDT TEHDT DEERLENDRMESNDE BRNC NCELKL KONUMUNA GELM BULUNMAKTADIR. TSK.LER YASALARIN KENDSNE VERD VAZFE DORULTUSUNDA GDEREK ARTAN RTCA FAALYETLER DEERLENDRM VE BUNA STNADEN BATI HAREKAT KONSEPTN OLUTURMU VE NASIL K DAHA NCE GVENLKLE LGL BR TEKLAT YAPMISA, BU KONSEPTE STNADEN DE RTCA LE MCADELE N, BATI ALIMA GRUBU ADI ALTINDA YEN BR TEKLAT KURMU VE BU TEKLAT SYASAL SLAMIN RESMN OLUTURMAK N ALIMALARINI LKE GENELNDE BALATMITIR. BU MCADELE; CUMHURYET REJMMZN ANAYASADA NGRLEN ESASLAR DORULTUSUNDA KORUNMASI VE KOLLANMASI MCADELESDR. BU MCADELEDE SYASET YOKTUR. T.S.K.N SYASET DIINDA TUTMAK N NE GEREKYORSA YAPILMAKTADIR. BU NEDENLE BRAZ SONRA ARKADALARIM TARAFINDAN TAKDM EDLECEK DEERLENDRMEMZN SYAS BR MAKSADI VE MESAJI OLMAYIP, TAMAMEN YASALARIN T.S.K.NE VERM OLDUU GRE VAZFE DORULTUSUNDA OBJEKTF VERLERE HAZIRLANMI OLDUU GRLECEKTR. MD SZE ARKADALARIM BU KONUDA NEML MESAJLAR VERECEK VE RESM ZECEKLERDR. AMA, YAPILAN DURUM TESPTNE BALI OLARAK SZLERN DE RTCA LE MCADELEDEK KATKILARANIZA YARDIMCI OLMAKTIR. HEPNZE SAYGILAR SUNUYOR VE SZ TAKDMC ARKADAIM FEVZ TRKERYE BIRAKIYORUM.

Brifingin Al Konumasn mteakip Genelkurmay stihbarata Kar Koyma ve Gvenlik Dairesi Bakan Tmgeneral Fevzi Trkeri tarafndan takdim edilen RTCA FAALYETLER balkl metin1768 -olduu gibi- aada yer almaktadr:
- TRKYE CUMHURYET DEVLET YNETMNN SLAM KURALLARA GRE DZENLENMESN ESAS ALAN SYASAL SLAM, BTN RTCA VE RADKAL UNSURLARIN ULAMAK STEDKLER NHA HEDEFTR. - BU HEDEFE ULAMAK N; CUMHURYETN KURULMASINDAN TBAREN, DN-SYASET LKSNE YN VERMEYE ALIAN BU
1768

CUMHURBAKANLII SLEYMAN DEMREL ARV Yer No:91704, Fihrist No:22357-582/22357-611.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1066 / 1404

KESM, LAK TRKYE OLGUSU NDE, BALANGITAN TBAREN ANADOLUDA ORTAYA IKAN AYAKLANMALARDAN DA STFADE ETMEK SURETYLE, HER TRL ORTAMDA AMALARI DORULTUSUNDA EYLEM YAPMILARDIR. - DN OLDUU GB BU GNDE, BU KESM, EYLEMLERN GELTREREK TM KURUM VE KURULULARDA TABAN KADROSU OLUTURMA GAYRET NE GRMLERDR. NCELK VE ZELLKLE; - OK PARTL SSTEME GE MTEAKP SYAS BEKLENTLER NEDENYLE ATATRK LKE VE NKILAPLARI ALEYHNE VERLEN TAVZLERN SONUCU OLARAK, RTCA KESM, DEMOKRAS EMSYES ALTINDA TOPLUM NDE DE TEKLATLANMA ALIMALARINA HIZ VERM, LAK DEVLET OLGUSU, YASAL BR TEMNAT OLMASINA RAMEN SULANDIRILMITIR. BU BALAMDA; - ULU NDER ATATRK'N ORTAYA KOYDUU ADA VE LAK CUMHURYET, TEHDT ALTINA GRME TEMAYL GSTERM, T.C.'NN TEMEL NTELKLER YIPRATILARAK, RTCA HAREKETLER, MAKSATLI BR EKLDE DESTEKLENMEK SURETYLE LKE VE MLLET, SONU OLMAYAN BR KARANLIIN NE EKLMEYE ALIILMITIR. BU DURUM; - BREYSEL KKTEN DNC FAALYETLERN, KTLESEL VEHE KAZANMASINA NEDEN OLMU VE BU SURETLE; T.C.'NN KUTSAL BAYRAININ YERNE, YEL BAYRAK EKENLER ATATRK'N MANEV AHSYETNE, T.C. VARLIININ TEMEL GVENCES OLAN VE ANAYASAMIZLA GVENCE ALTINA ALINMI TEMEL VE ORTAK DEERLERMZE SAYGISIZLIK YAPANLARIN CESARETLENDRLD VE DLLENDRLD BR VASAT OLUMUTUR. - OTORTE BOLUUNDAN STFADE LE ORTAYA IKAN AYRILIKILIK AKIMLARI DA KONUYA DER BR BOYUT GETRMEKTEDR. TRK ULUSAL KMLN VE TRKYE CUMHURYET DEVLETN TANIMAK STEMEYEN DNCE SAHPLER, LAK TRKYE CUMHURYET'NN BRLK VE BTNLNE KARI, NHA HEDEFLERNDEN NCE BRNC ADIM OLARAK, DAHA ENTERNASYONEL OLAN DN KML ALTINDA FAALYETLERN SRDREREK, NCELKLE LKENN SYASAL SMN SADECE TRKLER DEL, TM BU GRUPLARI DA ERECEK EKLDE DETRLMESNE ALIMAKTADIRLAR. - AYRICA, GENEL KTLELER TARAFINDAN BLNMEYEN VEYA BASINA SIZMAYAN DI POLTKANIN DIINDA, ALINMASI GEREKEN NLEMLERN ALINMADII, DYANET LER BAKANLII DAHL, LKEDE DN LERNN TAMAMIYLA

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1067 / 1404

KONTROLSZ OLDUU, HATTA KENDSN AAMAMI BROK AKADEMK OLAN VEYA OLMAYAN DN ADAMLARININ, NHA HEDEF BLEREK VE BLMEYEREK, TEMELLER OK NCEDEN ATILAN BU GELMELERE YARDIMCI OLDUU GZLENMEKTEDR. AYRICA, "SLAM MUTLAKA KTDAR OLMALIDIR, YNETLEMEZ" DEOLOJSNE SAHP NC NESL FANATK VE OVENST KKTEN DNCLERN TAHMNLERN AKSNE, OK DAHA KISA SREDE YAYGINLAARAK, EYLEMLERN SRDRD ESEFLE MAHEDE EDLMEKTEDR. - BUNUN YANI SIRA; DYANETN PASF, YNETMEK VE YNETLMEKTEN YOKSUN KADROSUNUN, YURTNDE VE YURTDIINDA GREV YAPMAMASINDAN ORTAYA IKAN BOLUK, TARKATLAR VE MLL GR TEKLATI TARAFINDAN DOLDURULMAKLA, BYLECE RGTLENME FAALYETLER HIZLA ARTMAKLADIR. - BU DURUM, TARKATLARIN VE MLL GR TEKLATI GB KURUMLARIN HIZLA BYMESNE VE BELRL KTLELER TAMAMEN KONTROL ALTINA ALMASINA MKN SALAMAKTADIR. BYLELKLE ANAYASA'NIN 136. MADDESNDE FADESN BULAN, LAKLK LKES DORULTUSUNDA BTN SYAS GR VE KALARAK, CRA EDLMES DNCELERN DIINDA NGRLEN DN LERNN, DEVLETE BALI DN ADAMLARI LE YRTLMES OLGUSU KASITLI OLARAK DE-FACTO LE ORTADAN KALDIRILMAYA ALIILMAKTADIR. GELEN BU DURUM MUVACEHESNDE; - ZELLKLE; SON 11 AYLIK DNEM NDE; BAZI SLAM DEVLETLERNCE DE GELTRLP DESTEKLENEN ERAT DZENNE DAYALI RADKALSLAM TEHDT, LAK CUMHURYET YIKMAYA YNELK FAALYETLERN SYAS, SOSYAL, EKONOMK VE ASKER OLAYLARLA ENTEGREL OLARAK ARTTIRMITIR. BU ARTI; - TOPLUMUN HUZUR VE GVENN SARSMI, BYLECE, TRK ULUSU MMET KAVRAMI NDE BLNMEYE YZ TUTMUTUR. AYAKLANMAYA DORU VME KAZANAN BU RTCA FAALYETLER BUGN MAALESEF "SUN GNDEM" SYLEMLERYLE KAMUFLE EDLMEYE ALIILMAKTADIR. - MD MSAADENZLE NEM VE NCELNE BNAEN, SYAS SLAMIN GELM DORULTUSUNDA RTCA FAALYETLERDEK NEML OLAYLARI ARZ EDECEM. - HAZRAN 1996 AYINDA, BUGNK KOALSYON HKMETNN OLUTURULMASINI MTEAKP RTCA KESMN SYASAL SLAMI GEREKLETRME YOLUNDA BATA TEKLATLANMA VE KADROLAMA OLMAK ZERE PLANLI VE HIZLI BR VME LE TM ALANLARDA YOUN FAALYETLERE GRT GRLMTR.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1068 / 1404

BU KAPSAMDA; - LAKLE AYKIRI SZ VE DAVRANILARI LE TANINAN BAZI TARKAT LDERLERNE DEVRM YASALARINA AYKIRI KIYAFETLERYLE GELDKLER BABAKANLIK KONUTUNDA YEMEK VERLEREK BU ET KLERN DEVLET KATINDA TBAR GRDKLER VE EYLEMLERNN HO KARILANDII KANITLANMAYA ALIILMI, BYLELKLE SYASAL SLAM TARAFTARI VE SEMPATZANLARINA KMLK KAZANDIRMAK MAKSADIYLA; OLUMLU MESAJ VERLMTR. - OKULLARDA RENCLERN LTCANIN SMGES HALNE DNEN TRBAN LE BULUNMALARININ LAKLK LKESNE AYKIRI OLDUU ANAYASA MAHKEMES KARARIYLA BELGELENMESNE RAMEN, SYASAL SLAM KESM VE SEMPATZANLARI, KENDLERNE OY GETRD NANCIYLA HEMEN HER KONUMALARINDA OKULLARDA VE HATTA DEVLET DARELERNDE BARTS LE RENM GRME VE ALIMANIN ANAYASAL BR HAK OLDUUNA ISRARLA DDA EDEREK HALKI KIKIRTMILAR, EYLEMLER DZENLEMLER, HATTA NVERSTELERDE REKTRLERN BARTYE SELAM DURACAIM LER SREBLMLERDR. SZDE ADL DZEN KAVRAMI NDE; ZELLKLE BELL BR DN GR VE NANCA SAHP OLANLARLA, OLMAYANLAR ARASINDA FARKLILIK N PLANA IKARTILMI, BU DN GR VE NANCA SAHP OLMAYANLAR, DMANCA HAREKETLERN HEDEF OLARAK GSTERLMTR. - 10 KASIM 1996 GN KAYSER BYKEHR BELEDYE BAKANI, BYLE BR NEML GNDE; + M KAN ALAYARAK BUGNK TRENE KATILDIM, BU DZEN DEMEL,BEKLEDK, BRAZ DAHA BEKLEYECEZ, GN OLA, HARMAN OLA, MSLMANLAR LERNDEK HIRSI, KN, NEFRET EKSK ETMESN" DYEBLMTR. - SNCAN BELEDYE BAKANI RANLI DPLOMATLARIN DA DESTENDE, SNCAN'DA DZENLED KUDS GECESNDE SALONA SLAM TERRST RGT LDERLERNN BYK BOY POSTERLERN ASMI, AYDIN KESME ERATI ENJEKTE EDECEN SYLEMTR. BU OLAYDAN SONRA ANKARA DEVLET GVENLK MAHKEMES'NCE TUTUKLANMASINI MTEAKP, MAHKEME KARARINI PROTESTO ETT MAJINI YARATACAK BMDE BR BAKAN TARAFINDAN BZZAT ZYARET EDLMTR. - TM BU GELMELER, GRLD ZERE LKEMZDEK RTCA KESM TARAFINDAN GEREKLETRLEN PLANLI BR EYLEMN NETCESDR. - BU SURETLE; DEMOKRASDE HUKUKUN STNL LKESN ZEDELEYEREK, SYASETTE YNETME VE YNLENDRME ERKN

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1069 / 1404

AHS MENFAATLERNE GRE SYASAL SLAM NDE BTNLETRMEK STEYEN ANLAYI, TOPLUMUN HUZUR VE GVENLNE YNELK ZARARLI FAALYETLERN HER GEEN GN ARTIRMITIR. - SON DNEMLERDE, BASINA DA YANSIYAN TARKAT OLAYLARINDA KENDLERN EYH OLARAK LAN EDEN VE SAYILARI BE BN CVARINDA OLDUU BLNEN BU NSANLARIN BYK BR YZDES GNEYDOU KKENLDR. - BU TP NSANLAR, DN KML ALTINDA EKONOMK SIKINTI VE SOSYAL SINIF FARKI KARISINDA IKI ARAYAN BLGE HALKINI, KEND SAFLARINA KATMAK SURETYLE SYASAL SLAMIN NCLN YAPMAKTADIRLAR. - TM BU GELMELER DIINDA TRKYE GENELNDE GZLENEN PLANLI VE BLNL MNFERT FAALYETLER LE ORGANZE EYLEMLER FEVKALADE DKKAT EKC BR BOYUT KAZANMITIR. - BYLECE; TRKYE CUMHURYETNN DEMOKRATK, LAK VE SOSYAL HUKUK DEVLET YAPISI YIKILMA TEHLKES LE KARI KARIYA GELDNDEN, KONUNUN HAYAT NEMNE BNAEN 28 UBAT 1997 TARHNDE MGK.DA GRLMES KARARLATIRILMITIR. - MGK'CA; ALINAN KARARLAR DORULTUSUNDA GRSEL VE YAZILI BASINDAK GELMELER OLAYLARI TM IPLAKLII LE ORTAYA KOYMASINA RAMEN, SYASAL SLAM KESM HER ALANDA CEPHE OLUTURARAK BU KARARLARI UYGULATMAMAK N DAYANIMA NE GRMTR. - OYSAK; ALINAN BU KARARLAR BABAKAN VE YARDIMCISI TARAFINDAN MZALANMI, HKMET TARAFINDAN DABENMSENM, NCE LER BAKANLII, BLAHARE BABAKANLIK TARAFINDAN BU KARARLARIN UYGULANMASI YNNDE GENELGE YAYIMLANMITIR. - ANCAK GEEN; AYLIK DNEM NDE, GSTERMELK BAZI UYGULAMALAR HAR, KARARLARIN ZERNE GDLMEM, BLAKS KARARLAR ASKERLERN DAYATMASI OLARAK KAMUOYUNA YANSITILMI VE TSK. HEDEF GSTERLMTR. BU SRE NDE; - MLL GVENLK KURULUNUN ALDII KARARLARDAN 8 YILLIK KESNTSZ TEMEL ETME LKN KARAR, KAMUOYUNDA VE RTCA KESM NDE EN OK TARTIILAN KONU OLMUTUR. - DN ETM VEREN ELM KURUMLARI LE TABAN OLUTURMA, GELTRME VE SYASAL SLAM GEREKLETRME AVANTAJINI KAYBEDECEN DEERLENDREN RTCA KESM, BU KARARI TABANINA "TSK, MAM HATP OKULLARINI KAPATMAK STYOR" EKLNDE YANSITARAK, YURDUN ETL YERLERNDE PROTESTO MTNG VE TOPLANTILAR DZENLEYEREK, MEKTUP VE MZA KAMPANYALARI AARAK,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1070 / 1404

TSK'N DN KARITI BR KURUM OLARAK GSTERME ABASI NE GRMTR. - RTCA KESM, 8 YILLIK KESNTSZ ETMN MAM HATP LSELERNN ORTA KISMININ KAPATILMASINI VE VELLERN, OCUKLARININ ZERNDEK VELAYET HAKKININ ALINMASINI HEDEFLEDN LER SREREK, EYLEMLERNDE YANDALARINDAN DESTEK BULMU VE BU SURETLE BAZI SYAS PARTLER ZERNDE BASKI OLUTURARAK KONUYU MECLS GNDEMNE SOKMAYA ALIMITIR. - OYSA ADA DNYADA ETM VE RETM BTNL DKKATE ALINDIINDA 8 YILLIK KESNTSZ ETM VAZGELMEZ NKOUL OLARAK ORTAYA IKMAKTADIR. - BU BALAMDA; SULTANAHMET MTNG RNENDE GRLD ZERE, RTCA YANLILARININ, MGK. KARARINI DDETLE PROTESTO ETMENN YANI SIRA, ERAT ZLEMLERN DLE GETREN ETL SLOGANLAR ATARAK, HLAFET BAYRAI AARAK, MLLETN ONUR VE EREF TMSAL OLAN TRK BAYRAKLARINI SE YERE SERP ZERNE OTURARAK TOPLUMUN BRLK VE BERABERLNE YNELK KIKIRTICI VE BLC BR GRNT SERGLEMELER ESEFLE ZLENMTR. - BUNUN YANI SIRA; LERNDE SYASAL SLAM YANLISI MLLETVEKLLERNN DE BULUNDUU TRK HACI ADAYLARININ AVRUPA'DAN GELEN MLL GRLERLE HACDA BRLEEREK; ERAT ZLEMN DLE GETREN SYLEMDE BULUNMALARI, DNN SYASETE ALET EDLDN, AIKA ORTAYA KOYMUTUR. - MGK KARARLARININ UYGULANMASI LE LGL LER BAKANLII TARAFINDAN IKARILAN GENELGEDEN SONRA, ZNSZ AILAN KUR'AN KURSLARININ KAPATILMASI VE KIYAFET KANUNU'NA AYKIRI GYNENLERN TOPLANMASI GB SINIRLI GSTERMELK BAZI UYGULAMALAR YAPILMITIR. ANCAK BATA DEVLET DARELER OLMAK ZERE TRBAN UYGULAMALARINDA ARTI OLDUU MAHEDE EDLMEKTEDR. - RTCA KESM ZNSZ AILAN KUR'AN KURSLARININ KAPATILMA HTMALNE KARILIK, KURSLARI VAKIFLAR BNYESNDE YENDEN ORGANZE ETME GAYRETLERNE YNELMTR. - YA. KARARI LE TSK.DEN HRA EDLEN SUBAY VE ASTSUBAYLAR ZELLKLE RTCA YANLISI KURUM VE KURULULARDA STHDAM EDLMEYE DEVAM EDLM VE BR VAKIF NDE TOPARLANMALARINA YARDIM EDLMTR. RTCA KESM YANLILARI TSK'LERNE YNELK OLARAK; - GEREKLETRDKLER YOUN PROPAGANDA FAALYETLER LE BR TARAFTAN TSK'N DNE KARI GSTERMEYE

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1071 / 1404

ALIMILAR, DER YANDAN "TSK, BELL GLERN DEL, HALKIN ORDUSUDUR. ORDU, PEYGAMBER OCAIDIR" GB BELL EVRELERE SICAK MESAJLAR GNDEREREK, SLAHLI KUVVETLER'N EMR KOMUTA YAPISINI YIPRATMAYA YNELK GAYRET NDE GRNMLERDR. - RTCA YANLISI BR MLLETVEKL; ORDU LE HALKI KARI KARIYA GETRMEK N, MGK KARARLARINDAN 8 YILLIK KESNTSZ ETM KONUSUNUN KENDLER TARAFINDAN KASITLI OLARAK TIRMANDIRILDIINI AIKA FADE ETMTR. - SYASAL SLAMCI OLDUUNU BELRTEREK, ORDUNUN BR SYAS PARTYE OY VEREN 6 MLYON SYASAL SLAMCIYI GRMEZDEN GELEMEYECEN, 3500 PKK'LI LE BA EDEMEYENLERN 6 MLYON SYASAL SLAMCIYLA NASIL BA EDECEN FADE EDEREK, TABANINA TSK'NE KARI CHADA HAZIRLIK MESAJI VERMTR. - DER BR RTCA YANLISI MLLETVEKL SE, TRKYE'NN SRAL'LE YAPACAI TATBKATLARI STSMAR EDEREK SLAHLI KUVVETLERMZE VE KOMUTANLARIMIZA AIR ELETRLERDE BULUNMUTUR. PROPAGANDA YOLUYLA; - RTCA KESM SAHP OLDUU 19 GAZETE, 110 DERG, 51 RADYO VE 20 TELEVZYON STASYONU LE TABAN GELTRMEYE YNELK PROPAGANDA FAALYETLERN KESNTSZ OLARAK SRDRMTR. - RTCA KESM, 28 UBAT MGK KARARLARI SOMASINDA PROPAGANDA FAALYETLERNN BYK BR KISMINI MGK KARARLARININ ENGELLENMESNE TEKSF ETMTR. YAPILAN PROPAGANDA ALIMALARINDA; + SLAMIN EMRNDE OLAN MAM HATP OKULLARI VE KUR'AN KURSLARININ KAPATILMAYACAI, KAPATMAK STEYENLERN "HALK DMANI" OLARAK TARH NNDE MAHKUM OLACAKLARI; + LAKLK VE ATATRKLN TRKYE'NN LERLEME VE GELMESN ENGELLEYEN BALICA ETKENLER OLDUU; + BU GNK REJMN ASKERLERN DAYATMASI OLDUU BELRTLMTR. + AYRICA ORDUNUN, MLLETN NANCINI BRNC DERECEDE DMAN OLARAK NTELED; LAK REJMN KENDN KORUMASI N OLUTURDUU ORDUNUN YKN SE MSLMAN HALKIN OCUKLARININ EKT FADE EDLMTR. - SYASAL SLAM; TARAFTARLARININ SAHP OLDUKLARI 2500 DERNEK, 500 VAKIF, BNN ZERNDE RKET, 1200 YURT, 800'N ZERNDE ZEL OKUL VE DERSHANELER LE OLDUKA YKSEK BR EKONOMK GCE KAVUMU VE BU YNDEK ALIMALARINA DEVAM ETT GRLMTR.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1072 / 1404

BU BALAMDA; + DEVLET BTESNDEN VAKIFLARA YARDIM ADI ALTINDA BYK LDE PARASAL DESTEK SALANMITIR. + MLL GRLER, MLL GENLK VAKFI VASITASIYLA YASALARA VE LER BAKANLII'NIN GENELGESNE RAMEN, YURTNDE KURBAN DERLERN TOPLAMA FAALYETLERN SRDRMTR. + AYNI GRUP YURTDIINDA SE ULUSLARARASI NSAN YARDIM TEKLATI VASITASIYLA KURBAN BAINA 200 MARK ALMAK KAYDIYLA 50 BLGEDE BYK APLI KURBAN KESM KAMPANYASI DZENLEMTR. GEEN YIL 36 BLGEDE DZENLENEN BU KAMPANYA LE 30 BN KURBAN KESM YAPILDII TESPT EDLMTR. + KENDLERNE MZAHR BELEDYELERDE YAPTIRMAK VE HALE ALABLMEK N, VATANDA VE ADAMLARINDAN BAI ADI ALTINDA PARA ALINMAKTADIR. + ZELLETRME KAPSAMINDA YAPILAN HALELERDE, RTCA KESM YANLISI RKETLERE NCELK VERLD VE BU RKETLERN BATA ENERJ OLMAK ZERE, STRATEJK NEME HAZ SEKTRLERDEK HALELERE LG DUYDUU VE BRLEEREK G OLUTURMAYA YNELK ALITIKLARI HUSUSU AIK KAYNAKLARDA YER ALMITIR. - DER TARAFTAN RTCA KESM; DOU VE GNEYDOU ANADOLU BLGESNDE LKE BTNLNE YNELK YILLARDIR DEVAM EDEN TERR SORUNLARINA MMETLK ANLAYII LE YAKLAARAK, BLGEDEK TABANLARINI GENLETME ALIMALARINI SRDRMEKTEDR. BU KAPSAMDA YAPILAN TESPTLER ZETLE UNLARDIR: + RTCA KESM BLC TERR RGTNN ISRARLA DLE GETRD ATEKES, BLGESEL ZERKLK, GENEL AF, OLAANST HALN KALDIRILMASI GB HASSAS KONULARI KEND MEDYA ORGANLARINDA SIK SIK TARTIMAYA AMI, TEMSLCLER VASITASIYLA DA BLC TERR RGT VE SZDE SRGNDEK KRT PARLAMENTOSU YELER LE DORUDAN LKLERE GRMLERDR. + BLC TERR RGTNN TRKYE'YE YNELK EMELLERN GEREKLETRMEK N, KENDNE EN YAKIN MTTEFK OLARAK RADKAL SLAMCI GRUPLARI GRD VE KUZEY IRAK'TAK KAMPLARDA YAPILAN ETM, CHAT HAZIRLIKLARI OLARAK LANSE ETT TESPT EDLMTR. + RTCA KESMN YKSEL KARISINDA BLC TERR RGTNN BAI, MED-TV'DE YAPTII AIKLAMADA; LKEMZDE RTCA FAALYETLERN ARTMASINI, AMALARININ TAHAKKUKU N UYGUN BR FIRSAT OLARAK

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1073 / 1404

DEERLENDRM VE BU KESMLE LKLERN DAHA DA GELTRLMES GEREKTN AIKA BEYAN ETMTR. + TERR RGTNN BAI BU BEYANI YAPARKEN, RTCA GRE SAHP BAZI SYAS PART YETKLLER DE BLGEDE TABAN OLUTURMAK MAKSADIYLA; PKK TERR RGTNN GDMNDE BULUNAN HADEP YETKLLER LE YOUN TEMASLARDA BULUNMULARDIR. BU KONU TELEVZYONDA YAYIMLANAN BR AIKOTURUMDA BZZAT HADEP YNETCLER TARAFINDAN KAMUOYUNA DUYURULMUTUR. + BU SYAS PARTNN RTCA YANLISI DYARBAKIR L BAKANI BLC RGT BAININ KEND PARTSNDEN ADAY OLABLECEN AIKLIKLA FADE ETM VE BU GR MAALESEF AYNI PARTNN BAZI PARLAMENTERLERNE DE DESTEKLENMTR. BENZER OLAY, 1991 YEREL SEMLER NCESNDE DE, HADEP'LE BRL YAPILMAK SURETYLE SERGLENMTR. + RGT TARAFINDAN LBNAN'DA GEREKLETRLEN KNC KONFERANSTA ALINAN KARARLAR EREVESNDE; "MAMLAR BRL" OLUTURULMU, HER CAMNN "PROPAGANDA VE SYAN MERKEZ" HALNE GETRLMES KARARLATIRILMITIR. BU KARARLAR BAZI CAMLERDE BLC VE RTCA YANLISI BAZI MAMLAR TARAFINDAN HAYATA GERLMTR. + TERR RGT, DAHA GEN KTLELERE HTAP EDEBLMEK DNCES LE, BU KEZ "KRDSTAN SLAM HAREKET" ADLI RGT HAYATA GERMTR. 1993 YILI TEMMUZ AYINDA YAPILAN KRDSTAN SLAM HAREKET KONGRESNDE; DER DN VE GRUPLARLA LKLERN GELTRLMES, KADINLARIN SAVA ERSNDE YER ALMALARI, SZDE KRDSTAN'IN BRLETRLMES VE ESK KRT MEDRESE VE KLLYELERNN TEKRAR CANLANDIRILMASI HUSUSLARINDA BR DZ KARAR ALINMITIR. + K.IRAK'TA FAALYET GSTEREN VE ERAT DZENN TRKYE'YE DE HRA ETME GAYRET NDE OLAN RAN TARAFINDAN DESTEKLENEN SLAM HAREKET PARTS LDER EYH OSMAN, LKEMZDE BLNEN EVRELERDEN BYK TBAR GRM VE HACCA GNDERLMTR. + K.IRAK'TA SLAM ESASLARA DAYALI BR KRT DEVLET KURMAYI AMALAYAN EYH OSMAN'IN, GNEYDOU ANADOLU BLGES'NDE DE SEMPATZANLARI BULUNMAKTADIR. BU K VASITASIYLA BLGEDE SLAM HAREKET CANLANDIRILMAYA ALIILMAKTADIR. + BLC TERR RGTNN YAN KURULUU OLAN KRDSTAN SLAM HAREKET'NN HAC ORGANZASYONU YAPARAK HACCA PERSONEL GNDERMES, RTCA KESMN SEMPATSN KAZANMAK N YAPILAN BR FAALYET OLARAK KIYMETLENDRLMTR. + AVRUPA'DAK BLC RGT BROLARI LE AVRUPA MLL GR TEKLATI'NIN, TRKYE CUMHURYET ALEYHNDE

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1074 / 1404

YAPILAN EYLEMLER BRLKTE ORGANZE ETTKLER, YURTNDE DE MLL GENLK VAKFI LE HADEP'N CUMHURYET REJMNE KARI ORTAK MCADELE BALATTIKLARI HAKKINDA NEML TESPTLER YAPILMITIR. + 26 NSAN 1997 GN BLC TERR RGT PKK'NIN ALMANYA'NIN DSELLDORF KENTNDE, ERMEN RGTLERNN BONN'DA TRKYE BYKELL NNDE YAPTIKLARI GSTERLERDEN GN SONRA RTCA UNSURLARIN KLN'DE UYDU VASITASIYLA YAPTIKLARI REJM KARITI PROPAGANDA YAYINININ AYNI GNLERE GELMES, BATILI LKELERDE TRKYE'YE KARI KRT KARLINDAN SONRA ERMEN VE RTCA KARTLARININ DA AYNI ANDA OYNANMAYA BALANDII PHESN BERABERNDE GETRMTR. + TRKYE'DE ETKNL GTTKE AZALAN BLC TERR RGTNN YURT NDE VE YURT DIINDA RTCA UNSURLARIN GERSNDE VE DESTENDE YER ALMAYA BALADII VE TTFAK OLUTURMA ALIMALARI LE YEN BR IKI YOLU ARAMA GAYRET NDE OLDUU BUGN BELRGNLK KAZANMAKTADIR. BUNUN YANI SIRA; - RTCA KESMN, HEDEFNE ULAMAK N SLAM TERR RGTLER VE BATA RAN OLMAK ZERE, ULUSLARARASI TERRZME DESTEK VEREN LKELERLE OLAN BALANTILARI NCELENDNDE DURUM ZETLE U EKLDEDR. RAN ERAT ESASLARINA DAYALI BR REJMN TRKYE'DE KURULMASI N PLANLI OLARAK MADD VE MANEV HER TRL DESTE SALAMAKTADIR. BU EREVEDE; + TERR EYLEMLER DE CRA EDEN RADKAL SLAMCI GRUPLARDAN HZBULLAH, SELAM VE SLAM HAREKET RGTLERNN RAN TARAFINDAN YNLENDRLD VE ST DZEY YNETCLERNN RAN'DA ETLDNE DAR TESPTLER MEVCUTTUR. BR RNEK OLMAK ZERE, YAKALANAN BR SLAM HAREKET MLTANI, VERD FADEDE "RAN'DA ETLDN VE TRKYE'DEK RANLI DPLOMATLARLA LK KURDUKLARINI" BEYAN ETMTR. + RAN, TRKYE'DE EYLEMLERDE BULUNAN SLAM TERR RGT MLTANLARINA MADD DESTEK, PASAPORT VE RAN'DA BARINMA MKNLARI VERMEKTEDR. YAKALANAN BR HZBULLAH TERR RGT MLTANI, AIKLAMASINDA, "TAHRANA DNEN ANKARA BYKELS AL RIZA BAGAR'NN TRKYE LE RAN ARASINDAK TM BALANTIYI SALADII, ELNN AYRILIINDAN SONRA ANKARA'DAK BU GREV STANBUL'DA BULUNAN RAN BAKONSOLOSU'NUN STLENDN, KAAKLARA PARA VE PASAPORT SALADIINI,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1075 / 1404

RAN'DA BARINMA VE BTN HTYALARININ KARILANMASI N GREVLLERE TALMAT VERDN" FADE ETMTR. + RAN, ZELLKLE BASIN YOLUYLA, CRA ETT PROPAGANDA LE RTCA KESME DESTEK VERMEKTE, TRKYE'NN LERNE AIKA MDAHALEDE BULUNMAKTADIR. NTEKM 4 MAYIS 1997 TARHL TAHRAN TMES GAZETES VERD HABERDE TRKYE N "GENERALLER KISA SREDE HALKI BASTIRABLRLER, AMA UZUN SREDE CEZAYR'DE ORTAYA IKAN OLAY TRKYE'DE DE TEKRARLANABLR" FADESN KULLANMI, MAALESEF BU TP MDAHALELERE LGLLERCE SESSZ KALINMITIR. + RAN, TRKYE-SRAL LKLERN KEND AMALARI DORULTUSUNDA KULLANMAKTADIR. BU KAPSAMDA; 10 MAYIS1997 TARHL KAYHAN INTERNATONAL GAZETESNN BR HABERNDE "TRKYE'DEK SLAMYETLER, SLAM DNYANIN MENFAATLERN TEHDT EDEN TEHLKELERE KARI IKMAK N DER SLAM LKELER LE SYASETLERN KOORDNE ETMEYE GAYRET EDECEKLERDR" DYEREK RTCA KESME DESTEK VERMTR. + RAN TRKYE'DEK RTCA UNSURLARI MOTVE ETMEK N HER TRL GAYRET GSTERMEKTEDR. NTEKM RAN DEVRM MUHAFIZLARI KOMUTANI GENERAL RIZA, TELEVZYONDA YAPTII BR KONUMADA; K CEPHEDE BRDEN SAVAABLECEKLERN, BUNLARDAN BRNN ABD, DERNN DE BATI KOMUSU OLDUUNU SYLEYEREK TRKYE'DEK RTCA UNSURLARA DESTEK VERDN AIKA ORTAYA KOYMUTUR. LBYA + RTCA KESMLE YAKIN LK ERSNDE BULUNMAKTA VE BATA MADD DESTEK OLMAK ZERE HER TRL YARDIMI YAPMAKTADIR. SON OLARAK 14 NSAN 1997 TARHNDE LBYA'DA DZENLENEN BR FESTVALE LBYA LDER KADDAF'NN ZEL DAVETLS OLARAK TRKYE'DEN RTCA YANLISI MLLETVEKLNN KATILMASI FEVKALADE DKKAT EKCDR. + LBYA AYRICA SLAM SELAMET CEPHES VASITASIYLA DA, TRKYE'DEK RTCA UNSURLARLA YAKIN BRL VE DESTEN SRDRMEKTEDR. SUUD ARABSTAN + RTCA ELM OLAN MLLETVEKL VE BROKRATLARA LAVE HAC MKNI SALAYARAK, SEMPAT KAZANMAKTA VE RTCA UNSURLARA MADD DESTEK VERMEKTEDR. + HAC SEZONUNDA SUUD ARABSTAN'DA OLARAK ALITIRILMAK ZERE TRKYE'YE 5000 KLK KONTENJAN VERLD, LERN VZE LEMLERNN SUUD ARABSTANLI BR IHINA TARAFINDAN YAPILDII, VZE CRET OLARAK BAINA 1000'ER DOLAR TALEP EDLD VE TOPLANAN PARANIN

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1076 / 1404

TRKYE'DEK EDLMTR.

RTCA

RGTLERE

AKTARILDII

TESPT

+ SUUD ARABSTAN AYRICA, MSLMAN KARDELER VE RABITA RGT VASITASIYLA, TRKYE'DE FAALYET GSTEREN BANKACILIK VE FNANS SEKTRLER LE TEMASTA BULUNARAK RTCA KESME YKSEK DZEYDE MADD DESTEK SALAMAKTADIR. SUDAN + TRKYE'DEK RTCA KESMLE YAKIN LK ERSNDE BULUNDUU, SLAM TERR RGTLERNE DESTEK VERD BLNMEKTEDR. YAKALANAN HZBULLAH RGL MENSUBU BR AHIS VERD FADEDE "SUDAN MAKAMLARININ KENDLERNE HER TRL LOJSTK VE PARA YARDIMI YAPTIIM, KAMP KURMALARI N BAKENT YAKINLARINDA YER TAHSS ETTKLERN VE ASKER ETM KAMPININ KURULMA AAMASINDA OLDUUNU" FADE ETMTR. YNE BU DEVLETTE BULUNAN TERRSTLERN NDE RTCA YANLISI DRT TRKN DE BULUNDUU BELRLENMTR. - BURAYA KADAR ARZ EDLEN HUSUSLAR DORULTUSUNDA RTCA FAALYETLERN ULATII BOYUTLAR SE, U EKLDE BELRLENMTR. - NHA HEDEFNE ULAMAK MAKSADIYLA; RTCA KESMN GAYES DN ADAMI YETTRMEK DEL, SYASAL SLAM GEREKLETRECEK KADROLAR OLUTURMAKTIR. NTEKM GELECEN KADROLARINI OLUTURMAK AMACIYLA RENCLER BATA HUKUK VE SYASAL BLGLER FAKLTELER LE POLS AKADEMLER OLMAK ZERE DAREC YETTREN YKSEKOKUL VE NVERSTELERE YNELTMEKTE VE HALEN ARTARAK DEVAM EDEN KADROLAMA FAALYETLERYLE DE UYGULAMAYA GERMEKTEDRLER. - HALEN SADECE KAYITLI KUR'AN KURSLARINA DEVAM EDENLERN SAYISI 1 MLYON 685 BN OLARAK BELRLENM, YAPILAN NCELEMEDE HER BE YILDA BR BU SAYININ K KATINA IKTII TESPT EDLMTR. BU DURUMDA 2005 YILINDA BU RAKAMIN 7 MLYONA IKACAI DEERLENDRLMEKTEDR. - BU RAKAMLARA ZNSZ OLARAK FAALYET SRDREN KUR'AN KURSLARINDAK RENC SAYISI DA LAVE EDLDNDE, ULAILACAK RAKAMIN BYKL TAKDRLERNZE MARUZDUR. BUNUN YANISIRA; RTCA KESMN SLAM DEVLETNN KALES OLARAK GRDKLER MAM HATP OKULLARINDA SE, DURUM DAHA DA DNDRCDR.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1077 / 1404

1995 VERLER LE YAPILAN BR ALIMADA, LKEMZDEK 561 MAM HATP LSESNDE 492 BN 809 RENC BULUNDUU VE YILDA 53 BN 553 KNN MEZUN OLDUU TESPT EDLMTR. OYSAK YILLIK MAM HTYACI 2 BN 288 KDR. HTYA FAZLASI 51 BN 345 KNN, ZELLKLE HUKUK, SYASAL BLGLER VE POLS AKADEMLERNE BLNL OLARAK YNLENDRLMESNN AMACI, KISA VE ORTA VADEDE DEVLET KADROLARINI GAL EDEREK SYASAL SLAM OLGUSU NDE, SLAM BR DEVLET YAPISINI OLUTURMAKTIR. - TEYANDAN 92 BN 700 DN GREVLSNN MEVCUT OLDUU DYANET LER BAKANLII'NIN YILLIK DN HZMETLERNDE STHDAM EDLECEK PERSONEL HTYA SAYISI 2 BN 288 K OLARAK BELRLENMESNE RAMEN; + ADINDAN DA ANLAILACAI ZERE, DN HZMETLERNDE STHDAM EDLMES GEREKEN MAM HATP LSES MEZUNLARINDAN 51 BN 345 KNN HALEN AIKTA OLMASI GEREKMEKTEDR. ANCAK BU KLER SYASAL SLAMIN KADROLAMASI YNNDE YERLERN BULMULARDIR. + RTCA KESM, HALKIN DN DUYGULARINI, RF VE DETLERN, GELENEKLERN STSMAR EDEREK, ADAT, YARDIM VE HBE GB USULLERLE TRLYONLARCA LRA MADD YARDIM TOPLAMAKTA VE SALADIKLARI MENKUL VE GAYRMENKULLERLE BYK MADD MKNLARA ULAMAKTADIRLAR. - BU YARDIM VE HBELER YAPANLARIN ARASINDA SLAMCI KESMDEN MLL GELRDEN EN ST SEVYEDE PAY ALAN KLER DE YOUN OLARAK YER ALMAKTADIR. KAMUOYUNDA YZ SYASAL SLAMCI PATRON OLARAK BLNEN BU KLERN SERVET DURUMU ZETLE YLEDR. + 6 KNN 100 TRLYONDAN FAZLA, + 5 KNN 20-50 TRLYON, + 15 KNN 10-20 TRLYON, + 13 KNN 1-10 TRLYON, + DERLERNN SE 1 TRLYONUN ALTINDADIR. - BU SYASAL SLAMCI PATRONLARA AT RKETLERDEN KSNN, YNETM KURULU YELER TARAFINDAN GAYR-KANUN OLARAK TRKYEYE 1,5 MLYON DM. VE 24 KLO ALTIN SOKMAK STERKEN YAKALANMALARI SON DERECE DNDRCDR. - BU DURUM TCARET-SYASET VE TARKAT GENNN LKEMZDE, ETKN OLARAK LEDN GSTERMEKTEDR. - RTCA KESM NDE HALEN 30 KADAR RADKAL RGT BULUNMAKLADIR. BU RGTLER MGK KARARLARI SONRASINDA

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1078 / 1404

RTCA KESMCE GSTERLEN TEPKLER YETERL BULMAMAKTA, EYLEME GELMES GEREKTN LER SRMEKTEDRLER. - RADKAL RGTLERN GELMELER KARISINDA DAHA GEN BR TABAN NDE YENDEN RGTLENEREK, TERR EYLEMLERNE YNELMES KUVVETLE MUHTEMEL GRLMEKTEDR. - BURAYA KADAR ARZ EDLEN VE DI GELMELERN TRKYE CUMHURYET DEVLETN HEDEF ALMASI, CUMHURYET'N TEMEL NTELKLERNE KARI ZELLKLE, LAKL DNSZLK OLARAK ALGILAYAN SYASAL SLAMCI BR ZHNYETN HKM OLMASI YNNDE GAYRET SARF EDLMES, TSK'LERN DURUMDAN VAZFE IKARMAK VE HZMET KANUNU'NA GRE, VERLEN ANA GREVLER DORULTUSUNDA TEHDD YENDEN DEERLENDRMES KEYFYETN ORTAYA IKARMITIR. BU KONUDAN HAREKETLE; BLND ZERE; - TRK SLAHLI KUVVETLER'NN GREV, 211 SAYILI TRK SLAHLI KUVVETLER HZMET KANUNU'NUN 35. MADDESNDE "TRK YURDUNU VE ANAYASA LE TAYN EDLM OLAN TRKYE CUMHURYET'N KOLLAMAK VE KORUMAKTIR" EKLNDE BELRLENMTR. BU MADDE 1935 TARHL ESK HZMET KANUNU'NDA DA AYNI EKLDE FADE EDLMEKTEDR. - BU GREV TSK HZMET YNETMELNN 85/1 MADDESNDE "VAZFES, TRK YURDU VE CUMHURYETN VE DIA KARI, LZUMUNDA SLAHLA KORUMAK" EKLNDE FADE EDLMTR. - BU NEDENLE, DIARIDAN GELEBLECEK BR TEHLKENN BERTARAF EDLMES TRK SLAHLI KUVVETLER'NN BR GREV OLDUU GB, ANAYASA TARAFINDAN BELRLENEN CUMHURYET'N NTELKLERN DETRMEYE VE ORTADAN KALDIRMAYA YNELK OLARAK ERDEN VE DIARIDAN GELECEK TEHLKELERE KARI TRK YURDUNUN VE ANAYASA LE TAYN EDLM TRKYE CUMHURYET'NN KORUMA VE KOLLANMASI TSK'NN GREVDR. TSK. BU GREVN YAPABLMEK N DI TEHDD OLDUU GB TEHDD DE DEERLENDRMEK ZORUNDADIR. BU HUSUS, TRKYE'NN MLL ASKER STRATEJSNN VAZGELMEZ BR ES OLUP, HAYAT MLL MENFAATLERMZN BR NETCESDR. - SON ZAMANLARDA YAZILI VE GRSEL BASINDA BLG NOKSANLII NEDENYLE TARTIILAN TEHDT DEERLENDRMES; TSK'LERNN, ASL GREV OLUP, MEVCUT MEKANZMAYA AYKIRI BR LEM ASLA SZ KONUSU DELDR. KENDSNE YASA LE VERLM OLAN GREVN GEREKTRD DEERLENDRMEY YAPTII ORTADADIR.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1079 / 1404

BU DURUM, DER BR KURUMUN GREVNE MDAHALE EKLNDE DNLEMEZ. BLAKS GENELKURMAY BAKANLII'NIN YASA GERE RESEN YAPMAK ZORUNDA OLDUU BR GREVDR. - DER TARAFTAN, TSK N DURUMDAN VAZFE IKARMAK VE GEREKL TEDBRLER ALMAK DA BR GREVDR. DOLAYISIYLA T.C.'N VE DI TEHDDE KARI KORUMA VE KOLLAMA GREVN YAPARKEN, MEVCUT VE MUHTEMEL TEHDTLER DEVAMLI OLARAK ZLEMEK VE DEERLENDRMEK MLL ASKER STRATEJY OLUTURULMASININ YANI SIRA, EN KT SENARYOYU TESPT ETMENN DE, TEMEL NOKTASIDIR. BUNUN YANI SIRA; - 2945 SAYILI MGK VE MGK GENEL SEKRETERL KANUNU'NUN 2. MADDESNN "A" FIKRASINDA DZENLENEN MGK KAVRAMININ TANIMINDA, VE DI TEHDTTEN BAHSEDLMES, VE DI TEHDT DEERLENDRMESNN MNHASIRAN MGK VEYA MLL STHBARAT TEKLATI TARAFINDAN YAPILACAI ANLAMINA GELMEZ. - DER TARAFTAN, 2937 SAYILI DEVLET STHBARAT HZMETLER VE MLL STHBARAT TEKLATI KANUNUMUN 5. MADDESNDE DE, BAKANLIKLAR VE DER KAMU KURUM VE KURULULARINA DEVLET STHBARATINA LKN OLARAK KEND KONULARINDA GREVLERNN GEREKTRD STHBARATI OLUTURMAK GREV VERLMTR. - MLL STHBARAT TEKLATINA AYNI YASA TARAFINDAN MLL GVENLK STHBARATINI DEVLET APINDA OLUTURMA GREV VERLM OLMASI DA, GENELKURMAY BAKANLIININ GREVNE AT TEHDT DEERLENDRMESNE ESAS OLACAK STHBARATI OLUTURMASINA ENGEL TEKL ETMEZ. BU TBARLA; - TRKYE'DEK RTCA FAALYETLERN YARATTII TEHDDN, GENELKURMAY BAKANLII'NCA BLC TERR TEHDDYLE AYNI DZEYE IKARILMASINDA ZLENEN USUL DE, YRRLKTEK MEKANZMAYA UYGUNDUR. - NTEKM; BAKANLAR KURULU'NUN 17 EYLL 1992 TARH VE 92/3514 SAYILI KARARNAMESYLE ONAYLANAN "M.G. SYASET BELGES"NDE TRKYE CUMHURYET'NE YNELK TEHDT, VE DI TEHDT OLMAK ZERE K AYRI BALIK ALTINDA NCELENMTR. - BU EREVEDE; BLC TERRST FAALYETLER SZ KONUSU DOKMANIN YAZILDII 1992 YILI TBARYLE, ULATII BOYUTLAR NEDENYLE TRKYE'NN KARI KARIYA OLDUU TEHDT NEVLER NDE BRNC NCEL OLAN VE PARTLER ST BR ANLAYILA ELE ALINMASI GEREKEN BR MAHYETTE VE BR DEVLET SORUNU OLARAK GRLMTR.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1080 / 1404

- YNE TEHDT BALII ALTINDA; BAZI SLAM DEVLETLERNCE GELTRLP DESTEKLENEN ERAT DZENNE DAYALI SLAM TEHDDN LAK DEVLET DZENNE KARI, CDD BR TEHLKE TEKL ETT BELRTLMTR. BU DOKMAN, MR BELL BR SRE LE SINIRLANMI BR BELGE OLMAYIP, GELEN SYAS, ASKER VE SOSYAL OLAYLARA BALI OLARAK HER YIL ARALIK AYINDA, LGL KURUM VE KURULULARDAN GELEN NERLER KAPSAMINDA GNCELLETRLEN BR DOKMANDIR. - BU BALAMDA; SON DNEMDE TRKYE'DE VME KAZANAN, DEVLETN SOSYAL, SYAS, EKONOMK VE HUKUK TEMEL NZAMLARINI TAMAMEN VEYA KISMEN DETREREK ER' ESASLARA DAYALI BR DZEN KURMAYI AMALAYAN RTCA FAALYETLER, TSK TARAFINDAN DEERLENDRLEREK, 28 UBAT 1997 TARHNDE TOPLANAN MGK'DA BALICA GNDEM MADDES OLMUTUR. - ANCAK BUNDAN SONRADIR K, TSK, RTCA FAALYETLER TEHDTTE, BLC TERR LE AYNI SEVYEYE, YAN BRNC NCELE YKSELTLM VE BU DURUMA BALI OLARAK, YEN BR TEKLATLANMA NDE BATI ALIMA GRUBU OLUTURULMU VE FAALYETE GERLMTR. TE BU TEKLATIN OLUTURULMASI LE TSK'LER TARAFINDAN SYASAL SLAMIN LKE GENELNDE RESM IKARTILARAK RTCA FAALYETLERE LKN LKE BOYUTUNDAK GENEL GRNT, TM YNLERYLE YAKINEN TAKP VE KONTROL ALTINDA ZLENMEKTEDR. - HAL BYLE KEN; TSK.NCE, TRK-YUNAN VE KIBRIS SORUNLARINA LKN DI TEHDT DEERLENDRMES LE BLC TERRN MEYDANA GETRD GVENLK LE LGL DEERLENDRME VE OLUTURULAN KONSEPTTE BUGNE KADAR HBR TEPK GSTERLMEMESNE RAMEN, BUGN, TEHDT UNSURUNUN DER BR KOLU OLAN RTCA FAALYETLERDEK HAYAT NEME HAZ GELMELER DORULTUSUNDA YAPILAN DEERLENDRMEYE, BELL EVRELERCE REAKSYON GSTERLMES, DN SMRS VE BEZRGNLIINI CRETLE YAPAN BU KESMN, TSK'LERN KAMUOYUNA KARI ZELLKLE DN DMANI OLARAK TAKDM ETMESNN EN AIK FADESDR. BU NOKTADAN HAREKETLE SONU OLARAK; - ATATRK'N LKE VE NKILPLARI DORULTUSUNDA ORTAYA KOYDUU ETM VE KLTR POLTKALARININ, OK PARTL DNEMDE OY KAYGISI LE TERK EDLMESN MTEAKP, MEYDANA GELEN BOLUU Y DEERLENDREN RTCA KESM; LKEMZDE HALEN LAKL DNSZLK OLARAK ALGILAYAN SYASAL SLAMCI BR KTLENN OLUUMUNA YNELK PROPAGANDA, KURUMLAMA VE KADROLAMA FAALYETLERNE AIRLIK VERM BULUNMAKTADIR.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1081 / 1404

- BUGN NEML BROK DEVLET KADROSUNUN RTCA KESMN ELNE GEMES ARTAN BR EKLDE DEVAM ETMEKTEDR. ZELLKLE DEVLETN KARAR MEKANZMASINI OLUTURAN, NEML VE NCELKL GREV YERLERNDEN MLK DARE, MALYE VE EMNYET GLERNE SIZILMAKTA, BROK MAHALL DARE VE KAMU KTSAD TEEBBSLERNN BYK BR BLMNDE KADROLAMA YNNDE ALTYAPI TESS EDLMES ALIMALARI YOUN BR EKLDE DEVAM ETMEKTEDR. - DER TARAFTAN RTCA KESME KARI BLNL OLARAK DEVLETN LGL ORGANLARINCA, YETERL DENETM YAPILMAMASINDAN VE YASALARIN GERE GB UYGULANMAMASINDAN STFADE LE; BU KESMN EYLEM VEFAALYETLERN ARTAN BR CRETKRLIKLA CRA ETT GRLMEKTEDR. ZELLKLE TRK CEZA KANUNU'NDAN KALDIRILAN 163. MADDENN YARATTII BOLUUN DOLDURULMAMASI, RTCA KESME GL BR PROPAGANDA MKNI VE ORTAMI SALAMITIR. - ARTAN RTCA FAALYETLERE KARI ALINAN MGK. KARARLARI GSTERMELK BAZI TEDBRLER DIINDA UYGULANMAMITIR. KARARLARIN KAMUOYU GNDEMNE SOKULARAK ENGELLENMESNE ALIILMAKTADIR. - MGK. KARARLARINI TSK'NN DAYATMASI OLARAK KAMUOYUNA YANSITAN RTCA KESM, TSK LE HALKI KARI KARIYA GETREREK, SLAHLI KUVVETLER YIPRATMAYA ALIMAKTADIR. - NEML BR EKONOMK GCE SAHP OLAN RTCA KESMN, BU ALANDAK, ARTIRARAK DEVAM ETTRD FAALYETLERN SRDREBLMES HALNDE, DAHA GL MAL MKNLARA KAVUABLECE DEERLENDRLMEKTEDR. - RTCA KESM, KEND DEOLOJSN LKEYE YERLETRMEK VE HKM KILMAK DORULTUSUNDA, HALHAZIRDA LKENN EN HASSAS KONUSUNU OLUTURAN KANLI TERR RGT PKK LE LKYE GRMEKTEN KAINMAMAKTA, BU EKLDE TERR SONA ERDRECE NOKTASINDAN HAREKETLE, RGT VE BLGE HALKINI KEND AMALARI N KULLANMANIN YOLLARINI ARAMAKTADIR. - RTCA KESMN, BR YANDAN TE SYASAL SLAM YANDAN GEREKLETRMEYE ALIIRKEN, DER TRKYE'DEK LAK VE DEMOKRATK REJM KENDLER N TEHDT OLARAK GREN BATA RAN OLMAK ZERE TERRE DESTEK VEREN BAZI SLAM LKELERYLE DAYANIMA NE GREREK HALKIMIZI ATATRK'N HEDEF OLARAK GSTERD BATI MEDENYETNDEN UZAKLATIRMAYA YNELK ABALAR NDE OLDUU GZLENMEKTEDR.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1082 / 1404

- 4 MART 1929 TARHNDE, DEVRN BABAKANI MERHUM SMET NN, TBMM'DE YAPTII TARH BR KONUMADA; "EFENDLER TEHLKE KAPININ ENE GELNCEYE KADAR SABREDEN BYK MECLS, CUMHURYET' KURTARMAK N KESKN LLERN ZAMANI GELDNE HKMETM, DNN, DEVLETTEN VE SYASETTEN UZAKLATIRILMASI DA GEEN DEVRDE TAMAMLANMITIR. - "VATANDA MABEDNDE KEND TKADI VE VCDANI LE SERBEST BIRAKILMI, ONUN ARIK VE TEMZ NANCI BU DNYANIN KARIIK LERNDEN KURTARILMITIR. H KMSE BR VATANDAA, DN NANCINDAN, BADETNDEN TR BR ENGEL IKARMAYA NASIL MUKTEDR OLMAYACAKSA, DNDAR SLAHI LE DE H KMSE TBMM'NN HERHANG BR KANUNUNA, BR VATANDAIN EMNYET VE HAYSYETNE DL UZATMAYA MKN BULAMAYACAKTIR" DEMTR. (ALKILAR.) YNE BU TARH KONUMADA; BABAKAN SMET NN; CUMHURYET ADLYES BU MEMLEKET FESADA, VATANDA HAYSYET VE EREFNE NE KADAR RTL VE SANATLI OLSA DA, SNAT VE FTRAYA KARI MDAFAA EDECEK DEERDEDR. DYEREK KONUMASINI NOKTALAMITIR. (ALKILAR) OYSAK BUGN; - MENSUPLARINA BARI, SAYGI VE SEVG, KARILIKLI YARDIMLAMA VE Y AHLAKI TLEYEN, TOPLUMU AYIRAN DEL, KAYNATIRAN, DER DNLERE DAH HOGR LE YAKLAAN DNMZE AYKIRI OLARAK; "DNMZE KFRETTLER" SLOGANLARI LE NSAN BOAZLAYAN CANLER, ABBAS DNEMNDEN BLE GER BR LKELL AIKA SERGLEMEKTEDR. - NTEKM, HAZIRLADIKLARI SZDE SLAM ANAYASASINDA DA; + DEVLET, SLAMIN DIINDA DEL, NDEDR. SLAM HUKUKUN BR PARASIDIR. + SLAM DN LAK REJM KABUL ETMEZ. + SLAMDA DN VE DEVLET AYRILMAZ. +DEMOKRAS, AVRUPA MENEL BR REJM OLDUUNA GRE, SLAMIN KABUL ETMED BR FELSEFEDEN DOMUTUR. + KANUN KOYMAK DEMEK ALLAHA KARI SAVA AMAK DEMEKTR. + DEVLETN DARE EKL SLAMDIR. + HAKMYET, KAYITSIZ ARTSIZ ALLAHINDIR. DYEREK,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1083 / 1404

NHA HEDEFLER OLAN, BR DN DEVLET KURMAK N, HALKI, SONU OLMAYAN BR KARANLIIN NE EKMEK ZERE, HER TRL YOLA BAVURMAYI, MUBAH SAYMAKTADIRLAR. - TE BU ANLAYITIR K; BUGN BU KESM, BLNL BR EKLDE TSK.'LERN DN DMANI OLARAK GSTERMEKTEDR. - NETCE OLARAK RTCA KESMN HALHAZIR FAALYETLER TBARYLE; ATATRK'N TEMELLERN ATTII VE EREVES ANAYASA'MIZ LE BELRLENM OLAN DEMOKRATK, LAK VE SOSYAL HUKUK DEVLET ANLAYII DIINA IKARAK, T.C. DEVLETN YIKMAYI AMALADII AIKA GRLMEKTE VE LKEMZDE SYASAL SLAM GEREKLETRME YOLUNDA OLUAN RTCA TEHDDN OK CDD BOYUTLARA ULATII DEERLENDRLMEKTEDR. - ANCAK, TRKYE DEVLETNN EKL CUMHURYET, REJM DEMOKRASDR. CUMHURYET MMET OLMAYAN BR MLLET KAVRAMINI VE NTER DEVLET YAPISINI ESAS ALMITIR. TRKYE CUMHURYET DEVLETNN EN BARZ KARAKTERST, ATATRK LKELERNE, DEMOKRATK, LAK VE SOSYAL HUKUK DEVLETNE, NSAN HAKLARINA, HUKUKUN STNLNE DAYANAN ADA BR SYASAL SSTEM BENMSEM OLMASIDIR. - NTEKM ANAYASANIN; + BRNC MADDES; TRKYE DEVLET BR CUMHURYETTR. + KNC MADDES; TRKYE CUMHURYET, ATATRK MLLYETLNE BALI, DEMOKRATK, LAK VE SOSYAL BR HUKUK DEVLETDR. + DRDNC MADDES SE; BRNC VE KNC MADDELERDEK HKMLERN DETRLEMEYECE VE DETRLMESNN TEKLF EDLEMEYECE HKMLERNE AMRDR. - BYLECE ANAYASANIN TEMEL NTELKLER KAPSAMINDA, TRKYE CUMHURYET'NN BAIMSIZLIINA, HALKIN EGEMENLNE, MLL DEERLERNE, LAKLE, DEVLETN LKES VE MLLET LE BLNMEZ BTNLNE VE NTER DEVLET YAPISINA BALILIK, TRK DEVLET SSTEMNN TEMEL TALARIDIR. BU HUSUS, MLLET LE DEVLET ARASINDA BR ANTLAMADIR. - BU ANTLAMAYA KURALLARI BLEREK, UYGULAYARAK VE UYGULATARAK RAYET EDEN HER VATANDA TRK MLLETNN ONURLU VE SAYGIDEER MENSUBUDUR. - BUGN TBARYLE; ARTAN BOYUTTA DEVAM EDEN RTCA TEHDDN, TRKYE CUMHURYET'N YIKMAYI HEDEF ALAN FEVKALADE CDD BOYUTU; ATATRK'N KURDUU CUMHURYET LKELER DORULTUSUNDA MEMLEKETN SEVEN DEMOKRATK VE LAK HER VATANDAIN DKKATLE ZLEMES

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1084 / 1404

VE BU TEHDD HER KESME ANLATMASI, TARAFSIZ KALMAMASI VE CRAATTA BULUNMASI ANA GREVDR. BU NOKTADAN HAREKETLE; ATATRK'N KURDUU MODERN VE LAK TRKYE CUMHURYET DEVLETNN NTELKLER DEMEYECEK, DETRLEMEYECEKTR. - BUNLAR; + TEK MLLET, + TEK VATAN, + TEK DEVLET, + TEK DL, + TEK BAYRAK, OLARAK FADE EDLMEKTEDR.

Bu brifing, bata Adalet Bakan evket KAZAN olmak zere, RPli milletvekilleri tarafndan sert ekilde eletirilmi, Genelkurmayn yargya aka mdahale ettii, yargya Anayasa hkmlerine aykr olarak talimat vermek suretiyle aka su iledii ifade edilmitir. Bu dnemde, ayrca, Genelkurmay tarafndan Adalet Bakanlna ve cumhuriyet savclarna yaplan ok sayda su duyurusunda bulunulduu,1769 bu duyurularn Genelkurmayn sz konusu tutumuna uygun ekilde neticelendirildii ne srlmtr. Genelkurmay tarafndan verilen bu brifingte, bir general tarafndan sylendii bildirilen Bizi hkmet boluunu doldurmaya mecbur etmeyiniz. Btn iyi niyetli yetki ve grev sahipleri birleiniz eklindeki szlerinin 14 Haziran 1997 tarihli gazetelerde yer almas zerine, DTP lideri CNDORUK, 15 Haziran 1997 tarihli gazetelere u aklamay yapmtr: REFAHYOL Hkmetinin yaratt boluu bugn Genelkurmay doldurmaktadr. Genelkurmayn gerekeleri hakldr ama grev onun deildir. are yaratmak halkn grevidir. Silahla hak alnmaz, silahla hesap sorulmaz. Sevgili ordu, seninle gurur duyuyoruz. Sen i ve d tehlikelere kar gvencemizsin. Ne olur orada kal Baka ie girime MGK Genel Sekreterliinde 30 yl alan Birinci Hukuk Maviri Aaolu, sz konusu Brifingi hazrlad ne srlen BG hakkndaki szleri u ekildedir: "BG, Genelkurmay'n kendi bnyesinde kurduu kurmay subaylardan oluan zel bir yapnn addr. Genelkurmay stihbarat Bakan olan korgenerale (etin Saner) bal olan bu yap, 28 ubat'a kadarki dnemde nemli brifingler verdi. Raporlar hazrlad. Daha sonra olay biz (MGK) devraldk; onlar da kendi hiyerarik dzenleri iinde bu srece katlmaya devam ettiler; ancak MGK kararlarndan sonra olay fiilen bizim denetimimize brakld."1770 Genelkurmay karargahnda st dzey generaller tarafndan bu brifingte, iktidardaki Refah Partisinin siyasal slamn temsilcisi eklinde deerlendirilerek, bir i tehdit unsuru olarak
1769

Genelkurmay Bakanlnca Eyll 1990dan itibaren 10 Eyll 1997 tarihine kadar 511 adet su duyurusunda bulunulduu, ancak bunlarn ok aznn ileme konulduu, REFAH-YOL dneminin Adalet Bakan olan evket KAZANn, sz konusu su duyurularn smen alt ettii ne srlmtr. Nevzat BLGRAY, 28 ubat Sreci 1, Tekin Yaynevi, Ankara, 1999, s.94. 28 ubat Kararlarn BG Hazrlad, 26 ubat 2007, Aksiyon Dergisi.

1770

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1085 / 1404

tanmland grlmektedir. Dorudan yarg mensuplarna verilen bu brifing, bu haliyle, Anayasann Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hakimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinlerde bulunamaz eklindeki 138/2 maddesine aka aykrdr.

Refah Partisinin Kapatlmas Davas


22 Mays 1997 tarihinde, Yargtay Cumhuriyet Basavcs Vural SAVA, Refah Partisi'nin temelli kapatlmas istemi ile Anayasa Mahkemesi'nde dava amtr. Vural SAVA, iddianamesi bir basn toplants dzenleyerek kamuoyunda duyurmu ve bu toplantda sekiz sayfadan oluan iddianameyi okumutur. ddianamenin sonundaki "RP, Anayasamza gre deitirilmesi teklif dahi edilemeyecek olan laik cumhuriyet ilkesine aykr eylemlerin oda haline geldiini ve giderek lkemizi bir i sava ortamna srklediini aka gstermektedir" eklindeki cmlesi ertesi gn tm gazetelerde fla haber olarak yer almtr. RP lideri ERBAKAN, bu iddianamenin gazete kprlerinden ibaret olduunu ne srmtr. Alan dava neticesinde, Anayasa Mahkemesi, 16 Ocak 1998 tarihinde 2ye kar 9 oyla, laiklie aykr tutum ve davranlar nedeniyle, Refah Partisinin kapatlmasna karar vermitir. Daha sonra, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi de bu karar onaylamtr. Vural SAVA, Anlarm adyla yaymlad kitabnda, 19 Ocak 1998 tarihinde, Cumhurbakan Demirel tarafndan Kke davet edildiinde bandan geenleri u ekilde anlatmtr:Scak bir karlamaRefah Partisi kapatlmasayd, askeri mdahale olabilirdi. Seni kutluyorum. Davay sen atn. Bu sonuta %50den fazala hakkn var. Hukuk dzeni iyi ilerse toplumda huzur olur. Yargya ok i dyor.1771

Babakan Erbakann istifas:


18 Haziran 1997de Babakan Necmettin ERBAKAN, lkedeki gerginliin giderilmesi iin, Babakanlktan istifa etmitir. Babakan ERBAKAN, Cumhurbakanna istifasna sunarken, DYP ile aralarndaki protokol gereke gstererek Babakanln DYP Genel Bakan Tansu LLERe verilmesini istemitir. EERBAKANn 18 Haziranda istifa etmesi sonrasnda, Cumhurbakan DEMREL, 19 Haziran 1997 tarihinde, ANAP, DSP, CHP ve DTP Genel Bakanlar ile grmelere balam ve 20 Haziran 1997de ANAP Genel Bakan Mesut YILMAZ yeni hkmeti kurmakla grevlendirilmitir. Bu arada, 25 Haziran 1997de RP, DYP ve BBP Genel Bakanlar bir basn toplants dzenleyerek Babakanln Tansu LLERe verilmesini istemi ve partiye mensup 282 milletvekilinin imzalarn ihtiva eden belgeyi RP Milletvekili Salih KAPUSUZ ve DYP Milletvekili Saffet Arkan BEDK eliyle Cumhurbakanlna iletmilerdir. te yandan, 8 Kasm 2012 tarihinde, Komisyonumuzun grlerine bavurduu eski DYP Milletvekili Cavit ALAR, ERBAKANn istifa etmeden nce, kendisini kurulacak yeni

1771

Vural SAVA, Anlarm, bir dnemin perde arkas, Bilgi Yaynevi, Ankara, Nisan 2012, s.160-161.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1086 / 1404

hkmet konusunda askerin nabzn tutmak iin Genelkurmaya gnderdiini, yapt grmelerde askerin gemi azya alm olduunu grdnifade etmitir.1772

ANASOL-D Hkmeti
30 Haziran 1997de Cumhurbakan, Mesut YILMAZn kurduu ve CHPnin dardan destekledii, ANAP, DSP ve DTPnin katld 55inci hkmeti onaylamtr. 55inci hkmet, 12 Temmuz 1997de, 281 kabul, 256 red, 2 ekimser oyla gvenoyu almtr. REFAHYOLun yklarak YILMAZ Hkmetinin kurulmas dnemin gazete ve televizyonlarnda sevinle karlanmtr. Hrriyet Gazetesi, lkeyi Silahsz Kuvvetler rticadan kurtard eklinde manet atmtr. ANASOL-D dneminde, EMASYA Protokol1773 imzalanm, irticann ncelikli i tehdit sayld, yeni Milli Gvenlik Siyaset Belgesi kabul edilmi; Babakanlk Uygulamay Takip ve koordinasyon Kurulunun tekili gibi irticayla mcadele konusunda nemli admlar atlmtr. Ancak, zaman iinde, kamuoyunun MGK Hkmeti eklindeki eletirilerine hedef olan Mesut YILMAZ, bu eletirilere cevap verebilmek iin askerle daha mesafeli olmaya almtr. Bu erevede, eitli kamuoyu aratrma irketlerince yaplan aratrma sonularna bavuran YILMAZ, ordunun irtica abartt eklindeki sonular gazetecilerle paylam;1774 Genelkurmay kinci Bakan evik BRin tutum ve davranlarndan kendisinin de rahatsz olduunu gazeteci Mehmet Ali BRANDa sylemitir. Komisyonumuz tarafndan grlerine bavurulan gazeteci BRAND, bu haberi yapnca YILMAZn geri adm atarak, szlerini inkar ettiini ifade etmitir.1775 Bu dnemde, Enerji Bakanlndaki st dzey brokratlarn enerji ihalelerinde rvet aldklar iddiasyla eitli tutuklamalar yaplm; dnemin Enerji Bakan Cumhur ERSMER hakknda dava almtr. Komisyonumuz tarafndan grlerine bavurulan eski Bakan ERSMER, alan bu davann siyasi kariyerini nlemeye ynelik karalama kampanyasnn bir paras olduunu ifade etmitir.1776

1772 1773

Cavir ALARn 8/11/2012 tarihli Komisyon Tutana.

Genelkurmay Harekat Bakan Korg.etin DOAN ve dnemin ileri Bakanl Mstear Teoman NSAN tarafndan 21 Temmuz 1997 tarihinde imzalanan Protokole gre, 5442 sayl l daresi Kanunu erevesinde, Valilerin, askeri birimlerden takviye birlik istemeleri konusu yeniden dzenlenmitir. Bu Protokole istinaden, Jandarma Birlikleri tarafndan eitli Planlar ve tatbikatlar yaplm, eitli istihbarat almalar gerekletirilmitir. Protokol metni, Ektedir. Babakan Mesut YILMAZn yaptrd bir aratrmada ordunun irtica abarttn syleyenlerin orannn %62, ordunun irtica abartmadn syleyenlerin orannn ise %37.7 olduu ifade edilmitir. rtica ile savam yetersiz bulanlarn oran %37, irtica tehlikesi yoktur diyenlerin oran ise %39,3 olarak verilmitir. (Taha AKYOL, 3 Nisan 1998, Milliyet Gazetesi.) (E) Korg.evket BLGRAY, bu anket sonularn siyasilerin anketleri kendi eilimlerine gre yaptrdklar eklinde yorumlam; REFAHYOL dneminde ordunun irtica abartmadn syleyenlerin orannn %80 olduunu ne srmtr. Mehmet Ali BRANDn 4/10/2012 tarihli Komisyon Tutana. CUMHUR ERSMERin 01/11/2012 tarihli Komisyon Tutana.

1774

1775

1776MUSTAFA

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1087 / 1404

ANASOL-D Hkmeti Dneminde Cumhurbakanna Sunulan Brifingler


slami Sermaye Balkl zel Brifing Genelkurmay Bakanl tarafndan, ANASOL-D Hkmetinin ilk MGK toplants olan 25 Temmuz 1997 tarihli MGK toplantsndan bir gn nce, 24 Temmuz 1997 tarihinde Cumhurbakan Sleyman Demirele slami Sermaye balkl bir brifing1777 verildii anlalmaktadr. Tamam byk harflerle kaleme alnan Brifingte, irtica yanls kiilerin sahip olduu zel irketler ile islami yntem ve usulleri bir model olarak benimseyen vakflar, dernekler, ticari kurulular, holdingle, finans kurulular ve arac bankalar ayrntl ekilde incelenmektedir. Brifingte zetle:
- slami sermayeye verilen grevin din esaslarna dayal bir ynetim sisteminin kurulabilmesi iin belirlenen strateji dorultusunda lzumlu maddi kaynaklarn oluturulmas olduu, - slami sermayeye Milli Gr slam Toplumu, yurtd kkenli finans kurulular, tarikatlarn yurtd organizasyonlar ile d lkeler tarafndan dorudan saland, - Milli Gr slam Toplumunun ticari iletmelerden, hac organizasyonlarndan, kurban kesim kampanyalarndan ve belediyelerden elde ettikleri yllk gelirinin 1 milyar dolar olduu, - 1983 ylnda 70 sayl KHK ile kurulan yurtd kaynakl finans tekilatlarnn siyasal islama maddi destek salad, bu kurulularn Faisal Finans Kurumu, Albaraka Trk zel Finans Kurumu ve Kuveyt Trk Evkaf Finans kurumu olduu, - Faisal Finans Kurumu hakknda 1995 ylnda Hazine kontrolrleri tarafndan dzenlenen rapora istinaden hayali ihracata araclk yapmak, sahte evrak dzenlemek ve kara para aklama merkezlerine para transferi yapmak suundan kanuni takibat yapld, - kibuuk trilyon sermayeye sahip olan bu finans kurumunun para piyasasnda 1 milyar 600 milyon dolarlk mevduata sahip olduklar, bu kurululara borsada ilem yapma yetkisini haiz arac kurum kurma izni verilmesi ynnde gayret sarfedildii, bylece kara para aklama imkanna kavuulaca, - Sleymanclarn Avrupadaki slam Kltr Merkezleri araclyla yurt iindeki cami yapm almalar iin para aktardklar, - Fethullah Glen Grubunun eitim kurumlar at ve altrd, - Bata ran olmak zere, Libya, Kuveyt ve Suudi Arabistan gibi islam lkelerinin, Trkiyede islami devrim yaplmas iin dorudan maddi yardm saladklar, tespit edilen parann 100 milyon dolar civarnda olduu,

1777

CUMHURBAKANLII DEMREL ARV Yer No:91704, Fihrist No:22357-546.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1088 / 1404

-slami sermayeye mensup balca derneklerin; Milli Gr yanls iadamlar tarafndan kurulan MSAD ile Fethullah Glen grubu tarafndan ynlendirilen Hayat Dayanma Dernei olduu, bahsekonu derneklerin 26 il merkezi ve 6 ilede faaliyet gsterdii, - slami sermayenin nemli bir blmnn toplam sermayesi 500 trilyonu bulan 385 irketten olutuu, ayrca 4 bin irketin de mevcut olduunun istihbar edildii, - Balca slami holdinglerin Kombassan Holding, Yimpa Holding ve hlas Holding olduu, - slami sermayeye ihracat tevii olarak 445 milyon dolar, i yatrm tevik uygulamas olarak 910 milyon dolar, yabanc sermaye izinleri ve tevikleri olarak 650 milyon dolar olmak zere, toplam devlet tarafndan salanan destek toplamnn 2 milyar dolar olduu, - 1997 yl Bte Kanununa konan bir madde ile bu kurumlara sresiz teminat mektubu verilmek suretiyle etkinliklerinin daha da artrld, - Balca finans kurulularnn hlas Finans Kurumu, Asya Finans Kurumu ve Anadolu Finans Kurumu olduu, bu kurulularn istenilen ekilde denetlenemedii, - Refah Partili belediyeler tarafndan islami sermayeye mali destek verildii, Ankara Bykehir Belediyesinin btn ihalelerinin Muradiye Vakf paravanlnda kurulan 13 irket vastasyla yrtld, btn ihalelerin genel olarak bu irketlere verildii, bu kapsamda Muradiye Vakf tarafndan toplam 78 ihalede 14 trilyonluk i yapld, stanbul Bykehir Belediyesinde de 17 irketten oluan benzeri bir tekilat bulunduu, bu belediyenin her emlak satndan ba ald duyumlarnn alnd, - Hkmet tarafndan btede belediyelere tahsis edilen 26 trilyon liralk kaynaa ilaveten, Ankara Bykehir Belediyesine 5 trilyon TL, stanbul Bykehir Belediyesine de 10 trilyon TL olmak zere toplam 15 trilyon TLlik tahsisat ayrld ve dendii, - Belediyeler tarafndan arsa rant yoluyla gelir elde edildii; belediyelerin cami altlarnda iyerleri almasna imkan salamak suretiyle haksz kazan saland, - Vergi muafiyetine sahip vakf ve dernekler tarafndan yardm paralarnn 690 milyar bulduu, - Sosyal Yardm ve Dayanma Tevik Fonunda bulunan 30 trilyonluk kaynan bte dnda tutularak nemli bir blmnn Babakan Erbakann inisiyatifinde kullanld, - Genel ve katma bteli idarelerin dnda tutulan ve havuz tabir edilen fonda biriken 110 trilyonun 55 trilyonunun Refah Partili milletvekillerinin talepleri dorultusunda siyasi mlahazalarla kullanld, - Maliye Bakanlnn giderayak siyasi mlahazalarla islami sermayenin merkezi olarak bilinen vergi potansiyeli yksek Konya, Kayseri ve Sivas gibi illeri maliye denetim program dnda brakt,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1089 / 1404

- lkemizde her yl kesilen 4 milyon kurbann %17sinin Trk Hava Kurumu tarafndan, geri kalannn ise yetkisiz islami arlkl kurulu ve tarikatlar tarafndan topland, 1997 ylndan bu kapsamda islami sermayeye aktarlan kurban derisi gelirinin 5 trilyon civarnda olduu, - Siyasal slamclarn Trkiyede dini esaslara dayal bir ynetim sistemi oluturmak maksadyla her yl 15 milyar dolarlk bir paray kullanmakta olduklarnn tahmin edildii, bu parann Trkiye btesinin yaklak te biri olduu, - Bu parann refah Partisi tarafndan sempatizan kazanma, taban geniletme, propaganda, basn yayn, eitim, kadrolama ve seim hazrlklar maksadyla kullanld, - Bu nedenlerle islami kurallar ve inan ne srlerek oluturulan bu ekonomik sistemin milli ekonomimize alternatif slamc bir ekonomik potansiyel oluturmasnn nlenmesinin hayati nemi haiz olduu,

fade edilmektedir. Siyasi slami Kesimin Kadrolama Faaliyetleri Konulu zel Brifing 24 Temmuz 1997 tarihinde Cumhurbakan Demirele, Siyasal slami Kesimin Kadrolama Faaliyetleri balkl bir baka brifing1778 daha verildii anlalmaktadr. Tamam byk harflerle kaleme alnan bu Brifingte, Refah Partisi tarafndan Bakanlk, kurum ve kurulularda yaplan atamalar kadrolama faaliyeti olarak deerlendirilerek ayrntl ekilde incelenmektedir. Brifingte zetle;
-Refah Partisinin 1994 ylnda yaplan yerel seimlerden itibaren kazand belediyelerde, 1995 ylnda yaplan genel seimlerden itibaren ise kamu kurumlarnda kadrolat, - Bu partinin meclisteki toplam 550 milletvekillinin 160n alarak iktidar konumuna geldii, 550 milletvekilinden 72sinin mam Hatip okullarndan mezun olduu, bu durumun siyasal slamc kesimin kadrolama ortamn kolaylatrd, - Trkiye genelindeki 80 il valisinin 36snn, 874 ile kaymakam ile yargnn ve emniyetin bir ksmnn, yurt ii ve yurt dnda da 167 basn yayn kuruluunun siyasal slamc olduu, - 2541 dernek, 166 vakf, 268 irket, 1657 kurs ve pansiyon, 626 dershane, 9 sendika, 52 zel okulun siyasal slam amalar dorultusunda kadrolat, - Milli Genlik Vakfna bal yurt saysnn 40 ilde 60a, renci evinin 58e, ye saysnn ise 150000e kt, ayrca toplam 654 vakf, dernek ve tarikatn siyasal islama destek salad, - Yerel ynetimlerin destekledii 21 vakfn Trkiye genelinde yaylarak saysnn 213e ykseldii, 7 irticai dernein ise 95 adede ulat ifade edilmektedir.

1778

CUMHURBAKANLII SLEYMAN DEMREL ARV Yer No:91704, Fihrist No:22357-528.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1090 / 1404

- REFAH-YOL koalisyon hkmetinin kurulmasn mteakip, 12 aylk sre zarfnda, Babakanlk merkez tekilatna 1000in zerinde personel alnd, bu kiilerin genellikle slami kesimi destekleyen belediyelerden geldii, - Babakanlk Mstear ve Yardmclklar, Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl, Ekonomik ve Mali ler Bakanl, Devlet Arivleri Genel Mdrl gibi hayati nemdeki brokratik noktalar ile GAP daresi Bakanl, Ortadou Amme daresi Bakanl, Sosyal Yardmlama ve Tevik Fonu, D Ticaret ve Gmrk Mstearlklar, Devlet Planlama Tekilatnda Yksek Planlama ve Para Kredi ve Koordinasyon Kurulunun slam yanls kiilerin kontrol altna girdii, - Babakanlk bnyesinde oluturulan zel Gvenlik Tekilatna 85 Milli Gr ahsn koruma grevlisi olarak alnd, bylelikle dier bakanlklarda meydana gelen gelimelerin Babakanla aktartlmas ynnde bilgi a oluturulduu, - M.S.B.lna bal yasal bir kurulu olan Savunma Sanayi Mstearl tekilatnn bulunmasna ramen Babakanlk bnyesinmde savunma sanayini kendi amalar dorultusunda kontrol etmek ve ynlendirmek maksadyla bir birim oluturulduu ve bana siyasal islama destek veren S.. adl bir ahs getirildii, - Babakanlk Mstearlna Milli Gr yanls O.K.K., Babakanlk Yksek Denetleme Kurul Bakanlna S.A., Babakanlk Personel ve Prensipler Genel Mdrlne A.G. ve Babakanlk dari ve Mali ler Daire Bakanlna G.Y.nn getirilmeleri ile yeni atamalarda ve personel almlarnda partizanca bir yaklam iinde olduklar, - 36000 alan ile tam bir personel devi olan Ziraat Bankasnda byk bir kadrolama hareketi balatld, sadece dou ve gneydou illerinde 900 kiini ie alnd, - Vakfbank ynetim kurulu, genel mdr, drt genel mdr yardmcs ve ok sayda yneticisinin resen emekli edilerek grevlerine son verildii, bankann kadro saysnn artrlarak bu kadrolara irtica yanls kesimden kiilerin atand, bylece kendi sermaye gruplarna finansman ak saland, - Ayrca, TBMM Bakanlna sunulan Denizcilik Bakanl kurulmasna ilikin yasa tasars ile 954 merkezde olmak zere toplam 2327 yeni kadro ihdas edilmesinin ngrld, bu bakanl ele geirmek zere milli gr yanllar iin tekilat emas yapld, irtica yanls N.K. adl kiinin Mstear Yardmcs yapldnn belirlendii, - Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrlne 700 eleman alnmas iin snav ald, 1500 ocuk bakcs, sosyal hizmetler uzman ve hademe almnn planland, Malatya l Mdrlne Fethullah yanls A.K., Kars l Mdrlne Milli Gr yanls D.G. atandrlarak partizanca bir yaklam sergilendii, - Gelecein siyasal islama yn veren kadrolarn oluturmak amacyla, rencilerin bata Hukuk ve Siyasal Bilgiler Faklteleri ve Polis Okullar olmak zere, idareci yetitiren niversitelere ynlendirildii, - Bugn itibaryla kuran kurslarna devam edenlerin saysnn 1 milyon 685 bin olduu, her be ylda bir bu saynn iki katna kt, buna gre 2005 ylnda bu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1091 / 1404

rakamn 7 milyona kaca, bu sayya izinsiz olarak faaliyet gsteren kuran kurslar da eklendiinde bu saynn byklnn takdirlerine maruz olduu, - rticai kesimin islam devletinin kalesi olarak grdkleri mam Hatip okullarnda ise durumun daha da dndrc olduu, 561 imam hatip lisesinde 492 bin 809 renci bulunduu ve ylda 53 bin 553 kiinin mezun olduunun tespit edildii, oysa yllk imam ihtiyacnn 2 bin 288 kii olduu, ihtiya fazlas 51 bin 345 kiinin zellikle hukuk, siyasal bilgiler ve polis akademilerine ynlendirildii, amacn ksa ve orta vadede devlet kadrolarn igal ederek siyasal islam olgusu iinde islami bir devlet yaps oluturmak olduu, - Adalet Bakanl bnyesinde 450 yeni hakim ve savc iin alan snav kazanan 1756 adaydan en az yarsnn imam hatip okulu mezunu ve irtica yanls olduu, zellikle Adalet Bakan Maviri olarak alan Refah partisi Rize Milletvekili evki YILMAZn kardei A.Y.nin yarg ve savc snavlarnda koordinatrlk yaparak yarg erki iinde kadrolama yapt, - Adalet Bakanl Mstear, Mstear Yardmclar ile Ceza ve Tevkif Evleri Genel Mdrnn grevlerinden alnarak, yerlerine Milli Gr yanls .A., H.T.F. ve evki YILMAZn kardei A.Y.nin getirildii, - DYPnin ynetiminde olmasna ramen, ileri Bakanl ana hizmet ve tara birimleri ile bal kurulularnda da koalisyon hkmetinin verdii referanslar dorultusunda atamalar yaplarak kadrolald, Bakanlk Aratrma ve Gelitirme Daire Bakanlna Milli Gr yanls H.K., Hukuk Mavirliine ise T.A.nn atandrld, -Maliye Bakanl bnyesinde stanbul tekilatnn tamamen deitirildii, Arsa Ofisi Genel Mdr N.N.nn grevinden alnd, Bakanlk Maviri kadrolarna Milli Gr yanls M.Y., F.A., .S., M.A. gibi kiilerin atand, -Ayrca direkt TBMMye bal olmasna ramen Saytay kadrolarna %70 orannda Milli Gr yanls kiilerin yerletirildii, -DYPli bir bakann ynetiminde olmasna ramen, Milli Eitim Bakanl ana hizmet ve tara birimleri bnyesinde Siyasal slamc yzlerce atamann yapld, 12 aylk dnemde Diyanet leri Bakanlndan ayrlan toplam 235 kiinin bu Bakanla atand, - Kadrolamann, Orman, evre, Salk Bakanlklarnda da srdrld, - Eski Kltr Bakan smail Kahramann st dzey brokratlar istifaya zorlad, bu amala personeli Dou ve Gneydouya tayin ettirdii, Milli Gr ahslardan A.K., .G., H.C.u Bakanlk Mstear ve Yardmclklarna getirildii, Fethullah yanls C.U., F.C., M.A. gibi ahslarn l Kltr Mdrlklerine atand, - Sanayi ve Ticaret Bakanlnda Genel Mdr dzeyinde 5 kiinin grevinden alnd, - Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnda Trkiye Ta Kmr kurumunda alan siyasal islam yanls 146 kiinin st dzey grevlere atand ve bu kuruma irtica yanls 1500 personel alnd, eski Bakan Recai Kutann greve gelmesi ile birlikte Milli Gr A.H., E.E., Z.K. gibi kiilerin Mstear ve Mstear Yardmclklarna getirildii, TEDA ve TEA bnyesinde irticai kadrolama gerekletirildii, bu kapsamda 641 personelin TEAtan, 163 personelin ise TEDAtan er ay geici grevle yurtiine datld, messese mdrlerinden

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1092 / 1404

53nn yerinin deitirildii, Ankaradaki Genel Mdrlkte grev yapan 50 Daire Bakanndan 30unun istifaya zorlanarak pasif grevlere getirildii, eski Tatvan Meslek Yksek Okulu Mdr radikal islamc Hizbullah rgtnn menzil kanadndan F.T.yi TEA dari ve Sosyal Hizmetler Daire Bakan olarak atand, Milli Gr yanls M..nn TEDA, A.D.nin TEA Genel Mdrlne tayin edildii, bylece bata sanayi ve enerji olmak zere stratejik neme haiz sektrlerin ynetiminin ele geirildii, - zelletirme ihalelerinde irticai kesim yanls irketlere ncelik verildii, bu irketlerin stratejik nemi haiz enerji sektrnde yaplan ihaleler iin birleerek g oluturmaya altklar, -alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnda kadrolamann had safhaya ulat, alan snav sonucu 5000 kiinin ie yerletirildii, 1500 salk personelinin szlemeli olarak ie alnd, 750ye yakn st dzey personelin ise grevinden alnd, - Eski Bakan Necati ELKin Milli Gr yanls E..y SSK Genel Mdrlne, A.T.yi Mstearla, R.., C.A., .B. gibi ahslar is Mstear yardmclklarna atad, Sosyal Sigortalar, ve i Bulma Kurumu ve BAKUR Genel Mdrlerini grevlerinden alarak yerleri .U. A.Y. ve F.A. gibi Milli Gr yanls kiilerin getirildii, SSK hastanelerinde Bahekim ve dier idari personelin tamamnn deitirildii, mfetti kadrolarna irtica yanls kiiler getirildii, bu Bakanlkta trban uygulamasnn serbest brakld, -Tarm ve Kyileri Bakanl, Bayndrlk ve skan Bakanl, YK ve KTlerde de ayn anlay ile kadrolama yapld, -zellikle Yksek retim Kurumlar kapsamnda 55 niversiteden 8inin irticai kesimin kontrolne girdii, - Son olarak, hkmetin istifasn mteakip kadrolamaya hz vermek maksadyla, 23 Haziran 1997 gn Babakanlktan izin alnmakszn kurumlar arasnda ve kurumlardan belediyelere naklen geileri dzenleyen bir genelge yaymlanarak naklen atamalarn tmyle serbest brakld, - Siyasal islami kesim tarafndan, fakir ve inanl ocuklarn, Kuran kurslar, mam Hatip okullar ve zel okullarda yatl olarak ve hibir cret almadan eitilerek beyinlerinin ykand; daha sonra niversite hazrlk kurslarndan geirerek hukuk ve siyasal bilgiler fakltelerinden mezun edip Atatrk ve laiklik dman kiiler olarak devletin kritik kadrolarna planl bir ekilde yerletirdikleri, - Mevcut haliyle, sorunun lke baznda ciddi bir boyuta erimesi nedeniyle, topyekn bir mcadele gerekliliinin ortaya kt, bu noktadan hareketle devlet kademelerinde siyasal islamn oluumuna ynelik kadrolamann, tasfiye edilmeden devam etmesi halinde, bu yndeki tehdidin artarak devam edeceinin deerlendirildii, Belirtilmektedir.

rtica Ne Durumdadr? Balkl 17 Mart 1998 tarihli Brifing 17 Mart 1998 tarihinde, Genelkurmay Bakanl tarafndan, MGK toplants dnda, Cumhurbakan DEMRELe verilen RTCA NE DURUMDADIR? balkl zel Cumhurbakanl Genel Sekreterliinden Komisyonumuza intikal etmitir. Bu brifingte,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1093 / 1404

DEMRELe, TSKnn yasalardan kaynaklanan grevlerinin bir kez daha hatrlatld grlmektedir.1779 Cumhurbakanl Arivinde de yer alan 60 sahifelik szkonusu takdimde zetle;1780
- Kelime anlam gericilik olan irticann ulusal aydnlmzn kayna olan Atatrkn kurduu Trkiye Cumhuriyetinde var olan gericiliin amacnn devletin tm sistemlerinde slam hkmlerini egemen klmay amalayan teokratik bir slam Diktatrlne dn istedii, - Teokratik diktatrlk rejiminin Trkiye Cumhuriyetini temel ilkelerine kar olduu, mmeti olduu ve Cumhuriyeti ve milliyetilii reddettii, Milli Nizam, Milli Selamet partilerinden sonra Refah Partisinin kurulmasyla irtica tehdidinin ortaya kt, Refah Partisinin yzde 3le balayan oy orann 1995te yzde 21.4e ykselttii, - Refahyol hkmeti dneminde bata ileri, Adalet, Salk bakanlklaryla mahalli idarelerdeki kadrolamann laik Cumhuriyeti ykmaya yneldii, irticann rejime ynelik ciddi bir gvenlik sorunu ortaya kard, - TCKnn Dine Dayal Devlet Kurma ynndeki propaganday su kabul eden 163 nc maddesinin kaldrlmasyla demokratik, laik ve sosyal hukuk devletinin meru mdafaasz kald, - Cumhuriyet rejimine kar gelien bu hazin tablo karsnda Anayasann 68 ve 69 uncu maddelerine istinaden Yargtay Basavcs tarafndan 21 Mays 1997 tarihinde laiklik ilkesine aykr eylemleri nedeniyle Refah Partisinin kapatlmas istemiyle Anayasa Mahkemesine dava ald, - Siyasi tansiyonun da ykselmesine bal olarak REFAHYOL Hkmetinin iktidar brakmak zorunda kald ve nihayet bu partinin 16 Ocak 1998 gn Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatld ve gerekeli kararn 21 ubat 1998 tarihli Resmi Gazetede yaymland, - Anayasann temel ve deitirilemez ilkelerine aykr hareket eden bir partinin bu aamaya kadar nasl trmanabildii ve siyasi ve ahsi hrslarn ar basarak, siyasi ve ahlaki deerleri ayaklar altna alan bir dier partinin destei ile iktidara nasl tand ve desteklendiinin sorulmaya deer bir soru olduu, misyonunu tamamlad yorumu yaplarak kapatlan Refah Partisinin devam olarak kurulan Fazilet Partisine, Refah Partili 147 milletvekilinin eski genel bakanlar ERBAKANn talimatyla ye olmasnn Anayasal dzenin istismar edildiini gsterdii, - rticann yeni stratejisinin; slami kimlii n plana karmadan siyasi alanda tekilatlanmay muhafaza etmek ve TBMMde ounluu salayabilecek bir oy oranna ulamak, lke genelinde siyasi, sosyal ve ekonomik bunalmlar yaratarak toplumun siyasal slam tek zm olarak grmesini salamak iin propaganda yapmak, bu maksatla Radyo ve Televizyon st Kurulu frekans tahsis ihalelerinde irtica destekleyen sermayeyi kullanarak, zellikle nfus younluunun fazla olduu yerlerde, ihaleleri kazanmak, yurtd gelirleri ve elde ettikleri yerel ynetimlerin imknn kullanarak irticay destekleyen sermayeyi gelitirmek, bu gle halk iradesini satn alarak slam diktatoryasna kay
1779 1780

Belgeleriyle 28 ubat, http://www.haberturk.com/gundem/haber/718362-belgeleriyle-28-subat (15 Ekim 2012) CUMHURBAKANLII SLEYMAN DEMREL ARV, Dolap No:91704 Fihrist No:22357-668-700.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1094 / 1404

garantilemek, 8 yllk kesintisiz eitim nedeniyle imam hatip liselerinin orta ksmnn kapatlmasndan doan dini eitim boluunu, zel okullar aarak telafi etmek, devlet kademelerinde elde ettikleri kadrolar muhafaza edebilmek iin iktidar partileri zerinde toplum basks yaratmak, kamuoyunun ksmen de olsa irticaya kar duyarl hale gelmi olmas nedeniyle faaliyetlerini ve zellikle radikal unsurlarn yer altna kaydrarak, daha gl ve hacimli bir potansiyele ulaarak, tekrar sahneye kmak ve siyasal iktidar kaybetmelerinde balca faktr olarak grdkleri Trk Silahl Kuvvetlerini her trl vastay kullanarak ypratmak, bylece, Trk Silahl Kuvvetlerinin hem gcn, hem de toplum zerindeki tarihi etkisini zayflatmak olduu, - Bu dorultuda Refah partisinin kapatlm olmasnn srekli gndemde tutulduu, propaganda ve gsteri arlkl eylemlerde bulunulduu, madur kitle olduklar temas ile demokrasi aldatmasna devam ederek, zellikle rticann asl yzn hala anlamayanlar, etkilemeye ve saflarna katmaya altklar, - Yerel ynetimlerde kadrolama faaliyetlerini hzlandrdklar, -rticai kesimin Fazilet Partisi iinde sz konusu stratejiyi uygulayarak siyasi mcadeleyi devam ettirecei, gerekli grdklerinde iddet ve terre bavurmaktan ekinmeyecekleri, - Bunun iin yeralt faaliyetlerini organize edecekleri, yurt dnda ise bilinen faaliyetlerini younlatracaklar, baz kastl evrelerin ise rtica abartlyor slogan ile olay basite indirgedikleri, - Demokrasi savunuculuu adna gelimeler karsnda ciddi ekilde hareketsiz kaldklar, bylece irticai gelimeye daha da ivme kazandrdklarnn aka grld, irticann eitim alanndaki faaliyetlerinin devam ettii, dini eitim ve kadrolamaya nem verildii, -Aydn din adam yetitirmek iin alan mam Hatip Okullarnn istismarn oda haline geldii, dier liselerle eit hale getirilerek ve mezunlarna niversite giri hakk verilmesiyle birlikte, hem okul hem de renci saysnda byk bir art meydana geldii, - Bu okullarn Siyasal slamn arka bahesi haline geldii, bu okullarda Milli Eitim Bakanlna bal olmalarna ramen kz-erkek ayr eitim yapld ve kz rencilerin Milli eitim Bakanl Klk Kyafet Ynetmeliine ramen rticann simgesi olan trban ile btn derslere girdii, bu okullarn Atatrkn adnn anlmad bir ekle brnd, - Bu okullar yoluyla medrese eitiminin geri getirildii ve eitimde birliin ortadan kalkt, mam Hatip mezunlarnn zellikle hukuk, siyasal bilgiler ve tp fakltelerine girmeye veya polis ve retmen olmaya tevik edildii, bylece mlki idare amirleri, yarg ve savclar ile emniyet tekilat iinde nemli bir orana ulatklar, - zinli izinsiz snr tanmadan alan Kuran kurslarnda teokratik dncenin ilendii ve zellikle Atatrk ve din dmanl aland, sekiz yllk kesintisiz eitim sebebiyle imam hatip liselerine olan talebin azalmasna kar youn bir kampanya yrtld, - Yaplan incelemede mam Hatip liselerindeki toplam kz renci saysnn erkek rencilerden fazla olduunun tespit edildii, irticai kesim tarafndan kontrol

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1095 / 1404

edilen 584 zel okulun byk bir ksmnn tarikatlara mensup ahs, irket veya vakflar tarafndan iletildii, bu okullarda irticai faaliyet tespit edildii, - 45 fen lisesinin de bu kesimin kontrolnde olduu bu okullarda szde altn nesil yetitirme ad altnda bata Harp Okullar olmak zere kritik niversitelere girmeye aday tarikat mridleri yetitirildii, 5000e yaklaan dershane ve kursun da bu kesime ait olduu, eitim alannda faaliyet gsteren en nemli tarikatn Fethullah GLEN ve tarikat olduu, - Glenin hedefinin okullarnda beyinlerini ykad genlikle oluturaca toplum vastasyla laik, demokratik ve sosyal hukuk devleti olan TCyi sona erdirip yerine eri yasalarn hkim olduu slam devletini kurmak olduu, - 1972 ylnda Fethullah GLENin, Atatrk genlie din dman olarak gstermeye ve tantmaya alt, Nurculuk tarikat yoluyla dine dayal devlet dzenini kurma ynnde faaliyette bulunduunun Mahkemece belirlendii ve yl ar hapse mahkum edildii, - Ad geenin mahkumiyetine esas tekil eden, dine dayal Devlet dzeni kurma amacn gden faaliyetlerinin, Askeri Yargtayn 24.10.1973 tarih ve 1973/242 sayl Karar ile de sabit grld, Fethullah GLEN tarikatnn yurt iinde 182 okulu, 300 dershanesi ve 25 bin kapasiteli 240 yurt ve pansiyonunun mevcut olduu, - Bu kurumlarn 200 civarnda vakf ve yine 200 civarnda irket tarafndan desteklendii, bu okullarda kz ve erkek rencilere ayr eitim verildii, Siyasal slam zihniyetiyle ynlendirildikleri, - Fethullahlarn Trkiyede gerekletirilmesi hedeflenen slam devletine uluslararas destek salamak amacyla yurt dnda okul ama ata balattklar, zelikle de Orta Asyada okullar atklar, bu erevede 52 lkede 6 niversite, 236 ilkokul ve orta dereceli okul, 6 dershane olmak zere toplam 248 okul/dershane ve 21 renci yurdu ald, bu okullarda 3 bini yabanc olmak zere, 7 bin eitici/idarecinin grev yapt, nmzdeki 5 yl iinde 500 orta dereceli, 50 niversite almasn hedefledikleri, - Fethullah GLENin eitim alanndaki bu yatrmlarnn toplam deerinin 350 trilyon TL olduu, GLENin Batya kar lml bir dini lider grnts izmeye zen gsterdii, Fethullahn Papa ile grmesinin yaratlmak istenen bu imajn bir uzants olduu, bu grmede Trkiyede rahip yetitiren bir Ruhban Okulu almasn destekleyecei konusunda garantiler verdii duyumunun alnd, bu balamda Diyanet leri Bakannn Papa ile grme talebinin 3 yldan beri bekletilmesine ramen, GLENin grme talebinin ksa sre iinde olumlu cevaplandrlmas ve resmi bir sfat olmamasna ramen Romada Trkiye Cumhuriyeti Bykelisi tarafndan Devlet protokol ile karlanarak, Papa ile grtrlmesinin ve Papay sann Doumunun 2000 nci Yl vesilesiyle Trkiyeye davet etmesinin devletin Diyanet leri Bakannn itibarn zedelemeye matuf bir hareket olduu gibi ayn zamanda Bykelinin bu tavrnn da Devlet onuruyla badamayacak bir durum olduu, - GLENin izilen Hogr ve Bar tablolaryla baz Devlet evrelerini etkiledii, GLENin faaliyetlerine Devletin destek verdii imajn izmesinin takiyye olduu, oysa Cumhuriyet dnemine Kefere dzeni diyen Fethullahlarn bugn bu dzenin devamlln ister grnerek baz kesimleri de davranlarna inandrabildikleri, Devlet iinde Devlet faaliyetleri icra eden Fethullahlarn tarikat okullarnn Milli Eitime alternatif bir anlayla

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1096 / 1404

ynetildikleri, okullarnda idareci dahil tm personelin tarikat tarafndan tayin edildii ve maalarnn kendi kstaslarna gre belirlendii, irticai kesimin slam Devletine ulaldnda gerekli olacak kadrolar yetitirmek ve devlete szmay amaladklar, -Brokrasiye hakim olan Devlete hakim olur prensibini uygulayan Fethullah GLEN Nurcu tarikatnda yeralan baz brokratlarn, Hazine Mstearlnn Tevik ve Uygulama Genel Mdrl ile Yabanc Sermaye Genel Mdrl gibi icra birimlerinde rgtlenerek, irtica destekleyen sermayeye tevik verilmesini saladklar, bu kesimlerin Devlet imkanlaryla byyp gelimesine n ayak olduklar, - Ayrca, Maliye Bakanl Gelirler genel Mdrlnde de rgtlenerek irticai firmalarn mali denetimlerini istedikleri ekilde engelledikleri, TCKnun 141, 142 ve 163 nc maddelerinin kaldrlmasyla oluan liberal ortamn zel yayncl gelitirmesiyle radikal sylemlere frsat yaratld, bu ortamdan istifadeyle 224 radyodan 124nn, 60 televizyondan 41inin irticai ynde yayn yapt, bu hali ile irticai kesimin Trkiye nfusunun %90una televizyon ve radyo yoluyla ulaabildikleri, - Samanyolu, Mesaj ve Kanal-7 gibi televizyonlarn irticaya destek verdikleri, ayrca Trkiye genelinde mevcut 7.650 gazete ve derginin %70inin irticai nitelik tad, Trkiyede ocuklara ynelik yayn yapan basmevlerinin nemli bir blmnn irticai kesime ait olduu, yaynlanan kitaplarnn bir ksmnn Milli Eitim Bakanlnca tavsiye edilen yaynlar iinde yer ald, - rticai kesimin sermaye alannda 7 byk holding, 4000 civarnda irket, 11 byk zel finans kurumunun olduu, zel finans kurumlarnn toplad fonlar kendi itirakleri dahil diledii kurululara, zkaynaklarnn belli bir oran ile snrl olmakszn kredi olarak databildikleri, bu kurulularn 1990 ylnda 1.7 trilyon olan aktiflerinin, 1997 ylnda 337 trilyona ulat, - rnein 1995 ylnda 20 milyar TL ile kurulan K.nn iki yl iinde sermayesini 500 kat artrarak 100 trilyona kard, - 23 Aralk 1997 tarihli MGK toplantsnda zel Finans Kurumlarnn durumlarnn grld ve Hkmetten zel Finans Kurumlarnn durumlarnn incelenmesi ve Bankalar Yasasna benzer yasal dzenlenme ierisinde faaliyette bulunmalarn temin iin gerekli almalarn yaplmasnn istendii, - Ayrca, Hazine Mstearl ierisindeki irticai kadrolarn, rtica destekleyen sermaye ierisinde yer alan A. Finans kurumu A..ne 1997 yl Eyll aynda 553 milyar TL., Y.Y.A..ye 1998 yl ubat aynda 3.1 trilyon TL. tevik verilmesini saladklar, K.Holdingin Refahyol Hkmetinin son dneminde toplam 8.5 trilyon TL deerinde 5 adet tevik belgesi alrken, 55 inci Hkmet dneminde ise 1997 yl Aralk aynda 526 milyar TL. tevik aldklar, - .A..ne 11 Mart 1998 tarihinde verilen 6 trilyon TLlik tevik verildii, bu teviklerin devlet eliyle irtica destekleyen sermayeye kredi verilmesine devam edeceini ve gerek rakamn bunun ok zerine kabileceini gsterdii, irtica destekleyen sermayeye tevik verilmesini engellemeye alan brokratlarn bazlarnn sindirildii, - Vakflar Bankas Genel Mdr ve Hazine Mstearl Yabanc Sermaye Genel Mdr Vekili gibi bazlarnn ise grevlerinden alnd, sonu olarak irtica

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1097 / 1404

destekleyen sermayenin kayna belirsiz finansman ile ekonomide sz sahibi olmasna halen mani olunamad, - rticann Trk Silahl Kuvvetlerine szmak iin birinci dnemde mam Hatip Lisesi mezunlarnn Harp Okullarna alnmasna salama giriimleri yapld ve tarikatlar araclyla Askeri Okul ve Birliklere szma giriimleri yapld, ikinci dnemde irticai faaliyetleri sebebiyle YA kararyla ordudan atlan personel konusunun istismar edilerek, Trk Silahl Kuvvetlerinin din dman bir kurum olarak ilan edildii, nc dnemde Trk Silahl kuvvetlere kar uyguladklar stratejide sertleme gzlendii, - Silahl Kuvvetlerin yasal yetki ve grevleri erevesinde ve Genelkurmay Bakanlnn emirleri ile karargah almas yapmak zere tekil edilen Bat alma Grubuna ve Trk Silahl Kuvvetlerine ynelik faaliyetlerde bulunmak zere eitli alma gruplar kurulduu, bu gruplar vastas ile hayali senaryolar reterek ve eitli mercilere gnderdikleri Komutanlar hedef alan mektuplarla; kastl olarak Trk Silahl Kuvvetleri personelini Mslman-Ateist, Alevi-Snni eklinde blmeye ve karlkl gvensizlik ortam yaratarak emir komuta sistemini paralamaya ynelik propaganda yapmaya baladklar, - zellikle Fethullah GLEN Nurcu tarikatnn da Trk Silahl Kuvvetlerine szma giriimlerinde bulunduu, GLEN tarikatna ait yurt dndaki okullarn al trenlerine zellikle emekli generallerin davet edilerek Trk Silahl Kuvvetlerine yaknlama gayretleri sarf edildii, - 55 inci Cumhuriyet Hkmetinin Sekiz Yllk Kesintisiz Eitim Yasasnn kabul edilmesiyle irticaya kar mesafe kaydedildii, ayrca refah Partisinin kapatlmasna ilikin Mahkeme Kararnn Cumhuriyet tarihinin en nemli rtica belgesi olarak tarihe getii, 28 ubat kararlarnn uygulanmas, takip ve koordinasyonu amacyla st dzeyde bir Kurul kurulmas ve yaynlanan genelgelerin olumlu olduu, - Genelkurmay Bakanlnca yaplan durum deerlendirmesinde, blc terr yannda irtica ile mcadeleye de i tehditte birinci ncelik verildii, bu hususun Milli Gvenlik Siyaset Belgesine de dahil edilerek, Milli Gvenlik Kurulunun 31 Ekim 1997 tarihli toplantsnda kabul edildii ve 413 sayl kararlar Hkmete bildirildii, - rtican ulat boyutlar ortaya karan ve mcadelede dinamo grevi yapan Trk Silahl Kuvvetlerinin irticai kesimin boy hedefi haline geldii, bu durum karsnda irticai kesimin de Trk Silahl Kuvvetlerini siyasete mdahale ettii, daha ak bir ifadeyle siyaset yapt temasn yaygn biimde iledii, - Halbuki, Trk Silahl Kuvvetlerinin irtica ile mcadelesinin hibir siyasi ynnn olmad, Silahl Kuvvetlerin, Anayasa ve yasalarn kendisine verdii Trk Yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi Trkiye Cumhuriyetini iten ve dtan gelecek her trl tehdide kar kollamak ve korumak grevini yerine getirdii, - Bu gelimeler zerine Genelkurmay Bakanl Karargahnda Gven alma Grubu kurulduu, bu Grubun ncelikle bir durum tespiti yaparak terrn ulat boyutun resmini ortaya koyduu ve bilahare terre mcadele esaslarn belirleyen Harekat Konseptini hazrlad, Trk Silahl Kuvvetlerinin terrle mcadelenin hukuki sorumluluu ileri Bakanlnda olmasna ramen i tehditteki gelimeler nedeniyle Anayasal ve yasal grevlerinin gerei, kendiliinden terrle mcadelenin fiili sorumluluunu stlendii,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1098 / 1404

- Sonuta blc terr rgtnn yurtii ve Kuzey Irakta kontrol edilebilir bir seviyeye getirildii, 1997 ylna gelindiinde blc terrn yannda, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temel niteliklerini ortadan kaldrmaya ynelik irticai faaliyetlerin de younlatnn grld, bu gelimeler zerine Genelkurmay Bakanlnda Gven alma Grubuna benzer Bat alma Grubunun emirle tekil edildii, Bat alma Grubunun ncelikle irtican ulat boyutlarn resmini ortaya koyarak durum tespiti yapt ve bilahare mcadele esaslarn belirleyen Bat Harekat Konseptini hazrlad, bu suretle 5442 sayl l daresi Kanunu gereince, Genelkurmay Bakanl direktifi dorultusunda hazrlanan Emniyet, Asayi ve Yardmlama Planlarnn gncelletirilmesinin amaland, - Baz evrelerce Trk Silahl Kuvvetlerince blc terrn meydana getirdii tehdit ile ilgili deerlendirme ve buna bal olarak oluturulan alma Grubuna hibir tepki gsterilmemesine ramen, i tehdidin dier bir kolu olan irticai faaliyetlerdeki hayati neme, haiz gelimeler dorultusunda yaplan almalara ve oluturulan Bat alma Grubuna tepki gsterilmesinin nedeninin anlalamad, - 55inci Cumhuriyet Hkmetinin kurulmas ile birlikte ncelikle 8 Yllk Kesintisiz Eitim Yasasnn grlmesi aamasnda saflarn net olarak belli olduunu ve irtican tm boyutlarnn, parti, kurum, kurulu ve ahslarn gerek yzlerinin ortaya kmaya balad, Tevhid-i Tedrisat Yasasndan sonra eitim alanndaki en nemli reform olan bu yasann karlmasnda Hkmetin gstermi olduu iyiniyeti, Anayasa Mahkemesinin Anayasa Mahkemesinin Refah Partisini kapatma kararnn takip ettii ve Yce Mahkemenin gerekeli kararnn Cumhuriyet tarihinin en nemli irtica belgesi olarak tarihteki yerini ald, - Bylece Anayasa Mahkemesinin hukukta birlik ilkesi dorultusunda yksekretim kurumlarnda, dershane ve koridorlarnda ada kyafet ve grnmde bulunmann zorunlu olduuna karar vererek laiklik tartmasn hukuken bitirdii, ancak kapatma karar srecinde baz siyasi parti, kurum ve kurulularn demokrasi savunuculuu adna RPnin madur rolne destek verdii, irticai kesime ho grnecek mesajlar verildii, bylece yarg kararnn sulandrld ve yeni irtica oluumlarnn cesaretlendirildii, bir taraftan RP tabanndan oy alma, dier taraftan RPye alternatif ancak yanda yeni oluumlar yaratma denemeleri yapld, zellikle bu arayn yeni bir rneini tekil eden Nurcu Fethullah GLENin, siyasilerin ok partili hayata geiten itibaren slami oluumlarn temsilcileri ile yakn iliki kurma arzusunun son halkas olarak ortaya kt, -Bu tablonun, ada bir toplumda, Cumhuriyete sahip kmas gerekenlerin, rtican; blc, takiyyeci, yasa tanmayan, demokrat olmayan ve gayri milli zelliklerinden oluan asl yzn hala gremediklerinin gstergesi olduunu, bu durum nedeniyle tarihi bir frsatn karlarak yeni irticai denemelerin tevik edildii, - 55 inci Hkmetin 28 ubat kararlarnn uygulanmasn takip ve koordinasyonu amacyla st dzeyde bir kurul oluturulmas ve baz genelgeler yaynlayarak eitim, klk kyafet, yaynlarn kontrol, rtica destekleyen sermayenin takibi ve benzer konularda irtica ile mcadeledeki gayretini gsterdii, bu kapsamda irticayla mcadeleyi yurt sathna yaymay hem de tm Devlet kadrolarn bu mcadelede grevlendirmeyi amalayan le Merkezli Denetim Sistemi oluturulduu,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1099 / 1404

-Bu tekilatlanma ile paralel bir rapor sistemi kurularak iletilmeye baland, dier yandan bata "Laiklik" ilkesinin korunmas olmak zere, irtica ile mcadelede ihtiya duyulan yasal dzenlemeler ile ilgili hazrlklar, gerekli birimlerle koordine edilerek tamamland ve Hkmet'e sunulduu, - Bu srete Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulunun kurulmas ile birlikte Genelkurmay Bakanlnn kendiliinden Babakanla mracaat ederek, bu kurulun almalarna katlmak istediini ifade ettii ve bu mracaatn kabul grmesi zerine de almalara katld, mevcut bilgilerin kurula iletilmesinde ve yaplan almalara katlma konusunda son derece olumlu bir tutum sergilendii, - Bylece Trk Silahl Kuvvetlerinin, irticai tehditin ortaya konulmasn, sadece kendi grevi olarak grmediini ve Hkmetin tm organlar ile bu tehditin nlenmesi gerektiine olan inancn aka gsterdii, 28 ubat kararlarnn bazlarnn idari, bazlarnn yasal dzenlemeye ihtiya gsterdii ve bu yndeki almalarn devam ettii, - Ancak son zamanlardaki gelimeler ve mevcut kadrolarn, yrrlkteki idari ve yasal tedbirleri uygulamada gsterdii yetersizliin, yeni dzenlemelere balanan umutlar da zayflatt, son gnlerdeki trban tartmalar bunun en belirgin rnei olduu, - Milli Eitim ile dier Bakanlklara bal okullardaki grevlilerle, rencilerin klk, kyafetine ilikin 1981 ylnda kartlan ynetmeliin, ynetici, retmen ve dier grevlileriyle, rencilerin Atatrk ilke ve inklaplarna uygun, uygar, arlklara kamayan sade bir klk, kyafette olmalarn salamay amalad, kz rencilerin ise; okul iinde ba ak, salar temiz ve dzgn taranm olmas gerektii, sadece mam Hatip Liselerindeki kz rencilerin yalnz Kur'an- Kerim ders saatlerinde balarn rtebileceklerinin hkme baland, - Bunun yansra; 2547 sayl YK Yasas'na 1988 tarihinde 3511 sayl Yasayla eklenen 16 nc maddede; "Yksek retim kurumlarnda, dershane, laboratuvar, klinik, poliklinik ve koridorlarnda ada kyafet ve grnmde bulunmann zorunlu olduu, dini inan sebebiyle boyun ve salarn rt veya trbanla kapatlmas serbesttir" eklinde hkm bulunduu, - Bu ikilemi gidermek maksadyla; 1989 ylnda Anayasa Mahkemesinin 2547 sayl YK Yasas'ndaki Ek 16 nc maddeyi iptal ettii, bu iptal kararna ramen, 25 Ekim 1990 tarih ve 3670 sayl yasa ile YK yasasna Ek 17 nci madde getirildii, bu maddenin, "Yrrlkteki yasalara aykr olmamak kayd ile, Yksek retim Kurumlarnda klk ve kyafet serbesttir" eklinde olduu, bu maddeye ilikin iptal istemi zerine, Anayasa Mahkemesinin 09 Nisan 1991 tarih ve 1991/8 sayl karar ile Ek 17 nci maddenin trban gibi dini inan sembol niteliindeki klk-kyafete izin vermediini ve bu maddede ngrlen serbestlikten, doktor, ebe ve hemire gibi meslekleri icab giyilen klk-kyafet ile ada grnm snrlar iindeki kyafetin amalandn belirttii, - Ayrca, Refah Partisinin kapatlmasna ilikin 09 Ocak 1998 tarih ve 1998/1 sayl gerekeli kararda da bu konuda ak ve kesin ifadeler mevcut olduu, Anayasa Mahkemesinin kararlar kesin olduu, Yce Mahkemenin kararlarnn Resmi Gazete'de yaymland ve yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balad, zellikle bu son karar konuya ilikin her trl tartma ve tereddt hukuk kurallar ile sona erdirmi ve kesinlikle zmledii, Milli Eitim Bakanlnn; mevcut mevzuata dayanarak

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1100 / 1404

Milli Eitim Bakanlna bal grevlilerle rencilerin klk kyafetlerine ilikin ynetmelie kesinlikle uymalarn isteyen bir genelge yaynlad, - Bilahare, 55 nci Hkmet tarafndan, kamu personelinin klk ve kyafetine ilikin 04 ubat 1998 tarihinde bir genelge yaymlanarak, yrrlkteki ynetmeliin titizlikle uygulanmas hususunda, btn yneticiler ile kamu personelinin konuya hassasiyet gstermesi iin direktif verildii, ancak; ynerge, ynetmelik ve Anayasa Mahkemesinin iptal kararna ramen baz milletvekilleri ve siyasiler tarafndan "Din adam olacak insanlarn bann almas laiklie aykrdr" beyanatnda bulunulduu, baz milletvekillerinin ise daha da ileri giderek "Bu genelgenin uygulanmayacandan hi kimsenin endiesi olmasn. Genelge yasa da olsa uygulatmayacaz" eklinde aklamada bulunduklar, - zellikle iktidarda bulunan Partilerin ynetici dzeyindeki milletvekillerinin klk kyafet ynetmeliinin uygulanmasna gsterdii tepkilerin dikkat ekici olduu, bu konuda sadece mevcut mevzuatn uygulanmas ynndeki isteklerin Milli Gvenlik Kurulunun ya da Trk Silahl Kuvvetlerinin "dayatmas" olarak gsterildii ve bylece Trk Silahl Kuvvetlerinin toplumla kar karya getirilmek istendii, - rticai kesimin ise, niversite nlerinde blc rgt taraftarlar ve ar sol kesimle birlikte yrtt trban eylemlerini, mam Hatip Liseleri nlerine ve camilere de tad ve bylece olutuu kabul edilen szde kamuoyunun etkisinde kalan yneticilerin, grevlerini ihmal ederek geri adm atmaya ve yasalarn emrettiini deil, ahsi karlarna uygun deni yapmaya baladklar, bu balamda; mam Hatip Liselerinde mevcut ynetmeliin uygulanmas dorultusunda Milli Eitim Bakanlnca karlan genelgenin bir ay gemeden geri adm atlarak uygulatlmad ve bu suretle bundan sonra alnm ve alnacak her tedbirin tartlabilir ve uygulanamaz hale getirildii, - Bu gelimenin 28 ubat kararlarnn zn oluturan Laiklik ilkesinin korunmasnda Cumhuriyet Hkmetlerince gsterilen en byk zafiyet olduu, Laikliin korunmas ve irticai faaliyetlerle mcadele konusunda eitli vesilelerle verilen beyanatlarda inanl olunduu ifade edilmesine ramen, uygulamada yeterli kararlln gzlenememi olduu, nitekim; Hkmetin ald karar ile birlikte stanbul niversitesi Rektrl de ayn paralelde bir kararla trban ve sakal serbest brakt, - Bylece irtica hem yasalara ramen neleri yaptrabileceini gstermi, hem de yasalarn gereini uygulayan kadrolar kararszlk ve aresizlik iinde braklm ve bu durum bir zdeyite ki; "Taviz kaps araland takdirde bir daha kapanamaz" ifadesini dorulayan tipik bir rnek olduu, - Bu kapsamda; stanbul niversitesi nndeki eylemleri ile trban konusunda amacna ulaan irticai kesimin bu eylemlerini dier okul ve niversitelere de yaygnlatrmas ve bu eylemlerin sadece trban ile snrl kalmayarak laiklie tm olarak kar kan eriat gsteri ve iddet eylemlerine dnmesi muhtemel grld, - rticai kesim tarafndan; Batl lkelerdeki Ruhban okullar rnek gsterilerek mam Hatip Liselerindeki klk ve kyafetin dini gereklere uygun olmas savunulduu, - Burada dikkatlerden karlmak istenen gerein farkl olduu, mam Hatip Liselerinden mezun olanlarn yirmide birinin din adam olduu, kzlarda bu orann % 1'in altnda olduu, doru olann, nce bu okullarn din adam yetitiren okullar haline dntrlmesi olduu,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1101 / 1404

- Bugn mam Hatip Lisesi kaynakl binlerce bayan retmen, doktor ve dier Devlet grevlisi ile Devlet memurlar klk ve kyafet mevzuatna gre mcadele edilmesi gerekirken, okullara salanan bu serbestlii anlamann mmkn olamad, - Bu uygulamalar ile Laik Trkiye Cumhuriyeti ve Atatrk'n en byk eseri olan ada Trk kadn hedef alnm ve rtica'n kadnlarmz slamiyetin kabulnden beri hi olmad bir ekilde veya baz yetkililerin ifade ettikleri gibi "Geleneklere uygun bir kyafete" deil tamamen ithal, vahabi zlemi kyafetlere brnmeye zorlamasna seyirci kalnd, - imdi akla gelenin; "Bundan sonra rtica'n hangi istekleri kabul edilecektir?", bir baka ifade ile sradaki taviz nedir? Sorusu olduu, irticai kesimin; -Mesainin namaz saatlerine gre dzenlenmesi, -Ramazan'da iftar saatinde mesainin bitirilmesi, -Faizin kaldrlmas, -Herkesin kendi hukukunu semesi konularnda fiili uygulamalarna balam, Devletten bunun tescil edilmesini beklemekte olduu. - Bu artlar altnda; Anayasa Mahkemesinin RP'nin kapatlmas ile ilgili gerekeli kararnn herkes tarafndan birkez daha okunmasnda yarar olduunun deerlendirildii, - Dier yandan; Devletin karar mekanizmasn oluturan nemli ve ncelikli kadrolarn bir ksmnda halen grevde bulunan Siyasal slam yanllar irtica ile mcadelenin baarsn engelleyen bir baka nemli faktr olarak dikkat ektii, - Bu balamda; Babakanlk tarafndan 04 ubat 1998 tarihinde yaymlanan "le merkezli denetim" genelgesini uygulamaktan sorumlu, baz l ve lelerimizde grev yapan Vali ve Kaymakamlarn irticai gre sahip olduklar; gerek sylem, gerek uygulama ve gerekse yaam tarzlar ile bilindii, bu nedenle, sz konusu bu kurullarn, birinci ncelikli tehdit olan irtica ile mcadelede baarl olmas bu aamada pheli grld, - Bata Mlki dare, Emniyet tekilat, Salk, Adalet ve Milli Eitim Bakanl olmak zere tm dier Devlet kurulularnda mevcut irticai kadrolama henz tasfiye edilmemitir. rtica'n kontrolundaki mahalli idarelerde ise hem kadrolama hem de renci okutma, fakirlere yardm gibi grntler altnda para datarak taraftar toplama almalar tm younluu ile devam ettii, - mam Hatip Liselerindeki ynetici ve retmenlerin byk bir blm de irticaya destek vermektedir. Bu okullar, irticai kesimin ocuklar iin tercih ettii bir eitim kurumu olma zellii yannda, yine bu kesime destek veren retmenlerin de tercih ettii iyerleri haline gelmitir. mam Hatip Liselerinde grevli bayan retmenlerin hemen hemen tamamnn trbanl olduu, - Dier yandan; baz salk kurulular bartl doktor, hemire ve ebelerin snma yerlerine dnm, trbanl bayan yarglar, tm yasal engellere ramen greve balatld,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1102 / 1404

- te yandan; Devletin bekasna ynelik bir tehdit olan irtica ile ilgili yaynlarn ayrm ve cezalandrlmasnda da ciddi mevzuat boluklar halen devam etmektedir. Laiklik de dahil Cumhuriyetin tm ilke ve deerlerine kar kan ve aka bunun propagandasn yapabilen yayn kurulularna ve kiilerine verilecek cezalarn ya hi olmay veya yetersizlii rtica'n btn hzyla gelimeye devam etmesinde ki en nemli faktrlerin banda geldii, - Finansman imdi Fazilet Partili olan Belediyelerce salanan, Akit ve Yeni afak gazeteleri rneinde olduu gibi irticai yayn yapan, zellikle Trk Silahl Kuvvetlerini ve Komutanlar hedef alan birka gazete ve be yazar bile hibir yasa ve snrlama tanmadan yaynlarn ve tahriklerini srdrmekte, gerek yarg ve gerekse idare byk bir ilgisizlikle seyirci kalmaya devam ettii, - rtica'n yayn alanndaki faaliyetlerinin nlenmesi konusundaki en nemli gelime; RTK tarafndan yaplan ve ounluunu irticai kesimin kazand TV. frekans tahsis ihalesinin iptal edilmesi olmutur. Ancak, yaynlar hala devam etmektedir. Babakanln yaymlam olduu le Merkezli Denetim direktifi ierisinde bu ekilde yayn yapan radyo ve TV.lerin tespit ve gereinin yaplmas da yer ald, - Ancak, RTK'n grevi olmasna ramen gerekli denetimi yurt sathnda yapabilecek ekilde tekilatlanmam olmas, Emniyet ve Savclk kadrolar ve imkanlarnn yetersizlii, zellikle yerel ve blgesel yayn yapan TV. ve radyolarn denetim ve gereinin yaplmasna imkan vermemekte olduu, - rticai yayn konusunun gerekli idari ve yasal tedbirleri ieren bir paket halinde ele alnmasna olan acil ihtiya devam ettii, - Yayn alanndaki en nemli boluklardan biri de, kamuoyunun yanl bilgilendirilmesini nleyecek ve irtica ile mcadelede alnan tedbirler konusunda lehte kamuoyu oluturacak bir psikolojik harekat uygulanmasndaki noksanlk olduu, - Byle bir psikolojik harekat ile kendi lehinde kamuoyu oluturmas gereken idare, aksine rtica'n yayn yolu ile oluturduu kamuoyu basksnn etkisinde kalmakta, en son okullardaki trban uygulamas rneinde olduu gibi, geri adm atarak irticaya en byk destei kendisi vermekte olduu, - rtican bugn ulat noktada bir yandan kendi eitim anlayna gre eitim yapabilen, kadrolarn yetitiren, dier yandan bu faaliyetlerinin gerektirdii ekonomik gc salayabilen bir konuma geldii, - Nitekim; irticai kadrolamann geni lde yaand Hazine Mstearlnda, tevik verme yetkisi arlkl olarak rtica' destekleyen sermayeden yana kullanlmaktadr. Bu irketlerin hakk olan talep ettikleri eklindeki yaklamlar, ne yazkki irticai kadrolarn Devlet Hazinesini yandalarna datmda daha da cesaret bulmalarna neden olmakta, bu durum; irticai mcadele kararll ile badamamakta olduu, - Grld zere; tehdit, Millet iradesinin mutlak stnlne, egemenliin kaytsz, artsz Trk Milletine ait olduu Demokratik, Laik ve Sosyal Bir Hukuk Devletinde, Milletin kendi iradesine, kuvvetler ayrmnn vazgeilmez takipisi olan Devletin kendisine ve nihayet Demokrasiye ak olan Trk evlatlarnn Vatan ve Millet sevgisine kardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1103 / 1404

- Bu balamda; eitli evrelerdeki irticai tehdit alglamasndaki farkllklar rtica'n halihazrda gelimesini srdrmesinde en nemli faktr olma zelliini korumaktadr. Hedefleri, strateji ve taktikleri ile baz alanlardaki faaliyetleri ortaya konulan irticai hareket, zet olarak; Dini siyasallatrarak iktidara ulamay, bunu gerekletirebilmek iin de Demokrasinin btn meru vastalarn kullanarak taban oluturmay hedef almtr. Hukuki bir ifade ile ama gayri meru, ancak vasta merudur. - Bu meru vastalar ile mcadelede kullanlacak yntemlerde su unsuru arayarak ilem yapmay beklemek, irtica ile mcadelede hi birey yapmamakla edeerdedir. - Bu durumda idarenin yapmas gereken, bir yandan yasal boluklar dolduracak dzenlemelerin yaplmasn salamaya alrken, dier yandan elindeki imkan ve tercihleri kullanmada hassasiyet gstermektir. - Bu kapsamda; irticaya destek veren irket, holding ve finans kurumlarna, Hazine teviklerinin verilmesinin nlenmesi buna bir rnek tekil edebilecektir. - nk; Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin en temel niteliklerinden biri olan laiklik; yasal mevzuat, cezai meyyide eksiklii ve siyasi istismar yznden korunamaz hale gelmi, ihtiya duyulan yasalar her devirde deiik beklentilerle bir trl kartlamamtr. - Sonu olarak; 8 Yllk Kesintisiz Eitimin gerekletirilmesi ve alnm olan iyi niyetli baz tedbirlere ramen, 28 ubat MGK kararlar gereklerinin, geen bir yllk sre iinde yerine getirildiini sylemek, mmkn grlmemektedir. - Aksine; rtica ile mcadelede ilave tedbirler beklenirken mevcut tedbirlerin dahi uygulanmasnda eitli sebeplerle yeterli kararllk gsterilmemi, irtica gelimesini srdrm ve nitelikleri Anayasa'da belirtilmi Cumhuriyet iin en nemli tehdit olma zelliini korumutur. - Devlet kademeleri ve eitim kurumlarnda ciddi kadrolamay, nemli lde rtica' destekleyen sermaye kayna oluturmay, Atatrk dmanln, laik, demokratik ve sosyal bir hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyetini temelden deitirmeyi hedef alan irticai faaliyetlerde; her geen gn ciddi boyutta bir art olduu gzlenmektedir. - rticai tehdite kar vakit geirilmeden etkin ve kkl tedbirler alnmad takdirde, rejimin ve lke btnlnn yakn bir gelecekte daha byk ve ok daha ciddi tehlikelerle kar karya kalabilecei deerlendirilmektedir. - Zamannda mdahale edilmedii takdirde; rtica'n kanser gibi, Anayasal organlar ierden rtecei ve sratle yaylarak Devlet'in sonunu hazrlayaca kanlmaz bir gerektir. - Bu kapsamda; irticai kesimin simgesi olan trban eylemlerinin dier ykc ve blc unsurlarn da tevik ve destei ile bata stanbul ve Ankara olmak zere zellikle irticai ynden hassas olan illerde iddet eylemlerine dnebilme ihtimaline kar Trk Silahl Kuvvetleri Emniyet ve Asayi Planlarnn uygulanmasna ynelik hazrlklarn yapmtr. - Bu durum erevesinde; topyekn mcadele kararll olmadan rtica'n gelimesini nlemek mmkn grlmemekte ve hereyden nce mevcut yasal ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1104 / 1404

idari mevzuatn gereklerinin acilen yerine getirilmesi hayati neme haiz bulunmaktadr. - Bu kapsamda; A. Milli Gvenlik Kurulu'nun 28 ubat 1997 tarih ve 406 sayl kararnda yeralan 18 tedbirin hi bir taviz verilmeksizin kararllkla uygulanmasna devam edilmesi, bu tedbirlerin gerektirdii ve Hkmetin kabul ettii yasal ve idari dzenlemelerin ivedilikle tamamlanmas ve karlmas, B. Anayasa ve Anayasa Mahkemesinin verdii kararlarn arkasnda durulmas, verilecek deme ve konumalarda alnan kararlarn doruluunu tartacak ve yargnn ypratlmasna neden olacak durumlara meydan verilmemesi, C. Hkmete mensup partili bakan ve milletvekillerinin mevcut yasa ve ynetmeliklerin uygulanmasn engelleyici ve Devlet otoritesini sarsacak ekilde beyanat ve eylemlerine msaade edilmemesi, D. Anayasa, Yasa ve ilgili ynetmeliklerde ngrlen meyyidelerin kii, zmre ve siyasi rgtlere kar ayrcalk tannmakszn titizlikle uygulanmas, E. Tm kamu kurum ve kurulular ile Devlet grevlilerinin irtica ile kararllkla mcadele iin ynlendirilmesi, bu konuda siyasi kararlln gsterilmesi, F. Hkmet tarafndan, irticayla mcadele konusunda alnm ve alnacak tedbirleri uygulayacak kadrolarn oluturulmas ve uygulamann etkili bir ekilde kontrol edilmesi, G. ncelikle; Mlki idare, Emniyet tekilat, Salk, Adalet ve Milli Eitim Bakanl dahil olmak zere Devlet kademelerindeki irticai kadrolamann sratle tasfiyesi, H. Siyasal slamn bir simgesi haline gelen trbann her ne suretle olursa olsun Devlet daireleri, kamu kurum ve kurulular ile retim kurumlarna girmesini nleyici Anayasa, yasa ve bu konuda karlan ynetmeliklere titizlikle uyulmasnn salanmas, rticai kesimle birlikte blc rgt ve solcu kesimin trban krizini alevlendirmesine ve lkede bir kaos yaratlmasna frsat verilmemesi, I. rticaya destek veren Radyo ve Televizyon Kurulularnn etkili bir ekilde denetlenebilmesi iin RTKn gerekli tekilata ivedilikle kavuturulmas, J. Siyasal slamn dinamosu olan rtica destekleyen sermayeye Devlet Hazinesinden verilen teviklerin nlenmesi iin gerekli yasal ve idari tedbirlerin alnmas, K. Fethullah GLEN Nurcu Tarikatnn faaliyetlerinin ivedilikle incelenmesi ve izlenmesi, bu konuda alnacak tedbirlerin tespit edilerek uygulamaya konulmas, L. Bata RAN olmak zere dier slam lkelerinin Trkiye'ye ynelik slami Rejim ihrac ile ilgili faaliyetlerinin takip edilmesi ve gerekirse bu lkelerle olan siyasi ilikilerimizde gerekli tedbirlerin alnmasnda tereddt gsterilmemesi nem arzetmektedir. - Gelinen bu noktada; sorun artk Cumhuriyet rejiminin bekas sorunudur. Oy kaygs ile bu gerein gzard edilmesi lkeyi kaosa gtrecektir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1105 / 1404

- 1923 ylnda M.Kemal ATATRK "Bizi yanl yola sevk edenler bilirsiniz ki, ou zaman din perdesine brnm saf ve temiz halkmz hep dini kural szleri ile aldata gelmilerdir. Tarihimizi okuyunuz, dinleyiniz. - Grrsnz ki Milleti mahveden, esir eden, harap eden ktlkler hep din perdesi arkasndaki dinsizlik ve ktlklerden gelmitir." diyerek tehdidin gerek boyutunu ortaya koymu ve Trk milletinin gemite yaad tm kt tecrbelerin ve adalama ihtiyacnn bir sonucu olarak laiklii modern Trkiye Cumhuriyetinin en temel nitelii haline getirmitir. Laiklik; Demokrasinin ve hukuk Devletinin vazgeilmez art, Trk milletinin birlik ve beraberliinin garantisidir. te bu nedenle; Atatrk'n kurduu modern Trkiye Cumhuriyeti Devletinin nitelikleri deimeyecek, deitirilemeyecektir. Bunlar; Anayasamz ile garanti altna alnm, Atatrk milliyetilii, demokratik, laik ve sosyal temellere dayal; Tek millet, Tek vatan, Tek devlet, Tek dil, Tek bayrak, olarak ifade edilmektedir. Takdir Zat- alilerinindir.Arz ederim. Denilmektedir.

17 Mart 1998 tarihinde yaplan MGK toplantsnda sz konusu irtica konulu takdim yaplmas zerine, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii bnyesinde, eitli almalar yaplmtr. 31 Mart 1998 tarihinde yaplan ARZ balkl almada1781, Genelkurmay Bakanl tarafndan 17 Mart 1998 tarihinde yaplan RTCA NE DURUMDADIR? balkl belgenin incelenerek zetlendii grlmektedir. Sz konusu Genelkurmay Bakanl takdiminde yer alan iddialar hakknda Cumhurbakanl Genel Sekreterlii bnyesinde bir inceleme almas yaplmtr. 1 Nisan 1998 tarihinde yaplan ARZ balkl bu almada, szkonusu takdimdeki iddialarn tek tek incelendii tespit edilmitir. alma aada zetlenmektedir:
A. RTCANIN ETM ALANINDAK FAALYETLER rtica'n, retim ve eitimdeki amac "dini eitim", hedefi ise "kadrolama"dr. DDA-1: mam Hatip Liseleri; "Kz renciler, yalnz Kur'an- Kerim ders saatlerinde balarn rterler" hkmnn aksine, rencilerin rtica'n simgesi olan trban ile btn derslere girdii ve Atatrk'n adnn anlmad bir ekle brnmtr.
1781

CUMHURBAKANLII SLEYMAN DEMREL ARV, Dolap No:91704 Fihrist No:22357-656/667.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1106 / 1404

Dini eitim kurumlarna dnen mam Hatip Okullar ile "medrese eitimi" geri getirilerek "eitimde birlik" ortadan kaldrlmtr. mam Hatip Lisesi mezunlar; zellikle hukuk, siyasal bilgiler ve tp fakltelerine girmeye veya polis ve retmen olmaya tevik edilerek mlki idare amirleri, yarg ve savclar ile emniyet tekilat iinde nemli bir orana ulamalar salanmtr. (Syf. 12) NER-1: a. "Milli Eitim Temel Kanunu" nun 31 inci maddesine dayanlarak, mam Hatip Lisesi mezunlarnn dini eitim veren meslek yksek okullarna snavsz girileri salanmal ve bu okullarda baarl olanlarn meslekleriyle ilgili fakltelere snavsz girmelerine imkan tannmaldr. b. mam Hatip Liselerinin din adam yetitiren okullar haline dntrlmesi, renci saysnn Trkiye'nin din adam ihtiyac esas alnarak tespit edilmesi, Milli Eitim Bakanlnn mam Hatip Liselerinde klk kyafet ve tedrisat uygulamalarn titizlikle denetlemesi, byk blm lahiyat Fakltesi kkenli olan okul mdrlerinin, fen, matematik ve sosyal bilimler kkenli retmenlerle deitirilmesi, alnacak nlemlerin banda gelmektedir. IDDIA-2: slami kesimin, eitimde istismar ettii bir baka konu ise, toplumun "din eitimi" ihtiyac iin alan "Kur'an kurslar" dr. zinli-izinsiz snr tanmadan alan bu kurslarda din eitimi verilmek yerine, teokratik dnce ilenmekte, zellikle Atatrk ve laiklik dmanl alanmaktadr. (Syf.-12) NER-2: Hkmete hazrlanan Kur'an Kurslar Ynetmelii yrrle girmise de, Dantayn bu Ynetmeliin baz maddelerine ilikin yrtmeyi durdurma kararndan sonra, bu konunun kanunla dzenlenmesine ilikin yasa teklifleri TBMM'ne sunulmutur. Kurslar Diyanet leri Bakanl aabilecek, vakf ve dernekler hibir ekilde Kur'an kursu aamayacak, kurslar, Milli Eitim Bakanlnca denetlenecektir. DDA-3: mam Hatip Liselerine talebin azalmas ihtimaline kar, irticai kesimin faaliyetlerini younlatrd bir baka konu da "zel okullar"dr. Halen irticai kesim tarafndan kontrol edilen 854 zel okul ve 5.000'e yaklaan dersane ve kurslar mevcuttur. Byk bir ksm tarikatlara mensup ahs, irket veya vakflar tarafndan alp-iletilmekte olan bu okul ve kurslar destekleyen 2.000 civarnda yurt ve pansiyon bulunmaktadr. (Syf.-13) NER-3: a. rticann zellikle tarada rgtlenmesinin izlenmesi amacyla, il ve ilelerde denetim kurullar oluturulmutur. Bu kurullarn hazrlad aylk raporlar gerei iin her ilin mlki amirine sunulmaktadr. Btn yurt, dershane, zel okul ve benzeri eitim merkezlerinin M.E.B.'lnca titizlikle denetlenmesi ve ayrca il ve ile denetim kurullarnca da bu yerler ylda en az drt kere habersiz denetlenmelidir. b. Hkmet tarafndan sevkedilen "Trk Kanunu Medenisinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun Tasars" ile vakflarn kuruluu ve faaliyetleri yeni batan dzenlenmi, vakflarn dernek ekline dnmesi nlenmi, Cumhuriyetin Anayasa ile belirlenen nitelikleriyle, Anayasada ngrlen temel hak ve hrriyetlere veya hukuka, ahlaka, milli menfaatlara aykr veya belli bir rk

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1107 / 1404

ya da cemaat mensuplarn destekleyici veya siyasi nitelikte ama gden vakflarn kurulamayaca, kurulmu vakflarn bu tr eylemlerinin belirlenmesi halinde, kapatlaca, vakflarn Vakflar Genel Mdrl yannda Sayn Cumhurbakannn emir vermesi zerine Devlet Denetleme Kurulu ile vakfn bulunduu yer Cumhuriyet savcl ve mlki idare amirlerince denetlenecei hkm altna alnmaktadr. B- RTCAIN KADROLAMA FAALYETLER: rticai kesimin kadrolama ynndeki faaliyetlerinin iki odak noktas vardr. Birincisi, nihai hedef olan slam Devletine ulaldnda gerekli olacak kadrolar yetitirmek, ikincisi ise, Devlete szmaktr.(Syf.21) DDA-4: Bu kapsamda; -Vali ve kaymakamlarn bir blm, -Yargnn ve emniyet tekilatnn nemli bir ksm, -Yurt iinde ve yurt dnda yanda basn-yayn kurulular, -Baz Devlet bankalar yetkilileri, -Bir ksm brokratlar ile eitim ve retim grevlileri, -Dernek, vakf, irket, kurs, dersane, sendika ve zel okullar Siyasal slam hedefi dorultusunda kadrolatrlm ve bu kurulularn oluumuna destek salamtr. Siyasal slam yanllar, hakim olduklar belediyelerde en kk mahalli birimlere kadar hakin iine girmiler, kadn ve genleri de rgtleyerek kadrolama faaliyetlerine hz vermiler, bu suretle yerel ynetimlerde taban ve tavan kadrosu oluturmulardr. Dier taraftan; Yerel ynetimlerin kendilerine salad tm imkanlar kullanarak, renim andaki genlere bata burs ve barnma imkan olmak zere her trl destei salama gayretine girmiler ve bylelikle gelecein Siyasal slam kadrosunu oluturmak amacyla Trkiye genelinde gerekli vasat oluturmulardr. (Syf.2324) NER-4: 55 inci Hkmet tarafndan hazrlanarak TBMM Bakanlna sunulan Kanun Tasarlarndan; (1) "657 Sayl Devlet Memurlar Kanununun 125 inci Maddesinde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars ", (2) "1700 sayl Dahiliye Memurlar Kanununun 23 nc Maddesinin Deitirilmesine Dair Kanun Tasars", (3) "22 Ocak 1990 tarihli ve 399 Sayl Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars", le ykc veya blc veya Cumhuriyetin niteliklerinden herhangi birini deitirmeye veya ortadan kaldrmaya ynelik veya bunlara aykr eylem ve faaliyetlerde bulunanlar, Devlet memurluundan, Dahiliye memurluundan, kamu iktisadi teebbslerindeki grevlerinden karlacaklar ve bunlar bundan byle bankalar, kamu kurum ve kurulular, yerel ynetimler ile bunlarn

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1108 / 1404

sermayesinin % 50'sinden fazlasna sahip olduu kurum ve kurulularda herhangi bir statde istihdam edilemeyeceklerdir. Bu kanun tasarsnn yasalamas ile genel ve katma bteli idarelerde grev alan irticai kesime mensup personelin bu kurumlardan tasfiye edilmesi mmkn hale gelecektir. Ayn ekilde bir dzenlemenin 2802 sayl "Hakimler ve Savclar Kanununa da getirilmesi yararl olacaktr. C-RTCAIN YAYIN ALANINDAK FAALYETLER: DDA-5: Propagandann Siyasal slamn hedeflerine ulamadaki nemini kavrayan ve grsel-yazl yayn metodlaryla etkin olduuna inanan irticai unsurlar, grlerinin bu vastalarla hitap ettikleri topluma kolayca ulatrlacann bilincinde hareket etmeye balamlardr. Bu nedenle de, Siyasal slam taraftarlar zel radyo ve televizyonlarn kurulmasna arlk vermilerdir. (Syf.-26) Trkiye'de ideolojik amal yayn yapt tespit edilen toplam 224 radyodan 124 nn, 60 televizyondan 41 inin, irticai ynde yayn yapt bilinmektedir. Siyasal slam paralelinde yayn yapan radyo ve televizyonlarn say itibariyle Marmara ve Anadolu Blgesinde younlamas, zellik arzetmektedir. (Syf.-27) Trkiye genelinde mevcut olduu tespit edilen 7650 gazete ve derginin 5200' yani, %70'i irticai nitelik tamaktadr. (Syf.29) NER-5: a. zel radyo ve televizyonlarn yapt irticai, ykc ve blc yaynlarn denetimi konusundaki boluu gidermek iin valilikler bnyesinde denetim birimleri oluturulmutur. Bu birimler yaynlar takip etmekte ve su tespiti durumunda Cumhuriyet savclklarna ve RTK'e konuyu intikal ettirmektedirler. b. RTK'n yurt apnda biran nce tekilatlanmas bugn iin grlen denetim boluunu dolduracaktr. c. Bakanlar Kurulunca hazrlanp Babakanlka Meclis Bakanlna sunulan ve havale edildii Meclis Anayasa Komisyonunda grmeleri tamamlanan "Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun Baz Maddelerinin Deitirilmesine Dair Kanun Tasars" ile siyasi partiler, dernekler, sendikalar, meslek kurulular, kooperatifler, vakflar, mahalli idareler ile bunlar tarafndan kurulan veya ortak olduklar irketler, i ortaklklar, birlikler, retim, yatrm, ihracat, ithalat, pazarlama ve finansman kurum ve kurulular zel radyo ve televizyon kuramayacak ve bunlara ortak olamayacaktr. zel radyo ve televizyon kurulular anonim irket olarak kurulacak, bu kurulularn hisse senetleri nama yazl olacak ve menkul kymetler borsalarnda ileme tabi tutulamayacaktr. Bir gerek veya tzel kii, ulusal yayn yapan ve yllk ortalama izlenme oran toplam % 20'yi aan kurulu ya da kurulularda ayn anda hisse sahibi olamayacak, izleme orannn hesaplanma ekli ile yaynlanma esaslar RTK tarafndan 60 gn iinde karlacak bir ynetmelikle belirlenecektir. Yerli ve yabanc hissedarlar hibir ekilde imtiyazl hisse senedine sahip olamayacaklardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1109 / 1404

Yurtdndan Trkiye'ye ynelik yayn yapan radyo ve televizyon kurulularna RTK tarafndan frekans, kablo ve kanal tahsis edilmeyecektir. Trkiye Cumhuriyetinin varlk ve bamszlna, Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlne, toplumun milli ve manevi deerlerine aykr, toplumda iddet, terr ve etnik ayrmcla sevkeden ve nefret duygular oluturacak yaynlar ile zel ama ve karlara hizmet eden, haksz rekabete yol aan yayn yaplmamas ilkelerine uymayan kurulularn yaynlar, mevcut Kanunda nce uyar yaplarak bu uyarnn sonucu beklenirken, bu defa hibir uyarya gerek olmadan 4 gn sre ile, ihlali tekrarlayanlarn yaynlar ise, sresiz durdurulacaktr. Tesbit edildii gibi bu Kanun Tasars ile radyo ve televizyon yaynlar Devletin btnln koruma ynnden daimi olarak denetime tabi tutulacak ve gerektiinde sresiz durdurulacaktr. DRTCAIN SERMAYE ALANINDAK FAALYETLER

DDA-6: Byk yatrmlaryla kendisini kamufle etmeyi baarabilen irtica' destekleyen sermayenin, kayna belirsiz finansman ile ekonomide sz sahibi olmasna halen mani olunamamtr. rticai kesimin tm faaliyet alanlarnda bu denli gelime gsterebilmesinin balca faktr ve itici gc, rtica' destekleyen sermayenin ulat boyuttur. Bu sermayenin bilinen kaynaklar; -Holdingler (7 byk Holding), -irketler (4000 civarnda), -zel Finans Kurumlar (11 byk kurum), -Vakflar (ubeleri ile birlikte drt binin zerinde) ve, -Derneklerdir. NER-6: a. Yurtd Eitim Yatrmlar: Raporda, bir tarikatn 350 trilyon TL. (cari kur ile 1.5 milyar dolar) civarndaki yurtd eitim yatrmlarnn kaynann nereden geldii hususunda endieler dile getirilmektedir. Bu boyutta bir kaynan nereden geldiinin tespit edilmesi amacyla, zellikle Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda 32 sayl Karar ile dier mali mevzuatn elverdii incelemeler yaplarak, bu tarikatla ilikili kiilerin yurtdndan lkeye ve Trkiye'den yurtdna nakit hareketleri tespit edilebilir. Bu ynde bir inceleme sonucunda yaplacak tespitlere bal olarak doabilecek cezai sorumluluklarn zerine ciddiyetle gidilebilinir. b. Sermaye Piyasas Mevzuatna Aykrlklar: "Akl almaz bir sratle" bydkleri belirlenen ve irtica' destekledii ifade edilen baz holding ve irketlerin yurtdndaki Trk vatandalarndan ortak yapma vaadiyle para topladklar ve bunlar yasal olmayan yollarla (bavulla dahi) yurda soktuklar tespit edilmitir. rnein Kombassan Holding'in 30 bini akn yatrmcdan 30 trilyon TL'yi hibir defter kayd olmadan temin ettii tespit edilmitir. Sermaye Piyasas Kurulu bu konu ile ilgili defter kaytlarn yaptrm ve hisse senetlerini Takasbank'a tevdi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1110 / 1404

ettirmitir. Ayrca Sermaye Piyasas Kanunu'nun 47. maddesinin A-4 bendi uyarnca, izinsiz halka arz nedeniyle irket yetkilileri hakknda su duyurusunda bulunulmutur. Halen Konya'da mahkemeler devam etmektedir. Ayrca Yozgat-Yipma, Yozgat Spor ile Konya'da Kombassan, Soyha Holding, Endstri Holding ve Keda-Konya Elektrik Datm A.. hakknda inceleme ve duyurular yaplmaktadr. Bu ekilde, en azndan, mali mevzuata aykrlk tespit edilerek cezai sorumluluklar incelenmelidir. Mali mevzuata aykr davranan firmalarn ilgili kurum ve kurulularca (rnein Sermaye Piyasas Kurulu, Rekabet Kurulu, Merkez Bankas, Mali Sular Aratrma Kurulu v.b) Hazine Mstearlna bildirilmesi halinde sz konusu firmalarn tevik belgelerinin iptal edilebilecei 25.3.1998'de yrrle giren yeni Tevik Karar'nda hkme balanmtr. Bu hkme bal olarak da sz konusu firma ve holdinglere verilmi bulunan tevik belgelerinin iptali yoluna gidilmesi mmkn grlmektedir. c. Haksz Rekabet le lgili Hususlarn ncelenmesi: Kayna belli olmayan ve mali mevzuata uymayan tavrlar sonucunda ucuz fonlarla finanse edilen benzeri irketler bir lde haksz rekabet yaratmaktadr. Bu firmalar, yasal ve kaynaklar belirlenmi yollarla finansman salayan dier ticari iletmelere gre kaynak maliyetlerinin haksz bir ekilde ucuz olmas nedeniyle rekabet stnlne sahiptirler. Bu haliyle Rekabet Kanunu'nun belirledii erevede Rekabet Kurulu bu kurulular, bavuru zerine incelemeye tabi tutabilir. Rekabet Kurulu biri bakan olmak zere alt yllna seilmi bulunan 11 yeden olumaktadr. Halen grev banda bulunan Kurul yelerinin bazlar hakknda "Susurluk Raporunda" sulamalarda bulunulmas, be yenin eski milletvekili aday olmas, drt yenin "RP kontenjanndan" Refahyol hkmeti dneminde atanm olmas, imam hatip kkenli bir yenin mevcudiyeti nedeniyle Kurul'un salkl kararlara ulaabilme ihtimali dk gzkmektedir. d. Rapor'da belirtildii zere, irtica-i hareket" dini siyasallatrarak iktidara ulamay, bunu gerekletirebilmek iin de demokrasinin btn meru vastalarn kullanarak taban oluturmay hedef almtr. Hukuki bir ifade ile ama gayri meru, ancak vasta merudur". Benzer bir ifade ile irtica-i destekleyen baz kii ve sermaye gruplarnn ekonomik ve mali faaliyetleri meru vastalar kullanlarak srdrlyor olabilir. Dolaysyla mevcut mevzuat erevesinde, brokratik kadrolarnn yapabilecei, sadece, yrrlkteki idari ve yasal tedbirleri yeterince uygulamaktr. Ancak, gayrimeru siyasi amalarla mcadelede meru vastalar kullanarak servet biriktiren kesimler zerinde tedbir oluturabilmek siyasi ' kararllk da gerektirmektedir. darenin yapmas gereken, mevzuattaki boluklar dolduracak dzenlemeler yapmaktr. DDA-7: Bankalarn halktan toplad fonlarn kullanm, bankalar yasasnda snrlamaya tabi tutulurken, zel Finans Kurumlar, toplad fonlar kendi itirakleri dahil diledii kurululara zkaynaklarnn belli bir oran ile snrl olmakszn, kredi olarak databilmektedir. (Syf.30) NER -7:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1111 / 1404

rtica-i sermayenin ulat boyut ile ilgili tespitler yaplrken 11 byk zel Finans Kurumu'na da atfta bulunulmaktadr. Bu kurumlar, faiz karl olmadan kar pay datma vaadiyle mevduat benzeri kaynak toplamak zere mevcut bir yasa erevesinde faaliyet gstermektedir. Ancak mevcut uygulamalarda bu kurulular, yani "slami uslde bankaclk" yapanlar ile bankaclk kesimi arasnda haksz rekabete yol aacak ayrcalklar varsa, bunlar giderecek dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Bu sayede bu kurumlarn haksz sermaye birikimi yapmalarnn nne geilecektir. te yandan, bu kurumlarn faaliyetleri kstlanmak isteniyorsa, bu ynde yasa deiikliklerinin TBMM'den geirilmesi gerekmektedir. Ancak, mali mevzuata aykr olarak yaplm gerek yurt dndan gerekse yurtdna nakit hareketlerinin, siyasi partilere baz desteklerin v.b. tespit edilmesi durumunda gerekli cezai meyyideler uygulanabilecektir. DDA-8: Fethullah GLEN Nurcu tarikatnda yer alan baz brokratlar, Hazine Mstearlnn Tevik ve Uygulama Genel Mdrl ile Yabanc Sermaye Genel Mdrl gibi icra birimlerinde rgtlenerek, irtica' destekleyen sermayeye verdikleri teviklerle Devlet imkanlar ile byyp gelimesine nayak olmulardr. Ayn tarikatn Maliye Bakanl Gelirler Genel Mdrlnde rgtlenen kadrolar ise irticai firmalarn denetim grevini ellerinde bulundurmakta ve bylece denetlemelerden istenilen sonularn alnmasn engellemektedirler. (Syf24) Bu arada; rtica' destekleyen sermayeye tevik verilmesini engellemeye alan brokratlarn bazlar sindirilmekte, Vakflar Bankas Genel Mdr ve Hazine Mstearl Yabanc Sermaye Genel Mdr Vekili gibi bazlar ise grevden alnmaktadr. (Syf-32) Siyasal slamn dinamosu olarak kabul edilen rtica' destekleyen sermayenin bymesine engel olunmaya allan bir dnemde, verilen Devlet tevikleri ve saduyu sahibi baz brokratlarn pasifize edilmeleri, bu kesimin gcne g katmaya ynelik kabul edilemez bir taviz olarak deerlendirilmektedir. NERI:8: Tevik mevzuat erevesinde tabi olunan koullar belirlenmi bulunmakta olup, bu artlar yerine getiren firmalara tevik belgesi verilmektedir. Normal koullarda, irtica-i faaliyetlere destek veren kii ve kurumlan tespit edip zerine gitmek devletin baka birimlerinin grevidir. Dolaysyla tevik ve yabanc sermaye mevzuatna aykr tavr iinde olmayan ancak slam siyasallatrma faaliyetlerine destek veren kurulular tespit ederek Hazine Mstearlna duyurma sorumluluu devletin dier birimlerine aittir. Ancak, sz konusu firmalara belli bir kadrolamann gerei olarak haksz karlar salayan kamu grevlileri tespit edilirse bunlarn da zerine gidilmesi ve memuriyetle ilikilerini kesmeye dahi varabilecek soruturmalara tabi tutulmalar doaldr. Bu ynde tespitler var ise, soruturmalara hzla balanmas gereklidir. Bu amala yaplan tespitlerde son derece dikkatli davranlmas ve almalarn btnn karalayan bir kampanyaya frsat verilmemesi gerekmektedir. rnein raporda "irtica- destekleyen sermayeye tevik verilmesini engellemeye alan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1112 / 1404

brokratlarn bazlar sindirilmekte.... Hazine Mstearl Yabanc Sermaye Genel Mdr Vekili gibi bazlar ise grevden alnmaktadr" denilmektedir. Burada yaplan tespitten anlald kadaryla, byle bir mcadele nedeniyle deil, btnyle Mdrlk makamn elde etmeye alan bir bayan grevlinin baz makamlara ulama gayreti iinde olay saptrd grlmektedir. Dolaysyla yaplan tespitler, kamuoyunda hakll tescil edecek ekilde, apraz kontrollar ile kesinletirilmelidir. Maliye Bakanl Gelirler Genel Mdrl'nde de benzer bir kadronun varl ifade edilmekte ve bu kiilerin irtica-i firmalarn denetim grevini ellerinde bulundurarak "denetlemelerden istenilen sonularn alnmasn" engellemekte olduklar iddia edilmektedir. Bu kurulula ilgili de baz duyumlar olmakla birlikte, kii ve fiillerin doru tespit edilerek yasalar erevesinde zerine gidilmesi son derecenemlidir. Aksi takdirde tespitler, bu tr faaliyetler iinde bulunanlarn "ekmeine ya sren" bir dedikodu havasnda kalmaktadr. E- RTCAIN TSK'NE YNELK FAALYETLER: rtica'n hedefine ulamada, en byk engel olarak Trk Silahl Kuvvetlerini grd bilinen bir gerektir. rtica taraftarlar; slam devletini gerekletirme ynnde faaliyetlerini devam ettirirken, lml davranlar ve bazen demokrasi emsiyesi altndaki rtl hareketleri ile baz Devlet kademelerinde kadrolama imkann bulmalarna ramen, Trkiye Cumhuriyetinin temel dayanaklarndan Silahl Kuvvetlere szma giriimlerini daima gznnde tamamlamadan hedeflerine varamayacaklarn bulundurmulardr. Bu nedenle; Cumhuriyet tarihi boyunca rtica'n Silahl Kuvvetlere szma giriimleri hep var olmu ve her seferinde de bu giriimler baarszlkla sonulanmtr. DDA-9: Silahl Kuvvetlerin yasal yetki ve grevleri erevesinde ve Genelkurmay Bakanl'nn emirleri ile karargah almas yapmak zere tekil edilen Bat alma Grubu'na ve Trk Silahl Kuvvetlerine ynelik faaliyetlerde bulunmak zere alma gruplar kurmular, bu gruplar vastasyla hayali senaryolar reterek ve eitli mercilere gnderdikleri Komutanlar hedef alan mektuplarla; kastl olarak Trk Silahl Kuvvetleri personelini, Mslman -Ateist, Alevi-Snni eklinde blmeye, karlkl gvensizlik ortam yaratarak emir-komuta sistemini paralamaya ynelik propaganda yapmaya balamlardr. (Syf-36) NERI-9: Belirli mihraklar tarafndan, TSK st kademelerine Alevi kkenli st subay ve generallerin hakim olduu ve Alevilerin TSK'de kritik makamlar ele geirdii eklinde sistematik olarak mektup ve fakslarla sinsi bir propaganda faaliyeti yrtlmektedir. Cumhurbakanlna da bu konularla ilgili birok mektup ve faks gelmekte, bu faaliyet zellikle Askeri ura ncesinde younlamaktadr. Bu tr dedikodu ve propagandalarn milletimizin gz bebei TSK'lerini ypratmaya ynelik faaliyetler olduu her kesimce bilinmeli ve byle deerlendirilmelidir. DDA-10: Her frsatta General, Subay ve Astsubaylarn itibarn drmeye ynelik faaliyetler ile, YA kararlar bahane edilerek, Trk Silahl Kuvvetlerinin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1113 / 1404

uygulamalarnn dinsel zgrlklerle elitii ynndeki propaganda faaliyetleri hz kazanmtr. NERI-10: Trk Silahl Kuvvetleri, milletimizin daima vn kayna olmutur. RTK'n, tm illere kadar yaylacak tekilat ile bu gzide Kuruluumuza ynelik propaganda faaliyetleri denetim altna alnmal, su ileyenler cezalandrlarak bu ynde yayn yapan kurulular kapatlmaldr. Bu konuda il ve ile denetim kurullarna byk grev dmektedir. DDA-11: mam Hatip Lisesi mezunlarnn Harp Okullarna alnmasn salama giriimleri ve tarikatlar vastas ile Askeri Okul ve Birliklere szma giriimleri mevcuttur. (Syf-35) zellikle, son dnemde Fethullah GLEN Nurcu tarikatnn Silahl Kuvvetlere szma giriimleri artmtr. Bu kesim planl, programl, sinsi ve yanltmac bir biimde srdrdkleri almalarn nnde engel olarak hep Trk Silahl Kuvvetlerini grmektedir. Bu bakmdan her frsatta orduyu ele geirmek amacyla szma giriimlerini sessiz ve derinden devam ettirmektedir. Bu meyanda; F. GLEN tarikatna ait yurtdndaki okullarn al trenlerine, zellikle baz emekli generallerin davet edilmesi, dolayl olarak Trk Silahl Kuvvetlerine yaknlama gayretlerinin yansra, kamuoyuna da askeri kesim tarafndan kabul grld imajnn verilmesini amalamaktadr. (Syf-37) NER-11: Halihazrda mam Hatip Lisesi mezunlarnn bugn iin Harp Okullarna girmeleri mmkn deildir. Esasen, Hkmetin "Milli Eitim Temel Kanunu"nun 31 inci maddesiyle ilgili almalar sonulandnda, mam Hatip Lisesi mezunlar sadece dini eitim veren meslek yksek okullar ile bu konuda eitim veren fakltelere girebileceklerdir. Ancak, baz tarikatlarn kontrolnde olan "zel Okullar"dan mezun olacak rencilerin Harp Okulu bata olmak zere askeri okullara giriini engellemek mmkn grlmemektedir. Bu konuda TSK'nin okullara renci almlar iin yaplan mlakatlarda", rencilerin mezun olduklar okul konusunda ok titiz davrand ve bu tr girileri byk lde nledikleri bilinmektedir. DDA-12: F. GLEN Nurcu tarikat tarafndan, Silahl Kuvvetler ierisinde yaplanabilmek ve ileride etkinlie kavuabilmek amacyla yeni projeler retilmeye balanm, bu erevede; askeri okullarda okuyan renciler ncelikli hedef olarak belirlenmi, kltr dzeyi yksek tarikat mensubu ve trban takmayan bayanlarn askeri rencilerle tanmalar ve evlenmelerinin salanabilmesi iin gerekli vasat oluturacak bir yaplanmaya gidilmitir. Anlan kesim tarafndan bu yntemle 10 yla kadar olan bir srede Silahl Kuvvetler ierisinde tarikat olarak szsahibi bir konuma gelebilecekleri eklinde deerlendirmeler yaplmaktadr. (Syf-37)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1114 / 1404

NER-12: TSK her zaman laiklik konusuna hassasiyet gstermi, askeri rencilikten balayarak her rtbedeki elemanlarn sk bir denetime tabi tutarak, zararl kiileri bnyesinden uzaklatrmtr. Bugn iin srdrlen bu aba on yl sonra da aynen devam edecek, tarikat mensuplarnn bu Kurum iinde sz sahibi bir konuma gelebilmeleri TSK'lerinin kendi i denetimi sayesinde asla mmkn olamayacaktr. F- DER HUSUSLAR: Yukarda ki konulardan ayr olarak irtica ile mcadelede nemli yer tutacana inanlan aadaki konularn da Yksek Huzura sunulmasnda yarar grlmtr. a. Klk kyafet dahil Anayasann 174 nc maddesinde saylan nklap Kanunlarnn etkinlikle uygulanmasn salamak amacyla Hkmet tarafndan hazrlanp Meclise sunulan "Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars" ile; (1) Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin eddine ve Trbedarlklar ile Birtakm Unvanlarn Men ve lgasna Dair 677 Sayl Kanunun 1 inci maddesinin 2 inci fkrasnda ceza "6 aydan az olmamak zere hapis ve elli Milyon liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlr." eklinde nc fkrasndaki ceza "bir yldan az olmamak zere hapis ve iki yzelli milyon liradan aa olmamak zere ar para cezas ile cezalandrlr." eklinde deitirilmektedir. (2) 765 sayl Trk Ceza Kanunu'nun 526 nc maddesinin ikinci fkras aadaki ekilde deitirilmektedir. "apka ktisas Hakknda 671 sayl Kanunun veya Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda 1353 sayl Kanunun veya Baz Kisvelerin Giyilemiyeceine dair 2596 sayl Kanunun koyduu yasaklara veya ykmllklere aykr hareket edenlere alt aydan bir yla kadar hafif hapis ve elli milyon liradan yz milyon liraya kadar hafif para cezas verilir." Bu suretle, Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karmaya ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amacn gden bu Kanunlardaki cezalar caydrc bir boyuta getirilmektedir. b. Hkmet tarafndan Meclise sevkedilen "Baz rgtl Sularla Mcadele Kanun Tasars" ile "Su rgt" tanm yaplarak; dorudan veya dolayl biimde bir kurumun, kuruluun veya teebbsn ynetim ve denetimini ele geirmek, kamu hizmetlerinde, basn ve yayn kurulular zerinde, ihale, imtiyaz ve ruhsat ilemlerinde etkinlik ve denetim elde etmek, ekonomik faaliyetlerde kartel ve trst yaratmak, madde ve eyann nedretini, fiatlarn artmasn salamak, kendilerine veya bakalarna haksz menfaat temin etmek, seimlerde oy elde etmek veya seimleri engellemek maksad ile zor veya tehdit uygulamak veya kiileri kendilerine tabi klmaya zorlamak veya mensuplar arasnda her ne suretle olursa olsun ak veya gizli ibirlii yapmak suretiyle yldrma veya korkutma veya sindirme gcn kullanarak su ilemek iin rgt kuranlara veya rgt ynetenlere veya rgt adna faaliyette bulunanlara veya bilerek hizmet yklenenlere sadece bu nedenlerden dolay yldan alt yla kadar ar hapis cezas, rgte ye olanlara da iki yldan drt yla kadar hapis cezas verilecektir. rgt silahl ise, bu cezalar te birden yarya kadar artrlarak hkmedilecektir. Su faili memur veya kamu hizmetlisi ise, verilecek ceza keza, te birden yarya kadar artrlacaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1115 / 1404

Suun ilenmesine yarayan veya suun ilenmesinde kullanlan veya sutan doan deer veya rnlerin veya bunlar yerine geen eylerin msaderesi gereken her trl eya, gelirleri Devletin mal varlna geecektir. Bu Kanun Tasarsnn yasalamasndan sonra su faillerinin ve ilgililerin telefonlar, fakslar, bilgisayarlar gibi aletleri dinlenecek ve iindeki bilgilerden yararlanlacaktr. c. Yine Hkmet tarafndan sevkedilen, "3194 Sayl mar Kanununa Bir Ek Madde Eklenmesine Dair Kanun Tasars" ile bundan byle camiler, mevzuat erevesinde plan ve programlara uygun ve ihtiyaca gre il, ile, kasaba ve kylerde mftlerin izni alnmak suretiyle yaplacaktr.

almann ekinde yer alan REKABET KURUMU balkl belgede, o tarihte Kurumda alan Bakan, 2. Bakan, Bakan Yardmclar ve Kurul yelerinin isimleri ve biyografileri yer almaktadr. ANASOL-D Hkmetine verilen Muhtras Dnemin Babakan Mesut Ylmaz, Tiflis seyahatinde gazetecilere "Baz askerler irtica tehlikesini 30 Austos'ta yaplacak Yksek Askeri ra'da grev srelerini uzatmak iin kullanyorlar ancak hkmet kararl Karadaynn grev sresi uzatlmayacak ve kinci Bakan evir Bir kta grevine kacak, sorun bitecek imasnda bulunmutur.1782 Bu durum zerine, 20 Mart 1998 tarihinde, Genelkurmay Bakanlnda st dzey komutanlarn katlmyla yaplan toplant sonucunda alnan kararlar ihtiva eden Basn Aklamas gazetelere yansmtr. Aklamada; Genelkurmay Bakanl karargahndaki toplantya, Org.smail Hakk Karaday, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Hseyin Kvrkolu, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Salim Derviolu, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral lhan Kl ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Fikret zden Boztepenin katld toplantda;1783
1- Trk Silahl Kuvvetleri'nin grev ve yetkileri ile konumu Anayasa ve yasalarla tespit edilmitir ve TSK'nn her ferdi bunun bilincindedir. 2- Trk Silahl Kuvvetleri, btn mensuplar ile demokrasiye bal, yce milletin emrinde ada deerlerin ve dnyadaki gelimelerin bilincinde olarak, hibir farkl dnceye sahip olmakszn erefli grevlerinin bandadrlar. Bu inanla, hibir art niyet ve dncesi olmakszn, lke btnl ve halkmzn gvenlii iin ite ve dta cann diine takarak pekok ehitler pahasna mcadeleye devam etmektedir. 3- Trk Silahl Kuvvetleri, Anayasamzda belirtilen Atatrk milliyetiliine bal, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan cumhuriyetimizin temel niteliklerinin ncelikle korunmasn her trl siyasi mlahazann zerinde grmektedir. Bu nitelikleri ve lkemizin btnl ile geleceini tehdit eden blc ve irticai gelimelerin kesinlikle karsndadr. Ayrca, terr ve irtica ile mcadele, bu lkede hr ve bamsz yaamak isteyen her vatandan en byk ve
1782 1783

BRAND/YILDIZ, s.258, 259. Askerden Yant, Hrriyet Gazetesi, 21 Mart 1998.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1116 / 1404

ncelikli grevidir. Trk Silahl Kuvvetleri Anayasa ve yasalarn kendisine verdii grevleri, bundan nce olduu gibi bundan sonra da eksiksiz olarak yerine getirmeye devam edecektir. Bu hususta kesin kararldr ve bunu yaparken de hibir kimsenin bu grevini hatrlatmasna ihtiyac yoktur. 4- Trk Silahl Kuvvetleri, yce milletimizin gvenine mazhar olan btn cumhuriyet hkmetlerine baldr, sayg duyar ve baarlarn mutlulukla karlar. Ancak; makam, konumu ve grevi ne olursa olsun, hi kimse kiisel menfeatleri ve siyasi ihtiraslar uruna, Trk Silahl Kuvvetleri'ni yasal grevi olan lke gvenliine ynelik blc ve irticai gelimelere kar mcadele azminden vazgeirecek, zayflatacak, tereddte drecek veya kararlln glgeleyecek hibir tavr, tutum, beyan ve telkinlerde bulunamaz. Trk Silahl Kuvvetleri ayrca, bu tarz tartmalarn devamnn lkenin demokratik yapsna ve milli menfaatlerine son derece zararl olduu dncesini tamaktadr. 5- Baz talihsiz beyanlarda olduu gibi Trk Silahl Kuvvetleri, bir tehdit deil aksine lkemiz iin bir gvencedir. Trk Silahl Kuvvetleri dn olduu gibi, bugn de yce milletinin kendine duyduu gven ve itibara glge drecek hi bir davran iinde olmamtr. Trk Silahl Kuvvetleri gelecekte de her trl siyasi mlahazann dnda olarak bu tutum ve davrann srdrecektir. Bundan kimsenin kukusu olmamaldr.

Kararlarn alnd bildirilmitir. Bu bildiri karsnda Babakan Mesut YILMAZ, Laiklik iin demokrasi feda edilemez. BG lavedilmelidir. Trban yasa yanltr demi;1784 ancak ayn gnn akam, katld bir televizyon programnda ise "Kuvvet komutanlar toplanmlar, aralarnda son gelimeleri deerlendirmiler, bununla ilgili grlerini kamuoyuna aklamlar demokratik bir tavrdr" eklinde aklamalarda bulunmutur.

DSP Aznlk Hkmeti Dnemi


ECEVT tarafndan kurulan DSP aznlk hkmeti 11 Ocak 1999'da ibana gelmitir. Sz konusu 56. Hkmetin grevi, lkeyi 18 Nisan 1999'da yaplacak genel seimlere gtrmek olmutur. Cumhurbakanl Arivinde Sn.Gen.Kur.Bk.mzn konumas MGK 28 Ocak 99 balkl bir belge bulunmaktadr.1785 zerinde, BLMES GEREKEN PRENSB UYGULANACAKTIR notu dlen 3 sahifelik belgede yer alan KIVRIKOLUnun szleri aynen u ekildedir:
Bir dier konu da son gnlerde basnmzda bakeyi igal eden ve Sn.Babakanmzn ifadelerinden mlhem "28 UBAT defteri kapanmtr" eklindeki aklamas zerine medyada balatlan tartma konusudur. Gerekten 28 UBAT defteri kapanm mdr? nce unu ortaya koymak lazm. 28 UBAT kime kar ve niin yaplmtr? Tabii hepimiz biliyoruz ki Refah Partisine ve irticay bertaraf etmeye ynelik bir hareket olarak ortaya kmtr.
1784 1785

BRAND/YILDIZ, s.259. CUMHURBAKANLII SLEYMAN DEMREL ARV, Dolap No:91704 Fihrist No:22357-455.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1117 / 1404

Peki bu konuda sonuca ulalm mdr? Hayr. Baar oran halen % 20-25'i geememitir. MGK'nn tespit ettii, 28 UBAT'ta tespit ettii 18 konunun sadece 4' kanunlam, onlar da tam olarak uygulanamamtr. Evet, 28 UBAT halk laik Cumhuriyetin etrafnda birletirmitir, fakat gerekli tedbirler tam olarak maalesef alnamamtr. Bu tr beyanatlar, 28 UBAT'n hedef ald ahs ve kurumlar cesaretlendirecei, 28 UBAT kararlarnn uygulayclarn ise atalete sevk edecei endiesini tayoruz. 56 nc hkmetin programna baktmzda da irtica ile mcadeleye hi deinilmemesi dikkat ekmektedir. Bu da 28 UBAT kartlarn tevik ederken, 28 UBAT'la ilgili birtakm uygulamalar yapanlar da maalesef frenleyebilecek bir durum olarak grlmektedir. Biz irtica konusunda kelimesine dahi rastlayamadk 56 nc hkmetin programnda. Tabii, 28 UBAT' bir sre olarak kabul edersek, bu, bugn 28 UBAT'ta balam bir sre deildir. Cumhuriyet dneminden beri, irticann var olduu dnemden beri var olan bir sretir, zaman zaman ok gzel uygulanm, zaman zaman birtakm sapmalar olmu, fakat 28 UBAT'la beraber konu tekrar rayna oturtulmutur. Ve rayna oturtulan bu srecin irtica tehlikesi var olduu srece devam etmesi arttr, elzemdir. Bu 10 senedir, 20 senedir, 100 senedir veya 500 senedir. O nedenle 28 UBAT defteri irtica devam ettike asla kapanmamaldr diye dnyoruz. Ayrca bir nceki MGK toplantsnda alnan karar gerei, Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulunun grevine kesintisiz olarak devam etmesinde de byk yarar gryoruz. rtica ile mcadele iin bir Babakanlk genelgesinin ivedilikle yaynlanmas veya 55 nci hkmet dneminde yaynlanan Babakanlk genelgesinin yrrlkte olduu ve uygulamaya devam edileceinin aklanmas, zellikle bunu uygulayacak olan mlki amirler ve dier brokratlar nezdinde bir siyasi iradenin varln ve desteini ortaya koyacaktr. Bunlarn nemine inanyoruz. Sn.Cumhurbakanm, Sn.Babakanmzn konumalarn dinledik. zahatlarna teekkr ederiz. Ben bir iki konuya deinmek istiyorum burada. 28 UBAT niin yaplmtr, kime kar yaplmtr konusu, evet herkes kendine ekebilir ama, bunun deimez bir sonucu vardr. Zamann, anayasann 3 nc Maddesindeki temel kurallarn andrmaya ynelik faaliyetler ierisinde bulunan bir partiye ve onunla ibirlii ierisinde olanlara ve neticede de irticai faaliyetlerin her gn iddetinin artmasna karlk olarak laik T.C.'ni korumak maksadyla yaplm bir harekettir. Bunun baka izah yoktur efendim. Dierlerinin hepsi safsatadr. O bakmdan evvela bunu doru koymak lazm. 28 UBAT kararlar Silahl Kuvvetler tarafndan alnm kararlar deildir. 28 UBAT kararlar MGK'nun ald karardr (18 Karar). Bunlarn bir ksm mevcut kanunlarn uygulanmasdr, bir ksm yeni kanunlarn kartlmas maksadna yneliktir, bir ksm da uygulamalara ynelik kararlardr. 28 UBAT, bunlarn uygulanmas suretiyle irticann ortadan kaldrlmas veya asgariye indirilmesini, etkisinin azaltlmasn hedef almtr. Esas maksad budur. Tabii unu da tartmak lazm. Tehdit gemi midir? Biz tehdidin getii kansnda deiliz. u anda tehdit grnrde deil su altna inmitir, yer altna inmitir ve gene bildiini okuma gayreti ierisindedir. Yani bir lde savunmaya

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1118 / 1404

gemitir. Savunmann arkas, taarruz iin bir hazrlk dnemidir ve taarruza geilecek anlamn tar. Laiklie sahip kmak hepimizin balca grevidir. Zaten 3 nc Maddenin de temel kurallarnn en nemlisidir. Demokrasinin mutlaka olmazsa olmaz taraflarndan biridir, zelliklerinden biridir. Yalnz laiklie sahip kmakta birtakm uygulamalarla mmkn olabilir. Evet hepimiz laikiz diyoruz, laiklie riayet ediyoruz diyoruz ama, eer bu tarz uygulamalar lkeyi kt birtakm sonulara gtrebilse, bunlar iin de gerekli tedbirleri alamyorsak veya almyorsak, o zaman laiklie tam olarak sahip klaca kansnda deilim. Bizim DSP'nin laiklik konusunda herhangi bir teredddmz yok. O konuda yzde yz inanyoruz ki laiklii en iyi koruyacak partilerimizin banda gelir, partilerden biridir. Endiemiz hibir zaman hkmetimizde de deil, fakat esas uygulayclardadr. Bugne kadar bir momentum kazanlmtr, bir dinamizm ortaya kmtr. Bu dinamizmi biz yeterli grmedik, yaklak 1,5-2 yldr. Ki 28 UBAT bir ay sonra iki yln tamamlayacak. Zaten 30 HAZRAN'dan itibaren balamtr bu ilerin yaplmas. 30 HAZRAN'a kadar da zaman kaybedilmitir, 28 UBAT-30 HAZRAN arasnda. Yani ANASOL-D Hkmeti ile balamtr. O da bir genelge yaynlanmak suretiyle bu ie balatlmtr. Dolaysyle bu balatlan faaliyetlerin devam ettirilmesi zarureti vardr diye dnyoruz. Aksi takdirde, ben bunu Ordu Komutanlm zamannda da grdm, 28 UBAT kararlar kmt, btn valilerimiz 28 UBAT kararlarnda tekbir uygulamaya girmedi. Ne zamana kadar? Bir ay sonra ileri Bakanl bir genelge yaynlad. Genelgeyi dahi uygulamada tereddt gsterdiler. Sorduumuz zaman niye byle yapyorsunuz diye, birbirlerini gzlediklerini grdk. Valiler birbirlerini gzlemeye baladlar. Acaba hangi vali bir adm atacak. Onun att adma gre kendileri bir adm atmak gibi bir tutum sergilediler. Dolaysiyle valilerimiz, emniyetimiz, brokratmz hkmetin gsterecei siyasi iradeyi daima arkasnda grmek istiyor. nk ileride politikaclarn, siyasetilerin kendilerine deiik bakaca endiesi ierisinde davrann evvela bir siyasi iradenin ortaya konmas ve bu irade istikametinde, onu arkasna alarak, onu destek yaparak bu ilere balamay ve kendini bu suretle daha gl grd iin; diyoruz ki, mutlaka byle bir siyasi iradenin var olmas lazm. Onun iin bir genelgenin yaynlanmasna ihtiya var veya mevcut genelgenin devam ettiinin hatrlatlmas meselesi var. Ve bir de Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu (BUTKK)'nun, nitekim ANASOL-D dneminde fevkalade gzel almtr, byk iler yapmtr. Ayn kurulun devamnn laiklii koruma ynnde byk bir aama salayaca inancn tayorum. Ben bunu arz etmek istiyorum. Sn.Cumhurbakanm.

Bu konumadan, dnemin Genelkurmay Bakannn, kurulan yeni Hkmete, laiklik konusunda gvendiini bildirmekle beraber, TSKnn irtica konusundaki hassasiyetinin devam ettiine dikkat ekilerek, Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu (BUTKK)nun almalarnn devam etmesi ynnde ikazda bulunulduu anlalmaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1119 / 1404

Bir baka deyile, bu konuma metni, MGKnn, Genelkurmay Bakanlarnn bal olduklar Babakana ve onun temsil ettii hkmete kar grlerini aklayabildikleri bir platform olduunu gstermektedir. Bu konumadan ksa bir sre sonra, Babakan ECEVT imzasyla, 440 sayl MGK Kararna istinaden, BUTKKnn tekilat ve ileyiini yeniden dzenleyen yeni bir Genelge yaymlanmtr.

6. 28 ubat 1997 Tarihli 406 Sayl MGK Kararnn Uygulamalar


TSK, yakn gemie kadar, Milli Gvenlik Kurulu yoluyla, Trkiyede hem i, hem de d politikada sz sahibi olmutur. MGK mevzuatnn kapsaml ekilde deitirildii 2003 ylna kadar youn olarak devam eden bu srete, deien i ve d siyasi gndeme bal olarak, hemen her toplantda kimi zaman bir, kimi zaman iki, kimi zaman da ayr karar alnarak, i ve d politikaya yn verilmitir. REFAH-YOL dneminde 28 ubat 1997 tarihinde yaplan MGK toplantsnda ayr alanda, farkl MGK Karar (9 ilde uygulanmakta olan Olaanst Halin drt ay daha uzatlmas, bir d politika Karar ile irticayla ilgili 406 sayl Karar) alnmtr. Bylece, Kuran Kurslarndan, mam Hatip Liselerine, vakflardan, zel okullara, radyo-TV yaynlarndan, kurban derilerine, pompal tfeklerden trbanl rencilere kadar uzanan hemen her alanda siyasete yn verilmi; Babakanlar ise belki de ellerinden bir ey gelmedii iin siyasi iradelerini tam olarak kullanamamlardr. Bylece, yasal adan danma organ olarak gzken MGK, fiiliyatta devletin derin akl olmutur. Zinde gler, 1990l yllarn bandan itibaren Refah Partisini eriat/irtica ile zde grerek, millet iradesine dayal siyasi bir hareketi devlete ynelik bir tehdit olarak grmekten

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1120 / 1404

ve gstermekten ekinmemitir. Bu dorultuda, REFAH-YOL iktidarnn ibana gelmesiyle beraber, irticayla mcadele konusundaki kararllk vurgulanm; nihayet 28 ubat 1997 tarihinde Hkmete dikte edilen 406 sayl MGK Kararnn btn unsurlaryla hayata geirilmesi hedeflenmitir. Bu sre, brifingler yoluyla yksek yarg ve medyann ynlendirilmesiyle devam etmi ve Refah Partisinin Anayasaya ve Siyasi Partiler Kanununa aykr fiiller iledii iddiasyla kapatlmasyla son bulmutur. 28 ubat srecinde, banda bir Orgeneralin bulunduu MGK Genel Sekreterlii de kilit bir rol stlenmitir. Zira ilgili MGK mevzuat gereince, MGK Genel Sekreterlii tarafndan hazrlanan Taslak Toplant Gndemleri, ncelikle Genelkurmayn gr ve nerilerine sunulmu, burada ekillenen gndem, daha sonra Babakanlarn nne getirilmi, Babakanlar ou zaman nemli bir deiiklik olmakszn bu gndemleri kabul etmi ve neticede Genelkurmayn gr erevesinde ekillenen gndem Cumhurbakannn onayyla nihai hale getirilmitir. Ayrca, kimi zaman da, bizzat Genelkurmay Bakanlar ya da Kuvvet Komutanlar gndem d sz alarak, istedikleri konular MGK gndemine tayabilmilerdir. Bylece, TSK ve MGK Genel Sekreterlii tarafndan, zellikle, 28 ubat srecinden itibaren, hemen her alanda ve konuda, devlet apnda alnmas istenen her trl yasal dzenleme, idari tedbir ve tasarruf, nce MGKya tanm; burada Babakan, Babakan Yardmclar ve Bakanlarn onay ve Cumhurbakannn tasvibiyle, Bakanlar Kuruluna bildirilmek zere karar haline getirilmitir. Bakanlar Kurullar da, Babakanlarn daha nce altnda imzas bulunan MGK kararlarna istinaden, siyasi, iktisadi, sosyal ve kltrel alanlarda gerekli yasal deiiklikleri yapm ve eitli idari kararlar almlardr. Neticede, Bakanlar Kuruluna ve TBMM iradesine aka mdahalede bulunularak yasama ve yrtme erkleri zerinde vesayet tesis edilmitir. Bu dorultuda, bin yl srecei ifade edilen irtica ile mcadele kapsamnda, 406 sayl Kararn ruhuna uygun olarak, alnmas uygun grlen ilave tedbirler ile yasal ve idari dzenlemeler REFAH-YOL dnemi sonrasnda yaplan her MGK toplantsnda da, gndeme getirilmitir. Bylece, irtica sadece 1990larda deil, 2000li yllarn ortalarna kadar Trkiyenin ana gndem maddelerinden birisini tekil etmitir. Nitekim, Refah Partisinin devam niteliinde olan Fazilet Partisi de, tpk Refah Partisi gibi, benzer gerekelerle kapatlmaktan kurtulamamtr. Trkiyede MGKnn, siyasete ne lde mdahil olduunun grlmesi amacyla, Komisyonumuza intikal eden baz MGK Kararlarna bakmak yeterli olacaktr. Sz konusu Kararlarn; ykc, irticai, blc radyo ve televizyon yaynlarnn nlenmesinden, irticai vakflarn denetimine; zel Eitim Kurumlarnn denetlenmesinden, yurt dna gnderilen rencilerin takibine; cezaevleri koullarndan, geici ky korucularna; snr ticaretinden, Habur Gmrk kapsna; Olaanst Hal uygulamalarndan, PKK terr rgtne destek veren lkelere kar alnacak tedbirlere; Gelibolu Tarihi Milli Park Projesinden, Meri Nehri Takn Koruma Projesine; Trabzondaki sel felaketinden etkilenenlerin Gkeadada iskan edilmesinden, vakflarn denetimine; GAPn durumundan, Gneydou illerindeki radyo ve televizyon yaynlarnn izlenme oranlarna; Muzr Kurulu yeliklerinden, MT Mstear atamasna, havacln ve Trk Hava Kurumunun sorunlarndan, hangi tersanelerin Deniz Kuvvetlerine devredileceine, dou ve gneydou illerindeki salk sorunlarndan, enerji nakil hatlarnn gzergahlarna kadar, ok geni bir alanda etkili olduu grlmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1121 / 1404

Bu Kararlar, Trkiyede siyasi iktidarlarn, yakn gemie kadar ar bir askeri vesayet altnda kalarak, iktidar glerini dorudan MGK, dolaysyla Trk Silahl Kuvvetleri ile paylatklarn ortaya koymaktadr.1786 Bu Kararlarn en nemli ortak noktas, Bakanlklarn grev alanna giren konularda, iinde asker ve sivil brokratlarn yer alaca st Kurullar vastasyla seilmi iktidarlarn baypas edilmesidir. Bu Kararlar, Trkiyede askerin, uzun yllar boyunca, yksek siyasetle urap, ticaret, ekonomi, salk gibi dk siyaset konularn sivillere terk ettiini teyit etmektedir.

Refah-Yol Hkmeti Dnemi


1997-1999 yllar arasndaki MGK Kararlar arasnda, karar metni itibaryla en uzun ve kapsaml olan 28 ubat 1997 tarihli ve 406 sayl MGK Karardr. Bilindii zere, 406 Sayl MGK Kararnda; Trkiyede eriat hukukuna dayal bir slm Cumhuriyeti kurmay amalayan ar dinci gruplarn, demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti olan Cumhuriyetimize kar oluturduklar ok ynl tehdidin nlenmesi amacyla, ksa, orta ve uzun vadeli 18 tedbirin alnmas ngrlmtr. Bu Kararda, dikkat eken husus, MGK Genel Sekreterlii tarafndan, karar ekinde yer alan tedbirlere ilikin Bakanlar Kurulu Kararlar ile Bakanlar Kurulu Karar haline getirilmeyen uygulamalarn, sonular hakknda belli sreler ierisinde Babakan, Cumhurbakan ve MGK'na bilgi verilmesinin ngrlmesidir. 406 sayl Karar dndaki hibir MGK kararnda, MGK Genel Sekreterliine bu grev verilmemitir. Babakan ERBAKAN, 406 sayl MGK kararnn onay sahifesini, toplant esnasnda deil, toplantdan drt veya be gn sonra imzalam ve bu imzay mteakip MGK Genel Sekreteri Org.lhan KILI, bu Karar derhal tm Bakanlk, kurum ve kurululara bir st yazyla yaymlamtr. Bylece, esasen, tavsiye niteliinde olan/olmas gereken 406 sayl MGK Karar, bu emrivaki yazyla, bir anda Hkmet Direktifi haline dntrlmek istenmitir Babakanlk Direktifi Babakan ERBAKAN tarafndan 14 Mart 1997 tarihinde, 01704 sayl Direktif ekinde, 28 ubat 1997 tarihli MGK toplants Basn Bildirisi, 406 sayl MGK Karar ve bu Kararn EK-A (REJM ALEYHTARI RTCA FAALYETLERE KARI ALINMASI GEREKEN TEDBRLER)s, tm Bakanlklara gerei, Cumhurbakanl ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine ise bilgi iin gnderilmitir. Ancak szkonusu Direktifte, ERBAKANn, hem ekil, hem de ierik ynnden Kararla mutabk olmadn gsteren iaretler bulmak mmkndr. ekil ynnden dikkat eken husus, Direktif yazsnda, Konu hanesinin bo braklm olmasdr. Bylesine nemli bir yazda, Konu hanesinin bo braklm olmas basit bir dikkatsizlikle aklanamaz. Bu unutkanlk, yazy kaleme alan kii ve kiilerin, 406 sayl Karar belli bir Konuya oturtamadnn iareti olabilir.
1786

Trkiyede askeri vesayetin ulat boyutun grlmesi asndan, 26 ubat 1998 tarihli 421 sayl MGK Karar arpc bir rnektir. Kararda, Dou ve Gneydou Anadolu blgesindeki salk tesislerinin eksikliklerin giderilmesi maksadyla, blgeye yaplacak tetkik gezilerinin, MGK Genel Sekreterliince planlanarak icra edilmesi ve Blge Valiliinde ve/veya Ankarada bir Salk Koordinasyon Kurulu oluturulmas ngrlmtr. Dier bir rnek ise Trkiyede mevcut tm vakflarn durumlar ile ilgili rapor almann yine MGK Genel Sekreterliinde koordinesinde yaplarak, 25 Temmuz 1997 tarihinde alnan 409 sayl MGK Kararyla yrrle konulmasdr. Bu ve dier almalar MGK Genel Sekreterliinin MGKnn karargah olarak altn gstermektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1122 / 1404

kinci ve daha nemli olan husus ise Direktif yazsnn ieriidir. Direktif metni aynen yledir:
28.2.1997 tarihli Milli Gvenlik Kurulu kararlarnn 13 Mart 1997 gn Bakanlar Kurulu'nda ncelikle mzakere edildii malumlarnzdr. Bu mzakerede alnan "rtica ile etkin bir ekilde mcadele edilmesi" karar mucibince Milli Gvenlik Kurulu'nun Bakanlar Kurulumuza bildirdii hususlarn bir kopyas iliikte bilgilerinize sunulmutur. Bu konularn nemle dikkate alnarak, Anayasamzn; T.C. Devletinin Demokratik, Laik, Sosyal bir hukuk devleti olmas temel ilkeleri erevesinde, Bakanlnz ilgilendiren konularda, konuyla ilgili ksa, orta ve uzun vadeli tedbirlerin dikkat ve ihtimamla alnmas, mali destek ve yasa deiikliine ihtiya gsteren tedbirler varsa, bunlar hakknda da Bakanlar Kurulunca gereinin yerine getirilebilmesi iin Babakanla bilgi verilmesini rica ederim.

Bu yazda dikkat eken ilk nokta, 406 sayl MGK Kararnn Bakanlar Kurulunda mzakere edildiinin vurgulanmasdr. Bu husus, MGK Kararlarnn tavsiye niteliinde olmayp, balayc nitelikli olduu ynndeki siyasi basklara kar bir cevap eklinde grlebilir. kinci nokta, 406 sayl MGK Kararnda var olan Atatrk milliyetiliine ballk ifadesinin, ERBAKAN tarafndan imzalanan Direktifte yer almamasdr. Oysaki bu ifade, 406 sayl MGK Kararnda aadaki ekilde gemektedir:
Kurul'un bu toplantsnda, esaslar ve nitelikleri Anayasada belirlenmi, Atatrk milliyetiliine bal, demokratik; lik ve sosyal hukuk devletimizi ve cumhuriyet rejimimizi ykmak, onun yerine bir siyasal dini dzen kurmak amacyla yrtlen ykc faaliyetler ve yaplan beyanlar ile bunlarn oluturduu tehdit ve tehlikeler gzden geirilerek deerlendirilmitir.

nc nemli nokta ise yine 406 sayl MGK Kararnda var olan cumhuriyet rejimimiz eklindeki ifadenin, ERBAKAN imzal Direktifte olmaydr. Anayasamzda ve yasalarmzda yer almayan rejim kavramnn, 406 sayl Karar metnine sokulmas, karar hazrlayanlarn ideolojik duruunun anlalmas bakmndan nem arz etmektedir. Ne var ki, Babakan ERBAKANn bu terminolojiye de itibar etmedii grlmektedir. Bu Direktifte dikkat eken drdnc ve son nokta ise 406 sayl Kararn nasl uygulanaca konusunda ayrntl ve aklayc erevenin izilmemi olmasdr. Nitekim bu yaz, zinde gleri tatmin etmemi, bu Direktiften on drt gn sonra, bu kez, ileri Bakan Meral AKENER imzasyla, 406 sayl MGK Kararlarnn tm Trkiye sathnda uygulanmas maksadyla l Valiliklerine yeni bir Genelge yaymlanmtr.1787 ileri Bakanl Genelgesi ileri Bakan Meral AKENER imzasyla, 28/03/1997 tarihinde, 070674 sayl Anayasa ve Yasalarn Uygulanmasna Uyulacak Usul ve Esaslar konulu, KYE ZEL mhrl, dokuz sahifelik bu Genelge, 80 l Valilii, ileri Bakanl Genel Mdrl, Bal Kurulularna ve Emniyet Genel Mdrl Merkez Tekilatna gerei iin;
1787

ileri Bakan Meral AKENER, bu konuda, 25 Haziran 2012 tarihinde Komisyonumuza u aklamay yapmtr: imdi bir ey daha, nemli bir ey sordu Bakanm bu genelgeyle ilgili. Benim ya da drt genelgem var, zannediyorum. Bunlarn hepsi, Sayn Erbakann Babakan olarak ileri Bakanlna yazd konular var, onlarn iinden i ey bu, yani Babakann talimatnn i bnyeye nakledilmesi eklindedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1123 / 1404

Cumhurbakanl Genel Sekreterlii, Babakanla, MGK Genel Sekreterliine, Genelkurmay Bakanlna, Milli Savunma Bakanlna ise bilgi iin gnderilmitir. 406 sayl MGK Karar erevesinde hazrlanan on be maddelik tedbirler dizisi ile Sonu blmnden oluan bu Genelge, on be madde ve sonu blm ile alnacak tedbirlere ilikin on alt maddeden oluan bir Ekten olumaktadr. Didaktik bir slupla, adeta uzun bir laiklik manifestosu eklinde kaleme alnd grlen bu Genelge metninde, Laiklikle ile ilgili ifadelerin koyu harflerle yazlmas; daha nce Babakan ERBAKAN tarafndan 14 Mart 1997 tarihinde yaymlanan Direktifte yer verilmemi olan, Atatrk Milliyetilii ifadesine yer verilmesi, sk sk Laiklik ilkesine vurgu yaplmas dikkat ekmektedir. ncelikle dnemin bir i politika analiziyle balayan Genelgede, ardndan 406 sayl MGK Kararnda yer alan on sekiz tedbirin, on be madde altnda toplanarak her biri iin ayr, ayr Valiliklere talimat verildii grlmektedir. ileri Bakanl merkez tekilatnn 28 ubat srecindeki politik duruunun ve psikolojik durumunun anlalmas bakmndan nem arz ettii dnlen bu Genelgenin metni, olduu gibi, aada sunulmutur:1788
1. Anayasamzn 1 inci maddesi 1924 ve 1961 Anayasalarnda olduu gibi Trk Devletinin ynetim biiminin bir Cumhuriyet olduunu ilan etmekte, 2 nci maddesi ise Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir. hkmn tamaktadr. Sz konusu maddenin gerekesinde ise Trkiye Cumhuriyetinin her eyden nce Atatrk Milliyetiliine bal, yani btn fertlerinin kaderde, kvanta ve tasada ortak, blnmez bir btn halinde, dier bir deyile, milli dayanma ve adalet ierisinde yaayan bir toplum olduu aklanmtr. Bu toplum, insan haklarna saygl, balangta belirtilen Atatrk ilkelerine dayanan, siyasi rejimler iinde insan haysiyetini en iyi koruyan, gerekletiren ve teminat altna alan demokratik rejimi benimsemitir. Demokratik rejimin de laiklik ve sosyal hukuk devleti ilkelerine dayand belirtilmitir. Demokrasi, egemenliin millete ait olduu bir siyasi rejimdir. Hibir zaman dinsizlik anlamna gelmeyen laiklik ise, her ferdin istedii inanca, mezhebe sahip olabilmesi, ibadetini yapabilmesi ve dini inanlarndan dolay dier vatandalardan farkl bir muameleye tabi klnmamas anlamna gelir ifadeleri yer almaktadr. Cumhuriyetimizin kurucusu Byk Atatrke gre; Laiklik, sadece din ve dnya ilerinin ayrlmas demek deildir. Tm yurttalarn vicdan, ibadet ve din zgrl demektir. Laiklik asla dinsizlik olmad gibi, sahte dindarlk ve byclkle mcadele kapsn at iin, gerek dindarln gelimesi imkann temin etmitir. Laiklii dinsizlikle kartrmak isteyenler, ilerleme ve canlln dmanlar ile gzlerinden perde kalkmam dou kavimlerinin fanatiklerinden baka kimse olamaz. Laiklik uygar yaayn da bir art olmutur. Trk inklab, dine kar veya din aleyhtarl eklinde deil, din ile ilgili bulunmayan km, kokumu kurumlara

1788

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91703, Fihrist No:22357-3

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1124 / 1404

kar oluturulmutur. Dinin hasis menfaatler uruna istismarna iddetle kar koymutur. Trk inklab ile mmet devrinden millet devrine geilmitir. Yine Anayasamzn 14 nc maddesinin 1 inci fkrasnda hak ve hrriyetlerin ne gibi kt kastla kullanlamayaca sayma yoluyla belirlenirken; Anayasa yer alan hak ve hrriyetlerden hibirinin dil, rk, din ve mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzeni kurmak amacyla kullanlamayaca hususu da aka belirtilmitir. Bu maddenin birinci fkrasnn gerekesinde ise; baz hallerde kanun hkmlerine uygun olarak kullanlan bir hrriyetin esasnda baka bir kast gtmesinin ve bu kastn da fkrada belirtilen yasak amalara ynelik bulunmasnn her zaman mmkn olduu belirtilerek, bu konuda Anayasasnn 13 nc maddesinde yer alan genel ve zel nedenlerle gerekletirilecek snrlamalarn tesinde bir snrlama getirilmesinin zaruretine iaret edilmitir. Ayrca maddenin son fkrasnda, Anayasann hibir hkmnn, Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamayaca hkme balanmtr. 24 nc maddede ise; Herkesin vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahip olduu, 14 nc madde hkmlerine aylan olmamak artyla ibadet, dini ayin ve trenlerin serbest bulunduu ve kimsenin ibadete, dini ayin ve trenlere katlmaya, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamyaca, dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamayaca ve sulanamayaca, din ve ahlak eitim ve retiminin Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplaca hkm altna alnmtr. Anayasamz din ve vicdan ,dnce ve kanaat hrriyetlerine zel bir nem vermitir. Nitekim 15 inci maddesinde sava, seferberlik, skynetim ve olaanst hallerde dahi hibir sebep ve surette durdurulamayacak, ihlal edilemiyecek hak ve hrriyetleri snrl ekilde sayarken din ve vicdan hrriyetini de ifade etmitir. Son gnlerde, Anayasamzda Cumhuriyetin temel ilkeleri arasnda yer alan ve yine Anayasann 4 nc maddesi ile deitirilmesinin teklif bile edilemeyecei belirtilen laiklik ilkesi ile 24 nc maddesindeki "Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne suretle olursa olsun, dini v0ya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz." hkmne aykr tutum ve davranlara rastland gzlenmektedir. lke sorunlarnn zmn "Millet" kavram yerine "mmet" kavram baznda ele alarak sonulandrmay amalayan ve blc terr rgtne de ayn bazda yaklaarak onlar cesaretlendiren giriimlerin varl, lkemiz asndan ciddi tehlikeler oluturabilecek bir gelime olarak deerlendirilmektedir. Bunun dnda, komu lkelerden bazlarnn, zaman zaman lkemizde rejim aleyhtar faaliyet, tutum ve davran iine girmek suretiyle lkemizi a d bir rejime itme gayretleri de inkar edilemez bir gerektir. Bu lkeler faaliyetlerini bir yandan lkemizdeki radikal dinci terr rgtlerine verdikleri destek ile dier yandan, daha uzun vadede, baz tarikat ve gruplar kontrol etmek suretiyle ynlendirmektedirler. Bu ynlendirmeyi yaparlarken parasal harcamalardan ekinmemekte ve masum vatandalarmz farkna varmadklar istikametlere gtrmektedirler.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1125 / 1404

Yukarda belirtilen etkiler altnda, baz an dinci kesimlerin lkemizde mezhep ayrlklarn krklemek suretiyle toplumda kutuplamalara ve milletimizin dmanca kamplara ayrlmasna yol amas ihtimalinin de mevcut olmas olaya ayr bir boyut kazandrmaktadr. Baz terrist sol rgtler ile blc terr rgt PKK liderinin de ayn ekilde dier mezheplerdeki vatandalarmz krkledikleri bir dier gerektir. Yirmibirinci yzyla yaklatmz bu dnemde dahi, ne yazk ki, yce dinimiz'in lkemizde bir politika arac olarak zaman zaman kullanld mahade edilmitir. Dinden, kar arac olarak, iktidara ulam arac olarak yararlanmann, gerekte bir trl din dmanl olduu gzden rak tutulmutur. Din bezirganl, dinden kiisel kar iin yararlanma ve dini bask arac olarak kullanma politikalarnn milletimizce de tasvip edilmedii aikardr. Demokrasinin nimetlerinden faydalanarak demokrasiyi rafa kaldrmay hedef alan her trl ayrlk politika izleyen blc rgtler ile kk darda radikal dinci gruplara kar Devletimiz ve demokrasimiz kendisini, halkmzn kabulne mazhar olmu Anayasas ve kaytsz artsz milletimize ait olan hakimiyeti, onun adna kullanan Trkiye Byk Millet Meclisinin kabul ettii yasalarn salad hukuk dzeni iinde savunmak durumundadr. Vatandalarmz da, iinde yaad corafyann zorluklarn kabul etmek ve Devlet olarak var olabilmek iin gerekli nlemleri almak durumundadr. Trkiye Cumhuriyeti sorunlarn demokrasiye smsk sarlarak zp aabilecek gtedir. Anayasamzn 2 nci maddesinde ifadesini bulduu zere, Trkiye Cumhuriyeti demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. Hukuk Devleti olmann en nemli gereklerinden biri de yrrlkte bulunan yasalarn kii veya zaman ayrm gzetilmeksizin uygulanmas zorunluluudur. Yasalar var olduu srece bunlar uygulamaya yetkili klnm kamu grevlilerinin, artlar ne olursa olsun, bunlar uygulamas gerekmektedir. Aksi takdirde bir ksm yasa hkmlerinin uygulanmas, dier bir ksmnn uygulanmamas ya da uygulamada kii ayrm gzetilmesi, tam bir keyfilie yol aacaktr ki bu da hukuk dzenimizin dolaysyla rejimimizin tehlikeye girmesine yol aacaktr. Yukarda yaplan aklamalar erevesinde aadaki hususlarn bir kez daha hatrlatlmasnda ve tedbirlerin alnmasnda Bakanlmca yarar grlmtr. 2. Bilindii gibi, renci yurtlar ile zel okullarn almasnda, iletilmesinde ve kapatlmasnda valiliklere nemli yetkiler verilmitir. Bu yetkilerin en nemlisi de denetim yetkisidir. renci Yurtlar ile Benzeri Kurumlarn Almas, letilmesi ve Denetlenmesi Hakknda Ynetmeliin 51 inci maddesi aadaki hkm tamaktadr: "MADDE 51- Yaplan denetlemeler sonucunda; a) Atatrk ilke ve inklaplarna aykr hareket eden, b) Devletin, lkenin ve milletin blnmez btnln bozma dorultusunda faaliyet gsteren, c) Blgecilik, rklk propogandas yapan ve dini veya dini hissiyat veya dince mukaddes tannan eyleri alet ederek faaliyette bulunan,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1126 / 1404

d) Yaplan ikazlara ramen tabi olduklar mevzuat hkmlerine ve bu ynetmelikte belirtilen esaslara uymayan, e) Sorumlu olduu rencilerin barnma, beslenme, eitim ve retim ihtiyalarn karlamayan, f) rencilerin gvenliini salamayan ve tehlikeye sokan, kurumlar hakknda tabi olduklar mevzuat hkmlerine gre kapatlma ilemlerine mahallin en byk mlki amiri'nce balanr ve bu konuda ileme balanrken ve kapatlma karar alndktan sonra Bakanla (Milli Eitim Bakanl) bilgi sunulur. Madde metninden de anlald gibi mlki idare amirlerine geni bir yetki verilmitir. Ancak yasal durumun byle olmasna karlk tarikatlarla balantl baz zel yurt ve okullarn olduu da gzlenmektedir. Sz konusu yurtlarda dinin veya dini hissiyatn veya dince mukaddes saylan eylerin alet edilerek faaliyette bulunulup bulunulmadnn mlki amirlerce yalandan izlenmesi ve bu ekilde faaliyette bulunanlarn tesbit edilmesi halinde kapatlmas gerekmektedir. Sz konusu Ynetmeliin 45-49 maddelerinde ise mlki idare amirlerinin denetlemeye ilikin yetkileri, denetim periyotlar, denetleme ekipleri, denetleme sonu raporlan ile kurum ve ynetim personelinin geici olarak mlki idare amirlerince grevden uzaklatrlmalar konularnda ayrntl aklamalar yaplmaktadr. Mlki idare amirleri yasa ve ynetmeliklerce kendilerine verilen tm yetkilerde olduu gibi bu konuda da yetkilerini eksiksiz olarak kullanmaldrlar. Bu erevede olmak zere; Mlki idare amirlerimiz, izinsiz alm ve tarikatlara bal zel yurtlarn mevcut durumlarn tesbit edip yasal gereini yapacaklardr. Yurt dnda faaliyet gsteren "slami Cemiyet ve Cemaatler Birlii" gibi yasa d bir ok rgt tarafndan legal ve illegal yollardan lkemize sokulan ykc, blc ve irticai nitelikli yaynlarn yannda ayn amal video ve ses kasetlerinin zaman zaman gnderilmesine arlk verildii bilinmektedir. Gvenlik glerimiz, zellikle rencilerimizin bu tip ykc, blc ve irticai yaynlardan korunmas asndan bu yurtlarn yneticilerini bu konuda uyarmak ve bu yaynlarn lke iinde olduu gibi yurtlarn dahilinde de okunmasn engellemek grevini tam bir titizlikle yrtmelidirler. Bu konuda PTT ve Gmrk idareleriyle koordineli olarak denetim ve kontrollerin sklatrlmas gerekmektedir. Bunun dnda iliniz dahilinde faaliyette bulunan matbaalarda da baslan her trl ykc, blc ve irticai yaynlarn aratrlmasnn titizlikle yaplarak, su unsuru ihtiva edenlerin zamannda Cumhuriyet Basavclklarna intikal ettirilmesi salanacaktr. 3. Din, insan iin ftri bir ihtiyatr. Bunun iindir ki tarihin hi bir dneminde dinsiz bir topluma rastlanmamtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1127 / 1404

Din, insanlk tarihine hakim olan en byk etkendir. nk her milletin kltrnn temelinde din vardr. Nfusunun % 99'u mslman olan lkemizde; kltrmzn temelinde, ferdi ve sosyal hayatmzn ekillenmesinde, milli rf ve adetlerimizin olumasnda, milli birlik ve beraberliimizin salanmasnda, devam ettirilmesinde, vatan, millet, bayrak ve benzeri ortak milli duygularmzn canl tutulmasnda slamiyetin rol ve fonksiyonu aikardr. Dinin fonksiyonunu msbet ynde yapabilmesi, iyi anlalmasna baldr. yi anlalmas iin de iyi ve doru retilmesi gerekmektedir. Bu kutsal dinin temel kitab Kur'an- Kerimdir. Kur'an- Kerimi renmek ve retmek, her mslmann, dini, vicdani, ahlaki, sosyal ve kltrel hakk ve hrriyetidir. Milletimiz Kur'an retimine tarih boyunca byk nem vermi ve bu amala birok messese kurmutur. Bu messeseler Cumhuriyetimizin kuruluundan gnmze kadar Diyanet leri Bakanl'nn ynetim ve denetiminde Kur'an Kursu olarak faaliyetlerini srdrmektedir. Diyanet leri Bakanl, bu grevini hibir gr, felsefi inan ve mezhep ayrm yapmadan millete dayanma ve btnlemeyi ama edinerek yerine getirmektedir. Ancak baz tarikatlarn veya dini gruplarn yasal olmayan yollardan ve bazan dernek, bazan vakf ad altnda, grnte Kur'an kurslar atklar ihbarlar Bakanlmza intikal etmektedir. Bu dernek veya vakflarca dini duygular istismar edici, blc ve ykc faaliyetler yrtlebilecei ayrca ehliyetsiz kiilerin menfaat temini amacyla bu tr ilere girebilecei hususlar da gz nnde bulundurulmaldr. Bu balamda, Devletin gzetim ve denetiminde salkl biimde din eitiminin, dolaysyla Kuran retiminin yaplmasnda milli birliimiz ve btnlmz asndan zaruret olduu dnlmektedir. 4. Zaman zaman basma intikal eden haberlerden, yurdun eitli yerlerinde yaplan dini tesislerin, belli evrelere mesaj vermek amacyla, gndemde tutularak siyasi istismar konusu yaplmakta olduu mahade olunmutur. Bu tr tesislerle ilgili ihtiyalarn tesbiti, ilinizde mftlkler ve belediyeler ile dier ilgili makamlar arasnda koordinasyon salanarak gerekletirilmelidir. Bu tespitler yaplrken zellikle yeni yerleim alanlarnn imara almas srasnda mutlaka okul ve cami yerlerinin belirlenen kstaslar erevesinde imar planlarnda yer almasna dikkat edilmelidir. 5. 30.11.1925 tarih ve 677 sayl Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin eddine ve Trbedarlklar ile Bir Takm Unvanlarn Men ve lgasna Dair Kanunun 1 inci maddesinin ikinci fkras ile "Alelumum tarikatlerle eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyitlik, elebilik, babalk, emirlik, nakiplik, halifelik, falclk, byclk, frklk ve gayptan haber vermek ve murada kavuturmak maksadiyle nshaclk gibi unvan ve sfatlarn istimaliyle bu unvan ve sfatlara ait hizmet ifa ve kisve iktisas memnudur." hkm getirilmi ve maddenin dier ksmlarnda bunlara aykn hareket edenler iin verilecek cezalar hkme balanmtr. Kanun hkm byle iken, uygulamada kanuna aykr hallerin ve davranlarn var olduu gzlenmektedir. Kanun uygulaycs gvenlik glerimizin kanunlar uygulama ve aykr hareket edenleri yarg mercileri nne karmakla grevli olduklarn hatrlatmakta yarar grlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1128 / 1404

6. rticai faaliyetleri nedeniyle Yksek Askeri ur'a karar ile Trk Silahl Kuvvetlerinden iliii kesilen personel konusunun, istismar edilerek Trk Silahl Kuvvetlerini dine karym gibi gsterme abalarna, zaman zaman bir ksm basnmzda rastlanmaktadr. Yce Trk Ulusu'nun gzbebei Trk Silahl Kuvvetlerine kar bu gibi kampanyalar bilinli olarak yaplmakta ve onun, halkmzn sevgi ve gveninden uzaklatrlmas hedeflenmektedir. Bu gibi yaynlarn zararlarnn ve neleri amalad konusunun yeri geldike ve her frsatta halkmza anlatlmas ve bu konuda basn mensuplarnn aydnlatlmasnn yararl olaca deerlendirilmektedir. Bunun dnda Trk Silahl Kuvvetlerini veya Devletin dier kurum ve kurulularn tahkir ve tezyif edici bu gibi davranlar karsnda da derhal yasal ilemlere balanmaldr. 7. Vali ve kaymakamlarmz ile belediye bakanlarmzca yaplacak ilk defa memuriyete giri atamalarnda, irticai nitelikte ve blc kiilerin kamu kurum ve kurulularna szmalarn nlemek iin gereken titizlik gsterilecektir. 8. Baz komu ya da blge lkelerinin, lkemizdeki demokratik ortamdan yararlanarak, byk lde finansman da salamak suretiyle tarikatlar kurmak veya lkelerindeki baz tarikatlarn uzantlarn lkemiz topraklarnda faaliyete geirmek, ya da kurulmu tarikatlara yardm ve destekte bulunmak suretiyle faaliyette bulunduklar bir gerektir. Bu lkelerde bulunan ve kendilerine "slami" ismini ekleyen terr rgtlerinin de lkemizde zaman zaman faaliyet alan aradklar gzlenmektedir. lkemizi a d bir rejimden ve din istismarnn sebep olabilecei muhtemel bir atmadan korumak amacyla bu tr hareketler iin istihbarat almalar youn bir ekilde srdrlecek, bu lkelerin vatandalarnn lkemizdeki faaliyetleri kontrol altnda tutulacaktr. 9. Mezhep ayrlklarn krklemek suretiyle toplumda kutuplamalara neden olacak ve milletimizin dmanca kamplara ayrlmasna yol aacak tehlikeli faaliyetler zerinde istihbarat faaliyetleri arttrlacaktr. Bir yandan an dinci kesimdeki faaliyetlerin izlenmesine devam edilecek, dier yandan alevi vatandalarmz zerinde terr rgtlerinin etkileme faaliyetinde bulunaca gznne alnacaktr. Nitekim kanl terr rgt PKK ve onun bann son gnlerde, lkemizdeki alevi vatandalarmz tahrik etmek suretiyle, bir alevi-snni atmas yaratmaya alan sylemlerde bulunmaya balad gzlenmektedir. Gvenlik glerince gerekli dikkat ve hassasiyetle mdahale edilecek ve yerinde sndrlecektir. 10. Belediyelerimiz o yerin mahalli mterek ihtiyalarn karlamak amacyla kurulmu birer yerel ynetim birimidir. Baz belediye bakanlarmzn mahalli mterek ihtiyalar zmlemek iin aba sarfetmek yerine zaman zaman, kendi grev alanlaryla hi bir ilgisi olmayan konularda faaliyet iine girdikleri gzlenmektedir. Baz belediye bakanlarnn bu tutum ve davranlar, su tekil ettii gibi, gelitirmek iin aba sarfettiimiz yerel ynetim ruhuna ve reformlarna zarar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1129 / 1404

vermektedir. Bu davranlar, yerel ynetimlerin glendirilmesi konusuna kar olanlarn, grlerine hakl gerekeler bulmalarn salamaktadr. Yerel yneticilerimizin de tasvip etmedii bu tutum ve davranlara giren ve kanunen su saylabilecek beyanlarda bulunan belediye bakanlarmz hakknda, onlar zerinde vesayet denetimine sahip bulunan Vali ve Kaymakamlarmzca her trl yasal ileme bavurulacak, bunlar hakknda yrtlen soruturmalarn sr'atle sonulandrlmas salanacak ve tekrarlanmamas iin her kademede nlem alnacaktr. Bunun dnda baz belediye bakanlarmzn, irticai faaliyetleri nedeniyle Trk Silahl Kuvvetlerinden Askeri ur'a kararyla iliikleri kesilen personel konusunu istismar ederek, bu personeli belediyede, belediyeye bal iletme veya kurulularda ya da belediyelerin kurduu veya katld irketlerde sistemli olarak ie aldklar anlalmaktadr. ok tabiidir ki demokratik bir hukuk devleti olan lkemizde, bu ekilde iliikleri kesilen personelin bir baka kamu kurumunda almalarm engelleyecek bir mevzuat bulunmamakla birlikte, belediye bakanlarmzn sistemli olarak bu atamalar yapmalar rahatszlk yaratmaktadr. Bakanlarmzn elbette bu gibi kiileri, gerekli atama iznini temin ettikten sonra, atamaya yetkileri varsa da bunu Trk Silahl Kuvvetlerine kar "Siz iine son verirseniz, biz alrz" eklinde bir tepki hareketine dntrmelerinin doru olmayacann herkes tarafndan kabul edilebilecek bir gerek olduu unutulmamak ve bu konuda gerekli uyanlar belediye bakanlarmza yaplmaldr. Bilindii zere, 19.3.1997 tarihli ve 10245 sayl genelgemizle, aktan atama izin taleplerinde ilk defa memuriyete atanacaklar ile daha nce memuriyet yapp herhangi bir ekilde ayrlp, tekrar memuriyete atanacaklar iin formlar farkllatrlm olup, bu atama izin taleplerinin Bakanlmza gnderilmesinden nce Vali ve Kaymakamlarmzca gerekli n inceleme yaplacaktr. 11. 2596 sayl Baz Kisvelerin Giyilmeyeceine Dair Kanuna aykr olarak ortaya kan ve Trkiyeyi a d bir grnme yneltecek uygulamalar konusunda yasalarn ngrd tedbirler Anayasa Mahkemesinin bu konudaki kararlan istikametinde alnmaldr. Bu tedbirlerin zellikle kamu kurum ve kurulularnda titizlikle uygulanmas salanmaldr. 12. eitli nedenlerle verilen ksa ve uzun namlulu silahlara ait ruhsat oleinlerinin yaplmas srasnda byk bir titizlik gsterilmesi gerekmektedir. Kanun ve ynetmeliklerin uygulanmasnda verilen yetkilerin snrnn almamas ve daha dikkatli davranlmas gerekmektedir. Aksine davranlarn su tekil edecei unutulmamaldr. 13. Yardm Toplama Kanununda ve Yardm Toplama Kanununun Uygulama Esaslar Hakknda Ynetmelikte; vardm toplama usul ve esaslar aka dzenlenmesine ramen evraklarn tanziminde ve faaliyetlerin denetlenmesinde aksaklklarn ortaya kt, baz gerek ve tzel kiilerce izinsiz olarak yardm topland gzlenmektedir. Kurban derisi ve barsak toplama ile fitre ve zekat zarf datmak suretiyle yardm toplama yetkisi sadece Trk Hava Kurumu'na verilmise de Yardm Toplama Kanununun 4 nc maddesinde yardmn istee bal olduu, kii ve kurulularn yardmda bulunmaya zorlanamayaca, Borlar Kanununda ise, ba olarak verilen mal ve haklarn kime verilecei konusunda tamamen ba yapann iradesine brakld hususu dzenlenmitir. Kanunlarda kiilerin kurban deri ve

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1130 / 1404

barsaklarn herhangi bir dernek veya hayr kurumuna bizzat gtrerek vermelerini yasaklayc bir hkm bulunmamaktadr. Trk Hava Kurumunca bu yolla elde edilen gelirler belli yzdeler arasnda Trkiye Kzlay Dernei. Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf ve Diyanet Vakf'na verildiinden gelirin amacna daha uygun harcanaca dikkate alnarak Mlki dare Amirlerince dzenlenecek toplantlarda ky ve mahalle muhtarlar ve ilgililer Trk Hava Kurumu'na yardmda bulunmalar konusunda bilgilendirilecek, dier gerek ve tzel kiilere toplama izni verilmeyecek, izinsiz faaliyete girienler hakknda Kanunun 29 uncu maddesine gre ilem yaplacaktr. Baz valilerin, hava alam yapm gibi projelerin gerekletirilmesi iin kurban derisi toplama faaliyetlerini bizzat yrttklerine ya da koordine ettiklerine dair duyumlar alnmakta olup. byle bir tutum ve davran iine girilmemesi gerektiinin btn mlki amirlerce bilinmesi gereklidir. 14. Baz belediyeler, siyasal partiler ya da derneklerce dzenlenen trenlerde zel niforma giydirilmi korumalarn kullanld mahade edilmektedir Koruma ya da baka ne ad altnda olursa olsun, bu gibi niformalarn giyilmesi yasalara uygun bulunmamaktadr. Zira yasalarmz hangi grevlilerin niforma giyebileceklerini belirlemitir. zel niforma giydirilmi korumalar ve buna neden olan sorumlular hakknda yasal ilemlere derhal balanacak ve bu ilemler ivedilikle sonulandrlacaktr. Yasa d uygulamalarn ulaabilecei vahim boyutlar dikkate alnarak, yasa ile ngrlmemi btn zel korumalar kaldrlacaktr. 15. Bilindii gibi 25.7.1951 tarih ve 5816 sayl Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun ile Atatrk'n hatrasna alenen hakaret eden veya sven, Atatrk' temsil eden heykel, bst ve abideleri ve yahut Atatrk'n kabrini tahrip eden, kran, bozan veya kirleten kimselere cezai meyyideler getirilmitir. Sz konusu Kanun Atatrk'n salnda deil lkemizin ok partili demokrasiye getii bir dnemde yrrle konulmutur. Bu Kanunun karlmasna neden olan husus, ok partili demokrasiye geile birlikte birtakm frsat ve bedbaht kiilerin, gelen hrriyet ve demokrasi havasn ktye kullanarak inklaplara ve bu inklaplarn nderi olan Atatrk'e dergi ve brorlerle irkin ve tecavzkar yazlar yazmaya yer yer Atatrk heykellerini kumaya balamalar ve bu hareketlerin kamu vicdannda derin yaralar amasdr. Bu Kanun, kadirinas Trk milletinin kendine hr ve bamsz bir vatan brakan dahi ve kahraman evlad byk Atatrk'n eser ve inklaplarnn korunmas kadar O'nun sevgisiyle dolu olan Trk milli vicdannn huzurunun da korunmas amacyla karlmtr. Atatrk'e kar yaplan hakaret ve tecavzlerin sadece O'na kar yaplm olarak telakki edilmesi mmkn deildir. Bu hakaret ve tecavzler. O'nun ahsnda laik ve demokratik Cumhuriyetimize kar yaplm hakaretlerdir. Bu nedenle mlki amirlerimiz ile kolluk kuvvetlerimizin sz konusu Kanunun uygulanmasnda titizlik gstermeleri ve yasaya aykr duruma rastlanlmas halinde konunun yetkili Cumhuriyet Basavclklarna intikal ettirmeleri byk bir nem tamakladr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1131 / 1404

Sonu olarak; 1. Yukarda 15 madde olarak belirtilen ve bu yaz ekinde alma program olarak gnderilen hususlar demokratik ve laik Trkiye Cumhuriyetinin, Anayasamzdaki ilkeler dorultusunda yaayabilmesi iin hayati nitelikte unsurlar olup; bunlarn uygulanmas ile korunup kollanmas hususunda, basta valiler olmak zere gvenlik glerimiz ve tm kamu kurum ve kurulular gereken ciddiyet ve titizlii gstereceklerdir, 2. alma programnda belirtilen ve mevcut durumun tesbitine ynelik raporlarn birer rnei Bakanlmza gnderilecektir. 3. Valilerimiz her gn yapmakta olduklar asayi saatinin belli bir blmn bu yazmz ve ekindeki alma programna ayracaklardr. Bu blmde grlen konulara gre gerektiinde MT temsilcisi ile Mft, Milli Eitim Mdr gibi dier kamu grevlilerinin de katlm salanabilecektir. 4. Valilerimiz bu yazmz ve ek alma programnn uygulanabilirlii zerindeki grleri ile yasa, ynetmelik deiiklii gibi nerilerini bu yazmzn alnmasndan sonra bir ay iinde bir rapor halinde Bakanlmza gndereceklerdir. Bilgi ve gereini rica ederim.

Genelgenin ekinde, ayrca, 16 maddeden oluan bir tedbirler paketinin yer ald faaliyet program cetveli mevcuttur:
1. Laikliin byk bir titizlikle ve hassasiyetle korunmasnn salanmas, ihmali grlenler hakknda ilem yaplmas, 2. zel yurt ve vakf okullarnn denetim altna alnmas, kanuna uygun olmayanlarn kapatlmas ve sorumlular hakknda ilem yaplmas, 3. Diyanet leri Bakanl kontrolnde almam Kuran kurslarnn tespit edilerek faaliyetlerine son verilmesi, 4. Dini tesislerin siyasi istismar konusu yaplmamas, dinin tesis ihtiyacnn ortaya konulmas, bu konudaki almalarn il ve ile mftlklerince koordine edilmesi, 5. Men edilmi tarikatlarn ve 677 sayl Kanunda belirtilen tm unsurlarn faaliyetlerine son verilmesi, 6. Yksek Askeri ura kararlar ile Trk Silahl Kuvvetlerinden iliikleri kesilen personel konusunun istismar edilmemesi, istismarn nlenmesi iin baz medya gruplarnn aleyhteki yaynlar hakknda yasal ilem yaplmas - Gvenlik glerince durum izlenerek Cumhuriyet Basavclklarna intikal ettirilecektir. - Valilerimizce yeri geldike, bu olayn arkasndaki senaryolar anlatlacaktr. 7. Kamu kurum ve kurulular ile belediyelere, ar dinci kesimden veya yasa d rgtlerden muhtemel szmalarn nlenmesi iin, personel alm ve altrlmasnn devaml takip edilmesi, szan bu tip personelin iine son verilmesi,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1132 / 1404

8. lkemizi a d bir rejimden ve din istismarnn sebep olabilecei muhtemel bir atmadan koruyabilmek amacyla komu lkelerin ykc ve blc faaliyetlerini nleyici tedbirler paketi oluturulmas 9. Ar dinci kesimlerin mezhep ayrlklarn krklemelerine mani olunmas 10. Belediyelerin kendileri veya irketleri vastasyla, irticai faaliyetleri, disiplinsizlikleri veya yasa d rgtlerle irtibat nedeniyle iliikleri kesilen personelin durumunun tesbit edilmesi, bu ekilde personel altrlmasn nleyici tedbirler alnmas, 11. Kyafet Kanununa aykr uygulamalara mani olunmas, taviz verilmeden uygulama yaplmas, 12. Ksa ve uzun namlulu silahlara ait ruhsat ilemlerinin yaplmasnda taleplerin dikkatle deerlendirilmesi, mevcut aykrllarn dzeltilmesi, 13. Kurban derilerinin rejim aleyhtar kurulularca toplanmasna mani olunmas, kurban derisi toplamada Trk Hava Kurumuna destek olunmas, kanunla verilmi yetki dnda kurban derisi toplayanlara kar meyyide uygulanmas, mlki idare amirliklerince tevik toplantlar dzenlenmesi, dier gerek ve tzel kiilere toplama izni verilmemesi, 14. zel niforma giydirilmi korumalar ve sorumlular hakknda yasal ilemlerin ivedilikle sonulandrlmas, yasal olmayan korumalarn kaldrlmas 15. lke sorunlarnn zmn millet kavram yerine mmet kavram baznda ele alarak sonulandrmay amalayan ve blc terr rgtne de ayn bazda yaklaarak onlar cesaretlendirici giriimler nlenmelidir. 16. Byk kurtarc Atatrke saygszln nlenmesi, 5816 sayl Kanunun kesin olarak uygulanmas.

Grld zere, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii, Babakanla, MGK Genel Sekreterliine, Genelkurmay Bakanlna, Milli Savunma Bakanlna bilgi iin gnderilen 28 Mart 1997 tarihli bu Genelge vastasyla, darbe yaplmasna gerek yok, biz ileri Bakanl, daha dorusu Hkmetin DYP kanad olarak, irticaya kar mcadele etmede kararlyz mesaj verilmek istenmitir. Bu balamda, Genelgede, 28 ubat 1997 tarihli 406 sayl MGK Karar erevesinde icra edilmesi ngrlen tm tedbirler, tm Vali ve Kaymakamlara birer emir olarak ulatrlm; 28 ubat MGK Kararnda yer alan tm hususlarn (ykc faaliyetler, tarikatlar, yurt ve vakf okullar, Kuran kurslar, YA Kararyla atlanlarn ie alnmamalar, klk-kyafet, ksa ve uzun namlulu silahlar, kurban derilerinin THK tarafndan toplanmas, zel niforma giymi korumalara, Atatrke kar ilenen sular vd.) Valiler, Kaymakamlar ve de onlarn ynlendirmeleriyle Belediye Bakanlar tarafndan uygulanmas talimat verilmitir. Genelgede, YA Kararlaryla TSKdan ihra edilen asker personel ile dier irticai dncedeki kiilerin Valilikler, Belediyeler ve Belediye irketlerindeki ilere alnmamalar/szmamalar konusuna zel nem verildii dikkat ekmektedir. Ancak, ERBAKANn ve AKENERin yaymladklar yukarda aklanan sz konusu mevzuata ramen, dnemin basn-yayn organlar tarafndan, 406 sayl MGK Kararnn Babakan ERBAKAN tarafndan kerhen imzaland, Hkmetin ve baz brokratlarn,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1133 / 1404

yaymlanan bu Direktif ve Genelgeyi uygulama konusunda isteksiz olduu yolunda eitli iddialar ortaya atlmtr. Bu tartmalara, dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirel de katlarak, 28 Nisan 2007 tarihli gazetelere u aklamay yapmtr:1789
28 ubat kararlar bir sretir. Madem altnda hkmetin imzas var, 8 yl kesintisiz eitim dahil hepsi uygulanacaktr. MGK danma organ deildir. Anayasa'ya gre, ald kararlar hkmete tavsiye etmiyor, bildiriyor. Yalnz 8 yl eitim deil, 18 ayr madde sz konusudur, takibi istenen. Gerei yapacak merci Bakanlar Kurulu'dur. Topu Meclis'e atarak olmaz. Madem hkmetsiniz, arkanzda Meclis iradesi var demektir. nk ounlua dayanyorsunuz. Gerei neyse yapmalsnz.

Cumhurbakan Demirel, bu aklamasyla, esasen tavsiye niteliinde olan 406 sayl MGK Kararlarnn, Anayasann MGK kararlar Bakanlar Kuruluna bildirilir hkmne istinaden, Hkmet asndan balayc bir karar olduunu savunarak, Hkmet-asker arasndaki geriliminde safn belli etmi; yeni bir siyasi tartmann fitilini atelemitir. 18 Mays 1997 Tarihli Babakanlk Direktifi Kamuoyunda ykselen bu eletiriler zerine, Babakan ERBAKAN tarafndan, 18 Mays 1997 tarihinde, daha nce 14 Mart 1997 tarihinde Bakanlklara gnderdii Direktife ilaveten bir Uygulama Direktifi daha yaymland tespit edilmitir. 406 sayl MGK Kararna stinaden karlan 14 Mart 1997 tarihli Babakanlk Direktifinin Uygulanmasnn Takibi konulu, 01704 sayl sz konusu Uygulama Direktifi;1790 Dileri Bakan ve Babakan Yardmcsna, Devlet Bakanlklarna ve Bakanlklara gerei, Cumhurbakanl Genel Sekreterliine ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine ise bilgi iin gnderilmitir. Bu Uygulama Direktifinin, GENEL ESASLAR balkl ilk blmnde unlar yer almtr:406 sayl MGK karar ile ilgili tedbirlerin ksa, orta ve uzun vadeli planlama, programlama, koordine ve bteleme gibi safhalarnn Bakanlar Kurulunca takibi iin etkin bir alma yaplmas maksadyla Babakanlk nezdinde, Milli Gvenlik Kurulu 406 Sayl Kararyla ilgili Tedbirleri Srekli zleme Merkezi (ksa adyla Srekli zleme Merkezi, Merkez) ve yine ayn ekilde Babakanlk nezdinde bir Milli Gvenlik Kurulu 406 Sayl Kararyla ilgili Tedbirlerin Uygulanmasn zleme ve Koordinasyon Komisyonu (Komisyon) kurulmutur. Yazda, devamla; Srekli zleme Merkezinin, Babakanlk Mstear Yardmcl uhdesinde oluturulan yeteri kadar uzman personelden mteekkil bir alma grubu halinde devaml grev yapmas, bu Merkezin ayn zamanda Uygulamay zleme ve Koordinasyon Komisyonuna sekreterya grevi ifa etmesi, yaplan almalar takip eden ve ynlendiren bir komisyon olarak grev yapacak ve gerektii zaman toplanarak hizmetlerini srdrecek olan Uygulamay zleme ve Koordinasyon Komisyonunun da Babakanlk Mstear Bakanlnda, Adalet, ileri, Maliye ve Milli Eitim Bakanlar Mstearlar ile Diyanet leri

1789 1790

Savsaklamak Yok, Milliyet, 28 Nisan 2007. Genelge Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1134 / 1404

Bakan, Devlet Personel Bakan ve Vakflar Genel Mdrnden teekkl etmesi ngrlmtr. ALIMA ESASLARI bal altnda:
Komisyonun Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin gr ve dncelerini aldktan sonra, Milli Gvenlik Kurulunun 406 Sayl Kararyla ilgili olarak hangi tedbirlerin hangi makamlarca hangi vadede uygulanacan belirten almay en ksa srede tamamlanmas, bu tedbirlerin Babakanlk tarafndan onaylandktan sonra, ilgili makamlara bildirilmesi, tedbirler programnda deiiklik yaplmas gerekiyorsa bu hususlarn Komisyonca teklif edilmesi ve onaylandktan sonra yrrle konulmas, Komisyonun her ay en az bir defa toplanmak suretiyle o ay ierisinde Bakanlklar ve ilgili Kurulularca yaplan almalar ve bu almalar hakkndaki Srekli zleme Merkezi raporlarn gzden geirip gerekli ynlendirmeleri yapmas, Komisyon ve Merkezin almalarnda Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin dzenleyici, ynlendirici ve koordine edici ibirliinden yararlanaca, Komisyonun gerekli grd takdirde dzenlemeler konusunda st dzey brokrat, uzman ve akademisyenlerden de yararlanlmas, Merkezin her ay yaplan almalar hakknda Komisyonu bilgilendirilmesi, Komisyonun da o ayn en ge 25ine kadar hazrlayaca Uygulamay Takip Raporunu Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine iletmesi, Komisyonun ilk toplantsn 20.05.1997 gn saat 09.30da Babakanlk Mstearlnda yaplmas.

Grld zere, 18 Mays 1997 tarihli bu Uygulama Direktifle; 406 sayl MGK Kararnn uygulama durumunun, MGK Genel Sekreterlii ile koordineli olarak, Babakanlk Mstear Yardmcs bnyesinde uzmanlardan oluacak Srekli zleme Merkezi tarafndan gn gnne izlenerek raporlanmas; daha sonra bu almalarn Babakanlk Mstear bakanlnda kurumlarn st dzey yetkililerinden oluacak Milli Gvenlik Kurulu 406 Sayl Kararyla ilgili Tedbirlerin Uygulanmasn zleme ve Koordinasyon Komisyonu vastasyla, her ay MGK Genel Sekreterliine iletilerek, aylk MGK toplantlar gndemine tanmas salanm olmaktadr.

ANASOL-D Hkmeti Dnemi


ANASOL-D Hkmeti, zellikle iktidara geliinin ilk aylarnda, 406 sayl MGK Kararnn uygulanmas ve takibi konusunda hzl hareket etmitir. Bu balamda, bu hkmet dneminde gerekletirilen en nemli icraat, 8 yllk kesintisiz zorunlu eitimi ngren kanununun kartlmas olmutur. 28 Kasm 1997 Tarihli Babakanlk Direktifi Bu Hkmet dneminde, Babakan Mesut YILMAZ tarafndan, 28 Kasm 1997 tarihinde tm icrac Bakanlk ve kurulular ile MGK Genel Sekreterliine gerei, Genelkurmay Bakanl ve Cumhurbakanl Genel Sekreterliine ise bilgi iin gnderilen 406 Sayl MGK Kararna stinaden karlan 14 Mart 1997 tarih ve 01704 Sayl Babakanlk Direktifinin Uygulanmasnn Takibi konulu, 01-51/02853 sayl, bir Uygulama Direktifi1791 yaymlanmtr:

1791

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91704 Fihrist No:22357-487,488.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1135 / 1404

406 sayl MGK Kararnn karlmasndan bu yana, bata sekiz yllk kesintisiz zorunlu ilkretimin uygulamaya konulmas olmak zere baz olumlu sonular alnd, Milli Eitim Bakanlna ilaveten, ileri ve Adalet Bakanlklar ile Diyanet leri Bakanlnca baz idari ve yasa deiiklikleri yapld ancak tm Bakanlk, Kurum ve Kurulularn kendi sorumluluk alanlarna giren tedbirlerin hassasiyetle uygulanmas ve uygulatlmas istenerek, tedbirlerin uygulanmas iin gerekli olan mevzuatn oluturulmas ve varsa mevzuat tekliflerin Bakanlar Kuruluna gnderilmesi, ayrca uygulamann daha shhatli yaplmas, takip ve kontroldeki etkinliin salanmas iin Babakanlk Mstearnn bakanlnda, Adalet, Dileri, ileri Maliye ve Milli Eitim Bakanlklar Mstearlar ile Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreter Yardmcs, Diyanet leri Bakan, Devlet Personel Bakan, Emniyet Genel Mdr ve Vakflar Genel Mdrnden oluan Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu ile Babakanlk Mstear Yardmcs bakanlnda yeteri kadar uzman personelden teekkl eden Uygulamay Takip ve Deerlendirme Merkezi kurulduu, ayrca 18 Mays 1997 tarihli (Babakan ERBAKAN tarafndan karlan) Uygulama Direktifinin iptal edildii.

Genelge ekinde yer alan:


Kurul ve Merkezin alma Esaslar balkl yazda1792, Kurulun Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin gr ve dncelerini aldktan sonra, ile Milli Gvenlik Kurulunun 406 sayl Kararyla ilgili olarak hangi tedbirlerin hangi makamlarca hangi vadede uygulanacan belirten almay en ksa srede tamamlanmas, bu tedbirler programnn Babakanlk tarafndan onaylandktan sonra ilgili makamlara bildirilmesi, kurulun her ay en az bir defa toplanmak suretiyle o ay ierisinde Bakanlklar ve ilgili Kurulularca yaplan almalar ve bu almalar hakkndaki Merkez raporlarn inceleyip gerekli ynlendirmeleri yapmas, Merkezin yaplan almalar hakknda her ay Kurulun bilgilendirilmesi, kurulun her ay hazrlayaca Uygulamay Takip Raporunun Milli Gvenlik Kurulunda grlmek zere Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine iletilmesi.

Grld zere, 28 Kasm 1997 tarihli bu Direktifle, Babakan ERBAKAN tarafndan daha nce 18 Mays 1997 tarihinde karlm olan 406 sayl MGK Kararyla ilgili eski Direktif yrrlkten kaldrlmtr. Bu yeni Direktifte, ncelikle 406 sayl MGK Kararnn uygulanmas asndan yeni bir dneme girildii mesajnn verilmesi amacyla, eskiden var olan Srekli zleme Merkezi ve Milli Gvenlik Kurulu 406 Sayl Kararyla ilgili Tedbirlerin Uygulanmasn zleme ve Koordinasyon Komisyonunun adlar, srasyla Uygulamay Takip ve Deerlendirme Merkezi ve Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu olarak deitirilmitir. Eskiden var olan Komisyonun adnn, Kurul olarak deitirilmesi, Kurulun, Komisyona nispeten, daha st dzey bir yapy artrmas bakmndan nemlidir. kinci ve daha nemli olan deiiklik ise grevi, daha nce bu Merkez ve Kurul almalarn koordine etmekle snrl tutulan MGK Genel Sekreterliine, MGK Genel Sekreter Yardmcsnn Uygulamay zleme ve Koordinasyon Komisyonu yesi haline getirilmesiyle, 406 sayl MGK Karar konusunda Babakanlk bnyesinde yaplacak almalara dorudan mdahil olma ve ynlendirme yetkisi verilmesidir. 2003 ylna kadar MGK Genel Sekreter Yardmclarnn Korgeneral rtbesinde bir asker olduklar dnlecek olursa, yaplan bu
1792

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91704 Fihrist No:22357-489.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1136 / 1404

deiikliin nemi daha iyi anlalabilir. Bylece MGK Genel Sekreterlii, Babakanlk iinde tm Bakanlklara u veya bu lde etki etme ve ynlendirme imknna kavumutur. ubat 1998 Tarihli Babakanlk Direktifi Babakan YILMAZ tarafndan, 4 ubat 1998 tarihinde, le Merkezli Denetim Hk. konulu yeni bir Genelge daha yaymlanmtr. crac Bakanlk ve kurululara gerei, Genelkurmay Bakanl, Cumhurbakanl Genel Sekreterlii ve MGK Genel Sekreterliine bilgi iin gnderilen bu Genelgede;1793
lke dzeyinde milli gvenliin salanmasndan sorumlu olan Cumhuriyet Hkmetinin genel denetim ve gzetim yetkisine dayanarak; ykc, blc ve irticai faaliyetlerle mcadele iin illerde Valiler tarafndan ynlendirilip, koordine ve kontrol edilen; ile baznda Kaymakamlar tarafndan bizzat kendilerinin de katlaca bir denetim sistemi kurulacak ve iletilecektir. l Valileri ve le Kaymakamlar, Devlet ve Hkmetin temsilcileri olarak 5442 Sayl l daresi Kanununun kendilerine verdii yetkileri kullanarak, lelerde faaliyetlerini srdren ykc, blc ve irticai faaliyetlerde bulunan ve/veya bu faaliyetlerde bulunanlarn odaklat dernekler, vakflar ve dier zel hukuk tzel/zel kiilerince kurulan, iletilen, ynetilen zel okullar, yurtlar, pansiyonlar, kurslar, dershaneler veya baka adlar altnda faaliyet gsteren tm kurulular etkin bir ekilde denetleyecektir. Bu denetimlerde anlan dernekler, vakflar ve zel hukuk tzel kiilerinin dier faaliyetleri ile gelir kaynaklar ve giderlerinin de denetlenecei, bu denetimlerin illerde Valilerin bakanlnda kaymakamlarn da katlmyla yaplan l Emniyet Asayi Koordinasyon Toplantlarnda ayda bir defa deerlendirilecek, gerektiinde mterek denetim esaslar belirlenecek ve gelecek aylarda yaplacak denetimlerin programlarn saptanacaktr. Bu toplantlar sonucunda ortaya kan denetim sonular ve deerlendirmelerin her ay dzenli olarak ileri Bakanl ile Babakanla gnderilecek, yaplacak bu denetimlerde Vali ve Kaymakamlar tarafndan ihtiya duyulan her trl bilgi, belge, ara, gere ve personel istek halinde Bakanlklar ile ilgili kamu kurum ve kurulularnn il, ile veya blge tekilatlan veya yerel idareler tarafndan ncelikli olarak karlanacak, l ve ilelerde ulusal, blgesel veya yerel dzeyde yayn yapan baz zel televizyon ve radyo kurulularnca ykc, blc ve irticai nitelikli yaynlar yapld bilinmektedir. l ve ilelerde bu yaynlar vali ve kaymakamlarn gzetiminde gvenlik kurulularnca takip edilecek, su olan yaynlar usulne uygun bir ekilde tespit edilerek TC. Savclklarna ve Radyo ve Televizyon st Kuruluna bildirilecektir. Cumhuriyetin Vali ve Kaymakamlarnn hi bir bask altnda kalmadan gven duygusu ierisinde ibu genelgede verilen grevleri laykyla yapacaklarna dair inancm ve gvenim tamdr.

Grld zere, bu Genelge ile REFAH-YOL Hkmeti dneminde, ileri Bakan Meral AKENER tarafndan 28 Mart 1997 tarihinde Valiliklere gnderilen Genelgeye dokunulmayarak, 406 sayl MGK Kararnn uygulanmas ile ilgili almalarn daha etkin hale getirilmesi amacyla, le baznda Kaymakamlarn bizzat iinde yer alacaklar, gn gnne takip ve aylk raporlama esasna dayal yeni bir denetim sistemi kurulmutur. Bylece, bu Genelge ile 406 sayl MGK Karar ile ilgili takip almalarnn, Trkiye sathna yaylmas amalanmtr.

1793

CUMHURBAKANLII ARV, Dolap No:91704 Fihrist No:22357-461.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1137 / 1404

Adalet Bakanlna da gnderilen bu Genelgede, Vali ve Kaymakamlar tarafndan yaplacak tespitlerin Savclklara bildirilmesi eklinde emir verilmesi, idarenin grevinin hatrlatlmas bakmndan alt izilmesi gereken bir noktadr. Genelgede, Babakan YILMAZ tarafndan, Vali ve Kaymakamlara Cumhuriyetin Vali ve Kaymakamlar eklinde hitap edilmesi, keza onlara hibir bask altnda kalmadan gven duygusu ierisinde hareket etme ynnde telkinde bulunulmas, siyasi iradenin, idarenin arkasnda olduu mesajn verme ihtiyacnda olduunu gstermektedir. Genelgede dikkat eken bir dier husus, Genelgede milli gvenliin salanmas ifadesine yer verilerek, 406 sayl MGK Kararnn odak noktasn tekil eden ykc/irticai faaliyetlerin kapsamna, bu kez blc faaliyetlerin de eklenmesidir. Babakan YILMAZn 28 Kasm 1997 ve 4 ubat 1998 tarihlerinde yaymlad sz konusu Direktif ve Genelgeye ramen, Genelkurmay Bakanlnn, ANASOL-D Hkmeti tarafndan irticayla mcadele alannda yaplan almalardan da memnun kalmad grlmektedir. Zira, 17 Mart 1998 tarihinde gerekletirilen MGK toplantsnda, Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrlanan rtica Ne Durumdadr? balkl zel bir brifingte irtica tehlikesinin byyerek devam ettii mesaj verilmitir. Bu siyasi konjonktrde, bir yandan MGK, dier yandan bir ksm kamuoyunda MGK Hkmeti eklindeki eletirilere muhatap olan YILMAZ, iki arada bir derede kalm olacak ki, ordunun irtica abartt eklindeki kamuoyu aratrma sonularn gazetecilerle paylamaya balamtr.1794 Bu ortamda, ANASOL-D Hkmetine dardan destek veren CHP'nin Trkbank yolsuzluundan dolay, 25 Kasm 1998 tarihinde Babakan YILMAZ aleyhinde verdii gensoru nergesinin kabul edilmesi zerine hkmet dmtr. Bu gelime zerine, Cumhurbakan DEMREL, hkmet kurma grevini 23 Aralk 1998 tarihinde DSP lideri ECEVTe vermi ancak ECEVT hkmeti kuramayarak grevi iade etmitir.

MGK Kararlar
25 Temmuz 1997 Tarihli ve 409 Sayl MGK Karar MGK, ANASOL-D Hkmeti gelir gelmez, bir nceki hkmet dneminde alnan 406 sayl MGK Kararnn uygulama durumunu yeniden gndemine almtr. Bu erevede, Babakan Mesut YILMAZn ilk kez katld 25 Temmuz 1997 tarihli MGK toplantsnda alnan 409 sayl Kararda, MGK Genel Sekreterlii koordinatrlnde ilgili kurumlarn katlmyla yaplan toplantlar neticesinde hazrlanan bir raporun esas alnd anlalmaktadr. Raporda zetle u hususlara yer verilmitir:

1794

Babakan Mesut YILMAZn yaptrd bir aratrmada ordunun irtica abarttn syleyenlerin orannn %62, ordunun irtica abartmadn syleyenlerin orannn ise %37.7 olduu ifade edilmitir. rtica ile savam yetersiz bulanlarn oran %37, irtica tehlikesi yoktur diyenlerin oran ise %39,3 olarak verilmitir. (Taha AKYOL, 3 Nisan 1998, Milliyet Gazetesi.) (E) Tmg. evket BLGRAY, bu anket sonularn siyasilerin anketleri kendi eilimlerine gre yaptrdklar eklinde yorumlam; REFAHYOL dneminde ordunun irtica abartmadn syleyenlerin orannn %80 olduunu ne srmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1138 / 1404

- Medeni Kanunun 903 sayl Kanunla deiik 73 ve mteakip maddelerinde deiiklik yaplarak; - Devletin ahsiyetine kar ilenen sulardan hkm giyen ahslar tarafndan kurulan ve ynetimde sz konusu ahslarn yer ald vakflar tescilinin yaplmamas, - Vakf kurucular hakknda ilgili kurum ve kurululardan elde edilen bilgilerin mahkemelerce, geerli bilgi ve belge niteliinde kabul edilmesi, - Vakflar Genel Mdrlnn, vakfn amac ve kurucular hakknda bilgi temini konusunda kurum ve kurulular ile koordine ve ibirlii yapmasnn zorunlu olmas, - Vakfn amacn gerekletirmek zere tahsis edilen mal varlnn bu amac gerekletirmeye yeterli olup olmad hususunun kanunla tespit edilecek resmi bilirkiilerce belirlenmesi, - Mahkemelerin tescil kararlarn da, kurulmak istenen vakfn amacnn lkenin ortamna uygunluu ve lkede bu amac gerekli klacak artlarn var olup olmad hususlarnn gz nne alnmas, - Mahkemelerce verilecek tescil karan verilmeden nce Vakflar Genel Mdrlnn grnn alnmas, - Cumhuriyet Savcs ve Mlki Amirlerin de vakfn kurulmasna engel sebeplerin varl halinde, iptal davas aabilme yetkisine sahip olmalar, - Zararl faaliyeti saptanan vakflarn faaliyetlerinin tedbir niteliinde durdurulmas konusunda Cumhuriyet Savclarnn, dava aabilmeleri, gecikmesinde saknca bulunan hallerde ise bu konuda Mahalli Mlki Amirlere yetki verilmesi, - Trk ve yabanc uyruklu kiiler tarafndan yurtdnda kurulan vakflar tarafndan Trkiyede ube ama artlarnn tespit edilmesi, - Devlet Denetleme Kurulunun vakflarla ilgili her trl inceleme ve aratrma yapma hkmne ilerlik kazandrlmas, - Vakflar Genel Mdrl'nn denetim birimindeki personel saysnn artrlmas, - Adgeen Genel Mdrln bnyesinde istihbari konularda uzman personel alnmas.

409 sayl MGK Karar, 28 ubat dneminde, Devlete zararl olduu dnlen tm vakflarn, Medeni Kanunda yaplacak deiiklikler yoluyla, Vakflar Genel Mdrl, Cumhuriyet Savclar, Valiler ve Devlet Denetleme Kurulu vastasyla zapt-u rapt altna alnmak istendiini gstermektedir. Bu erevede, Kararn en nemli ynleri, Medeni Kanunun ilgili maddelerinin yeniden dzenlenerek, Devletin ahsiyetine kar ilenen sulardan hkm giyen ahslar tarafndan kurulan ve ynetimde sz konusu ahslarn yer ald vakflar tescilinin yaplmamas ve Zararl faaliyeti saptanan vakflarn faaliyetlerinin tedbir niteliinde durdurulmas konusunda

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1139 / 1404

Cumhuriyet Savclarnn, dava aabilmeleri, gecikmesinde saknca bulunan hallerde ise bu konuda Mahalli Mlki Amirlere yetki verilmesi eklindeki tedbirlerdir. 409 sayl Kararda; Devlete zararl olan vakflarn kapatlmas amacyla, Cumhuriyet Savclar ve Mlki Amirlere dava ama yetkisi verilmesi, vakflarn daha sk incelenmesi amacyla, hem Vakflar Genel Mdrlne ilave yetki ve personel takviyesi yaplmas, hem de Cumhurbakanna bal Devlet Denetleme Kurulu Kanununda deiiklik yaplarak, bu Kurulun da harekete geirilmesi istei Hkmete bildirilmektedir. Ayrca, szkonusu Kararda, Vakflar Genel Mdrlnn denetim eleman kadrolarnn sayca artrlmas, ayrca Devlet Gvenliine zararl faaliyet gsteren vakflarn tespiti amacyla istihbari faaliyet yrtecek personel takviyesi yaplmas eklindeki hususlar bilhassa dikkat ekicidir. Bu husus, ister istemez, szkonusu istihbarat personelinin hangi kaynaktan temin edilecei sorusunu akla getirmektedir. Bu Karar, MGKnn grev alanna giren milli gvenlik tanmnn neleri kapsadnn anlalmas bakmndan nem arz etmektedir. 409 sayl MGK Kararn alnmasn mteakip, Trkiyede irticai olduu ne srlen eitli vakflar zerinde Vakflar Genel Mdrl tarafndan fiilen bask kurulmu, Kurul bnyesindeki mfettiler tarafndan youn bir inceleme program yrtlerek, hazrlanan tefti raporlarna istinaden, alan davalar sonucunda vakflarn kapatlarak mallarna el konulmas yoluna gidilmitir. 26 ubat 1998 Tarihli ve 420 Sayl MGK Karar ANASOL-D Hkmeti dneminde 26 ubat 1998 tarihinde yaplan MGK toplantsnda alnan bu Kararda, zetle, Trk rencilerin Yabanc lkelerde renimleri Hakkndaki 1416 Sayl Kanunun yeniden dzenlenerek, resmi ve zel statde yurt dnda yksek renim grmek isteyen tm rencilerin Cumhuriyetimizin temel ilkeleriyle badaan baarl bir eitimle yetiebilmeleri amacyla; Milli Eitim Bakanlna ilave grev ve yetkiler verilmek istendii grlmektedir. Kararda bu maksatla; Milli eitim Bakanl Mstearnn bakanlnda, Milli Savunma Bakanl, ileri Bakanl, Dileri Bakanl, Milli Eitim Bakanl, Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii, Yksek retim Kurulu ve Milli stihbarat Tekilat Mstearl st dzey yneticilerinin yer alaca bir Deerlendirme Kurulu oluturularak, Kurul tarafndan yksek retim konusunda yurt dndaki gelimelerin incelenip deerlendirilmesi, bu maksatla yurt dndaki Eitim Ataeleri tarafndan rencilerin sorunlarnn takip edilerek, hazrlanacak raporlarn Deerlendirme Kuruluna gnderilmesi, bu faaliyetler iin Milli Eitim Bakanl btesine ek denek konulmas hususlarnn eklenmesinin ngrld anlalmaktadr. Grld zere, 420 sayl MGK Kararyla, REFAH-YOL Hkmeti dneminde, irticayla mcadele konusunda alnm olan 28 ubat 1997 tarihli 406 sayl MGK Kararnn ruhuna uygun olarak, yurt dnda renim gren rencilerin kontrol ve ynlendirilmesi amacyla nemli bir adm atlm; hem devlet hem de zel kurulular tarafndan yurt dna renim grmek zere gnderilen tm rencilerin sk bir ekilde kontrol edilmesi ve Cumhuriyetimizin temel ilkeleriyle badaacak ekilde ynlendirilmesi ngrlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1140 / 1404

Bu maksatla ihdas edilmesi ngrlen Deerlendirme Kuruluna, Milli Savunma Bakanl, Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii ve Milli stihbarat Tekilat Mstearl st dzey yneticilerinin dahil edilmek suretiyle; yurt dndaki Trk rencilerin ykc ve blc faaliyetlere kar korunmasnn ve Cumhuriyetin temel ilkeleri erevesinde ynlendirilmesinin amalandn gstermektedir. 26 Mays 1998 Tarihli ve 423 Sayl MGK Karar Kararla, zetle; organize sularn faillerinin yakalanmas ve bunlarn balantlarnn ortaya karlmas iin, gerekli her trl tedbirin alnmas uygun bulunarak bu grn Bakanlar Kuruluna bildirilmesi karar alnmtr. 29 Aralk 1998 Tarihli 440 Sayl MGK Karar Bu siyasi ortamda, 29 Aralk 1998 tarihinde, ANASOL-D Hkmetinin son MGKs yaplmtr. 29 Aralk 1998 tarihli bu MGK toplantsnda, 406 Sayl MGK Kararnn uygulama durumunun takip ve kontrolndeki etkinliin salanmas amacyla, Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulunun Teekkl Tarz, Grevleri, alma Usullerinin yeniden dzenlenmesi ngrlmtr. Kararda, ANASOL-D Hkmeti yerine kurulacak yeni hkmet iktidara gelmeden nce, Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulunun grevini srdrmesinin uygun olaca grnn Bakanlar Kuruluna bildirilmesinin amaland grlmektedir. Cumhurbakan DEMREL, bu toplantdan sadece dokuz gn sonra, 7 Ocak 1999 tarihinde, yeni hkmeti kurma grevini, Mecliste drdnc parti konumundaki DSP'ye vermitir.

DSP Aznlk Hkmeti Dnemi


Bu Hkmet dneminde, ilgili MGK Karar gereince, 15 Ocak 1999 tarihinde 99/12302 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulunun kuruluu, grev ve alma usulleri yeniden dzenlenmitir. Babakan ECEVT, 2 ubat 1999 tarihinde, Genelkurmay Bakanl, Devlet Bakanl ve Babakan Yardmclklarna, Devlet Bakanlklarna, Bakanlklara, Yksekretim Kurulu Bakanlna, Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine, Babakanlk Bal Kurulularna gerei iin, Cumhurbakanl Genel Sekreterliine ve TBMM Genel Sekreterliine bilgi iin 1999/21 sayl aadaki Genelgeyi gndermitir:1795 Trkiye Cumhuriyetinin temel niteliklerine kar yrtlen rejim aleyhtar irtica, ykc ve blc faaliyetlerin Devletimiz asndan ak bir tehlike oluturduu, rejim aleyhtar irticai faaliyetlere kar alnan nlemlerin uygulanmasn koordine etmek ve izlemek zere Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu ve bu Kurulun alt kurul almalarn yrtmek zere Babakanlkta bir merkez kurulduu, bir seneyi akn sreden beri faaliyet gsteren bu Kurul ve Merkezin irticayla mcadelede ok nemli sonular ald ve mesafe kat ettii, ancak bu mesafe alnan
1795

CUMHURBAKANLII SLEYMAN DEMREL ARV, Dolap No:91704 Fihrist No:22357-459,460.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1141 / 1404

sonularn irticayla mcadele iin henz yeterli olmad, bu nedenle Kurulun ilevine etkin ekilde devam edecei, bu kapsamda l Valilerince dinin istismar ile dini siyasallatrma faaliyetlerinin kesin surette nlenmesi iin gerekli nlemlerin alnaca, Vali Yardmclar ve Kaymakamlar nlemlerin denetlenmesi konusunda takip ederek, ynlendirecekleri, bu konuda yasal ilemlerin tereddtsz ekilde uygulanaca, bunun bir Cumhuriyeti koruma grevi olduu, ayn zenin Cumhuriyet Savclarnca da gsterilecei, Cumhuriyetin Valisi, Kaymakam ve Savcsnn ibirlii ve koordinasyon iinde mcadele yrtecekleri, zellikle irticai, ykc ve blc yayn yapan tm radyo ve televizyonlarn kurulan sistem iinde izlenecei, zararl yaynlarn nlenerek, sorumlular hakknda hemen yasal ilem yaplaca, alnan nlemleri etkisiz klmaya ynelik eitli zeminlerde gerekletirilen ibirliine kar dikkatli olunaca, bilhassa klk kyafet ynetmeliinin uygulanmasnda hassasiyet gsterilecei, dinin istismarnn gerek inan ve iman sahibi vatandalarmza yaplabilecek en byk ktlk olduu, bu nedenle yrtlen mcadelenin dine ve gerek inan sahibi vatandalara yaplan kutsal bir hizmet olduu, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin, bata rejime ynelik irticai faaliyetler ile blc ve ykc faaliyetle mcadelede Cumhuriyetin Vali, Kaymakam ve Savclar ile dier tm kamu grevlilerinin yannda olduu. Komisyonumuzca 17 Ekim 2012 tarihinde dinlenen eski Babakanlk Mstear Yardmcs mer KAYIR, grev yapt Haziran 1997-Haziran 1999 dneminde, Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulunun sekretarya hizmetlerinde altn, bu sre zarfnda, Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinden kararlarn takibiyle ilgili bir sistem kurulmasna ilikin bir yaz geldiini; bu emrin geri evrilmesi zerine yeni bir yaz gnderildiini, almalarn MGK Genel Sekreterlii tarafndan ynlendirildiini ve yelerin de bu ekilde belirlendiini ifade etmitir.1796 mer Kayr, devamla, Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulunun insanlar takip etmek iin kurulmadn, 406 sayl MGK Kararndaki tedbirlerin uygulanmasn takiple grevli olduunu; ancak zellikle 1999 ylndan sonra Kurulun kamu kurulularnda irtica faaliyetlerde bulunduu ne srlen personel hakknda meslekten karma dahil disiplin cezalarnn uygulanmasn talep eden bir birim haline dntn, Bakanlklara, Meclis Bakanlna, komisyonlara ve mahkemelere eitli yazlar yazldn, bunlarn Babakanln arivinde bulunabileceini belirtmitir. Kayr, ayrca, MGK Genel Sekreterlii Yardmclarndan birisinin yaplan bir toplantda Babakanlk Mstearna sar bir zarf getirdiini ve Efendim, bakn, burada falan memur bilmem ne yapyor dediini; Mstearn ise Aman, baa bir gelmesin, hkmete, babakana bir sknt kmasn diye ilem yaptn; bu uygulamaya kendisinin son verdiini, byle durumlarda ilgili kurumlarn tefti kurullarnca inceleme yaplmasn istediini; ERBAKANn Babakanl dneminde, Babakanla yz ksur kii hakknda yaz geldiini, bu kiileri alabildii kadaryla yanna aldn, bu insanlarn irtica sebebiyle deil REFAHYOL Hkmeti dneminde grev yaptklar iin ihbar edildii, bu kiilere Bu falan cemaatten, Bu filan yapdan eklinde iftiralar atldn, bu insanlarn madur olduunu, bunlardan bazlarnn Babakanlkta ube mdr iken grevinden ayrlp retmenlik yaptn, birounun hl sknt ektiini, en byk sknty o dnemde grev yapan Babakanlk uzman yardmclarnn ektiini, birok vali, vali yardmcsnn grev yerinin deitirildiini, bu kiilerden bazlarnn daha sonra babakanlar tarafndan kurul bakan
1796

mer KAYIRn 17/10/2012 tarihli Komisyon Tutana.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1142 / 1404

yapldn, ancak yine de damgalandklarn, 600-700 alann barts sebebiyle iten atldn, bunlarn da madur olduunu eklemitir.

Ak Parti Dnemi
Babakan Recep Tayyip ERDOAN imzasyla, 010-06/02297 sayl, 14 Aralk 2010 tarihli yazyla, 28 ubat srecinde, 406 sayl MGK Karar erevesinde Babakanlk tarafndan karlan Gizli gizlilik dereceli, Genelge, Direktif, Eylem Plan, Ynerge, Talimat ve Olurlar yrrlkten kaldrlmtr. Komisyonumuz yesi Sayn Milletvekillerinin, Sayn Babakan Recep Tayyip Erdoana yazl olarak ynelttikleri sorulara, 26 Kasm 2012 tarihinde Sayn Babakan yazl olarak cevap vermitir. Komisyonumuzun alma sresinin snrll ve raporun Meclis Bakanlna sunulmas iin ngrlen srenin dolmas yznden detayl bir analize tabi tutulamayan, Deerlendirme ve Cevaplarm balkl yazda Sayn Babakan; Komisyon yelerinin kendisine yneltecei sorulara szl olarak cevap vermeyi ok istediini ancak, yurtiive yurtdndaki youn programnn buna imkn vermediini ve bundan tr cevaplarn yazl olarak ilettiini; Trkiyenin ileri demokrasiye ulamasnn yolunun, darbeci ve vesayeti anlaytan kurtulmasndan getiini, bunun da byk bir demokrasi ve hukuk mcadelesi ortaya koymakla mmkn olduunu; brokratik oligarinin her gn milli iradeyi rseleyen bir vesayet uygulamas olduunu ve bunun, mill iradeye bir gecede kkten mdahalede bulunan darbelerden bir farknn olmadn; vesayeti anlay, darbeci zihniyeti, mdahaleci yaklam tamamen tasfiye edene kadar, hukuki ve siyasi abalarnn devam edeceini; komisyonun yapaca almalarn demokratikleme srecine nemli ve olumlu bir etkisinin olacana inandn ve hazrlanacak raporun, gemii aydnlatt kadar, gelecekte darbelerin tekrar yaanmamas iin ok deerli katklar sunacan ve kendisinin komisyonun almalarna katk salamaktan byk memnuniyet duyacan ifade etmitir. Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoann 26 Kasm 2012 tarihli Deerlendirme ve Cevaplarm balkl, komisyonumuza hitaben kaleme ald aklamas olduu gibi aaya alnmtr (vurgular orijinal metne aittir):
Trkiye Byk Millet Meclisinin alndan hemen bir gn nce, 22 Nisan 1920de, Gazi Mustafa Kemal, sivil ve askeri makamlara dakika tehir edilmeyecektir notuyla bir telgraf gndermi ve u tarihi szleri kayda gemitir: Allahn inayetiyle, Nisann 23nc Cuma gn Byk Millet Meclisi alarak almaya balayacandan, bu tarihten sonra btn sivil ve askeri makamlarn ve btn milletin bavuraca en yce mercii Byk Millet Meclisi olacaktr. Gazi Mustafa Kemal, Kurtulu Sava zaferimize ve ardndan Cumhuriyetimizin ilanna giden yolda en nemli adm olarak Trkiye Byk Millet Meclisini toplantya arrken, daha o gn temel ilkeyi koymu ve Meclisin, btn sivil ve askeri makamlarn ve btn milletin bavuraca en yce merci olduunu ifade etmitir. Kurtulu savan sevk ve idare eden Trkiye Byk Millet Meclisine verilen nem, milletimizin ortak akln, hissiyatn ve iradesini yanstm olmasndandr. Milletin gc, TBMMde tezahr etmitir. Bu g hem Kurtulu Savan ynlendirmi, hem de Trkiye Cumhuriyetini kuran irade olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1143 / 1404

TBMM, Trkiye topraklar igal altndayken, Trk halk esarete sokulmaya allrken, yani milletin meru savunma hakk yok edilmiken alm; kurtuluun ve kuruluun temel dayana olarak grlmtr. TBMM, daha kuruluunda, sorun olduunda kapatlmak, ilevsiz hale getirilmek iin deil; tam tersine lkenin ve milletin bana gelebilecek en byk sorun karsnda zm retmek amacyla sorumluluk yklenmitir. lkede sorunlar ba gsterdiinde, milletin kendi kendini idare etmekten aciz kald iddiasyla TBMMyi ilevsiz hale getirmek, devre d brakmak, hi kukusuz, Cumhuriyetimizin kuruluundaki en temel ilkeye, yani milletin azim ve kararllnn her soruna are retecei anlayna, Cumhuriyetimizin ruhuna, zne, ayn ekilde Gazi Mustafa Kemal ve arkadalarnn mirasna ok ak ekilde ihanet etmektir. Demokrasiye kasteden mdahaleler, hem lkede cari olan sisteme, hukuk dzenine inanmamak manasna gelmektedir, hem de milli iradeye, millete gvenmemek gibi bir anlaya dayanmaktadr. lkesine, kendi siyasi-idari-hukuki sistemine gvenmeyen, kendi halkna inanmayan bir anlay ya hastalkl bir zihniyetin tezahr olabilir ya da belli kii ve gruplarn menfaatini esas alan keyfi, despot ve kural tanmaz bir zihniyete dayanr. Darbe artlarn oluturmak iin her trl kirli oyuna bavuran, demokratik rejimi ykarak milletin iradesini ayaklar altna alan, mdahale srelerinde her trl zulm ve hakszl kendi halkna reva gren bir anlay, bir ruh hali, bir siyasi zihniyet sadece hukuken ve siyaseten deil, ahlaki ve ruhsal adan da irdelenmek durumundadr. lkesine byk kayplar yaatan bu zihniyetin, milletin Meclisini sorun zemeyecek bir acziyet iinde gstermesi veya halk, Meclisi ve demokrasiyi sorunun kayna olarak grmesi kabul edilemez bir durumdur. Meclis, sorun olduunda datlacak bir merci deil, istiklal mcadelemizde ve Cumhuriyetimizin kuruluunda olduu gibi, milletimizin en skntl annda derhal toplanp soruna zm retecek yegane merciidir. Halk iradesi seim yoluyla ya da halkoylamalar yoluyla tecelli eder. Millet iradesini setikleri araclyla veya dorudan halkoylamas yoluyla kullanr. Halk, milli iradenin orta deil, bizatihi sahibidir. Kurumlar da milli iradenin orta deil, emrindeki grevlilerdir. Bizim Cumhuriyetimiz, kurumlarn vesayeti mdahalelerde bulunduu brokratik bir Cumhuriyet deil; halkn, halkoylamalar ve seim yoluyla, Trkiye Byk Millet Meclisi araclyla iradesini tecelli ettirdii demokratik bir Cumhuriyet olmak durumundadr. 23 Nisan 1920den itibaren, Gazi Mustafa Kemal, TBMMnin milletin yegane karar mercii olduu ilkesini kararl ekilde savunmutur. Ancak lkemizde, halk mmeyyiz olarak kabul etmeyen, halkta kendi kendisini idare edebilecek yeterlilii grmeyen, halkn vesayete ihtiyac olduuna inanan evreler, ne yazk ki en bandan itibaren demokratik bir cumhuriyet karsnda brokratik bir cumhuriyeti savunmulardr. Halkn tercihlerini, hissiyatn, dncelerini ve deerlerini kmseyen bu evreler, g, yetki ve iradenin halkta olmasn her zaman yadrgam, halk kmsemi; sadece son dnemde deil, nesiller boyu devam eden bir zihniyetin yansmas olarak halkn tercihlerini hakaretamiz yaktrmalarla aalamtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1144 / 1404

Halktan ciddi bir tevecch grmeyen bu evreler, millet iradesini gasp etmek iin her yola bavurmu, iradeyi, yetkiyi, gc halktan alarak, kendi kontrollerindeki kurumlara teslim etmilerdir. Kendi karlarn devletin karlar olarak tanmlam ve millet iktidarn daima kendi menfaatlerine tehdit olarak grmlerdir. 1950de, ilk kez halkn tercihiyle, halkn seimiyle, halkn tevecchyle i bana gelen iktidar, 27 Mays 1960 mdahalesiyle, halka, millete ramen grevden uzaklatrlmtr. Milletin Meclisi kapatlm, milletin hkmeti devrilmi, milletin temsilcileri zindanlara atlm, milletin adamlar daraalarna gnderilmitir. Kendisini halkn zerinde gren, kendisine durumdan vazife karan evreler, Kurtulu Sava gibi zor bir dnemde dahi sorumluluk stlenen ve zafer kazanan gazi Meclisi, sorun zemiyor bahanesiyle etkisiz hale getirmitir. Ne yazk ki, 1960 mdahalesiyle birlikte, Trkiye Byk Millet Meclisine verilen, yani milli iradeye teslim edilen haklar ve yetkiler ok byk lde kalc olarak gasp edilmi ve kurumlara devredilmitir. Bylece bir vesayet rejimi kurulmutur. Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun ibana getirdii Hkmetlerin alan daraltlm, sivil siyasetin etkisi krlm, yetkileri kstlanm, tam demokrasi yerine snrl ve gdml demokrasi sreci balatlmtr. 1960 mdahalesiyle birlikte, Hkmetler adeta kuatma altna alnm, her admlarnda engellenmeye ve tehdide ak bir konuma getirilmitir. Sivil siyasetin, Meclisin ve Hkmetlerin karsnda, adeta matruka gibi bir engeller silsilesi olumutur. Bir engeli aan sivil siyaset, bir baka engele taklm, onu aan, yeni bir engele taklm ve reform yapma yetenei tamamen elinden alnmtr. Milletin talep, hissiyat, deer ve dncelerini hayata geirmeye alan iktidarlar vesayet rejimi tarafndan bir tehlike ve sorun olarak hedefe konulmutur. Kurumlarn idaresinden kurallarn idaresine; kurumlarn iradesinden millet iradesine gei ynndeki her reform, statkonun kendisini koruma refleksiyle ortaya koyduu bariyerler tarafndan srekli engellenmitir. Bu noktada u hususun altnn zellikle izilmesi gerekiyor: Statko, yllar iinde kendi elit tabakasn, sekinlerini, kendi taraftarlarn, yandalarn oluturmutur. Zaman iinde millet iradesi karsnda, statkoya srtn dayam siyaset anlay, statkodan g alan ekonomik aktrler, sivil grnml rgtler ve ayn ekilde bir medya olumutur. Darbecilik, mdahalecilik ve vesayetilik, ideolojik veya siyasi maskeler altnda varln srdrm; kimi zaman milliyeti duygular, kimi zaman laiklik gibi kavramlar, kimi zaman dini/mezhebi anlaylar istismar ederek kendisini var etmeye almtr. Millet iradesinin g kazand, millet iradesinin lke iin bir k ve atlm hamlesi iine girdii her dnemde, statko, tm unsurlarn, tm taraftarlarn kullanarak, millet iradesini bomann, statkoyu yeniden glendirmenin ve egemen klmann mcadelesi iinde olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1145 / 1404

Kendi imtiyazlarn kaybetme korkusu iinde olan statko taraftarlar, milletin menfaatlerine her zaman kapy kapatm, millete giden yolu eitli engellerle rmtr. Trkiyede sivil demokratik siyasete ve milli iradeye ynelik karanlk giriimler aratrlrken, millet iradesinin gasp edilmesi srelerinde ittifak yapan siyasetilerin, brokrasinin, ekonomi evrelerinin, medyann ve sivil toplum rgtlerinin rol mutlaka genilemesine incelenmelidir. Darbeler, statkocu zihniyeti korumak veya milletin setii iktidar devirmek isteyen farkl kesimlerin ibirlii ve konsorsiyumu eklinde gereklemitir. Darbelerin iinde veya arkasnda yer alan, alk ve anak tutan, darbelerden medet uman anlaylar bu darbe sorununun daha derinlere inen boyutlar olduunu gstermektedir. *** 1960 mdahalesinde ve sonrasndaki giriimlerde ok net olarak grdmz zere, baz siyasi partiler, statko partileri olarak, kendi imtiyazl durumlarn muhafaza etmek gayretiyle, mdahaleler karsnda demokratik bir tutum sergilememitir. Ne yazk ki, baz siyasi partiler, mdahaleler karsnda millet iradesinin kudsiyetini, Meclisin yegane zm yeri olmasn savunmak yerine, mdahalecilere alk tutmay, onlara yol amay, onlara zemin hazrlamay, onlarn srtn svazlamay ve yreklendirmeyi tercih etmilerdir. Anti-demokratik mdahaleleri mazur gstermeye, meru ve hakl grmeye alan bu zihniyetin varl, Trkiyenin darbe sorunundan kalc olarak kurtulmasn engelleyen bir faktrdr. Gcn milletten deil, vesayeti kurumlardan alan siyasi partiler, dn olduu gibi bugn de millet iradesini kmsemeye, brokratik Cumhuriyeti savunmaya devam etmektedir. AK Parti gibi byk temsil kabiliyetine sahip iktidar partisinin kapatlma davasn Ankarada savclar varm szyle olumlu karlayan zihniyetin, milletin iradesini yanstan Meclise de, demokrasinin olmazsa olmaz partilere de, o partilere oy veren halk kitlesine de sayg gstermesi mmkn deildir. unu burada tekraren ve altn izerek ifade etmek durumundaym: Trkiye Byk Millet Meclisi, sorun ktnda devre d braklacak deil, sorunu zecek mercidir. Baz siyasi partiler ve siyasetiler, hatta Meclisin mensubu olduklar halde, sorun ktnda Meclisin datlmasna gz yummu, zmnen onay vermi, bu arpklk karsnda seslerini ykseltmekten, bu gayri meru durum karsnda onurlu bir duru sergilemekten kanmlardr. Mdahale dnemlerinde veya vesayeti anlayn hortlatld dnemlerde millet desteine sahip siyasi partilerin kapatlmas veya kapatlmaya kalklmas, ister antidemokratik srelerin sonucunda oluturulmu demokrasisiz hukuk yollaryla, ister metazori yntemlerle olsun, kesinlikle kabul edilemez bir durumdur. Bu yzden AK Parti partilerin kapatlmasna temelden kardr. Bu ynde bugne kadar eitli giriimlerde bulunmamza ramen, muhalefet destek vermemesi sebebiyle gerekletiremediimiz reformlar hayata geirebilmek iin, bundan sonra da mcadelemizi ayn kararllkla srdreceiz. ***

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1146 / 1404

Tarihimizde, demokrasiye, milli iradeye ynelik mdahale giriimlerinin ekonomik boyutu son derece nemlidir. Mdahale dnemleri, Trkiyenin ok ar faturalar, ok ar bedeller dedii dnemler olmutur. Bu dnemlerde Trkiye ekonomisinin byme hz yavalam, uluslararas itibar kaybolmu, esnafn, tccarn, sanayicinin, iftinin ileri bozulmu, eitli nedenlerle millete ok ar yk yklenmitir. Mdahalelerin ekonomi zerindeki etkisi yllarca devam etmi, nesilleri etkisi altna almtr. 1945 ylnda sona eren kinci Dnya Savann ardndan, tamamen yanm ve yklm lkeler ok hzl ekilde toparlanp gl ekonomiler konumuna ykselirken, Trkiye mdahaleler nedeniyle toparlanamam, byk potansiyeline ramen gcn yeterince aa karamamtr. Trkiye yoksullarken, millet yoksullarken, nesilleri etkisi altna alacak durgunluklar yaanrken, mdahaleler kendi zenginlerini oluturmaktan geri durmam, belli evreler mdahaleler sayesinde ciddi haksz kazanmlar elde etmilerdir. Mdahale dnemlerinde oluturulan antidemokratik yaplanmalar, kurum ve kurallar sebebiyle etkisini srdren vesayeti anlay, iktidarlarn nnde bariyer olmaya devam etmi, Trkiyenin ekonomik kalknmas iin gereken ivmeyi yakalamasn zorlatrmtr. Millete hesap vermeyen kurum ve kurallarn zamann gerisinde kalan anlaylar, millete kaybettirmeyi srdrm, lkenin bymesinin nne set ekmitir. *** Mdahaleler srecinde medyann rol elbette inkar edilemez. Demokrasinin 4nc kuvveti olmas beklenen medya, ne yazk ki lkemizde mdahale zeminlerinin hazrlanmasnda nemli roller stlenmitir. 1960 mdahalesi ncesinde olduu gibi, dier mdahaleler ncesinde de medya, kkrtc, kaosa srkleyici, tedirgin edici kampanyalarn iinde yer almtr. Basn zgrl, basn ahlak, demokrasi, tarafszlk ilkeleriyle asla badamayacak ekilde, medya kiileri ve kurumlar hedef alm, sivil siyasetin alannn daraltlmasnda etkin sorumluluk stlenmitir. Mdahale srelerinde medyann baz kurumlarn etkisi altna girdii, ynlendirildii ve tehdit yoluyla belli istikametlere zorland bugn artk somut rneklerle aa kmtr. Medya sadece siyasi iktidarlara deil, kendi iindeki demokrasi savunucularna kar da andlar zerinden saldrlar gerekletirmi, vesayeti kurumlarn tetikiliini yaparak medya ve siyaset mhendisliine soyunmutur. *** Mdahale srelerinde sivil toplum rgtlerinin rol de ayn ekilde incelenmeye, aratrlmaya muhtatr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1147 / 1404

Demokratik ortamn en nemli mekanizmalarndan olmas gereken, bizzat demokrasiyle varolabilen, demokrasiyi glendirmek gibi bir ilevi bulunan sivil toplum rgtleri, baz mdahale zamanlarnda, milli iradeden ve hukuktan yana olmak yerine, statkodan ve vesayeti anlaytan tarafa olmay tercih etmi, mdahale srelerine zemin hazrlanmasna, srelerin hzlanmasna, mdahalelerin merulatrlma abalarna destek vermitir. Trkiyede mdahaleler aratrlrken, yeni mdahalelerin olmamas iin tedbirler alnrken, siyasetinin, brokrasinin, ekonomik evrelerin, medyann ve sivil toplum rgtlerinin gemite bu durumlarda takndklar tavr mutlaka incelenmeli ve bunlardan dersler karlmaldr. *** Bizim neslimiz, mdahalelerle madur ve malul bir nesildir. ocuklarmz ve genlerimiz, gemite yaanan mdahalelerin bedelini bugn dahi derken, bizler, yllara sari bu bedelin yansra, mdahaleleri bizzat yaayarak, mdahalelerde bizzat hedef alnarak maduriyetler yaadk. ahsm ve arkadalarm, 12 Eyll 1980 mdahalesini ve 28 ubat mdahalesini bizzat yaadk ve bu mdahalelerde ar bedeller dedik. 1976 ylnda MSP Beyolu Genlik Kollar Bakanl grevimi yrtrken gerekleen 1980 darbesine dorudan maruz kalan bir siyasetiyim. 1980 darbesiyle, btn siyasetiler gibi ben de siyasi faaliyetlerime ara vermek durumunda kaldm. 12 Eyll 1980 ncesinde, saduyuyu, soukkanll telkin eden; atmalarn uzanda duran, birbiriyle atan taraflar arasnda uzlamay, barmay, diyalou ne karan bir tavr iinde olduk. Yaanan atmalarn yapay olduunu, kkrtmalarn neticesi olduunu gryor; genlerin birbirlerine ynelik husumetlerinin, kendilerine, ailelerine, lkeye ar zararlar verdiini bizzat mahade ediyorduk. 12 Eyll ncesinde, kardelie, birlie, dayanmaya ynelik tm arlarmz, bu yndeki tm gayretlerimiz maalesef karlk bulamam; kendi yakn arkadalarmz da dahil olmak zere ok sayda gen bu srete hayatn kaybetmitir. 12 Eyll ncesini bizzat yaam biri olarak, mdahale ncesi manzarann tamamen yapay tartma ve atmalardan ibaret olduunu hatrlatmak durumundaym. atma, kamplama sreci, adeta bir mdahalenin gerekesi, bir mdahalenin bahanesi, zemini olarak tasarlanmtr. Genlerin birbirine ynelik hasmane tutumlarna ek olarak, Meclisin zm retme iradesi dardan mdahalelerle yok edilmek istenmitir. 12 Eyll mdahalesi ncesinde de, ekonomik evrelerin, medyann ve sivil rgtlerin kkrtmalar srete nemli rol oynamtr. Askeri mdahale ile atmalar sona ererken, genlik zerinde, tm millet zerinde ar basklar, ikenceler, sindirmeler, hatta idamlar uygulanmtr. Mdahale sonrasnda statko kendisini tazelemi, daha fazla glendirmi, kurumlarn alann olabildiince geniletirken, sivil siyasetin alann daraltmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1148 / 1404

12 Eyll mdahalesinin etkilerinin zayflamas yllar almtr. 12 Eylln genler zerinde at derin yaralar iyilemezken, millet iradesinde at yaralar da daha uzun sreler kanamaya devam etmitir. Sivil siyaseti ve hkmetlerin yetkilerini daraltan 12 Eyll sreci, belli bir noktadan sonra demokrasi ile statko arasnda yeni bir gerilimin domasna yol amtr. Bu gerilim, 28 ubat 1997de, yeni fakat postmodern bir darbe ile gn yzne kmtr. Demokrasinin yava da olsa ilerleme kaydettii, milli iradenin tekrar g kazand, milletin tercihlerinin, talep ve beklentilerinin ok daha gl ekilde seslendirilmeye baland bir dnemde, 28 ubatla statko ve statkoya srtn dayayan egemen gler, bir kez daha kendilerini tazeleme, yeniden g kazanma giriiminde bulunmulardr. Milletin oylaryla iktidara gelen siyasi partilere ynelik tahammlszlk, milletin iradesini hie sayan fiili dayatmaya dnm, siyaset mhendisliiyle yeni bir dzen oluturulmaya allmtr. 12 Eyll sonrasnda, stanbulda, siyasetin iinde aktif grevler alm biri olarak, siyaset alannn nasl daraltldn bizzat yaadm. 12 Eyll yasalarnn snrlandrd siyaset alan iinde, milletin arzu, talep ve beklentilerini, yani millet iradesini idareye yanstmak yolunda zorlu bir mcadelenin iinde oldum. Bu zorlu mcadeledeki kararllmz neticesinde, 1994 ylnda stanbul Bykehir Belediye Bakanl grevi aziz milletimiz tarafndan ahsma tevdi edildi. Esasen, 28 ubat mdahalesinin ilk sinyalleri de, 1994teki bu seimin ardndan alnmaya baland. stanbul bata olmak zere Trkiyenin bykehirlerinde, bir ok ilinde, ilesinde, demokrasinin, milli iradenin, milletin arzu ve taleplerinin sanda yansmas, belli ki statkoyu ve statkoya srtn dayam evreleri rahatsz etti. Bykehir Belediye Bakanl grevini srdrrken, grevimi yapmay engellemeye, yavalatmaya ynelik ok sayda mdahale ile kar karya kaldm. Bu srete, sadece askeri ve sivil brokrasinin, demokrasi d glerin deil, bizzat siyasetin, bizzat Hkmetlerin de engellemelerine maruz kaldm. Yasalar zorlanarak, snrlar daraltlarak, medya araclyla yrtlen karalama kampanyalar, iddia ve ithamlar altnda, stanbula hizmet etmemizin nne geilmek istendi. Tm bu engelleri aarak, milletten aldmz yetkiye smsk sahip karak stanbula hizmet grevimizi baaryla ifa ettik. 28 ubat mdahalesi, Ankarada, milletin hr iradesiyle seilmi Hkmet yannda, ahsm bata olmak zere Belediye Bakanlarn da hedef ald. Nitekim, Siirtte okuduum bir iir gereke gsterilerek hakkmda dava ald ve jet hzyla yaplan yarglama sonucunda hapse mahkum edildim.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1149 / 1404

Tamamen ideolojik ve siyasi mlahazalarla hukuksuz ekilde gerekleen bu yarglama, mdahale artlarnda yaplan ynlendirmelerle vuku buldu. Nitekim iddianamede yer alan ifadeler herhangi somut bir su unsurunu ortaya koymaktan ziyade, n kesmeye ynelik ve gelecee dnk bir siyaset dizaynn yanstyordu. Bugn unu ok net olarak sylemeliyim ki, 28 ubat mdahalesi, Trkiye Byk Millet Meclisini, seilmi Hkmeti, millet iradesini, sivil siyaseti hedef ald kadar, dorudan ahsm da hedef almtr. Bu mdahale, lkenin geleceini ipotek altna alacak bir siyaset mhendisliinin rndr. 28 ubat mdahalesi, demokrasi yolundaki yrymz akamete uratmak iin, yasalar zorlamak suretiyle, kurumlar harekete geirerek, nmz kesmeyi hedeflemitir. Talim Terbiye Kurulunun tavsiye ettii bir kitaptan okuduum iir dolaysyla hapse mahkum edilmek bir yana, siyaset yasayla, siyaset yapmam da engellenmek istenmitir. Siirtte 06.12.1997 gn yaptm konumam bahanesiyle mahkum edilmem iin kurgulanan iddianamede Anayasal bir kurum olan Milli Gvenlik Kurulu 28 ubat 1997 gnl toplantsnda, demokratik ve laik rejimi tehdit eden irticai faaliyetlerin nlenmesi ve i barn yeniden tesisi amac ile bir dizi kararlar alm ve uygulanmas iin mevcut hkmete tavsiye edilmi olduu halde, Refah Partisi iktidar orta olarak bu kararlar, savsaklayp uygulamaya geirmedii gibi, kamuoyuna bu kararlar milli iradeyi yanstmad ve milli irade gler tarafndan zorla empoze edildii gr ifade edilerek, rtl olarak sulanan Trk Silahl Kuvvetleri de bu kamplama ve atma ierisine ekilmitir eklinde dava konusuyla alakas olmayan itelemelerle sulama gerekesi oluturulmas, hakkmdaki haksz yargnn gstergelerinden biridir. 28 ubat, bizi, bizim temsil ettiimiz siyasi idealleri, bizim ahsmzda milletin tercihlerini ve iradesini silmek, yok etmek, engellemek zerine kurgulanmtr. 28 ubat sreci ile AK Parti ve bizim siyasi almalarmz arasnda kurulan speklatif ilikiler haksz, insafsz ve mesnetsizdir. Biz, 28 ubat dneminde hedef alndk, engellendik, madur edildik, hatta zorlama gerekelerle grevden alndk, cezaevine ve siyaset yasana mahkum edildik. Biz, 28 ubata ramen, milletimizden aldmz destek ve istikametle siyasi hayatmz srdrp bugnlere geldik. 28 ubat mdahalesine kar dik ve kararl duruumuz, milletimize ve lkemize olan inancmz, mdahalenin bizi deil, kendisini imha etmesi sonucunu beraberinde getirmitir. nk millete ramen, hakka-hukuka ramen, maeri vicdana ramen netice almak, uzun soluklu bir baarya ulamak mmkn deildir. Bu tr mdahaleler gle maya almak gibi akl ddr, gnei fleyerek sndrmeye almak gibi mantk ddr. 28 ubat mdahalesi karsndaki cesur ve sabrl duruumuz, kararl mcadelemiz, oyunu bozmutur. Ylmadan, yklmadan, umutsuzlua ve yeise kaplmadan verdiimiz mcadele baaryla sonulanmtr. Maruz kaldmz zulm ve tacizler karsnda hibir zaman ylmadk, mutlaka hakkn stn geleceine inandk.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1150 / 1404

28 ubatn beli etelerine, er ittifaklarna, karanlk ibirliklerine kar sergilediimiz vakur ve sabrl mcadele sayesinde, bir kez daha millet kazanm, bir kez daha milletin iradesi stn gelmi, bir kez daha milletin karar her trl kararn zerine kmtr. 28 ubat karsndaki dik ve kararl duruumuz baz evreler tarafndan bir trl anlalamad iin, bugn millet iradesinin gc de bir trl kavranamamaktadr. G karsnda geri adm atmay, g karsnda el ovuturmay alkanlk haline getirmi olanlar, meru olmayan, meruiyetini milletten almayan g karsnda dik duruun ne olduunu asla anlayamayacaktr. Her zaman gcn karsnda eilenler, bugn de g karsnda dik duranlar anlayamayacak, anlayamadklar iin de, kendilerinde olan, yani gle ibirlii yapma alkanln, bakalarna yaktracaklardr. Biz gcmz milletten ve milli iradeden alyoruz. En byk gcn Haktan, hakikatten, halktan geldiine inanyoruz. Milletin ve milli iradenin vesayete ihtiyac olduu anlayn ayn ekilde en gl ekilde reddediyor; milletin yegane hakem, yegane karar mercii olduu ilkesini gl ekilde savunuyoruz. *** 27 Nisan 2007de, Trk Silahl Kuvvetlerinin internet sitesinde yaynlanan bildiri karsndaki tavrmz da bu dorultuda son derece net ve kararl olmutur. Gemite Hkmetlerin, siyasi parti ve siyasetilerin yapt gibi, bu trden bildiriler karsnda boyun emek, sessiz ve tepkisiz kalmak yerine, Hkmetimiz gereken en sert ve kararl duruu sergilemi, demokrasi ve millet iradesi tarafnda yerini almtr. Hkmetimizin bu tavr, sadece milli iradenin ve demokrasinin muhafaza edilmesi noktasnda deil; statkonun geriletilmesi, gelecek nesiller adna rnek ve gurur verici bir tavrn sergilenmesi sonucunu da dourmutur. 27 Nisan bildirisi sonrasnda yaananlar, Trkiyede samimi ve kararl bir sivil irade bulunmas halinde, demokrasiye ynelik tehlikelerin demokratik sistemin kendi dinamikleri ile bertaraf edilebileceini gstermitir. Bildiri ve bildirideki haddi aan ifadeler, hkmetimizin net ve gl tavryla anlamsz hale getirilmi, sergilediimiz demokratik duru sayesinde muhtemel oyunlar boa karlmtr. 2007 ylnda 16 Nisanda adaylk bavurularnn balamasyla start alan Cumhurbakanl seimi srecinde yaanan olaylar, Trk demokrasi tarihine hem utan, hem de ibret vesikas olarak kaznmtr. Cumhurbakanl seimine ynelik olarak pompalanan tahammlszlkler, farkl giriimlerle tezahr etse de, AK Parti bunlarn hepsini boa karm; 22 Temmuzda sine-i millete giderek, yine milletinden g almtr. 28 Nisan gn AK Parti hkmeti, 22 Temmuz gecesi ise Trk milleti bildiricilere ve vesayetten medet uman evrelere en gzel cevab vermitir. Sonuta AK Parti, Sayn Abdullah Gln Cumhurbakan seilmesini salayarak demokrasinin gcn herkese gstermitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1151 / 1404

AK Partinin btn mensuplar, demokrasinin ite bu kritik snavn alnlarnn akyla vermilerdir. Bu srete yalpalayan, baka istikametlere ynelenler ise zaten ayrlp gitmiler, kendi yollarnda yrmlerdir. Milletimiz ise, bu yolun yanl bir yol olduunu, 22 Temmuz seimlerinde hepsini de tasfiye ederek kendilerine gstermitir. *** Kamuoyunda Dolmabahe Grmesi olarak adlandrlan, dnemin Genelkurmay Bakan ile yaptmz grme konusundaki speklasyonlarn abartl, haksz ve gerekd olduunu ifade etmek durumundaym. Babakan ile kendisine bal olan Genelkurmay Bakannn haftalk grmelere balamas ve asker-sivil ilikilerinin olmas gerektii ekle dnmesi, Trk siyaseti asndan olumlu bir gelimedir. Bu grme de haftalk olaan ve sradan bir grmedir. Bu grmenin muhtevasnda spekle edilen hususlar veya devam eden davalarla ilgili konular bulunmamaktadr. Bildirinin dankl dv olduu iddialar, dnemi yaayanlar iin, gerekten ok anlamsz, insafsz ve mesnetsiz bo laflardr. AK Partinin oylar, dankl dvlerle deil, demokrasi ve zgrlkler konusunda ortaya koyduu samimi ve kararl duru sayesinde artmtr. Biz milletimizin karsna maduriyetle deil, ite bu duruumuzla ktmz iin baarl olduk. Hkmetin demokratik duru sergiledii bu olay srasnda muhalefet partilerinin silik, etkisiz ve pasif bir tutum taknmalar, demokrasiye ve milli iradeye destek veren bir pozisyon alamamalar ise, 22 Temmuz seimlerinde milletimiz tarafndan en iyi ekilde takdir edilmitir. AK Parti iktidar, 10 yl boyunca lkeye ve millete hizmet ederken, bir yandan da vesayeti anlay geriletmek, karanlk odaklar ve eteleri temizlemek iin mcadele etmitir. Hkmetimize ve milli iradeye kar tertiplenen birok oyun bozulmu, birok illegal giriim yarg konusu yaplm, mdahaleci senaryolar peinde koan birok odak tasfiye edilmitir. Biz bu srete hibir kuruma, hibir kiiye kar nyargyla, pein hkmle hareket etmedik, byle bir yntemi de doru bulmayz. nemli olan kurumlar ypratmadan yanl yapan kiilerin cezalandrlmas, illegal ebekelerin kertilmesidir. Hi kimse milletin Meclisine, milletin Hkmetine, milletin anayasal ve yasal kurumlarna kar illegal mdahalelerde, antidemokratik giriimlerde bulunamaz. Bu tr yaklamlar ncelikle kurumlarn kendilerine zarar verir. Bilindii gibi 27 Mays darbesi sonrasnda birok komutan grevden el ektirilmi, ordunun i disiplini ve ileyii de darbe almtr. Bu tr mdahaleler hem lkenin itibarn sarsm, hem de milletin bu kurumlara olan gvenini zedelemitir. Doal olarak demokratikleme mcadelesi tm bu boyutlar da kapsamak durumundadr. Bylesine ciddi bir hususta, sadece kulaktan dolma bilgiyle, dedikoduyla, duyumla hareket edilmesi sz konusu olamaz. 2003 sonrasnda gndeme getirilen darbe planlar ve hazrlklaryla ilgili somut bilgiler, belgeler, iddialar yargya ulatnda, savclarmz ve hakimlerimiz zerlerine deni cesaretle yapmlar, iddianameleri hazrlayp davalar grmeye balamlardr. Bizim hkmet olarak bu srete yaptmz, yargnn ileyiini kolaylatracak imkanlar salamaktan ve adaletin tecelli etmesini sabrla izlemekten ibarettir. Ayrca AK Parti, AK Partiyi ve Glen Cemaatini Bitirme Plan eklinde kamuoyunun gndemine gelen internet andc konusunda davaya mdahil olmutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1152 / 1404

Bilindii gibi mdahale dnemlerinde sadece siyasi iktidarlar deil, toplumun farkl kesimleri de hedefe konulmakta, etkisizletirilmeye allmakta, bir tehdit ve tehlike olarak konumlandrlmaktadr. Bu ise toplumsal kesimler arasnda ayrmcla ve halkmzn ok haksz uygulamalara maruz kalmasna sebep olmaktadr. zellikle 28 ubat srecinde ekonomiden siyasete, sivil toplumdan i dnyasna kadar birok alanda toplum kesimleri madur edilmi, ak zulmlere maruz braklmtr. Bu srete madur edilen kesimlerin mdahaleci anlayn ibirlikisi veya destekisi gibi takdim edilmesi son derece insafsz ve gerek d bir deerlendirme olacaktr. mkanlarn ve zamanlarn lkemizin sosyal sorunlarnn giderilmesine hasreden, manevi almalar yrten grup, camia ve kanaat nderlerinin geni halk kesimlerini koruma duygusuyla ve sorumluluk hissiyatyla ortaya koyduklar sylemler, kesinlikle postmodern darbe srecinin bir paras olarak yaftalanamaz. Nitekim bu kesimler gerek yaadklar hakszlklarla, gerek uradklar takibat ve yarglamalarla, bu srecin maduru durumuna dmlerdir. AK Parti iktidarnn yrtt demokratikleme abalar, bir ynyle de gemite madur edilen tm toplum kesimlerinin yaad hakszlklar gidermeye ynelik olmutur. zellikle meslek liseleri, imam hatipler ve Kuran Kurslar balamnda yaanan maduriyetler, hkmetimizin att admlarla giderilmi, toplumsal hayatta bir normalleme salanmtr. *** AK Parti, 14 Austos 2001de, milletin partisi olarak, bizzat millet tarafndan kurulmu, Yeter, Sz de, Karar da Milletindir sloganyla iktidara yrmtr. Millet iradesi partimiz ve hkmetimiz iin her zaman kudsiyet arzetmitir. Parti olarak, milletimizin bize olan itimadn, bu itimadn tezahr olan yetkiyi daima kutsal bir emanet olarak grdk. Milli iradeye ynelik her trl mdahale giriimine kar kararl ekilde mcadele verdik. 10 yl boyunca, Hkmetlerimiz dneminde, milli iradeyi muhafaza etmek, demokrasinin standartlarn gelitirmek, demokratik kurum ve kurallar glendirmek iin ok nemli reformlar yaptk. Yakn tarihimizde yaanan sorunlardan ders karm olarak, demokrasi d kurumlarn demokrasiye mdahale etmesinin, milli irade zerinde vesayet kurmasnn nne gemek iin kararl duru sergiledik. Her ne ekilde olursa olsun, Trkiye Byk Millet Meclisine, Hkmete, sivil siyasete ynelik giriimlerin nn kestik, bu giriimleri Anayasa ve Yasalar erevesinde yargya intikal ettirdik. Gemiin karanlk dnemleriyle cesaretle ve kararllka yzlemenin yansra, gelecekte mdahalelerin tekrar yaanmamas iin, bu tr giriimlere tevessl bile edilmemesini salayacak tedbirleri aldk ve alyoruz. Elbette, son 10 yllk sre, bu anlamda ok zorlu geti. Bu srete, g kaybna uradna inanan statko, imtiyazlarn kaybeden vesayeti kurumlar, millete ramen bir takm ncelikler kazanm sekinler, zellikle de devlete

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1153 / 1404

sirayet etmi eteler ve mafyatik oluumlar her admmzda karmzda olmu, bizi engellemeye ve yavalatmaya almtr. Ancak Hkmet olarak bunlarn hibirisine boyun emedik ve bu sreten asla taviz vermedik. Hkmetimiz dneminde 12 Eyll mdahalesinin yarglanmasnn n almtr. Yaplan Anayasa deiiklii srecinde, statko partileri g birlii yaparak bu sreci engellemeye alm, ancak millet iradesi ve milletin tercihleri galip gelmitir. 12 Eylln maduru olduklarn, mdahalelere kar olduklarn, parti kapatmalara, siyasi yasaklara, sivil siyasetin alannn daraltlmasna kar olduklarn syleyen partiler, ne yazk ki bu demokratikleme admlarmz karsnda diren gstermilerdir. AK Parti hkmeti, devam etmekte olan 12 Eyll davasna Trkiye Cumhuriyeti Hkmetine izafeten Babakanlk olarak sanklardan ikayeti olacak ekilde mdahil olmutur. Ayn ekilde 28 ubat Mdahalesinin tm boyutlaryla aydnlatlmas ve sorumlularn hesap vermesi iin, yrtme ve yasama yargya her trl destek vermitir. 10 yllk Hkmetlerimiz dneminde, kararl demokrasi mcadelemizin yansra, tarihi nitelikte demokratik reformlar gerekletirilmitir. Bunlardan bazlarn balklar halinde belirtmek isterim. Olaanst Hal, Hkmetlerimiz dneminde kaldrlmtr. Milli Gvenlik Kurulu ve MGK Genel Sekreterliinin yaps deitirilmitir. MGK Kararlarnn tavsiye niteliinde olaca kanunla hkme balanmtr. MGK Genel Sekreterinin TSK mensuplar dndan atanabilmesinin, kararlarn uygulanmasna ilikin yetkilerinin kaldrlmasnn n almtr. MGK Kanununun uygulanmasna ilikin gizli ynetmelik ngren hkm ve tm kamu kurumlarnn MGK Genel Sekreterliine bilgi verme ykmll ortadan kaldrlmtr. Anayasa deiiklii ile sivillerin askeri mahkemelerde yarglanmas dnemi sona ermitir. Darbe davalarnn sivil mahkemelerde grlmesinin n almtr. l ve ilelerde sivil-asker ilikileri yeniden dzenlenmitir. TSKnn etkin denetimi iin yeni dzenlemeler yaplmtr. Yksek Askeri ura kararlar yarg denetimine almtr. Anayasann Geici 15inci Maddesi kaldrlm, 12 Eyll Askeri Mdahalesinin yarglanmasnn yolu almtr. Saytay Kanunu deitirilmi, askeri harcamalarn denetlenmesinde yeni bir sre balatlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1154 / 1404

28 ubat dneminde kaldrlmtr.

karlan

Bakanlar

Kurulu

kararlar yrrlkten

Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu kaldrlmtr. 28 ubatta karlan Babakanlk genelgeleri ayn ekilde kaldrlmtr. YKn oluumunda Genel Kurmay Bakanlnn aday gsterebilmesini ngren hkm kaldrlmtr. RTK yelii iin MGK Genel Sekreterliinin aday gstermesine ilikin dzenlemeler kaldrlmtr. Okullarda okutulan Milli Gvenlik dersinin askerlerce verilmesi kaldrlm, Milli Gvenlik Dersinin ierii dier dersler iinde verilmeye balanmtr. 1960 darbesinden beri yrrlkte olan, Krmz Kitap diye bilinen, birok anti demokratik mdahalenin ve uygulamalarn gerekesi olarak gsterilen Milli Gvenlik Siyaset Belgesi deitirilmi ve tamamen demokratik bir ierie kavuturulmutur. Buna bal olarak i gvenlik, d gvenlik ve askeri strateji belgeleri de yeniden demokratik bir lkede olmas gerektii gibi dzenlenmitir. Faili mehul dosyalar yeniden alarak, karanlk odaklar aydnlatmada kararl bir duru sergilenmitir. Siyasal ve sosyal alanda demokrasiyi glendirecek pek ok deiiklii ieren 2 Anayasa referandumu yaplmtr. Bu erevede Cumhurbakannn da dorudan halk tarafndan seilmesini salayacak dzenleme de hayata geirilmitir. HSYKnn yapsnn deitirilmesi bata olmak zere, yarg bamszln glendirmeyi ve yargnn ileyiini hzlandrmay amalayan pek ok reform gerekletirilmitir. Bu ve benzeri ok sayda reformla milli irade, demokrasi ve sivil siyaset glendirilmitir. Trkiyede sivil siyasetin g kazanmas, siyasetin ve asker-sivil ilikilerinin normallemesi, iktidarmzn ncelikli meselesidir. eteler, darbeciler ve vesayeti odaklarla mcadelede AK Parti iktidarnn ortaya koyduu siyasi kararllk ve cesaret, belirleyici ve n ac olmutur. AK Partinin balatt ve nn at bu srete TBMMnin, yargnn, medyann ve toplum kesimlerinin darbeci anlayla mcadelede cesur tavrlar sergilemesi mmkn olmutur. *** Demokratik sistemin darbelere ve vesayeti mdahalelere kar direnli olmas ayn zamanda sistemin topyekn gelimesine, glenmesine ve her trl keyfiliklere kapanarak effaflamasna baldr. Ekonomisi gelimi, sosyal yaps glenmi, i bar st dzeye km bir lkede demokrasi d eilimlerin zemin kazanmas mmkn deildir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1155 / 1404

Milli geliri dk olan, kronik sorunlarn zemeyen lkeler, i ve d mdahalelere ak hale gelirler. Kronik sorunlarn zlmesine ynelik giriimlerin sabote edilmesi, terr ve iddetin trmandrlmas, laik-antilaik, Alevi-Snni gibi yapay gerilim alanlar oluturulmas, darbeci zihniyetin kulland enstrmanlardr. AK Parti iktidar, her alanda yrtt almalarla, bu zihniyetin temellerini ve istismar kanallarn kurutmaktadr. Bu meyanda Trkiye genelinde, 81 vilayette yaplan byk ve tarihi nitelikte yatrmlarla, demokrasi, katlmclk, hesap sorabilme gibi haklar glendirilmitir. Ekonomideki iyilemeler ve rekor seviyedeki baarlar, yol, konut, baraj gibi yatrmlarn artmas, zellikle iletiim ve ulatrma alannda dnyayla rekabet edebilir bir bymenin gereklemesi, toplumsal deiimin nn amtr. Her eyden nemlisi, yaplan tm bu reformlarla, devletle millet kucaklatrlm, aradaki engeller kaldrlm, gven tesis edilmi, insan yaat ki devlet yaasn ilkesi hayata geirilmitir. Eitime yaptmz ok byk ve tarihi nitelikteki yatrmlar, geleceimizin daha aydnlk ve gven iinde olmasnn teminatn tekil etmitir. Dnya ile rekabet edebilir, yaygn ve kaliteli eitim sayesinde, gen nesiller inanyorum ki demokrasiye daha fazla sahip kacak, mdahaleler yoluyla Trkiyenin geri gtrlmesinin nnde daha gl ve kararl ekilde duracaklardr. Yine inanyorum ki, ne bu millet, ne de bu genlik, artk mdahaleler yoluyla Trkiyenin kaybetmesine asla msaade etmeyecektir. Biz bir yol atk. Biz, cesur admlar attk, cesur reformlar gerekletirdik. Hi kimsenin, hibir Hkmet ve siyasi partinin yapmadn, yapamadn yaparak, gemile yzletik, gelecee salam bir zemin hazrladk. Gerilime, krize, atmaya sebep olmadan, lkeye ve millete kaybettirmeden, sabrla, saduyu ve teenniyle verdiimiz kararl mcadele ileri demokrasiye ulamamz iin mitleri artrd. Bu mcadeleyi, millet-devlet kaynamasn, kurumlar arasndaki gven ve koordinasyonu, toplumsal kesimler arasndaki hogr ve uzlay artrarak yrttk. nallah Trkiye, gemiteki o karanlk gnleri, o karanlk dnemleri tekrar yaamayacaktr. nallah, Trkiye, seilmi Babakan ve Bakanlarn asan, yan byterek, yanl, tarafl bir yarglama neticesinde genlerini idam, ikenceyle anlan bir lke konumuna artk bir daha asla dmeyecektir. Demokrasiye mdahale giriiminde bulunan, bunun tasavvuru ya da hayali iinde bulunan herkes, her kurum, er ya da ge, milletin mahkemelerinde yarglanacan, hesap vereceini aklnda bulunduracaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1156 / 1404

Trkiyeye ok ar bedeller deten darbeler dnemi artk geride kalmtr. Demokratikleme mcadelemiz, milletimizin gven ve desteiyle ayn kararllkla srecektir. On yl boyunca almalarmz, icra ettiimiz i ve ilemleri insani odak yaparak gerekletirdik. Bireyin hak ve zgrl, milletimizin egemenlik hakk ve hukukun stnl rehberimiz olmutur. Vesayeti anlay, darbeci zihniyeti, mdahaleci yaklam tamamen tasfiye edene kadar, hukuki ve siyasi abalarmz devam edecektir. Komisyonunuzun yapaca almalar ve hazrlayaca rapor da, gemii aydnlatt kadar, gelecekte darbelerin tekrar yaanmamas iin ok deerli katklar sunacaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1157 / 1404

7. 28 ubat Srecinin Devlet ve Toplum zerindeki Yansmalar


Trk Silahl Kuvvetlerince Yaplan lemler
Trkiyede 1990l yllardan itibaren yaplan yerel ve genel seimde Refah Partisinin ykselen grafii yakndan takip edilmi; bu gelime, Trkiyenin muhafazakrlamas, irticann ykselii gibi ideolojik bir temelde ele alnarak, Refah Partisinin temsil ettii Milli Gr izgisi Devleti ykmaya ynelik bir i tehdit olarak alglanmtr. Bu rahatszlk, Refah Partisinin 1990 ve 1994 yllarnda yaplan yerel seimlerdeki baars, ardndan Aralk 1995 genel seimlerinde birinci parti olmas ve nihayet 8 Temmuz 1996 tarihinde REFAH-YOL Hkmetinin kurulmasyla had safhaya ulamtr. Bu gelime karsnda, sz konusu irticai kiilerin orduya szm olduu/szmak istedii vehmine kaplan Komuta Kademesi tarafndan, 28 ubat 1997 tarihli MGK Kararnn uygulanmasnn takibi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1158 / 1404

amacyla, Bat alma Grubu (BG) ve Mays 1997 aynda Genelkurmay kinci Bakannn imzasyla kabul edilen Bat Harekat Konsepti erevesinde, TSK personeline ve dier baz kiilere ynelik, aileleri de dahil olmak zere rtl bir tespit ve fileme operasyonuna giriilmitir. Komisyonumuzca Genelkurmay Bakanlndan istenen Bat alma Kurulunun kuruluu ile ilgili istenen bilgi ve belgelerin 28 ubat dnemini soruturan Cumhuriyet Savclna gnderildii bildirilmitir.Ordu iindeki sz konusu rahatszln 28 ubat 1997 tarihli MGK toplants ile beraber doruk noktasna kt grlmektedir. Bunun somut gstergesi, askeri teamllere gre her yl iki kez Austos ve Aralk aylarnda gerekletirilen YAn, 1997 ylna mahsus olmak zere 26 Mays 1997 tarihinde olaanst toplanmas olmutur. 1997 ylnda, yurt apndaki tm Kuvvetler bnyesindeki askeri birimlerde, askeri hiyerariye aykr olarak yaplan bilgi toplama faaliyetlerinde, subay ve astsubaylarn eleri ve hatta ocuklar da birer haber toplama eleman olarak kullanlmtr. Bu durum, ordu iinde birlik ve beraberlik duygusunu zedelemi; komuluk ilikilerini zedeleyerek, muhbir komu korkusunu krklemitir. te yandan, BG iinde grevlendirilen personelin kimi zaman alt rtbelerde olmas, bu kiilere kendisinden st rtbedeki amirlerini de fileme imkan vermi, bu durum ordu iindeki hiyerarinin bozulmasna yol amtr. Keza, ok sayda sicil amiri/komutan da, irticac personele msamaha gsteriyor damgas yememek iin, terfi vb. endielerle, bu uygulamalar karsnda sesini karamamtr. Ardndan hedefteki bu kiilerin tasfiye edilmesi iin gerekli altyap oluturulmaya allm; bunun iin ilgili personelin kimi zaman geriye dnk sicil raporlar -hukuka aykr biimdebozulmu, kimi zaman psikolojik taciz, kimi zaman da fiili ikence gibi yntemler uygulanabilmitir. Bu operasyon; kendisi ve/veya ei dindar/mtedeyyin olarak grlen personelin ncelikle filenmesi, akabinde eitli yollarla kendisinin ve ailesinin szl veya fiili ekilde taciz edilmesi, nihayetinde bu kiilerin kendi istekleriyle istifa etmesi veya emekliye ayrlmak zorunda kalmas yahut kaderine raz olanlarn disiplinsizlik gereke gsterilerek, Yksek Askeri ura Karar veya Bakan Onay gibi yntemlerle resen emekliye sevk edilmek suretiyle tasfiye edilmesiyle sonulanmtr. TSKnn bir tr kendini koruma refleksi olarak deerlendirilebilecek bu srete, trban olarak tanmlanan barts, irtican/gericiliin sembol olarak deerlendirilerek, ei bartl olan asker personel, srf bu nedenle ihra edilmekten kurtulamamtr. YA Kararlarnn temyiz edilememesi sebebiyle idarenin bu eylemine kar aresiz kalan bu kiiler, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) gibi hak arama imkanlarn kullanamam, neticede zlk haklar asndan kayba uramlardr. te yandan, bu personelin, 28 ubat 1997 tarihli MGK Karar gereince, ordudan ihra edildikten sonra baka bir ie girmeleri de, yine temel insan haklarna aykr ekilde engellenmek istenmitir. Bylece bu kiilerin maduriyetlerinin mr boyu srmesi istenmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1159 / 1404

Komisyonumuza Milli Savunma Bakanlndan intikal eden, Yksek Askeri ura kararlaryla Trk Silahl Kuvvetlerinden uzaklatrlan personele ilikin yazda1797, sz konusu tasfiye srecinin, 28 ubat MGK toplantsnn hemen ncesinde ve hemen sonrasnda, 1995-1999 yllar arasnda younlat grlmektedir. Sz konusu yazdan, 01 Ocak 1990-31 Aralk 2011 tarihleri arasnda toplam 1235 personelin Trk Silahl Kuvvetleri ile iliiinin kesildii; bu kiilerden 1043nn irticai faaliyet gerekesiyle ordudan uzaklatrld; bunlarn 395inin subay, 648inin astsubay olduu anlalmaktadr. te yandan, sz konusu yazda, drt askerin ise ykc rgtlerle balantl olduklar gerekesiyle iliiklerinin kesildii bildirilmektedir. Baka bir ifadeyle, 1990-2011 ylar arasnda, Trk Silahl Kuvvetlerinden iliii kesilen asker personelin yaklak %84,4nn mesleklerinden koparlma gerekesi irtica olmutur. rtica gerekesiyle gerekletirilen tasfiye edilen personelin Kuvvet Komutanlklarna gre dalm yledir:
- Kara Kuvvetleri Komutanl (1995-1999): 275 subay, 319 astsubay - Deniz Kuvvetleri Komutanl (1996-1999): 49 subay, 105 astsubay - Hava Kuvvetleri Komutanl(1990-1991): 33 subay, 155 astsubay - Jandarma Genel Komutanl (en youn 1998): 38 subay, 69 astsubay

926 sayl TSK Personel Kanununun 94/b maddesinin disiplinsizlik veya ahlaki durum sebebiyle ayrma hkm ile bu Kanuna istinaden 27 Aralk 1998 tarihli 23566 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Subay Sicil Ynetmeliinin 91/f maddesi ile 28 Aralk 1998 tarihli 23567 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Astsubay Sicil Ynetmeliinin 60/f maddesinin Tutum ve davranlar ile yasa d siyasi, ykc, blc, irticai ve ideolojik grleri benimsedii, bu gibi faaliyetlerde bulunduu veya kart anlalanlar hkmne istinaden, sicil raporlar sz konusu sbjektif ltlere dayal olarak, menfi ekilde dzenlenen ok sayda subay ve astsubay madur edilmilerdir. Yrrlkteki ceza yasalarnda siyasi, ykc, blc, irtica ve ideolojik grleri benimsemek, bu gibi faaliyetlerde bulunmak veya kart anlalmak eklinde bir su tanm yaplmam olmasna ramen, sz konusu Ynetmelikler yoluyla asker personel iin yeni bir su tanm yapld ve su kavramnn yasalara aykr ekilde geniletildii grlmektedir. Bu personel hakknda, hizmet srelerine baklmakszn haklarnda Emekli Sand Kanunu hkmleri uyguland iin bu kiilerden, ayrma ilemi tarihi itibaryla, emekli hakkn elde edemeyenler, emekli ikramiyesi dahi alamamlar ve maddi adan byk kayba uramlardr. te yandan, 28 ubat dneminde ordudan ayrma ilemleri sadece YA Kararlar ile deil, bunun yan sra, Milli Savunma Bakanlar tarafndan onaylanan Kararnameler ve sicil raporlar yoluyla da yaplmtr. YA Kararndan farkl olarak Bakan onayyla atlan bu personel ile sral amirleri tarafndan zayf sicil notu aldklar iin atlan asker personel kamuoyunda pek fazla bilinmemektedir. Bu yntemlerle ordudan atlanlar iin YAzedelerden farkl olarak, temyiz yolu ak gibi grnmektedir. Ancak, Askeri Yksek dare Mahkemesinin yerindelik denetimi yapamamas

1797

Milli Savunma Bakanlnn 26.09.2012 tarih MAY: 2012/7749/Kan.ve Kar.D.Kan.Tetkik ve l..1755 sayl yazs Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1160 / 1404

sebebiyle, bu kiilerin hak arama mcadelesi olumsuz sonulanmtr. Tpk YAzedeler gibi, bu yollarla ordudan atlan kiilerin AHMdeki hak arama mcadeleleri de baarsz olmutur. Komisyonumuza ve Meclis nsan Haklar Komisyonuna intikal eden madur dilekelerinde, TSK iinde, irticann; din ile bark olma ya da manevi deerlerinden kopmadan hayatn devam ettirme eklinde alglanm olduu; namaz klmann veya ei trbanl olmann, irtica gerekesiyle ordudan uzaklatrlmak iin yeterli olduu grlmektedir. Nitekim, madur dilekeleriyle beraber gnderilen sicil raporlarnda, amirleri tarafndan sosyal faaliyetlere katlmayan, eleri ada kyafet giymeyen, Cuma namazna gittii grlen vb. eklinde deerlendirilen personelin, bu gerekelerle ordudan tasfiye edildikleri anlalmaktadr. Dier yandan, TSK bnyesinde 1990-2011 dneminde sadece drt personelin ykc rgtle balantl olma gerekesiyle ordudan uzaklatrlm olmas, irticai faaliyet sebebiyle iliii kesilenlerin, zel hayatlar ve dini inanlar asndan deerlendirmeye tabi tutulduklarn ortaya koymaktadr. te yandan, Komisyonumuza ulaan bilgiler erevesinde, YK Bakanlnn Ekte yer alan yazsndan,1798 GATA Komutanlnda grev yaparken YA Kararlaryla ordudan iliii kesilen asker personelin baka kamu kurumlarnda grev yapmalarnn mmkn olmad anlalmaktadr. Komisyonumuza intikal eden madur dilekeleri arasnda dikkati eken rnekler aada zetlenmektedir. Emekli Astsubay Yavuz Sulumee Emekli Astsubay Yavuz Sulumee dilekesinde,1799 zetle; 2003 ylnda Disiplinsizlik gerekesiyle Yksek Askeri ura toplants beklenmeden TSKnden emekli edildiini, TSK bnyesine dahil olduu 1990 ylndan itibaren eitli takdir belgeleri ve olumlu sicil notlarna sahip baarl bir personel olduunu, ancak 1996 ylnda, 3nc Zh.Tug.K.l erkezkyTekirdaa tayin olmasyla beraber, ilerin ters gitmeye baladn, yeni evlendii einin barts takmas ve sosyal faaliyetlere katlmamas sebebiyle yedi kez savunmasnn istendiini, 1998 ylnda siciline Ei bartldr ibaresinin eklendiini ifade etmektedir. Emekli Kd.Bnb. Mustafa Hacmustafaoullar Emekli Kd.Bnb. Mustafa Hacmustafaoullar dilekesinde,1800 zetle; 1976 ylnda girdii TSKnden 12.12.1997 tarihli YA kararyla ihra edildiini, grevi sresince eitli takdir ve baar belgelerine sahip, baarl bir subay olduunu, alma hayat boyunca herhangi bir su veya disiplin suu ilemediini, herhangi bir soruturma geirmediini ifade etmektedir.Adgeen ahs, Bilgi Edinme Hakk Kanunu erevesinde Genelkurmay Bakanlnca kendisine verilen 12 OCAK 2011 tarih ve PER.:5010-4703-11/Per.D.Ynt.. (5)11210120 sayl cevabi yazda, ordudan atlma gerekesi olarak:

1798 1799

YK Bakanlnn konuya ilikin yazs, Ektedir. Yavuz SULUMEEnin 03/07/2012 tarihli Dilekesi. Hacmustafaoullar 17/05/2012tarihli Dilekesi.

1800Mustafa

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1161 / 1404

-Ar sa gre sahip olup Milli Gr mensubu olduu, -Aknc grubuna mensup olduu iddialarna kar takip ve kontrol altna alnd, -Daha ziyade dinine ar bal kiilerle samimiyet kurduu, -Birlik iinde ve dnda dindar olmayan kiilerle zel temaslardan holanmad, -Aile ziyaretlerinde misafirlerinin haremlik selamlk olarak oturmalarn istedii, -Lojman sras geldii halde eini bahane ederek, lojmana girmeyip sivil konutta oturduu, -Ailesi ynnden laiklik ilkesine ve ailesinin giyimi bakmndan klk kyafet inklbna kar olduu, -Parti yanls Milli Gr olduu, -Ktahyada Milli Grlerce oluturulan Refah-Kent Yap Kooperatifinin ynetim kurulu yeliini yaptnn renildii, -Bulut Projesi kapsamnda sorgulanmas srasnda kendisine uygulanan Polygraph test sorgusunda (yalan makinas) sorulan be sorudan drdne yalan yant verdii, -Askeri mesai aracna trbanl rencilerin bindii duyumu alnmas zerine bir personelin grevlendirilerek 25 KASIM 1997 tarihinde Yenikentten kalkan servis aracnda kimlik tespiti esnasnda kznn trbanl olduunun belirlendii.

Hususlarnn yer ald ifade edilmektedir. Emekli Dz.Bnb. M.Ufuk Erturul Dz.Bnb. M.Ufuk Erturulun dilekesinde;1801 einin barts ve kendisinin Cuma Namazna gitmesi nedeniyle sistemli bir ekilde bask grdn ve daha sonra kendisine sklkla ordudan ayrlmasnn telkin edildiini ifade etmitir. Son olarak einin tesettr nedeniyle sicilinin deitirildiini de dilekesinde belirtmitir. Emekli Sb.Kazm etin Emekli Kazm etin ise 1990l yllara kadar hereyin normal olduunu inanl bir subay olarak namazn klabildiini ve barts sorunu yaamadn, ancak bu tarihten sonra, yemeklere/aylara eli katlmamay adet haline getirmek gerekesiyle iliiinin kesildiini; bu srete, ordu bnyesinde;
- Mescit/camii talimatlarnn yaymland; mesai saatleri iinde mescitlerin ak olmayaca ve resmi elbise ile camilerde namaz klnmamasnn emredildii, - Ktphanenin yeniden dizayn edildiini, - Seri konferanslar verilmeye balandn, ifade etmitir.

Emekli Levazm Kdemli Binba Eyp Saracolu Emekli Levazm Kdemli Binba Eyp Saracolunun gnderdii mektupta;1802 1993-2000 yllar arasnda irtica bahanesiyle kendilerine ynelik basklarn arttn, zellikle askeri liselerden tayinle gelen retmenlerin sk sk baskya maruz kald, baz personelin elerinin balarnn zorla atrldn, balarn aan eleriyle kokteyllere ve ikili yemeklere katldklarn, deniz kamplarnda elerinin mayoyla denize girmeleri konusunda bask
1801M.Ufuk 1802Eyp

Erturulun tarihli dilekesi, Ektedir.

Saracolunun tarihli dilekesi, Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1162 / 1404

yapldn, emeklilii hak eden personelin bu basklar yznden erken emekli olmak zorunda kaldn ifade etmektedir. Eyp Saracolu, kendisi hakknda Ulatrma Yzba Ziya DOAN tarafndan; Subay ve astsubaylarn eleri ile birlikte sosyal faaliyetlere katlaca ilgi emirde belirtilmi olmasna ramen 15 UBAT1996 gn verilen iftar yemeine einizin katlmadn tespit ettim. Bu konudaki yazl savunmanz 26 UBAT 1996 gn saat 0915e kadar hazrlamanz rica ederim eklinde savunma istendiini ifade etmektedir. laveten, Tugeneral M. Kemal TUTKUN tarafndan Kara Kuvvetleri Komutanl 4nc Mekanize Piyade Tugay Komutanlnn 22 ARALIK 1999 gn ve STH:3590-26899/(2424) sayl, Savunma konulu yazsnda;
1. Muhtelif vesilelerle yaplan kontrol ve gzlemlerde einizin TSK personeline yakmayan ve geleneksel giyim tarz olan barts dnda, ideolajik bir simge olarak kullanlan trban/tesettr benzeri kyafet giyindiine dair baz duyumlar alnm bulunmaktadr. 2. Einizin ada kyafetle ve TSKleri personeline yakr bir kyafet giyinmesi gerektiini bilmiyor muunuz? Biliyorsanz neden uygulamaktan imtina ediyorsunuz? 3. Yukardaki hususlarda savunmanz, mmknse einizin stdyoda ekilmi vesikalk ve boy fotoraflaryla takviye edilmi olarak 27 ARALIK 1999 tarihine kadar vermenizi rica ederim.

eklinde savunma alndn belirtmektedir. Sivil Memur Abdulkadir BOZDEMR (1998-377) Abdulkadir BOZDEMR, Komisyonumuza gnderdii 15 Ekim 2012 tarihli dilekesinde; YA Kararlar haricinde, TSKda grevli Sivil Memurlarn da irticai faaliyetlere karma gerekesiyle grevlerine son verildiini ifade etmektedir. Ad geen ahs dilekesinde kendisi ile ilgili olarak; - Hava Kuvvetleri Komutanl 1.Fze Grup Komutanlnda grevli iken, Hava Kuvvetleri Komutanl 1.Fze Grup Komutanlnn 14 KASIM 2001 gn ve STH.: 3590-87201/122 sayl ve "Sivil Memur.Abdulkadir BOZDEMR ve Ailesi" konulu emrinde;
- Fz. Grp. Klii Pek b. Merk. Per. l. Me. olarak grev yapan Svl. Me. Abdulkadir BOZDEMR (1998-377) ve ailesi hakknda mteakip zamanlarda yaplan kontroller srasnda: - Terminoloji olarak genelde, dini terimleri oklukla kulland; (nallah, Maallah gibi.). zellikle Spor saati olan CUMA gnnn len vakitlerinde Komutanlk birimi irinde grnmeyip, spora katlmad; daha nce hakknda irticai faaliyetlerde bulunduu tespit edilen Svl. i Kazm GULAYDIN (0001787)'la birlikte, 'Cuma Namaz'na gittii konusunda duyumlar alnd. - Anlan personelin aksakla sebebiyet verecek durum oluturmadan aratrlmas, zellikle ei ve yeni doan kzna 'Rveyda' ismini niin verdii birinci derece ailesi hakknda gerekli takibatn yaplmas, ahsi dolabndaki

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1163 / 1404

eyalarn envanter dkmlerinin periyodik aralklara yaplarak, yazlan tutanaklarn stihbarat ubeye gnderilmesi, talimatlarnn verildii grlmtr.

Hususlarnn yer aldn belirtmitir. Hava Kuvvetleri Komutanl 1.Fze Grup Komutanlnn 05 Ekim 2004 tarih ve STH.: 3590-23-04 sth/267(82) sayl bir dier yazda:
03 EYL 2004 tarihinde: Destek Memur Abdulkadir BOZDEMR (1998-377)'in evine; kontrol-ziyaretleri yapld, bu ziyaretler srasnda baz irticai envanter unsurlara rastlanm olduu ve tutanakla el konulduunun belirtildii, bata Kuran Kerim (Meal mer Nasuhi Bilmen), 'Yasak Yaynlar' listesinde bulunmad, ancak, dini bilgiler ihtiva ettiinden el konulmasnn yerinde olduu, - Evinde alenen tehir ettii tablo yazma eserlerin (r:1947 yl el yazma Allahhatt) irticai propaganda kapsamnda olduu, - Bu ziyaretler esnasnda yaplan incelemede; - Einin tm uyanlara ramen, ada olmayan kyafetle dolat. Kyafet konusunda deiimin; mmkn olmad, - Anlan personelin bu envanterleri bilerek ve isteyerek bulundurduu ynnde kanaat oluturduu, - Bu nedenle lgi personelin takibinin sklatrlarak, atl grevlere atanmas ayrca, dier TSK Personeliyle koordinesinin en alt seviyeye indirilmesi. 3 yldr sren aratrmada sona gelindiini ve bunun ilgi personele yanstlmamas gerektii.

Bu gelimeler sonras kendisiyle ilgili olarak, Hava Kuvvetleri Komutanl 1.Fze Grup Komutanlnn 05 Ekim 2004 tarih ve PER.: 7200-262-04 /3.KS.1136 sayl yazsnda;
Ailenizin durumu ve einizin ada olmayan bir kyafetle toplum ierisinde kendini gstermesi siz TSK mensubuna ve bal bulunduunuz birlie yakmamaktadr. Komutannz ve 1. sicil Amiriniz olarak, bu konu hakknda sizi szl olarak uyarmama ramen olaan durumunuz da bir gelime olamamas zerinize bata sizi ve einiz bayan Bozdemir'i son kez uyarmak zorundaym. Durumunuzun takipisi olduumu, einizin kyafetini deitirme ynnde giriimde bulunmamas halinde ortaya kabilecek 926 Sayl Hizmet Kanununun ilgili meyyideleriyle kar karya kalabileceinizi hatrlatr, bu konunun bilinmesini rica ederim.

eklinde bir uyar yazs daha aldn ve nihayetinde irtica bahanesi ile ancak aslnda einin ban rtmesi nedeniyle memuriyetine son verildiini ifade etmektedir. Bulut Projesi Komisyonumuza; Trk Hava Kuvvetleri bnyesinde, 1992 ylndan itibaren, irticai faaliyette bulunduu iddia edilen asker personele ynelik olarak, Bulut Projesi adyla yrtlen gizli bir operasyon ilikin bilgi ve belgeler intikal etmitir. Sz konusu belgelere gre, yzlerce Havac subay ve astsubayn, 1990l yllarda, yasa d ekilde sorgulandklar ve ikenceye maruz kaldklar anlalmaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1164 / 1404

Sz konusu belgelerde; sz konusu Proje kapsamnda, sorgulanan personele, Refah Partisinin Milli Gr Dncesini benimsiyor musun?, Ktahya Milli Genlik Vakfnda dini-siyasi faaliyetlerde bulunuyor musun?, Evinde veya dier yerlerde yaplan aile toplantlarnda ar dinci propaganda yapyor musun?, Toplumun eriat kurallar ile ynetilmesini benimsiyor musun? vb. ekilde eitli sorular yneltildii; bu kiilerden birinin 28 gn oda hapsiyle cezalandrld, sorgulanp yalan makinesine baland, fiziksel ve ruhsal ikenceye maruz kald ifade edilmektedir. Bu kiinin, ayrca, Kasm 1997de Eskiehir 1. Hava Kontrol Grup K.lnda grevli iken mam Hatip Lisesinde renim gren kznn da, askeri istihbarat elemanlarnca bask altna alnd, bu durum karsnda balatt hukuki mcadele zerine, YA Karar yoluyla TSKdan ihra edildii anlalmtr. Komisyonumuza ulaan mektuplarda, bahse konu BULUT PROJES kapsamnda ok sayda askeri personelin sorgu ve ikenceden geirildiine ilikin iddialar yer almaktadr. GATAdaki Uygulamalar 28 ubat dneminde, Glhane Askeri Tp Akademisinde askeri tabip olarak alrken, ordudan ihra edilrek, grevine son verilen kiilerin, daha sonra kamu kurum kurulularnda grev yapmalarn engellemek amacyla eitli emirler yaymland tespit edilmitir. Bu erevede, Komisyonumuza, o dnemde, YK tarafndan niversitelere gnderilen yaz intikal etmitir:1803Bu yazda; Glhane Askeri Tp Akademisi Komutanlnda grev yaparken Yksek Askeri ura Karan ile grevleri ile iliii kesilerek grevlerine son verilen tabip subaylarn listesinin bir rnei yazmz ekinde gnderilmektedir. Bilindii zere kamu kurum ve kuruluundan disiplin nedeniyle ihra edilen kamu grevlilerinin bir baka kamu kurum ve kuruluunda istihdam edilmesi 657 sayl Devlet Memurlar Kanununun 125. Maddesi uyarnca mmkn bulunmamaktadr.Bilgilerinizi ve gereini rica ederim. denilmektedir. Yaznn ekinde ise, YA kararlar ile ordudan atlan subaylarn isimlerine yer verilmektedir.
GATA Komutanlndan Yksek Askeri ura Karar le liii Kesilen Tabip Subaylar
1. Prof.Tbp.Alb. 2. Prof.Tbp.Alb. 3. Prof.Tbp.Alb. 4. Do.Tbp.Alb. 5. Yrd.Do.Hv.Tbp.Yb. 6. Yrd.Doc.Tbp.Bnb. 7. Do.Tbp.Bnb. 8. Do.Hv.Tbp.Bnb. 9. Do.Hv.Tbp.Bnb. 10. Do.Tbp.Bnb. 11. Do.Hv.Tbp.Bnb. 12. Do.Tbp.Bnb. 13. Yrd.Do.Tbp.Yzb. 14. Yrd.Do.Tbp.Yzb. 15. Yrd.Do.Tbp.Yzb. 16. Yrd.DoTbp.Yzb.
1803

Aziz HACIBEKTAOLU Ahmet ALPER Mustafa KAHRAMANYOL Krat ESER Ergun UMAKLI Yusuf EK Onur HAMZAOLU Cumhur KILI Ali ZCAN Mustafa SARSILMAZ Ahmet SINAV Osman ZCAN Seyithan YILDIZ Recep Cemil TKER zdal ETLK smail YAVA

nfeksiyon Hastalklar Gastroentoroloji K.B.B Di Tedavi Patoloji Anatomi Epidomiyoloji Biokimya Biokimya Anatomi Anatomi Histoloji Beyin Sinir Cerrahisi Adli Tp Fizyoloji ocuk ve Ruh Sal

YK Bakanlnn yazs, Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1165 / 1404

17. Yrd.Doc.Tbp.Yzb. 18. Yrd.Doc.Tbp.Yzb. 19. Yrd.Do.Tbp.Yzb. 20. Yrd.Do.Tbp.Yzb. 21. Yrd.Do.Tbp.Yzb. 22. Yrd.Do.Tbp.Yzb. 23. Yrd.Do.Tbp.Yzb. 24. Uzm.Tbp.tm. 25. Uzm.Tbp.tm.

M.Metin YILDIRIMKAYA Ruhi TORAMAN Tamer TATAR Vedat KOKSAL Yakup GMALAN Ahmet TOMUR Ramazan ATALAY Erkan KIBRISLI mer ETLK

Biokimya As. Salk Hizmetleri Gz Histoloji Anatomi Fizyoloji Radyasyon Onkolojisi Tbbi Histoloji Radyoloji

ileri Bakanlnca Yaplan lemler


Milli Gvenlik Kurulu'nun 28 ubat 1997 Tarih ve 406 Sayl Kararnn ardndan ileri Bakanlnca, Emniyet Genel Mdrlnn 9.2.1996 gn ve B.05.1.EGM.0.12.02.02./72 sayl Genelgesinin yaynlanmasndan sonra 12.02.1998 tarihli Bakan onay ile bu kez Babakanlk ve Bakanlk Makamnn blc-ykc ve irticai faaliyetlerin izlenmesi hakkndaki genelgelerine istinaden, ileri Bakanlnca yrtlen baz hizmet ve grevlerdeki etkinlii takip etmek ve sekreterya hizmetini yrtmek zere Personel Genel Mdr Yardmcsnn bakanlnda, ileri Bakanlnca yrtlen baz hizmet ve grevlerdeki etkinlii takip etmek ve sekretarya hizmetini yrtmek zere, izleme gurubu oluturulmutur. zleme grubunun kurulmasndan sonra bu kez 16.02.1998 tarihinde ileri Bakanlnca yrtlen baz hizmet ve grevlerdeki etkinliin il ve ile dzeyinde yerinde incelenmesi ve sorumlularnn deerlendirilmesi ynnde ortaya kan ihtiya zerine; Bakanlk Makamnca verilecek acil ve zel grevleri yerine getirmek; Babakanlk ve Bakanlk Makamlarnn blce, ykc ve irticaya mteallik genelgelerinin mahallinde uygulanmasn incelemek, denetlemek, ilgilileri deerlendirmek ve gerektiinde ihmali ve kusuru tesbit edilenler hakknda disiplin ve cezai ynden inceleme-soruturma yapmak iin Ankara Grubunda grevli Mlkiye Mfettileri arasndan (10) kiilik bir "zel nceleme-Soruturma" Grubu oluturulmutur. Bu oluturulan Mfetti grubunca gerektiinde ve ihtiya duyulmas halinde yukarda belirtilen hususlarla ilgili olarak "zel Denetim" yaptrlmas karara balanarak uygulamaya konmutur. Babakanlk Uygulamay Takip Kurulundan ve eitli evrelerden gelen ihbar ve bildirimler sonucunda, toplam 21 grevlendirme ile Babakanlk ve ileri Bakanlnca yaymlanan blc, ykc ve irticai faaliyetlere mteallik genelgeleri de gz nnde bulundurularak genel tutum ve davranlarnn deerlendirilmesi, Hilvan lesindeki bir yurdun Fethullahlara ait zyurt Vakfna kiralamasn salamak, cami alnda dini ierikli konumalar yapmak, baz dini gruplarn desteini arkasna almak, blc, ykc ve irticai faaliyetlere mteallik olarak hakknda deerlendirme yaplmas, genel tutum ve davranlarnn deerlendirilmesi; tarikat eyhi olarak bilinen Bekir PEHLVANn evinde yaplan bayramlama ve tarikat faaliyetleri konumada isminin gemesi, 1997 yl Kurban Bayramnda deri toplamak iin resmi ara talep eden THK ara tahsis edilmemesi; Atatrk Dmanl, rticai faaliyetleri ynlendirmek ve Tarikat savunuculuu yapmak; tarikat liderleri ile grt, makam odasnn kaps ierden kilitleyip namaz kld; Dzce l Salk Mdrl ve Salk Meslek Liselerinde irticai faaliyetler yapld; einin ve byk kznn trbanl olmas gibi konularla ilgili olarak toplam 3 vali, 166 kaymakam ,41 vali yardmcs ve 3 hukuk leri Mdr olmak zere toplam 213 Mlki dare amiri hakknda deerlendirme raporlar tanzim edilmi bu raporlar sonucunda 3 Vali merkez valiliine teklifleri yaplarak merkeze alnm 71 Kaymakam hakknda her ne Kadar mlki Amir Atama ve yer deitirme

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1166 / 1404

ynetmeliinde ve eki cetvelde edeer grev olarak tanmlanmakta ise de temsil grevi olmayan pasif bir grev kabul edilen vali yardmclna atanmalarnn uygun olaca belirtilerek tekliflerde bulunulmu bunlardan 59 kaymakam vali yardmclna atanm ayrca, 22 Kaymakam ise somut bir soruturma veya kovuturmalar olmadan mfetti raporuna dayanlarak pasif bir grev olan Hukuk leri Mdrlne tayin edilmilerdir. Yaplan bu Mlki dare Amirleri deerlendirmelerinde ise ileri Bakanlk Makamndan 1998 yl normal kararname almalarna esas olmak zere atamaya tabi tutulacak Mlki dare Amirlerileri hakknda deerlendirmelerin yaplmas iin 09.06.1998 tarih ve 12031 sayl ileri Bakanlna vekalet eden dnemin Adalet Bakanndan onay alnmasna ramen bu onayn irticai nedenler gibi bir gereke iermemesinden dolay mfettiler tarafndan herhangi bir deerlendirme yaplmadan incelemesi yaplmadan geri ekilmi buna karlk 6 gn sonraki tarihte fakat ayn say ile dnemin ileri Bakanndan bu kez ekli listede adsoyad ve unvanlar belirtilen Mlki dare Amirleri hakknda blc, ykc ve irticaya mteallik, Babakanln 04.02.1998 gn ve B.02.0.PPG.012-320-01779 sayl, Bakanlmzn 12.02.1998 gn ve I.d.Gn.Md. 712 sayl Genelgeleri ile Mlki dare Amirleri Atama Deerlendirme ve Yer deitirme Ynetmeliinin 8, Mlkiye Tefti Kurulu alma Ynetmeliinin 29. maddelerinde belirtilen esaslar da gz nnde bulundurularak .. diyerek onayn ve eki listenin deitirildii, Bakan onaynn Tefti Kurulu Bakanl'na 12061 say ve 15.06.1998 tarihli gnderme yazsna, el yazs ile "116 kiilik 1. Liste onay ve Ekli listede belirtilen kii saysnn kabark olmas ve belirtilen grevlilerin tamam hakknda Deerlendirme raporu dzenlenmesi, Tefti Kurulu Bakan ile bu konudaki saynn Sn. Mstear ve Sn. Bakan talepleri dorultusunda liste ikiye blnerek ilk anda kararnameye dhil edilecek Mlki dare Amirleri.leri deerlendirilmesi iin iki liste gnderilmitir." yazs yazlarak dnemin Personel Genel ,Mdr Genel Mdr ve Daire Bakannca not dld bu durumu da15.06.1998 tarihinde, fakat bu kez, 16010 sayl bir baka onay dzenleyerek bu kez 259 kiilik yeni bir liste eklenmi olup listelerde Bakanlktan uzun bir sre nce ayrlm olan mlki idare amirlerinin adnn yazlmas, liste zerinde el yazs ile notlarn yer almas, ayn gn alnan farkl sayl evraklar arasnda 4.000 saynn bulunmas baz isimlerin izilerek baka isimlerin yazlm olmasnn yansra, listelerin Bakanlk dnda birilerince hazrland ve bakanlk personeli tarafndan da uygulamaya konulduu izlenimini vermitir. Pasif greve atanmalar konusunda teklif getirilen ve bir ksm da atanan devletin yetitirmek iin hibir abadan kamad yetimi ve profesyonel manada kamu grevlisi olan ve her biri bir devlet adam olma azim ve kararllnda hizmet eden Mlki dare Amirlerinin pasif grevlere getirilmesi istenirken getirilen gerekelerden bir kana bakmakta yarar bulunmaktadr. Buna gre:n evresi halknn maalesef Cumhuriyet ynetimine ve Atatrk lke ve nklaplarna kar bir yaam biimini zlediklerini, giyim ve kuamlaryla da bunu gsterdikleri, yaygn bir kanaat oluturmutur. Byle bir ortamda, daha ada; Cumhuriyete ve Atatrk'e aka sahip kan ve davran ve tutumuyla bunu gsteren Mlki dare Amirlerine her zamankinden daha ok ihtiya bulunduu; ada bir dnce ve davranta olmayan kiilerin temsili grevlerde bulunmasnn doru olmad1804

1804.n

l Emniyet Komisyonun 04.02.1999 gn yapt ocak aynama ilikin deerlendirme ve kararlarn yer ald toplantnn zel gndeminde; .ile Kaymakamnn asker aleyhindeki baz davranlarnn grld, ayn komisyonun 18.02.1999 tarihinde yapt son toplantda 3 nc madde olarak " . blge Komutanlna intikal eden bilgilere gre; kaymakamnn einin bartl olduu, derslere perukla girdii, evresine askerden korkarak: yapyorsunuz gibi szler sarf ettii belirtilmitir." denilmi ve ayrca ayn toplantda Kaymakamnn her trl faaliyetlerinin kontrol altnda tutulmas ve olumsuz davranlarnn takip edilmesine karar verilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1167 / 1404

28 ubat srecinde oluturulan Bat alma Kurulunun daha sonra Babakanlkta Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu halini almasndan sonra bu kurulun sekretarya ilerini de yrten o dnemin Babakanlk Mstear Yardmcs mer KAYIR, ileri Bakanlnda uygulanmaya allan ve havadan sudan gerekelerle hizmetten uzaklatrlan vali ve kaymakamlarn hangi gerekelerle grevden atldklarn Komisyonumuzda anlatmtr1805 Sonuta, ileri Bakanlnda eitli gerekelerle pasif greve getirilen Mlki dare Amirlerinden bugn itibari ile 1 yksek yarg bakan, 5 Milletvekili, 33 vali, 2 Babakanlk Mstear yardmcl, 1 Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreter yardmcl, 1 Mstear yardmcl, 2 Genel Mdrlk, 1 l Belediye Bakan, 1 Bykehir ile Belediye Bakan, 7 Mlkiye Bamfettii olarak kamu grevlerine devam etmektedir. Emniyet rgt Disiplin Tznn 8inci maddesinin 1inci fkrasnda, 02/3/1998 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanan deiiklie atfta bulunularak, blc ve laiklie aykr faaliyette bulunan Emniyet mensuplarnn "Meslekten karma" cezasyla tecziye edilecei dzenlemesine iaret edilerek, blc, ykc ve laik devlet anlayyla badamayacak rgtlenmeler ierisinde bulunan veya byle yaplanmalara hogryle bakt tespit edilen mensuplarn tutum ve davranlarnn tetkiki, mahallinde incelenmesi, gerektiinde soruturma yaplmas ve ilgili Birimlerle koordine edilerek gerekli tedbirlerin alnmas amacyla 13/08/1998 tarihli Emniyet Genel Mdr onay ile Polis Bamfettileri ile APK uzmanlarndan oluan bir zleme Denetleme Kurulu oluturulmutur. Bu Kurul tarafndan yrtlen almalar sonucunda, 331 Emniyet Mensubu hakknda inceleme yaplm, bunlardan 15 Emniyet Mensubu meslekten uzaklatrlm 38 personel de eitli cezalara arptrlmtr. Sz konusu zleme ve Denetleme Komisyonu grevinin 14/12/2010 tarihine kadar devam etmesi, srecin en nemli zellii olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte, gazete haberlerine istinaden soruturma yrtld de anlalmaktadr. Bu ihbarlarn 5 adedi MGK Genel Sekreterliine intikal ettirilmitir. Soruturma konusu ihbar ve ikyetlerin tamamnn irtica konusuna odakland grlmtr.

Diyanet leri Bakanlnca Yaplan lemler


Diyanet leri Bakanl tarafndan Komisyonumuza ulaan belgeler1806 erevesinde, 19972002 yllar arasndaki Bakanlk faaliyetleri tetkik edilmitir. Bu belgeler nda, Bakanlk faaliyetlerini u alt gruplar erevesinde ele almak mmkndr: 1. Personele ynelik takip ve fileme faaliyetleri ile cezai uygulamalar, 2. Aydnlatma faaliyetleri erevesinde hazrlanan raporlar ve kapsamlar, 3. Denetim faaliyetleri
. n 29 Ekim Cumhuriyet Bayramnda yapt konumada gnn nemini belirten konulara deinilmedii, Atatrk ve Cumhuriyet kelimelerinin konuma metninde bulunmad . Kaymakamnn, irticai bir faaliyette bulunduu kantlanamam ise de;.. Einin dinsel amal trban takt ve eli resmi toplantlara katlmamasnn ilede knand; gibi eletiri ve sulamalarla bir ok Mlki dare Amirinin hizmetten uzaklamas salanmtr
1805 1806

mer KAYIRn Komisyon Tutana. Diyanet leri Bakanlnn 19.10.2012 tarih ve B.02.1.DB.0.71.05.00-090.02-123 sayl yazs.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1168 / 1404

4. Dier faaliyetler Personele Ynelik Takip ve Fileme Faaliyetleri ve Cezai Uygulamalar Sz konusu dnemde (1997-2002) Hizbullah, rtica, PKK, Vasat, bda-C, Hizbuttahrir gibi terr rgtlerine mensubiyetleri nedeniyle haklarnda cezai ilem yaplan personel says 393tr. Bunlardan 1i Hizbuttahrir, 199u Hizbullah, 3 bda-C, 22si PKK, 20si Vasat rgt yelii ve 148 personele ise irtica sulamasyla ceza uygulanmtr. Toplam 396 cezann 128 adedi meslekten karma eklinde tezahr etmitir. Bir ynyle PKK dndaki kategorilerin tamam irtica erevesinde ele alnrsa verilen cezalarn byk bir ounlunun irtica ile mcadele kapsamnda gerekletii sonucu kmaktadr. Bunlarn yannda, irticai faaliyetlerde bulunduu dnlen personel hakknda filemeler yapld grlmtr. Bu erevede, kendisine isnat edilen sularn delillendirilemedii ifade edilmesine karn ounluu imam-hatip, vaiz, mft gibi grevler yrten personel bulunduklar yerlerin dna tayin edilmi veya deiik cezalara arptrlmlardr. Ayrca, Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi illeri nfusunda kaytl olup bu blgelerde grev yapan Mft ve Vaizlerin listesinin tutulduu anlalmtr.1807 Aydnlatma Faaliyetleri erevesinde Hazrlanan Raporlar ve erikleri 1999 ylnda rtica ve rtica ile Mcadele Raporu hazrlanmtr. Ekte sunulan raporun III.RTCANIN GNMZDEK ALGILANII bal altnda, basnda youn olarak irtica ile ilgili haberler yer ald belirtilerek Bu balk altnda sadece basn yayn organlarnda irtica tezahrleri olarak takdim edilen konular yorumlanmakszn sralanacaktr. ifadeleri kullanlmtr. Metnin aada devam eden blmlerinde anlalaca zere, yorum yaplmyor gibi bir imaj verilmek istense de, sadece balklarn bile Diyanet leri Bakanlnn hazrlad bir rapor iin fazla siyasi olduu grlecektir. Raporun bu blm yle devam etmektedir:
1.Dini sylemleri olan bir partinin iktidar olmas:Bilindii gibi 1996 yl Haziran aynda Refah Partisi, Doru Yol Partisi ile koalisyon kurarak hkmete gemitir. Daha nceleri, laikliin Trkiye'deki uygulamasn eletirir tarzda propaganda yapan ve iktidara geldikten sonra baz tarikat yelerinin de iinde bulunduu baz kiilere Babakanlk konutunda iftar yemei veren bu partinin iktidar, laik Cumhuriyete kar bir tehdit olarak alglanm ve bylece yanstlmtr. 2.Ordunun din dman gibi gsterilmesi:Bilindii zere, her yl Austos ay ierisinde Yksek Askeri ura olaan olarak toplanmakta ve terfi edecek, emekliye ayrlacak subaylar ile Askeriyeden karlacak olanlarn durumu karara balanmaktadr. Bu erevede, ordudan iliii kesilenler arasnda, irticai eylemlere karm kiilerin ordudan iliiinin kesilmesi, baz kesimlerce ordunun din dman olduu tarznda yorumlanmaktadr. Ayrca bir takm basn yayn organlarnda rapor tanm ile yaynlanan, devletimizin baz kurumlarna ulatrld iddia edilen ve ierisinde Peygamberimiz ve Yce Kitabmz tahkir ifadelerin de yer ald yaz ile ordu arasnda iliki kurularak, bu kurumun dine kar olduu eklinde bir imaj oluturulmaktadr.

1807Konuya

ilikin izelgeler Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1169 / 1404

3.Tarikat, siyaset ve ticaret geninin olumas: Tekke ve zaviyelerin resmi olarak ilga edilmesine ramen, bir takm dini tarikatlar varlklarn gnmze kadar srdrmlerdir. Bu tarikatlarn, cahil halk etkileri altna alarak faaliyetlerini geniletmeleri irticai bir tezahr olarak alglanmaktadr. zellikle son zamanlarda, bu tarikatlarn, siyasi partiler zerinde etkin bir rol oynadklar, ticari alana intikal ederek bu alanda nemli bir g haline geldikleri, bu kesimin demokrasi emsiyesi altnda, toplum iinde tekilatlanma abas ierisine girdikleri de mahede edilmektedir. Bu keyfiyet ise irtican tehlikeli bir boyut kazand endiesini dourmutur. 4.Resmi din eitimi: mam-Hatip Liselerinin gnmzde ihtiyacn tesine gemesi, mezunlarnn kendi alanlarndan ziyade, baka sahalarda grev almalar, Kur'an Kurslarnn adedinin olduka fazla olmas irtica belirtisi olarak sunulmaktadr. 5.Devlet denetimi d din eitiminin yrtlme abalar: Baz tarikatlarn, gruplarn zel olarak atklar yurt, pansiyon ve kurslarda, Devletin denetimine tabi olmakszn, din eitimi verdikleri, buralarda Devletin temel ilkelerine aykr dnceleri rencilere telkin ettikleri bilinmektedir. Bu da irtican yaygnlk kazandnn delili olarak sunulmaktadr. 6.Trban meselesi: Son yllarda, gerek devlet kurumlarnda ve gerekse orta retim ve niversitelerde bayanlarn barts takma ynndeki talep ve eylemleri younluk kazanmtr. Bu tr taleplerin ortaya kmas, Trkiye'de irtican ileri boyutlara ulatnn gstergesi olarak yorumlanmtr. 7.Gneydou sorununun mmeti anlayla zmlenebilecei nerisi : Gneydouda ykc ve blc rgtsel bir terr faaliyetinin uzun zamandan beri var olduu ve Devletin bunlarla silahl mcadeleye giritii malumdur. Trkiye'de bir kesim, bu sorunun hallinin silahla olamayaca, yre insanlarna mmeti bir anlayn benimsetilmesi halinde terrn bitirilebilecei kanaatini ifade etmektedir. Bu anlayn benimsenmesi, Devlet ilerinde dinin fonksiyonel klnmas olarak deerlendirildiinden, bu tr zm nerilerinin getirilmesi irticai bir unsur olarak yanstlmaktadr. 8.Dini yayn ve programlar: zel radyo ve televizyonlarn kurulmasna ilikin yasann kmasn takiben Trkiye'de pek ok yerel ve ulusal radyo ve televizyon kurulmutur. Bu radyo ve televizyonlarda dini yayn ve programlara yer verilmesi, hatta baz radyo ve televizyonlarn arlkl olarak dini ierikli programlar yapmas irtican artmas olarak yorumlanmtr. 9.Zorunlu temel eitimin kesintisiz oluuna kar klmas : 1997 ylnn temel tartma konularndan birisi, zorunlu temel eitimin 8 yla karlmasdr. Bir kesim, kesintisiz sekiz yllk zorunlu eitimin, mam-Hatip Liselerini kapanma tehlikesi ile yz yze getirecei, yine bu sebeple Kur'an kurslar ve hafzlk messeselerinin bitme noktasna gelecei endiesini dile getirmitir. Hatta bu konuda, eylemler de gerekletirilmitir. Basn-yayn organlarnda bu gelimeler de irtican gelimesi olarak sunulmutur. 10.slam Devleti ideolojisinin savunulmas : Trkiye'de, baz kimseler, slam'n bir devlet modeli ve hkmet ekli nerdiini, hilafetin bu ekillerden biri olduunu. Mslmanlarn mutlaka bu tarz idareye dnmesi gerektiini vurgulam, bu ynde propagandalar yapmlardr. ran'da 1979 ylnda gerekletirilen devrim, bu insanlarn temel referans olmutur. Kaplanclar diye bilinen ve faaliyetlerini Almanya'da srdren grup. bu konuda tipik bir rnektir. Bu kiiler, benimsedikleri ideolojinin hayata geirilmesi iin, terr eylemlerine de bavurabileceklerini zaman zaman dile getirmilerdir. Bu ve benzeri kiilerin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1170 / 1404

varl Trkiye Cumhuriyeti Devleti iin tehlikeli irticai bir unsur olarak grlmtr. 11.Camiye giden Devlet memurlarnn saysnda meydana gelen art: Basn yayn organlarnn bazlarnda, gerek idareci gerekse dier statdeki Devlet memurlar arasnda camiye gidenlerin artmasnn Devletin irticai unsurlar tarafndan ele geirilme teebbs olarak yorumland grlmektedir. Raporun bu blmne bakldnda, irticann yaygnlamasna neden olan faktrler sralanarak, basnn arkasna gizlenmek suretiyle kendi mesajn vermek istendii izlenimi uyanmaktadr. Aylk Raporlar: rtica ve rtica ile Mcadele Raporu dnda ayrca 1999 ve 2000 yllarnda aada zet olarak ifade edilen balklarda Ekte sunulan aylk raporlar dzenlenmitir: - Camilerde okunan hutbeler ve vaazlarn konular, - Merkezi vaaz sisteminin gelitirilmesi iin almalar yaplmas, - Cami derslerinde ilenen konular, - l Mftlklerinde yaplan konferans ve panellerin konular, - Vatandalarn aydnlatlmas iin Diyanet leri Bakanlnca farkl illere Aydnlatma Ekiplerinin gnderilmesi, - Personel iin dzenlenen kurslarda Psikolojik Harekt Plan erevesinde bilgilendirme yaplmas, - Yaplacak atamalar ve yaplacak her trl grevlendirmeler iin ariv aratrmas yaplmas, - Yurt dnda yrtlen faaliyetler, - Diyanet leri Bakannn medyaya yansyan deme ve sylemleri, - badet yerleri ve Kuran kurslarnn denetimi konusunda mahalli emniyet ve istihbarat birimleriyle koordinasyon ve ibirlii yaplmas, - Bakanlk personelinden irticai faaliyetleri olduu dnlenler hakknda yaplan ilemler,

Denetim Faaliyetleri Bu kapsamda, Diyanet bnyesinde, Bakanlk Merkez, Tara ve Yurtd Tekilat zleme Koordinasyon Kurulu tekil edildii, bu Kurulun, Diyanet leri Bakanlna Cumhurbakanl, Babakanlk, Genelkurmay Bakanl, MGK Genel Sekreterlii ve ileri Bakanl kanalyla personel hakknda gelen yazl ikayet ve ihbar konularnn Bakanlka oluturulan zel Mfetti Gruplarnca titizlikle incelenmesini ve soruturulmasn yrtt tespit edilmitir. Dier Faaliyetler Bu dnemde, btn il ve ile mftlklerinden grev blgelerindeki tarikatlarla ilgili bilgi toplamalar istenmitir. Tarikatlarla ilgili bilgi formunda tarikat lideri veya eyhinin ismi, tarikat mritlerinin kadn ve erkek olarak saylar, hitap ettii toplum kesiminin eitim seviyeleri, ekonomik durumlar, sosyal statleri tarikatin gelir kaynaklar ve yaynlar gibi ilgi ekici blmler yer almtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1171 / 1404

Ayrca, Babakanlk Mstearl tarafndan 28 Nisan 2000 tarihli Milli Gvenlik Kurulu toplantsna sunulan ve Babakan onayyla yrrle konulan rticai Faaliyetlere Kar Yrtlecek Mcadele Stratejisi erevesinde Diyanet leri Bakanl Eylem Plan faaliyet Takvimi oluturulduu grlmtr. Ekte yer alan bu belgede Diyanet leri Bakanlnca alnmas gereken tedbirlerden ilgi ekici bulunanlar aada sunulmutur:
rticai kesim tarafndan Trk Silahl Kuvvetlerine kar yrtlen faaliyetlerin etkisiz hale getirilmesinde en etkin olarak grev yapacak olan Diyanet leri Bakanlnn bu grevi bizzat Diyanet leri Bakan tarafndan zamannda kamuoyuna yaplacak aklamalar ile ve merkezde hazrlanan Cuma Hutbeleri vastasyla yapmas,bu konuya ilikin Cuma Hutbelerinde kullanlacak temalarn seiminin ve uygulanmasnn BUTKK ile koordineli olarak Diyanet leri Bakanl tarafndan yrtlmesi. - Diyanet leri Bakanl tekilatnn yeni batan ele alnmas, ada, aydn din adamlarnn tekilat ierisinde yer almasnn salanmas ve Bakanln irtica ile mcadele edecek yeni bir konsept ierisinde yaplanmas konusunda, Diyanet leri Bakanl bnyesinden Diyanet Aratrma Merkezi (DYAM) adl bir birim kurulmutur.

Bu merkezin yneticileri, emekli askerlerden oluturulmutur. Bu ahslar, Emekli Tmgeneral ve Tugeneral ve bir Albaydr. Emekli Kurmay Albay Ouz Kaleliolu, ayrca, Diyanet leri Bakan Badanman olarak grev yapmtr.1808 Bu birimde alan asker personelin maalar, Trkiye Diyanet Vakf btesinden karlanmtr. Bu askerler, Trkiyedeki dini hayatn durumuyla ilgili bilgi toplama ve ynlendirme amacyla faaliyet yrtmlerdir. Sonu olarak; Trkiye'nin iinden getii deiik srelerde Diyanet leri Bakanl'nn da bu durum ve gelimelerden etkilendii gerei gz ard edilemez. zellikle kamuoyunda "darbe", "ihtilal" ya da "mdahale" gibi szcklerle tanmlanan ve ounda devlet ve hkmet geleneimizi zorlayan izgi d uygulamalarn egemen olduu bu srelerde, toplumun btn ynleriyle yeniden biimlendirilmesinin amaland uzun sreli zaman dilimlerinde Diyanet leri Bakanl alannn da bu dzenlemelere tabi klnmaya alld, hatta ksmen de olsa tabi klndn sylemek mmkndr. Bugn devasa rgtlenmesi ve saygn konumuyla Diyanet leri Bakanl, sosyal bakn yeniden ina edilmesinde, gndelik dilin dntrlmesinde, siyasi ve ideolojik tasavvurlarn merulatrlmasnda zellikle ilgililer nezdinde nemli ve kullanl bir referans aygt olarak ilevsel hale getirilmek istendii aka grlmektedir. lgili dnemlerin birer problem olarak ne kard belli bal konular arasnda yer alan ve "irtica", "siyasal slam", "slam'n grnrl" ve dolaysyla "laikliin tehdit altna girmesi" vs. gibi konularda dini hayatn rgtl temsilini deruhte eden bakanln birtakm dzenlemelerde nc ve belirleyici pozisyonlara sahip olmas istendii deerlendirilmektedir. Bu almalarla, 28 ubat dneminde, Diyanet leri Bakanl tarafndan srece katk salanmtr. Aka grlebilecei zere, din ve dini hayat kavramlar yeniden ele alnm,
Bu Merkezde, Tmgeneral Yaar Karagzn ve Diyanet ileri Bakanlnda Badanman sfatyla Kurmay Albay Ouz Kaleliolunun da alt tespit edilmitir. Her iki emekli askerin de, gemite, MGK Genel Sekreterlii Toplumla likiler Bakanlnda (Psikolojik harekat grevi yrten) birimde grev yaptktan sonra, DYAM iinde grev almalar dikkat ekicidir. Dier taraftan Kaleliolu, 2003 ylnda, Kbrs Adalet Partisi adyla KKTCde bir parti kurmu ve partisi tarafndan Annan Planna hayr kampanyas yrtlmtr.
1808

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1172 / 1404

alelade, mtedeyyin ya da kendi halinde dindarlk biimlerinin bile "l ve snrlar" adeta yeniden belirlenmeye allm, zellikle dini referansl kimi ar gruplar zerinden dini temsil alannn daraltlmasna aba sarf edilmitir. Din alan bir yandan sz konusu gruplarn belli bal icraatlarndan arndrlmaya allrken dier yandan da din alannn bu tr zeminlere kayma potansiyelinin yksek olduu sklkla ima edilmitir. Bu ereve ierisinde, st dzey belli bal yneticilerden srecin akna ayak direyenler tasfiye edilirken, konunun ezamanl bir sreklilik iinde srdrlebilmesi iin sivil olmayan unsurlardan da izleyici/ynlendirici dzeyinde katk salanmtr. Diyanet leri Bakanl asndan en byk sorunun, varln Cumhuriyet'in kurucu iradesinin kendisine atfettii rol kadar toplumun kendisine ykledii derin misyondan da alan bir yapnn oklukla sivil bir inisiyatif iinde gerekletirdii geleneksel rolnn aka kesintiye uratlmas olduu deerlendirilmektedir. Devletle toplum arasnda uygun bir dengenin tayc ve koruyucusu olarak varln srdren bir kurumun, mevcut yaplanmasn terk ederek vesayeti bir yaplanmaya doru ekil ald grlmektedir. Bu balamda Diyanet mensuplarnn teden beri gerekletirdii hizmetlerin bile birer irtica numunesi olarak deerlendirilip kriminal bir konuya dntrlmesi ise, 28 ubat srecinde dier kamu kurumlarnda grev yapan personel ve ailelerinde yaananlara benzeyen toplumsal dramlara neden olmutur. RTK Tarafndan Yaplan lemler RTK Frekans Tahsisi Radyo ve Televizyon st Kurulu tarafndan Komisyonumuza gnderilen yazda1809 verilen bilgiler erevesinde, dorudan irtica ile mcadele kapsamnda ilemler yapldna ilikin bir kayt bulunmad ifade edilmitir. Ancak, 15 Aralk 1997 tarihinde yaplaca ilan edilen yayn lisans almak iin bavuran kurulular iin yaplmas planlanan sralama ihalesi Babakanln Ekte sunulan 02.12.1997 tarihli yazs zerine RTK tarafndan ertelenmitir. Sz konusu ihalelerin ertelenmesinin asl sebebinin irticai nitelikte yayn yapt iddia edilen yayn kurulularnn ihalelere girmesinin engellenmesi iin dzenleme yaplmas isteinden kaynakland anlalmaktadr. Nitekim dnemsel olarak dini ierikli yayn yapan kurululara verilen cezalar bu gr dorular niteliktedir. Ancak, bu noktadaki asl amacn baz byk medya kurulularnn frekans tahsisi asndan sahip olduklar gcn bir ynyle ayrcala dnmesi srecinin balatlmas olduu izlenimi uyanmaktadr. Milli Gvenlik Kurulunun 26.11.1997 tarihli toplantsnda alnm olan 415 sayl Karar Bakanlar Kurulu'nda grlm ve 01.12.1997 tarihli ve 97/10292 sayl Karar ile kabul edilmitir. Bu karar erevesinde, RTKn u ana kadar yapt ve yapmaya devam ettii, zel radyo ve televizyon kurulularna kanal ve frekans tahsisi ve bununla ilgili sralama ihalesi ilemlerini durdurmas, bununla birlikte hukuki dayanaktan yoksun ve bir ksm yok hkmnde olan ve dier ksm hukuken sakat olan ve iptal edilebilir nitelikte bulunan zel radyo ve televizyon kurulularna kanal ve frekans tahsisi sralama ihalelerini iptal etmesi gerektii vurgulanmtr.

1809

RTK Bakanlnn 18.10.2012 tarih ve B.02.6.RT.0.06.00.00-041.02/1161 sayl yazs.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1173 / 1404

Yine bu karar kapsamnda, zelradyo vetelevizyon kurulularna kanal vefrekans tahsisi ilemlerinin yetersiz bir hukukidzenlemeyle yaplmakta olduundan ortaya telafisi mmknolmayan zararlar ortaya kt ve bunedenle bir an evvel mevzuatta0 dzenlemeye gidilmesi gerektii ifade edilmitir. Ayrca,Milli Gvenlik Kurulu'nun 415 sayl Kararnn alnmas, zel radyo ve televizyon kurulularna kanal ve frekans tahsisi ilemlerinin "ulusal gvenlii" dorudan ilgilendiren bir mahiyet kazand belirtilerek, Radyo Televizyon st Kurulu'nun kanal ve frekans tahsisine ilikin ihalelerde, ihaleye katlan irketlere, deerlendirmede teknik ve ekonomik kstaslarn yannda "ulusal gvenlik" gereklerinin de gz nnde bulundurulacan iin banda bildirmesi ve ihale sonulandrlmadan nce "ulusal gvenlik" asndan deerlendirilmesine imkn salamak zere, Babakanln grnn almasnn gerekli hale geldiinden bahsedilmitir. Bu erevede 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 16nc maddesinde yer alan "kamu ve tm zel radyo ve televizyon kurulularna kanal ve frekans band tahsisi ile yayn izni ile lisans vermek ve bu tahsis ve izni iptal etmek yetkisi, mnhasran st Kurula aittir." hkm hatrlatlmtr. Frekans tahsis ileminde idarenin zel kiilerle eit konumda olmad, bu nedenle tahsis ilemini yaparken eit, adil ve objektif olmann yan sra "kamu yarar ve hizmet gerekleri" esaslarn gzetmesinin gereklilii vurgulanmtr. Bu esaslar erevesinde idarenin herkesle szleme yapmak zorunda olmad, bu alanda kamu yarar gzeterek bir takm kstlamalara gidilmesinin kanlmaz olduu belirtilmitir. Kamu yarar tanmnn en fazla "ulusal gvenlik" kavramyla ilgili olduu, idarenin btn organlarnn "kamu yarar ve hizmet gerekleri" erevesinde "ulusal gvenlii" dikkate alarak hareket etmesi gerektii de belirtilmitir. Son olarak, RTK'n yayn takip imknlarnn zayflnn gz nnde bulundurularak, tm Valiliklerce birer bro oluturulmasna ilikin dzenleme yaplmal ve bilhassa yerel ve blgesel radyo ve televizyon yaynlarnn bu brolar araclyla takip edilmesi ve Valiliklerin de konusu su olan yaynlar hakknda gerei yaplmak zere RTK'e ve savclklara su duyurusunda bulunmas gerektii vurgulanmtr. Radyo ve Televizyon st Kurulu 1995-2003 yllar arasnda zel radyo ve televizyon kurulularna 180 adet ceza verilmesini ngrmtr. Ekte sunulan izelgede belirtilen bu cezalarn 68 tanesi uyar, 99 adedi ise kapama cezas olmas talep edilmitir. 2 yayn kuruluunun yayn izni ise iptal edilmitir. Ceza verilmesi ngrlen yayn kurulularnn toplam says 37si radyo, 8i televizyon olmak zere 45tir. Bu cezalarn tamamnn irtica ile mcadele kavram erevesinde verilmek istendii anlalmaktadr. Ceza talep edilen davalarn 22 adedi bal olunan dare Mahkemesi tarafndan reddedilmitir. Yayn ihlali kapsamnda deerlendirilen ve ceza talep edilmesine neden olan ifadelerden arpc bulunan rnekler aada sunulmutur: - stanbulda yayn yapan skdar FM adl radyo kanalnda, 25-26 Kasm 1999 tarihli Dnce Gnl adl programdaki Demokratik bir Cumhuriyet yurttalar tehdit olarak grmez. 28 ubat srecinde, henz tanm bile yaplmam irtica szcne dayanarak, devletin gvenlik birimleri dindar eilimleri saptanan baz vatandalarn i tehdit kapsamnda deerlendirildi... ifadelerine kapama cezas verilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1174 / 1404

- stanbulda yayn yapan skdar FM adl radyo kanalnda 7 Aralk 99 tarihinde Yaynlanan Dnce Gnl Adl programda Yeni afak ve Akit gazetelerinin manetlerinden yola klarak... "Bugn, senin sayende Demokrat Partinin halk idaresine dayanan izgisi topran altndadr. Sen Adnan Menderes'in mirasn daraacna ektiin gibi, Turgut zal'n mirasn da bir ka yl iinde yerle bir ettin... ifadeleri kapama cezasna konu edilmitir. - Eskiehirde yayn yapan ERT FM adl radyo kanalnda, 22 ubat ve 9 Mart 1999 tarihlerinde yaynlanan konuma programnda yer verilen "Bu ne biim eitim sistemidir. Bizim neslimiz, bizim ocuklarmz ne hale gelmitir Yarabbi... ifadelerine kapama cezas verilmitir. - Gaziantepte yayn yapan Vahdet Radyo adl radyo kanalnda, 7 Ekim 1998 tarihinde yaynlanan programda kullanlan stanbul niversitesinde balayan barts yasa gnden gne byyerek Gaziantep niversitesine geldi. Onlar, sadece inanlar gerei taktklar ba rts uruna coplandlar. ifadelerine uyar cezas verilmitir. - Ankarada yayn yapan Arifan FM radyo kanalnda yer alan Seher vakti adl programda Tugeneral Osman zbek'in bir askeri dverek ldrd yolunda yazl basnda kan bir haberi, iddiay teyit eder nitelikte ifadelerle kamuoyuna duyurmas su tekil etmitir. - stanbulda yayn yapan Moral FM adl radyo kanalnda yer alan Satr Aras Adl programda "MGK Heyetini oluturan tm komutanlar ve hkmet yeleri Kocatepe Camiindeki cenaze trenindeydi... ehit stemen'in ei Tlin Kl, inancnn emrettii ekilde bartl idi. Annesi de bartl idi. Yani o trene katlan M.G.K. erkan nezdinde birer irticacyd onlar. Kim bilir... ifadelerine kapama talep edilmitir. - stanbulda yayn yapan Moral FM adl radyo kanalnda yer alan 10-15 Mays 1999 tarihlerinde yaynlanan programlarda "Meclise barts ile giren bir insana bu insanlk d muamelenin millet tarafndan telin edildiini, iddet ve nefretle knandn nasl grmezden gelebilirsiniz.... ifadeleri kapama cezasna konu olmutur. - Kocaelinde yayn yapan Anadolu FM adl radyo kanalnda Haber yorum programnda "THK bir ka derimi gasp etme mcadelesi veriyor. Ama hayr, bugne kadar olduu gibi bundan sonra da kaptrmayacam postumu. Elimden, polis, asker zoruyla almaya kalkarlarsa, delik deik edeceim deriyi... ifadelerine uyar cezas verilmitir.

Vakflar Genel Mdrlnce Yaplan lemler


28 ubat dnemiyle ilgili olarak Vakflar Genel Mdrlnden talep edilen bilgi ve belgelere gre, 409 sayl MGK Karar Gereince Vakflar Genel Mdrl Tarafndan, vakflarn mali ve idari ileyilerine ilikin eksikliklerin yannda farkl deerlendirmelerin de yapld grlmtr. Bunlar arasnda, Laiklik ve anayasal dzen kart eylemler, Tevhidi Tedrisat Kanununa muhalefet, siyasal amal faaliyetlerde bulunmak, izinsiz kurban derisi toplamak, yasak yayn bulundurmak, 8 yllk eitimi protesto etmek ve Kuran kursu amak gibi hususlar dikkat ekicidir. Kapatlan vakflar arasnda en by 28 ubat srecinde, gazetelerde, Refah Partisinin genlik rgt olarak takdim edilen Milli Genlik Vakfdr. Kapatlan dier vakflar tarada faaliyet gsteren kk vakflardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1175 / 1404

1997 ylndan itibaren irticai faaliyetler gerekesiyle kapatlarak, mallarna el konulan sekiz adet vakf bulunduu tespit edilmitir. Bu vakflara ilikin bilgiler aada zetlenmektedir: Zehra Eitim ve Kltr Vakf 1989 ylnda Eskiehirde kurulan Vakf hakknda mfettilerce hazrlanan tefti raporunda, Vakfn, Krtlk ve mmetilik faaliyetleri erevesinde eri esaslara dayal bir Krt devleti kurma amac tad sonucuna varlarak, 2001 ylnda alan dava sonucunda Vakf 2005 ylnda datlm; Vakfn sahip olduu arsa, tarla ve farkl mesken trlerinden oluan 21 adet tanmaz Vakflar Genel Mdrlne gemitir. slami Dayanma Vakf Malatya merkezli Vakf 1993 ylnda kurulmutur. Vakfn amac, vakf senedinde u ekilde belirtilmektedir: Gelecein teminat olan insanmzn inanl, kltrl, ilmi seviyesi yksek, ahlakl, ada, bilim ve teknolojik bilgilere sahip bir ahsiyet olmalarn salamak, halkn manevi alanda slami kltrn gelitirmek ve yaygnlatrmak. Vakf, 1999 ylnda alan dava sonucunda 2009 ylnda datlmtr. Vakfn bir adet tanmaz, Vakflar Genel Mdrlne gemitir. Milli Genlik Vakf Vakf, 1975 ylnda Ankarada kurulmutur. Vakfn amac; nsanlarn ve toplumlarn ilmi, itimai, kltrel, salk ve bedensel ynden gelimelerine katkda bulunmak amacyla nevi itibariyle genel, katma ve zel bteli idarelerin hizmet sahalar ierisinde yer alan eitim, kltr ve salk hizmetleri ykn paylaarak devletin kamu grevi ykn azaltc almalar yapmaktr olarak ifade edilmitir. Vakf, 1997 ylnda hazrlanan tefti raporuna istinaden, ayn yl alan dava sonucunda 2004 ylnda datlmtr. Bu ilemi mteakip, Milli Genlik Vakfnn ounluu Bykehir Belediye snrlar iinde olan toplam 156 adet tanmaz Vakflar Genel Mdrlne gemitir. Bu tanmazlarn ounluu, arsa ve tarla niteliinde olup, devredilenler arasnda bahe, bro, daire gibi tanmazlar da bulunmaktadr. Zhre Ana-Ali Sosyal Hizmet Vakf 1992 ylnda Ankarada kurulan Vakfn amac, zet olarak, Trk slam Felsefesinin gerek bir blmn oluturan Hac Bekta- Veli ve Yunus Emrenin gr, dnce, felsefe ve anlaylar dorultusunda tm insanlarn ve insanln manevi ynden kalknmalarna, aydnlanmalarna, huzur ve mutlu olmalarna, her trl ktlklerden arnmalarna yardmc olmak, yurt amak, yardm faaliyetlerinde bulunmak sosyal ve kltrel etkinlikler dzenlemektir. Vakf 1999 ylnda hazrlanan tefti raporuna istinaden alan dava sonucunda 2001 ylnda datlmtr. Vakfn Ankara Mamaktaki 4 adet arsas Vakflar Genel Mdrlne gemitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1176 / 1404

Sahabe Eitim ve Kltr Vakf 1996 ylnda Adyaman/Kahtada kurulan Vakfn amac, toplumun kltr seviyesini ykselterek amzn ngrd artlar yerine getirmek, bunu milli ve manevi duygularla birletirmek, bunu milli ve manevi duygularla birletirmek, milletimize her alanda nclk yapabilmek, lke meselelerine duyarl, erdem sahibi, mevcut kanunlara saygl bir nesil yetitirmek olarak ifade edilmitir. Vakf 1999 yl tefti raporuna istinaden alan dava sonucunda 2004 ylnda datlmtr. Davet Eitim Kltr ve Kardelik Vakf Vakf 1993 ylnda stanbulda kurulmutur. Vakfn amac, Genliin inanl, kltrl, ada ilmi bilgilere sahip, kardelik hukuku erevesinde hogr ve anlay ile birbirlerine kar saygl ahsiyet olmalarn salamak ve milletimizin birlik ve huzur ierisinde kalknma ve gelimesine katkda bulunmaktr. Vakf 2000 ylnda hazrlanan tefti raporuna istinaden alan dava sonucunda 2005 ylnda datlmtr. Polatl Eitim ve Kltr Vakf Vakf, 1994 ylnda Polatlda kurulmutur. Vakfn amac zet olarak milli ve manevi deerlerimize bal insanlar yetitirmek, muhta durumdaki insanlara yardm faaliyetinde bulunmak, yurt amak, eitim ve kltr faaliyetlerinde bulunmak, hac ve umre ziyaretleri organize etmektir. Vakf 2001 ylnda hazrlanan tefti raporuna istinaden alan dava sonucunda 2004 ylnda datlmtr. Vakfn bir adet tanmaz Vakflar Genel Mdrlne gemitir. Dnya Spastik ve Ortopedik zrller Vakf 1995 ylnda stanbulda kurulan Vakf, 2000 ylnda hazrlanan tefti raporunda yer alan yasa d ba toplama ve dolandrclk iddialarna istinaden alan dava sonucunda 2001 ylnda datlmtr.

Milli Eitim Bakanl ve niversitelerde Yaplan lemler


8 Yllk Kesintisiz Eitim Kararnn Serveni 15inci Mill Eitim uras, Turhan Tayann Mill Eitim Bakan olduu 13-17 Mays 1996 tarihleri arasnda yapld. Herkesin ortak kanaati urann toplan gayesinin mam Hatip Liselerinin orta ksmn kapatmak olduu ynndeydi. 8 yllk eitim 1946 ylndan beri uygulanmak istenen bir projeydi. 1946daki 3. Mill Eitim urasnda ele alnan bu konu, 1. Nihat Erim Hkmeti (1971) Programnda da yerini bulmutur. O gnlerde tartmalara sebep olmas ise 8 yllk eitimin kesintili mi, kesintisiz mi uygulanaca ynndeydi. nk

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1177 / 1404

15. uraya kadar ileyen sre iinde hibir yerde 8 yllk eitimin kesintisiz olaca sylenmiyordu. uraya 8 yllk eitim tartmalar damgasn vurdu. Bu gne kadar 14 ura yaplmt ama hibiri bu kadar gndeme oturmamt. lke, 8 yllk kesintisiz eitim meselesine kilitlendi. Cumhurbakan Sleyman Demirel, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kalemli ve Babakan Mesut Ylmaz bile uraya itirak etti. Bu gne kadar uralardan haberdar bile olmayan devletin en tepesindeki kiiler bu uraya zel ilgi gsteriyordu.1810 lkretim ve Ynlendirme Komisyonunda, mam Hatip Lisesi, Anadolu Lisesi ve baz meslek liselerinin 3 yllk orta ksmlarnn kapatlarak ilkretimin kesintisiz yaplmas karar; 28e kar 58 oy ile alnd. Avrupa lkelerinden Belika, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Yunanistan, Lihtentayn, Monako, Hollanda, Norve ve sve 6+3+3 modelini; Avusturya, ek Cumhuriyeti, Romanya, Slovakya ve Slovenya 4+4+4 modelini; Andora, Fransa, taya ve spanya 5+3+4 eitim modelini; Avrupann eski komnist lkelerinden Arnavutluk, Bulgaristan, Hrvatistan, Polonya, Yugoslavya ve eski ekoslovakya ise 8+4 sistemini; 58 Afrika lkesinden 51inde ilkokul+ortaokul+lise eklindeki eitim modeli uygulanyordu. Trkiyenin gerekletirmek istedii 8 yllk kesintisiz eitim modeli, sadece Dou Blou lkelerinde ve Belize, Bermuda, Dominik, Porto Riko, Virgin Adalar, Bolivya, Brezilya, Venezuela, rdn, srail, Kenya, Libya, Raunda, Somali, Yemen, Norfolk Adalar, Solomon Adalar gibi ounlukla az gelimi lkelerde geerliydi. Mill Eitim urasnda Kesintisiz 8 Yllk Eitimle lgili kan Karar Yakn bir gelecekte 5-6 ya okul ncesi eitim, ilkretim bnyesine alnmal, ilkretim kesintisiz 8 yllk zorunlu eitim olarak uygulanmal, 8 yln sonunda tek tip diploma verilmeli, 9. snf liseye ya da mesleki teknik eitime ynlendirme yl olmal; bylece ilkretimde zorunlu 2+8+1 sistemi oluturulmaldr. ocukluun tam yaand, ocuklarn kendilerini, ailelerin de ocuklarn tand bu dnemde bulunanlar rak yaplmamaldr. Uzun vadede zorunlu eitim 18 yan kapsayacak ekilde dzenlenmelidir.1811 mam Hatip liselerinin orta ksmlarn kapatacak bu karar, neticede tavsiye kararyd. nk Mill Eitim uralar bakanln danma organyd ve verdii kararlarn balayc zellii yoktu. Bugne kadar yaplan uralarda alnan yzlerce kararn gereklememi olmas da bunun gstergesiydi.1812 28 ubat 1997de kamuoyunda postmodern darbe olarak nitelendirilen 18 maddelik Mill Gvenlik Kurulu bildirisi hkmete tavsiye edildi. 28 ubat srecinin gn yzne kt o gn, kararlardan 3 direk Mill Eitim Bakanln ilgilendiriyordu. Bunlar:
-Eitim politikalarnda yeniden Tevhidi Tedrisat Kanunun ruhuna uygun bir izgiye gelinmelidir, -Temel Eitim 8 yla karlmaldr, -mam-Hatip okullar toplumdaki bir ihtiyac karlamak zere kurulmulardr. Bu ihtiyacn fazlas olan mam hatip Okullar, meslek okullarna dntrlmelidir.
1810

1811Mill

etinkaya, T; En Uzun ubat, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2012, s. 82, 83, 84 Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl, 15. Mill Eitim http://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/ 2012_06/06021410_15_sura.pdf (Eriim: 22.09.2012) etinkaya, T; s. 88, 89

uras,

s.

4.

1812

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1178 / 1404

Ayrca kkten dinci gruplarn kontrolnde olan Kuran Kurslar kapatlarak, Mill Eitim Bakanlna bal okullarda dzenlenmelidir.1813

Bu dnemde, ada Yaam Destekleme Dernei'nden, Trk Kadnlar Birliine, TOBB'dan Ziraat Odalar Birliine kadar herkes 8 yllk kesintisiz eitimin uygulanmas ve Kur'an kurslarnn kapatlmasn istiyordu. Hatta turist rehberleri Vakf ve stanbul Turist Rehberi Esnaf Odas yazl aklama yapyordu, yle diyorlard:
Dnyaya, Mslmanlarn ounlukta bulunduu tek laik lke olma zellii bulunan lkemizde devlet eliyle demokrasi ve laiklik dman milyonlarca insan yetitirildiini aklayamyoruz. Yarm milyon gencimizi, nasl oluyor da sadece din adam yetitirmekle snrlandrlmas gereken din okullarndan, st dzey kamu yneticisi olarak kardmz anlatamyoruz. Cami saysnn okul saysnn nne gemesine izin veren bir devlet anlayn izah edemiyoruz.1814

Sekiz yllk kesintisiz eitim meselesi, Anasol-D hkmeti greve balayal bir ay bile olmamken yine hkmet krizine dnt. Konu ile ilgili yasa tasars 22 Temmuz'da Meclise sunuldu ancak Bakanlar Kurulunda baz ANAP'l bakanlarn tasarya imza koymamas hkmette kavgaya sebep oldu. Sabah saat 5'e kadar sren Bakanlar Kurulunda DSP'li Bakanlarn yasa tasarsn imzalayp kmasndan sonra, ANAP'l bakanlar uzun uzun tasary tartt. Kriz, DSP'li bakanlarn Kur'an Kurslarnn Mill Eitim Bakanlna Balanmas isteinden dolay kmt. Daha sonra DSP'li Bakanlara 'Kur'an Kurslar Diyanette kalacak ama denetimi Mill Eitim Bakanl yapacak' ara forml iletildi ve DSP'li bakanlar ikna olunca uzlama saland. (Milliyet, 23 Temmuz 1997). Nihayet zerinde aylarca tartlan 8 yllk kesintisiz eitim Meclis Genel Kurulu'nun sabahlara kadar sren 37 saatlik almas sonunda 277 milletvekilinin oyuyla 16 Austos 1997de yasalat. ODT Rektr Prof. Dr. Sha Sevk niversitesinin al treninde yapt konumada durumu yle zetliyordu:
Hepimiz kabul etmeliyiz ki Trk Silahl Kuvvetleri'nin basks olmasayd, parlamentomuz bu kanunu karamazd.1815

Tarihe geen Mill Gvenlik Kurulunun 28 ubat 1997 tarihli toplantsnda alnan kararlardan biri de zel kiiler veya vakflar tarafndan alan renci yurtlaryla ilgiliydi. O gnlerde zel yurtlarda irticai kesime destek verildii konuuluyordu. rencilere zorla namaz kldrld gibi konular gndeme getiriliyor, ksaca bu yurtlarda beyin ykama faaliyeti yapld anlatlyordu. Hkmet ile MGKnn asker yeleri arasnda gerginlikler devam ederken Mill Eitim Bakan Mehmet Salam da il valilerine bir genelge gnderdi. 18 Mays 1997 tarihli genelgeyle, renci yurtlar ve benzeri kurumlarn ve pansiyonlarn denetlenmesi ve 15 gn iinde istenen bilgilerin acilen Bakanla iletilmesi istenmitir. Dier taraftan 1997-2001 yllar arasnda Milli Eitim Bakanl tarafndan Soruturma alan personel ile bu personelin ald ceza ve Soruturmay atran birim/kurum ilgili Bakanlk tarafndan Komisyonumuza gnderilmitir.
181328 1814 1815

ubat Postmodern Bir Darbenin Sosyal ve Siyasal Analizi, Birey Yaynclk, stanbul, 2007, s. 15, 16

etinkaya, T; s. 94, 95, 96 Hrriyet, 24 Eyll 1997

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1179 / 1404

Komisyonumuza gnderilen belgelerde soruturma alan meslek gruplar ile says: - Milli Eitim Bakanl tarafndan 1997-2001 yllar arasnda Klk-kyafet Ynetmeliine aykr davrandklar gerekesi ile 804 retmenin grevine son verilmitir. - Bu personel hakkndaki soruturma taleplerinin Bakanlk Makam, Genelkurmay Bakanl, Milli Eitim Bakanl, UTKK, MGK, Amasya Valilii, Zonguldak Valilii, Kocaeli Valilii, Karabk Jandarma Komutanl ve MEB Bakanl Mstearlndan geldii grlmtr. - Kayseride bir zel lisede grev yapan 4 bayan retmen derslere peruklu olarak girdikleri iin haklarnda soruturma alm ve istifa etmilerdir. Genelkurmay Bakanlnn soruturma talep ettii bir Yurt Mdr hakknda Yurdun ktphanesinde (1) adet Kuran- Kerim bulunduu gerekesi dikkat ekmitir. Dier taraftan 646 personel hakknda yukarda belirtilen benzer sulamalardan dolay soruturma alm ve inceleme safhasnda kald grlmtr. Soruturma gerekeleri incelendiinde, klk-kyafet ynetmeliine uymadklar gerekesiyle 657 sayl Devlet Memurlar kanunu Madde 125-A, g bendine gre; Belirlenen klk ve kyafet hkmlerine aykr davranmak gerei uyarma cezas verilmesi gerekirken, ayn gerekeden greve son verilmeye kadar farkl uygulamalar yapld anlalmtr. mam-Hatip Liselerinde Okuyan Kz rencilerin Maruz Kald Barts Yasa mam Hatip Liseleri, kurulduu yllardan bu yana her zaman siyasetiler arasnda tartlan bir konu olmutur. 28 ubat dneminde ise bu tartma doruk noktasna km; sz konusu okullarn Refah Partisi ve dier irticai gruplarn arka bahesi olduu, bu okullarda okuyan rencilerin devleti ele geirmek amacyla kullanld, irticai rgtlerin bu renciler arasnda rgtlendii vb. eklinde yaplan propaganda toplumdaki gerilimi daha da artrmtr. Bu propaganda kampanyasnda, barts, trban olarak adlandrlarak, siyasi bir simge olarak tanmlanm; dolaysyla Devrim Kanunlarna gre okul vb. kamusal alanlarda trban taklmayaca ne srlmtr. Bu propagandann etkisiyle 28 ubat dneminde mam Hatip Liselerinde renim gren kz rencilerin bartl olarak okula ve derslere girmesi hukuk d yollarla engellenmitir. Bu maksatla okullarn nne panzerler ve polisler ylarak televizyon kameralar nnde sz konusu renciler taciz edilmi; bu rencilerin eitim hakk ellerinden alnmtr. Bu nedenle ok sayda kz renci, renim grebilmek iin Avrupa lkelerindeki okullara gitmek zorunda kalmlardr. Anayasa ve Trkiyenin taraf olduu Uluslararas Szlemelerin ilgili hkmlere gre, Trkiye Cumhuriyeti Devletinde hi kimsenin kapsam Kanunla tespit edilen ve dzenlenen eitim hakkndan yoksun braklamayaca aka bildirilmi olmasna ramen, bu yasak uzun yllar devam etmitir. Oysa ki, 12 Eyll darbesinde bile barts yasa uygulanmamtr.1816
1816Bu

konuda, Milli Eitim Bakanlnca mam-Hatip Liselerinde okuyan kz rencilerin kyafetleri konusunda Bakanlk Grnn bildirilmesi talebiyle Devlet Bakan Sn. Mehmet ZGNEe gnderilen 22.12.1980 gn ve 018323 sayl yazda yer alan Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulu tarafndan ilgili Devlet Bakanlna sunulmak zere hazrlanan ve Diyanet leri Bakanlk Makamna arz edilen 30.12.1980 tarih ve 77. Nolu KARARda: mam-Hatip

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1180 / 1404

28 ubat dneminde, zellikle, stanbul Valisi Erol AKIR imzal, le Kaymakamlklarna gnderilen ki yazda,1817 Klk Kyafet Ynetmeliine uygun davranmayan rencilerin okula alnmayarak karlmas; bu rencilere msamaha eden, gz yuman okul mdrleri ve sorumlu retmenleri iin grevden uzaklatrma dahil her trl cezai, idari ve inzibati ilem yaplmas istenmitir. retmenlere Ynelik Uygulamalar Bu sre ierisinde ok sayda retmende barts nedeni ile eitli cezalara arptrlm ve hatta kamu grevinden karlmtr. Komisyonumuza bu konuda ok sayda madur dilekesi ulamtr. Bunlardan; retmen Meryem VARGUN 10.10.2012 tarihli dilekesinde; Atatrk niversitesi Kazm Karabekir Eitim Blmnden 1995 ylnda mezun olduunu, Eyll aynda Van mam Hatip Lisesine Fizik retmeni olarak atandn, daha sonra Ankara' nn Mamak ilesinde; bulunan Mamak mam Hatip Lisesinde Fizik retmeni olarak almaya baladn, grev yapt okullarda bartl olarak altn, bu nedenle 1998-2000 yllar arasnda alt okullarda srekli mfetti soruturmas geirdiini ve her defasnda eitli disiplin cezalarna arptrldn, 2000 ylnda ise alt ay sresince grevden uzaklatrldn(aa alnma ) ve nihayet ayn yln Kasm aynda ise MEB Yksek Disiplin Kurulu kararyla memuriyetten ve dolaysyla retmenlik mesleinden temelli olarak ihra edildiini, belirtmitir. Sz konusu olay ve benzer olaylarla ilgili mevzuat incelendiinde; 657 sayl Devlet Memurlar Kanununa 125. Maddesinin A/g bendine gre Memurlarn 'belirlenen klk kyafet hkmlerine uymama' snn cezas sadece 'Uyarma' olmasna ramen, haksz yere, sadece klk kyafetten dolay ve her defasnda bir st ceza verilerek en ar disiplin cezas olan 'memuriyetten ihra' ile tecziye edildii tespit edilmitir. retmen Fatma SUMEZ 18.06.2012 tarihli mektubuyla Komisyonumuza bavuran Fatma SUMEZ, Lise eitimini tamamladktan sonrada Ankara Hacettepe niversitesi Ev Ekonomisi Y.O. Ev daresi ve Aile Ekonomisi Blmn bartl olarak bitirdiini, 15.04.1996 ylnda Trabzon'da ilk defa greve baladn, Hayrat merkez ilkokulunda stajyer retmen iken 14/01/1997 tarihinde ilkretim mfettilerince hakknda tutanak tutulduunu, daha sonra barts nedeni ile aa alnma ve srgn edilme gibi cezalara arptrldn ve nihayetinde, Yksek disiplin Kurulu kararyla barts takt ve toplumun huzur ve skununu bozduu

Liselerinin ynetmeliinde, dinimizin Mslman kadnlarn rtnmesiyle ilgili hkmlerine aykr, anayasamzn tand kiinin temel hak ve hrriyetlerini zedeleyici ve sz edilen okullarn ynetim, eitim ve retim faaliyetlerini olumsuz ynde etkileyici nitelikte hkmlerin yer almasnn uygun olmayaca mtalaa olunmutur. ifadelerine yer verilerek mam-Hatip Liselerinin ynetmeliine bartne ilikin yasan konulmasnn doru olmayaca vurgulanmtr.
1817stanbul

Valiliinin 12 ubat 2002 tarih ve B.08.4.MEM.4.34.00.23.-Orta Sor.410/1200 sayl limiz mam-Hatip Liselerinde Klk-Kyafet Ynetmeliine Uyulmas ile 12 Mart 2002 tarih ve B.08.4.MEM.4.34.00.12-510/907 sayl yazlar ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1181 / 1404

gerekesiyle grevine son verildiini belirtmitir. yaad olaylarla ilgili olarak; -Toplumdan dlandklarn hissetmeye baladklarn,

Fatma SUMEZ bu sreten sonra

-Maddi olarak byk klfetlerle karlatklarn, o dnemde ikiz kzlarnn olduunu, bu ortamda ok byk ekonomik sknt yaadklarn, -Kendi anne ve babasnn salk gvenceleri karlarken grevine son verilmesi nedeni ile anne ve babasnn madur edilerek ila ve tedavilerini doktor masraflarn karlayamaz duruma dtklerini, -Manevi olarak ise rencilerinden koparldn ve ocuklar kendi ocuu gibi sevdii iin bu konuda da znt yaadn, -Grevden atlmadan nce barts sebebiyle yaplan soruturmalarla adeta bana bir idam mahkumu muamelesi grdn ve hakaretlere uradn, -Bartsnn yasak kapsamnda deerlendirilmesini bir nebze atlatmak amacyla eiyle birlikte gnlerce stanbul sokaklarnda peruk satn almak iin dolatn, bama peruk takp snfa girdii bir zamanda rencilerin alay ettiklerini, -Yaanan bu srete hem psikolojisinin hem de salnn bozulduunu ifade etmitir. Bu dnemde yaanan olaylarla ilgili intikal eden mektuplardan, ok sayda retmenin madur edildii tespit edilmitir. YK Bakanl ve niversiteler Tarafndan Gnderilen Yazlar 12 Eyll 1980 askeri darbesinde olduu gibi, 28 ubat dneminde de niversitelerde adeta bir korku rzgar estirilmitir. ok sayda rektr ve dekan irticac olmak veya irticac kadrolamaya gz yummakla itham edilmi; bu konuda kimi zaman isimsiz ve imzasz, kimi zaman da bizzat retim yelerince Cumhurbakanl ve YK Bakanlna muhtelif ihbar mektuplar gnderilmi, bu iddialar incelenerek ilgililer hakknda soruturmalar alm ve grevlerinden alnmlardr. 1. YK Disiplin Kurulu tarafndan 1997 ylnda; Klk Kyafet Ynetmeliine uymadklar gerekesiyle 16 personel Kamu grevinden karlma cezas, 1998 ylnda Klk Kyafet Ynetmeliine uymadklar gerekesiyle 31 personel , Trban yasa ile ilgili gsteriye katldklar gerekesi ile 11 personel, Kamu grevinden karlma cezas, 1999 Klk Kyafet Ynetmeliine uymadklar gerekesiyle, Klk Kyafet Ynetmeliine uymadklar gerekesiyle 50 personel , Trban yasa ile ilgili gsteriye katldklar gerekesi ile 3 personel, 2000 ylnda Klk Kyafet Ynetmeliine uymadklar gerekesiyle 8 personel, deolojik ve siyasi amal trban takmak gerekesi ile 19 personel ve irticai faaliyette bulunduu gerekesi ile 1 personel olmak zere 1997-2000 yllar arasnda toplam 139 personel kamu grevinden karlmtr. 1.YK Disiplin Kurulunun kararlar incelendiinde, en fazla cezann 1999 ylnda verilmi olduu, 2000 ylnda verilen cezada ise ilk kez deolojik ve siyasi amal trban takmak gerekesi kullanlmtr.Dier taraftan ayn yl kurulda grlen ceza konular

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1182 / 1404

incelendiinde, fiili tecavz, kfr ve hakaret, sahtecilik ve dolandrclk gibi konularda kamu grevinden karmas teklif edilen cezalarn reddedildii grlmtr. 2.Dumlupnar niversitesi tarafndan gnderilen belgelerde, 196 retim grevlisinin szlemelerinin yenilenmesi nedeni ile grevlerine son verildii anlalmtr. Komisyona ulaan mektuplarda buna benzer olaylarn dier niversitelerde de olduu bilgisi alnmasna ramen niversitelerden konuyla ilgili saysal deerler tam olarak alnamamtr. 3.Yksekretim Kurulu (YK) Bakanlnn Balkesir niversitesi Rektrlne gnderdii 26.08.1996 tarih ve 16562 sayl yazda zetle, aratrma grevlisi olarak lisansst eitim amacyla yurt dna gnderilen kiilerin lkenin birlik ve btnln tehdit ettii vurgulanmtr. Bu kiilerin eitimlerini tamamladktan sonra yurda geri arlmalar, kalan eitimlerini Trkiyede tamamlamalarnn gerekli grld ve dnlerinde her trl faaliyetlerinin takip edilmesi gerektii ifade edilmitir. 4.Yksekretim Kurulu Bakanlnn Milli Eitim Bakanlna gnderdii 30.03.2000 tarih ve 6343 sayl yazda zetle u hususlara yer verilmitir:
Yksekretim Yrtme Kurulu 10.12.1997 tarihinde ald kararla, Bundan byle, yurtd yksekretim kurumlarnda renim grenlerin, renim programlarnda T.C. Anayasasnn temel ilkeleri ile 2547 Sayl Kanunun 4 ve 5. Maddelerinde belirlenen temel ama ve ilkelere aykr dersler bulunmas halinde diplomalarna denklik verilmemesine; Gemi yllarda Kurulumuz tarafndan ilahiyat alannda verilmi olan denklik belgelerinin, renim sresi, devam, snav, deerlendirme ve benzeri eitimretim esaslar ile, belgelerde maddi hata bulunup bulunmad ynlerinden yeniden incelenmesine, yukarda belirtilen hususlarda eksiklik, aykrlk, uygunsuzluk veya maddi hata bulunduunun tespiti halinde daha nce verilmi olan lisans denklik belgelerinin iptaline; yukarda belirtilen hususlara uygunluu tespit edilen durumlarda ise, daha nce verilmi olan lisans denklik belgelerinin 09.01.1996 tarihli lahiyat Uzmanlk Komisyonu Raporu dorultusunda n lisans denklik belgesine dntrlmesine ve bu belgelere, 2547 Sayl Kanunun 43. Maddesi hkmlerine dayanlarak Bu belge retmen atamalarnda geerli deildir. eklinde erh konulmasna; bu suretle de hukukun temel kavramlarndan olan kazanlm haklar geri alnamayaca ilkesi ihlal edilerek maduriyetlere yol amtr. Daha nce Kurulumuzdan alm olduklar n lisans denklik belgeleri ile Ankara ve Dokuz Eyll niversitelerinde denklik lisans tamamlama programn baaryla tamamlayanlara verilmi olan lisans denklik belgelerine, 16.07.1997 tarihli karar uyarnca konulan Bu belge retmen atamalarnda geerli deildir. eklinde deitirilmesine karar verilmitir.

5.nn niversitesinin YK Bakanlna gnderdii belgeler arasnda Malatya l Jandarma Komutanlnn 14.05.2001 tarih ve STH:3590-1046-00/Ter-as.K.1236(3634) sayl yazsnda Rektr Prof. Dr. Fatih Hilmiolu ismine gnderdii yazsnda: Nurculuk Grubuna mensup Mustafa Sungur grubu mensuplarnn yaptklar toplantda baskn yapld ve bu toplantda bulunan Prof. ener Dilek hakknda idari ilem yaplmasnn talep edildii grlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1183 / 1404

Dier taraftan basknda gzaltna alnan 69 kii hakknda stanbul DGM tarafndan 1999/385 nolu karar ile takipsizlik karar verilmi olmasna karn sz konusu toplantya katld gerekesiyle YK Disiplin Kurulu Karar ile Prof. ener Dilekin kamu grevinden karld grlmtr. 6.stanbul niversitesi ktisat Fakltesi retim yelerinden Do. Dr. Sevgi Kurtulmua klk-kyafet ynetmeliine uymamas nedeniyle hakknda daha nce alan disiplin soruturmas sonucunda uyarma ve iki yl sreyle kademe ilerlemesinin durdurulmas cezas verilmitir. Ceza konusu hususlarda srarc davrand gerekesiyle Yksekretim Kurumlar Ynetici retim Eleman ve Memurlar Disiplin Ynetmeliinin 15. Maddesi dikkate alnmak suretiyle 10. Madde gerei Grevden ekilmi Sayma disiplin cezas uygulanmtr. Do. Dr. Sevgi Kurtulmuun kyafetinin ynetmelie uygunluunun tespit edilmesi iin retim yesi alma arkadalarndan oluan bir komisyon tekil edilmitir. Burada dikkat eken husus ise, komisyon yelerinin ounluunun kyafetin ynetmelie aykr bir zellik tamad ynnde gr bildirmesine karn Do. Dr. Sevgi Kurtulmuun niversite ile iliii kesilmitir. 7.YK Bakanlnn niversite Rektrlklerine gnderdii 14.05.1997 tarih ve B.30.0.PER.0.00.00.01/05.001-5053.8750 sayl yazsnda, baz radikal dini unsurlara vurgu yaplarak sistemli bir mcadele sreci balatlmas, bu erevede aydnlatma faaliyeti yrtlmesi, mevzuata uymayanlar hakknda ilem yaplmas ve yaplacak faaliyetler hakknda bilgi verilmesi istenmitir. Buna istinaden baz niversitelerin bal fakltelerine bu ynde almalar yrtmelerine ilikin yaz yazdklar grlmtr. 8.ileri Bakanlnn 1998 ylnda yaymlad iki gizli genelgeden birinde yeni kayt olacak rencilere zellikle trban konusunda ikna ve ikaz yntemi ile mdahale edilmesi, srarc rencilere yasal mevzuatn hatrlatlmas direktifi verilmektedir. Dier genelgede ise, trban konusunda yaplan eylemlerde genellikle 2911 Sayl Toplant ve Gsteri Yryleri Kanununa muhalefetten gzaltna alnanlarn yarg nnde serbest brakld vurgulanarak, eylemlerin basit bir gsteri olmaktan ziyade Cumhuriyetin temel niteliklerini deitirmeye ynelik olduu hatrlatlm ve suun niteliinin iyi belirlenerek gzaltna alnanlarn Cumhuriyet Savclna sevk edilmesi istenmektedir. Bu erevede, cezasz kalan suun olaylarn trmanmasnda nem rol oynad belirtilerek hkim ve savclarla yakn iliki iinde olunmas tavsiye edilmitir. Gerei iin Valilik ve gvenlik birimlerine bilgi iin Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu ile MGK Genel Sekreterliine gnderilen genelgeler ekte sunulmutur. 9.Eski YK Bakan Kemal Grz grev sresi boyunca deiik vesilelerle niversitelere yazd yazlarda laiklik, irtica ile mcadele ve trban konularna zel hassasiyet gsterilmesi konusunda uyarlar yapt grlmtr. 10.Necmettin ERBAKAN niversitesi (Seluk niversitesi dneminden) Meram Tp Fakltesinde, Klk Kyafet Ynetmeliine uymama gerekesiyle 24 Hemireye kamu grevinden kma cezas verilmitir. 11.Ondokuz Mays niversitesinde 223 rencinin uyarma, knama ve okuldan uzaklatrma cezas ald grlmtr. 11. Pamukkale niversitesinde 20 renci knama ve uyarma cezas almtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1184 / 1404

12. Sakarya niversitesinde 23 personel Klk Kyafet Ynetmeliine uymama gerekesiyle uyarma, knama ve aylktan kesme cezalar verilmitir. 13. Aksaray Meslek Yksek Okulunda 6 renci Klk Kyafet Ynetmeliine uymama gerekesiyle knama cezas almtr. 14. Celal Bayar niversitesinde 9 Aratrma Grevlisi Klk Kyafet Ynetmeliine uymama gerekesiyle uyarma ve kademe ilerlemesinin durdurulmas cezas almtr. 15. Cumhuriyet niversitesinde irticai faaliyet yrtt gerekesiyle 2 personele kademe ilerlemesi ve uyarma cezas verilmitir. 16. Dumlupnar niversitesi 1997-2002 yllar arasnda 196 retim grevlisi ve aratrma grevlisinin grev srelerinin yenilenmedii grlmtr. Bu tr bir uygulamann dier niversitelerde de olduu, bu uygulama nedeniyle de ok sayda retim grevlisinin madur olduu deerlendirilmektedir. 17. Harran niversitesinde Klk Kyafet Ynetmeliine uymama gerekesiyle 8 Hemire ve Aratrma Grevlisi memuriyetten karma cezas verilmitir. 18. nn niversitesinde Klk Kyafet Ynetmeliine uymama gerekesiyle 6 personele kademe ilerlemesi cezas verilmitir. niversitelerde yaanan olaylara rnek olarak; - 1993-1996 yllar arasnda Harran niversitesi Rektrl grevini yrten Prof.Dr. Servet Armaann Cumhuriyet Gazetesinde yer alan iddialar ve baz retim yelerinin ikayet dilekeleri zerine alan soruturma neticesinde grevden alnd tespit edilmitir. - Marmara niversitesi Fen-edebiyat Fakltesi Dekan Prof.Dr.Mustafa etin Varlkn irtica faaliyetleri ile Marmara niversitesi Beden Eitimi ve Spor Yksek Okulunda Atatrk bstlerinin krlmas, Atatrk fotoraflarnn kaybolmas, yrtlmas ve zerinde kltc tahrifat yaplmas gibi irticai faaliyetlere katldklar gerekesiyle disiplin cezasyla cezalandrlan rencilere geici mezuniyet belgeleri vermesi iddialar Cumhurbakan Genel Sekreterliine ve YK Denetleme Kuruluna ilettilmi, ilgili reciler okullarndan uzaklatrlmtr. - Komisyonumuza gnderilen Dr. Kazm Kara imzal mektupta; Yznc Yl niversitesi'nde, retim elemanlar kendi mktesebat olan kadrolara (Yrd. Do., Do. ve Prof.) atanmayarak madur edildikleri, baka niversitelere atandklar (Prof. Dr. Nurhan Akyz, Prof. Dr. Avni ztrk, Do. Dr. Erdoan Kkner, Do. Dr. Burhan Arslan, Yrd. Do. Dr. M. Kazm Kara) tespit edilmitir. - Bu dnemde, Prof. Dr Ycel AKIN imzal 11/10/2001 tarihli bir Genelgede; Yksekretim Kurumlarnda renim gren rencilerin, alan akademik ve idari personelin niversitelerde herhangi bir siyasi ya da dini ideolojinin simgesi eklinde klk kyafette bulunamayaca ynnde karar ve uygulamalara uyma zorunluluu bulunmaktadr. Bu konudaki karar ve uygulamalarn yasal dayana Anayasann balang blmnde yer alan ilkeler ve zellikle laiklik ilkesi, Anayasann 2, 10, 24, 174, maddeleri Anayasa Mahkemesi, Dantay, dare Mahkemesi ve Avrupa nsan Haklar Komisyonu kararlardr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1185 / 1404

Yksekretim Kurulu Bakanl 28.08.2001 tarih ve 19196 sayl yazsyla; yasal dzenlemeler, yarg kararlar ve uygulamalar erevesinde trbanl kiilerin niversitelere alnmamas hususunda niversite Ynetimlerince gerekli zen ve titizliin gsterilmesinin gerektiini belirtilmektedir. Buna gre, niversitemiz Kampusu dahilinde bulunan lojmanlarda ikamet edenlerinde trbansz olmalar gerekmektedir. Aykr tutumlarn srdrmekte olanlar hakknda ise gerekli tm yasal ilemler yaplaca nemle rica olunur. denilmitir.

Basn- Yayn Kurulularna Yaplan Basklar


Adalet Bakanl tarafndan Komisyonumuza gnderilen yaz eklerinde ifade edilen konu balklar incelendiinde, 1997-2006 yllar itibariyle aada gsterilen izelgede irticai yayn yaptklar iddia edilen yaynlarn saylar yer almaktadr.
Yllar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 TOPLAM RTCA NTELKTE YAYIN YAPAN GAZETE 21 20 23 44 69 35 11 12 0 0 235 KTAP 4 3 1 21 3 5 1 1 0 0 39 DERG 7 0 1 9 10 15 6 4 0 0 52 RADYO 6 13 13 45 34 13 3 1 0 0 128 TV 1 4 5 21 14 1 0 0 0 0 46 TOPLAM 39 40 43 140 130 69 21 18 0 0 500

zet olarak, on yllk dnemde, toplam olarak 235 gazete, 39 kitap, 52 dergi, 128 radyo ve 46 televizyonun irticai nitelikte yayn yapt belirtilmitir. Bu izelgeye gre, irticai yayn yapt eklinde nitelendirilen gazetelerin says 2001 ylnda zirveye kmtr. Benzer ekilde kitaplar, radyolar ve televizyonlar asndan bu tr yaynlar 2000 ylnda en byk art gstermitir. Dergiler asndan ise en youn yl 2002 olmutur. Dolaysyla 406 Sayl MGK Kararna istinaden alnan nlemlerin 2000li yllarn balarna kadar etkili olamadn sylemek mmkndr. te yandan, MGK Genel Sekreterliinin 28.01.2000 tarihli yazsnda, Babakanlk Uygulamay Takip Kurulu faaliyetleri erevesinde dzenlenen raporlarda yalnzca 406 Sayl MGK karar kapsamndaki konulara yer verilmesi istenmitir. Bylelikle irtica kavramnn birinci ncelikli tehdit olarak empoze edilmi olduu ancak, blc yayn yapan kurululara deinilmedii aka grlmektedir. Bu kapsamda, blc terrn etkili olduu bir dnemde silahl kuvvetler tarafndan irtica tehdidinin n plana karlm olmas, bugn gelinen nokta dikkate alndnda tehdit alglamas asndan tartmaya ak bir tercih yapldn sylemek mmkndr. Ayrca, sz konusu dnemde zel televizyonlara ve radyolara alan davalarn ounluunun takipsizlikle sonulanm olmas, televizyonlarn hi birinin mahkum edilmemesi, radyolarda

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1186 / 1404

ise sadece 2 mahkumiyet karar bulunmas dikkat ekicidir. Benzer ekilde davalarn nemli bir blmnn erteleme, grevsizlik, derdest, yetkisizlik gibi deiik ekillerde sonuca balanm olmas konunun yarg organlar nezdinde farkl alglama veya ele alma biimlerine neden olduunu akla getirmektedir. Bylelikle bu davalarn alma nedenlerinin bir ynyle bask unsuru olarak kullanld ve alan davalarn sorgulanmaya muhta hale geldii deerlendirilmektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1187 / 1404

8. 28 ubat Srecinin Hukuksal/Yargsal Boyutu


Bu blmde, 28 ubat 1997 post-modern darbe srecinde toplumun deiik kesimlerine verilen yada sunulan brifinglerin genel felsefesi ve 28 ubat 1997 tarihli Milli Gvenlik Kararlar erevesinde Refah Partisi ve Fazilet Partisi kapatma davalar ele alnacak, son olarak baz davalara ilikin karar ve uygulamalardan rnekler verilecektir.

28 ubat Sreci Brifinglerinin Genel Felsefesi


28 ubat srecinde Genelkurmay Bakanl tarafndan sivil toplum rgtlerine, medyaya, retim yelerine, yarg mensuplarna verilen brifinglerin hangi amala verildiini ve tadklar felsefeyi anlayabilmek iin sz konusu brifinglerin, hkmetin demokratik yolla sona ermesi iin kullandklar yntemlerden biri olarak niteleyen Deniz Kuvetleri Komutan Oramiral Gven Erkaya'nn sylediklerinin ne kadar nemli olduu grlecektir. Oramiral Gven Erkaya brifinglerle ilgili olarak basna unu sylemitir:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1188 / 1404

Brifinglerle kamuoyunu bilinlendiriyoruz. Tabii almalarmzn ou milletvekillerini ikna etmeye yneliktir. Rejimin iine dt tehlikeyi ncelikle onlarn grmesi gerekir...Biz bu yola karken Genelkurmayda toplandk.Muhtemel olumsuzluklara kar kkl, alternatif planlar hazrlamaya koyulduk. Her olumsuzluun bir kar koyma tedbirini aldk. Planlar cebimizde. Ama meselenin demokratik yollardan zlmesini istiyoruz ve bekliyoruz. Parlemento yelerinin meseleyi siyaseten halletmeleri iin bekledik. Verdiimiz mesajlar almadlar veya almak istemediler. imdi ikinci maddeyi uyguluyoruz. Sivil kesimde kamoyu oluturuyoruz.1818 Dnemin Genelkurmay Genel Sekreteri Tmgeneral Erol zkasnak brifinglerin gerekesini yle izah etmektedir: TSK yaps gerei kamuoyu ile i ie olan bir kurum deildir. Ancak yaplan kimi almalar hakknda da kamuoyunun bilgisinin olmas gereklidir. TSK demokrasiye saygldr. Demokrasinin ilkelerinin dnsz korunmasndan yanadr. Toplumun ok nemli bir kesiminin de bu konuda herhangi bir phesi yoktur. Ancak TSK'nn bu konudaki kararlnn tm kesimlerce bilinmesi gerekmektedir.1819 zellikle, dnemin Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral evik Bir'in Washington Post gazetesine verdii demete Biz Silahl Kuvvetler olarak anti-laik akmlar not etmeye birinci ncelik veriyoruz. Bu akmlar, orduya bile szmaya alyorlar. Laiklik kart tehdit, 12 yldr sren PKK tehditinden daha ciddi duruma gelmitir. MGK kararlar zerinde MGK'nn btn yeleri gr birliine varmtr. Bunlar mutlaka uygulanmaldr. Aksi halde lkenin gelecei ok olumsuz etkilenecektir. Askeri darbelerin olumsuz sonular yarattn biliyoruz. Demokratik kurumlarn basks ile MGK kararlarnn uygulanacana inanyoruz. eklinde grlerini beyan etmektedir.1820 Raporumuzun daha nceki blmlerinde sunulan brifingler, yukardaki grlerle birlikte deerlendirildiinde; 28 ubat dneminde, askerin, irticai kesim ve Refah Partisinin lke iin artk PKK kadar tehlikeli olduu ve bunlarn mutlaka yok edilmesi gerektiinden bahisle, demokrasiden yana gzkp, silahsz kuvvetler yoluyla demokrasiye mdahale/yn verme gayreti iinde olduklar, bu hususla ilgili olarak planlarnn bulunduu ve planlarn aama aama uygulanaca, ilk aamann bilgilendirme toplantlar olduu, ikinci olarak sivil kesimde kamuoyu oluturmak olduu, n aamann alnan kararlarn uygulanmas, yani silah kullanmak olduu sonucuna varlabilir. Burada, dikkatleri eken husus; demokratik yolla seimle ibana gelmi ve asker tarafndan PKK kadar tehlikeli olduu ileri srlen Refah Partisinin ve irticai kesimin askerin birinci tehdit ncelii haline gelmesi, dieri ise askerin demokrasiden yana olduunu sylemekle birlikte mdahaleden bahsetmesidir. Bir baka deyile, demokrasiden yana olduunu, demokratik kurumlara mdahale ederek gstermeye alan bir silahl kuvvetlerin varldr. 28 ubat brifinglerinde, zellikle 10 Haziran ve 12 Haziran 1997 tarihlerinde yarg mensuplarna verilen brifinglerde, ...sylenen her hususun delilleri elimizde mevcut olup, bunlarn sakl tutulmasnda lke huzuru bakmndan fayda grlmtr, bundan dolay ayrntlara girilmeyecektir... eklinde bir beyanda bulunulduundan, anlan iddialara ilikin
1818Hulusi 1819Ezgi

Turgut, Refahyol Krizi Nasl Atlatld, Sabah Gazetesi, 28 Mays 1998.

Grses, Demokrasi Ters eritte, ule Yaynlar Haziran 2012, s, 103. Akpnar, 28 ubat Postmodern Darbesinin yks, Birharf Yaynlar, stanbul 2006, s.211.

1820Hakan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1189 / 1404

belgeler Komisyonumuzca 21/09/2012 tarih ve A.01.GE.0.00.00.00-10/236-85411 sayl yazl ile Genelkurmay Bakanl'ndan istenmi olup anlan yazya verilen 11/10/2012 gn ve 0940-1094-12 sayl cevabi yazda; bat alma grubu ile ilgili bilgi ve belgelerin Ankara Cumhuriyet Basavclna gnderildii, adl makamlar tarafndan yrtlen soruturmann gizliliini ihlal edebilecek nitelikte olduundan Ankara Cumhuriyet Basavcn'dan talep edilmesinin uygun olaca bildirilmi olup, anlan yazmzla istenilen brifinglerdeki iddialarn dayana bilgi ve belgelere ilikin her hangi bir aklama yaplmamtr.

28 ubat Kararlarnn Analizi


28 ubat Kararlarnn analizini yapabilmek iin, anlan kararlarn ve kararlara ilikin bildirinin gzden geirilmesi yerinde olacaktr. Milli Gvenlik Kurulunun 28 ubat tarihli olaan toplants sonucunda alnan kararlarn kamuoyuyla paylald bildiri, Cumhuriyet tarihinin son askeri mdahalesi olarak anlacak 28 ubat srecini balatan belge olarak nem kazanmaktadr. Bildirinin yaynlanmasndan nce, Milli Gvenlik Kurulunun olaan toplantsyla ilgili basn yoluyla oluan gndem, bildirinin sunulmasndan sonra da beklendii gibi lkeyi olduka uzun bir sre megul etmitir. Genel hatlaryla bakldnda bildiri, Trkiye Cumhuriyetinde grlen askeri mdahaleleri balatan bildirilere oranla daha yumuak bir dille yazlm ve ifadeleri daha zenli seilmi bir bildiridir. En nemli zelliklerinden biri de, toplantda alnan 18 maddelik kararlardan 10uncu maddenin Uluslararas ilikilerde ortaya karabilecei problemler dolaysyla tam metninin yaynlanmam olmas, zaten bildirinin de tamam yerine toplant grmesinin ksa bir zetinin basn yolundan kamuoyuyla paylalm olmasdr. Bu durum; Trkiye'deki askeri mdahalelerin bundan sonra daha temkinli ve sessiz bir ekilde ve hatta siyasetin daha ok boyutunu etkilemeyi planlayarak yaplacann bir iareti gibidir. 10uncu maddenin, siyasete daha ok etki etmek deil, bilakis onu korumak adna aklanmad grnts yaratlsa da, aslnda askerin kendini uluslararas ilikiler konusunda da ba aktrlerden biri olarak grdnn kantdr. Toplant sonucunda basnla paylalan bildiri dnda hkmete ynelik 18 maddelik uyar ve yaplmas gerekenler listesi, toplant gndeminin asl ksmn oluturmutur. Basna gnderilen bildiriye bakldnda ada Medeniyet Yolu, Blc Terr, Devletin Blnmez Btnl, Tedbir, Huzur ve Gvenlik, Hukuk Devleti, stenmeyen Davranlarn Yol Aaca Yaptrm kavramlarnn ska tekrarland grlmektedir. Bu kavramlarn yklenecei asl anlam kendini; kamuoyunun balangta bilmedii 18 maddelik listede gstermektedir. Giri blm olarak nitelendirilebilecek olan basn bildirisi; olduka vakur bir dille yazlm ve hatta askeri bir mdahale iin gayet demokratik ve nazik ifadelerden olumutur. Aslnda toplantda alnan kararlar, ok rtl bir ekilde paylalm olmasna ramen, MGK'nin ok paylamc bir hava iinde basna zel bir bildiri hazrlam ve gndermi olmas da askerin yeni manevralarndan biridir. Bylece; ulatrlmak istenen mesaj kstl bir alanda amalanan yere ulam olmakla birlikte, basnla iyi ilikiler kurulduuna ynelik kanaat de glenmi olacaktr. Devamnda halkn endielerinin giderilmesi ya da askerin mdahil tavrnn aklanmas ilevini medya zaten kendiliinden stlenecektir. Nitekim medyann stlenecei greve hazr olduunu daMehmet Ali Birand Komisyonumuza 04.10.2012 tarihinde ifade etmitir. Milli Gvenlik Kurulu kararlarnn zn oluturduunu syleyebileceimiz 18 maddelik asl blmde ise ska Cumhuriyetin temel nitelikleri vurgusu yaplm, Laiklik lkelerinin

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1190 / 1404

Korunmas konusunda da zel bir hassasiyet olduu birka kez dile getirilmitir. Bu ikinci blmde, slami hareketlerin toplumda ciddi biimde ve denetlemeye maruz kalmadan yaylmasnada Millet Yerine mmet Kavramnn oturtulmaya alld vurgulanarak ve Mezhep Ayrlklarnn Krklenmesine dikkat ekilerek deinilmitir. Bildirinin genel havasn, sylem tarzn, slubunu belirleyen temel kavramlarsa demokratik, laik, sosyal hukuk devleti ve tedbir kavramlardr. Bu iki kavram zerinden bakldnda mesaj gayet aktr: Demokratik, laik, sosyal hukuk devleti tehlike altndadr. yleyse yaplmas gereken ey tedbir almaktr. Bu tedbiri almak da bu toplant vesilesiyle MGK ve ilgili birimlere dmektedir. Buraya kadarki deerlendirmeleri ksa bir ekilde zetlemek gerekirse; toplumsal huzursuzluk, slami rgtlenme ve irticai kadrolama askeri olduka rahatsz etmekte ve kendini Cumhuriyetin temel deerlerini korumakla grevli grdnden bir mdahale yolu aramakta; buna karn Cumhuriyet tarihi boyunca daha nce yaanm askeri darbenin yaratt kt imaj da daha fazla pekitirilmek istenmemektedir. Belki de bu yzden bildiride hukuk devleti vurgusu dikkatle ve dier kavramlara oranla daha baskn bir ekilde dile getirilmitir. Bildirinin belirli bir yntem rgsyle hazrlandn varsayarsak; ortaya koyulan bildirinin amac, hukuk devletinin devamll iin uygun ortamn salanmasdr. Bu vurgunun askerin imajna ynelik bir ekinceyle yapld, amacn aslnda bir mdahale deil, hukuk devleti ilkesinin n plana karlmaya allyor olduu dnlebilir olmakla birlikte; bildiride kullanlan, basnda da nemli yer tekil etmi olan bir baka ifade, bu varsaymla elien bir durum yaratmaktadr.1821 Basn bildirisinin 4. maddesinin son paragraf ve kapantan nceki son cmlesinde geen aklanan esaslar aksine davranlarn toplumda huzur ve gveni bozarak yeni gerginlik ve yaptrmlara neden olaca cmlesindeki yaptrm szc, hukuk devletine yaplan vurgunun ve bu vesileyle verilen nemin samimiyeti konusunda MGK'yi sorgulanr bir duruma drmtr. Zaten basnda yer alan haberlerde bu bildirinin darbeye ynelik bir ihtar olduuna dair sylemler de, kaynan ounlukla yaptrm kelimesinden almaktadr. 28 ubat MGK bildirisiyle ilgili deinilmesi gereken son nemli nokta ise Avrupa Birliine girme konusundaki kararlla deinilmi olunmasdr. Bu nokta aslnda MGK'nin baz kavram ve sylemleri sarf ederken gsterdii ekincenin nereye dayandn aka ortaya koymaktadr. Demokratik sistemlerde lkelerin hak ve menfaatlerini koruyacak d politika tedbirlerinin takdiri tamamen halkn demokratik temsilcileri olan TBMM ve Hkmete aittir. Bildiri metni irdelendiinde, 28 ubat 1997 tarihli toplantya yansyan iradenin sistemin gerek patronu olduunu ve bu iradenin bir bakma anayasal-kurucu iradeyi yansttn alenen ilan etmektedir. Sz konusu bildiri, adeta normal anayasal dzenin dnda olduumuzun kant gibidir. En belirgin kant ise, bildirinin bir ok yerinde eitli konularda gerekli tedbirlerin Kurulca uygun bulunduu belirtilmek suretiyle, hkmete herhangi bir takdir yetkisinin braklmadnn im edilmi olmasdr.1822Tavsiye niteliinde olmas gereken bildiride ilk defa yaptrm kelimesinin gemesi de bildirinin arkasndaki iradenin niyetini aka ortaya koymaktadr. Anayasa Hukukusu Prof.Dr.Mustafa Erdoan'n 1999 ylnda yazm olduu 28 ubat Sreci adl kitabnda, bildirinin analizini yapm ve bildirinin arkasndaki iradeye hakim olan kaygnn anayasallk ve demokrasi ile ilgili olmadn ortaya koyan bir ok ifade ve ibareye rastlandn aadaki ekilde ifade etmitir:
1821ETHOS: 1822Ezgi

Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar, Hakemli Elektronik Dergi, Ocak 2009, Say: 1/4, s.25

Grses, Demokrasi Ters eritte, ule Yaynlar Haziran 2012, s, 85

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1191 / 1404

Birincisi, bildirinin melliflerinin temel kaygs Atatrk Milliyetilii, Atatrk lke ve nklaplar, ada medeniyet, rejim aleyhtar, ad uygulamalar, devleti gszletirmeye yeltenmek gibi ibarelerde yansyan devleti-ideolojik bir kaygdr. Geri metinde demokrasi, hukuk devleti ve insan haklar terimlerine de rastlanmakla beraber, bunlarn bildirinin genel felsefesiyle pek uyumlu olmadklar ve onun iin birer yama gibi durduklar sylenebilir. kincisi, laikliin sadece rejimin deil, ayn zamanda demokrasinin'de gvencesi olduunu ve baz ilkelerin Anayasamzn ve Devletimizin teminat altnda olduunu belirten ifadelerden, rejim ve devletin anayasallk ve demokrasiden ayr ve ncelikli birer deer olarak grldkleri anlalmaktadr. ncs, adlktan ve ada medeniyet'ten ayrlma ynndeki eilimleri yeren ibarelerle birlikte dnldnde, laikliin bir yaam tarz olduunun vurgulanmas, devletin asl kaygsnn insan haklar, hukuk devleti ve demokrasi olmayp, belli bir dnya gr ve toplum projesini hakim klmak olduunu gstermektedir. Drdncs, bildirinin melliflerine gre, herhangi bir ada demokraside olduu gibi rejim'in tartlmas Trkiye'ye yarardan ok zarar vermek'tedir. Demek ki, MGK'nn temel gds, insan haklarnn zn oluturan dnce ve ifade zgrln muzr addeden cari rejimin son derece kstlayc evresini bile yeterli grmeyen bir ruh halinden domaktadr. Geri bu, demokrat yurttalar iin yeni bir bilgi olmamakla beraber, 28 ubat muhtrasnn gerek motivasyonlar konusunda yararl bir ipucu tekil etmesi bakmndan yararldr.1823

Darbe Dilindeki Farkllamann Ad: 28 ubat 12 Eyll askeri darbesi ve 28 ubat MGK Karar bildirileri mukayese edildiinde, 28 ubat bildirisinin, gemie kyasla, askerin daha arka planda durmak istediini gstermektedir. 12 Eyll 1980 dneminde kurulan Milli Gvenlik Konseyi'nin mdahale ve sylem tarz; kontrol kendinde toplayan, devlet ynetiminin tm aamalarn ele geirmi ve gayet kendinden emin bir slupla bunu kendine hak gren bir yapdadr. Ancak 28 ubat dnemi bildirisi ve MGK'nin kulland ifadelerin yaratt genel durum ise devlet ynetimine saygl olunduunun altn izmeye alan, ancak ynetimin istenilen dorultuda ilerlemedii taktirde mdahale hakkn kendinde gren ve sadece kendi grev alan iinde olduunu dnd konulara mdahil olan, bu ekilde de hukuk devleti kavramn yceltmeye altn iddia eden bir grnt ortaya karmaktadr. 28 ubat sreci her ne kadar 28 ubat 1997 tarihindeki MGK kararlaryla fiilen balam grnse de, gerekte balangc ok daha gerilere gtrlebilir. TSK, irtica tehdidini her zaman gz nnde bulundurmu, tm iktidarlara bunu zenle aktarmay srdrmtr. Ancak 28 ubat 1997de bu ilgi ilk kez bir yaptrm eklinde ortaya kmtr. 28 ubat kararlar her ne kadar blcl, rkl, organize sular ieriyorsa da, medyann ynlendirmesi ve kamuoyu dikkatinin zellikle bu konu zerinde odaklanmas zerine, arlkl olarak irticay hedef alan, hatta srecin srf irticaya ynelik balatld izlenimi uyandran bir sre gzlenmektedir. 1995'te Refah-Yol Hkmetinin kurulmasndan sonra basn, askerin yeni silah olarak ilev grmeye balamtr. Basn, Refah-Yol dneminde, Silahl Kuvvetlerin siyaseti dorudan ynlendirme abalarn demokrasinin gvencesi olarak grm; siyasete yaplan fiili mdahaleleri ya alklayarak gndeme getirmi ya da gzard etmitir. Hatta, askeri
1823Mustafa

Erdoan, 28 ubat Sreci Yeni Yzyl Yaynlar, Ankara 1999, s.23-24

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1192 / 1404

mdahalelerin doal ya da sradan bir siyasi gelime olduu fikrinin kabul grmesi ynnde faaliyetini srdrerek, iktidar mcadelesinin gerek taraflarnn RP ile TSK olduu fikrini topluma benimsetmeye ve bunu merulatrmaya almtr. TSK'nin kendi tarihinde ilk kez medyayla bu tarzda ve bu younlukta ilikiler iine girmesi, bu dnemin gerekten ilgin bir zellii olarak karmza kmaktadr. Bu gelimelerin doal sonucu olarak, sivil otorite ve askeri otorite arasndaki iliki giderek atma niteliine brnmtr.1824 28 ubat gn 9 saat sren MGK toplantsnn ardndan yaymlanan 18 maddelik bildiriyle, bata inan ve ibadet zgrl, basn zgrl, dnce ve ifade zgrl, klk kyafet zgrl, eitim zgrl, v.b. konulara ynelik tartmalar kamuoyunun gndemine oturmutur. 28 ubat mdahalesinde asker 12 Eyll'de olduu gibi mektup ya da silah deil, basn kullanmtr. Bylelikle 28 ubat mdahalesi siyasal literatrdeki klasik askeri mdahale ablonlarndan farkldr. Bu yntem anayasal bir kurum olan Milli Gvenlik Kurulunun kullanlmasdr. Bu yzden anayasal adan herhangi bir meruiyet sorunu yoktur. Ayrca alnan kararlarn altnda askerlerle birlikte seilmilerin imzasnn bulunmas ve bu imzalarn sng zoruyla atlmam olmas da nemli bir unsurdur.1825 28 ubat post-modern darbesinin dier darbelerle benzer zellikleri olmakla birlikte, kendine has kulland ara ve yntemlerin bulunmas nedeniyle aadaki blmde bu srete kulanlan ara ve yntemler ele alnmtr.

28 ubat Srecinde Kullanlan Aralar/Yntemler


Bat alma Grubu (BG) Ad Altnda llegal Yaplanma 28 ubat srecinde btn kii ve kurumlarn zerinde sistematik bir disiplin ve denetim salamak iin Dz.K.K.Ora.Gven Erkaya tarafndan ilk olarak Ocak 1997 aynda Deniz Kuvvetleri bnyesinde kurulan Bat alma Grubu (BG)1826olarak bilinen yasad bir birim oluturulmu, bu grubun alma, bilgi toplama, ileme, karar alma srelerine ynelik bir program hazrlanmtr. Genelkurmay Bakanl balkl, Orgeneral evik Bir imzal, 29 Nisan 1997 tarihli, "Batalma Grubu Rapor Sistemi" konulu yazda, bu plann "15 Mays 1997 tarihinden itibaren uygulanmaya balanaca" ve "Batalma Grubunun rapor sisteminin", nasl olacana ilikin detaylar belirtilmitir.1827 Silahl Kuvvetlerin birok biriminde tekilatlanan BG faaliyetleri vastasyla, sadece asker personelin deil, lke genelinde, tm kamu kurulularnn, sivil toplum rgtlerinin ve

1824Bakaya, 1825Yksel, 1826

Fikret (1999) Yediyz Osmanl Beyliinden 28 ubata, Ankara: topya Yaynevi, Ankara, 1999, s. 353

Erkan, Medya Gvenlik Kurulu, Anadolu niversitesi Yaynlar, Yayn No:1551, 2004, s. 143-144

Genelkurmay bnyesinde eitli alma Gruplar kurulmas eski bir gelenektir. 12 Eyll 1980 ncesinde Genelkurmay Bakan Kenan EVREN tarafndan, Austos 1979 aynda, anari ve terre kar kurulan Saltk alma Grubu; 1990 ylnda terrizmle mcadele amacyla kurulan Dou alma Grubu (DG) bunlardan bazlardr. aban BA, Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar, stanbul, 1999, s.122. Hsn TUNA, Yarg Emir ve Grlerinize Hazrdr, Karatay Akademi Yaynlar, Ankaea, 2009, s.20.

1827

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1193 / 1404

evresinde tannan nemli iadam ve vatandalarn siyasi grlerinin tesbit edilmesi istenmitir. BG tarafndan, ayn zamanda, irtica konusunda psikolojik harekat almalar yrtlm, irtica yanls olduu srlen kii ve kurumlar hakknda istihbarat toplanm; medya organlar ve haberleri maniple edilmitir.1828 Bunun somut rnei, 1998 ylnda meydana gelen And olaydr. Genelkurmay kinci Bakan evik Bir tarafndan tm kuvvetlere yaymlanan talimatta Bat Harekat Konsepti uygulama emri yaymlanmtr. Bu belgede 28 ubat kararlarna benzer hususlar yer almtr. Belgede Milli Genlik Vakfnn slamc radikal kesime eitim verdii ne srlmtr. Belgede rtica ile Mcadele Esaslar da yer almtr. Bu balamda EMASYA ve Skynetim planlarnn uygulamaya konulmas halinde TSK ile halk kar karya getirmeyi planlayanlarn dikkate alnmas; devlet organlarndaki irticai yaplama ve kadrolamann izlenerek yargya intikal ettirilmesi, TSK iinde irticaya kayanlarn derhal temizlenmesi vb. hususlar yer almtr. Gerek sivil ve gerek kamu personelinin dini, siyasi, ailevi yaps ve dnyaya gr bakmndan kategorilere ayrlarak filenmi, bu fileme sonucu gerek TSK bnyesinde ve gerekse de dier kamu kurulularnda binlerce kiinin grevine son verilip iten karlm, aileleri ile birlikte onbinleri bulan madur kitle Bat alma Grubunun faaliyetleri ile zulme uratlmtr. te yandan, Yksek Askeri ra toplantlarna sahte Bat alma Gruplar raporlar gerek gibi gsterilerek bir ok subay ordudan ihra edilmi, hatta binba Abdulmuttalip Yldrm daha sonra girdii belediyeden de karlmas zerine girdii bunalm sonucu intiharla hayatna son vermitir.. Ksa srede 21 takdir alm, evi Gneydou'da roketlenmi Yzba Gray Balatekin YA yolu ile ihra edilmi, ei GATA'da kanser tedavisi grrken acmaszca ortada braklmtr. YA yolu ile ihra edilen subay-astsubay says 3.000'i bulmaktadr. Bu kiiler sava eitimi alm kiilerdir, hibiri devlete kar bir eyleme girmedikilerinden dolay kendilerine yaplan muamelenin yanl olduunun ak gstergesidir. Srecin son YA toplantsnda bir astsubayn sark-cbbeli grntleri sunulup Babakan'a biz bunun atlmasn istiyoruz denildiinde Sayn Babakan "Ben inanmyorum" diyerek yarg denetiminin gerektiini vurgulad sylenmektedir. Byle sahte B..G raporu ile bir ok subay-astsubay halkla yabanclatrlmaya allmtr. Dinine bal insanlar tehlike olarak grmeye inandrlmak istenmitir. Yksek Askeriradaki vatanseverliinden phemizin olmad generallerin politik fikir alamasna maruz kald ve maniple edildiini bilmek yerinde olacaktr.1829 Siyasi Partilerin Kapatlmasna Zemin Hazrlamak Ve Kapattrmak Raporun 28 ubat sreci brifingleri ve kararlar erevesinde siyasi parti kapatma davalarna ilikin iddianamelerin irdelenmesi blmnde incelendii zere,17 Ocak 1997 tarihinde verilen brifingte yer alan;

1828

Mehmet Ali BRAND Komisyon Tutana. ubat-Post Modern Darbenin sosyal ve siyasal analizi, Birey Yaynclk No:245, Mart 2007, stanbul s,179-180

182928

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1194 / 1404

- Kayseri Belediye bakan kr Karatepenin 10 kasm 1996 gn Kayseride dzenlenen, Atatrk anma trenlerinden sonra katld bir toplant da yapt konuma, - Ramazan mnasebeti ile mesai saatlerinin valiler tarafndan dzenlenmesini ngren hkmet genelgesi, - Sekiz yllk kesintisiz eitime kar klmas, - mam Hatip Okullarnn ve mezunlarnn saysnn artmas, - Babakan Erbakan tarafndan babakanlk konutunda tarikat ve cemaat liderlerine verilen yemek gibi vs. hususlarn Yargtay Cumhuriyet Basavclnca dzenlenen iddianamede de daval partinin laiklik kart eylemlerin oda olduuna ilikin olgular olarak ileri srld grlmtr. ddianamede dikkat eken bir dier nokta, iddianamenin dzenlenmesinden yaklak yirmi gn sonra, 10 Haziran 1997 tarihinde Genelkurmay Bakanlnca yksek yarg organlarnn bakanlar ve yeleri iin verilen birifngte yer alan ifadelerle zde olmasdr. Nitekim iddianamede yer alan ifadelerle brifingte yer alan baz ifadelerin neredeyse bire bir olmalar, Genelkurmay ile Yargtay Cumhuriyet Basavcl arasndaki etkileimi aadaki tabloda gsterilmitir. te yandan, Refah Partisinin kapatlmasna ilikin iddianamede yer verilen olaylarn bazlarnn Genelkurmay Bakanl tarafndan 17 Ocak 1997 tarihinde Cumhurbakanna verilen brifingte de yer ald grlmektedir. Sz konusu brifinglerde; rticai kesimin halihazr faaliyetleri itibariyle; Atatrk'n temellerini att ve erevesi anayasa'mz ile belirlenmi olan demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti anlay dna karak, T.C. devletini ykmay amalad aka grlmekte ve lkemizde siyasal islami gerekletirme yolunda oluan irticai tehdidin ok ciddi boyutlara ulat, Bugn itibariyle; artan boyutta devam eden irticai tehdidin, Trkiye Cumhuriyeti'ni ykmay hedef alan fevkalade ciddi boyutu; Atatrk'n kurduu cumhuriyet ilkeleri dorultusunda memleketini seven demokratik ve laik her vatandan dikkatle izlemesi ve bu tehdidi her kesime anlatmas, tarafsz kalmamas ve icraatta bulunmas ana grevi olduu, ifade edilmek suretiyle, aka yargya ve bilhassa Anayasa Mahkemesine mesaj verilmitir. Nihayetinde, Anayasa Mahkemesi zerinde kurulan bu basklar sonu vermi ve Anayasa Mahkemesi 16 Ocak 1998 tarihinde verdii kararla, Refah Partisinin kapatlmasna karar vermitir. Yargya Biilen Rol 28 ubat srecinde yarg kurumunu da deerlendirmemiz gerekir. nk 28 ubat srecinde en byk zarar yarg kurumu grmtr. Hukuk devleti kavram Cumhuriyet tarihinde ilk kez bu denli tacize uram, yarg mensuplar ve yarg organlar kendi zerlerine kurulan baskya bu derece tepkisiz kalmlardr. Bu srete hkimler ve savclar Genelkurmay Bakanl tarafndan verilen irtica brifinglerine tabi tutulmu, Bat alma Grubu tarafndan hazrlanan bu brifinglerde irtica tehdide kar uyank olmalar istenmitir. rtica tehditle etkin mcadele iin greve davet edilmilerdir. Bu srete aka Anayasa suu ilenmi, Anayasa'nn 138. maddesi Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1195 / 1404

tavsiye ve telkinde bulunamaz, hkm inenmi, askerler aka hkimlere talimat vermi, tavsiye ve telkinde bulunmutur. 10 Haziran 1997 tarihinde yarg mensuplarna verilen brifingte, yargya aka ...Bugn itibariyle; artan boyutta devam eden irticai tehdidin,Trkiye Cumhuriyeti'ni ykmay hedef alan fevkalade ciddi boyutu; Atatrk'n kurduu Cumhuriyet ilkeleri dorultusunda memleketini seven demokratik ve laik her vatandan dikkatle izlemesi ve bu tehdidi her kesime anlatmas, tarafsz kalmamas ve icraatta bulunmas ana grevidir. eklinde telkinde bulunulmu ve tarafsz kalmamas, icraata gemeleri emredilmitir. Bu brifingler daha sonra gazetecilere ve niversite yneticilerine de verilmitir. Bu brifingler yznden yargnn bamszl ve tarafszl ciddi bir phe altna girmitir. Fileme Stratejisi Batalma Grubu bilgi ihtiyalar konulu5 Mays 1997 tarihli yazda ise "Batalma Grubu"nun faaliyetlerine ynelik olarak daha nce istenen bilgilere ilaveten "dernekler, vakflar, meslek kurulular, ii ve iveren sendikalar, yksek renim kurumlar, yurtlar, vali, kaymakam, bykehir belediye bakanlar, belediye bakanlar- gibi st dzey yneticilerle, mdr, daire bakan gibi grevlilerin biyografileri ve siyasi yn/grleri, il genel meclisi ve belediye meclisi yeleri, siyasi partilerin il ve ile tekilatnda grevli ynetim kadrolar, yerel tv, radyo, dergi ve basn yayn kuruluu yneticilerinin biyografi ve siyasi grlerinin derlenerek 12 Mays 1997 tarihine kadar rapor edilmesi" istenerek, yazda belirtilen kii ve kuramlarn filenmesi emredilmektedir.1830 Yaz ekinde gnderilen "bilgi formatnda" eklinde hazrlanmizelge ile dernekler, vakflar gibi kurulularn merkezlerinin, polis blgesinde mi yoksa jandarma blgesinde mi bulunduu, siyasi grnn -an sa, sol, blc, PKK, Nurcu, Nakibend vesair- ne olduu, adresinin ve kuruluta etkin olan kiilerin kimler olduu, st dzey yneticiler asndan da "ad, soyad, baba ve ana ad, doum yeri ve tarihi ile adresinin bildirilmesi istenmektedir. Bat alma Grubu, Refah-Yol Hkmeti sonrasnda, tm Trkiye'de deiik meslek gruplarn filemeye devam etmi, bu kapsamda 100.Yl niversitesi personeli, Diyanet Personeli, alma Bakanl personeli, Valiler ve Kaymakamlar, vakflar ve dernekler filenmitir. Filenmelerde, namaz klmak ve oru tutmakla ilgili sorularn kapsama alnmas da iin en ilgin tarafdr.1831

Brifingler ve Parti Kapatma Davalarna likin ddianamelerin rdelenmesi


28 ubat Sreci, dier tm askeri darbe ve mdahalelerde olduu gibi, siyasetin askeri brokrasinin arlkl olduu siyaset d gler tarafndan yeniden dzenlenmesinden baka bir ey deildir.

1830Tuna 1831Aslan

Hsn, Yarg Emir ve Grlerinize Hazrdr, Karatay Akademi Yaynlar, Ankara 2009, s,22. Deirmenci, 28 ubatn stihbarat A, ra Yaynlar No:283, stanbul, 2012, s.179

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1196 / 1404

28 ubat Sreci adn, 28 ubat 1997 ylnda yaplan Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda hkmetin uygulanmas iin alnan 18 maddelik tavsiye kararlarndan almakla ve grnte bu tarihte balayan bir sre olmakla birlikte, gerekte sz konusu sre, 1990l yllarda siyasi cinayetlerle balayan, faili mehul cinayetler ve toplumsal kargaa olaylaryla devam eden bir dnemin son merhalesini oluturmaktadr. 28 ubat Srecini, zellikle 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren 12 Eyll Askeri Darbesinin etkisinin giderek azalmasna kar askeri brokratik yapnn bir anlamda belli bir tavr ierisine girerek, siyaseti yeniden ekillendirmek iin giritii abalarn btn olarak da adlandrmak mmkndr. Bu srete, medyann, yksek yarg organlarnn, niversitelerin ve baz sivil toplum rgtlerinin nemli rol ve katklar olmutur. Anayasa Mahkemesi ise Refah Partisi ve Fazilet Partisinin kapatlmas karar ile Recep Tayyip Erdoann siyasi yasakllnn devamna karar verilmesi gibi verdii kararlaryla yaanan srete nemli bir rol oynamtr. Esasen Trkiyede 1961 Anayasasyla birlikte kontroln devlet sekinlerinin elinden kmas durumunda sahneye konulan darbe ve askeri mdahalenin yerine sisteme entegre edilen yksek yarg ve zellikle Anayasa Mahkemesi araclyla demokratik srece mdahale edilmesi, yeni bir durum da deildir. Refah Partisine Kar Alan Kapatma Davasnn Arka Plan 28 ubat Srecinin grnrdeki gerekesi ve hedefi Refah Partisidir. Refah Partisinin 27 Mart 1994 mahalli idareler seiminde aralarnda Ankara ve stanbulun da bulunduu 28 ilde belediye bakanlklarn kazanmas, akabinde 24 Aralk 1995 ylnda yaplan genel seimlerde de oylarn % 21,4n alarak 158 milletvekilliyle TBMMde temsil edilmesi ve son olarak Haziran 1996 ylnda Doru Yol Partisiyle yaplan ittifakla hkmetin byk orta sfatn kazanmas, sz konusu Partiyi hedef haline getirmitir. Bu dnemde Genelkurmay Bakanl tarafndan toplumun eitli kesimlerine verilen brifinglerde Refah Partisinin laiklii tehdit eden bir parti olarak aka hedef alnd grlmektedir. 17 Ocak 1997 tarihinde Genelkurmay Karargahnda Cumhurbakan Sleyman Demirele verilen TRKYEDEK RTCA YAPILANMA VE SON DNEM FAALYETLER balkl brifingte; T.C. Devletinin mevcut rejimini legal ve illegal yollardan ykarak yerine eriat devletini kurmay hedef alan irticai unsurlar arasnda siyasi olarak Milli Grlerin bulunduu ve bunun iktidardaki Refah Partisi tarafndan temsil edildii, sz konusu Partinin 1995 seimlerinden sonra iktidarn byk orta olarak rejimi demokratik yllardan ele geirmek zere faaliyetlerde bulunduu ifade edildikten sonra brifingin sonunda aynen Vakit geirilmeden demokratik hukuk devleti kurallar ierisinde her seviyede etkili ve planl bir ekilde gereken nlemler alnmad takdirde, yakn bir gelecekte nlem alma imkannn da ortadan kalkabilecei deerlendirilmektedir eklinde ibarelere yer verilmek suretiyle Refah Partisinin iktidardan uzaklatrlmas gerektii ve bunun iin her seviyede gerekenin yaplmas gerektii ifade edilmitir. Milli Gvenlik Kurulunun 28 ubat 1997 tarih ve 406 sayl kararnn ekinde REJM ALEYHTARI RTCA FAALYETLERE KARI ALINMASI GEREKEN TEDBRLER bal altnda sralanan 18 maddeden oluan kararlarn 12. ve 17. maddelerinde de Siyasi Partiler Yasasna aykr hareket edenler iin her kademede kesin nlemlerin alnarak yasal ve idari yollardan bu tr giriimlerin nlenmesi gerektii ifade edilmitir. Sz konusu 12. ve 17. maddeler yledir:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1197 / 1404

12. T.C. Anayasas, Siyasi Partiler Yasas, Trk Ceza Yasas ve bilhassa Belediyeler Yasas'na aykr olarak sergilenen olaylarn sorumlular hakknda gerekli yasal ve idari ilemler ksa zamanda sonulandrlmal ve bu tr olaylarn tekrarlanmamas iin her kademede kesin nlemler alnmaldr. ...17...lke sorunlarnn zmn "Millet kavram yerine mmet kavram" baznda ele alarak sonulandrmay amalayan ve blc terr rgtne de ayn bazda yaklaarak onlar cesaretlendiren giriimler yasal ve idari yollardan nlenmelidir.

Grld zere, gerek Cumhurbakanlna verilen brifinglerle ve gerekse 28 ubat 1997 tarihinde yaplan MGK toplants sonucunda Refah Partisinin kapatlmas gerektii ynnde yargya aka mesaj verilmitir. Refah Partisinin kapatlmas iin yargya verilen bu mesaj alan ve bu konuda ilk adm atan kiinin dnemin Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesi Cumhuriyet savcs Nuh Mete Yksel olduu grlmektedir. 7 Aralk 1996 tarihinde Ankara DGM Savcs Nuh Mete Yksel, Babakan Necmettin Erbakan, alma Bakan Necati elik ve baz milletvekilleri hakknda konumalarnn Siyasi Partiler Yasasna aykr olduu gerekesi ile su duyurusunda bulunmutur. Yargtay Cumhuriyet Basavcs Vural Sava ise 21 Mays 1997 tarihinde Refah Partisinin kapatlmas istemiyle Anayasa Mahkemesine dava aarak, kapatma iin gerekli yasal sreci balatmtr. Kapatma davasnn alma tarihi olduka manidardr. Zira, 16 Mays 1997 tarihinde ANAP-DSP ve CHP Grup Bakanvekillerinin imzasyla Halkn inananlar ve inanmayanlar diye ikiye blnd, karde kavgas ortam yaratld ve Cumhuriyetin temel niteliklerinin tehlikede olduu belirtilerek hkmet hakknda verilen gensoru nergesi, 20 Mays 1997 tarihinde 265e kar 271 oyla reddedilmi ve hemen ertesi gn Yargtay Cumhuriyet Basavcs tarafndan kapatma davas almtr. Bir baka ifadeyle, Yargtay Cumhuriyet Basavcl Refah Partisinin siyaseten iktidardan uzaklatrlmas srecini beklemi, bu durum gereklemeyince de hi vakit kaybetmeksizin bu kez kapatma davasn amak suretiyle, Refah Partisinin yarg eliyle iktidardan uzaklatrlmas iin gerekli adm atmtr. Yargtay Cumhuriyet Basavcl ddianamesi/Brifing likisi Sz konusu iddianamede Refah Partisinin kapatlmas istemine dayanak yaplan olaylar yledir:
1-Okullarda rencilerin dinsel kurallarn emrettii biimde taklan barts ile bulunmalarnn liklik ilkesine aykr olduu kesinlemi yksek mahkeme kararyla belgelenmesine ramen, Genel Bakan Necmettin Erbakan dahil, Refah Partisinin tm yneticilerinin, kendilerine oy getirdii inancyla hemen her konumalarnda okullarda ve hatta Devlet dairelerinde barts ile renim grme ve almann Anayasal bir hak olduunu srarla iddia ederek halk kkrtmalar, eylemler dzenlemeleri, hatta genel bakan Erbakan iktidar olduklarnda rektrlerin bartsne selam duracan bir seim konumasnda ileri srmesi. 2- 23 Mart 1993 gn, TBMM Bakan Hsamettin Cindorukun Bakanlnda siyas parti liderlerinin Anayasa deiiklii konusunda yaptklar 3. toplantda Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakann Benim inandm ekilde sen yaayacaksn tahakkmnn ortadan kalkmasn istiyoruz. ok hukuklu bir

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1198 / 1404

sistem olmal, vatanda genel prensiplerin ierisinde kendi istedii hukuku kendisi semeli, bu bizim tarihimizde de olagelmitir. Bizim tarihimizde eitli mezhepler olmutur. Herkes kendi mezhebine gre bir hukuk iinde yaamtr ve de herkes huzur iinde yaamtr. Niin ben bakasnn kalbna gre yaamaya mecbur olaym?... Hukuku seme hakk inan hrriyetinin ayrlmaz bir parasdr diyerek, lik devlet dzenini eylemli olarak ortadan kaldracak nerilerde bulunmas. 3- Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan, 13.4.1994 tarihinde Refah Partisi Meclis Gurubunda yapt konumasnda imdi ikinci bir nemli nokta, Refah Partisi iktidara gelecek, adil dzen kurulacak, sorun ne? gei dnemi sert mi olacak, yumuak m olacak, kansz m olacak bu kelimeleri kullanmak bile istemiyorum amma, bunlarn terrizmi karsnda herkes gerei aka grsn diye bu kelimeleri kullanma mecburiyetini duyuyorum. Trkiyenin u anda bireye karar vermesi lazm Refah Partisi adil dzen getirecek, bu kesin art, gei dnemi yumuak m olacak, sert mi olacak, tatl m olacak, kanl m olacak, altm milyon buna karar verecek eklinde beyanda bulunmas. 4- Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakann 13.1.1991 gn Sivasn Scak-ermik ilesinde Refah Partisinin Eitim Seminerinde yapt, eitli basn organlarnda yaynlanan konumasnda ...sen Refah Partisine hizmet etmezsen hibir ibadetin kabul olmaz... nk baka trl mslmanlk olmaz. Baka trl kurtulu yok. Refah bu ordudur. Btn gcnle bu ordunun bymesi iin alacaksn. almaz isen patates dinindensin... Bu parti islami cihad ordusudur. Kendi kendine CHAD ediyorum diye faaliyette bulunamazsn. Karargaha bal olmak zorundasn. Her faaliyette karargaha bal olmak zorundayz. Karargaha danlmadan yaplan faaliyetler tefrikadr. alacaksan, burada alacaksn. Mslman msn? Bu orduda asker olmaya mecbursun... Cihada para vermeden mslman olunmaz. Kiinin mslmanl, cihada verdii para ile llr. Bir mslman, zekatn gtrp fakire veremez. Zekatn beytlmale, cihad ordusunun karargahna, ile tekilatnn bakanlna verecektir. Biz mslmanz. Biz Kuran hakim klmak isteyene gideceiz. Hepimiz Refahc olmaya mecburuz, nk cihad ediyoruz... uurla Refaha alan cennete gidiyor Neden? nk Refah demek Kuran nizamn hakim klmak iin almak demektir. eklinde ifadelere yer vermesi. 5- Refah Partisi Genel Bakan ve Babakan Necmettin Erbakann, liklie aykr sz ve davranlaryla tannan baz tarikat liderlerine, Devrim Yasalarna aykr kyafetleriyle geldikleri Babakanlk konutunda yemek vererek, bu eit kiilerin Devlet katnda itibar grdklerini ve eylemlerinin ho karlandn kantlamaya almas. 6- Refah Partisi milletvekilleri evki Ylmaz, Hasan Hseyin Ceylan, Ahmet Tekdal ve brahim Halil elik ile Kayseri Bykehir Belediye Bakan kr Karatepenin eitli tarihlerde yaptklar konumalarla laiklik ilkesine aykr sz ve eylemlere yer verdikleri, bu kiiler hakknda daval Parti tarafndan her hangi bir ilem yaplmamas. 7- Refah Partili Sincan Belediye Bakannn, Sincanda dzenledii Kuds Gecesinde salona slami Terrist rgt Liderlerinin bykboy posterlerini astrd, aydnlarmza eriat enjekte edeceini syledii iin Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesince tutuklanmasndan sonra, Refah Partili Adalet Bakan evket Kazann, mahkeme kararn protesto ettii imajn yaratacak biimde hapishanede bu kiiyi ziyaret etmesi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1199 / 1404

8- Milli Gvenlik Kurulunun, grevi gerei ihtiya fazlas mam-Hatip okullarnn kapatlmasn veya bundan byle yeni mam-Hatip Okullar almamasn hkmete tavsiye ve srarla takip etme hakk domuken; Refah Partisinin mtemadiyen yeni mam-Hatip okullar almas gerektiinin propagandasn yapmas. 9- Milli Gvenlik Kurulunun ald sekiz yllk kesintisiz eitim yaplmasn hkmete tavsiye etme kararna ramen, daval Partinin bu tavsiye kararnn hayata gememesi iin eylemler dzenlemesi ve tm yneticilerinin bu konuda halk kkrtc konumalar yapmalar.

Dava aldktan sonra Yargtay Cumhuriyet Basavcl Daval Partinin liklik kart eylemlerin oda haline geldiini gsteren baz iddialar daha ileri srmtr. Bu iddialar; 1- Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakann Kanal 7nin Kurulu Yldnm Nedeniyle Yapt Konuma, 2- alma Saatlerinin Ramazan Aynda ftara Gre Dzenlenmesi. Refah Partisinin kapatlmasna ilikin iddianamede yer verilen olaylarn bazlarnn Genelkurmay Bakanl tarafndan 17 Ocak 1997 tarihinde Cumhurbakanna verilen brifingte yer ald grlmektedir. Gerekten de 17 Ocak 1997 tarihinde verilen brifingte yer alan;
- Kayseri Belediye bakan kr Karatepenin 10 kasm 1996 gn Kayseride dzenlenen, Atatrk anma trenlerinden sonra katld bir toplant da yapt konuma, - Ramazan mnasebeti ile mesai saatlerinin valiler tarafndan dzenlenmesini ngren hkmet genelgesi, - 8 yllk kesintisiz eitime kar klmas, - mam Hatip Okullarnn ve mezunlarnn saysnn artmas, - Babakan Erbakan tarafndan babakanlk konutunda tarikat ve cemaat liderlerine verilen yemek,

Yargtay Cumhuriyet Basavclnca dzenlenen iddianamede de daval partinin laiklik kart eylemlerin oda olduuna ilikin olgular olarak ileri srlmtr. ddianamede dikkat eken bir dier nokta ise iddianamenin dzenlenmesinden sonra 10 Haziran 1997 tarihinde Genelkurmay Bakanlnda yksek yarg organlarnn bakanlar ve yeleri iin dzenlenen birinci yarg brifinginde yer alan baz ifadelerin neredeyse bire bir olarak iddianamede yer alan ifadelerle zde olmasdr.Aadaki tabloda bu durum gzler nne serilmeye allmtr.
Kullanlan fadeler Asndan BRFNG-DDANAME likisi Brifingde Yer Alan fade ddianamede yer alan ifade

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1200 / 1404

Okullarda rencilerin dinsel kurallarn emrettii biimde taklan barts ile bulunmalarnn liklik ilkesine aykr olduu kesinlemi yksek mahkeme kararyla belgelenmesine ramen, Genel Bakan Necmettin Erbakan dahil, Refah Partisinin tm yneticileri, kendilerine oy getirdii inancyla hemen her konumalarnda okullarda ve hatta Devlet dairelerinde barts ile renim grme ve almann Anayasal bir hak olduunu srarla iddia ederek halk kkrtmlar, eylemler dzenlemiler, hatta genel bakan Erbakan iktidar olduklarnda rektrlerin bartsne selam duracan bir seim konumasnda ileri srebilmitir.

OKULLARDA RENCLERN RTCANIN SMGES HALNE DNEN TRBAN LE BULUNMALARININ LAKLK LKESNE AYKIRI OLDUU ANAYASA MAHKEMES KARARIYLA BELGELENMESNE RAMEN, SYASAL SLAM KESM VE SEMPATZANLARI, KENDLERNE OY GETRD NANCIYLA HEMEN HER KONUMALARINDA OKULLARDA VE HATTA DEVLET DARELERNDE BARTS LE RENM GRME VE ALIMANIN ANAYASAL BR HAK OLDUUNA ISRARLA DDA EDEREK HALKI KIKIRTMILAR, EYLEMLER DZENLEMLER, HATTA NVERSTELERDE REKTRLERN BARTYE SELAM DURACAIM LER SREBLMLERDR.

Refah Partisi Genel Bakan ve Babakan Necmettin Erbakan, liklie aykr sz ve davranlaryla tannan baz tarikat liderlerine, Devrim Yasalarna aykr kyafetleriyle geldikleri Babakanlk konutunda yemek vererek, bu eit kiilerin Devlet katnda itibar grdklerini ve eylemlerinin ho karlandn kantlamaya almtr. Kayseri Bykehir Belediye Bakan kr Karatepe, 10 Kasm 1996 gn Atatrkn hatrasn anmak iin yaplan trenden sonra; (Hakim gler ya bizim gibi yaarsnz, ya da her trl fitneyi, fesad iinize sokarz. diyorlar. Bu yzden de Refah Partili bakanlar bile kendi dnya grlerini bakanlklarna yanstamyorlar. Bu sabah ben de, resmi grevim, sfatm nedeniyle bir trene katldm. Ssl psl grnme bakp da lik olduumu sakn sanmayn. inancmza sayg duyulmad, svld bir dnemde, iim kan alayarak, bu gnk trenlere katldm. Belki Babakann, bakanlarn, milletvekillerinin baz mecburiyetleri vardr. Ancak sizin hibir mecburiyetiniz yok. Bu dzen deimeli, bekledik, biraz daha bekleyeceiz. Gn ola, harman ola, mslmanlar ilerindeki hrs, kini, nefreti eksik etmesin) demi, orada bulunan Refah Partisi Kayseri Milletvekili Memduh Bykkl: (Bakanmz duygularmza tercman oldu.) demitir.

LAKLE AYKIRI SZ VE DAVRANILARI LE TANINAN BAZI TARKAT LDERLERNE DEVRM YASALARINA AYKIRI KIYAFETLERYLE GELDKLER BABAKANLIK KONUTUNDA YEMEK VERLEREK BU ET KLERN DEVLET KATINDA TBAR GRDKLER VE EYLEMLERNN HO KARILANDII KANITLANMAYA ALIILMI, BYLELKLE SYASAL SLAM TARAFTARI VE SEMPATZANLARINA KMLK KAZANDIRMAK MAKSADIYLA; OLUMLU MESAJ VERLMTR. 10 KASIM 1996 GN KAYSER BYKEHR BELEDYE BAKANI, BYLE BR NEML GNDE; M KAN ALAYARAK BUGNK TRENE KATILDIM, BU DZEN DEMEL, BEKLEDK, BRAZ DAHA BEKLEYECEZ, GN OLA, HARMAN OLA, MSLMANLAR LERNDEK HIRSI, KN, NEFRET EKSK ETTMESN" DYEBLMTR.

Refah Partili Sincan Belediye Bakan, Sincanda dzenledii Kuds Gecesinde salona slami Terrist rgt Liderlerinin bykboy posterlerini astrd, aydnlarmza eriat enjekte edeceini syledii iin Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesince tutuklanmasndan sonra, Refah Partili Adalet Bakan evket Kazan, mahkeme kararn protesto ettii imajn yaratacak biimde hapishanede kendisini ziyaret etmitir.

SNCAN BELEDYE BAKANI RANLI DPLOMATLARIN DA DESTENDE, SNCAN'DA DZENLED KUDS GECESNDE SALONA SLAM TERRST RGT LDERLERNN BYK BOY POSTERLERN ASMI, AYDIN KESME ERATI ENJEKTE EDECEN SYLEMTR. BU OLAYDAN SONRA ANKARA DEVLET GVENLK MAHKEMES'NCE TUTUKLANMASINI MTEAKP, MAHKEME KARARINI PROTESTO ETT MAJINI YARATACAK BMDE BR BAKAN TARAFINDAN BZZAT ZYARET EDLMTR.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1201 / 1404

Bu durumda Milli Gvenlik Kurulunun, grevi gerei ihtiya fazlas mam-Hatip okullarnn kapatlmasn veya bundan byle yeni mam-Hatip Okullar almamasn hkmetimize tavsiye ve srarla takip etme hakk domuken; Refah Partisinin mtemadiyen yeni mam-Hatip okullar almas gerektiinin propagandasn yapmas; Milli Gvenlik Kurulunun ald sekiz yllk kesintisiz eitim yaplmasn hkmete tavsiye etme karar, mam-Hatip okullarndan bir tanesini bile kapatma sonucu dourmayaca, rencilerin bu okullarda drt yl dini eitim grmelerini engellemedii halde, bu tavsiye kararnn hayata gememesi iin dzenledii eylemler ve tm yneticilerinin bu konuda halk kkrtc konumalar yapmalarnn, liklik ilkesine aykr eylemler olduundan kuku duyulmamaldr.

MLL GVENLK KURULUNUN ALDII KARARLARDAN 8 YILLIK KESNTSZ TEMEL ETME LKN KARAR, KAMUOYUNDA VE RTCA KESM NDE EN OK TARTIILAN KONU OLMUTUR. - DN ETM VEREN ELM KURUMLARI LE TABAN OLUTURMA, GELTRME VE SYASAL SLAM GEREKLETRME AVANTAJINI KAYBEDECEN DEERLENDREN RTCA KESM, BU KARARI TABANINA "TSK, MAM HATP OKULLARINI KAPATMAK STYOR" EKLNDE YANSITARAK, YURDUN ETL YERLERNDE PROTESTO MTNG VE TOPLANTILAR DZENLEYEREK, MEKTUP VE MZA KAMPANYALARI AARAK, TSK'N DN KARITI BR KURUM OLARAK GSTERME ABASI NE GRMTR. - RTCA KESM, 8 YILLIK KESNTSZ ETMN MAM HATP LSELERNN ORTA KISMININ KAPATILMASINI VE VELLERN, OCUKLARININ ZERNDEK VELAYET HAKKININ ALINMASINI HEDEFLEDN LER SREREK, EYLEMLERNDE YANDALARINDAN DESTEK BULMU VE BU SURETLE BAZI SYAS PARTLER ZERNDE BASKI OLUTURARAK KONUYU MECLS GNDEMNE SOKMAYA ALIMITIR.

Yargtay Cumhuriyet Basavclnca 21 Mays 1997 tarihinde alan kapatma davasndan sonra Genelkurmay Bakanl tarafndan yarg mensuplarna iki adet brifing verilmitir. Sz konusu toplantya katlan dnemin Anayasa Mahkemesi yesi Sacit Adal, Komisyonumuzda 11.10.2012 tarihinde unlar demitir:
O kadar psikolojik bir bask uyguland (ki) Korkarak gittiim o asker Genelkurmay brifinginde korkumu bugn size utanarak korktuumu sylememe ramen bir cesaretimi de syleyebilirim, orada 5-6 kii ben dhil toplu ok kalabalk ikide bir alk ve ayaa kalkp alklamalara yerinde oturarak alklamayan 5-6 kiiden biriydim, herkeste grd nk dehetengiz bir atmosfer yarg organ mensuplarnn zerine srlmekteydi, emalar, tablolar, izelgeler, szler geliyorlar, hep geliyorlar ok ak ve yakn tehlike. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kulland tabiri kullanyorum. Ak ve yakn tehlike varsa her trl tedbiri alabilir devlet. Oraya kadar msamahayla hak ve hrriyetleri koruyacak, muhafaza edecektir ama i artk en son insanda korunma igds vardr, o korunma igdsn harekete geirdiiniz takdirde her ey biter. Bugn Suriyeden kaanlarn durumunu Allah kimseye drmesin, biz o durumda deildik ama byk bir manevi bask altndaydk. Bu igdnn ortaya kartlmas hakikaten mthi bir toplum mhendislii eseridir. Herkes korkuya, endieye, vehme, pheye, herkes herkesten korkmaya balad ve birileri rkt. Bu basky ben yzde yz hissettiimi size aka ifade edebilirim. Genel hatlaryla bu atmosferi yani illa birinin sen unu yap, bunu yap demesine ihtiya yoktu. O atmosfer insanlar zaten ynlendiriyordu.

Demek suretiyle, gerek Genelkurmay Bakanl tarafndan verilen brifinglerle gerekse bu srete dier aktrler tarafndan oluturulan atmosferle, bata yarg mensuplar olmak zere psikolojik bir bask altna alndn ifade etmitir. Anayasa Mahkemesi zerinde kurulan bu basklar sonu vermi ve Anayasa Mahkemesi 16 Ocak 1998 tarihinde verdii kararnda aynen;

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1202 / 1404

Aklanan nedenlerle, Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakann; Yksekretim Kurumlar rencilerinin barts kullanmalarn destekleyen, ok hukuklu sistemi savunan beyanlar ile kimi tarikat liderlerine Babakanlk Konutunda iftar yemei vermesine ilikin davranlar; Genel Bakan Yardmcs evket Kazann Sincan Belediye Bakann tutuklu olduu srada ziyareti ve Genel Bakan Yardmcs Ahmet Tekdaln 1993 ylnda Hacta yapt ve 24.11.1996 gn Kanal-D televizyonunda grntl olarak verilen konumas; 2820 sayl Siyas Partiler Kanununun 78., 84. ve 87. maddeleri ile Anayasann 68. maddesinin drdnc fkrasnda ngrlen ve Cumhuriyetin temel niteliklerinden olan liklik ilkesine aykrlk oluturduundan Refah Partisinin Siyas Partiler Kanununun 101. maddesinin (b) bendiyle, Anayasann 69. maddesi uyarnca kapatlmasna karar verilmesi gerekir.

Diyerek Refah Partisini kapatmtr. Oysaki Avrupa Konseyinin anayasal konulardaki danma organ olan Venedik Komisyonunun partilerin yasaklanmasna ilikin 1999 tarihli raporuna gre siyasi partilerin yasaklanmas, ancak demokratik dzeni devirecek, bylece anayasann gvence altna ald haklar ve hrriyetleri tahrip edecek bir siyasal ara olarak iddet kullanmn savunan veya iddet kullanan partiler bakmndan hakl grlebilir. Bir partinin, Anayasann bar yntemlerle deitirilmesini savunmas, tek bana, onun yasaklanmas veya feshedilmesi iin yeterli deildir. Fazilet Partisinin Kapatlmas Karar Refah Partisinin kapatlmas davas Anayasa Mahkemesinde grlmekte iken 17 Aralk 1997 tarihinde Fazilet Partisi kurulmutur. Yeni kurulan bu Parti, bamsz milletvekillerinin de katlmyla TBMMde ana muhalefet partisi konumuna gelir. Sz konusu dnemde askerin hala rahatsz olduu, irticann hala lkede birinci tehdit olmaya devam ettii, sekiz yllk eitim kanunu dnda 28 ubat 1997 tarihinde alnan MGK kararlarnn uygulamaya konulmad, hkmetin trban yasa konusunda tavizler verdii ve kapatlan Refah Partisinin Fazilet Partisine dnmesine hkmete gz yumulduu konular srekli gazeteler ve televizyonlarda ilenmekte, bir anlamda 28 ubat srecinin halen devam etmekte olduu kanaati toplum zerinde pekitirilmektedir. Bu atmosferde, Refah Partisinin 16 Ocak 1998 tarihinde kapatlmas ve kararn 22.2.1998 tarihli Resmi Gazetede yaymlanmasndan yaklak bir yl akn bir zaman getikten sonra 7 Mays 1999 tarihinde Yargtay Cumhuriyet Basavcl, bu kez Fazilet Partisi hakknda kapatma davas amtr. ddianamede kapatma nedeni olarak temelde iki iddia ileri srlmtr. Birinci iddia Fazilet Partisi'nin, Refah Partisi'nin kapatlacan anlayan yneticileri tarafndan kurdurulan hlle partisi olarak adlandrlabilecek bir parti olduu, 147 milletvekili ile ok sayda belediye bakannn Fazilet Partisi'ne gemelerinin, bu milletvekillerinden bazlarnn da Genel dare Kurulu ve Disiplin Kurulu yesi olmalarnn kapatlan Refah Partisi'nin bir baka ad altnda kurulduunun kant olduu iddiasdr. kinci iddia ise Fazilet Partisinin laiklie aykr fiillerin "oda haline geldii" iddiasdr. Bu iddiaya dayanak olarak, Fazilet Partisinin trbanl bir milletvekilini aday gstererek seilmesini salamas ve bu kiinin TBMMde trbanl olarak yemin ettirilmek istenmesi ile

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1203 / 1404

Fazilet Partisi yneticilerinin eitli tarihlerde yaptklar konumalarda trban yasan eletiren konumalar yapmalar gsterilmitir. Partinin kapatlmas davasnn 18 Nisan 1999 tarihinde yaplan genel seimlerde Fazilet Partisinden milletvekili olarak seilen Merve Kavaknn 3 Mays 1999 tarihinde TBMM Genel Kurulunda trbanl olarak yemin etmek istemesi olayndan hemen sonra alm olmas, Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn bu olaya bir tepki olarak davay atnn en byk kantdr. Yargtay Cumhuriyet Basavclnn Merve Kavak olayna tepki olarak alelacele dava at ve iddianamede parti kapatma iin dayanlan nedenlerin yetersizlii Anayasa Mahkemesince de grlm ve Yargtay Basavclndan soruturmann geniletilmesi talep edilmi ve Yargtay Basavcl 5 ubat 2001 tarihinde ek bir iddianame dzenlemek zorunda kalmtr. Anayasa Mahkemesi 22 Haziran 2001 tarihinde verdii kararnda, Fazilet Partisinin kapatlan Refah Partisinin devam olduu iddiasn yerinde grmemekle birlikte, Fazilet Partisinin laiklik ilkesinin kart eylemlerin oda haline geldiini kabul ederek, bu Partinin de kapatlmasna karar vermitir.Anayasa Mahkemesi kararnda aynen;
18 Nisan 1999 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden sonra TBMM'ndeki yemin treninde, Merve KAVAKI'nn ve onu seim ncesinde, yemin treni srasnda ve seim sonrasndaki davranlar ve yapt aklamalarla zel olarak destekleyen Nazl ILICAK'n sergiledikleri eylemlerin ve yaptklar konumalarn; Bekir SOBACI'nn trban ve bart yasana direnen bu nedenle de stanbul apa ve Cerrahpaa Tp Fakltelerinden karlan rencileri Ankara giriinden alarak basn toplants yaptrmas, Meclis'e getirerek partileri ziyaretlerini salamas gibi yasalara aykr eylemleri desteklemesi ve tevik etmesinin; Ramazan YENDEDE'nin resm daireler ve okullarda konuya ilikin yasa ve ynetmelikler gerei uygulanan trban veya barts yasan zulm ve zorbalk olarak gstererek halk kin ve dmanla tahrik etmesinin; Mehmet SILAY'n 1998 ylnda yaynlanan "Parlamentodan Haber" adl kitabnda, dnya tarihinde milletlerin dini duygular ve inanlaryla savaanlarn daima kaybettiklerini ran'da bunu deneyenlerin ya lkeyi terkettikleri ya apoletlerinin skldn Cezayir'de Fransz karlarna hizmet uruna halka dayatanlarn ve zorbalarn bu gn hibirisinin hayatta olmadn belirterek halk kamu grevlilerine kar eyleme yneltmesinin ve Fazilet Partisi'nin Genel Bakan ile Milletvekillerinin ve kimi Partililerin davranlar ve eitli yer ve toplantlarda yaptklar konumalarla mevzuata ve yarg kararlarna aykr olduu halde resm daire ve okullarda trban veya barts taklmasn desteklemelerinin Anayasa'nn 68. maddesinin drdnc fkrasnda belirtilen Lik Cumhuriyet ilkesine aykrlk oluturduu sonucuna varlmtr. Fazilet Partisi'nin bir tepki gstermedii gibi benimsedii bu faaliyetlerin, Anayasa'nn 69. maddesi, Siyas Partiler Yasas'nn 101. ve 103. maddeleri uyarnca odak olmaya esas alnaca kukusuzdur.

Denilmek suretiyle, trban yasan eletirmek dnda bakaca bir eylemleri bulunmayan Parti yneticilerin szleri daval Partinin laiklik kart eylemlerin oda haline geldiinin kant olarak kabul edilmitir.

Yargy Etkileme rnekleri


Sivas Davas

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1204 / 1404

1990 sonrasnda yargya aka mdahalenin ilk rnei, "Sivas Olay Davas"dr. 2 Temmuz 1993 gn, ilerinde Selman Rdi tarafndan yazlan ve Peygambere (a.s.) hakaret edilen eytan Ayetleri kitabn Trkiye'de yaymlamak isteyen Aydnlk grubu ve Aziz Nesin'in de bulunduu organizasyonun Madmak Oteli'nde bir program icra edecei sylentisiyle halk galeyana gelmitir. Protestolar srasnda, baz provokatrler oteli yakmaya alm, alevler rzgrn da etkisiyle tm otele yaylmtr. Otelde bulunanlarn bir ksm tahliye edilirken, 37'si dumandan boularak hayatn kaybetmitir. Olayla ilgili olarak yaplan tahkikat sonucunda, Sivas Ar Ceza Mahkemesi'nde alan dava yarglama safhasnda Ankara Ar Ceza Mahkemesi'ne gnderilmitir. Dava dosyas Ankara'ya intikal eder etmez Devlet Gvenlik Mahkemesi basavcs Nusret Demiral tarafndan kaleme alnan "Dnce rnei" isimli "mdahale ve ynlendirme" amal yazdan sonra, Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu'na aykrlktan dolay Asliye Ceza Mahkemesi'nde ve (boularak) lm olaylar nedeniyle Ar Ceza Mahkemesi'nde grlmesi gereken davalar birletirilerek, dava Ankara 1 nolu DGMye alnmtr. Btn ynlendirmelere ve mdahaleye ramen, yarglama sonunda Ankara DGM, somut olayda, devlet aleyhine sular, terr ve rgt sularnn unsurlarnn olumad gerekesiyle, sanklardan bir ksmn Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu'na muhalefetten, bir ksmn da (24 kii) TCK 450/6 maddesinde yer alan "faili gayrimuayyen ekilde bina yakmak suretiyle adam ldrmek" suundan mahkm etmi, kalan ksmnn da beraatine karar vermitir. Kararn temyiz edilmesi zerine, Yargtay 9. Ceza Dairesi tarafndan, olayn (mlga) TCK 146nc maddesinde ifade edilen "anayasal dzene kar su" kapsamnda "cumhuriyete ynelik bir kalkma" olarak deerlendirilmesi gerektii ynndeki bir gereke ile bozulmutur. Temyiz aamas devam ederken, yarglamann ilk aamasnda yer alan hakimler deitirilmi ve balangta fonksiyonsuz kalan "dnce rnei" bu aamadan itibaren fonksiyon icra etmeye balamtr. Nitekim yarglamann bu safhasnda, Yargtay'n bozma karar dorultusunda hareket edilmi ve kamuoyunda bir 'misilleme' olarak deerlendirilecek ekilde, sanklarn 37'si hakknda lm cezas verilmitir. Yirmiden fazla sank ise yedi buuk yl civarnda ar hapis cezas ile tecziye edilmitir. Bu davaya mdahale edildii, yllar sonra ak bir ekilde anlalmtr. Yarglama, rgtl sulardan kabul edilen TCK 146 maddesi uyarnca yaplm ve cezann da buna gre verilmi olmasna, sanklarn terr sulusu kabul edilmesine karn 2003 ylnda karlan, terr sulularn topluma kazandrmay amalayan yasadan ayn mahiyette ceza alan birok kii yararlandrlrken, Sivas Davas hkmlleri yararlandrlmamlardr. Hkmllerce yaplan bavuru sonras, basnn ve yargya basky rutin hale getirmi kii ve kurumlarn aklamalarzerine yarg, mahkm ederken ve infazn yaparken 'terr sulusu' kabul ettii kiilere af niteliinde bir yasay uygulamay reddetmitir. kr Karatepe Davas Kayseri Bykehir Belediye Bakan olarak 25.10.1996 tarihli basn toplantsnda ve 10.11.1996 tarihli RP Kayseri l Divan toplantsnda yapm olduu konumalar nedeniyle halk din farkll gzeterek kin ve dmanla tahrik ettii gerekesiyle, KARATEPE

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1205 / 1404

hakknda, Kayseri Cumhuriyet Basavclnca yrtlen iki soruturma dosyasndan da takipsizlik karar verilmitir. Verilen bu takipsizlik kararlarna kar, Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda yeri olmamasna ragmen ve kesinlemi bulunan takipsizlik karar olduu halde, Aydn Atatrk Dnce Dernei yelerinin ikayetleri zerine, yeniden dosya tanzim edilmitir. Bu arada, Kayseri DGM kapatldndan, soruturma dosyas Ankara DGMye intikal ettirilmitir. Ankara DGMde, TCK 312/2inci ve 80inci maddeleri gereince, 25/07/1997 tarihinde kamu davas alm, TCK 312/2inci ve 80inci maddeleri gereince cezalandrlmas talep edilmitir. Yaplan yarglama sonucunda, Cumhuriyet Savcs esas hakkndaki mtalaanda, kiilik uzmanlardan alnm bilirkii raporunda, suun unsurlarn olumad belirtildiinden bahisle, sank kr KARATEPEnin beraatini talep etmi, ancak Mahkeme 9/10/1997 tarihinde oybirliiyle sann mahkumiyetine karar vermitir. (Ankara 1 nolu DGMnin 1997/163 esas 1997/176 karar says) Bunun zerine sank vekilliince dosya Yargtaya temyize gnderilmi, dosya Yargtay tarafndan alkn olunmayan bir sratle, 27 gnde onanmtr. Yargya Talimat, Emir ve Bask rnekleri 28 ubat darbe srecinde darbe zemininin oluturulmasnda yargya yklenen grevin yerine getirilmesi iin yaplan brifingli ynlendirmelerin yan sra, darbecilere ynelik her trl karkma, eletiri, sulama ve benzeri giriimleri nlemek iin talimatlar gnderilmi, savclara gnderilen talimatlar deta otomatie balanmtr. Orgeneral evik Bir imzal yazlarla Cumhuriyet Savclarna talimat verilmi; daha sonra talimatn gereinin yaplp yaplmad hususunda bilgi verilmesi istenmitir.1832 Genel Kurmay Bakanl ve Jandarma Genel Komutanl tarafndan 1996 ylnda 75 adet,1997 ylnda 125 adet, 1998 ylnda 99 adet, 1999 ylnda 47 adet, 2000 ylnda 115 adet, 2001 ylnda 105 adet, 2002 ylnda 34 adet olmak zere toplam 600 adet su duyurusu yaplm olup, Genel Kurmay Bakanlnn su duyurusu sonucunda ilgili yerlerce (savclk yada mahkeme) verilen kararlara kar Genel Kurmay Bakanlnca 6 adet dosya iin itiraz edilmi ve yarglama grevine ilikin adeta talimat verilmitir.(Adalet Bakanl Basn Brosu verileri). Bu konuda Komisyonumuza intikal eden belgeler Ektedir.1833 Onba Kadir Sarmusak olay/Kstebek Davas 28 ubat darbesinin simge yaplanmas, Bat alma Grubu'nu deifre eden ve Sarmusak davas adyla bilinen olayn Askeri Mahkemede yaplan yarglamasnda, yarglamay yapan mahkemenin bakan Tuamiral Mehmet Celayir'in haberde belirtilen gerekelerle davadan ekilmesi gerektiine ilikin basnda kan haber ve yorumlar, darbecileri kzdrm olmal ki Orgeneral evik Bir imzal Baclar Savcsna talimat veren yaz savcla ulayordu.

1832 1833

Bu yazlar, Ektedir. Genelkurmay tarafndan yarg organlarna gnderilen yaz rnekleri Ektedir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1206 / 1404

27 Ekim 1997 tarih ve adli mavirlik 7501-1106-97 sayl, Baclar Cumhuriyet Basavcl'na hitaben yazlan Akit Gazetesi'nin 2 Ekim 1997 tarihli nshas hakknda "su duyurusu " konulu Orgeneral evik Bir imzal yazda aynen yle deniyordu: "Onba davasnda skandal" balklan altnda yaymlanan haberde zellikle "Trkiye'de askeriyenin ierisinde komnist olduunuz zaman en st kademeye terfi edebilirsiniz, fakat vatan ve milleti koruyan birisi olduunuz zaman odac bile olamazsnz" eklindeki ifadelerden "Trk silahl kuvvetlerinde yasad faaliyetlerin korunduu, vatan ve millet sevgisini ifade eden tutum ve davranlarn onaylanmad gibi yakksz ve sama iddia ve benzetmelerle Trk sahl kuwetlerinin kamuoyundaki itibarm sarsmak istediinden, haber yaznn devletin askeri kuvvetlerini alenen tahkir ve tezyif amacyla yazld anlalmaktadr. Bu nedenle, bata Av. Necati Ceylan (haberde ismi geen hukuku) olmak zere haber ve yaz sorumlular hakknda yasal ilem yaplmasn ve sonucundan genelkurmay bakanlna bilgi verilmesini rica ederim." Resmi kurumlar arasnda, kurumlar aras ilikilerde protokol ve hiyerarik kurallara en ok nem veren kurum askeri kurumlardr. Dolaysyla; dare ierisinde yer alan askeri yapnn, yarg kurumuna kar yazmalardaki slubu, yrtme-yarg ilikisi asndan dikkate alnmaldr. Yrtmenin herhangi bir biriminin, zellikle yarg kurumuna "rica etme" biiminde istekte bulunmas dnlemez. Zira bu szck, resmi yazmalarda, emir anlamna gelmektedir. Nitekim Orgeneral evik Bir de bunu yapyor ve akit gazetesindeki haberle ilgili gerekli ilemin yaplmasn "rica ederek" emrediyor ve sonucunun da bildirilmesini istiyor. Cumhuriyet Savcl, mesaj alm olmal ki, emrin gereini yerine getirerek, 21.01.1998 tarihinde, derhal, 1998/ 1289-799 hz/Es. sayl iddianameyi hazrlayarak, Bakrky 3. Ar Ceza Mahkemesi'nde davay amtr. Savcla "rica etmenin" gerei olarak, ilemin sonucunun da ilgiliye bildirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle Baclar Cumhuriyet basavclnn yetkili Savcs, Genelkurmay Bakanl'na hitaben, 19 Ocak 1998 tarihli cevabi yazsyla, ricann gereinin yapld bildirilmitir. Yaz aynen yledir:
27 Ekim 1997 gn ve Ad. M. 7501-1106-97 sayl yaznz ile gnderilen 02.10.1997 gnl Akit Gazetesi'nde... 'Onba davasnda skandal' balkl yaz ve haber iin Akit Gazetesi sorumlu yaz ileri mdr Murat Balbey ve Necati Ceylan hakknda devletin askeri kuvvetlerini neren/tahkir ve tezyifetmek suundan fezleke dzenlenip Bakrky Cumhuriyet Basavclna gnderilmitir. Fezlekenin bir sureti iliikte gnderilmi olup, durum bilginize arz olunur Y. A. yetkili Cumhuriyet savcs.

Cevabi yazda grld gibi, talimat ile almas istenen dava alm, davann ald da talimat verenlere arz edilmitir. Savclara gnderdikleri talimatla emir verenler, talimatn ve grevin yerine getirilip getirilmediini de titizlikle takip etmektedirler. Talimatn sonucunu bildirmeyen savclar, telefonla aranarak emrin gereini yerine getirip getirmedii sorulmakta, emri yerine getirmeyenler veya biraz geciktirenler, bazen ima ile bazen aka tehdit edilmektedir. Yargya emir ve talimat ieren "Kiiye zel" yazlar, dare Mahkemeleri, Adli Mahkemeler ve Devlet Gvenlik Mahkemeleri olmak zere, tm yarg alann kapsayacak ekilde her mahkemeye gnderilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1207 / 1404

Yargda irtica soruturmas: Yargya mdahale, alan davalarn takibi ve hkimlerin ynlendirilmesiyle snrl kalmam, btn yarg kurumuna ve her alanda yarg ve savclara ynelik soruturmalara ynelmitir. 1997 srecinde Babakanlk bnyesinde oluturulan "Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu" tarafndan toplanan bilgiler sonucu "tarikatlarla balantlarnn olduu, tarikat rgtlenmesinde rol aldklar, kadn eli skmadklar, harem-selamlk uyguladklar"tespit edilen 40 adli ve idari yarg hkimi hakknda soruturma almtr. "Yargda rtica Soruturmas" olarak kamuoyuna duyurulan soruturma furyasnda Edirne, Malatya, Konya, Karabk, Erzurum, Elaz ve Ar illerine mfettiler gnderilmi, dier il ve ilelerde grev yapan hkim ve savclar hakknda, ilk aamada sicil dosyalarzerinde inceleme balatlmtr. Herhangi bir kii ya da kurum, hukukun dna ktnda, bu hukuk ihlali makul llerde kalmamakta, her nevi iddia ve sylem olaan hale gelmektedir. Aada belirteceimiz soruturma rnekleri, hukuksuzluun snr tanmadn gstermekte, yargya mdahalenin hangi boyutlarda olduuna iaret etmektedir. Adalet Bakanl, stanbul Vergi ve dare Mahkemesi'nde grevli baz hkimler hakknda soruturma balatmtr. Soruturma ierii dehet verici ve ancak bir darbe srecinde yaanabilecek trdendir. Adalet Bamfettileri .T ve M.K. tarafndan imzalanm "Adalet Bamfettilii" balkl yazda aynen yle denilmektedir:
Sayn M. A. stanbul 2. dare Mahkemesi yesi Sosyal ve ailevi yaantnz ile einizin benimsedii ada olmayan giyim tarz itibariyle, laiklik kart dncelere yaknlk duyduunuz hususunda kanaat uyandrdnz ileri srlmektedir. ...savunmanz iki nsha olarak 3 gn iinde ... gndermenizi. .. rica ederiz"

Dier bir soruturma rneini oluturan ve ayn bamfettiler tarafndan imzalanan Adalet Bamfettilii balkl soruturma yazsyla savunma istenen yazdaki su nitelemesi, taciz amacn aka ortaya koymaktadr. Soruturma yazsyledir:
Sayn A. G. stanbul Vergi Mahkemesi yesi Sosyal ve ailevi yaantnz ile einizin yakn zamana kadar benimsedii ada olmayan giyim tarz itibariyle, laiklik kart dncelere yaknlk duyduunuz hususunda kanaat uyandrdnz, bu arada evinize gelen misafirleri haremlikselamlk tabir edilen ekilde arladnz ve keza dairedeki odanzda radyo ve teypten dini yaynlar ve ilahiler dinlediiniz ileri srldnden, ..savunmanz iki nsha olarak 3 gn iinde ... gndermenizi.. . rica ederiz.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1208 / 1404

Barts yasann uygulamaya konulmas zerine renciler, bu yasan kaldrlmas iin idare mahkemelerinde iptal davalar aarken; bunun yannda, kendilerini fakltelere almayan sorumlular hakknda su duyurularnda bulunmaya balamlardr. Yozgat Cumhuriyet Basavcl, bartl olduu iin niversiteye alnmayan rencilerin, Erciyes niversitesi rektr ve dier ilgililer hakknda su duyurusunda bulunmas zerine, soruturma balatmtr. niversite rektr ve dier sorumlular hakknda soruturma balatan Yozgat Cumhuriyet Basavcs Reat Petek, hakknda disiplin soruturmas alarak srgn edilmi, "barts yasan uygulayanlar hakknda" soruturma amann bedelini, basavc iken savc olarak atanarak demitir. Adalet Bakanl Ceza leri Genel Mdrl'nce, basavc Reat Petek hakknda alan soruturma sonucu hazrlanan 08.03.1999 tarihli soruturma raporu, soruturmann amacn arpc bir ekilde ortaya koymaktadr.(Adalet Bakanl Verileri). Bakanlk makamna sunulan raporun giri blmnde soruturmann sebebi yle izah edilmektedir:
Genelkurmay Bakanl'nn 10.02.1999 tarih ve AD. M.3590-88-99 C.G. Sayl, Yksekretim Kurulu Bakanl'nn 26.11.1998 tarih ve 27306 sayl 2.12.1998 tarih ve 27798 Sayl, Trkiye Barolar Birlii Bakanl'nn 16.10.1998 tarih ve 1878 sayl" bavurular zerine balatlan soruturma raporunda; "Yozgat Cumhuriyet Basavcs Reat Petek'in Yozgat Cumhuriyet basavcl grevini yrtt srada; Trbanl rencilerin okula girileri engellendikleri bahisle verilen ikyet dilekeleri zerine, Erciyes niversitesi Rektr Mehmet ahin ile Yozgat Fen Edebiyat Takltesi Dekan vekili Yunus Akamur haklarnda 2547 sayl yasann 53/c maddesinde "ceza soruturma usul" bal altnda belirlenen grev ve yetki kurallarn gz ard ederek hazrlk soruturmasna giriip dzenledii 03.12.1998 gn ve 1998/566 sayl iddianame ile kamu davas amak suretiyle grevini doru ve tarafsz yapmad kansn uyandrd" "Bazrencilerin barts kullanmalar sebebiyle faklteye alnmadklarn ileri srerek, Erciyes niversitesi rektr ile Fen Edebiyat Fakltesi dekan hakknda dzenledikleri ikyet dilekelerini, Yozgat Cumhuriyet Basavclna vermeleri zerine C. Basavcs Reat Petek tarafndan hazrlk soruturmasna giriilip Fen Edebiyat Fakltesi Dekan Yunus Akamur'un davetiye ile arlarak Cumhuriyet Basavcl makam odasnda, rektr Mehmet ahin iin \ de Kayseri Cumhuriyet Basavclna talimat yazlmas suretiyle sank sfatyla savunmalarnn alnmas yoluna gidildii, Cumhuriyet Basavcs Reat Petek tarafndan dzenlenen 08.12.1998 gn ve 1998/566 sayl iddianame ile "gayr meru olarak rencilerin faklte binasna girmelerine engel olarak eitim ve retim hrriyetini kstlamak ve bu konuda kanunsuz emir vermek" sularndan sank Mehmet ahin'in Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'nn 137, TCK/nun 64. maddesi delaletiyle 188/6 ve 251, sank Yunus Akamur'un ie TCK/nun 188/6', 251. maddeleri uyarnca cezalandrlmalar iin Yozgat Asliye Ceza Mahkemesi'ne kamu davas ald.. 2547 Sayl Yksek retim Kanunu'nun 53. maddesinin deiik c fkrasnn retim yelerinin grevleri dolaysylaya da grevlerini yaptklar srada iledikleri ileri srlen sularla ilgili zel soruturma usul benimsedii, anlan maddenin 7. bendinde ise ideoloji veya eitim ve zgrln engelleyici sulardan dolay,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1209 / 1404

Cumhuriyet Savcsna belirtilmektedir.

dorudan

'kovuturma'

yapma

yetkisi

verildii"

Raporun ilerleyen blmlerinde savc hakkndaki soruturmann amac daha net bir ekilde ortaya kmaktadr.
Son yllarda yksek retim kurumlarnda renim gren kz rencilerin bir ksmnn trbanl olarak okullaragirmek suretiyle balattklar kar koyma (H. T) eylemlerinin, gsterilen tepki biimi ve davranlar destekleyen kii ve kurulularn artk tm kamuoyunca bilinebilen temel amalar da deerlendirilerek, art niyetsiz masum renci istekleri olduunun kabulne imkn kalmad, bu eylemlerin inanzgrlnn yasakland grnts altnda tekilatl bir biimde planlama ile laiklik ilkesinin yok edilip dini inanlarn istismarna ynelik bulunduu yolunda, giderek artan dnce ve kayglara sebebiyet verdii, Devletin tm kurum ve kurulularnda balatlan ve uygulamaya geirilen nlemlerin altnda Yksek retim Kurulu'nun, Anayasa Mahkemesi'nih ald kararlar da rehber alarak, okullardaki klk kyafet hususunda yapm olduu dzenlemelerin lkeyi adalkeler dzeyine ykseltmeyi ilke edinmi bulunan niversiteler ve bal bulunan faklteler tarafndan istikrarl bir biimde uygulanmas sonucunda giderek baarya ulamakta olduu, Erciyes niversitesinin de bu gayeye ynelik bildirimlerinin Yozgat Fen Edebiyat Fakltesi Dekan tarafndan uygulanmas srasnda, genel tavr dnda trbanla okula girme istekleri geri evrilen birkarencinin ikyetinin renim zgrlnn engellenmesi eklinde deerlendirilemeyecei, Olay tarihinde Yozgat Cumhuriyet Basavcs olan Reat Petek'in trbanl olmalar sebebiyle okula alnmadklarn ileri sren birkarencinin ikyet dilekeleri zerine Anayasada ifadesini bulan Atatrk devrimlerine bal, laik ve demokratik hukuk devletinin temel ilkelerini uygulama grevini stlenen bir Cumhuriyet Savcs gibi hareket edip, evrakla ilgili kanun gereini yapmak yerine, mesleki bilgi ve birikiminden beklenmeyecek ekilde soruturmay srdrerek ilgililerin savunmalarn alp, kamu davas ama yoluna gittii, ...grevini doru ve tarafsz yapmad kanaatini uyandrd...bu nedenle muahezesinin (cezalandrlmasnn) gerektii.

Belirtilmektedir. Bu soruturmann ilgin olan dier ynleri de unlardr: Savcnn "zel soruturma usulne ramen, ilgililerin sank sfatyla savunmalarnn alnmas ve haklarnda kamu davas almasnda eylemin 53/ 7. fkrada belirtilen hususlar ihtiva ettii sebebiyle dorudan soruturma yetkisi alan ierisinde olduu dncesiyle bu iddianameyi hazrlad belirtilmekte, ancak savcnn iddianamede belirttii "su nitelemesine"sayg gstermek ve ilgililerin mahkemede aldanmalarna imkn vermek yerine, iddianameyi hazrlayan savcy cezalandrma yoluna gitmenin hukuk devletinde yerinin neresi olduu belirtilmemektedir. Soruturma evrak "rencilerin eitim ve retim zgrlnn engellenmesi" halinde cumhuriyet savcsnn "dorudan soruturma yapma yetkisi" bulunduunu kabul etmesine ramen 'Rektr' ve 'Dekan' hakknda yarglama sreci balatlmas darbe srecinde getirilen "barts yasan olumsuz etkileyecek bir giriim olarak deerlendirilmi" ve baka savclarn da ayn yola tevessl etmelerini nlemek iin koldan mdahale edilerek savcnn cezalandrlmas yoluna gidilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1210 / 1404

Soruturma ierii, batan aa"hukuk devleti" anlayn deil "kanun devleti" hatta "zorba devlet anlayn yanstmaktadr. Niyet okuma yntemiyle elde edilebilecek olan "...kz rencilerin bir ksmnn trbanl olarak okullara girmek suretiyle balattklar kar koyma eylemlerinin,.....bu eylemlerin inan zgrlnn yasakland grnts altnda tekilatl bir biimde planlama ile laiklik ilkesinin yok edilip dini inanlarn istismarna ynelik bulunduu.." gibi sulama ile hukuk devleti ilkelerine gre hareket eden bir savcy cezalandrmak, ancak zorba devlette olabilir. Cumhuriyet savcs, egemen-ynlendirici ve yasad etkileyici gcn gsterdii ynteme uymad zaman ".. Atatrk devrimlerine bal, laik ve demokratik hukuk devletinin temel ilkelerini uygulama grevini stlenen bir Cumhuriyet savcs gibi hareket" etmemekle itham edilmekte, slah mmkn deilse, memuriyetten atlmaya kadar gidecek bir cezaya mstehak grlmektedir. Nihayet bu soruturma nedeniyle Basavc Reat Petek de stanbul'a savc olarak gnderilmitir. Yozgat Cumhuriyet Basavcs hakkndaki soruturmaya benzer birok soruturma, bakalar hakknda da yaplm, birok savc ya meslekten ihra edilmi ya da (kaldrlan bir ceza tr olarak) srgn edilmitir. Nitekim "Adalette Trban Srprizi" bal ile verilen haberde, Adalet Bakanlnca yaplan teklif zerine Hkimler Savclar Yksek Kurulunca "... trban engelleyenlere soruturma amas nedeniyle kendisi hakknda soruturma alan Yozgat Cumhuriyet Basavcs bata olmak zere, Bursa Basavcs Hakk Kyl ile Diyarbakr Basavcs Hasan Turan Ylmaz 'n bu grevlerinden alnarak stanbul'a dz savc olarak gnderildikleri" basna yansmtr. Anayasa Mahkemesinin Tutumu Anayasa Mahkemesi, ilk kez 1960 darbesinden sonra hazrlanan 1961 Anayasas ile yarg sistemine girmi, 1980 darbesinden sonra hazrlanan 1982 anayasas ile devam ettirilmitir. Anayasa mahkemesi, her iki darbenin temel kurumlarndan biri olup siyasallamas, kuruluu ile birlikte balamaktadr. Kurulduu gnden bu gne Anayasa Mahkemesi, siyasi, ideolojik ve hukuka aykr pek ok karara imza atmtr. Anavatan Partisi tarafndan karlan niversitelerin Kuruluu ile ilgili 2547 sayl yasaya ek 16. maddenin iptaline ilikin karar, Anayasa Mahkemesi'nin ideolojik kararlarna ak bir rnektir. niversitede okuyan kz rencilerin barts kullanp kullanmayacana ilikin, 1989/2 sayl kararmda; grevi gerei, sadece kanunu iptal etmekle kalmam, anayasaya aykr olarak, yeni bir uygulamaya yol aacak ekilde bir gereke hazrlamtr. Nitekim niversiteler kanununa ek 17. madde olarak eklenen ve "yasalara aykr olmamak kaydyla klk kyafet serbesttir" eklindeki maddeyi iptal etmemesine karn Ek 16. maddeye ilikin kararnn gerekesine atif yaparak iptal etmedii kanuna, iptal edilmi sonucu yklemeye almtr. Anayasa'nn 153. maddesine aykr olarak, yeni bir uygulamaya yol aacak nitelikte tasarrufta bulunmutur. Kurulduu tarihten itibaren, ok sayda siyasi partinin kapatlmasna karar vererek ifade zgrl ve rgtlenme zgrlnn ihlaline sebep olmutur. Anayasa Mahkemesinin bakam (o dnemde H.T.) ve bir ksm yeleri, 28 ubat srecinde aka ynlendirilmekte bir beis grmemiler, askeri brifinglere katldklar gibi, ynlendirenleri ayaa kalkarak alklayabilmilerdir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1211 / 1404

Refah Partisi Kapatma Davas Yksek yarg organlarnda grev yapan hkimlere verilen "telkin, tavsiye ve dikte edici" brifingden on gn sonra, 20 Mays 1997'de iktidar orta olan Refah Partisi'nin kapatlmasna ilikin dava, Yargtay Basavcs Vural Sava tarafndan yarg tarihinde grlmemi bir ekilde almtr. Bugne kadar gelen uygulamann aksine basavc kapatma davasn, nce yazl ve grsel basna yapt aklama ile kamuoyuna duyurmu, dava dilekesini bundan sonra mahkemeye tevdi etmitir. Bylelikle kamuoyu, ilk kez bir davay mahkemesinden evvel renmitir. Refah Partisi'ni kapatmaya ynelik dava dilekesi, Trk hukuk tarihinde ei benzeri grlmeyen skandal niteleme ve hakaretlere rneklik ettii gibi, yarglama sonunda verilen karar da bir o kadar tartmaldr. Hukuk tarihimizde ilk kez, 'hakaret', yksek mahkemeler araclyla hukuki zeminde meru gibi kullanlmtr. Militan demokrasiyi savunan basavc, Refah Partisi'ne oy vermi olan milyonlarca insan "kan emici vampirler" olarak nitelemitir. Mahkeme heyeti de bu ve buna benzer nitelemeleri ieren dava dilekesini kabul etmi, daha da tesi bu hakaretler karar metnine girmitir. Refah Partisi hakknda alan kapatma davas, 16.01.1998 tarihinde verilen 1997/1 E., 1998/1 K sayl karar ile sonulandrlm ve brifing toplantsnda, brifingi veren askerleriayakta alklayan yksek yarg mensuplar, ikiye kar dokuz oyla Refah Partisi'ni kapatarak, brifingde alman talimatn gereini yerine getirmilerdir. Refah Partisi davasnda yarg tarihimizdeki bir baka ilk daha yaanmtr. Anayasa Mahkemesi, Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn Refah Partisi'nin Anayasa'nn 68 ve 69. maddelerine dayanarak kapatlmas talebini incelerken Siyasi Partiler Yasasnn 103. maddesinin kapatma karar verilmesine engel olduunu grm, ilk kez bu dava ile bu davann hem davacs, hem karar vereni konumuna gelmitir. Siyasi Partiler Yasas'mn 103. maddesi, parti kapatlmas iin neden olarak gsterilen eylemlerin sorumlularnn ceza mahkemelerinde yarglanarak hkm giymelerini gerekli grr iken, Anayasa Mahkemesi davac sfatyla Siyasi Partiler Yasas'nn "hkm giyme" artn ieren 103. maddesinin ikinci fkrasnn tmnn Anayasann 69. maddesine aykr olduu gerekesiyle iptalini talep ederek kendisine de dava amtr. Bu dava sonunda yine kendisi mahkeme- yarglamay yapan sfatyla, 09.01.1998 tarihinde dava konusu maddeyle ilgili olarak; Siyasi Partiler Yasas'mn 103. maddesinin ikinci fkrasnda, 101. maddenin (d) bendine gndermede bulunularak birinci fkradaki "mihrak haline gelme" durumunun olumas iin ncelikle, parti yelerinin bu fkrada belirtilen sz ve eylemlerinden tr hkm giymi olmalar koulunun aranmas, 103. madde ile parti kapatma nedeni saylan kimi yasak fiillerin Ceza Yasas'nda su olmaktan karlmas nedeniyle yalnz 103. maddenin ilk fkrasnn uygulanmasn deil buna dayanak oluturan Anayasa'nn 69. maddesinin altnc fkrasnn da uygulanmasn olanaksz hale getirmitir.gerekesiyle iptaline karar vermitir.(Anayasa Mahkemesinin 12.12.2000E: 2000/86, K: 2000/50 sayl karar) Anayasann 153. maddesi gereince "bir kanun, kanun hkmnde kararname veya i tzk ya da bunlann hkmleri, iptal kararlarnn" ancak Resmi Gazete'de yaymland tarihte yrrlkten kalkaca kuraln da atlayarak Siyasi Partiler Yasas'run 103. maddesinin ikinci fkrasn iptal ettikten sonra iptal karar Resmi Gazete'de yaymlanmadan Refah Partisi davasn da karara balam ve 16.01.1998 tarihinde partinin kapatlmasna karar vermitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1212 / 1404

Oysa iptal edilen kural (103. madde) Resmi Gazete'de yaymlanmadndan, partinin kapatld gn halen yrrlktedir. Yrrlkte olan bu kural yok sayarak hkm verilmesi, Anayasa'nn 153. maddesinin yok saylmas anlamna gelmektedir. ptal karar hukuki olarak boluk dourduundan, TBMM'ne iptal edilen kuraln yerine yenisini koymas iin sre ve imkn da tannmamtr. Anayasa Mahkemesi kendince Anayasa'ya ayknl gidermi ve "bir tr yasa yaparak" "yeni bir uygulama" balatmtr. Anayasa'nn 69. maddesi erevesinde parti kapatlma usul ve esaslarnn mutlaka "kanunla" dzenlenmesi mecburiyetine ramen bu usul ve esaslar Anayasa Mahkemesi kararyla belirlenerek Trkiye Byk Millet Meclisi'nin yetkisine de tecavz edilmitir. Davacsz iptal karar ile de Anayasa Mahkemesi, Trk Yarg tarihinde davac ile karar veren mahkemenin ayn kiilerde birletii bir olay yaatmtr. Fazilet Partisi Kapatma Davas Refah Partisinin kapatlmas davas Anayasa Mahkemesinde grlmekte iken 17 Aralk 1997 tarihinde Fazilet Partisi kurulmutur. Yeni kurulan bu Parti, bamsz milletvekillerinin de katlmyla TBMMde ana muhalefet partisi konumuna gelir. Sz konusu dnemde askerin hala rahatsz olduu, irticann hala lkede birinci tehdit olmaya devam ettii, sekiz yllk eitim kanunu dnda 28 ubat 1997 tarihinde alnan MGK kararlarnn uygulamaya konulmad, hkmetin trban yasa konusunda tavizler verdii ve kapatlan Refah Partisinin Fazilet Partisine dnmesine hkmete gz yumulduu konular srekli gazeteler ve televizyonlarda ilenmekte, bir anlamda 28 ubat srecinin halen devam etmekte olduu kanaati toplum zerinde pekitirilmektedir. te bu atmosfer ierisinde, Refah Partisinin 16 Ocak 1998 tarihinde kapatlmas ve kararn 22.2.1998 tarihli Resmi Gazetede yaymlanmasndan yaklak bir yl akn bir zaman getikten sonra 7 Mays 1999 tarihinde Yargtay Cumhuriyet Basavcl, bu kez Fazilet Partisi hakknda kapatma davas amtr. ddianamede kapatma nedeni olarak temelde iki iddia ileri srlmtr. Birinci iddia Fazilet Partisi'nin, Refah Partisi'nin kapatlacan anlayan yneticileri tarafndan kurdurulan hlle partisi olarak adlandrlabilecek bir parti olduu, 147 milletvekili ile ok sayda belediye bakannn Fazilet Partisi'ne gemelerinin, bu milletvekillerinden bazlarnn da Genel dare Kurulu ve Disiplin Kurulu yesi olmalarnn kapatlan Refah Partisi'nin bir baka ad altnda kurulduunun kant olduu iddiasdr. kinci iddia ise Fazilet Partisinin laiklie aykr fiillerin "oda haline geldii" iddiasdr. Bu iddiaya dayanak olarak, Fazilet Partisinin trbanl bir milletvekilini aday gstererek seilmesini salamas ve bu kiinin TBMMde trbanl olarak yemin ettirilmek istenmesi ile Fazilet Partisi yneticilerinin eitli tarihlerde yaptklar konumalarda trban yasan eletiren konumalar yapmalar gsterilmitir. Partinin kapatlmas davasnn 18 Nisan 1999 tarihinde yaplan genel seimlerde Fazilet Partisinden milletvekili olarak seilen Merve Kavaknn 3 Mays 1999 tarihinde TBMM Genel Kurulunda trbanl olarak yemin etmek istemesi olayndan hemen sonra alm olmas, Yargtay Cumhuriyetbasavcsnn bu olaya bir tepki olarak davay atnn en byk kantdr. Yargtay Cumhuriyetbasavclnn Merve Kavak olayna tepki olarak alelacele dava at ve iddianamede parti kapatma iin dayanlan nedenlerin yetersizlii Anayasa Mahkemesince de grlm ve Yargtay Basavclndan soruturmann geniletilmesi talep

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1213 / 1404

edilmi ve Yargtay Basavcl 5 ubat 2001 tarihinde ek bir iddianame dzenlemek zorunda kalmtr. Anayasa Mahkemesi 22 Haziran 2001 tarihinde verdii kararnda, Fazilet Partisinin kapatlan Refah Partisinin devam olduu iddiasn yerinde grmemekle birlikte, Fazilet Partisinin laiklik ilkesinin kart eylemlerin oda haline geldiini kabul ederek, bu Partinin de kapatlmasna karar vermitir. Anayasa Mahkemesi kararnda aynen;
18 Nisan 1999 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden sonra TBMM'ndeki yemin treninde, Merve KAVAKI'nn ve onu seim ncesinde, yemin treni srasnda ve seim sonrasndaki davranlar ve yapt aklamalarla zel olarak destekleyen Nazl ILICAK'n sergiledikleri eylemlerin ve yaptklar konumalarn; Bekir SOBACI'nn trban ve bart yasana direnen bu nedenle de stanbul apa ve Cerrahpaa Tp Fakltelerinden karlan rencileri Ankara giriinden alarak basn toplants yaptrmas, Meclis'e getirerek partileri ziyaretlerini salamas gibi yasalara aykr eylemleri desteklemesi ve tevik etmesinin; Ramazan YENDEDE'nin resm daireler ve okullarda konuya ilikin yasa ve ynetmelikler gerei uygulanan trban veya barts yasan zulm ve zorbalk olarak gstererek halk kin ve dmanla tahrik etmesinin; Mehmet SILAY'n 1998 ylnda yaynlanan "Parlamentodan Haber" adl kitabnda, dnya tarihinde milletlerin dini duygular ve inanlaryla savaanlarn daima kaybettiklerini ran'da bunu deneyenlerin ya lkeyi terkettikleri ya apoletlerinin skldn Cezayir'de Fransz karlarna hizmet uruna halka dayatanlarn ve zorbalarn bu gn hibirisinin hayatta olmadn belirterek halk kamu grevlilerine kar eyleme yneltmesinin ve Fazilet Partisi'nin Genel Bakan ile Milletvekillerinin ve kimi Partililerin davranlar ve eitli yer ve toplantlarda yaptklar konumalarla mevzuata ve yarg kararlarna aykr olduu halde resm daire ve okullarda trban veya barts taklmasn desteklemelerinin Anayasa'nn 68. maddesinin drdnc fkrasnda belirtilen Lik Cumhuriyet ilkesine aykrlk oluturduu sonucuna varlmtr. Fazilet Partisi'nin bir tepki gstermedii gibi benimsedii bu faaliyetlerin, Anayasa'nn 69. maddesi, Siyas Partiler Yasas'nn 101. ve 103. maddeleri uyarnca odak olmaya esas alnaca kukusuzdur.

Denilmek suretiyle, trban yasan eletirmek dnda bakaca bir eylemleri bulunmayan Parti yneticilerin szleri daval Partinin laiklik kart eylemlerin oda haline geldiinin kant olarak kabul edilmitir. Kapatma davasna da konu olan eski Fazilet Partisi Milletvekili Merve KAVAKI iin yaplan soruturma sreci ierinde Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesi Savcs Nuh Mete Ykselinin soruturma sreci ierindeki eylem ve davranlar Ceza Muhakemeleri Kanunu dnda cerayan etmitir. zellikle gece yars pheli olduunu iddia edilen Merve Kavaknn evine refakatinde kolluk kuvvetlerinin alnmas ile gidilmi olmas soruturma evresinde rastlanlm bir olay deildir. Bu davran nedeni ile Merve Kavakya ait evinin nnde cumhuriyet savcsnn bekledii anda milletvekili olduuna dair yaznn gelmi olmas dokunulmazlnn olduunun anlalm olmas nedeni ile ifadesini almasndan vazgetii beyandan, yasal erevede deerlendirildiinde mevzuata uygun olmad tespit edilmitir. Ayrca bu konuyla alakal nuh Mete Yksel hakknda da HSYK tarafndan ilem balatlm olmasda bu soruturma srecinin yasal erevede devam etmediini gstermitir. Merve KAVAKI, 19 Ekim 2012 tarihinde Komisyonumuzda barts yasayla ekillenen bir hayat olduunu, tp fakltesinin ikinci snfnda eitimini yarda kesip, Amerika Birleik Devletlerine gitmek zorunda kaldn; 28 ubat postmodern darbesinin Kavak olaynn hukuki ve ahlaki olmak zere iki boyutunun olduunu; Hukuki aybn, seilmi bir

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1214 / 1404

milletvekilinin ant ierek grev yapmasnn bir dizi zorlama ve istisnai uygulamay gndeme sokarak deta bir nefret suunu legalize etmek gayesine odaklanarak engellenmesiyle alakal; ahlaki aybn ise, Millet Meclisi krssnn yemin gn igal edildii andan balayarak bugne dek kendisine reva grlen uygulamalardan olutuunu ifade etmitir. KAVAKI; 2 Mays 1999 tarihinde Mecliste yaanan olaylar; mill irade ksmen yok sayld, din ve ifade hrriyetinin engellendii, kadnlarn te ikisinin balarnn rtl olduu bir lkede temsil merkezinde kadn ayrmcl yapld ve Silahl Kuvvetler glgesinde, DSP glerinin Meclis ats altnda stlendii bir darbe olarak nitelendirmitir. KAVAKI, Devletin darbecilerin etkisiyle kendisini ve ailesini kendisinin inanc gerei barts takt ve gerek okullarda gerekse kamu kurum ve kurulularnda Mslman kadnlarn barts takmak istemeleri nedeniyle engellenmelerine ynelik bir mcadelenin iine girmesinden dolay hedef gsterildiini; kendisine ve yannda durma cesareti gsteren Nazl Ilcak gibi kiilere haddini bildirmeye kalktn; ahsiyetini, millet nezdindeki itibarn zedelemek iin uratn iddia ederek, o gnlerde kendisiyle ayn sralar paylaan baz siyaset arkadalarnn iktidarda olmasna ramen bartl kadnlar iin 28 ubatn hl devam ettiini bu yolda partisinin kararyla aday aday olduunu, ancak mcadelesini yalnz srdrmek durumunda kaldn, kendisinin yalnz brakldn, kendisine TBMMde yaplanlarn, ngiliz Parlamentosunda gndeme getirildiini; o gn Mecliste rtt bartsnn Amerikan Kongresinde bir hafta boyunca dini zgrlklerin simgesi olarak sergilendiini; Kavak Olaynn Kanada'nn Toronto ehrinde ilkretim sisteminde bir hogrszlk rnei olarak anlatldn; Parlamentolar aras Birliin konuyu incelediini, kendisini ve semeninin urad hak ihlalini teyit ettiini; 2007 senesinde Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Kavak ve Trkiye davasnda Trkiyenin seme ve seilme hakkn ihlal ettiine hkmettiini belirtmitir. KAVAKI, 18 Nisanda milletvekili seildiini ve stanbuldaki YSK yetkililerinden mazbatasn aldn, Meclise gelerek gerekli ilemleri sorunsuz yaptrdn ve ant iip grevini yapmaya hazr olduunu ancak o arada, Ecevit'ten Hsamettin zkan vastasyla partinin ileri gelenlerine Meclis Genel Kurulu'na girmemesinin istendiini ve bu andan itibaren Bartsnn bir sorun olarak kendini gstermeye balad ve sorunun kendisine Mecliste gelip gidecei bir oda verilerek zlmeye alldn; Anayasa ve Tzkte ba rtl bir vekilin haklar konusunda Yemin treniyle alakal olarak herhangi bir kstlama getirilmemiken bariz bir bask atmosferinin parti zerinde etkili olduunu; 1 Mays 1999 gn yani yemin treninden bir gn nce Sayn Abdullah Gl, Salih Kapusuz ve Ltf Esengn Beylerin evine gelerek "Yarn sabah gidip Meclis Bakan Septiolu'nun elini peceksin, eer msaade ederse yemin edeceksin, etmezse yemin etmeyeceksin" talebinde bulunduklarn; ayn akam kendisinin ahsi gayretleri sonucunda, Genel Bakan Recai Kutanla, Cemil iek Bey, Temel Karamollaolu Bey, Zeki nal ve Salih Kapusuz Beylerin de kendisiyle beraber hazr bulunduklar halde bir toplant yaptklarn; toplantda Karaman Milletvekili Zeki naln "Merve Hanm dier milletvekilleriyle beraber saat 3te Genel Kurula gelmeli" teklifinde bulunduunda Cemil iekin "Bilmediiniz eyler var." diyerek kar ktn; daha sonra edindii bir bilginin Sayn iek'in kar kan szlerine k tutar nitelikte olduunu, bu bilginin Mart 2001 tarihinde Kba'nn bakenti Havanada yaplan Parlamentolararas Birlik Toplantsna kendisinin de davet Kbaya edildiin,, orada, Turhan Alelik Bey ve rahmetli Bahri Zengin Beylerle karlatn, kendisine yemin trenimle alakal olarak Askeriyeden, Cumhurbakan Demirel aracl ile parti bakanlna yemin etmeniz halinde mdahale edilecei uyars yapldn, partinin de onun iin kendisinin arkasnda duramadn, Ecevitin konumasyla e zamanl olarak kendisinin de Mecliste bulunduu srada, Cumhurbakan Demirel lkenin nasyonal Milli televizyonu TRTde kendisini fitne

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1215 / 1404

karmakla suladn ve ajan provokatr olduu iftirasn attn; ertesi gn basnn konu ile ilgili sorusunu Devletin elinde herhlde byle bilgiler vardr diye cevapladn ancak, byle bir bilgi veya belgenin olmadn, bunun iftira olduunu, ajan veya provokatr olmadn herkesin bildiini ifade etmitir. KAVAKI, ifte vatandalk ve milletvekilliinden ileri gelen zlk haklarn ald yolundaki iddialar konusunda; Trkiye Cumhuriyeti ifte vatandal siyaseten ve hukuken tevik eden bir lke olmasna ramen, sanki vatana ihanet etmiim gibi beni apar topar vatandalktan kard. Vatandalktan karlmam iin kullanlan Amerika Birleik Devletleri vatandalk belgesi Houston Bakonsolosluu tarafndan Ankaraya faks edilmi bir bilgisayar ktsndan ibaret, herhangi bir resm belge deil. Bu belge Bakanlar Kurulu tarafndan resm belge olarak kullanld. Sadece ilk maam aldm. Bir milletvekiline tannan zlk haklar bana tannmad. Bir de -Nuh Mete Yksel'in evime yapt baskn srasnda olduu gibidokunulmazlm varm gibi ve dolaysyla da milletvekiliymiim gibi muamele grdm. diyerek aklk getirmitir. KAVAKI, 2 Mays 1999da Meclis yemin treninin hemen akabinde, Genel Kurula bartmle girmemden dolay DGM'de 312nci maddeden, halk din, dil, rk, vicdan asndan blmekten suundan kendisi aleyhinde 312nci maddeden soruturma balatldn ve Ankarada Nuh Mete Yksel tarafndan bu soruturma kapsamnda evine gece baskn dzenlendiini; Gerek Hayat Dergisi'ne verdiim bir rportajdan dolay barts yasan gndeme getirmek ve bunun bir kadn ayrmcl olduunu ifade etmekten dolay devletin manevi ahsiyetine hakaretten ili Savclnca bir soruturma balatldn, Refah Partisinde grevli olduu yllarda, Amerikada slamic Society of North America ve slamic Association for Palestine tarafndan dzenlenen toplantlara Refah Partisini temsilen katld iin 169uncu Maddeden terre yataklk ve yardm etmekten DGMden soruturma balatldn ifade etmi; Kzlarna da; kendisine TBMMde yaplan lin ve had bildirme kampanyasnn bir benzerinin kendi ilkokullarnda yapldn ifade etmitir. Kavak, son olarak, Dnemin Cumhurbakanl, Babakanlk, Dileri Bakanl, Genelkurmay Bakanl arasndaki yazmalarn, szl grmelerin, Cumhurbakanlndaki gizli yazlarn, telefon kaytlarnn, Genelkurmay Bakanl'nn Kozmik Odas'ndaki ilgili dokmanlarn, MGK kaytlarnn, dnemin ABD ve Trkiye arasndaki devletleraras yazma ve grmelerinin, telefon kaytlarnn, MT, CIA, MOSSAD arasndaki szl ve yazl kaytlarn, dnemin YSK kaytlarnn ve medyann tacizlerine rnek tekil edebilecek, Uur Dndar ve ekibinin days Orhan Gngenle yaptklar telefon grmelerinin kaytlarnn ortaya kartlmasn talep etmitir. 367 Karar 1982 Anayasas'nda dzenlendii ekliyle, siyasi bir misyon yklenen Anayasa Mahkemesi, 27 yla varan dnemde birok davay incelemi olmasna karn, daha ok siyasi davalarla akllarda kalmtr. Anavatan Partisi'nin iktidar olduu zaman diliminde, Turgut zal'n Cumhurbakanl dneminde, Refah Partisi ile Doru Yol Partisi'nin iktidar srecinde ve 2002 Kasm sonras Ak Parti dneminde deta bir muhalefet partisi gibi grev ifa etmitir. Bu erevede verdii bir ksm kararlarda aka siyasi bir tavr sergilemitir. Anayasa Mahkemesince verilen kararlar arasnda, 1989 tarihli Yksek retim Kanunu'na eklenen 'Ek 16. madde'nin iptali, 1991 tarihli 'Ek 17. madde'ye ilikin yorumlu ret karar, Refah Partisi'nin kapatlmasna ilikin 1998 tarihli karan, Fazilet Partisi'nin kapatlmasna ilikin karar ve en son 2007 ylnda Sayn Abdullah Gl'n 'Cumhurbakanlna aday olmas

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1216 / 1404

sonras Cumhurbakanl seim srecini balatan TBMM toplantsyla ilgili olarak verilen ve kamuoyunca '367 karar' olarak bilinen, ilk akla gelen kararlardandr. Mahkemenin 367 karar, hukukun snrlarnn zorlandna ve hatta Anayasa'nn bilfiil Anayasa Mahkemesi'nce ihlal edildiine dair youn eletiriye maruz kalan bir karar olmutur. Bu karar, mahkemenin ne denli siyasallaabileceine ak bir rnek oluturmas nedeniyle nem arz etmektedir. Yrtmenin bir paras olan 'Cumhurbakan'nn seim ekli 1982 Anayasas'nn 102. maddesinde belirlenmitir. Bu madde erevesinde 9 Kasm 1989 tarihinde Turgut zal, 16 Mays 1993 tarihinde Sleyman Demirel, 5 Mays 2000 tarihinde Ahmet Necdet Sezer cumhurbakan olarak seilmitir. Trkiye Cumhuriyeti'nin 8. Cumhurbakan Turgut zal, 9 Kasm 1989 ile 17 Nisan 1993 tarihleri arasnda bu grevde bulunmutur. TBMM'de yaplan 3. tur oylama sonucunda Cumhurbakanl'na seilen zal, oylamaya katlan 285 milletvekilinden 263'nn oyunu almtr. Turgut zal'n Cumhurbakanl adaylna karkan o gn mecliste bulunan partilerden SHP ve DYP, tpk 27 Nisan 2007'de olduu gibi cumhurbakanl seiminin yapld oturuma katlmamlardr. Dolaysyla ilk oturumda katlanlarn says 367'yi bulmamtr. Cumhurbakan Sleyman Demirel, 16 Mays 1993 tarihinde greve balam ve 16 Mays 2000 tarihine kadar bu grevi srdrmtr. Sleyman Demirel 3. tur oylamada, oylamaya katlan 431 milletvekilinden 244'nn oyunu alarak cumhurbakan seilebilmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi'nde 5 Mays 2000 Cuma gn cumhurbakanl iin yaplan nc oylamaya 533 ye katlm ve sonuta Ahmet Necdet Sezer, Anayasa'nn 102'nci maddesine gre nc tur oylama iin ngrlen salt ounluu salam ve 330 oyla, Trkiye Cumhuriyeti'nin 10'uncu Cumhurbakan seilmitir. Onuncu Cumhurbakam Ahmet Necdet Sezer'in grev sresinin 16 Mays 2007 tarihinde sona erecek olmas nedeniyle, onbirinci Cumhurbakannn seim sreci, 30 gn ncesinden balamtr. lk tur oylamann 27 Nisan 2007 tarihinde yaplmas kararlatrlan bu srete, Ak Parti milletvekili Abdullah Gl Cumhurbakanlna aday olduunu aklamtr. 27 Nisan 2007 tarihinde yaplan ilk tur oylamada kullanlan oy says 361 olarak aklanm olup, seilebilmek iin gerekli 367 oy says alamad iin, bu tur sonusuz kalmtr. Abdullah Gl'n aday olmas nedeniyle balatlan tartmalar erevesinde, emekli savc Sabih Kanadolu, "ilk toplantda 367 kiinin Genel Kurul'da hazr bulunmas gerektii, ayet Genel Kurul'da 367 kii hazr bulunmadan oylama yaplrsa bu seimin Anayasa Mahkemesine tanabilecei" ynnde bir iddia ortaya atmtr. Bu iddiayla ezamanl olarak, Doru Yol Partisi ve Anavatan Partisi ynetici ve milletvekilleri oylama iin Genel Kurul salonuna girmemeleri ynnde uyarlmlardr. AK Partili vekillerle Doru Yol Partisi'nden Denizli milletvekili mmet Kandoan'n katlm ile gerekleen ilk oylamada Genel Kurul Salonunda bulunan milletvekilllerinin says 367'ye ulaamamtr. Bu durumun doal sonucu olarak, yasa gerei, ikinci tur oylama, gn sonra yaplacaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1217 / 1404

Meclis iindeki ve dndaki muhalefetin "onbirinci cumhurbakanm Meclise setirmeme" amacyla balatt giriim safha safha uygulamaya konulmutur. Nitekim Doru Yol Partisi, Anavatan Partisi ve CHP milletvekilleri, oylama esnasnda Genel Kurul salonu dnda beklemiler, salona girmemilerdir. Yrtlen plann gerei olarak ilk oturumun tamamlanmasnn ardndan CHP, ilk tur seimi Anayasa Mahkemesi'ne gtreceini aklamtr. Cumhurbakanl seimi iin, ilk turda Genel Kurul'da 367 milletvekilinin hazr olmas gerekip gerekmedii tartmalar devam ederken, 27 Nisan 2007 gece yars Genelkurmay Bakanl internet sitesinde bir e-bildiri yaymland haberi ajanslar ve televizyonlar tarafndan kamuoyuna duyurulmutur. Bu gelime, demokratik kstaslara sahip karak toplumsal birlii tesis etme yolunda nemli merhaleler kat edildiini dnen siyasi evreler ve vatandalar nezdinde teessfle karlanmtr. Sz konusu e-bildirinin oluturduu bask ortamnda Cumhuriyet Halk Partisi, 27 Nisan 2007 tarihinde yaplan ilk tur oylamay, emekli basavc Sabih Kanadolu'nun gsterdii istikamette Anayasa Mahkemesi'ne tam, 'ilk tur oylamada 367 milletvekilinin Genel Kurul'da hazr olmad ve buna ramen yaplan seimin "i tzk deiiklii" saylmas gerektii iddiasyla, vaki seimin iptali ile gelecek turlarn yaplmamas iin yrrln durdurulmas karar verilmesini' istemitir. CHP, bahsi geen bavurusunda; "Trkiye Byk Millet Meclisi tz'nn 121. maddesinin birinci fkrasndaki "Anayasann 102'nci maddesi hkmlerine gre" ibaresini eylemli olarak deitiren Trkiye Byk Millet Meclisi kararnn, bu karara dayal uygulamann ve bu uygulamann aynlmaz paras olan 11. Cumhurbakam'mn seimine ilikin 27.04.2007 gnl ilk oylamann Anayasa'nn 96. ve 102. maddelerine aykrl savyla iptali ve iptal karar yrrle girinceye kadar bu uygulama ile oluan itzk hkmnn yrrlnn durdurulmasna karar verilmesi"ni istemitir. Anayasa Mahkemesi, mahkemeyi etkilemeye ynelik bu giriimler sonucunda, "Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 27.04.2007 gnl, 96. birleiminde alnan 11. Cumhurbakan'nn seiminde gzetilmesi gereken toplant yeter says ile ilgili kararnn 'eylemli itzk deiiklii niteliinde' deerlendirerek Anayasa'ya aykr olduu"nu kabul etmi, 27 Nisan2007 tarihli oylamann (geersizliine) "PTALNE", ayn zamanda seimin devam etmemesi iin yrrln de durdurulmasna karar vermitir. ( 01.05.2007 tarih ve 2007/45 E ,54 K. Sayl Karar) Mahkeme, oy okluu (9/11) ile ald kararda, nce konuyu inceleyebilme karar almtr. Mahkeme, yeni rettii bir tanmlamayla konuyu "eylemli itzk deiiklii" kabul ederek; "Anayasa Mahkemesi, kanunlarn kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi -tz'nn Anayasa'ya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil bakmndan inceler ve denetler." eklinde yeni bir grev tamm yaptktan sonra, "Anayasa Mahkemesi'nin pek ok kararnda belirtildii gibi, Anayasa Mahkemesi grevini, nne gelen yasama ileminin tad ada bal kalarak yerine getirmez." diyerek Anayasa'da tanmlanan grevin dna kabileceine de iaret etmitir. Mahkeme; "Yasama organnca, Anayasa'da Anayasa Mahkemesi'nin denetim alam iinde gsterilen ilemlerden baka isimler altnda ve baka yntemler uygulanarak oluturulan yasama ilemleri de, eer etkileri, nitelikleri ve ierikleri bakmndan Anayasa Mahkemesi'nin denetimine bal yasama ilemleriyle e durumda ise bunlarn da Anayasa Mahkemesi'nin denetim alan iinde olduu"nu kabul etmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1218 / 1404

Cumhurbakan seimine ilikin ilk turda, 367 milletvekilinin hazr bulunmas gerektii ynnde bir karar verebilmek iin de Meclisin uygulamasn-itzk deiiklii- olarak deerlendirmi, bu nedenle dava konusu 27.04.2007 gnl TBMM'nin oylama kararnn eylemli bir tzk kural deiiklii niteliinde olduuna ve iin esasnn incelenmesine oy okluu (7/11) ile karar vermitir. Karara katlmayan Tlay TUCU, Haim KILI, Sacit ADALI ve Fulya KANTARCIOGLU karara muhalefet erhi koymulardr. Mahkeme, davann esasna ilikin olarak oy okluu (9/11) ile "Toplant ve karar yetersaysnn ilk oylamada TBMM ye tamsaysnn te iki ounluu, -367 olduunungrd sonucuna" vararak "Anayasa'nn 102. maddesinin ilk fkras karsnda, bu ounluun 184 olarak uygulanmas sonucunu douran eylemli tzk deiiklii niteliindeki dava konuu TBMM'nin Kararnn Anayasa'nn 102. maddesine aykr" olduuna karar vermi ve iptal etmitir. Mahkeme, Anayasann 102. maddesinin birinci fkrasndaki "te iki ounluk" deyiminin, karar deil toplant yeter says olduu eklinde deerlendirmitir. Mahkeme, ilk tur oylamada -te iki ounluk- 367 milletvekilinin katlmn arama elikisinin ortaya kmamas iin "toplant yeter saysnn Cumhurbakan seiminde yalnz birinci oylamada deil fakat drt oylamann her biri iin de aranmas gerektii, 102. maddenin kaleme aln biiminden aka anlalmaktadr." diyerek 367 karar yeter saysnn drt oylamada da gerekli olduuna karar vermitir. Kararda seim srecinde yaplan tartmalara, zellikle Meclis bakan Blent Arn'n konumalarna yaplan atflar ok ilgintir.Kararda aynen yle denilmektedir:
Blent Arn'n Cumhurbakanl seim sreci hakknda kamuoyunu bilgilendirmek iin dzenledii basn toplants konuma metninin 6. sayfasnda bu aklama u ekilde yer almaktadr. Deerli dinleyenler, Cumhurbakanl seiminin ilk turunda toplant yeter saysnn 367 olaca iddias tamamen yanltr ve hibir geerlilii yoktur. Bu iddia hukuku zorlamann tesinde, hukuku katletmektir. O gn Meclisi ynetecek Bakan olarak, benden nce cumhurbakanl seimini yneten tm Meclis Bakanlarnn yapt gibi, Anayasa'nn 96. maddesine gre toplant yeter says olan 184 yeyi Genel Kurul'da grdm anda seime balayacam. Bu, Anayasamza, itzmze uygundur ve imdiye kadar hep byle yaplmtr. Aksini iddia etmek, hukuka, ideolojik saplantyla bakmak anlamna gelir. "367 tezi" gelecekte hibir zaman unutulmayacaktr. Eminim ki "Hukuku kullanarak demokrasi nasl devreden kartlr" sorusuna hep "367 tezi" rnek olarak gsterilecektir." Anayasa Mahkemesi, "Bu aklamada ortaya konulan grn, Cumhurbakanl seiminin 27.04.2007 tarihli ilk oylamasnda tekrarland, meclis kararna dnt ve aynen uyguland; Cumhurbakanl seimi gibi btn lke iin ok nemli ve Anayasa'nn ok zel bir toplant yeter says belirledii bir olayda, oturumu yneten Trkiye Byk Millet Meclisi Bakannn Anayasann 96'nc maddesinde belirtilen toplant yetersaysnn olutuu konusunda kendi varsaymna gre hareket etmesi, Anayasann 102'nci maddesinde belirtilen zel toplant yeter saysna ulalp ulalmadn aratrmamas ve yoklama yapmayarak katlm kesin bir ekilde belirlemekten kanmas kabul edilemez.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1219 / 1404

Diyerek bir muhalefet partisi mensubu gibi, meclis bakanna atfedilen, konumay ve tavr eletirmitir.Mahkeme; 1982 Anayasas'na gre yaplan nceki cumhurbakanl seiminde niin byle bir uygulamaya gidilmedii iddiasna da yle cevap hazrlamtr: Kararda, "... imdiye kadar yaplan seimlerde Anayasann 102'nci maddesinin birinci fkrasnda ngrlen te iki ounluun toplant yeter says olarak dnlmemi ve aranmam olmas ve bu uygulamann imdiye kadar Anayasa Mahkemesinde bir iptal davasna konu yaplmam bulunmas, gemiteki uygulamalarn Anayasaya uygun olduu hukuki sonucunu dourmayaca" eklinde ifade edilmitir. Kararda, oylamann iptali ynnde oy kullanan ye Osman Pakst'n, iptal gerekesine, hukuki bir temeli olmayan, "uzla"artn ekledii grlmtr. Kar grnde; "Anayasa, Cumhurbakan'nn seiminde te iki ounluk bulunmasn gerekli grmtr. Cumhurbakanl seiminin, Parlamentoda iktidar partisinin siyasi program dorultusunda yapaca herhangi bir yasama faaliyeti gibi siyasi parti ounluu adna deil, Trk Milleti adna uzla anlayyla ve nitelikli ounlukla yaplacak bir seim ilemi olduu"belirtilmitir. Bu dnce, dava srecinde Sabih Kanadolu, CHP lideri ve benzerleri tarafndan dile getirilen "muhalefetin aday konusunda raz edilmesi"ne ilikin mesajlarn da iyi algland anlamna gelmektedir. Anayasa Mahkemesi, oy okluu (9/11) ile 27 Nisan 2007 tarihli Cumhurbakanl oylamasnn iptali kararna gerekeler retmeye alm ise de, 27 Nisan e-bildirisi ve CHP genel bakannn "iptal karan verilmezse kaos kar" tehdidi altnda verilen karar, kamu vicdannda olumlu bir yer bulamamtr. Anayasa Mahkemesi'nin kararyla eski meclis bakan Blent Arn'n belirttii ve karara da geen "367 tezi gelecekte hibir zaman unutulmayacaktr. Eminim ki "hukuk kullanlarak demokrasi nasl devreden kartlr" sorusuna hep "367 tezi" rnek olarak gsterilecektir." iddias gereklemi, insaf sahibi herkes 367 kararn, Anayasa Mahkemesi'nin "hukuk dna kna" rnek olarak gstermeye balamtr. Anayasa Mahkemesi'nin, 367 kararn, hukuki bir sreten ziyade, harici unsurlarn etkisi alanda verdiine iaret eden grler dikkat ekicidir. Bu karara, hem ekil ve hem esas ynnden muhalif kalan Haim Kl kar grnde aynen yle demektedir; "Anayasa'nn 138. maddesinin birinci ve ikinci fkralarnda aynen "Hkimler, grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdan kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam, mercii veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz." denilmektedir. Anayasa'nn bu maddeleri ile yarglarn vicdani kanaatleri tam olarak gvence altna alnmak suretiyle hibir organ, kii veya merciin bunu etkilemesine imkn verilmemesi amalanmtr. Anayasa'nn ngrd bu sorumluluun, en sade vatandatan makam ve rtbesi ne olursa olsun herkesin gereini yerine getirme zorunluluu vardr. Ne yazk ki, bu zorunlulua ramen karar ncesi kimi kii, kurum ve mercilerin mahkemeyi etkilemeye dnk sylem ve davranlarn onaylamak mmkn deildir. Mahkeme'nin kendi istekleri dorultusunda karar vermemesi halinde lkenin bir i atmaya srklenecei biimindeki ifadeler, yargcn vicdani kanaatinin olumasn dorudan hedef alan bir eylem biimidir. Anayasa'nn 138. maddesi aktr. Bu sorumlulua karn, atma

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1220 / 1404

kaca tehdidi ya da lkeyi koruma adna yaplan aklamalar olusaak karara dnktr. Sonucun kamu vicdannda tereddt uyandrmasna neden olabilecek bu ve buna benzer davranlar ve sylemler, demokratik hukuk devletinde onaylanmas mmkn olmayan sorumsuzluklardr." Haim Kl, "Hukuku korumaya ynelik bu dncelerinin sadece tarihe not dmek zere" yazdn da belirtmitir. Gnmzde ortaya kan olaylar, Anayasa Mahkemesi'nin, mahkemeyi etkilemeye ynelik kampanyalarn etkisi altnda byle bir karar verdiini ortaya koymutur. Anavatan Partili ve Doruyol Partili milletvekillerini telefonla tehdit eden emekli generallerin, mahkeme yelerini de benzer yntemle etkiledikleri ortaya kmtr. Anayasa Mahkemesi, iptal karar ile cumhurbakanl seimini engellemitir. Ne var ki, Trk milleti, siyaset d glerin "Trk milleti adna karar veren" yargy kullanarak engelledii cumhurbakanl seimini, bundan sonra kendi uhdesinde olmak zere devralm ve Sayn Abdullah Gl'n cumhurbakan olmasn salamtr. Bu, milletimizin Anayasa Mahkemesi'nin kararndan kendi hissesine deni fazlasyla aldn gstermektedir. Millet, adna karar verenlere, kendi iradesinin hilafna verilecek kararlara asla msaade etmeyeceinin iaretini vermitir. Recep Tayyip Erdoana Siyasi Yasak Karar Fazilet Partisinin kapatlmasndan sonra 14 Austos 2001 tarihinde Adalet ve Kalknma Partisi kurulmu ve Recep Tayyip Erdoan, Adalet ve Kalknma Partisinin kurucu yeleri arasnda yer almtr. Recep Tayyip Erdoann yen bir parti kurarak onun genel bakanln stlenmesi, Yargtay Cumhuriyet Basavcl tarafndan uygun grlmemi, yarg bir kez daha siyaseti kendi ideolojisine gre ekillendirme adna olaya mdahil olmutur. Yargtay Cumhuriyet Basavcl 21 Austos 2001 tarihinde, Adalet ve Kalknma Partisi Kurucu yesi ve Genel Bakan Recep Tayyip Erdoan'n Trk Ceza Kanunu'nun 312/2. maddesi uyarnca 10 ay hapis cezasna mahkm olmas nedeniyle milletvekili seilme yeterlilii bulunmad ve bu nedenle 2820 sayl Siyas Partiler Kanunu'nun 8. maddesine gre Siyas Parti Kurucu yesi olamayacandan, 104. maddesi uyarnca daval Siyas Parti'ye ad geenin kurucu yelikten karlmas iin ihtar karar verilmesi istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurmutur. Anayasa Mahkemesi, 9 Ocak 2002 tarihinde verdii kararla; Recep Tayyip Erdoan'n suunun, 4454 sayl Yasa'nn kapsamnda olmad gibi cezas infaz edildikten sonra 22/12/2000 tarihinde yrrle giren 4616 sayl Yasa hkmlerinden yararlanmasnn da mmkn olmad gerekesiyle, Recep Tayyip ERDOAN'n 2820 sayl Siyas Partiler Kanunu'nun 8. maddesine aykr olarak Parti'nin kurucu yesi olduu anlaldndan Adalet ve Kalknma Partisi'ne, kararn tebli tarihinden itibaren alt ay iinde aykrl gidermesi iin ayn Yasa'nn 104. maddesi gereince ihtarda bulunulmasna karar vermitir. Sz konusu karar 5e kar 6 oyla verilmitir. Oysa ayn Anayasa Mahkemesi, Recep Tayyip Erdoanla ayn sutan mahkum olan ve benzer durumda bulunan Yeniden Dou Partisi yesi Hasan Celal GZEL'in siyas partiye ye olamayaca gerekesiyle 2820 sayl Yasa'nn 104. maddesi uyarnca daval Siyas Parti'ye

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1221 / 1404

ad geenin yelikten karlmas iin ihtar karar verilmesi ynndeki Yargtay Cumhuriyet Basavclnn istemini 19 Temmuz 2001 tarihinde 4e kar 7 oyla reddetmiti. Anayasa Mahkemesinin ayn tr davada yaklak alt ay arayla farkl kararlar vermesi, 28 ubat Srecinin yarg zerindeki etkisinin devam ettiinin ve siyasetin siyaset d glerce yarg eliyle dizayn edilmesi projesinin bir gstergesidir. ki karar arasnda dikkat ekici olan ise Hasan Celal Gzel kararndaki gerekenin, Recep Tayyip Erdoan kararnda karara muhalif kalanlarca aynen karoy gerekesi olarak kullanlmasdr.

dare Mahkemelerindeki Barts Davalar


Brifingler ncesi kararlar: 28 ubat, MGK kararlarnn nemli bir blm "irtica" dolaysyla "klk kyafet"e ilikin hususlardr. Darbecilerin mdahalede ncelikli hedefleri, eitim ve alma alam olarak belirlenmitir. Bunun sonucu olarak, ncelikle, "niversiteler" "uygulama alan" olarak seilmi, ayn zamanda orta renimde mam Hatip okullar da uygulamann bir paras olarak belirlenmitir. Bunlarn yannda ister kamu kurumlar, ister zel irketler olsun alma alanlar da uygulamann hedefi olmutur. "Milli Eitim Bakanlna Bal Okullarda Okuyan rencilerin Klk Kyafetine Dair Ynetmelik" hkmleri ile 1982 ylnda ksmen balatlan, 1987 yl Ocak aynda da "kat bir yasak" olarak uygulanmak istenen, ancak daha sonraki srete yasal olarak ve fiilen ortadan kaldrlan "klk kyafet yasa" niversite hayatnda hemen hemen hi olmamtr. 1997 ylna kadar niversitelerde "klk kyafet yasa"n uygulama imkn bulamayan yasak gler, 1997 sonlarda stanbul niversitesi'ne rektr seilen bir kiiyi "uygulamac", stanbul niversitesi'ni de "uygulama alan" olarak belirlemitir. Kemal Alemdarolu, rektrle balamasnn ikinci aynda, 23 ubat 1998 tarihli ve 5786 sayl bir genelge yaymlayarak; "yeni dzenlemeye gre verilmirenci kimlik kart olmayan rencilerin ieri alnmamas, kimlik kartsz olarak ieri girenler hakknda ilem yaplmas" istemitir. Genelgede her ne kadar kimlik kart olmayanlarn ieri alnmayaca belirtilmekte ise de genelgenin ieriinden mesaj aka anlalmakta "... bayan rencilerin balan bal olarak (bartl olarak) erkek rencilerin sakall olarak ders, staj ve uygulamalara alnmamalar.." istenmektedir. Genelgede, ieri alnmama sebebi "kimlik kartnn olmamas" olarak gsterilmekte ise de bu genelgenin anlam, bartlrencilere kimlik verilmedii iin niversiteye "bartlrencilerin alnmayaca" anlamna gelmekteydi. Bu genelge, ayn zamanda 1998 yl balarnda balatlan klk kyafet yasann, kanuni ve hukuki bir dayanann da olmadna iaret etmekteydi. Ayn genelgede "rencilere ait yoklama listelerine bartl ve sakall olan rencilerin numara ve adlarnn yazlmamas, adlar listede olmad halde pratik ve dersaneye girip orada bulunmakta srar eden rencilerin uyarlmas, kmad takdirde ismi ve numaras alnarak dersin yaplmayaca kendisine bildirilmeli, buna ramen kmamakta direnirse retim yesi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1222 / 1404

tarafndan tutanakla durum tespiti yaplarak dersin engellendii belirtilerek ders yaplmayacak, ilgili renciler hakknda cezai ilem yaplaca.." belirtilmektedir. Bu genelge ile niversitelerin kaps, o gne kadar grlmemi bir ekilde -1987 ylnda ksa bir sre hari olmak zere- bartlrencilere kapatlm oldu. Genelgenin uygulanmas iin, niversite kaplarnda -niversitenin btesiyle- gvenlik grevlileri istihdam edilmi, bu kiiler kolluk kuvveti gibi kullanlm, bartlrencilere kar etten bir duvar rmlerdir. Bart yasa, stanbul niversitesi'nin muhtelif fakltelerinde uygulanmakla birlikte, zellikle Tp fakltelerinde ok daha acmasz bir ekilde uygulanmtr. Bu yasaktan, btn renciler etkilenmekle birlikte, en ok etkilenenler, tp fakltelerini bitirme aamasnda olan, 5. ve 6.snf rencileri olmutur. Bitirmeyi dledikleri okulun kaps yzlerine kapatlmtr. Yasad yasak nedeniyle zor durumda kalan renciler, anlamsz yasan ve oluturulan fiili engelin kaldrlmas iin areler aramaya balamlardr. Madur renciler, hukuk devletinde hakszla urayan herkesin bavurabilecei bir yola, mahkemelere bavurmaya karar vermiler, hukuksuz uygulamann ve hakszln giderilmesi iin dare Mahkemelerinde davalar amaya balamlardr. Ankara'da dzenlenen brifinglere, yargnn her biriminde grev yapan hkimler ve savclar davet edilmiler, Ankara dnda grev yapan hkimler -zel bir gayret sarf edenler hari- bu brifinglere muhatap olmad iin, brifinglerde yaplan telkin ve tavsiyeden dorudan etkilenmemilerdir. Ayrca, her hkimin her telkin ve her tavsiyeden etkilenmeyecei, tarafl davranmayaca da phesizdir. Nitekim dare Mahkemelerinde verilen ilk kararlar, hukuki nitelemelerin ar bast, ynlendirme ve telkinlere direnme mahiyetindedir. Bu nedenle dare Mahkemelerinin telkinlere kar tepkisi/tepkisizlii, tavr, hkimlere uygulanacak yaptrm konusunda da belirleyici olmutur. stanbul dare Mahkemesi stanbul niversitesi'nde barts yasann en acmasz bir ekilde tp fakltelerinde uygulandm belirtmitik. . Tp Fakltesi 5. snf rencisi H. Arslan, Edebiyat Fakltesi rencilerinden S. Caferolu ve S. Cokun, stanbul niversitesi Rektrlnn "Bartl" rencilerin derslere alnmamasna dair ileminin iptali ve yrrlnn durdurulmas talebiyle stanbul dare Mahkemelerinde dava amlardr. stanbul 6. dare Mahkemesi S. Cokun, S. Caferolu ve H. Arslan isimli kz rencilerin atklar davann ilk incelemesinde 26.06.1998 tarih ve 1998/367 Esas sayl, yine ayn tarih ve 1998/368 Esas sayl ve yine ayn tarih ve 1998/369 Esas sayl kararlan ile Bakan Belir Can, yeler Seher Bayrak ve Dr. Selami Demirkol'dan oluan heyet, bakann muhalefetine karlk Seher Bayrak ve Selami Demirkol'un grleri ile stanbul niversitesinin bartlrencilerin niversiteye alnmamasna ilikin ilemini durdurmutur. Yrtmenin durdurulmasna dair kararlarda; "... 2577 sayldari Yarglama Usul Yasas, 2547 sayl YK Yasas'nn Ek 17. maddesi ve YK renci Disiplin Ynetmelii'nin disiplin sular balkl7. maddesinin 08.01.1987 tarihinde yrrle giren 'Yksek retim kurumlarnn dershane, laboratuvar, klinik, poliklinik ve koridorlarnda ada kyafet ve grnm dndaki bir kyafet ve grnmde

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1223 / 1404

bulunmak' fiilinin knama cezas ile cezalandrlabilecei kural" dikkate alnarak dava konusu ilemin incelendii belirtilmitir. Mahkeme heyeti; "dava konusu ilemin ilk bakta kimlik kart olmayan rencilerin niversite ve kampslerine alnmamaseklinde gvenlie ynelik olarak tesis edildii izlenimi vermekte, ancak devamnda rektrn imzasndan sonra yer alan yaptrmlarla bayan rencilerin balar bal olarak (bartl olarak) erkek rencilerin sakall olarak ders, staj ve uygulamalara alnmamalarnn gerekmekte olduunu belirtmekte ve rencilerin renim zgrln kstlamaya ynelmekte, devamnda ise derslerin yaplmamasna kadar yaptrm getirecek retimin engellenmesi sonucuna kadar vardrl-makta olduunu" grmtr. Kararda; "niversitede gvenlii salamak asndan gerekli nlemlerin alnmas rektrn grev ve yetkisi dahilinde bulunmakta ise de dier hususlarn bir genelge ile dzenlenmesi gereken hususlar olmad kanun, tzk ve ynetmelikle dzenlenmesi gereken hususlar olduu" belirtilmitir. 1982 Anayasas'nn 124.maddesinde "Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri" nin kendi grev alanlarn ilgilendiren kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ve bunlara aykr olmamak artyla ynetmelik karabilecekleri hkm vardr. ...Hukuki normlar hiyerarisi ierisinde yasa ve tzklerin uygulanmas balamnda karlan ynetmelikler ile kamu tzel kiileri kendi grev alanlarn ilgilendiren konulara aklk getirmek ilevini yklenmektedirler. ...bu ynde yasama organnca dzenleme yaplarak Ek 17. madde hkm ile dzenleme getirilmi, bu dzenleme iptal davas olarak Anayasa Mahkemesi'nin nne getirilmi ancak Anayasa Mahkemesi bu dzenlemeyi Anayasaya aykr bulmayarak davay reddetmi, ancak Ek 17. madde hkmnn uygulamada birlii salayacak ekilde aklk tamamas nedeniyle farkl uygulamalar ortaya km, ancak yrtme erki tm lke apnda uygulamay belirleyecek bir genel dzenleyici ilemle (ynetmelik) meseleyi zme yoluna gitmemi 1990 ylndan bu yana (karar tarihine kadar) uygulama farklniversitelerde deiik yneticiler tarafndan deiik ekilde uygulanm, sonu olarak barts veya trban olay yksek retim kurumlarnda her zaman bazevrelerce kt amala kullanlarak devam eden problem durumuna gelmi, yasa ve yrtme erki meseleyi kknden zmleyecek ekilde zerlerine den grevleri yapmadndan onlarn kullanmas gereken yetkiyi yksekretim kurumlarndaki yneticilerin kullanmasna zemin hazrlanmtr. Nitekim konunun zellii gerei 657 sayl Devlet Memurlar Kanunu uyarnca karlan devlet memurlarnn klk kyafet ynetmelii ile memurlarn klk kyafetleri ynetmelik gibi genel, soyut ve kiisel olmayan bir dzenleyici ilemle uygulamaya yanstlrken 2547 sayl yasa uyarnca yksekretim personeli ile renciler hakknda iki ayr ynetmelik karlm ise de 2547 sayl yasann Ek 17. maddesi hkm balamnda yksekretim personeli ile rencilerin klk kyafeti hakknda... ynetmelik karlma yoluna gidilmemitir. Bu durumda yksekretim kurumlarnda rencilerin klk kyafeti konusu yasa ile (Ek 17. madde) serbest braklmken ve bu konuda lkemizde yaanan sorunlar dikkate alndnda bu gnekadar bir ynetmelikle konunun akla kavuturulmas gerekirken klk kyafet konusunda daval idarece birer ilem niteliinde tesis olunan ilemin altna dlen notla rencilerin klk kyafeti hakknda hukuki sonular douracak bir yaptrm uygulanmasna

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1224 / 1404

dair dava konusu ilemde, niversite rektrnn konu ynnden yetkisiz bulunduu sonucuna varld, dolaysyla ilemin yetki ynnden hukuka aykr olduu." belirtilmitir. Kararda ayrca; "..dava konusu ilemde ekil ynnden de hukuka aykrlk" sonucuna varlm, ".. 2547 sayl yasann Ek 17. maddesinde 1990 ylndan bu yana deiiklik olmad, ynetmelik dzeyinde de herhangi bir hukuki deiiklik bulunmad halde dava konusu ilem idarenin dzenli olmas ve idarenin istikrarl olmas ilkesine aykrlk oluturduu, idareyi bu ilemi tesisi etmeye ynelten yasa ve ynetmelik dzeyinde herhangi bir deiiklik yaplmadan, ilemin dayana olarak aka yasal dayanak gsterilmedii ve gereke belirtilmediinden objektif bir sebebi bulunmad sonucuna varlarak sebep unsuru ynnden de hukuka uygun bulunmad..." belirtilmitir. Netice olarak, stanbul 6. dare Mahkemesi, stanbul niversitesi Rektrlnn "bartl ve sakallrencilerin niversiteye alnmamas" ynndeki uygulamasn hukuka uygun bulmam, "dava konusu ilemin yrtmesinin durdurulmasna" karar vermitir. Yukarda da belirtildii gibi karar oyokluuyla (bire kar iki oyla) alnmtr. Karara muhalefet eden yarg, muhalefet gerekesini, idari yarglama usul yasasnn 27/2. maddesindeki, "ilemin aka hukuka aykr olmas ve uygulanmas halinde telafisi g zararlarn doacak olmas" artlarnn birlikte gereklemedii tezine dayandrmtr. Edirne dare Mahkemesi Trakya niversitesi, Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi rencisi M. Parlak, niversiteye "bartl olarak girdii gerekesiyle" Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi dekanlnn 18/06/1998 tarihli karar ile verilen bir hafta sre ile yksekretim kuramlarndan uzaklatrlmasna dair disiplin cezasnn iptali ve yrtmesinin durdurulmas talebiyle Edirne dare Mahkemesi'nde dava amtr. Sz konusu davada, hkim Ali Kaban bakanlnda Abdurrahman Beer ve Glten Kaya Hatipolu'ndan oluan Mahkeme heyeti, 08.07.1998 tarih ve 1998/410 Esas sayl kararlaryla oybirlii ile "yrtmenin durdurulmasna" karar vermilerdir. Davacrencinin bir hafta sre ile niversiteden uzak-latmlmasma ilikin ilem; "Trakya niversitesi rencilerinin Genel Grn, Giyini ve Davranlar Ynergesinin 4. Maddesine aykr olarak derslere barts ile girdii, bu fiili nedeniyle Yksek retim Kurumlarrenci Disiplin Ynetmelii'nin 7. Maddesi uyarnca "knama" cezas verilmesine karn, bu davrannda srar ederek yine derslere barts ile girdii gerekesiyle ayn ynetmeliin 12. maddesi yollamasyla 8. madde uyarnca tekerrrden dolay bir st ceza olan bir hafta uzaklatrma cezas verilmek suretiyle gerekletirilmitir" diyen Edirne dare Mahkemesi'ne gre;
2547 sayl yasann 54. maddesinde saylan ve bu yasann verdii yetkiye dayanlarak karlan YK. renci Disiplin Ynetmeliinde ngrlen disiplin sular dnda herhangi bir fiil veya tutumun disiplin suu olarak kabul edilmesi mmkn deildir. Bu nedenle dava konusu cezalandrma ilemine dayanak alnan Trakya niversitesi rencilerinin Genel Grn, Giyini ve Davranlar Ynergesi'nin 4. maddesinde belirtilen fiil ve tutumlarn ayn ynergenin 6. maddesiyle disiplin suu olarak ngrlmesi, yasalarn yalnzca Yksek retim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1225 / 1404

Kuruluna tand bir dzenleme yetkisinin ynergeyle disiplin suu ihdas etme ve yetki gasp suretiyle niversite senatosunda kullanm anlam tayacandan; bu dzenlemenin yasal dayanaktan yoksun olmas nedeniyle hukuki balaycl bulunmamaktadr. Sonu olarak disiplin ynetmeliinde davacnn salarnrtmesini cezalandran bir hkm bulunmadna ve davacnn bu davrannn da kargaaya yol ap dzeni bozduu veya dini inancn gereini yerine getirmenin dnda bir amala yapld yolunda somut bir bilgi ve belge ibraz edilmedii gibi, bu ynde herhangi bir iddiada bulunulmadna gre aksi kabul ve yoruma dayal olarak davacnn su tekil etmeyen tutumunu tekrarlad gerekesiyle yksekretim kurumlarndan uzaklatrma cezas ile cezalandrlmas, hukuka, mevzuata ve hakkaniyet llerine uygun deildir.

Herhangi bir yasaya veya mevzuat deiikliine dayanmakszn, (sadece) talimatla uygulamaya konulan barts yasana kar alan ve yukarda rneini verdiimiz ilk birka davada "yrtmenin durdurulmas" karar verilmesi, Ankara'da yaplan brifingli ynlendirmenin Ankara dndaki mahkemelerde etkili olmadnn grlmesi, yasak zihniyeti harekete geirmi, yeni tedbirler almaya sevk etmitir. Brifingler Sonras Verilen Barts Kararlar Bart yasan hukuk ihlali olarak deerlendiren, stanbul 6. dare Mahkemesi'nin 26/06/1998 tarihli karar, stanbul niversitesi Rektrl'ne tebli edilmesinden sonra, niversite yetkilileri hemen harekete geerek, adli tatil ierisinde stanbul Blge dare Mahkemesi'ne itiraz dilekesi vermitir. Bu arada Trakya niversitesi de (stanbul niversitesi ile birlikte) adli tatilde stanbul Blge dare Mahkemesi'ne itiraz dilekesi vermitir. Adli tatil olmas nedeniyle, nbeti hkimlerden A. Hayat Aysal bakanlnda Necati Alkan ve Yunus Kutlu tarafndan oluturulan heyet, stanbul 6. dare Mahkemesi ve Edirne dare Mahkemesi tarafndan verilen "Yrtmenin durdurulmas"kararlarnn kaldrlmasna karar vermitir. (stanbul Bge dare Mahkemesi E:1998/910, 945, 946, 947 Y.D itiraz ). stanbul Blge dare Mahkemesi'nin kararlarnn, ierik ve gerekelerinin, neredeyse niversitelere ve mahkemelere datlan bilgi notundaki cmle ve kelimelerle birebir rtmesi, tehditinhedefine ulatn gstermektedir. Sz konusu telefon grmesinde, Dantay hkimlerinden S. Y/a ulalarak dosyay inceleyecek heyetin "gl bir Alevi kanalyla etkilenebilecei" belirtilmekteydi. Arac olarak grlmesi istenen ve ismi geen Dantay yesi S. Y.'n 1998 ylnda stanbul dare mahkemelerinde grevli hkim olarak bulunduu dikkate alndnda, adli tatilde "yrtmenin durdurulmas kararnn kaldnlmas"na dair kararlarn nasl alnd daha net anlalmaktadr. Blge dare Mahkemesi tarafndan, '"bart yasan durduran kararlar" ortadan kaldrldktan sonra, stanbul dare mahkemelerinde alan iptal davalarnda yrtmenin durdurulmas talepleri tek tek reddedilmeye balamtr. Barts yasa aleyhine karara imza atan stanbul 6. dare Mahkemesi yelerinden hkim Seher Bayrak, Edirne'ye tayin edilmi, hkim Dr. Selami Demirkol da nce Trabzon'a srgn edilmi, daha sonra da Sakarya dare Mahkemesi'nde grevlendirilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1226 / 1404

stanbul 6. dare Mahkemesi'nde grev yapan iki hkimin grev yeri -bakmakta olduu davalar (E:1998/367, 368, 369 sayl dosyalar) nedeniyle- deitirildii iin, yeni bir heyet oluturulmu, bylece, "tabii hkim" ilkesi ihlal edilmitir. Ayn mahkeme, daha nce barts yasam hukuka aykr bularak- yrtmenin durdurulmas karan verdii halde, bu hkimlerin yerine grevlendirilen bakan A., yeler E.A ve G.T'den oluan heyetin, "AYNI DAVADA" (hem de) OYBRLYLE davann reddine (st.6.dare Mahk. 31/05/198 tarih E:1998/368, K:1998/511 sayl karar ) karar vermesi, yargya mdahaleyi ok ak bir ekilde kantlamaktadr. Mahkemelerde, barts yasana kar alan davalarda kararlar, artk matbu hale gelmitir. Mahkemelere verilen 4-5 sayfalk "bilgi notu" ya da bu notlarn ksaltlmekliyle "karar formatnda" metinler, "davac, daval ve ilem tarih ve saylarnn yazlaca blmler" bo braklmak suretiyle teksir edilerek oaltlm, karar verilecek dosyalar iin boluk doldurma yntemiyle kararlar "hazr" hale getirilmitir. (stanbul 6.dare Mah.31.05.1999 tarih 1998/367 E, 1998/510 K. sayb, 1998/368-511 sayl.,1998/369-512 Sayl kararlar) stanbul dare Mahkemelerinin, barts yasa ile ilgili davalarda verdii kararlann "mahkemelere verilen bilgi notu ve ablon gerekelere gre yazldn" anlamak iin, mahkemelerin, ayn konuda verilmi kararlarna bakmak yeterlidir. stanbul niversitesi rektrlnn 23 Ocak 1998 ve 26 Ocak 1998 tarihli "niversiteye almama"ya ilikin ilemin iptaline dair stanbul 2. dare Mahkemesi'nin 27.10.1998 tarih ve 1998/261 E. 1998/935 K. Sayl karar ile stanbul 3. dare Mahkemesi'nin 21.04.1999 tarih ve 1998/227 E. 1999/504 K. sayl kararlan rnek olarak gsterilebilir. Her iki karar da 12 paragraftan olumakta, her iki kararn 7 paragraf, paragraf bal, kelime ekli ve says ayndr. zellikle klk kyafet nedeniyle alan idari davalarda, ablon metinlerle teksir edilen kararlar dnemi balaynca, bu davalar iin, mahkeme hkimlerinin inceleme yapmasna da gerek kalmamtr. nk sonucun herhangi bir ekilde (davac lehine) deimemesi gerekmektedir. Hal byle olunca hkim incelemesine de gerek kalmamakta (hkimlerin deil!) kalem memurlarnn ablon metinleri yazmalar ve hkimlere imzalatmasyla karar olumaktadr. Kararlar hkimlerin gr ve el mahsul olmad iin, kanlmaz hatalar da yaplmaktadr. Karar metninde; davacnn ve vekilinin isimlerinin yazlaca blm ve dava edilen ilemin tarih ve says iin uygun bir boluk braklarak oaltlmaktadr. Bazen birden fazla davas olan avukatn ismi de teksirde belirtilerek metin oaltlmakta, bu ekilde oaltlan kararlar, idare mahkemesinde birok davas olan avukat isimleriyle birlikte teksir edilmekte, karar, davac karsna herhangi bir davac ismi yazlmak suretiyle imzalanmaktadr. Bu konuda trajikomik hadiseler yaanm olup, bunlardan biri, u ekilde cereyan etmitir: stanbul dare mahkemelerinde "klk kyafet nedeniyle memuriyetten atlan memureler adna" dava aan avukat Fatma Benli'ye bir karar tebli edilmitir. Mahkeme karar, retmen olarak grev ifa ederken "bartl grev yapt" gerekesiyle grevine son verilen Meryem Altnta adna Avukat Hsn Tuna tarafndan stanbul 2. dare Mahkemesinde alan bir davaya ilikindir. Dier bir ifade ile stanbul 2. dare Mahkemesinde Av. Hsn Tuna tarafndan davac Meryem Altnta adna alan davann karar, ayn konuda idare mahkemesinde davalar bulunan Avukat Fatma Benli ismiyle oaltld iin, karar da bu davada vekil olan Av. Hsn Tuna yerine, (Meryem Altnta'n

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1227 / 1404

vekili olmayan) Av. Fatma Benli'ye tebli edilmitir. (st. 2. dare Mah. 28.09.2001 tarih 2001/74 E. 2001/1161 K. Sayl karan ve dava dilekesi). Kararda, davac vekili olarak ad yazlar Fatma Benli, Meryem Altnta adna alm bir davasnn olmad ve bu kiinin vekili de olmad halde, kararn kendisine tebli edilmesi zerine, anlan avukat mahkemeye "kararda ismi geen davacnn vekili olmad gibi kendisini de tanmadn, ilgilinin usuli bir maduriyete uramamas iin kararn iadesini ve ilemin dzeltilmesini" talep eden bir dileke vermitir. Mahkeme heyeti, kararn mahkemeye iade edildii 15.03.2002 tarihinden tam drt ay sonra 19.07.2002 tarihinde kararda "davac vekili olarak yazlan Fatma Benli" isrninin "davac vekili Av. Hsn Tuna olarak dzeltilmesine" karar vermi ve bu dzeltme karar ile birlikte eski karar yine Av. Fatma Benli'ye teblie karmtr. Bu arada gerekeli kararn bir trl tebli edilmemesi zerine, kararn yazld tarih olan 28.09.2001'den tam on iki ay sonra 7 Ekim 2002 tarihinde mahkemeye dileke ile bavuruda bulunarak, "davann akbeti ve kararn gecikme nedeninin bildirilmesi" istenmitir. Bu dilekeden sonra, 30 Ekim 2002'de (davacs Meryem Altnta, vekili Av. Fatma Benli olarak grlen) teksir edilen ve nokta nokta braklan yerleri doldurularak hazrlanm olan karar, bu kez Av. Hsn Tuna'ya tebli edilmitir. Yazl dilekelerle uyarda bulunulmasna ramen, bu kararlar veren mahkemelerin hkimleri, son derece lakayt bir ekilde, karar verdikleri tarihten on ay sonra, bu usulszlkleri giderme ihtiyac dahi hissetmeden muamelelerini devam ettirmilerdir. Davacnn "makul bir srede davasnn grlmesini isteme hakk" bu davalar iin rafa kaldrlmtr. Brifinge Kaytsz Kalan Mahkemeler Samsun dare Mahkemesi Samsun 19 Mays niversitesi Eitim Fakltesi rencisi olup, barts yasa nedeniyle faklteye alnmayan E. ECE isimli renci, Samsun dare Mahkemesi'ne bavuruda bulunarak, idarenin hukuka aykr"ilemin iptali ve 1 milyar manevi tazminata" hkmedilmesini istemitir. Samsun dare Mahkemesi 01.10.1999 tarih ve 1999/139 E. 1999/908 K. Sayl karar ile "Faklteye almama ileminin" iptali ile "davada, 100.000.000 TL manevi tazminatn denmesine" karar vermitir. Karar oyokluuyla (l'e kar 2 oyla) alnmtr. Karara, mahkeme heyeti bakan M.K.A muhalif kalmtr.Davann reddi ynnde oy kullanan muhalif hkimin iki sayfalk gerekesine bakldnda, yukarda ele aldmz ve ablon gerekelere gre oluturulan, stanbul 2. ve 3. dare Mahkemesi kararlaryla tpa tp ayn olduu grlmtr. Bursa dare Mahkemesi Bartlrencilerin niversiteye alnmamas, Bursa Uludaniversitesi'nde de acmasz bir ekilde uygulamaya konulmutur. Bu renciler fakltelerine alnmad gibi, bir ekilde niversiteye girenlerin, yldrm hzyla ilem yaplarak okulla iliii kesiliyordu. Bu erevede, bartsyle faklteye girdii iin "bir yaryl yksekretim kurumundan uzaklatrma"

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1228 / 1404

cezas verilen Uludaniversitesi Tp Fakltesi rencisi H. Atasoy, bu cezann iptali ve yrtmenin durdurulmas talebiyle dava amtr. Davay inceleyen Bursa 2. dare Mahkemesi, disiplin cezasnn uygulanmamas iin "Yrtmenin durdurulmasna" karar vermitir. Daha sonra aklanaca gibi, bu dava da dier rnekleri gibi, balangta hukuka aykrlk gerekesiyle yrtmeyi durdurma karar veren heyetin yeleri -tabii hkim ilkesi ihlal edilerekdatldktan sonra, yerine atanan hkimler kanalyla, dava renci aleyhine sonulandrlmtr. te yandan, birok idare mahkemesinde, barts nedeniyle alan davalarda "dikte edilen gerekelere itibar etmeyerek" davaclar lehine karar veren hkimler, tek tek srgn edilmilerdir. Kamuoyuna, "Hkime rt Srgn", "Adalette Trban Srprizi", "Yargda Trban Srgn" olarak yansyan bu uygulamalarla, hukuksuz yasa talimatla srdrenler deil; adil, objektif ve hukuk erevesinde hareket etmeye alanlar cezalandrlmlardr. Edirne dare Mahkemesi'nde "bartl bir rencinin" davasnda "yrtmenin durdurulmas karan veren hkimlerden Bakan Ali Kazan, Trabzon dare Mahkemesine ye olarak, yine Edirne dare Mahkemesi yesi Abdurrahman Beer ise Trabzon Vergi Mahkemesine ye olarak srlmlerdir. Bursa dare Mahkemesi'nde, mam Hatip Lisesi rencileri tarafndan alan ve dnemin Bursa Valisi Orhan Taanlar'n "bart yasa genelgesi"nin iptali ve yrtmenin durdurulmas davas ile Bursa Uludaniversitesi'nden uzaklatrlan rencilerin at davada "yrtmeyi durdurma karar" veren hkimlerden Bursa 2. dare Mahkemesi Bakam Sabri nal, Aydn Blge dare Mahkemesi yeliine, ayn mahkemenin yesi Mehmet Ali Ceran ise Gaziantep Vergi Mahkemesi yeliine gnderilmilerdir. Samsun dare Mahkemesi'nde, bartlrencinin at davada, "davann kabul" ynnde oy kullanan hkim Cafer Ergen, Kayseri dare Mahkemesi'ne srgn edilmitir. Ankara'da yarg mensuplarna verilen brifinglerle, tarada bulunanlara da matbu, form mahiyetinde verilen metinlerle ynlendirilmeye allan hkimlerden, bu glerin istemedii kararlarn kmaszerine, hkimlerin susturulmas iin muhtelif tedbirler alnmtr. Bunlarn banda "mevhum, gln ve gerek d gerekelerle" hkimler hakknda soruturmalar almas gelmektedir. Bu dnemde, dnemin Adalet Bakan Hikmet Sami Trk'n onayyla birok hkim hakknda soruturma balatlmtr. Bunlarn en ilginlerinden birisi 11.09.2000 tarihini tayan 2.74.11.237. 1999 sayl Adalet Bakanl Ceza leri Genel Mdrl balkl soruturma yazsdr. Hkim Genel Mdr, N. Turan tarafndan imzalanarak Bakanlk Makamna sunulan yaznn ieriinde aynen yle denilmektedir:
Samsun dare Mahkemesi yeleri Stk Kele, Fatih Terzi, Resul omolu, Recep Ta, Hasan nal ile Samsun dare Mahkemesi eski yeleri halen Kayseri dare Mahkemesi yesi Cafer Ergen ve Kocaeli Vergi Mahkemesi yesi Nermin Kurt haklarnda verilen 09.05.2000 tarihli soruturma izni zerine adalet mfettii tarafndan dzenlenen 24.07.2000 gnl soruturma raporuna bal (2.74.11.237. 1999) sayl dosya incelendi...Yaptklar iler ve davranlaryla kiisel duygulara kaplarak grevlerini doru ve tarafsz yapamayacaklar kansn uyandrdklar,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1229 / 1404

Sosyal ve zel yaantlar ve elerinin kapal ve bartl giyim tarz nedeniyle evrede olumsuz imaj yarattklar, barts taktklar gerekesiyle haklarnda disiplin cezas uygulanan ya da bu nedenle okula alnmayan renciler tarafndan Samsun dare Mahkemesi'ne alan davalarda trbanlrenciler lehine karar verdikleri, Atatrk, laik ve demokrat olduu bilinen kiiler tarafndan alan davalarda n yargl davrandklar, hususundan ibarettir.

Yaznn soruturma gerekesinin akland blmde; "Elerinin kapal ve bartl giyim tarzn benimsedikleri, kendilerinin sosyal ve zel yaantlarnda meslee yakmayan davranlarda bulunduklar, toplu halde ve tren havasnda cuma ve teravih namazlarna gittikleri" ddia edilmi, Bu bakmdan, "Samsun dare Mahkemesi yeleri Stk Kele, Fatih Terzi, Resul omolu, Recep Ta, Hasan nal ile Samsun dare Mahkemesi eski yeleri halen Kayseri dare Mahkemesi yesi Cafer Ergen ve Kocaeli Vergi Mahkemesi yesi Nermin Kurt haklarnda disiplin ynnden gerei takdir ve tayin olunmak zere soruturma dosyasnn 2802 Sayl Kanunun 87. maddesi gereince Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu'na tevdiinin dnld" belirtilmitir. Adalet Bakan Hikmet Sami Trk tarafndan 06/09/2000 tarihli onay ile soruturma dosyalarnn HSYK'ya sunulmas uygun bulunmutur.

dari Yarg/Dantayn Tutumu


Fazilet Partisi'nden milletvekili seilen Merve Kavak'ya Trkiye Byk Millet Meclisi'nde yemin ettirilmemi, fiili saldr ile milletin verdii veklet grevinin ifas engellenmitir. Sadece bununla da yetinilmemi, -baka lke vatanda baka milletvekilleri olmasna ramenMerve Kavak hakknda, ABD vatanda olduu gerekesiyle, Bakanlar Kurulu karar ile Trkiye Cumhuriyeti vatandalndan karlmasna karar verilmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi'nde Blent Ecevit'in "bu kadna haddini bildirin" talimatna uyan DSP'li vekillerce yemin etmesi engellenen Merve Kavak, Bakanlar Kurulunun vatandalktan karma "kararnn iptali ve yrtmenin durdurulmas" talebiyle Dantay 10. Dairede dava amtr. Dantay 10. Dairesi, 08.05.1999 tarihli Hrriyet gazetesinde ilan edildii ekilde ve mahiyette Merve Kavak'nn davasnda nce yrtmeyi durdurma talebini daha sonra da davann esastan reddine karar vermitir. Mahkemenin karar malumu ilam mahiyetinde olmutur. nk Genelkurmay Bakanl'nn yksek yarg mensuplarna verdii brifingin bir gerei olan bu karar, aylar ncesinden gazetelerde yaymlanmtr. Nitekim Dantay'n yrtmeyi durdurma talebinin reddi karar, basnda "Dantay Esas Duruta" eklinde nitelendirilmitir. Dantay dari Dava Daireleri Genel Kurulu'nun 07.05.1999 tarihli kararndan sonra, Dantay'da gerek ilk derece mahkemesi ve gerekse temyiz incelemesi iin kendisine gelen davalar asndan yeni bir dnem de balam olmaktayd. Dantay 8. Dairesi, Z. Zeybel kararndan sonra Samsun 19 Mays niversitesi rencisi Esra Ege tarafndan Samsun dare Mahkemesi'nde alan ve mahkeme hkimlerinin srgn edilmesi ile sonulanan okula almama ileminin iptali ile 100 milyon, manevi tazminata

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1230 / 1404

hkmedilmesine ilikin karar bozarak idare mahkemesince verilen hukuki nitelikli bir karar"siyasi dncelerle" sonulandrm olmaktayd. nk gemi yllarda bartlrencilerin okullara girilerine bir mani bulunmad gibi, bartl olarak snava giren rencinin snavn geerli saymayan fakltenin ilemini ve bartlrenciyi faklteden uzaklatiran disiplin cezasn"hukuka aykr" bularak iptal etmiti. Bartl olarak faklteye (snava) girie engel olan bir kural olmamasna ramen 03/03/1987 tarihinde stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi'nde yaplan 'Kamu Hukuku' snav ile 23/03/1987 tarihinde yaplan "i hukuku ve sosyal gvenlik" ara snavna katlmasna ramen smava usulsz -bartl- olarak girdii gerekesiyle smav kad iptal edilen stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi rencisi tarafndan stanbul 2. dare Mahkemesi'nde alan davada, (14/02/1989 ve E:1987/572, K:1989/163 sayl karar) davann kabul ile snavlarn geerli kabul edilmesine karar verilmitir. dare Mahkemesi, davay kabul karar gerekesinde "Dava konusu olayda davacnn stanbul niversitesi ara (vize) snavlarna grevlilerin uyarsna ramen bartl olarak girdii tespit edilmi ise de bu eylemin ad geenin girdii snava ait katlarnn iptalini gerektirdii eklinde yrrlkte bulunan yasa ve ynetmeliklerde herhangi bir meyyidenin bulunmamas karsnda ilemde hukuka uyarlk bulunmad"n belirtmi, dolaysyla rencinin bartl olarak faklte ierisinde yaplan snav, ders ve benzeri eitim faaliyetleri iin bulunmasn yasaklayan bir kanun bulunmadn kabul etmitir. Bu karar, idare tarafndan temyiz edildii halde, temyiz bavurusu, Dantay tarafndan reddedilerek yerel mahkeme karar onaylanmtr. Ege niversitesi Hemirelik Yksek Okulu rencisi S. Toku, bartl olarak derslere girdii gerekesiyle "bir yaryl sreyle okuldan uzaklatrma" cezas ile cezalandrlmaszerine, cezann iptali iin zmir 4. dare Mahkemesi'nde dava amr. zmir 4. dare Mahkemesi 26.05.1995 tarih ve 493 sayl karan ile "ilemde hukuka aykmlk bulunmad" gerekesiyle davann reddine karar vermitir. Davaczmir 4. dare Mahkemesi'nin kararn temyiz ederek Dantay'a gndermitir. zmir 4. dare Mahkemesi'nin kararn inceleyen Dantay 8. Daire, 09.12.1997 tarih ve 1995/4731 E. 1997/3847 K. Sayl karar ile dare Mahkemesi'nin kararnn "bozulmasna" karar vermitir. Dantay 8. Dairesi, zmir 4. dare Mahkemesi'nin kararn bozma gerekesinde; ".. dosyann incelenmesinden davacrencinin i hastalklar hemirelii dersi uygulamalar srasnda, kep yerine barts takmas nedeniyle soruturma balatld, davacnn eyleminin Yksekretim Kurumlarrenci Disiplin Ynetmelii'nin 7/e maddesindeki ders, seminer, uygulama, laboratuvar, atlye almas ve konferans gibi almalarn dzenini bozmak eylemi kapsamnda deerlendirilerek, knama cezas verilmesinin nerildii, ancak davacnn daha nce de knama ve 10-15 gn sreyle okuldan uzaklatrma cezas ald gz nnde tutularak renci Disiplin Ynetmelii'nin 12. maddesi uyarnca suun tekerrr nazara alnarak bir yaryl uzaklatrma cezas verildii, YK renci Disiplin Ynetmelii'nin disiplin suunun tekerrr balkl 12. maddesinde "disiplin cezas verilmesine neden olmu bir fiil veya halin rencilik sresince tekerrrnde bir derece ar ceza uygulanr kural yer almtr. Bu maddedeki bir derece ar ceza kavramndan, suun nitelii hangi cezay gerektiriyorsa bu cezann bir derece arnn anlalmas gerektii aktr. Aksi bir anlay cezalarn derece derece arlaarak rencinin faklteden karlmas sonucunu dourur ki bu ANAYASA

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1231 / 1404

LE GVENCE ALTINA ALINAN RENM HAKKINI KISITLAYICI BR DURUMA YOL AAR. Aklanan nedenlerle .... Kararn bozulmasna karar verildii" belirtmitir. stanbul 2. dare Mahkemesi'nin "bartl olarak girilen snavn iptal edilemeyeceine" ilikin karar ve zmir 4. dare Mahkemesi'nin bartl olarak faklteye giren renciye verilen bir yar yl uzaklatrma cezasn onaylayan kararn bartl faklteye girme sonucu artrlarak verilen bir yar yl uzaklatrma disiplin cezasn, Anayasal renim hakkn kstlayc olarak deerlendirip bozan Dantay 8. Dairesi karan ve emsali kararlar, Yarg'nn brifingle etkilenmesi sonras deimi, bartl faklteye girmek bir yana, girmeye teebbs bile "sisteme bakaldr olarak" yorumlanmaya, dolaysyla bartllerin Anayasal ya da yasal herhangi bir eitim hakknn bulunmad vurgulanmaya balanmtr. nceki yllarda "barts" ile ilgili verilen olumlu kararlarn aksine ynlendirme -empoze etme- ve dikte ettirme yntemiyle bartller aleyhine deitirilen kararlar, "barts iin son nokta" olarak deerlendirilmitir. Hukuk devletinde, davalarn reddi ya da kabul, dava konusu ilem ya da eylemle ilgili hukuk normlannn bir gereidir. Hkimler, hukuk kurallarerevesinde yaptklan incelemede davann taraflarnn kimlii, etnik kkeni, cinsiyeti, dini ya da felsefi ve siyasi grnden etkilenmeksizin kararlarn verecektir. Genel ve evrensel hukuk ilkeleri ve bak bunu gerektirmektedir. Halbuki brifingli, ynlendirmeli yarg sreci, hldmlerin kararlarna yasalarn dnda dikkate almalar gereken bir ksm hususlar daha eklemitir. Bunlardan biri de "devletin li menfaati"dir. dare mahkemelerinde veya Dantay'da idareyi temsil edenler, davaclarn iddialarna kar "hukuki gerekeler" ileri srme yerine, mtemadiyen "devletin li menfaati bunu gerektirir" savunmasn kullanmlardr. Yargya mdahale srecinde en ok etkilenen davalardan bir blm de "denklik iptalleri" ile ilgili davalardr. "Topyekn sava" dorultusunda uzun yllar boyunca herhangi bir problem yaamam, bir ksm memuriyet nedeniyle emekli olmu ya da emeklilii gelmi, bir ksm doktora yapm, Msr El-Ezher, Pakistan slam niversitelerinden mezun olmu Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn diploma denklikleri iptal edilmek suretiyle statleri ile oynanmtr. Onlarca yl nce, yurt dnda yksek renimlerini tamamlayan kiilerin alm olduklar diplomalar, gemie yrrl olarak iptal edilmitir. Bu konuda alm bulunan davalarda YK temsilcileri, yllar ncesi alnan diplomalarn iptaline makul bir gereke bulamadklarmdan, "devletimizin li menfaati bunu gerektirmektedir" savunmasn ileri srmler, ne yazk ki tarafsz ve bamsz yargmz tarafndan bu gerekeler geerli kabul edilerek davalarn reddine karar verilmitir. Bu konuda yargnn ne denli tarafl kullanldna iaret eden bir rnei, Msr'da bulunan ve uluslararasne sahip El-Ezher niversitesi mezunu N. Altnerdir. Diplomasnn denkliini iptal eden YK ilemini dava eden Altner, denkliin niin iptal edilemeyeceine dair birok hukuki gereke dava dilekesinde belirtmitir. Buna karlk daval YK tarafndan verilen savunma dilekesinde davann niin reddedilmesi gerektiinin ifreleri mahkemeye yle verilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1232 / 1404

"..Ayrca radikal dinci baz kii, rgt ve kurulularn, ideolojik amala zellikle El-Ezher niversitesi'ne renci gtrdkleri, bu rencilere Cumhuriyetimizin ve Anayasamzn temel ilke ve kurallarna aykr ideolojik eitim verildii, bu durumun demokratik, laik ve sosyal hukuk devletimizin gelecei iin tehlike arz ettii Dileri Bakanlmzn, bykelilerimizin, eitim ataelerimizin resmi yazlarnda ifade edilmitir.Btn bu olgular karsnda da lkemizin li menfaatleri, kamu yarar gz nnde bulundurularak.... tarihli karar alnmtr." Neticede Dantay 8. Daire "hukuk ilkelerine, hukukun stnlne, maddi gereklere" gre deil, "devletimizin li menfaatine, Dileri Bakanl'nn, bykelilerin, eitim ataelerinin gzlemlerine, siyasi dncelerine ve ideolojikanlaylarna" dayanan bir kararla davann reddine karar vermitir. (Dantay 8. Daire 1997/3975 E. Sayl dosyas) Karar; "Cumhuriyet Balosuna Katlmazsan, Ynetici Olamazsn!" Devlet memurluuna nasl girilecei, devlet memurluuna girite aranacak artlarn neler olduu "devlet memurlar yasas"nda beklenmitir. Memuriyete baladktan sonra hangi uygulamalarla karlaabileceine de yasa ve ynetmelikler ile iaret edilmitir. Memuriyette ykselme/terfi hususu da ilgili kurumlarca yasalara uygun olarak karlan ynetmeliklerle belirlenmektedir. Bu nedenle devlet memurluunun kazanlmasnda ya da terfi etmede veya memuriyet grevinin srdrlmesinde yasalarda belirtilmeyen artlar koulamaz. 1997 sonras yargya yaplan mdahaleler bu yndeki kurallar da alt st eden uygulamalara yol amtr. Tekirda-Malkara Endstri Meslek Lisesi Mdrl grevini yrten M. nsal, 1998 ylnda alan bir disiplin soruturmas ile grevden alnarak baka bir okula atanmtr. Soruturma dosyasnda aynen unlar yazlmaktadr:
...eitim yneticisi -okul mdr- olarak resmi grevini basar ile srdrmektedir. Grevi dnda sadece 'dinci" bilinen kesimle ilikilerini srdrmekte, alma saatleri iinde de olsa Cuma namazlarn aksatmamakta, ei bir sembol olarak kabul edilen 'trban' takmakta ve kapal dolamakta, ilikileri de sadece kendisi gibi giyinen kesimle olmakta, Ulusal Bayramlar ve Cumhuriyet Balosu da dahil eiyle hibir toplantya katlmamaktadr. Bu balamda evrenin sosyal ve kltrel ortamndan uzak, belli bir kesimle uzlam ve birlikte hareket eden kapal bir aile yaantsnn ortaya kt belirlenmi, bunun zerine davacnn grev alannn bir blmn tekil eden eitim-retim faaliyetlerinde baarlalmalar yapt ancak, bir yneticide bulunmas gereken en nemli zelliklerden tarafszlk ilkesini ihlal eder nitelikte bilgi ve duyumlarn kk bir ilede yaygn bir ekilde konuulduu, somut bir rnei olmasa da toplumda bazevrelere kar zaaf olduuna dair yorumlar yapld, ayrca bu kesim dndakilerin de aile olarak kendilerini soyutladklar, laik bir lkede dinci akmlarn sembol haline gelen trban yanl mesajlara neden olabileceini dnmeksizin eine kullandrarak hakkndaki sylentilerin daha da artmasna ve eitim messesinin zedelenmesine neden olmutur.

Bu, hukuki adan izah mmkn olmayan, nyarg ve ideolojik gerekelerle hazrlanan soruturma raporuna dayanarak grev yeri deitirilen M. nsal'n davas Edirne dare Mahkemesi'nce kabul edilerek ilem iptal edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1233 / 1404

Milli Eitim Bakanl'nn karar temyiz etmesi zerine davay ele alan Dantay 5. Dairesi, yerel mahkemenin kararn bozarak "rapor ieriinin, dolaysyla grevden alma ileminin hukuka uygun olduuna" karar vermitir. Dantay 5. Dairesi, raporda belirtilen hususlarn, "davacnn yklendii grevin zellii ve nemi karsnda yneticilik konumunu ve kurumu temsil niteliini yitirdii.." gerekesine yer vererek soyut, tespiti ve deerlendirilmesi imknsz iddialar delil kabul etmi ve buna istinaden yerel mahkeme kararn bozmutur. Dantay 5. Dairenin kararna gre "Mesleinde baarl, iyi bir ynetici olmak" yeterli deildir. Yneticilik grevini srdrebilmesi iin "trbansz ei ile Ulusal Bayramlara ve Cumhuriyet balolarna katlmas", ayrca bayan "einin nasl giyineceine de -zellikle barts, uzun manto, yanl anlamalara msait renkten elbiseler giymemesini salamak iin- mdahale etmesi" gerekmektedir. Kararda grldzere, memurlar iin, sadece devlet memurlar yasasnn aradartlar yeterli grlmemekte, bu yasadaki artlara ilaveten, tarafsz ve bamsz mahkemelerin izdii artlar da tamas gerekmektedir. Aksi halde kamu grevinde ka seneden buyana altna baklmakszn bir anda grevine son verilebilecektir. Eitimde Katsay Davas Yargnn hukukun gereklerinden ziyade ideolojik kayglarla hareket ettiini gstermek asndan, son dnemde Dantayn niversite giri snavlarnda katsay uygulamasna ilikin verdii kararlar zerinde de durulmaldr. 28 ubat 1997 ncesinde, Trkiyede niversiteye giri sisteminde genel liseler ile meslek liseleri arasnda herhangi bir ayrmclk sz konusu deildi. renciler -hangi liseden geldiklerine baklmakszn- ayn snava tabi tutulurlar ve bu snavda gsterdikleri baar orannda niversitelere yerletirilirlerdi. 28 ubat sreci ile bu durum kkten bir deiiklie urad. MGKnn, 28 ubat 1997de irticai faaliyetlere kar mcadele arsn ieren bir bildiri yaynlamas ile birlikte tm dengeler alt-st oldu. YK, meslek liselerinin arlkl ortaretim puanlarnn, SSde alanlarnda bir okulu seerlerse 0.5, alanlarnn dnda bir okulu seerlerse 0.2 ile arplmasn kararlatrd ve bylece katsay sorunu dodu. Sorunun temeli, hesaplama ynteminin deitirilmesinden tr meslek liselerinden mezun rencilerin niversiteye giri snavlarnda daha fazla soru yapsalar bile genel lise mezunlarndan daha az puan almalar ve dolaysyla niversitelere girememeleriydi. Meslek lisesi rencileri -niversite snavnda doru cevaplar ok dk bir katsay ile arpld iin- genel lise rencilerinden ok daha fazla soruyu doru zseler bile daha az puan aldklarndan baarsz saylyorlar ve hak ettikleri niversiteleri okuma imknlar ellerinden alnyordu. Bu ayrmc uygulamann ncelikli hedefi, mam-Hatip liseleri idi. 21 Temmuz 2009da YK, niversiteye giri snavnda farkl katsay uygulamasn kaldran bir karar ald. Bu kararla dz lisede okuyanlar ile meslek lisesinde okuyanlarn katsays eitlendi ve lisede setii alann dnda bir alanda niversite eitimi almak isteyenlerin karlatklar dezavantaj ortadan kaldrld. stanbul Barosu, YKn bu kararna kar, kararn iptali ve yrtmenin durdurulmas istemiyle dava at. Dantay 8. Dairesi, YKn kararnn yrtmesini oy birliiyle dur-

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1234 / 1404

durdu. Katsaynn eit olarak uygulanamayaca grnden hareket eden Dantay, bir bakma, niversiteye giren renciler arasnda eitlii tesis eden bir karar eitlie aykr buldu. Bunun zerine YK, konuyu yeniden dzenledi ve dz liseler ile meslek liselerine farkl katsay uygulanmasn kabul eden ancak katsaylar arasndaki fark daraltan yeni bir karar ald. Buna gre, alan ii tercihlerde 0.8, alan d tercihlerde 0.3 katsaysnn esas alnacana ilikin dzenleme deitirildi, alan ii 0.15, alan d ise 0.13 katsay uygulanmas ngrld. Fakat stanbul Barosu, YKn bu kararnn da iptal edilmesi ve yrtmesinin durdurulmas talebiyle bir kez daha Dantaya bavurdu. Dantay 8. Dairesi, bu kez de, katsaylar arasndaki farklln yeterli olmad tezine dayanarak, YK kararn hukuka aykr buldu. Dantayn katsayya ilikin olarak ald her iki karar da, hem Anayasaya hem de idare hukukunun temel esaslarna aykrlk tamaktadr. Bir kere, Anayasann 125inci maddesi, idarenin btn eylem ve ilemlerinin yarg denetimine tabi olacan belirlerken, ayn zamanda bu denetimin snrlarn da izer. Anayasaya gre, yarg makamlar, idarenin eylem ve ilemleri hakknda ancak hukuka uygunluk denetimi yapabilir, yerindelik denetimi yapamazlar. Ne var ki, anlan kararlarnda Dantayn yerindelik denetimi yapt aktr. Dantay, kendisini idarenin yerine koymakta, nce dz lise ile meslek lisesi rencileri arasnda bir eitliin olmamas gerektiine karar vermekte, daha sonra bu eitsizliin hangi oranda uygulanmas gerektiini de kendisi belirlemektedir. 0.130.15 aral yerinde deil, uygun olan 0.803 araldr deyip bir idari ilem yapar gibi yrtmenin yetkilerine mdahale etmektedir. Sz konusu kararnda Dantay, hem bir katsay farknn varln zaruri grmekte hem de bu farkn alabilir bir niteliinin bulunmamas gerektiini belirtmektedir. Eitimin en nemli zelliklerinden biri, bir toplumdaki farkl toplumsal gruplar ve snflar arasndaki geikenlii salamak iken, Dantay bu kararlarda kulland ifade ile eitimi bir kast sistemi mant iinde dndn belli etmektedir. Dantaya gre iki grup vardr: Birinci grup, dz liseler ile fen liseleri ve Anadolu liselerinde okuyan ve yksek katsayya sahip rencilerden olumaktadr ve Dantay bunlar st bir hukuki statde grmektedir. kinci grup ise, meslek liselerinde okuyan ve dk katsayya sahip rencilerden meydana gelmektedir ve Dantayn indinde bunlar alt bir hukuki statye tekabl etmektedirler. Dantay, bu iki grup arasnda herhangi bir geiin mmkn olmamasn arzulamaktadr. Bu nedenle de, bu gruplar arasndaki farkn, alttakilerin hibir ekilde sttekilerle ayn okulda okumalarna imkn vermeyecek kadar yksek tutulmas gerektiine hkmedebilmektedir. Dantayn alamaz katsay fark oluturulmasn mecburi grmesinin hukuki bir sebebi yoktur. rencilerin aamayaca nitelikte bir katsaynn belirlenmesini zorunlu klan herhangi bir hukuk kural tasavvur edilemez. Burada Dantayn kararn oluturan temel faktr, hukuki deil ideolojiktir ve bunun izlerini de 28 ubat srecinde bulmak mmkndr. Post-modern darbe srecinde uygulamaya konulan planlardan birisi de, mam Hatip lisesi mezunlarnn yarg kurumlar ve kamu ynetimlerinden uzaklatrlmasdr. Darbeci zihniyetler, mam Hatip Liselerini srekli bir engel olarak grmler, bu rencilerin nn kesmek iin frsat kollamlardr. Yargnn, darbe srelerinde emir komuta zinciri ierisinde hareket etmesi iin, imam hatip okullar gndeme alnmtr. nce bu okullarda renim gren kz renciler iin, "imam olamayacaklarna gre, imam hatiplerde kz renciye gerek bulunmad" trnden

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1235 / 1404

iddialarla, kz rencilerin imam hatip liselerine girileri engellenmeye allrken, "imam hatiplerde renim gren renci saysnn, Trkiye'nin imam ihtiyacnn ok zerinde olduu" gerekesiyle de renci says azaltlmaya allmtr. mam hatip okullar zerinde oynanmak istenen oyunlar iin nce Bat alma Grubu bnyesinde proje yaplmtr. 28 ubat 1997 tarihli MGK kararlar arasnda "klk kyafet sorunu" olarak gndeme getirilmi, Refahyol iktidarnn yklmaszerine, yeni oluturulacak hkmette ele alnmas gereken hususlardan biri "imam hatip okullarnn kapatlmas" olmutur. Darbe srecinde iktidara getirilenler, kendilerine altn tepsi iinde sunulan iktidar karlnda, nce imam hatip okullarnn orta ksmn kapatm, bununla yetinilmeyerek, niversite snav ile hak ettii her niversiteye girebilen imam hatip okulu rencilerinin nne "kat say" engeli getirilmitir. Katsay uygulamasna gre, okullar belli alanlara ayrlm, kendi alanna gre tercih yaptnda orta renim baar puan 0.5 ile arplmakta, baka bir alana ilikin niversiteyi tercih yaptnda, puan 0.2 ile arplmak suretiyle he-' saplanmaktadr. Bu uygulamaya gre imam hatip okullarnn alan, lahiyat faklteleri, lahiyat Meslek Yksek Okulu ve lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlii" ile snrlanrken, ilahiyat fakltelerine ve dier iki blme- alnacak renci saylan drlmtr. Bir yandan hak ettii puan, alan uygulamas ile krplmak suretiyle esasl bir eitsizlik ve adaletsizlik yaplrken, dier yandan, girebilecei fakltelerin renci kontenjan drlerek niversiteler, olduka baanl olan bu rencilerin yzlerine kar kapatlmtr. Bu haksz ve hukuk d uygulamaya kar, imam hatip lisesi ve meslek liseleri rencileri, haklann mahkemelerde aramaya karar vermiler, bu dnce ile Dantay'da davalar amlardr. Bu yndeki ilk uygulama, 1999 ylniversite giri snavnda uygulamaya konulmutur. mam hatip lisesi rencileri tarafndan 1999 ylnda alan "kat say uygulamasnn iptali ve yrtmenin durdurulmas" davalaryla, konu Dantay'a tanmtr. Dantay 8. Dairesinde alan bir davada, Dantay tetkik hkimi "hukuka aykrlk nedeniyle davann kabul edilmesi gerektii" grn bildirmitir. Dosyay inceleyen Dantay savcs da alan snrlamas gibi "radikal deiikliklerin mevcut stat iinde renim gren ve alana ynelmirencilerin hukuki durumlarnda esasl deiiklik getirecei, kazanlm haklarn ihlal edecei, hatta maduriyetlerine yol aacanbelirtmi, bu yeni uygulama ile "..hukuk programna yerlemek amacyla nceki sisteme gre alan semirencilerin tercih ettikleri programa girmeleri hemen hemen tmyle olanaksz hale geldii, .. katsay uygulamas nedeniyle meydana gelen puan kaybnn, davacrencinin durumunda olan renciler iin tam anlamyla bir hak kayb olduu" nu vurgulamtr. Dantay savcs sz konusu grlerinde kat say uygulamasnn "mevcut statde okuyan ve bir alana ynelmirencilerin madur edilmemesi, daha sonraki renci kuann da iyi bilgilendirilerek bir gei kural ile daha sonraki yllar uygulanmas gerekirken dorudan uygulanmasnn hukuka uygun bulunmad"n ileri srm ve alan snrlamas getiren uygulamann "iptaline karar verilmesini" dolaysyla davamn kabuln istemitir.( Dantay 8.Dairesi 14/12/2000 gn E:1999/397, K:2000/8248) Dantay 8. Dairesi, imam hatip okullanrun niversiteye giriine engel olarak kabul edilen Dantay Savcs ve tetkik hkimince de hukuka aykrl savunulan "alan snrlamas"

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1236 / 1404

davasnda "eitim kelerinin ngrd amaca, kamu yarar ve hizmet gereklerine aykrlk bulunmad" gerekesiyle "davann reddine" karar vermitir.( Dantay 8.Dairesi 14/12/2000 gn E:1999/397, K:2000/8248) Sz konusu kararn temyizi zerine Dantay dari Dava Daireleri Genel Kurulu, ayn mahiyette karar vererek, alan snrlamasnn hukuka aykr olmadna hkmetmitir. mam hatip okullarnda renim gren rencilerin yksekrenime girileri iin bir engel olarak karldnda geni bir halk kitlesinin gr birlii iinde olduu "alan snrlamas" davalar da yargnn politik suiistimaline uram davalardan birisidir. 1976 ylnda balayan uygulama ile imam hatip okullan ve dier meslek liseli renciler yksek renime gei iin konulan snavlara katlmak ve gitmek istedii fakltenin puann almak kaydyla niversitenin her bir blmne girebilmilerdir. Bu srete lahiyat Fakltesi bata olmak zere, Tp faklteleri, Mhendislik faklteleri ve zellikle de Hukuk faklteleri ile Siyasal Bilgiler fakltelerine binlerce imam hatip rencisi kayt yaptrm ve mezun olmutur. 1998 ylma kadar herhangi bir engelle karlamayan imam hatip lisesi rencilerinin, 1990'l yllarda hukuk ve siyasal bilgiler fakltelerine ynelmeleri, bazevreleri rahatsz etmitir. 2 Temmuz 1993 gn Sivas'ta meydana gelen olaylarla ilgili olarak alan davada -hi ilgisi olmamasma karn-imam hatip okullar gndeme gelmi, olayda bir ocuu vefat eden Alevi bir vatandamz, durumada, "imam hatip okullarnn kapatlmas halinde ikyetinden vazgeeceini" beyan etmitir. Ayn yllarda grev yapan Adalet Bakan Mehmet Moultay, hkim ve savc almlar iin yaplan bir smav "kazananlarn ounluunun imam hatip kkenli kiiler olduu" gerekesiyle iptal etmi, mteakip dnemde yaplan snavlara katlarak smav kazanan imam hatip mezunlarn da mlakatlarda elemek suretiyle grev almalarn engellemitir. O gnlerde imam hatip okullarnn kapatlmas ile ilgili baz projeler dnlmse de lkenin iinde bulunduu ekonomik kriz ve siyasi iktidarn zayfl nedeniyle dnlen projeler uygulamaya konulamamtr. 1995 genel seimleri, beklentilerini karlamam, Refah Partisi seimden birinci parti olarak kmtr. Refah Partisinin iktidara getirilmemesi iin aba sarfedilmi ancak dier partilerden bir koalisyon oluturulamad iin Refah-Yol olarak anlacak Refah Partisi-Doruyol Partisi tarafndan oluturulan hkmet i bana gelmitir. mam hatip okullar, Refah Partisi'ne kar verilen mcadelede srekli bir argman olarak kullanlmtr. Zaman zaman bu partinin "arka bahesi" nitelemesine maruz kalan imam hatip okullarnn, orta ksmlarnn kapatlmas iin, ilkretimin 8 yla karlmas gndeme getirilmi, bu eitimin "kesintisiz" olmas kararlatrlmtr. Refah-Yol iktidan ksa bir sre iinde postmodern darbe ile ykldndan bu proje sonulanmamtr. ANASOL-D Hkmeti dneminde, nce ilkretimin sresi 8 yla karlarak imam hatip okullarnn orta ksm kapatlmtr. lgin olan "kesintisiz eitim yasasyla imam hatip okullannm orta ksmnn kapatlmasnn", Anavatan Partisi Genel Bakan Mesut Ylmaz tarafndan Hacbekta'ta yaplan bir konumada "Alevi vatandalara armaan ettiinin" aklanmasdr. mam hatip okullarnn kapatlmasndan Alevi vatandalarn ne tr bir kazanmnn olaca, bu gne kadar anlalamamtr. 1997 yl sonu itibariyle stanbul

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1237 / 1404

niversitesi Rektrl'ne seilen Kemal Alemdarolu'nun ilk ele ald konulardan biri, kz rencilerin barts kullanmasnn nasl engellenecei, dieri ise Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakltelerinde ok miktarda bulunan imam hatip lisesi mezunu rencilerin faklteye girilerinin nasl engelleneceidir. Postmodern darbeyi bin yl srdrmek isteyenler, Trkiye'nin ynetiminde etkinlie sahip olan hukuku ve kamu yneticisi yetitiren fakltelere giriler iin tedbir almak istemilerdir. Adli Yargnn Tutumu Usul hkmlerine aka aykr olarak, davalarn yarglama yerlerinin ve mahkemelerin deitirilmesi, 4 Ocak 1997 tarihli basnda olduu gibi "nemli davalar srgne kt" eklinde yorumlanmtr. 1990 sonrasnda yargya aka mdahalenin ilk rnei, "Sivas olaylar davas"dr. Olayla ilgili olarak yaplan tahkikat sonunda, Sivas Ar Ceza Mahkemesi'nde alan dava, yarglama safhasnda Ankara Ar Ceza Mahkemei'ne gnderilmitir. Dava dosyas Ankara'ya intikal eder etmez Devlet Gvenlik Mahkemesi basavcs Nusret Demiral tarafndan kaleme alman "Dnce rnei" isimli "mdahale ve ynlendirme" amal yazdan sonra, Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu'na aykrlktan dolay Asliye Ceza Mahkemesi'nde ve boularak lm olaylar nedeniyle Ar Ceza Mahkemesi'nde grlmesi gereken davalar birletirilerek, Devlet Gvenlik Mahkemeleri'nde grlmesi gerektii ne srlmtr. Bu yazdan ksa bir sre sonra btn davalar, Ankara 1 nolu DGMde birletirilmi ve bu mahkemede grlmeye balanmtr. Btn ynlendirmelere ve mdahaleye ramen, yarglama sonunda Ankara DGM, somut olayda, devlet aleyhine sular, terr ve rgt sularnn unsurlarnn olumad gerekesiyle, sanklardan bir ksmm Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu'na muhalefetten, bir ksmn da (24 kii) eski Trk Ceza Kanunu madde 450/6'da ifadesini bulan "faili gayrimuayyen ekilde bina yakmak suretiyle adam ldrmek" suundan mahkm etmi ve bir ksmnn da beraatine karan vermitir. Kararn temyiz edilmesi zerine, Yargtay 9. Ceza Dairesi tarafndan, olayn (mlga) TCK. 146. maddede ifade edilen "anayasal dzene kar su" kapsamnda "cumhuriyete ynelik bir kalkma" olarak deerlendirilmesi gerektii ynndeki bir gereke ile bozulmutur. Temyiz aamas devam ederken, yarglamann ilk aamasnda yer alan hakimler deitirilmi ve balangta fonksiyonsuz kalan "dnce rnei" bu aamadan itibaren fonksiyon icra etmeye balamtr. Nitekim yarglamann bu safhasnda, Yargtay'n bozma karan dorultusunda hareket edilmi ve kamuoyunda bir 'misilleme' olarak deerlendirilecek ekilde, sanklarn 37'si hakknda lm cezas verilmitir. Yirmiden fazla sank ise yedi buuk yl civarnda ar hapis cezas ile tecziye edilmitir. Bu davaya mdahale edildii, yllar sonra ak bir ekilde anlalmtr. Yarglama, rgtl sulardan kabul edilen Trk Ceza Kanunu madde 146 uyarnca yaplm ve cezann da buna gre verilmi olmasna, sanklarn terr sulusu kabul edilmesine karn 2003 ylnda karlan, terr sulularn topluma kazandrmay amalayan yasadan ayn mahiyette ceza alan birok kii yararlandrlrken, Sivas Davas hkmlleri yararlandrlmamlardr. Hkmllerce yaplan bavuru sonras, basnn ve yargya basky rutin hale getirmi kii ve kurumlarn

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1238 / 1404

aklamalarzerine yarg, mahkm ederken ve infazn yaparken 'terr sulusu' kabul ettii kiilere af niteliinde bir yasay uygulamay reddetmitir. Gazeteci Metin Gktepe'nin gzaltnda iken polislerce dvlerek ldrld iddiasyla alan davann yarglamas Eyp Ar Ceza Mahkemesi'nde balam, daha sonra Aydn Ar Ceza Mahkemesi'ne, oradan da Afyon Ar Ceza Mahkemesi'ne gnderilerek devam ettirilmitir. Babalar Davas: Postmodern darbe ncesi mdahale edilen yarglamalardan bir dieri Babalar katliam sanklar ile ilgili davadr. Davaya bakmaya yetkili mahkeme Erzincan Devlet Gvenlik Mahkemesi'ydi ve yarglamada anlan mahkemede balamt. lk durumann akabinde Yargtay, davann naklini gerektirecek hakl ve hukuki hibir sebebe gerek gstermeksizin, davann zmir Devlet Gvenlik Mahkemesi'ne nakline karar vermitir. Sivas olaylar ile ilgili davay Sivas'a en yakn olan Ankara'ya nakleden Yargtay, Babalar Davasn zmir DGMye nakletmekte bir beis grmemitir. Madurlarn -mahkemeye ulamas- ve davay takip etmesi bylece engellenirken, binbir glkle mahkemeye ulaabilenler de, mahkemenin aalamalarna maruz kalmlardr. Madurlarn fakirlii kyafetlerine de yansyor ve bu durum mahkeme iin bir tahkir gerekesi oluturuyordu. Mahkeme bakan, duruma salonuna terlikle gelen bir maduru azarlayarak salondan karrken, baka hi bir davada rastlanmayacak sebeplerle madurlar salondan karmakla tehdit ediyordu. in ilgin yan hkimin, bu tavrn gizleme ihtiyac dahi duymamasyd. Adil bir yarglamann temel unsurlarndan olan ekli ilemlere, davann taraflarna ve taraf vekillerine eit mesafede bulunma ykmll hibir ekilde dikkate alnmyor, bazen madur vekillerinin baklarndan bile rahatszlk duyduunu belirtebiliyordu. Byle bir yarglama sonunda suun failleri olduu konusunda ikna edici delillerin bulunduu 20'ye yakn sanktan, sadece 17 yandaki bir ocua ceza veriliyor ve dosya bu haliyle kapatlyordu. Btn bu sre, davay takip eden kamuoyunda, davann sessiz sedasz kapatlmak amacyla zmir'e nakledildii kanaatini glendiriyor, davay yakndan takip edenler iin, kesinlik derecesinde bir gereklie dnyordu. Recep Tayyip Erdoan/iir Davas Yargda, yargnn politik suistimaline maruz kalan, hatta, "usul hkmlerini" yok sayan birok uygulamaya rastlanmaktadr. Bunlardan biri de, Sayn Recep Tayyip Erdoan'n, stanbul Bykehir Belediye Bakan olduu dnemde maruz kald dava dosyasna ynelik uygulamadr. 1997 postmodern darbesinin hedefindeki Refah Partisi'nin, stanbul Bykehir Belediye bakan olan Recep Tayyip Erdoan, Siirt'te yapt ak hava toplantsnda, halka hitap etmi/konumas ierisinde nlairlerimizden birinin iirinden "bir drtlk" okumutur. Terrist Semdin Sakk'n ifadelerinden "sahte belge" reterek Fazilet Partisi'ni kapatmak iin "gerek d gereke" hazrlayanlar, iirde geen " sng, mifer, asker..." gibi kelimelerden su yaratmaya almlardr. Ne iirde ve ne de konumann btnnde herhangi bir su veya su kast olmad halde, kamu davas almas ve Diyarbakr 3 No'lu Devlet Gvenlik Mahkemesi'nde grlen davada Sayn Recep Tayyip Erdoan'n, Trk ceza yasasnn 312. maddesi gereince 10 ay hapis ile cezalandrlmas, yarg sistemimizin politik suistimale ne kadar ak olduunu kantlamaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1239 / 1404

Yargnn politik suiistimali, soruturmay yrten ve kamu davas aan savc ile mahkmiyet karar veren mahkemeyle snrl kalmam, bu usulszlkler silsilesine Yargtay da katlmtr. Temyiz bavurusunu inceleyen Yargtay 8. Ceza Dairesi'nin 23.09.1998 tarihinde yerel mahkeme kararnn onaylamasyla birlikte, dosya infaz savclna tevdi edilmi, Recep Tayyip Erdoan Pnarhisar cezaevine konulmu, stanbul Bykehir Belediye Bakanl da elinden alnmtr. Cezann infazndan sonraki srete, Recep Tayyip Erdoan'n mahkmiyetine gereke yaplan Trk Ceza Yasasnn 312. maddesinde deiiklikler yaplmtr. Bu deiiklik zerine Recep Tayyip Erdoan adna mahkmiyet karar veren Diyarbakr 3. Devlet Gvenlik Mahkemesi'ne bavuruda bulunularak "mahkmiyete esas kabul edilen eylemin su olmaktan kt" ve "bunun zorunlu sonucu olarak hkmllk kararnn adli sicil kaydndan kartlmasna" karar verilmesi istenmitir. Diyarbakr 3 no'lu DGM, "dosya zerinde" yaplan inceleme sonunda, "yaplan deiikliin eylemi su olmaktan karmad" gerekesiyle bavuruyu reddetmitir. Duruma almakszn, "dosya zerinden" verilen kararlarn itiraza tabi olmas nedeniyle Diyarbakr 3. Devlet Gvenlik Mahkemesi'nin "red" kararna itiraz edilmi, itiraz zerine dava dosyas, itiraz incelemekle yetkili (takip eden) Diyarbakr 4. Devlet Gvenlik Mahkemesine gnderilmitir. tiraz inceleyen Diyarbakr 4. Devlet Gvenlik Mahkemesi, yasa deiikliinin Recep Tayyip Erdoan'n mahkmiyetine gereke kabul edilen eylemi "su olmaktan kard" sonucuna vararak, "hkmllk kaydnn adli sicil kaydndan silinmesine" karar vermitir. Mahkemenin bu karar kesin olduundan, bu haliyle Yargtay' ilgilendiren bir yn bulunmamaktadr. Ancak bu davann Yargtay'a gidebilmesi, Adalet Bakanl'nn kanun yararna bozma isteiyle mmkn olabilecek iken bu yola tevessl edilmemi, yarg tarihinde eine ender rastlanacak bir yntemle dava dosyas Yargtay'a getirtilmitir. Yargtay aamas, bundan nceki aamalar aratmayacak niteliktedir. Bu noktada yargy ynlendirenler hemen devreye girmiler, Yargtay Basavcs Diyarbakr Savcsn telefonla arayarak Diyarbakr 4 no'lu DGM'nin Recep Tayyip Erdoan lehine verdii kararn dosyasnn "acilen" ve "elden" Ankara'ya gnderilmesini istemitir. Diyarbakr Basavcl da hiyerarik st olmayan Yargtay Basavcsinn telefon talimatn emir" telakki ederek dosyay acilen Yargtay'a gndermi ve darbe srelerinde yaanabilecek bir ileme imza atmtr. Dava dosyasnn, hukuka uygun olmayan yntemlerle Yargtay'a getirten Yargtay Basavcs, dosya ile ilgili teblinamesini (dncelerini) hazrlayarak Yargtay Ceza Dairesi'ne vermitir. lgili daire, nne hukuk d yollarla getirtilen dosyay inceleyerek Diyarbakr mahkemelerinin incelemelerinin "durumasz yapld" gerekesiyle kararlar "yok" saym, bununla da yetinmeyerek, (yasal olarak esas mahkemesinin yerine karar verme yetkisi olmad halde) kararn yok sayd mahkemenin yerine geerek Diyarbakr 3 Nolu DGM'nin red mahiyetinde "aleyhe verdii" kararn onaylamtr. Bu mdahalede "hukuk sisteminin" zorunlu kld usul atlanarak "hukukun stnl" ilkesi inenmitir. Adalet Bakanlnca izlenen "yazk emir" yoluyla Yargtay incelemesine tabi tutulmas imkn olan dosya, olaanstartlarda gerekleebilen yolla, dorudan ve telefon talimat ile ele geirilerek, yarg d glerce amalanan sonu elde edilmi, ayn zamanda usul hkmleri de alt st edilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1240 / 1404

Bu uygulama ile "hukuka gven" ilkesi ortadan kaldrlm, "hukuk gvenlii" onu korumas gereken hkimler ve savclar eliyle rselenmi, yok edilmitir. Yarg tarihimizde ilk kez, Yargtay, bu uygulama ile hukuk kurallarnnngrdekilde deil, Yargtay Basavclnn telefon emri ile bir dosyaya el koymutur. Herkesin her zaman ihtiyac olan "hukuk" Yargtay Basavclnn ideolojik amac uruna feda edilmi, tarafsz olmas gereken yarg ypratlmtr. Salih Mirzabeyolu Davas Bakrky 3.Ar Ceza Mahkemesinin 05/04/2010 tarihli, 2000/285 esas ve 2010/84 sayl ilam ile Salih zzet Erdiin de aralarnda bulunduu 51 sann yargland, Adalet Bakanl Ceza ve Tevkif Evleri Genel Mdrlnn katlan sfatyla yer ald davada, Salih zzet Erdiin, 25/01/2000 tarihinde cezaevinde yangn kartmak suundan 5237 sayl Trk Ceza Kanunun 170/1-a-c maddesi gereince 1 yl 8 ay hapis ve ayrca ayn tarihte cezaevinde isyan kartmak suundan 5237 sayl Trk Ceza Kanunun 296/1 maddesi gereince 1 yl 8 ay hapis cezas ile cezalandrlmasna karar verilmi ve bahse konu karar Yargtay 4. Ceza Dairesinin 30/11/2011 tarihli, 2011/13961 esas ve 2011/22785 sayl ilam ile onanarak kesinlemitir. Bakrky 6 nolu Devlet Gvenlik Mahkemesinin 02/04/2001 tarihli, 1999/19 esas ve 2001/105 sayl ilam ile Salih zzet Erdi hakknda silahl terr rgt olan BDA-Cyi kurarak, rgtn gerekletirdii birok ldrme yaralama ve dier faaliyetlerden dolay doan sorumluluu, emir ve komutas gz nnde bulundurularak, Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn tamamn veya bir ksmn tayir ve tebdil veya ilgaya ve Anayasa ile teekkl etmi olan TBMMyi iskata veya vazifesini mene cebren teebbs etmek eylemine uyan 765 sayl Trk Ceza Kanunun 146/1 maddesi gereince idam cezas ile cezalandrlmasna karar verildii, ayn ilam ile Hn Gkta hakknda ad geen rgte yardm ve yataklk suundan alan davann kesin hkme balanmasnn ertelenmesine, yine dier sanklar Saadettin Ustaosmanolu ve Mehmet Fazl Aslantrkn ad geen rgtn sair efrad olmak suundan eylemlerine uyan 765 sayl Trk Ceza Kanununun 168/2. Maddesi ve 3713 sayl yasann 5. Maddesi gereince 18 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verilmi, bahse konu karar Yargtay 9. Ceza Dairesinin 18/04/2002 tarihli, 2002/621 esas ve 2002/889 sayl ilam ile onanarak kesinlemitir. Bakrky 6 nolu Devlet Gvenlik Mahkemesinin 02/04/2001 tarihli, 1999/19 esas ve 2001/105 sayl ilamna ek olmak zere anlan mahkemenin 23/09/2002 tarihli ve 2002/475 mteferrik karar sayl karar ile 4771 sayl yasa gereince Salih izzet Erdi hakkndaki idam cezasnn kaldrlarak ad geenin mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 4771 sayl yasann 1. Maddesinin B/2 fkras gereince mebbet ar hapis cezasnn lnceye kadar srdrlmesine, hkml hakknda cezalarn infaz hakkndaki kanun ile 3713 sayl yasann artla salvermeye ilikin hkmlerinin uygulanmasna yer olmadna karar verilmitir. Bakrky 6 nolu Devlet Gvenlik Mahkemesinin 02/04/2001 tarihli, 1999/19 esas ve 2001/105 sayl ilamna ek olmak zere Bakrky 6 nolu Devlet Gvenlik Mahkemesiningrevini devralan 5190 sayl kanun ile yetkili stanbul 14. Ar ceza mahkemesinin 30/11/2004 tarih ve 2004/1161 mteferrik karar sayl karar ile 5218 sayl yasa kapsamnda deerlendirme yapld belirtilerek: Salih izzet Erdiin 5218 sayl yasann geici 11.maddesi gereince arlatrlm mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 5218 sayl yasann 1/I maddesi ile 3713 sayl terrle mcadele yasansnn 17. maddesine eklenen son fkra gereince hkml hakknda 647 sayl cezalarn infaz hakkndaki kanunun

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1241 / 1404

artla salvermeye ilikin hkmleri ile 3713 sayl yasann artla salvermeye ilikin hkmlerinin uygulanmasna yer olmadna, hkml hakkndaki arlatrlm mebbet ar hapis cezasnn lnceye kadar devam etmesine karar verilmitir. Bakrky 6 nolu Devlet Gvenlik Mahkemesinin 02/04/2001 tarihli, 1999/19 esas ve 2001/105 sayl ilamna ek olmak zere stanbul 14. Ar ceza mahkemesinin 13/06/2008 tarihli ek karar ile 5237 sayl yasa kapsamnda lehe-aleyhe yasa deerlendirmesi yaplarak; Trk Ceza Kanununun anayasay ihlal ve yasama organna kar su balkl 309/1. ve 3011/1. maddelerinde ngrlen cezalarn arlatrlm mebbet hapis cezas olduu anlan kanunun 309/2 ve 311/2 maddelerinde bahsi geen sularn ilenmesi srasnda baka sularn ilenmesi halinde ayrca bu sulardan dolay ilgili hkmlere gre cezann hkmolunacandan bahsedildii, Salih zzet Erdiin iddianamede belirtilen sular iledii gz nne alndnda 765 sayl Trk Ceza Kanununun hkmlnn lehine olduunun kabul ile 5252 sayl yasann 6. maddesi gereince ar hapis cezalar hapse dntrldnden hkmlye uyarlama sonucu verilen arlatrlm mebbet ar hapis cezasndaki ar kelimesinin kartlarak hkml Salih zzet Erdiin arlatrlm mebbet hapis cezas ile cezalandrlmasna; Sanklar Saadettin Ustaosmanolu ve Mehmet Fazl Aslantrk asndan ise yeni yasann lehlerine olduu deerlendirilerek 5237 sayl kanunun 314/2 ve 3713 sayl kanunun 5. maddesi gz nne alnarak 9ar yl hapis cezas ile cezalandrlmalarna; Sanklar Salih zzet Erdi, Saadettin Ustaosmanolu ve Mehmet Fazl Aslantrkn koullar olumadndan 4959 sayl topluma kazandrma yasasndan ve 5237 sayl Trk Ceza Kanunun etkin pimanlk hkmlerinden yararlanmalarna yer olmadna karar verilmitir. stanbul 14. Ar ceza mahkemesinin 17/05/2012 tarih ve 2012/524 deiik i sayl karar ile Salih zzet Erdi hakknda Bakrky 6 nolu Devlet Gvenlik Mahkemesinin 02/04/2001 tarihli, 1999/19 esas ve 2001/105 sayl ilam ile verilen arlatrlm mebbet hapis cezasnn, Bakrky 3.Ar Ceza Mahkemesinin 05/04/2010 tarihli, 2000/285 esas ve 2010/84 sayl ilam ile verilen 1 yl 8 ay hapis (2 defa) cezalar ile toplanmasna karar verilmitir. Hkml Salih zzet Erdi halen Bolu F tipi yksek gvenlikli kapal cezaevinde bulunmaktadr.

kence ddialar
Malatyallar Olay 28 ubat srecinin korku ikliminde kurgulanan en nemli olaylardan birisi de MALATYALILAR (TALEBE-AFAK-SLAM HAREKET) olarak kamuoyuna bildirilen grupla ilgili tutuklamalar, gzaltlardr. Bu olayda 28 vilayette yzlerce insan gzaltna alnm, byk bir ksm ar ikenceler grmtr. 28 ubat srecinde Malatya adeta pilot blge olarak tespit edilmi, kertilen ehir ekonomisinden sivil toplum rgtlerine kadar, btn ehir dernekleriyle, vakflaryla tarassut altna alnmtr. Bu srete kurgulanan senaryoya uygun olarak tutuklamalar balamtr. Tutuklamalarn ve retilen rgtn tamamen bir kurgu, bir dizayn olduunu gstermesi bakmnda polis tutanandaki u ifade yeterince aklaycdr:

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1242 / 1404

Bu grubun bu gn olmasa bile uzun vadeli mevcut anayasal dzeni ykp yerine er-i esaslara dayal ran modeli teokratik bir devlet yaps kurmak iin illegal faaliyetler ierisinde olacaklar deerlendirilmekte olup, i bu deerlendirme ve tespit tutana tarafmzdan tanzimle alt birlikte imza edilmitir. Konuyla ilgili olarak ileri Bakanl Mfettilerince yaplan incelemede; (Malatyallar ( Talebe-afak) grubu iindeki kii ve kurulularn mal varlklar, para ve sermaye hareketleri ile bunlarn birbirleri arasndaki balantlar gsterir tespitler yaplm, sz konusu kiilerin kazan ve harcamalarnda ticari ilikileriyle ilgili yaplacak herhangi bir hususun olmad rgtle ilgili hususun da DGM tarafndan yrtld belirtilmitir. Dier taraftan sanklardan zellikle jandarma tarafndan Ferit zdemire kazdrlmak suretiyle ortaya karlan silahlar (Silahlarn bir ksmnn TSK envanterinde kaytl olduuna dair iddialar var ve bu iddialar aratrlmam) ve bu silahlarla ilgili sz konusu ahsn ifadelerinden yola karak yarglamalar yaplmtr. Sanklarn tamamnn mahkemeye verdikleri ifadelerinde kolluktaki ifadelerinin ar ikenceyle alnd tespit edilmitir. Bu ahslardan Malatyada saygn bir kanaat nderi olarak bilinen Zekeriya engz ile stanbulda esnaflk yapan Fahri Memur mahkum edilmilerdir. Aada yer alan ifadeler bu srete; kurgulanan durumu, ikenceleri, hukukun ve kolluk kuvvetlerinin darbe sonras olaanst srete ne hale drldn gstermesi asndan son derece dikkate deerdir: Zekeriya engz ve Fahri Memur ile Malatya cezaevinde yaplan grmede; (Tutanak tarihi: 23/10/2013): Zekeriya engz; Bartsne verdikleri destek nedeniyle, 28 ubat srecinin Malatyada ok hazin bir ekilde getiini, Trkiyede 28 ubat srecinin en youn bir ekilde madur edildii illerin banda Malatyann geldiini, Sadece o cuma olaylarn ajite etmek ve halka bunu yanstrken ite, bir bakaldr, bir isyan eklinde sunmak iin yapldn, O zamann kanallarnn birka tanesi istisna, byle mtedeyyin, iyi yayn yapan insanlarn bulunduu kanallar mstesna, btn kanallarda halkn mthi bir ekilde korkuya sevk edildiini, Gzaltnda tutma sresinde yedi gn olmasna ramen , sekiz gn tutulduunu, hastanede darp yerlerimden dolay rapor tutulduu, bu rapor nedeni ile o gn 2 kez hastaneye gtrldn, bunun mahkeme kaytlarnda bulunduunu, zorla alnan ifadelerle kendilerinin silahl rgt kapsamna alndn, Mahkemennin, bulunan silahlarn zerine gitmediini, Makine Kimya Enstitsnde bu silahlarn kimlere satld ve satlan yerlerden buralara kadar nasl geldii ortaya konulmadn, Fahri Memur ise; 28 Eyll 2000de stanbulda ayakkabclk yaparken Terrle Mcadelede gz altna alndn, burada kendilerine ikence yapldn, stanbuldan Malatyaya getirildiini, be gn gz altnda kaldn, burada gzleri bal olduu rlplak soyulduunu,, souk suyun altna bekletildiini ve cereyan yapacak yerde gece bekletildiini, bunun haricinde, ite yine rlplak soyulduunu, beton zemin zerinde yatrp, kollarn kprdatamayacak ekilde, bir de dizinin zerine battaniyeyi birka kat yapp zerine 2 kii

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1243 / 1404

oturmak suretiyle, ite elektriin bir ucunu parmak ucuna bir ucuna penisine balayarak srekli elektrik verdiklerini, bunun yzlerce defa tekrarlandn bu ekilde ifadelerinin alndn belirtmitir. Bu davada yarglanan ancak hkml olamayan sanklarla yaplan grmede; Turgay Aldemir - Gz alt srecinde yaadklar olaylar anlatrken arkadalarmza, kendimize tamamen soyup souk suda elektrik verme, filistin asks gibi tamamen soyunmu halde ikenceler yapldn, hastanelik olanlar olduunu, kaytlarn ounun silindiini, daha sonra da adliye safhasna geilirken, hastaneye gtrlrken doktor diye hizmetlilere evrak imzalattrldn, Polislerin travmasn anlatma asndan cezaevinin kapsna gtrldklerinde polislerin Hayat bu, olabilir, grev icabyd, helalleelim ayrlalm. eklinde konutuklarn, Ailelerin tarif edilemez travmalar yaandn, soruturulduunu ek koanlarnn mafyada satldn Frat Dirikolu - 60 yandaki annnesinin ve 3nc snfa giden kznn ar bir travma geirdiini, kzn kapnn nnde km alarken grdn, polislerin ayakkablaryla ok azl kpek bir terristin evine girer gibi girdiklerini, eiyle beraber gz altna alndklarn, - Gz altnda iken rlplak soyduunu, tutuklu bulunan baka bir genci de rlplak soyduklarn Amerikal askerlerin Irakl olan insanlar st ste yp byle rlplak birtakm eyler yaptklarn yapmak istediklerini, - Eer sen konumazsan, senin eine yapmayacamz ey olmazseni rlplak soyup her eyi yaparz dediklerini, souk suyla slatp klimann karsna aldklarn ve akamdan sabaha kadar beklettiklerini, - rlplak tuvalette yatrdklarn, tuvaletin pis frasyla zerine jel gibi bir eyi azna, yzne srdklerini, vcudunun gerildiini ve yedi gn boyunca bu ikencelerin devam ettiini belirtmitir. Malatyada dinlenen dier ahslar da benzer nitelikte ikenceler grdklerini ve ailelerinin madur edildiini ifade etmilerdir. Dost Sigorta Olay 28 ubat Srecinde Anadolu sermayesi zerinde yaplan basklara rnek olaylardan birisi Dost Sigorta zerinde yaplan basklar olmutur. irket yneticileriyle yaplan grmelerde, 12 Eyll ve 28 ubat srecinden kendilerine ynelik bask ve ikence olaylar gndeme gelmitir. irket yneticileriyle yaplan grmeler aadadr: zellikle, ocuklarn okullarda

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1244 / 1404

aban Bayrak
1981 Ocak aynda eve geldiler, gece iki, iki buuk srasnda. 10-15 tane kadar veya 10 tane kadar polis ve asker gece eve geldi. Kaldrdlar. ki saat, iki buuk saat evde arama yaptlar. Tabii ocuklar evin bir tarafnda, biz evdeyiz. Ne var ne yok gibi her taraf didik didik aradlar. Aldklar ey, siyasi kitaplar o zamanki dnemde. Tabii, bunlarla beraber bizi de aldlar, gtrdler. Geldiimiz yer, merkez komutanl olarak, Doumevinin gasilhanesine saat bee doru bizi oraya koydular. Oradan da Zincidereye getirdiler. Tabii, akama kadar parmaklarmz duvarda, ayamz 70 santim darda, akama kadar bu ekilde beklettiler bizi. Asker bekliyor. Dzeltecek olsan dipikle vuruyor veyahut da copla vuruyor, ayana tekmeyle vuruyor. Akama kadar o ekilde bekledik. Gzmz bal ve ne olduunu bilmiyoruz. Gece indirdiler tecride, sabahleyin kalktmzda bir karavana geldi. Byk bir karavana ierisinde ay plastik bardaklarda dattlar, ortada zeytin, peynir, ekmek verdiler; o gn yedik. O gn bir liste yaynladlar, dediler ki, yemek yiyecekler ve yemeyecekler, uyuyacaklar ve uyumayacaklar; byle bir ey vard. Bizim ismimiz okundu, biz yemek yemeyeceiz ve uyumayacaz. O listede bizim admz var. Tam 13 gn yemek vermediler ve uyutmadlar. Nasl duruyoruz? Duvara asl bir su borusu var, oraya bal araf ip, elimiz yukarda asl ve o ekilde bekliyoruz. Kapda asker bekliyor. O ekilde 13 gn. Ama su iiyoruz. Tabii yemek geliyor, on yedi, on sekiz, yirmi yanda genler yemek geldii zaman eer bir para ekmek ortada saklar da asker gittikten sonra verirse o kuru ekmek bekliyor akama. Ne zaman bo kalrsa o ekmei yiyerek bu 13 gn geecek. Ama tabii, uyku da uyutmadlar, yemek de vermediler. 13 gn sonra sorguya aldlar. Sorguya aldklarnda bize dedikleri u: Sen Erbakandan talimat aldn. Kayseride yaplan 1400 yryn tertip ettin, mali durumunu karladn ve bu konuyla ilgili Hocadan emir aldn, bu yry tertip ettin ifadesi imzalatmak istediler. Oradaki 13 gnden sonra, 17 gn, bir ay boyunca falakaya yatrdlar. Falakaya yatrdktan sonra yere su dkyorlar, plak ayaklarnda suyun zerinde hoplattryorlar, asker tepende bekliyor. te beklerken o k gn tependen aa buzlu suyu dkyorlar. Asker bekliyor. Sonra rendik ki, o zplama ayaktaki ii alrm; yani yle falakaya yatryorlar copla. Tabii, tecride getirirken de kollarmdan tutuyorlar, yle srklenerek geliyoruz. Sabahleyin kalkyoruz yine sorguya kyoruz. Sorguda yine elimiz o ekilde duvarda bekliyoruz gzlerimiz bal. te, eline vuruyor copla. Copla vurduktan sonra elin iiyor, kan toplanyor. Bu sefer asker yannda bekliyor, yerde eiliyor suya, betona elinle vuruyorsun. Bu ikenceyle beraber zaman zaman da -gzn bal ne olduunu bilmiyorsun- silme tokat giriyorlar, azn burnun kan ierisinde byle kyoruz. 17 gn sonra, yani 30 gn dolduunda dediler ki serbestsin. Bizi serbest braktlar.

Mustafa Tekeli
1998 senesinde Dost Sigortay biz kurma karar almtk; o da yle: Anadolu insan olarak kendimiz ya kurduumuz iletmelerden ya babalarmzn kurduu iletmeleri bytme abas ierisindeyken bir araya gelerek daha gl iler gayretimiz, niyetimiz bizi Dost Sigortaya ulatrd, kurma niyetine ulatrd. Bir gn rahmetli zal Cumhurbakan iken MSAD olarak ziyarete gitmitik. Bize ocuklar ya 50 kiiyi gemeyen ileri teknolojili retim yapn ya da hizmet sektrne girin. demiti. Biz de Kayserili olarak hizmet sektrn pek bilmeyiz. niversitedeki hocalarla falan konutuumuzda, ite otelcilik, lokantaclk, bankaclk, sigortaclk gibi iler dediler. Bunun zerine hepimizin i yerinin sigortal olduunu dnerek sigortaclkla alakal aratrma yaptmzda, zaten

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1245 / 1404

2.500 tane yemiz vard. Biz onlarn i yerlerinin ve her birinin de iki ii vard ki, i yerlerinin sigortasn yaptmzda bir yanda gl bir sigorta irketi olarak Trkiyede kurulmu olacaktk. Bunun iin de yaklak 10-12 ehirde arkadalarla temas kurarak nominal deer zerinden Dost Sigorta adyla sigorta irketi kurup, 13 kiinin zerinden kuruluu kolay olsun diye- kuruluu tamamlamak zere mracaatta bulunduk. Bakanlar Kurulundan izin kt. Daha polie kesmemitik. Hibir ilem yaplmad, fiili ilem yaplmamt sigortaclk hakknda. Fakat bizimle alakal birtakm byle sesler, duyumlar almaya baladk ki aratrlyor. te, merkez stanbuldu ve stanbulda bina kiralamtk, 46 eleman almtk. Gece saat on altda evimize polis gelmi kzm -o zaman daha evlenmemitibaba kapda polisler var arama yapacaklarm dedi. Giyindim ktm, Nuh Mete Yksel imzal bir arama emrini gsterdiler, okuttular sonuna kadar da okuduk. Polis memurlarn ieri aldk. Hayret de ediyorum, dolaplarm atm falan baktlar bir ey yok, ok yle yatak odasn falan da aramadlar. Gtrdler emniyetin alt katna baktm bizimle beraber kuruluta ismi geen arkadalar da getirmiler. Onlar ierisinde ok kymetli insanlar var ama hele birisi yal Hasan Eser onun geldiine ayriyeten de zldm. Tecrit aa katta bir yerde duruyoruz tek tek yukar karyorlar sorguluyorlar. Siz ite bu paray nereden buldunuz? Niye sigorta irketi kuruyordunuz? Size kim syledi bu sigorta irketi kurmasn? Sermayeyi nasl tedarik ettiniz? Kredi almsnz niye kredi alyorsunuz? Amerikadan bilgisayar getirtmisiniz, 100 bin dolara bilgisayar m olur? te 50 bin lira birisi birisine telefon am para gndermisiniz Polis bey, memur bey bir i adam iin 50 bin lira para gndermek veya birbirine emanet vermek, bankada kredi almak bu yaplan ticaret hayatnn normal ak iin olan eylerdir. Bunlardan dolay bize bir sulu gibi nasl ey diyorsunuz, biz anlamyoruz falan. Biz, gerekten durumu idrak etmekte glk ekiyoruz ama anlalan o ki esas hedef bizim ahsmza yaplacak bir ey yok. Byle bir zlm, bir eziyet, bir cezalandrma -bnyemize fiziki olarak- bir ey yok fakat bu ngiliz Biz anladk ki bu irketi onlarn eline atmazsak, irketten vazgemezsek daha fazla zerimizde gelecekler, daha ok ypratacaklar, daha baka eyler yapacaklar gzleri dnm adamlara al tamam irketten vazgetik 1,5 milyon dolar, 6 ay 46 personeli orada eittiimiz yerleri tuttuk, dekore ettik, acentelikte ki personeli eittik hepsi heba oldu. 15 sene ncesinde 1,5 milyon dolar iyi para, byle bir zarar vermi olduk. 8 gnde 13 tane i adam bir bakma gzaltnda tutuldu. Bize gazeteler yerel gazetelerden, ulusal gazetelerden -biz ierideyken getirip gsterdiler- idamla yarglanacak falan dediler, okluumuz ocuumuz burada feryat ediyor. O srada Hasan Celal Gzel hepimizin evini aryor: Endie etmeyin hibir ey olmaz, yok su falan olmad iin korkutuyorlar. diye. Yani bunlar biz yaadk Erol Yanar tek tek ailelerimize telefon at. Benim 7 aylk ocuum telefona veriyorlar o da alyor biz alyoruz ya o alamasn biliyor mu, bilmiyor mu? Bilmiyorum yani ok Bir insann manen ekebilecei en byk skntlar yaadk.

Saffet Arslan
28 ubatta Dost Sigorta ahsnda tutuklanmann ekonomik bendeki eseri llebilir ekilde budur. O zaman rekabet ettiimiz firmalara baksnlar, onlarn bymesine baksnlar benimkine baksnlar grecekler. Ve pek Mobilyayla ilgili, o zaman ki i yerimle ilgili sevincim, gayretim hi kalmad. naatlarm vard yarm braktm, devam ettirmedim ve ben iten ekildim, kendi dnyama kapandm, zel dostlarma ocukluk arkadalarma dndm. Biraz kitaplarla uratm o dnem, ben diyordum ki birileri sizi durdurmaya alabilir, siz kendi enerjinizi tekrar kazanp onlara inat yrmelisiniz ama bunu sylyorsunuz yarm devam

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1246 / 1404

ediyor ne kadar etki yaptysa bende srdrlebilir bir enerji iime tevdi etme gcn kendimde bulamadm. Ben tutukluktan dndm iimin bana getim, bir baktm Ankaradan gnderilmi tetkikli kontrolr, vergi uzmanlar didik didik ediyorlar pek Mobilyay, o zamanki iimi didik didik ediyorlar. Btn teyakkuzda alanlarm, i retemiyorlar memurlarn basksna yetimeye alyorlar. Biz maliyeye bu olmamas gereken hesap vermeye megul iken piyasada bir dedikodu yaylyor pek Mobilya batt batyor maliyeciye bir gn gittim dedim ki Yav bakn akam ben televizyonda batmadk, iimize devam ediyorum diye ilan veriyorum siz gelmisiniz burada hesap soruyorsunuz.

Askeri Yargnn Tutumu


Yaar Kaplan Kurulu kanununa gre, "asker kiileri" ve "askeri sular" yarglama amacn tayan Askeri Mahkemeler, 28 ubat srecinde, sivil ahslar da yarglamlardr. rnein, askerlikle ilgisi olmayan, askeri bir su da ilemeyen Akit gazetesi yazar Yaar Kaplan, Askeri Mahkeme tarafndan tutuklanm ve bu mahkeme tarafndan yarglanmtr. KAPLAN, kimliini aklamayan bir subaydan gelen mektuba dayanarak belli bir dini inanca sahip ordu mensuplarnn yasad giriimlerine dikkat ektii iin Askeri Mahkeme tarafndan, "astlk-stlk hiyerarisine zarar verdii" gerekesiyle yarglanarak su bulunmutu. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM), "lke Tehlike Altnda, Onlar Durdurun! Mezhebe Gre Asker Alm" balkl yaz dizisinden dolay, Askeri Mahkemece, 14 ay hapse mahkum edilen "Akit" gazetesi yazar Yaar Kaplan'n at davay hakl grerek, Trkiye'yi oybirliiyle mahkum etmitir. AHM, Ad geen yazarn ifade zgrln hakkna dava ile mdahalenin demokratik toplumda gereksiz ve ar olduuna hkederek, Trkiye'den Kaplan'a 5 bin avro (8 bin YTL) tazminat demesine karar vermitir. 18-20 ubat 1998 tarihlerinde yaymlanan dizi yazs nedeniyle 9 Mart 1998'de tutuklanarak 21 Nisan'a kadar hapiste tutulan KAPLAN, 14 Temmuz 1998'de, Genelkurmay Askeri Mahkemesi'nce "astlk stlk mnasebetlerine zarar vermek ve amir ve komutanlara kar gveni zedelemek" iddiasyla 14 ay hapse mahkum edilmidi. Askeri Ceza Kanunu'nun 95/45 ve Ceza Kanunu'nun 80. maddelerinden sulu bulunan Kaplan'n cezas onanmt. Ekim 1999'de Kaplan'n cezas, 4454 Sayl artl Af Kanunu uyarnca ertelenmiti. Ceza, yl sonra, 31 Aralk 2003'te kaytlardan silindi. Blent Orakolu stihbarat biriminin en stnde yer alan bir yetkili (Blent Orakolu), darbe hazrlyla ilgili Babakana verdii bilgilerden dolay, Askeri Mahkeme tarafndan tutuklanm ve Askeri Mahkemede yarglanmtr. 28 ubat srecinin perde arkasn aralayan dnemin Emniyet stihbarat Dairesi Bakan Blent Orakolu, yazd Deifre adl kitapta kendisinin ve dnemin ileri Bakan Meral Akenerin lmle tehdit edildii iddiasna yer vermi; tehdidin dnemin Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral evik Birden geldiini yazmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1247 / 1404

Blent Orakolu, 28 ubat srecinin ortaya kmasna neden olan kstebek olay yznden yargland mahkemenin evik Bir ve Gven Erkayann basks altnda olduunu ileri srmtr. Orakolu, Deniz Kuvvetleri Askeri Mahkemesinde grlen davann mahkeme heyetinde yer alan Deniz Yzba Hakim Ahmet Karamanlnn beraatle sonulanan davann ardndan irticai faaliyetlere kart gerekesiyle ordudan ihra edildiini, yine mahkeme heyetinin bakanln yapan Mesut Kurunun da Deniz Kuvvetlerinden baka bir kuvvet komutanl emrine verildiini aklamtr.

9. 27 Nisan E- Bildirisi
Adalet ve Kalknma Partisi ktidar
AK Parti Genel Bakan Recep Tayyip ERDOANn siyasi yasakl olmas nedeniyle katlamad 3 Kasm 2002 seimleri sonucunda hkmeti kurma grevi Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZER tarafndan Abdullah GLe verilmi ve 18 Kasm 2002 tarihinde Trkiye Cumhuriyetinin 58. Hkmeti kurularak greve balamtr. 27 Aralk 2002 tarihinde kabul edilen 4777 sayl Kanun ile Anayasann 76. ve 78. maddelerinde yaplan deiiklikle milletvekili seilmesi nndeki hukuki engel ana muhalefet partisi CHPnin destei ile ortadan kalkan AK Parti Genel Bakan Recep Tayyip ERDOAN, 9 Mart 2003 tarihinde Siirt l Seim evresinde yaplan yenileme seimi ile milletvekili seilmi ve 14 Mart 2003te Trkiye Cumhuriyetinin 59. Hkmetini kurmutur. Ak Parti iktidarnn balangc ile beraber trban-laiklik-kamusal alan tartmalar da siyasetin ve devlet st kademesinin en scak gndem maddelerinden biri haline gelmitir. 20 Kasm 2002 tarihinde TBMM Bakan Blent ARINn NATO Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirve Toplantsna katlmak iin Prag'a giden Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZERi Ankara Esenboa Havalimanndaki uurlama trenine bartl ei Mnevver ARIN ile birlikte katlmas bu tartmalarn balangc olmutur.1834 Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZER de 24 Kasm retmenler Gn dolaysyla eitli okullar ile Trk
1834

Trban lk Kez Devlet Protokolnde, <http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=110781>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1248 / 1404

Cumhuriyetleri'nden gelen retmenlerden oluan heyeti ankaya Kk'nde kabulnde yapt konumada: Toplumun gndeminden km bulunan bartsnn yeniden sorun durumuna getirilmesinin kimseye yarar yoktur. zel alanda zgrlk kapsamna girdiinde kuku bulunmayan bartsnn, kamusal alanda kabul edilip edilemeyecei sorunu Anayasa Mahkemesi kararlaryla zlmtr. Anayasa Mahkemesi'nin yerleik kararlarna gre, artk, Anayasa'yla badamayaca iin, kamusal alanda bartsn serbest brakacak bir yasal dzenleme yaplmas olanakszdr. Kamusal alan dzenleyen hukuksal kurallar grmezden gelinerek uygulamada dini kurallar geerli klmak da hukuk devleti ilkesiyle badamaz. diyerek bu tartmalara katlmtr.1835 Dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi ZKK ile Kuvvet Komutanlar Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Ayta YALMAN, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cumhur ASPARUK, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Blent ALPKAYA ile Jandarma Genel Komutan Orgeneral ener ERUYGUR'un TBMM Bakan Blent ARINa 29 Kasm 2002 tarihinde bulunduklar nezaket ziyaretinin 2,5 dakika gibi ksa bir sreyi kapsamas, AK Parti iktidarna ve TBMM Bakan Blent ARINa ynelik bir tepki olarak yorumlanmtr. Post Modern Ziyaret olarak gazete manetlerinde yer alan sz konusu ziyaretin ksa srmesinin esas sebebinin TBMM Bakan Blent ARINn ei Mnevver ARINn yukarda bahsedilen uurlama trenine barts ile katlmas ve bartsnn protokolde yer almas olarak ne srlmtr.1836 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram vesilesiyle TBMM Bakanlnca verilen resepsiyon trban-laiklik-kamusal alan tartmalar kapsamnda yeni bir gerilim alan olarak ortaya kan bayram kutlamalarnn ilk rneini oluturmutur. Sz konusu resepsiyon iin hazrlanan davetiyelerde TBMM Bakan ve Bayan Blent Arn, TBMM'nin 83. al yldnm mnasebetiyle verecekleri resmi kabul sayn einizle birlikte onurlandrmanz diler ifadesine yer verilmitir. Resmi kabuln TBMM Bakannn bartl einin ev sahipliinde yaplacak olmas ve davetiyelerin eli olarak hazrlanmas nedeniyle AK Partili milletvekillerinin bartl elerinin de katlabilecek olmas kamusal alan tartmalar erevesinde tepki ile karlanmtr. TBMM Bakan Blent ARIN ve Babakan Recep Tayyip ERDOAN eleriyle birlikte katlmayacaklarn aklamalarna ramen sz konusu resepsiyona Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZER, CHP milletvekilleri, TSK Komuta Kademesi, yksek yarg bakanlar katlmamlardr. Bu olayn ardndan 30 Nisan 2003 tarihinde gerekletirilen Milli Gvenlik Kurulu aylk olaan toplants sonrasnda yaynlanan basn bildirisinde; toplantda Devletin temel niteliklerinden olan laiklik ilkesinin nemi ve titizlikle korunmas vurgulanmtr ifadesine yer verilmi olmas konunun MGK dzeyinde de gndeme geldii gstermitir.1837 28 ubat sreci ile siyaset kurumu zerindeki bask ve dayatmalarn AK Parti iktidar dneminde de devam ve askerin siyasi tartma zeminine ekilmek istendii grlmtr. Genelkurmay Bakanlnn Gazi Orduevinde 8 Ocak 2003 tarihinde basn mensuplarna verdii resepsiyonda basnn srarl sorular zerine Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi ZKK Trkiye Cumhuriyetinin laik, demokratik ve niter yaps, Atatrk ilke ve inklaplar konularnda taviz vermemiz asla mmkn deildir. Esasen bunlar Anayasamzda yer alan hkmlerdir. Herkesin dini inancna ve bunlar zel yaamlarnda ifade etme tarzn sayg duyarz. Ancak zellikle trbann mevzuata, Anayasa Mahkemesi ve Dantay kararlarna aykr olarak siyasi bir dayatma ve Cumhuriyet geleneklerini andrma sembol ve
1835<http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2002/11/24/211948.asp> 1836

Milliyet Gazetesi, 30 Kasm 2002, s.1.

1837<http://www.mgk.gov.tr/Turkce/basinbildiri2003/30nisan2003.html>

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1249 / 1404

eylemi olarak kullanlmasn ho grmemiz beklenmemelidir. diyerek barts konusundaki TSKnn tutumunu yinelemi, Genelkurmay II. Bakan Yaar BYKANIT da gazetecilerin sorusu zerine, 28 ubat sreci devam ediyor mu? Trkiyede irticai sre devam ediyorsa, o sre devam ediyor diyerek TSKnn siyasete mdahalesinin devam ettiini ifade etmitir. Diyanet leri Bakanl Kuran Kurslar ile renci Yurt ve Pansiyonlar Ynetmeliinde deiiklik yaplmas ve Yksekretim Kurulu (YK) reformu yaplarak YKn kaldrlarak yerine Yksekretim Egdm Kurulunun (YEK)in kurulmak istenmesi ve Dileri Bakanlnn Trkiye Cumhuriyeti Dileri grevlilerinin, kendi grev alanlarndaki Trk dernek ve Trk vakflar ile Trk kltrn yayan zel okullarla ilikilerini glendirmeleri konulu genelgesi AK Parti iktidarna yneltilen eletirilerin ve muhalefetin younlat dier konular olmutur. Yukarda bahsedilen konular arasnda yer alan YK reformu tartmalar ise YKn ve niversitelerin Hkmete ynelik etkin bir muhalefetinin grld bir alan olmutur. YK Bakan Kemal GRZ bakanlnda Ankara niversitesi Rektr Nusret ARAS, Gazi niversitesi Rektr Rza AYHAN, Krkkale niversitesi Rektr Tahsin Nuri DURLU, Anadolu niversitesi Rektr Engin ATA, Osmangazi niversitesi Rektr Necat Akdeniz AKGN, Kocaeli niversitesi Rektr Baki KOMUOLU, Seluk niversitesi Rektr Abdurrahman KUTLU ve Bakent niversitesi Rektr Mehmet HABERAL Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Ayta YALMAN makamnda ziyaret ederek YK reformu, kadrolama ve niversitelerin yaad mali skntlar konusundaki grlerini dile getirmilerdir.1838 Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Ayta YALMAN ise grmede YK konusunu MGKya tayacan belirtmi ve " niversitelerin al trenlerini iyi deerlendirilerek topluma laiklik ile ilgili mesaj verilmesininermitir.1839 Konu ile ilgili 14 Eyll 2003 tarihinde Genelkurmay Bakanl Genel Sekreterlii'nden yaplan yazl aklamada 1 Eyll 2003te YK Bakan Prof. Dr. Kemal GRZN Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi ZKK ziyaret ettii, bu ziyaret srasnda konu zerinde fikir alveriinde bulunulduu ve Orgeneral Ayta YALMANn gerekletirdii grmenin Genelkurmay Bakanl'nn bilgisi dahilinde olduu belirtilerek Trkiye iin hayati nemi haiz Milli Eitim sistemine ilikin gelimelerin TSK tarafndan da dikkatle ve yakinen izlenmesinin de doaldr olduu ()Bunun yannda bnyesinde sadece yksekrenim dzeyinde 21 adet retim-eitim kurumu bulunduran, bilim ve teknolojiden azami ekilde yararlanmay hedef alan TSK iin Trkiye'deki eitim sisteminin nemi aikardr. Bu erevede, TSK 20 yl akn bir sredir YK yasas kapsamnda yer almakta ve bu kurumda bir temsilcisi de bulunmaktadr. 2547 sayl YK Kanunu'nda deiiklik ngren yasa tasla zerinde devletin ilgili btn kurum ve kurulularnn nemle durmas gerekliliine inanlmaktadr. ifade edilmitir. 1840 YK reformuna ynelik muhalefetin younlat bir dnemde 25 Ekim 2003 tarihinde Ankarada dzenlenen Cumhuriyete Sayg Yry adeta darbe arlarnn yapld bir etkinlik halini almtr. Ankara niversitesi ve Atatrk Dnce Derneinin nclnde rektrler, retim yeleri ve sivil toplum kurulularnn katlm ile gerekletirilen yry, bu yryte alan Ordu Greve yazl pankart ile ordunun siyasete mdahale etmeye arld, baka bir deyile, ordunun siyasi tartma ortamna ekilmeye alld bir etkinlik haline gelmitir.
1838 1839

Rektrlerden Yalman'a Ziyaret, <http://www.milliyet.com.tr/2003/09/11/guncel/gun02.html>. Bekir S. GR, Zafer ELK, SETA Rapor: YKn 30 Yl, No:4, Kasm 2004, s.28.

1840<http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2003/09/14/343354.asp>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1250 / 1404

58. ve 59. Hkmetler dneminde ncelikli eylem alanlar olarak kamu ynetimi reformu, ekonomik dnmn gerekletirilmesi, demokratikleme ve hukuk reformu ile sosyal politikalar belirlenmi1841 ve ABye tam yelik temel bir politika ncelii olarak benimsenmitir. Nitekim 16-17 Aralk 2004 tarihlerinde yaplan AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirve Toplantsnda Trkiyenin siyasi kriterleri karlad belirtilmi ve katlm mzakerelerine 3 Ekim 2005 tarihinde balanmas kararlatrlmtr. 3 Ekim 2005 tarihinde AB Dileri Bakanlar toplantsnda ise Trkiye ile katlm mzakerelerinin balamas kararlatrlarak mzakerelerin usul ve esaslarn belirleyen Mzakere ereve Belgesine de son hali verilmitir. Bu dnemde siyasetin temel dinamiklerinden birini oluturan ABye yelik sreci ayn zamanda sivil-asker ilikilerinde gerginliin yaand temel alanlardan birini tekil etmitir. Bu srete reform paketleri ad altnda AB mktesebatna uyum salanmas amacyla kapsaml bir dzenleme faaliyetine giriilmitir. Genel olarak devlet sisteminin sivillemesi, temel hak ve zgrlklerin geniletilmesi, insan haklarna sayg, aznlk haklar ve aznlklarn korunmas gibi hususlar Trkiyede siyaset alann ve siyasi aktrleri nemli lde etkilemi ve bu balamda Trk siyasi hayatnda belirleyici bir rol oynam olan Trk Silahl Kuvvetlerini (TSK) de dorudan ilgilendirmitir.1842 ABye yelik srecinde Trkiyenin AB mktesebatna uyumunun AB Komisyonu tarafndan deerlendirmeye tabi tutulduu ilerleme raporlar bu dnemde 12 Eyll 1980 darbesi ile kurulan askeri vesayet sisteminin unsurlarnn ortadan kaldrlmasna ilikin hususlar iermi ve bu raporlarda TSKnn siyaset alanndaki etkin konumuna da dikkat ekilmitir. Sz konusu raporlarda zellikle Milli Gvenlik Kurulunun (MGK) yaps ve ilevi, sivillerin ordu zerindeki denetiminin AB yesi lkelerdeki uygulamalarla uyumlu hale getirilmesi, sivil kurumlardaki askeri temsilin sona erdirilmesi ve TBMM'nin savunma btesi zerinde tam kontrol salayabilmesi ve TSKnn rol ve grevleri ile siyaset alanndaki etkinlii zellikle zerinde durulan hususlar olmutur. Nitekim bu hususlar arasnda yer alan TSKnn siyaset alanndaki etkinlii ve etkisine ilikin deerlendirmelere ilerleme raporlarnda sklkla yer verildii grlmtr.
MGKnn askeri yeleri, yl iinde eitli zamanlarda verdikleri beyanatlarda, yaptklar konumalarda ve medyadaki demelerinde, siyasi, sosyal ve d politika konularndaki grlerini aklamaktadr.1843, MGK dnda, Silahl Kuvvetler Trkiye'de resmi olmayan baz mekanizmalar araclyla da etkili olmaktadr. MGK'nn askeri yeleri, eitli vesilelerle yaptklar konumalarda ve medyaya verdikleri demelerde, siyasi, sosyal ve d politika konularnda gr beyan etmilerdir.1844, Trkiye'de Silahl Kuvvetlerin rol ve grevleri eitli yasal hkmlerle belirlenmitir. Birlikte deerlendirildiinde yorumlanmalarna bal olarak, bu hkmlerin bazlar, potansiyel olarak orduya geni bir manevra alan salamaktadr. Bu, zellikle, Trk Silahl Kuvvetlerinin grevlerini, lkenin blnmez btnl, laiklik ve cumhuriyetilik dahil olmak zere, Anayasann
1841 T.C. 58. Hkmet Acil Eylem Plan, 3 Ocak 2003, <http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/aep.pdf>.
1842

TESEV, Almanak Trkiye 2006-2008 Gvenlik Sektr ve Demokratik Gzetim, TESEV Yaynlar, Temmuz 2009, s. 185. Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2002 Yl lerleme Raporu, DPT, Ankara, Ekim 2002, s.17. Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2003 Yl lerleme Raporu, DPT, Ankara, Aralk 2003, s.16.

1843 1844

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1251 / 1404

giri blmnde belirtilen ilkeler nda, Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak olarak betimleyen Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununun 35'inci ve 85/1'inci maddeleri iin geerlidir. Ayrca gerektiinde, hemen hemen her politika alann kapsayacak ekilde yoruma ak olan MGK Kanununun ulusal gvenlii tanmlayan 2(a) maddesi iin de durum ayndr. Trkiye'de Silahl Kuvvetler eitli gayriresmi kanallar araclyla etkisini devam ettirmektedir.MGK'nn askeri yeleri, eitli vesilelerle, siyasi, sosyal ve d politika konularnda grlerini ifade etmilerdir.1845 Silahl Kuvvetler kaydadeer siyasi nfuz kullanmaya devam etmektedir. MGKnin askeri yeleri, mnferiden, ayrca dier kdemli silahl kuvvetler personeli, i ve d politika konularndaki grlerini kamuoyuna yaptklar konumalar ve basn toplantlar vesilesiyle dzenli olarak ifade etmeye devam etmilerdir. () zellikle, Askerler tarafndan yaplan aklamalar sadece askeri, savunma ve gvenlik konularn ilgilendirmeli ve sadece hkmetin yetkisi altnda yaplmaldr.1846

TSKnn AB yelik srecine baknda ikircikli bir tutum sahibi olduu gzlenmitir. TSK bir yandan AB yelik sreci erevesinde gerekleen reform srecini Trkiye Cumhuriyetinin laik ve niter yapsna bir tehdit olarak grrken bir yandan da bu sreci adalama idealinin bir vehesi olarak deerlendirmitir. Bu tutumu dnemin Genelkurmay II. Bakan Orgeneral Yaar BYKANITn Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl'nca Harp Akademileri Komutanlnda dzenlenen Kreselleme ve Uluslararas Gvenlik konulu sempozyumda yapt a konumasnda da grmek mmkndr. Genelkurmay II. Bakan Orgeneral Yaar BYKANIT aada bir blmne yer verilen konumasnda yer ald zere bir yandan TSKnn ABye kar olmadn ve ABnin Trk toplumunun adalamasnda bir zorunluluu ifade ettiini vurgulam dier yandan ise AB deerlerinin ad ve blc hedefleri olanlar tarafndan kullanlabilecei ynndeki TSK nezdinde var olan endieyi dile getirmitir.
Avrupa Birlii konusunda, TSK, haksz bir saldrnn hedefi durumuna gelmitir. lke ii ve lke d evrelerde, hibir hakl nedene dayanmadan, TSKnin Avrupa Birliine kar olduu konusunda yaygn kanaatler oluturulmutur. Aka ifade ediyorum, bu tr iddialar doru deildir. Deerli Dinleyiciler, Bu konudaki Silahl Kuvvetlerin grlerini byk harflerle tekrar ifade ediyorum: TSK, Avrupa Birlii kart olamaz. nk Avrupa Birlii, Mustafa Kemal Atatrkn Trk toplumuna gsterdii adalama hedefinin, jeopolitik ve jeostratejik adan zorunluluudur. Bu zorunluluk, ayn zamanda; Trkiyenin sosyal, politik, ekonomik ve gvenlik hedefleri ile de tam olarak rtmektedir. AB hedefi, lkenin niter yaps ve lik rejimi konusunda farkl dncelere sahip kesimlerin a d ve blc hedefleri ile uyuamaz. Avrupa Birliinin de bu tr amalara sahip dncelerle uyum iinde olmas dnlemez. Avrupa Birliini ve bu birliin yksek deerlerini, sahip olduklar a d ve blc hedeflere ulamada bir vasta olarak grenlerin hsrana uramalar kanlmaz bir sonutur.

1845

Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2004 Yl lerleme Raporu ve Tavsiye Metni, DPT, Ankara, 2004, s.18. Trkiye 2005 lerleme Raporu (Gayri Resmi Tercme),

1846

<http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2005.pdf>, s.16.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1252 / 1404

Bu szlerim, varsa, bu dncelere sahip olan kii ve gruplaradr. Ayrca, baz evrelerin Trkiyeye yaptrmak istedikleri hususlar, Avrupa Birliinin yksek deerlerini ileri srerek ve her frsatta Trk Silahl Kuvvetlerini gndeme getirerek gerekletirmeye almalarnn ne Trkiyeye ne de Avrupaya yarar salamayacan ifade etmek isterim. Tekrar ediyorum Trkiye Avrupann bir parasdr ve Avrupa Birliine girecektir. Bu yarg, baz evrelerin dncesi ile elise bile, Trkiyenin ve TSKnin kesin kararlnn ak bir ifadesidir ve Trk Silahl Kuvvetlerini her frsatta tm olumsuzluklarn nedeni olarak topluma yanstan evrelere de ak bir cevaptr.1847

AB reformlarna ve zel olarak da AK Parti iktidarna kar muhalefetin asker zerinden yaplmasna, baka bir deyile askeri muhalefetin oda haline getirmeye dnk bir yaz Gen Subaylar Tedirgin balyla yaynlanmtr.1848 Yazda zetle Babakan Recep Tayyip ERDOAN ve Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi ZKK arasnda gerekletirilen grmede ZKK tarafndan TSK'nn rahatszlklarnn ayrntl olarak hkmete iletildii, AB reform paketlerinin iinde yer alan baz dzenlemelerin demokrasinin yerlemesine deil zarar grmesine neden olabilecei, komuta kademesinde ve zellikle gen subaylar arasnda durumun endie ile izlendii, yaanan kaygnn sadece gen kesimle snrl olmad tm orduyu kapsad gibi hususlarn dile getirildii iddia edilmitir. Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi ZKK 26 Mays 2003 tarihinde akredite gazetelerin Ankara temsilcileri ile dzenledii basn toplantsnda sz konusu haberi yalanlayarak Haber, yanl olmaktan teye, maksatldr. Dolaysyla, bu konudaki btn yorumlar da mesnetsiz kalyor. Bunu hayret ve zntyle karladm. Haberin artrd husus ve ayrm yaratc zellii TSK'y krmtr ve ypratmtr () TSK'da, gen subaylar-yal subaylar ayrm yoktur. Komutanlar arasnda ahinler, gvercinler, sertlik yanllar yoktur. Bu tr iddialar yalanlamaktan teye lanetlediimi, kusura bakmayn ar laf sylyorum, ama aka ifade etmek istiyorum. TSK'da tek vcut olmu blnmez bir kitle ve modern ynetimimiz uyarnca kolektif bir akl ve davran biimi vardr ()TSK AB'ye kar deil, aksine AB'ye uyumun deneyimli bir vastasdr. Ancak AB'ye her eye ramen deil, onurla, eit artlarla, milli ve corafya btnlmz koruyarak girmektir. aklamasnda bulunmutur.1849 ABye yelik sreci ile beraber bu dnemde siyasetin temel tartma konularndan birini de Kbrs sorunu ve bu sorunun zmne ynelik olarak ortaya konan Birlemi Milletler (BM) Kapsaml zm Plan (Annan Plan) oluturmutur. Dnemin BM Genel Sekreteri Kofi Annan ile anlan Annan Plannn ilk versiyonu 11 Kasm 2002 tarihinde aklanmtr. Plan ile temel olarak iki eit kurucu devletten oluan federe Birleik Kbrs Cumhuriyeti kurulmas ngrlmtr. Plann ayr ayr yaplan ezamanl referandumlarla her iki tarafa onaylanmasnn ardndan ve Kbrstaki yeni duruma ilikin Andlamann Yunanistan, Trkiye ve Birleik Krallk tarafndan imzalanmasyla yrrle girmesi dzenlenmitir. 58. Hkmetin greve balamas ile birlikte Annan Plannn referanduma sunulmas sreci ivme kazanm ve genel olarak Kbrs sorununun zm konusunda Hkmet inisiyatif stlenmitir. stlenilen bu inisiyatif ile Kbrs sorunu geleneksel olarak devletin ilgili kurumlarnn dnda siyasi makamlarn ynlendirmesi ile ilerleyen bir hal almtr. Hkmetin bu tutumu TSK komuta kademesinde rahatszla sebep olmutur. Dnemin Ege Ordu Komutan Orgeneral Hurit TOLONun 18 Ocak 2004 tarihinde Kbrs konusunda ver kurtul yaklamn benimseyenlerin olduunu ifade ederek, Bu memleket hep gzel insan yetitirirdi. Son zamanlarda hain de yetitirmeye balad. Haini yoksa verelim kurtulalm
1847

Birinci Uluslararas Sempozyum Bildirileri Kreselleme ve Uluslararas Gvenlik (stanbul, 29-30 Mays 2003), Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara 2003, s.xx-xx. Mustafa Balbay, Gen Subaylar Tedirgin, Cumhuriyet Gazetesi, 23 Mays 2003.

1848

1849<http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2003/05/27/294758.asp>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1253 / 1404

diyen kim? szleri ile Hkmetin politikas sert bir ekilde eletirmesi ve Hkmeti bu politikas sebebiyle vatan hainlii ile sulamas TSK bnyesinde Hkmetin Kbrs politikas konusundaki rahatszln en ak gstergesi olmutur.1850 Trkiyenin Kbrs siyasetinde yaanan bu deiime paralel bir ekilde 14 Aralk 2003 Kbrs Genel seimleri sonucunda Mehmet Ali TALATn babakan oluu ile birlikte Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin (KKTC) geleneksel Kbrs siyasetinde de deiim yaanmtr. 24 Nisan 2004 adann her iki tarafnda da halkoylamasna sunulan Annan Plan, KKTCde %64,96 ile kabul edilirken,1851 Gney Kbrs Rum Kesiminde ise %75,8 ounlukla reddedilmitir.1852 2003 yl iinde AB mktesebatna uyum salanmas amacyla TBMM tarafndan kabul 3 kanunla 2945 sayl Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanununda deiiklikler yaplmtr. Yaplan deiikliklerle gvenlik brokrasinin nemli bir paras olan MGKda ve Genel Sekreterlikte sivilleme alannda byk bir ilerleme salanmtr. 2945 sayl Kanunda ncelikle 4789 sayl Kanun ile deiiklik yaplarak Anayasann 118. maddesinde yaplan deiiklie paralel bir deiiklik yaplarak Babakan Yardmclar ve Adalet Bakannn MGK yesi olmas ngrlm ve Kurul kararlarnn tavsiye niteliinde olduu hkme balanmtr. 4963 sayl Kanun ile yaplan deiiklikle de yine Anayasann 118. maddesinde yaplan deiiklie paralel dzenleme yaplm ve Genel Sekreterliin yapsnn, grevlerinin ve ileyiinin Anayasada belirlenen danma organ niteliine uygun bir hale getirilmesi amalanmtr. Bu kapsamda, MGKnn kendiliinden toplanma sresi 2 ay olarak belirlenmi, MGK Genel Sekreterinin atanmas usul yeniden dzenlenerek Kurul yapsnn sivillemesine imkan salanmas amacyla Genel Sekreterin Babakann teklifi Cumhurbakannn onay ile atanaca dzenlenmi ve yaplan deiiklik ve dzenlemelerle ilgili olarak yeni bir ynetmelik karlaca hkme balanmtr. 5017 sayl Kanun ile yaplan deiiklikle de MGK Genel Sekreterliince yaplan atamalarn Resmi Gazetede yaymlanmas nndeki engel ve Genel Sekreterlik kadrolarnn gizli olmas kaldrlm, MGK Genel Sekreterlii Ynetmeliinin Resmi Gazetede yaymlanmasn mmkn klmak amacyla sz konusu ynetmeliin gizli gizlilik dereceli olmas hkm mlga edilmitir. Grev alan daraltlarak grevleri yeniden tanmlanan MGK Genel Sekreterlii yaplan deiikliklerle bir danma kurulu statsne niteliine kavumu ve MGK Genel Sekreterlii Ynetmeliinin Resmi Gazetede yaymlanmas ile de ileyii, grev ve yetkileri kamuoyunun bilgisine ak hale gelerek daha saydam bir hale gelmitir. Bykeli Mehmet Yiit ALPOGANn 17 Austos 2004 tarihinde yeni Genel Sekreter olarak atanmas ile de sivilleme ile ilgili nemli bir dzenleme hayata geirilmitir. MGKnn yapsnda yaplan deiiklikler askerlerin muhalefeti ile karlamtr. zellikle MGK Genel Sekreterlii'ne bir sivilin atanmasnn kurumu siyasiletirecei ve yaplan deiikliklerle Genel Sekreterliin ilevsiz hale gelecei ynndeki eletiriler bizzat dnemin MGK Genel Sekreteri Orgeneral Tuncer KILIN tarafndan dile getirilmitir. MGK Genel Sekreteri Orgeneral Tuncer KILIN grevini devir teslim treninde yapt konumada: () MGK Genel Sekreterlii'nin bugn daha da glendirilmesi gerekirken, demokrasi adna tamamen ilevsiz hale getirilmesine ynelik yasa tasars almalarndan vazgeilmesinin ulusal karlarmz asndan zorunlu mtalaa edildiini, ilgili mercilere bizzat
1850<http://webarsiv.hurriyet.com.tr/2004/01/19/400654.asp>. 1851

KKTC Yksek Seim Kurulu, <http://ysk.mahkemeler.net/secim.aspx?skod=26>.

1852<http://www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf/cyprus02_en/cyprus02_en?OpenDocument>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1254 / 1404

ilettim. Bu itibarla hibir aba harcanmadn sylemek, ahsma ve bu messeseye hakszlk olmaktadr' diyerek bu konudaki muhalefet yaplmadna ilikin olarak kendisine yneltilen eletirilere de cevap vermitir.1853 AK Parti iktidar dneminde Yksek Askeri ura (YA) toplantlar ve bu toplantlarda alnan kararlar srekli olarak siyasi tartmalara konu olmu ve YA toplantlar kendi ilevinin tesinde bir anlam yklenerek sivil-asker ilikilerinin snand bir alan olarak grlmtr. zellikle YAta alnan ihra kararlar ve YAn sivil yeleri olan Babakan ve Milli Savunma Bakannn bu kararlara erh koymalar siyasi tartmalarn temelini oluturmutur. YAn sivil yeleri bu dnemde alnan ihra kararlarnn hepsine erh koymalarn YA kararlarna kar yarg yolunun kapal olmasn gereke gstermilerdir.1854Nitekim, Anayasann 125. maddesinde Yksek Askeri ura kararlarnn yarg denetimi dnda tutulmu olmas1855 ve 926 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Personel Kanununun 50. ve 94. maddeleri ile durumlarnn YA tarafndan incelenmesi Genelkurmay Bakanlnca gerekli grlenlerin TSKdan ayrma ileminin YA karar ile yaplmasnn mmkn klnarak bu konuda takdir yetkisinin Genelkurmay Bakanlna braklm olmas bakan karar veya mterek kararname yolu ile yarg yolu ak bir ekilde TSKdan ayrlanlara gre eitsiz bir durumun ve ilgililer bakmndan maduriyetlerin ortaya kmasna neden olmutur. YA kararlarna erh konulmas dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi ZKK tarafndan Bir anayasa maddesinin uygulanma istemine muhalefet erhi koymak, idarenin kanunlarn uygulanmasn salama sorumluluu ile elimitir ve kanmca bu nedenle yasal dayanaktan yoksundur. Bu konudaki farkl dncenin ifade edilecei yer ve durum YA olmamalyd. Bu istisnai durum phesiz irticai faaliyetlere bulaanlara cesaret vermitir.1856 eklinde deerlendirilerek, Genelkurmay II. Bakan Orgeneral Yaar BYKANIT tarafndan ise YA kararlar yarg denetimine ak olmad iin muhalefet ediyorum diyerek, Anayasa'nn bir hkmn yok kabul etmeniz mmkn deildir denilerek eletirilmitir.1857 Grev sreleri dolan komutanlarn devir-teslim trenlerinde yaptklar konumalarn da siyasi iktidara muhalefeti seslendirmenin bir arac olarak kullanld grlmtr. 27 Austos 2003 tarihinde yaplan trende Orgeneral Cumhur ASPARUK: Milletler uzaydan dnyaya hakimiyetini kontrol ederken, maalesef biz Trk milleti olarak, yz yl geriye gidip bir ksr dng ierisinde, mavi akm, imam hatip okullar, tesettrller, tarikatlarla uramaktayz,185828 Austos 2003te dzenlenen trende Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Blent ALPKAYA, Bugn lkemizin blnmez btnln ve cumhuriyetimizin laik ve demokratik yapsn tehdit eden i ve d kaynakl blc ve kktendinci faaliyetler maalesef iinde bulunduumuz Cumhuriyet'in 80. ylnda da varlklarn devam ettirmektedirler, 1. Ordu Komutan Orgeneral etin DOAN ise 20 Austos 2003te: ''Kukusuz bugn ulusal gvenliimizin korunmasnda ne kan en temel grev, laik, demokratik Cumhuriyetin andrlmasna geit verilmemesidir. Laik cumhuriyete
1853<http://www.milliyet.com.tr/2003/08/25/son/sontur46.html>. 1854

Fikret Bila, YAta erh Gerekesi, Milliyet Gazetesi, 7 Austos 2004, <http://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=YazarDetayArsiv&KategoriID=4&ArticleID=41607&PAGE=1>. 125. maddesine 5982 sayl Kanunun 11. maddesi ile Ancak, Yksek Asker rann terfi ilemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayrma hari her trl iliik kesme kararlarna kar yarg yolu aktr. cmlesi eklenerek yetersizlik, disiplinsizlik, ahlaki durum veya 926 sayl Kanunda sralanan sulardan hkmllk nedeni ile hakknda TSKdan ayrma ilemi yaplan personel iin yarg yolu almtr. Hrriyetim Almanak 2003, <http://dosyalar.hurriyet.com.tr/almanak2003/news_detail.asp?nid=122&sid=2>.

1855Anayasann

1856<http://www.milliyet.com.tr/2003/01/09/siyaset/asiy.html>. 1857

1858<http://dosyalar.hurriyet.com.tr/almanak2003/news_detail.asp?nid=122&sid=2>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1255 / 1404

sinsice saldrlarn srd, mtareke yllarn anmsatan aymazlk ve hatta ihanetlerin sergilendii bu dnemde, Cumhuriyet'e gnlden bal btn glerin el ve gnl birlii yapmas, birbirleriyle daha fazla kenetlenmesi gerektiine inanyorum. Ulusumuz aydnlk yarnlar iin bir savam verirken, O'nun ordusu elbette onun yannda yer alacakt1859 eklinde konumutur. Dnemin Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral zden RNEKe ait olduu iddia edilen ve 2003-2004 yllarn kapsayan gnlklerin Nokta Dergisinde yaynlanmas bu dneme ait darbe giriimlerini ortaya karmtr.1860 Gnlklerde dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Ayta YALMAN, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral zden RNEK, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Halil brahim FIRTINA ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral ener ERUYGURun Sarkz isimli bir darbe plannn hazrlklar iinde olduu anlatlmtr. Gnlklerin Nokta Dergisinde yaymlanmas zerine zden RNEKin ikyetiyle Nokta Dergisi Genel Yayn Ynetmeni Alper GRM hakknda soruturma balatlm ve soruturma sonucunda iftira atmak ve hakaret etmek sularndan dava almtr. Ayrca zden RNEK hakknda pheli sfatyla askeri darbe hazrl iddiasyla soruturma balatlm, ancak savclk yetkisizlik karar vererek soruturma evrakn yetkili olduunu dnd Genelkurmay Bakanl Askeri Savclna gndermitir. Nokta Dergisi Genel Yayn Ynetmeni Alper GRM, aleyhine iftira ve hakaret etme suundan alan davadan beraat etmi ve yaplan aratrmada gnlklerin zden RNEKin bilgisayarndan kt teknik raporla kesinlemitir. Genelkurmay Bakanl Askeri Savcl, asker kiiler hakknda grev ve sfatlarndan dolay soruturma balatlmasnn askeri kurum amirinin takdir ve deerlendirilmesine bal olmas nedeniyle soruturma evraknn Genelkurmay Bakanlna gndermi, Genelkurmay Bakanl mahkemeye gnderdii cevabi yazsnda ise iddia hakknda gerek, somut ve tutarl bir bilgi ve belge bulunmamas nedeniyle herhangi bir ilem yaplamadn bildirmitir. 28 Mart 2004 tarihinde yaplan Mahalli dareler Seimi, 3 Kasm 2002 Genel Seiminde olduu gibi AK Parti ve CHP ilk iki parti olarak kmas ile sonulanmtr. Seim sonucunda AK Parti girdii ilk mahalli idareler seiminde l Genel Meclisi yelikleri Seiminde %41,67, Belediye Bakanl Seiminde %40,18 ve Bykehir Belediyesi Bakanl Seiminde ise %46,06; seimin ikinci partisi olan CHP ise l Genel Meclisi yelikleri Seiminde %18,23, Belediye Bakanl Seiminde %20,72 ve Bykehir Belediyesi Bakanl Seiminde ise %24,45 orannda oy almtr.

2002-2007 Yllar Arasnda Gerekletirilen Saldr ve Suikastlar


Bu dnemde lke gndeminde olduka nemli yer edinen ve kamuoyunu sarsmaya ynelik saldr ve suikastler gerekletirilmitir. Bunlardan ilki Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi retim yesi Do Dr. Necip HABLEMTOLUnun 18 Aralk 2002 gn ankayada evinin nnde vurularak ldrlmesidir. Failleri henz bulunamam olan sz konusu suikastn ardnda kimlerin olduuna ilikin pek ok iddia ortaya atlmtr. 15 Kasm 2003 Cumartesi gn stanbulda bulunan ili Beth srael ve Beyolu Neve alom Sinagoglarna El Kaide terr rgt tarafndan gerekletirilen bombalama eyleminde iki
1859<http://www.milliyet.com.tr/2003/08/20/son/sontur25.html>. 1860

Nokta Dergisi, Yl:1, 27 Mart-4Nisan 2007, Say:22.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1256 / 1404

eylemci dahil 26 kii hayatn kaybetmi, 303 kii ise yaralanmtr. Bu saldrlardan 5 gn sonra, 20 Kasm 2003 Perembe gn ise HSBC Bank Genel Mdrlk binas ve ngilterenin stanbul Bakonsolosluu nnde meydana gelen bombal saldrlarda aralarnda ngilterenin stanbul Bakonsolosu Roger SHORTun da bulunduu 28 kii hayatn kaybetmi, 450 kii ise yaralanmtr. Her iki saldrya da El-Kaideye bal ehit Ebu Hafz el-Msri Tugay stlenmitir. Hakkrinin emdinli ilesinde 9 Kasm 2005 tarihinde daha nce PKK terr rgtne ye olmak suundan ceza alm olan Seferi YILMAZ adl bir kiiye ait Umut Kitabevine dzenlenen el bombal saldrda iki kii hayatn kaybetmi, ok sayda kii de yaralanmtr. Saldrnn ardndan Jandarma istihbarat astsubaylar zcan LDENZ ve Ali KAYA, ile itiraf Veysel ATE, devletin birliini ve lke btnln bozmak, adam ldrmek ve adam ldrmeye teebbs etmek, su ilemek iin anlamak sularndan tutuklanmlardr. Trabzon Santa Maria Kilisesi Rahibi Andrea SANTORO 5 ubat 2006 tarihinde 16 yandaki lise rencisi Ouzhan AKDNin kamuoyunda hayalet silah olarak bilinen Glock marka bir tabanca ile gerekletirdii silahl saldr sonucunda hayatn kaybetmitir. Misyonerlik faaliyetlerine kar gerekletirildii iddia edilen olayn tek faili olan Ouzhan AKDN 18 yl 10 ay 20 gn hapis cezasna arptrlmtr. Dantay 2. Dairesine 17 Mays 2006 tarihinde stanbul Barosuna kaytl avukat Alparslan ARSLAN tarafndan yine Glock marka tabanca ile gerekletirilen silahl saldrda Dantay kinci Daire yesi Mustafa Ycel ZBLGN hayatn kaybetmi, drt Dantay yesi ise yaralanmtr. Saldrgan ilk ifadesinde olay Dantay kinci Dairesinin trban karar nedeniyle gerekletirdiini belirterek Aldklar karar Allahn adaletine smyor. Cezalandrmak istedim demitir.1861 Ancak daha sonra Alpaslan ARSLANn saldr ile ilgili olarak birlikte hareket ettii kiilerin, Cumhuriyet Gazetesine bomba atan kiiler olduunun ortaya kmas ile saldr farkl bir nitelik kazanmtr. Agos Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Hrant DNK 19 Ocak 2007 tarihinde Agos Gazetesi binasnn knda Trabzonun Pelitli Beldesinden gelen Ogn SAMAST adl saldrgan tarafndan gerekletirilen silahl saldr sonucunda hayatn kaybetmitir. Hrant DNK cinayeti davasnda, saldrgan Ogn SAMAST, azmettirici Yasin HAYAL, yardmc istihbarat eleman Erhan TUNCEL ile birlikte 19 kii yarglanmtr. Yarglama neticesinde sanklardan Ogn SAMAST 21 yl 6 ay hapis cezasna, Yasin HAYAL arlatrlm mebbet hapis cezasna arptrlm, Erhan TUNCEL ise Hrant DNKi tasarlayarak ldrmek suundan beraat etmitir. Davada mahkeme btn sanklarn, silahl terr rgtne ye olmak suundan ise beraatlarna karar vermitir. Malatya'da 18 Nisan 2007 tarihinde Hristiyanlkla ilgili kitap ve bror basan Zirve Yaynevi be kii tarafndan baslm ve sz konusu yaynevinde alan Alman uyruklu Tilman Ekkehart GESKE ile Necati AYDIN ve Uur YKSEL boazlar kesilerek ldrlmtr. Saldrganlar ilk beyanlarnda ldrdkleri kiilerin Malatya ilinde misyonerlik faaliyetleri iersinde olduklarn, Mslmanl ktlediklerini ve bu yzden ldrdklerini beyan etmilerdir. Dava ile ilgili olarak hazrlanan ek iddianame ile emekli Orgeneral Ahmet Hurit TOLON silahl terr rgtn kurma ve ynetme, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetini ortadan kaldrmaya veya grevini yapmasn engellemeye teebbs etme, tasarlayarak kasten ldrmeye azmettirme, kiiyi hrriyetinden yoksun klmaya azmettirme ve konut
1861<

http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/373612.asp>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1257 / 1404

dokunulmazln ihlale azmettirme ve nitelikli yamaya teebbse azmettirme sularndan bir numaral pheli olarak yarglanmaktadr. 25 Nisan 2007 gn Yksekretim Kurulunun (YK) merkez binas nne gelen bir ahs YK Bakan Prof. Dr. Erdoan TEZ ile grmek istediini belirtmi ve gvenlik grevlilerinin kendisine mani olmalar zerine havaya el ate ederek olay yerinden kamtr. Olay gerekletirdii tespit edilen Nurullah LGN ve olayn azmettiricisi olarak Blent ASKEROLU ile birlikte toplam alt kii yakalanm ve yakalanan Nurullah LGN'n zerinden Kuvay Milliye Derneine ait bir kartn bulunduu tespit edilmitir. Cumhuriyet Gazetesi izeri olan Turhan SELUKun 16 Nisan 2006da bana trban balam domuz ekli izmesi kamuoyunda byk tartmalara ve tepkiye yol am ve bu olay sonrasnda 5-10-11 Mays 2006 tarihlerinde Cumhuriyet Gazetesine defa el bombas atlmtr. Sz konusu karikatre ynelik tepkilere Cumhuriyet Gazetesi Bayazar lhan SELUK 23 Mays 2006 tarihli yazsnda Turhann karikatrnde trban takm domuzun resmedilmesine mrteci hemen tepki gsterdi, nk karikatrde kendini gryor karln vermesi de mevcut gerginlii daha da artrmtr. Cumhuriyet Gazetesinin bombalanmtr. Bu olay sonras dava alm ve yarglama devam etmektedir.

367 Tartmalar ve Cumhurbakanl Seimi


Cumhurbakanl seimlerinin yaplaca 2007 ylna girilmesi ile beraber cumhurbakanl seimi ve kimin cumhurbakan seilecei konusu Babakan Recep Tayyip ERDOANn 2007 Nisan ayna kadar cumhurbakanl seimini konumayacaklar aklamasna1862 ramen siyasetin bir numaral tartma konusu olmutur. Cumhurbakanl seimi giderek AK Partiye kar muhalefetin younlat bir alan haline gelmi ve irtica-laiklik-trban tartmalarnn etrafnda cereyan etmeye balamtr. Tartmalarn zellikle Babakan Recep Tayyip ERDOANn cumhurbakanl aday olaca varsaym zerinde younlamas ile beraber cumhurbakanl seimi konusuna TSKnn dahil edilmeye alld grlmtr. CHP Genel Bakan Deniz BAYKALn Erdoan cumhurbakan olmamal. Silahl kuvvetler buna kaytsz kalmayacaktr diye dnyorum.1863veBabakan Bakomutan olamaz. TSK ile uyumsuz birinin bakomutanlk yetkisini de kuanan cumhurbakanlna oturmas engellenmelidir. Kamuoyuna cumhurbakanl seiminin bakomutanlk boyutunu da 1864 anlatmalyz ynndeki aklamalar ile cumhurbakanl seimi tartmalarnn odana TSKnn ekilmeye alldn gstermektedir. Genelkurmay Karargahnda, 12 Nisan 2007 tarihinde kuvvet komutanlarnn da hazr bulunduu bir basn bilgilendirme toplantsnda Genelkurmay Bakan Orgeneral Yaar BYKANIT: seilecek cumhurbakan ayn zamanda TSKnn bakomutandr. Bu ynyle TSKy yakndan ilgilendirmektedir. Biz hem cumhurbakanmzn hem de ayn zamanda bakomutanmzn Silahl Kuvvetler ve Trk milletinin sahip olduu cumhuriyetin temel deerlerine, anayasamzda ifadesini bulan laik, demokratik ve sosyal hukuk devleti idealine, devletin niter yapsna bal ama szde deil zde, bunu davranlarna yanstacak ekilde bir cumhurbakannn oraya seileceine olan inancm belirtmek istiyorum. Tabii ki
1862

Yeni afak, Allahtan geldik ona dneceiz, 28 Kasm 2006. http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=5756362&tarih=2007-01-11>.

1863<http://arsiv.sabah.com.tr/2007/03/18/gnd117.html>. 1864<

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1258 / 1404

yasal mevzuat, anayasay, hukuku, cumhurbakan nasl seiliyor, bunlarn hepsini biliyoruz. Hem vatanda hem TSKnn bir personeli olarak cumhuriyetin temel deerlerine szde deil zde sahip olan bir kiinin cumhurbakan seilecek olmasn umut ediyoruz. Bunu biz bilemeyiz. Karar Meclisin karardr. Cumhurbakanl konusunda zaten bundan baka da bir ey syleme durumunda deilim. Hukuken de hakka sahip deilim.1865diyerek cumhurbakanl seimi hakknda tartmalara dahil olmutur. Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZER de 13 Nisan 2007 tarihinde Harp Akademileri Konferansnda yapt konumada: Trkiye'de siyasal rejim, Cumhuriyet kurulduundan beri, hibir dnemde gnmzde olduu kadar tehlikeyle kar karya kalmamtr. Laik Cumhuriyet'in temel deerleri ilk kez aka tartma konusu yaplmaktadr. ve d gler, bu konuda ayn ama dorultusunda kar birlii iinde hareket etmektedir. D gler, Trkiye'nin slam lkelerine model olabilmesi iin ncelikle siyasal rejiminin "laik Cumhuriyet"ten, "demokratik Cumhuriyet" ad altnda, "Ilml slam Cumhuriyeti"ne dntrlmesini ngrmektedirler. Ilml slam, Devlet'in sosyal, ekonomik, siyasal ve hukuksal dzeninin din kurallarndan belli lde etkilenmesi anlamna gelmektedir. Bu niteliiyle Ilml slam modeli, slam' kabul eden dier lkeler iin bir ilerleme saylsa da, Trkiye Cumhuriyeti ynnden byk bir geriye gidi, daha ak sylemiyle, "irticai" bir modeldir. Trkiye blge iin, ancak laik, demokratik hukuk devleti nitelii ile rnek oluturabilir; bu yndeki deneyimlerini paylamaya hazrdr.1866diyerek mevcut tartma ortamna rejim tartmasn da eklemitir. Cumhurbakanl seimine ynelik muhalefetin bir dier arac ise Yargtay Onursal Cumhuriyet Basavcs Sabih KANADOLUnun ortaya att gr olmutur. KANADOLU, TBMM'nin cumhurbakan seimi iin Anayasa'nn 102. maddesinde ngrlen ye tam saysnn te iki ounluu ile toplanmas gerektii, ilk turda TBMM Genel Kurulunda en az 367 kii bulunmamas durumunda dier turlara geilemeyeceini ve Anayasa uyarnca erken seimin kanlmaz olacan ileri srmtr. Bu gr uyarnca o dnemde 354 milletvekili ile TBMMde temsil edilen AK Partinin muhalefet destei olmadan yeni cumhurbakann semek iin TBMM Genel Kurulunu toplayamayacakt. Sabih KANADOLU bu grnn yan sra, Bugnk siyasi tablonun sorumlusu yksek yargdr. nceki aymazl imdi gstermeyeceini umuyorum diyerek Anayasa Mahkemesini etki altna almaya matuf aklamalar da yapmtr.1867 Cumhurbakanl seimi tartmalar devam ederken 24 Nisan 2007 tarihinde Ak Parti Grup Toplantsnda cumhurbakan aday olarak Abdullah GL aklanmtr. 27 Nisan 2007 Cuma gn yaplan Cumhurbakanl seimi birinci oylamada 361 milletvekili oy kullanm, seime tek aday olarak katlan Abdullah GL 357 oy alm, 3 oy geersiz, 1 oy ise bo kmtr. Cumhurbakan seimi iin yaplan oylamada Anayasa'nn 102. maddesinde ngrlen te iki ounluun salanamamas zerine Cumhurbakan seiminin ikinci oylamasnn 2 Mays 2007 aramba gn yaplmas kararlatrlmtr. CHPnin yan sra cumhurbakanl seimlerinde ortak hareket etme karar alan ANAP ve Doru Yol Partisi (DYP) de oylamaya katlmama karar almlardr. Oylamaya Ak Parti milletvekilleri dnda Esat CANAN (CHP), mmet KANDOAN (DYP), Mehmet ERASLAN (DYP), Mira AKDOAN (ANAP), Hasan ZYER (ANAP), bamszlar Hamza ALBAYRAK,
1865<http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/405466.asp>. 1866http://www.tccb.gov.tr/ahmet-necdet-sezer-konusmalari/495/56552/harp-akademileri-konferansinda-yaptiklarikonusma.html 1867http://www.milliyet.com.tr/kanadoglu--umarim--anayasa-mahkemesi-aymazlik-

yapmaz/siyaset/haberdetayarsiv/18.03.2007/192495/default.htm

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1259 / 1404

Sleyman BLNMEZ, katlmlardr.1868

lk

GNEY,

Fuat

GEEN,

Gksal

KKAL

lk tur seimin ardndan ayn gn iinde CHP tarafndan Anayasa Mahkemesine bavuruda bulunularak cumhurbakan seimine ilikin ilk oylamann Anayasann 96. ve 102. maddelerine aykrl savyla iptali ve iptal karar yrrle girinceye kadar bu uygulama ile oluan itzk hkmnn yrrlnn durdurulmasna karar verilmesi istenmitir.

Cumhuriyet Mitingleri
Cumhurbakanl seimleri ncesinde emekli orgeneral ener ERUYGURun genel bakanln yapt Atatrk Dnce Dernei ve ada Yaam Destekleme Derneinin nderliinde eitli sivil toplum kurulularnn katlmyla bir dizi miting dzenlenmitir. Cumhuriyetine sahip k mesaj etrafnda kurgulanan ve Laik deilsen layk deilsin, ankayada imam istemiyoruz, ankaya yollar eriata kapal, Tayyip baksana ka kiiyiz saysana gibi iktidar kart sloganlarn sklkla atld mitinglerde Babakan Recep Tayyip ERDOANn veya baka bir AK Partili siyasetinin cumhurbakan adaylna kar dzenlenmitir. lki 24 Mart 2007 tarihinde Mersinde dzenlenen cumhuriyet mitingi daha sonra 31 Mart Antalya, 14 Nisan Ankara, 29 Nisan stanbul, 5 Mays Manisa-anakkale, 13 Mays zmir, 20 Mays Samsun, 26 Mays Denizli ve 9 Haziran Diyarbakr mitingleriyle devam etmitir. Sz konusu mitinglerde dikkat eken husus ise mitingleri dzenleyen kii ve kurulularn darbe giriiminde adlarnn gemi olmasdr. zellikle yukarda da belirtildii zere sz konusu mitinglerin dzenlenmesinde ba eken Atatrk Dnce Derneinin Genel Bakan olan emekli Orgeneral ener ERUYGURun emekli Oramiral zden RNEKe ait gnlklerde darbe giriimlerinde adnn gemi olmas ve ERUYGURun cumhuriyet mitinglerinde oynad etkin roln ise o zaman yapamad darbe giriimini sivil toplum rgtlerinin faaliyetleri zerinden yapmaya alt eklinde yorumlanmtr.

27 Nisan Bildirisi ve Bildiri Sonras Gelimeler


27 Nisan Bildirisi Cumhurbakanl seiminin ilk tur oylamasnn yapld ve ana muhalefet partisi CHPnin sz konusu oylamay Anayasa Mahkemesine tad gnn gecesinde Genelkurmay Bakanlnn laiklik ilkesinin andrld gr zerine temellenen basn aklamas gelmitir. Saat 23.17de Genelkurmay Bakanl internet sitesinde yaynlanan sz konusu basn aklamasnda eitli laiklik kart olduu dnlen uygulamalardan rneklerden verilmekte ve cumhurbakanl seim srecinde laiklik konusunun tartlyor olmasndan duyulan rahatszlk belirtilerek TSKnn bu tartmalarda taraf olduu ve laikliin savunucusu olduu, TSKnn yaplmakta olan tartmalarla ilgili gerektiinde tavrn ve davranlarn ak ve net bir ekilde ortaya koyaca ve TSKnn kendisine kanunlarla verilmi olan ak grevleri eksiksiz yerine getirme kararllnda olduu vurgulanmtr.

1868

http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil5/bas/b096m.htm

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1260 / 1404

Genelkurmay Bakanl Basn Aklamas Tarih: 27 Nisan 2007 No: BA-08/07 Trkiye Cumhuriyeti devletinin, bata laiklik olmak zere, temel deerlerini andrmak iin bitmez tkenmez bir aba iinde olan bir ksm evrelerin, bu gayretlerini son dnemde artrdklar mahede edilmektedir. Uygun ortamlarda ilgili makamlarn, srekli dikkatine sunulmakta olan bu faaliyetler; temel deerlerin sorgulanarak yeniden tanmlanmas isteklerinden, devletimizin bamszl ile ulusumuzun birlik ve beraberliinin simgesi olan milli bayramlarmza alternatif kutlamalar tertip etmeye kadar deien geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Bu faaliyetlere girienler, halkmzn kutsal dini duygularn istismar etmekten ekinmemekte, devlete ak bir meydan okumaya dnen bu abalar din kisvesi arkasna saklayarak, asl amalarn gizlemeye almaktadrlar. zellikle kadnlarn ve kk ocuklarn bu tr faaliyetlerde n plana karlmas, lkemizin birlik ve btnlne kar yrtlen ykc ve blc eylemlerle artc bir benzerlik tamaktadr. Bu balamda; Ankarada 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram kutlamalar ile ayn gnde Kur'an okuma yarmas tertiplenmi, ancak duyarl medya ve kamuoyu basklar sonucu bu faaliyet iptal edilmitir. 22 Nisan 2007 tarihinde anlurfada; Mardin, Gaziantep ve Diyarbakr illerinden gelen baz gruplarn da katlm ile, o saatte yataklarnda olmas gereken ve yalar ile uygun olmayan a d kyafetler giydirilmi kk kz ocuklarndan oluan bir koroya ilahiler okutulmu, bu srada Atatrk resimleri ve Trk bayraklarnn indirilmesine teebbs edilerek geceyi tertipleyenlerin gerek ama ve niyetleri aka ortaya konulmutur. Ayrca, Ankarann Altnda ilesinde Kutlu Doum leni iin ilede bulunan tm okul mdrlerine katlm emri verildii, Denizlide l Mftl ile bir siyasi partinin ortaklaa dzenledii etkinlikte ilkretim okulu rencilerinin balar kapal olarak ilahiler syledii, Denizlinin Tavas ilesine bal Nikfer Beldesinde drt cami bulunmasna ramen, Atatrk lkretim Okulunda kadnlara ynelik vaaz ve dini sylei yapld yolunda haberler de kaygyla izlenmitir. Okullarda kutlanacak etkinlikler, Milli Eitim Bakanlnn ilgili ynergelerinde belirtilmitir. Ancak, bu tr kutlamalarn ynerge d talimatlarla yerine getirildii tespit edilmi ve Genelkurmay Bakanlnca yetkili kurumlar bilgilendirilmesine ramen, herhangi bir nleyici tedbir alnmad gzlenmitir. Anlan faaliyetlerin nemli bir ksmnn bu tr olaylara mdahale etmesi ve engel olmas gereken mlki makamlarn msaadesi ile ve bilgisi dahilinde yaplm olmas meseleyi daha da vahim hale getirmektedir. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Cumhuriyet kart olan ve devletimizin temel niteliklerini andrmaktan baka ama tamayan bu irticai anlay, son gnlerdeki baz gelimeler ve sylemlerden de cesaret almakta ve faaliyetlerinin kapsamn geniletmektedir. Blgemizdeki gelimeler, din ile oynamann ve inancn siyasi bir syleme ve amaca alet edilmesinin yol aabilecei felaketlerin ibret alnmas gereken rnekleri ile doludur. Kutsal bir inancn zerine yklenmeye allan siyasi bir sylem veya ideolojinin inanc ortadan kaldrarak, baka bir eye dnt, lkemizde ve lke dnda grlebilmektedir. Malatyada ortaya kan olayn bunun arpc bir rnei olduu ifade edilebilir. Trkiye Cumhuriyeti devletinin ada bir demokrasi olarak, huzur ve istikrar iinde yaamasnn tek artnn, devletin Anayasamzda belirlenmi olan temel niteliklerine sahip kmaktan getii phesizdir. Bu tr davran ve uygulamalarn, Sn. Genelkurmay Bakannn 12 Nisan 2007 tarihinde yapt basn toplantsnda ifade ettii Cumhuriyet rejimine szde deil zde bal olmak ve bunu davranlarna yanstmak ilkesi ile tamamen elitii ve Anayasann temel nitelikleri ile hkmlerini ihlal ettii ak bir gerektir. Son gnlerde, Cumhurbakanl seimi srecinde ne kan sorun, laikliin tartlmas konusuna odaklanm durumdadr. Bu durum, Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan endie ile izlenmektedir. Unutulmamaldr ki, Trk Silahl Kuvvetleri bu tartmalarda taraftr ve laikliin kesin savunucusudur. Ayrca, Trk Silahl Kuvvetleri yaplmakta olan tartmalarn ve olumsuz yndeki yorumlarn kesin olarak karsndadr, gerektiinde tavrn ve davranlarn ak ve net bir ekilde ortaya koyacaktr. Bundan kimsenin phesinin olmamas gerekir. zetle, Cumhuriyetimizin kurucusu Ulu nder Atatrkn, Ne mutlu Trkm diyene! anlayna kar kan herkes Trkiye Cumhuriyetinin dmandr ve yle kalacaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1261 / 1404

Trk Silahl Kuvvetleri, bu niteliklerin korunmas iin kendisine kanunlarla verilmi olan ak grevleri eksiksiz yerine getirme konusundaki sarslmaz kararlln muhafaza etmektedir ve bu kararlla olan ball ile inanc kesindir. Kamuoyuna sayg ile duyurulur.

Hkmetin Bildiriye Cevab Genelkurmay Bakanlnn cumhurbakanl seim srecinden yola karak siyaset kurumuna ve yargya mdahale nitelii tayan basn aklamasna Hkmet tarafndan ertesi gn cevap verilmitir. Adalet Bakan ve Hkmet Szcs Cemil EK tarafndan, 28 Nisan 2007 gn saat 15.00da, Hkmet adna aklama yaplm ve Hkmet sz konusu basn aklamasna sert bir tepki ortaya koyarak daha nce askeri mdahalelere maruz kalan hibir Hkmetin yapamad bir duru sergilemitir. Hkmetin sz konusu basn aklamasna cevabnda ncelikle bu tr bir aklamann Hkmete kar bir tutum olarak algland ifade edilerek bu tr bir aklamann demokratik devlet dzeni bakmndan yadrganmas gereken bir durum olduu belirtilmitir. Aklamada Genelkurmay Bakanlnn ballk ve sorumluluk durumu hatrlatlarak Genelkurmay Bakanlnn herhangi bir konuda Hkmete kar bir ifade kullanmasnn demokratik bir hukuk devletinde dnlemeyecek bir husus olduu vurgulanmtr. Aklamada ayrca, cumhurbakan seim srecinde bir gece yars aklamas yaplm olmasnn Anayasa Mahkemesini etkilemeye ynelik bir giriim olarak alglanaca, Hkmetin Anayasa ile belirlenen demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti olma nitelii konusunda herkesten daha fazla taraf ve hassas olduu, Trkiye'nin her sorununun hukuk kurallar ve demokrasi iinde zlecei ve Hkmet ile TSKy kar karya getirme niyetinde olanlarn bu abalarnn boa karlmas gerektii hususlar belirtilmitir.

Adalet Bakan ve Hkmet Szcs Cemil EK'N 28 Nisan 2007 gn saat 15.00'te yapt aklama aada sunulmutur: Dn Genelkurmay bakanl tarafndan eitli konulardaki grlerini ifade eden bir aklama basn yayn organlarna gece yars verilmi ve Genelkurmay bakanlnn internet sitesinde yaynlanmtr. Bu aklama Hkmete kar bir tutum olarak alglanmtr. Kukusuz, demokratik bir dzende bunun dnlmesi dahi yadrgatcdr. ncelikle sylemek isteriz ki, Babakana bal bir kurum olan Genelkurmay Bakanlnn herhangi bir konuda Hkmete kar bir ifade kullanmas demokratik bir hukuk devletinde dnlemez. Genelkurmay Bakanl, Hkmetin emrinde, grevleri Anayasa ve ilgili yasalarla tayin edilmi bir kurumdur. Anayasamza gre, Genelkurmay Bakan grev ve yetkilerinden dolay Babakana kar sorumludur. Bu metnin basn yayn organlarna verilmesi ve Genelkurmay'n internet sitesinde yaynlanmasndaki zamanlama manidardr. ncelikle, devletimizin yce makam olan Cumhurbakanlna 11. Cumhurbakann seme srecinde byle bir metnin, hem de geceyars ortaya kmas son derece dikkat ekicidir. Bunun, bu hassas dnemde, Anayasa Mahkemesi eksenli tartmalar yaplrken ortaya kmas, yce yargy etkilemeye ynelik bir giriim olarak alglanacaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1262 / 1404

Herkes unu aka bilmelidir ki, Hkmetimiz, devletimizin Anayasa'nn 1,2 ve 3. maddelerindeki temel ve vazgeilmez ortak deerleri, lkemizin birlik ve btnl, milletimizin saygnl, Trkiye'nin laik, demokratik ve sosyal bir hukuk devleti olma nitelii konusunda herkesten daha fazla taraftr ve hassastr. Trkiye'nin milli birlik ve btnl ve Trk Milletinin esenlii bu deerlerin korunmas ile mmkndr. Cumhuriyetimizin temel niteliklerine, Anayasa ve yasalara aykr, gerek ve tzel kiiler tarafndan zaman zaman ortaya konan hibir tutum ve davran tasvip etmek mmkn deildir. Bu durumlarda zaten bata Cumhuriyet Savclar olmak zere, soruturma makamlar hi kimseden izin almadan gerekli soruturmalar yapma yetkisine sahiptirler. Bu konularda gereini yapmak vazifeleridir. Ayrca Hkmetimizin ve bal birimlerin gerek basn yoluyla duyulan, gerekse eitli ortamlarda dile getirilen, devletimizin temel deerleri ile elien uygulamalar konusunda duyarsz kalmas sz konusu olamaz. Bu nedenle ilgili metinde Genel Kurmay Bakanl'nn Hkmetle ilikileri bakmndan son derece yanl ifadelerin yer almas zc olmutur. Devletimizin tm temel kurumlarnn bu konularda daha zenli ve dikkatli olmas gerektii, Trkiye'nin glenme, modernleme ve demokratik standartlarn ykseltme srecinin salkl yrmesi bakmndan zorunludur. Aksi halde devletimizin glenmesine, lkemizin huzur ve refahna telafi edilemez zararlar verilmi olacaktr. Devletimizin temel deerlerini koruma konusunda birincil grev Hkmetindir, Hkmet bu konuda tavizsiz bir ekilde taraf olduu iin, Hkmete bal tm kurumlarn da bu dorultuda taraf olmalar zaten eyann tabiat gereidir. Trkiye'nin her sorunu hukuk kurallar ve demokrasi iinde zlecektir. Aksi bir dnce ve tutum asla kabul edilemez. Herkese ve her kuruma den grev, bu srecin ilemesini kolaylatrmaktr. Bunun dndaki araylarn lkemize ve milletimize ne kadar zarar verdii gemite yeteri kadar, ac biimde tecrbe edilmitir. Hkmetimiz, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan cumhuriyetimizi daha da glendirmek ve demokrasimizi zedeletmemek konusunda tam bir kararllk iindedir. Cumhuriyetimiz ve Demokrasimiz vazgeilmez, geri dndrlemez bir kazanmdr. Bugn devletimizin temel niteliklerini korumak konusunda hepimiz el ve gnl birlii iinde gelecee nasl daha gl yrrz onun mcadelesini vermeliyiz. Enerjimizi i tartmalarla tketmek yerine lkemizi kresel rekabette daha gl hale getirmeye ve milletimizin refah ve mutluluunu arttrmaya sarfetmeliyiz. Bu balamda, baz iyi niyetli olmayanlarn hkmetimizle Trk Silahl Kuvvetlerimizi kar karya getirme abalarn boa karmalyz. Trkiye'nin uluslararas toplumda itibarn zedeleyen, ada dnyadaki konumumuza zarar veren, Trk ekonomisinin istikrarn tehdit eden, demokrasiye aykr ve Trk Milletinin vicdannda yara aan davranlardan tm sorumluluk sahiplerinin kanmas gereklidir. Gven ve istikrar zedeleyenler, lkemizin ve milletimizin ali menfaatleri bakmndan douraca olumsuz sonularn sorumluluunu da ykleneceklerini bilmelidirler.1869

Bildiri Sonras Tepkiler Genelkurmay Bakanl tarafndan yaplan basn aklamasna siyasi partilerin yneticilerinden ve uluslararas camiadan tepkiler gelmitir. CHP Genel Bakan Deniz BAYKAL, bildirinin ertesi gn yapt aklamada gelinen durumdan hkmeti sorumlu tutarak: Trkiye, devlet kurumlarnn uyar yapma gereini duyduu bir noktaya

1869

Babakanlk Basn Merkezi, <http://www.bbm.gov.tr/modules.php?name=News&file=article&sid=1691>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1263 / 1404

srklenmitir. Bunun sorumlusu iktidardr.1870 demi ve ''Eer demokratik rejim yozlar cumhuriyete zarar verirse sadece Cumhuriyete deil, Trkiyenin birlik ve btnlne de zarar vermi olur.() Trkiye'de bunu yapabilecek anlay, birikim ve siyasi kadrolar vardr. Siyaset ilemektedir. Siyaset danmadr, istiaredir, uzlamadr, akl akldan stndre inanmaktr. Ben dediim dedik, ben bilirim yaklam ile ne siyaset ne demokrasi ne cumhuriyet yarar grr. inde bulunduumuz bu tabloyu bu ekilde deerlendirmemiz gerekir diye dnyorum.1871aklamas ile daha nce AK Partinin kendileri ile uzlama salayarak cumhurbakan aday gstermesi gerektii ynndeki grlerine atfta bulunmutur. CHP Genel Bakan Yardmcs Onur YMEN ise ayn gn yapt aklamada: Genelkurmayn tespitleri bizim tespitlerimizden farkl deildir. Ne mutlu Trkm diyene kelimesini kimse kmseyemez ve bunu kmseyenleri devletin dman sayarz. Laiklie hakaret edeceksiniz ve sonra diyeceksiniz Ben deitim ve bu lkenin cumhurbakan olacaksnz. Bunlar sylediinizde siz ocuk deildiniz. Sayn Gl bu szleri sylediinde milletvekiliydi, elimizde belgeleri var. Bunu herkes bilsin ki Trk halknn tahamml eiini ayorsunuz. Biz Trkiye'yi Atatrk dmanlarna teslim etmeyeceiz.''1872szleriyle adeta basn aklamasnn partilerinin grleri ile rttn dile getirmitir. DYP Genel Bakan Mehmet AAR da byle bir basn aklamasn beklemediini belirten demecinde: Trkiyenin, her trl zorluu, milletin yksek iradesi iinde her zaman arzuladmz sandk yoluyla zmekte bir zorluu olmayacaktr. Genelkurmaydan byle bir aklama beklemiyordum. Benim siyasette millet dnda hibir yolum olamaz deerlendirmesinde bulunmutur. ANAP Genel Bakan Erkan MUMCU ise, lke bir krizle kar karya, zm derhal seime gitmektir. Kim ankayaya kmak istiyorsa seim srecinde adayln ilan etmelidir. Millet reyini ona gre kullanacaktr. Biz btn bu sre boyunca demokrasiden yana olacamz bir kez daha ilan ediyoruz. erken seim ve cumhurbakann halkn semesiynndeki grlerini yinelemitir.1873 ABD Dileri Bakan Condoleezza RICE: Amerika Birleik Devletleri tamamen Trk demokrasisi ve anayasal srelerini destekler ve bu seim, seim sistemi ve seim sisteminin sonular ve anayasal srecin sonularnn desteklenmesi gerektii anlamna gelmektedir..1874 diyerek anayasal srecin devam ynnde gr belirtmitir. Bu aklamann akabinde ise ABD Dileri Bakanl Szcs Tom CASEY verdii cevapta Biz ordunun veya herhangi bir kimsenin anayasal srece mdahale etmesini veya anayasal yol dnda ilave bir ey yapmasn istemiyoruz.1875 szyle askeri mdahaleye kar olduklarn aklamtr. Avrupa Birlii Komisyonunun Genilemeden Sorumlu yesi Olli REHN ise yapt aklamadaTrk ordusunun politika dnda kalmas gerektiinin belirterek, Ordu, siyaseti seilmi kiilere brakmaldr eklinde tepki gstermitir. REHN ayrca, Asker, demokrasiye, laiklie ve asker-sivil arasndaki demokratik dzenlemelere sayglysa,
1870<http://www.zaman.com.tr/yazdir.do?haberno=661781>. 1871<http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=533251>. 1872<http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=533236>. 1873<http://www.hurriyet.com.tr/gundem/6426623_p.asp>. 1874Christopher 1875Quote

Torchia, U.S., EU Warn Turkish Military to Avoid Politics, Chicago Tribune, May 3, 2007.

in White House Says Turkish Democracy Continues to Function, Turkish Daily News, May 9, 2007.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1264 / 1404

cumhurbakanl srecinin dnda olmal eklinde konuarak bu srecin Trkiye iin bir test olduunu sylemitir.1876 Dileri Bakan ve Babakan Yardmcs Abdullah GL ise kendisinin cumhurbakanl adayl ile ilgili olarak; Bu sre devam ediyor. Dolaysyla herhangi bir biimde adaylmn geri ekilmesi sz konusu deil. Bu bir gecede alnm bir karar deil. Uzun yoklamalar, gr al verileri neticesinde ortaya km bir adaylktr. Dolaysyla bu sre devam ediyor. Anayasa Mahkemesi kararn hep birlikte beklememiz gerekiyor."1877aklamasnda bulunarak sz konusu basn aklamas ile gelinen srece ramen adaylktan ekilmeyeceini ve Anayasa Mahkemesinin kararna gre bir yol izleyeceinin iaretini vermitir. Anayasa Mahkemesinin 367 Karar Cumhurbakanl seiminin ilk tur oylamasnn yapld 27 Nisan 2007 gn CHP tarafndan Anayasa Mahkemesine bavuruda bulunulmu ve sz konusu oylamann iptali ve iptal karar yrrle girinceye kadar bu uygulama ile oluan itzk hkmnn yrrlnn durdurulmas istenmitir. Ayn gnn gecesinde Genelkurmay Bakanl basn aklamas ile cumhurbakanl seimi farkl bir boyut kazanmtr. Sz konusu aklama ile hem sivil siyasete mdahale edilmek istenmi hem de Anayasa Mahkemesi gndemindeki bir konuya ilikin olarak etki edilmitir. Anayasa Mahkemesi zerinde basn aklamas ile kurulan etki mekanizmas siyasilerin basna yansyan demeleri ile de devam etmitir. CHP Genel Bakan Deniz BAYKALn Anayasa Mahkemesi'nin 367 milletvekili bulunmadan Cumhurbakan seilemeyecei ynnde karar vermesinin Trkiye'yi belli bir rahatlamaya gtrecei, Anayasa Mahkemesi'nin 367 milletvekili bulunmadan Cumhurbakan seilebilecei ynnde bir karar vermesi durumunda ise Trkiye'nin tehlikeli bir atmaya srkleneceini iddia etmesi mevcut kriz ortamnda yargya mdahalenin ve etki altna almann bir ifadesi olarak yorumlanmtr.1878 Yukarda bahsedilen kriz ortam ierisinde Anayasa Mahkemesi kararn 1 Mays 2007 gn vermi ve cumhurbakanl seimi iin gerekli toplant ve karar yetersaysnn TBMM ye tamsaysnn te iki ounluu olduu, baka bir deyile, 367 olduunu Anayasann ngrd sonucuna varmtr.1879 Anayasa Mahkemesi kararnda; Anayasann 102. maddesinin ilk fkrasnda Cumhurbakannn seimi iin ngrlen te iki ounluk, dava konusu Meclis kararna ilikin birinci oylama ynnden hem toplant hem de karar yetersaysn kapsamaktadr. Bu nedenle, tzn 121. maddesinde de yaplan gnderme dorultusunda ayn yetersaynn benimsenmi olduunun kabul gerekmektedir. Oysa TBMMnin 27.4.2007 gnl, 96. Birleiminde 11. Cumhurbakan seimiyle ilgili birinci oylamaya geilmeden nce Cumhurbakan seiminde uygulanmas gereken toplant yetersaysnn Anayasann 96. maddesinde ngrlen toplant yetersays olduu Meclis kararyla saptanmtr. Bylece, Anayasann 102. maddesine yaplan gnderme nedeniyle, Cumhurbakan seimine ilikin toplant ve karar yetersaysnn ilk oylamada TBMM ye tamsaysnn te ikisini oluturan 367 olduunu ngrd sonucuna varlan tzn 121. maddesi dava konusu Meclis
1876<http://www.milliyet.com.tr/2007/04/28/son/sondun12.asp>. 1877<http://www.milliyet.com.tr/2007/04/29/son/sonsiy01.asp>. 1878<http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=533915>. 1879

Anayasa Mahkemesinin 1/5/2007 Gn, E: 2007/45, K: 2007/54 sayl Karar.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1265 / 1404

kararna ilikin birinci oylama ynnden deitirilerek toplant yetersays konusunda, Anayasann 96. maddesindeki genel kural dorultusunda TBMM ye tamsaysnn en az te birini oluturan 184 oyun yeterli olduu kabul edilmitir. Toplant ve karar yetersaysnn ilk oylamada TBMM ye tamsaysnn te iki ounluu, bu balamda 367 olduunu ngrd sonucuna varlan Anayasann 102. maddesinin ilk fkras karsnda, bu ounluun 184 olarak uygulanmas sonucunu douran eylemli tzk deiiklii niteliindeki dava konusu TBMM Karar Anayasann 102. maddesine aykrdr. ptali gerekir. deerlendirmesinde bulunmu ve mevcut siyasi kriz srecinde baka bir aamaya geilmitir. Erken Seim Karar Anayasa Mahkemesinin cumhurbakanl seiminin ilk tur oylamasn iptalinin ardndan ayn gn nce Bakanlar Kurulu sonra AK Parti Merkez Yrtme Kurulu (MYK) toplanm ve bu toplantlar neticesinde erken seim karar alnmtr. Alnan karar Babakan Recep Tayyip ERDOAN: AK Parti olarak ortaya kan bu yeni durumu mmkn olan en ksa srede aziz milletimizin takdirine sunmay bir zaruret olarak gryoruz. Zira, demokrasilerde millet iradesi esastr. Onun iin hemen yarn sabahtan itibaren ve ncelikle genel seim tarihini ne almak iin TBMM'ye bavurulacaktr. () TBMM'de alnacak karar dorultusunda sandklar kurulacak ve milletimizin iradesi orada tecelli edecektir.diyerek aklamtr. 1880 Milletvekili genel seimlerinin yenilenmesi ve seimin 22 Temmuz 2007 tarihinde yaplmas TBMMde 3 Mays 2007 tarihinde oybirlii ile kabul edildi.1881 Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZERde ayn gn yapt aklamada yeni cumhurbakan seilene kadar grevine devam edeceini ifade etmi ve bu durum grev sresi dolan cumhurbakannn yeni cumhurbakan seilene kadar grevine devam edip edemeyeceine ilikin yeni bir tartma balatmtr. 1882 Erken seim kararndan sonra 6 Mays 2007 tarihinde tekrar yaplan cumhurbakanl seimi ilk tur oylamas ncesinde yaplan iki yoklamada da 367 saysna ulalamam ve Cumhurbakan seimi oylamasna 9 Mays 2007 aramba gn devam edilmesi kararlatrlmtr. 1883 Bu durum karsnda Dileri Bakan ve Babakan Yardmcs Abdullah GL, dzenledii basn toplantsnda Bu nafile turlar, TBMM'nin itibarn zedeledi, siyasetin onurunu zedelemitir. Siyasetileri, halk nezdinde kk drmtr. Siyaset anlaymz, benim siyaset tarzm, arkadalarmn siyaset tarz; bu eski siyaset tarzndan ok uzaktr. O bakmdan, bugn, adaylmn bundan sonra devam etmesinin doru olmad kanaatindeyim. Ve cumhurbakan adaylndan vazgeiyorum. Artk, bundan sonra sz milletindir. Kendimizi de millete emanet ediyorum. Dorusu neyse millet buna, gn geldiinde karar verecektir. diyerek adaylktan ekildiini aklamtr. 1884 Anayasa Deiiklii

1880<http://arsiv.sabah.com.tr/2007/05/01/haber,A5C1AA38C1AA4C9B82308C2466F56201.html>. 1881<http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil5/bas/b098m.htm>. 1882<http://arsiv.sabah.com.tr/2007/05/03/haber,8B8AA240EA7147CD97AFEA9A0485AF40.html>. 1883<http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil5/bas/b101m.htm>. 1884<http://arsiv.sabah.com.tr/2007/05/06/haber,3FA6653D09C54F78BF6BD7F2304FF41A.html>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1266 / 1404

10 Mays 2007 Perembe gn TBMMde kabul edilen 5660 Sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi ve grev sresinin be yl olmas belirlenmi ve bir kiinin, iki defa cumhurbakan olarak seilmesinin n alm, genel seimlerin de sresi be yldan drt yla indirilmi, tartmalar yaratan toplant yeter says da karara balanarak TBMMnin yapaca seimler de dahil olmak zere ye tamsaysnn en az te biri olarak belirlenmitir. Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZER, sz konusu Kanunu bir daha grlmek zere TBMMye geri gndermi ve 31 Mays 2007 tarihinde Kanun bu kez 5678 saysyla aynen kabul edilmitir. Kanun Cumhurbakan tarafndan 16 Haziran 2007 tarih ve 26554 sayl Resm Gazetede yaymlanarak halkoylamasna sunulmutur. 21 Ekim 2007 tarihinde yaplan halkoylamasnda oy kullananlarn %68,95i evet oyu kullanm ve sz konusu anayasa deiiklik paketi kabul edilmitir.

22 Temmuz 2007 Genel Seimleri 22 Temmuz 2007 Milletvekili Genel Seimine cumhurbakanl seim srecinde yaananlar ve 367 krizi damgasn vurmu ve seim kampanyalarnn ana temasn da bu konu oluturmutur. Seimin yaz aylarnda yaplm olmasna ramen semenlerin byk ilgi gstermesi neticesinde seime katlm oran %84,25 olarak gerekleerek 3 Kasm 2002 genel seimlerinde %79,14 olarak gerekleen katlm orann geride brakmtr. Seimden AK Parti oylarn artrarak birinci parti olarak kmtr. Seim sonularna gre AK Parti ald %46,58 birinci parti olmu, seime solda birlik sloganyla DSP ile birlikte giren CHP %20,88 ile ikinci parti olmu, MHP %14,27 oy alarak nc parti olarak tekrar TBMMde temsil edilme baars gstermitir. Seime destekledii bamsz adaylarla giren Demokratik Toplum Partisi (DTP) ise TBMMde temsil edilme hakk kazanm ve meclis grubu kurmutur. DYP ile ANAPn birlemesiyle kurulan Demokrat Parti (DP), genel seimlerden %5,42 oy alarak seim barajn geememi ve bu durum karsnda DP Genel Bakan Mehmet AAR kesin sonularn gelmesini beklemeden istifa karar almtr. 22 Temmuz Genel Seimleri sonucunda siyasi partinin seim barajn gemesi ve 26 bamsz adayn TBMMye girmesi 3 Kasm 2002 genel seimlerinden farkl olarak milli iradenin TBMMde temsili bakmndan da bir rekoru ifade etmitir. 3 Kasm seiminde %54,6 olan temsil oran 22 Temmuz seimi ile birlikte %86,9a ykselmitir. Yukarda da deinildii zere, 22 Temmuz genel seimlerinin sonucunu etkileyen temel husus cumhurbakanl seim sreci yaananlarn ve 367 krizi seimleri adeta sivil siyaset ile askeri vesayet arasnda yaplan bir referanduma dntrm olduu1885 sylenebilirse de AK Partinin kazand baarnn arkasnda iktidar dneminde gstermi olduu performans da ok nemli bir rol oynamtr. 1886 zellikle 2001 ylnda yaanan siyasi ve ekonomik kriz ortamndan sonra salanan istikrar ortam ve temel ekonomik

1885 1886

TESEV Almanak 2006-2008, s.193. Yasin Aktay, Karizma Zamanlar, Tima Yaynlar, stanbul, Nisan 2011,. 1. Bask, s.212.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1267 / 1404

Cumhurbakanl Seimi 22 Temmuz seimleri sonrasnda da siyasetin bir numaral gndem maddesini cumhurbakanl seimi oluturmutur. Daha nce aday olan ancak 367 krizi ile adaylktan ekilen Abdullah GL Benim kararm gayet aktr. Meydanlarn iaretini. milletin iradesini grmemezlikten gelemem.1887 eklindeki aklamas ile yeniden aday olacann iaretini vermitir. MHP Genel Bakan Devlet Bahelinin 26 Temmuz 2007 tarihinde akam Gazetesine verdii beyanatta: AKP milletin iradesiyle yeniden iktidar oldu. Cumhurbakanlna da istedii kiiyi seebilir, karar tamamen AKPnindir. Kimi isterse seerler. Biz toplant yetersays iin orada bulunuruz ama oy veririz, vermeyiz oras bize kalmtr.1888 diyerek partisinin Meclis Genel Kurulunda hazr bulunarak 367 krizinin almasna katkda bulunacan beyan etmitir. Nitekim 28 Austos 2007 tarihinde yaplan nc tur oylamada Abdullah GL 339 oy alarak Trkiye Cumhuriyetinin 11. Cumhurbakan olarak seilmitir.

27 Nisan Bildirisinin Asker-Sivil likileri Bakmndan Deerlendirilmesi


Genelkurmay Bakanlnn 27 Nisan tarihli basn aklamas ve sonrasnda yaanan sre Trk siyasi tarihi bakmndan bir krlmay ifade etmektedir. Sz konusu basn aklamas ile demokrasiye mdahale etmeye ynelik giriim, sivil iktidarn bu mdahale karsndaki yerinde tutumu ve tutumunu srdrecei ynndeki iradesi karsnda baarsz olmutur. Bu mdahale giriimi, cumhurbakanl seim srecini balatm ve bu seimi tamamlamad takdirde hzla seim srecine girmek durumunda olan Hkmetin en zayf olduu anna getirilmek istenmitir.1889 Ayrca ilk tur oylamann yapld ve sorunun yksek mahkemenin gndemine tand bir gnn gecesinde yaplm olmas da gerek siyasetin gerekse yargnn tesir altnda braklmak istendiini gstermektedir. Ancak Hkmetin bu aklama karsndaki tutumu ve ardndan girdii seimlerde gsterdii baar btn sreci tersine evirmitir. Btn bu yaananlara ramen TSKnn tutumunda bir anda bir kopu yaanmam olmas da bu sivilleme srecinin ve askeri vesayetin kaldrlmasna ynelik giriimlerin derinletirilerek devam ettirilmesi gereini ortaya koymaktadr. Nitekim 27 Austos 2007 tarihinde Genelkurmay Bakan Yaar BYKANITn yaynlad 30 Austos mesajnda Trk Silahl Kuvvetleri bugne kadar olduu gibi bundan sonra da demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyeti'ni koruyup kollama grevini Atatrk Dnce Sisteminin rehberliinde gerekletirirken kararl duruundan asla taviz vermeyecektir. () Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk'n: 'Cumhuriyeti kuranlar, onu korumaya da muktedir olmaldrlar.' zdeyii daima rehberimiz olacak ve bize g verecektir.1890ifadelerine yer vermesi de TSKnn Hizmet Kanununun 35. maddesinde yer alan Cumhuriyeti koruma ve kollama grevinin demokrasiye ynelik mdahalelerin gerekesi olarak kullanldn ve bu grn halen TSK iinde var olduunu kantlamaktadr. Ancak Genelkurmay Bakan Yaar Bykant, komisyonumuza verdii bilgide o dnemde yaananlar anlatm, 27 Nisanda yaanan durumun asla bir mdahale olmadn beyan
1887<http://arsiv.sabah.com.tr/2007/07/26/haber,184E302E461B442D84061531FCF67E4F.html> 1888 1889

Akam Gazetesi, 26 Temmuz 2007. Yasin Aktay, Karizma Zamanlar, Tima Yaynlar, stanbul, Nisan 2011,. 1. Bask, s.211.

1890<http://arsiv.sabah.com.tr/2007/08/27/haber,0847E2E57CF546F88CC36A39810C1FE0.html>.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1268 / 1404

etmitir. Bykant; Ben 27 Nisanla ilgili dncelerimi size sunmaya alacam. Her eyden nce en son syleyeceim sz en bata syleyerek balamak istiyorum. 27 Nisan bildirisi asla ve kata bir muhtra deildir. Bir kere bunu ok ak olarak ifade ediyorum. Bunun ok detaylarna girmek istemiyorum. 27 Nisan bildirisi, benim tarafmdan kaleme alnp kamuoyuna duyurulan bir bildiridir. Bunun tesinde bir muhtra deildi. Zaten bu konuda devletin yetkilileri de gerekli aklamalar yapmtr. Bunun muhtra olmadn, silahl kuvvetlerin baz konulardaki dncelerini dile getiren bir bildiri olduunu teyit etmilerdir. Ben burada ismen izah etme durumunda deilim tabii. nemli olan u: eitli yayn organlarnda, ak oturumlarda, bir sr yerde bunun bakalar tarafndan hazrlanp bana dikte ettirildiine dair iddialar yer almtr. Bu klliyen gerek d beyanlardr. kinci husus, bu gerekten benim kendi kalemimden km bir bildiridir. Ben yazdm. Burada aklamak istediim dier bir husus, bu bildirinin hazrlanmasnda Genelkurmay Bakan olarak kendi yetkimi kullandm. Bu bildirinin yaynlanacandan o zamanki kuvvet komutanlarna ve Jandarma Genel Komutanna - bugn hl hayattadrlar- bilgi vermedim. unun iin vermedim: Onlar bu iin iine katmak istemedim. O zaman iin ekli, mahiyeti deiebilirdi. Onlar da sizler gibi Trk kamuoyu gibi bildiri yaynlandktan sonra haberleri olmutur. Bunu unun iin vurguluyorum. Kimseyi katmak istemedim. Sorumluluu ben stlendim. Kendim stlendim. Peki, neden byle bir bildiri yaynlamaya ihtiya duydum. Tabii ki Silahl Kuvvetlerin de yasalarla verilmi baz sorumluluklar var, yetkileri de var, sorumluluklar da var. Bunlar yasalarla, kurallarla yazld. Silahl Kuvvetlerin, zellikle laiklik konusundaki hassasiyetini toplumla paylama ihtiyacn duydum nk baz konular bizi rahatsz etti. Bunlar duyurmak istedik. 27 Nisan bildirisinin temeli budur, baka bir ey deildir. Muhtra filan kesinlikle deildir. Meslek hayatm boyunca daima -elli yl niforma giydim- kurallara bal kalarak almaya gayret gsterdim ve siyasete, demokrasiye mdahale etmek gibi bir dnceye meslek hayatm boyunca hi sahip olmadm. Bugn de ayn duygularla doluyum. Bunu ifade edeyim. , basna yansyan baka bir husus daha var. Bu bildiri sanki Cumhurbakanl seimine mani olmak iin yaplm bir bildiri olarak algland. Bu kesinlikle doru deildir nk bildiriyi okuduunuz zaman Cumhurbakanl seimiyle ilgili kk bir cmle vardr. O da udur: Cumhurbakanl seim sreci Trkiyede laik-antilaik tartmasn alevlendirmitir. Bu, bildiride aynen var. Cumhurbakan u olsun, bu olsun, bu olmasn gibi bir dnceye sahip olmam mmkn deildir. Kald ki 27 Mays bildirisinden nce 12 Nisan 2007 tarihinde Genelkurmay Bakanlnda ok geni katlml bir basn toplants yapld. Orada bunu gazeteciler tabii ki bana sordular. Cevabm basna da yansd. Orada verdiim cevap uydu: nanyoruz ki seilecek Cumhurbakan szde deil zde anayasal ilkelere bal bir kii olacan umut ediyoruz Tabii ki bu konudaki yetki Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Benim gazetecilere verdiim ve basna yansyan duyuru bu. Dolaysyla 27 Nisan bildirisini Cumhurbakanl seimiyle ilikilendirmek bana gre ok ar bir gayrettir. Kesinlikle byle bir niyet yoktur, byle bir sz de yoktur. Cumhurbakan u olsun, bu olsun, bunu asker karar verecek hli yok. Bildiride de yer alyor: Silahl Kuvvetler yasalarn kendisine verdii yetkiler erevesinde grevini yerine getirir. diye bildirinin iinde var. Bu bildiri tabii baka taraflara da yansd. Bunun detayna girmek istemiyorum. Diye ifade etmitir. Gerek yaanan olaylar gerekse askerin siyasi olaylar karsndaki ak gr beyanlar Trkiyenin askeri mdahalelerle dolu gemiinden dolay muhtra yahut mdahale olarak yorumlanmaktadr. Bu nedenlerle TSKnn grev tanmlarnn yeniden yaplarak sivil iktidarn ynetim ve kontrol alanna daha fazla girmesi bu trden mdahale giriimlerini, siyasi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1269 / 1404

konulara ilikin ak gr beyan edilmesini ortadan kaldracaktr. TSKnn grev alannn yurt savunmas ile snrlandrlarak ve bunun net bir ekilde ortaya konulmas ve idari olarak mevcut zerk grnm arz eden yapsnn deitirilmesi gereken nemli admlar oluturmaktadr. Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi ve bunun alt belgeleri ile mevzuatta yer alan milli gvenlik tanmlarnn ve zellikle bu balamda i tehdit alglamasnn deitirilmesi nem arz etmektedir. Hayatn btn boyutlarn kapsayan bir i tehdit alglamasnn vatandalarn temel hak ve hrriyetlerini kullanmalar nnde bir engel olmaktan karlmas ve bu balamda milli gvenlikle ilgili btn mevzuatn ve bu bak as ile yeniden gzden geirilmesi gerekmektedir.

10. Darbelerin Ekonomik Etkisinin Analizi


Parlamentolar seimle belirlenen ve mille iradesini temsil eden en nemli organdr. lkelerdeki demokrasilerin nitelii, o lkenin parlamentosuna verdii nem ile yakndan ilikilidir. Demokrasinin yerleik hal ald ynetimlerde parlamentonun stnl sz konusudur. Trkiyede son yarm asrlk sre ierisinde eitli ekillerde parlamentonun stnlne glge drlmtr. Askeri mdahalelerin ksa aralklarla farkl ekillerde ynetime mdahale etmesinde siyasi, sosyal ve psikolojik etkenlerin yan sra ekonomik etkenler de bulunmaktadr. Gemi dnemlerde askeri ve siyasi yetkinlik tek kiinin elinde bulunmutur. Bin yldan daha fazla zamanda birliktelik arz eden bu yapnn son yetmi yllk srete birbirinden ayrmas hemen kabullenilecek bir durum deildir. Bu nedenle askeri otorite kendisini lkenin i ve d tehditlere kar tek koruyucusu olarak grmtr. Buna bal olarak, ynetimin temel prensibi halka gvensizlik zerine tesis edilmitir. Bu anlaya gre cahil olan halk retmek ve onlar eitmek gerekmektedir. Esasnda devlet rgt halkn vergileriyle varln srdren ve halka hizmeti esas alan oluum olmas gerekirken, Trkiyede bu anlay tersine dnm ve halkn var olu amac devlete hizmet etmek biiminde sregelmitir. Herkesin istediini dnebilme zgrlne sahip olduu ada demokratik ynetim anlaynn halkn oylaryla ynetime gelmesinin ardndan askeri devlet geleneiyle uyumayan icraatlarn uygulanmas sonrasnda askeri mdahale sreleri yaanmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1270 / 1404

Bununla birlikte srekli deiim gsteren dnyada Trkiyenin de deimesi kanlmaz olmaktadr. Dnce zgrl ve serbest giriimi tanmayan, ayn zamanda da halka gvenmeyen bir ynetim anlaynn srdrlemez olduu giderek daha iyi hissedilmeye balamtr1891. Bu balamda Trkiyede son dnemlerde eitli zorlamalar karsnda halkn baz mekanizmalar araclyla (sosyal medya, seimler v.b.) gstermi olduu tepkiler halka gvenmeyen, deiime diren gsteren ve meruiyetini seim sandndan almayan zihniyetlerin artk lke ynetiminde sz sahibi olmaya teebbs etmemesi gerektiini gstermektedir. nk sz konusu dnemler hem sosyal hem de ekonomik adan lkenin gelime srecini olumsuz etkilemektedir.

28 ubat ncesine likin GenelDeerlendirme


Trkiye gibi gelimekte olan lkelerin en nemli sorunlarndan birisi kurumsallama srecini tam olarak salayamamalardr. Kurumsallamann tam olarak gereklemedii lkelerde ise ekonomik performans ile siyasi istikrar arasndaki etkileim katsays daha da yksek dzeyde olmaktadr. Nitekim 1989-2002 yllar arasnda Trkiyede on bir hkmet ve on beten fazla ekonomiden sorumlu bakann deitii ve koalisyonla ynetimin olduu bir ortamda siyasi istikrardan bahsetmek mmkn deildir. te yandan, Trkiyede iktidara gelen siyasi partiler istikrarl hkmetler kuramadklar gibi, parti programlarn da uygulamaya koyabilecek bir zamana da sahip olamamlardr. Yine 1989-2002 yllar arasnda hkmetlerin iktidarda kaldklar sre yaklak olarak bir yla tekabl etmektedir. ktidarlarn ksa vadeli ve siyasi paralanmln olmasnda, ksa aralklarla tekrarlanan askeri mdahalelerin partilerin paralanmasna veya yapay partilerin olumasna yol amas ve gl bir siyasi partinin iktidara gelmesinin engellenmesi etkili olmutur. Bunun sonucu olarak makro ekonomik performansn arzulanan dzeyde gereklemesi mmkn olmamtr. Siyasi iktidarlarn seim ekonomilerini uygulamalar, Trkiyedeki istikrarszl kronikletirmitir. Ksa vadeli ve zayf hkmetlerinin kurulduu srelerde makro ekonomik dengelerin srdrlemez konuma ulat durumlarda ise ekonomik sorunlarn almas iin istikrar programlar uygulanmtr. te yandan uygulanan istikrar programlarnn lkede nemli yapsal deiimleri ngrmelerine karn uygulamada siyasi nedenler ve eitli bask gruplarnn etkilerinden dolay hayata geirilememitir. 5 Nisan 1994 tarihinde aklanan istikrar program da bu nitelik tamaktadr. 5 Nisan 1994 tarihinde mevcut sorunlarn zm iin uygulamaya konulan istikrar program, zellikle nominal para miktarnn kontroln ve kamu harcamalarnda uygulanacak kstlamalar iermesi asndan ortodoks; parasal ve mali kstlamalarla birlikte gelirler politikasnn da uygulamaya konulmas asndan da heterodoks nitelik tamaktadr. Program gerei dviz kurunda istikrar salamak maksadyla ulusal parann deeri yeniden tespit edilmi, Merkez Bankasnn Hazineye aaca ksa vadeli avans oran kademeli olarak drlm, mevduata yzde yz gvence verilerek tasarruflarn teviki salanmaya allmtr. Bunun yannda kamusal denge sorununu zmek amacyla yeni dzenlemelere bavurulmutur. 5 Nisan kararlarnn ilkesel bazda, retim yapan, sbvansiyon datan devlet anlayndan ziyade, ekonomide piyasa mekanizmasnn ilemesini salayan ve sosyal dengeleri gz
1891

Altan, Mehmet; Darbelerin Ekonomisi, 7. Bask, Hemen Kitap Sis Yay., st., 2012, s. 151. (Altan, Darbeler)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1271 / 1404

nnde bulunduran bir devlet grnmne gemeyi hedefleyen bir program niteliinde olduu sylenebilir.1892 te yandan programn uygulamaya konulmasyla ksmen baz noktalarda baar salanmsa da istikrarszln kayna olan yapsal deiim sorunlarna ilikin ngrlen tedbirlerin ksa sre ierisinde uygulamaya konulamamas ve hkmetin uygulamaya koyduu kararlar zerinde de radikal davranamamas nedeniyle istikrar programndan beklenen sonu alnamamtr. Sz konusu program ekonomik deikenlerin saysal deerlerini ksa bir sre kabul edilebilir bir seviyeye indirmekten teye gitmemitir. Harcamalar kstlayc nlemler tam olarak uygulanamamtr. Lojman ve dinlenme tesislerinin sat gerekletirilememitir. zelletirme ve iyiletirme ans olmayan kurulularn kapatlma karar siyasi partilerin ve alanlarn tepkilerinden dolay uygulamaya konulamamtr.1893 Kamu gelirlerini artrmaya ynelik vergi uygulamalarndan hedeflendii kadar vergi elde edilememitir. Kamu gelirleri ve harcamalar arasndaki aklk azalm olsa da, kamu aklar daha sonraki yllarda da varln srdrmtr1894. KKBGnin GSMHya oran 1993 ylnda %12,0, 1994te %7,9, 1995 ylnda %5,2 ve 1996da % 8,7 olarak gereklemitir. Reel cretlerde meydana gelen azalma, yaanmakta olan finansman krizi nedeniyle daha da artrm ve sanayide kapasite kullanm %64 seviyelerine kadar gerilemitir. Dk kapasite ile retim, maliyet artlarna yol amtr. Maliyetlerin rn fiyatlarna yansmas sonucu, enflasyon %149,6 ile rekor seviyeye ulamtr. Ekonomide meydana gelen bu daralma, durgunluk iinde enflasyona (stagflasyon) sebebiyet vermitir. Ekonomik bymede 1993 yl sonunda %6,1 orannda, sabit sermaye yatrmlarnda ise %16,5 orannda gerileme grlmtr. Ekonomide bu daralmayla birlikte, vergi miktarlarnda yaplan artlar sonucunda iflaslar ve ii kartmalar meydana gelmitir. 5 Nisan kararlarnn ekonomik kesimler zerindeki yknn datm plannda; ii ve memurlara getirecei yk %27,5 tarmda alanlara getirecei yk %14,3 ve ticaret ve sanayicilere getirecei yk ise %58,2 olarak ilan edilmiti. Fakat, gelimeler bu varsaymlarn tamamen tersi eklinde gereklemitir1895. Bu arada, devlet sanayi kesimine uygulad ek vergileri tahsil edemedii gibi, yksek faizli i ve d borlanmalarla yaplan speklatif kazanlar sayesinde de sermaye kesiminin gelirlerini artrmtr. D ticarette yaplan devalasyonla ihracat artrlm, ithalatta ise kstlamaya gidilmitir. Ancak, ithalatn kslmas sadece taleple ilgili bulunmamakta olup, bunun yannda lke ii yatrmlara dnk ithalatn durmas da ithalat geriletmitir1896.

1892

Karaor, Zeynep; Enflasyonun Kltr ve Gelenei: Trkiye Ekonomisi zerine Bir Analiz, Trkiye Ekonomisi, Ed. Ahmet Ay, izgi Yaynlar, Konya, 2007, s. 119. ahin, Hseyin; Trkiye Ekonomisi, 3. Bask. Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1995, s. 229.

1893

Akaryakt istikrar fonu %10dan %25e karlm, fakat daha sonra petrol irketlerinin itirazlar zerine bu oran sfrlanmtr. ahin, s. 230. Karluk, Rdvan.Trkiye Ekonomisi, Beta Basm Yaym, stanbul, 1996, s. 415. Korkmaz, Esfender,5 Nisan Kararlar Ekonomiyi Daha ok Rayndankard, Dnya Gazetesi, 5 Nisan 1995, s. 2.

1894 1895 1896

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1272 / 1404

zetlemek gerekirse, 5 Nisan kararlaryla ekonomide istikrar salanamam, enflasyon ve isizlik daha da artmtr. Toplumda snflar aras gelir dalm adaletsizlii daha da artm, alt gelir grubundaki insanlarn durumu biraz daha ktleirken, st gelir grubundaki insanlarn krlar ise rantiyer gelirleri sayesinde daha da artmtr. Ekonomik istikrarszlk, 5 Nisan kararlarnn uyguland 1994 ylndan sonra da varln devam ettirmitir. 1995 ylnda enflasyon (TEFEye gre) %64,9 olarak geeklemi, kamu aklar azalm olmakla birlikte, ekonomideki varln devam ettirmitir. 1995 ylnn ikinci yarsnda ortaya kan siyasi belirsizliin ardndan seim srecine girilmesi sonrasnda seim yatrmlarnn artmas, piyasadaki istikrarszlk beklentilerini artrm ve borlanmalar zerindeki risk primini ykseltmesi, mevcut olan bte aklarn daha da artmtr. te yandan 1996 ylndan itibaren gmrk birliine girilmesiyle ithalatta adeta patlama olmu, 1996 ylnn ilk be aynda bir nceki yln ilk be ayna gre %35 orannda art kaydederek 16,8 milyar dolar seviyesine ulamtr1897. Ekonomi bu artlar altndayken, 1996 ylnn haziran aynda Refah-Yol hkmeti kurulmutur. Refah-Yol iktidarnn ilk uygulamalarndan birisi kamu kaynaklarnn nakit akn dzenlemek amacyla uygulamaya konulan havuz sistemidir. Daha nceden fon fazlas olan bir kamu kurumu finans sistemi araclyla bor para veriyor, te yandan fon ihtiyac olan baka bir kamu kurumu da yine finansal sistem araclyla piyasadan borlanarak an gideriyordu. Bylesi durumda fon fazlas ve fon ihtiyac olan kamu kurumlarn birbirinden bamsz olarak finansal piyasalardan borlanmas kamunun gereksiz yere finansal araclk yapan kurululara faiz arbitraj getirisi demelerine sebep olmaktadr. Havuz sistemi uygulamas ile kamu kesiminin yksek faizden dolay artan bor ykmll ortadan kalkmtr. Bu politika kamu kesimi asndan olumlu katk salam ve uygulama sresinde 10 milyar dolarn zerinde devletin tasarruf yapmas salanmtr. te yandan bu uygulama, finansal piyasalarda bu ekilde devlet kurumlar zerinden para kazanan kesimleri de rahatsz etmitir. nk finansman ihtiyac iindeki bir kamu kuruluuna baka bir kamu kuruluundan temin ettii fonlarla finansman destei vermek, hibir riske maruz kalmadan bu kesimdekilerin kazan elde etmelerine imkn tanyordu. Dolaysyla risksiz kazan kapsnn varlnn ortadan kalkmas rant zerinden gelir elde edenleri rahatsz etmi ve mevcut hkmetin gitmesi iin propaganda yapmalarna gereke olmutur. te yandan Refah-Yol hkmeti dnemindeki icraatlardan bir baka tepki eken uygulama memur maalarna %50 orannda zam yaplmas, asgari crette art yaplmas ve baz tarm rnlerine de desteklemelerde bulunulmasdr. Yaplan bu uygulamalarn bozuk olan ekonomik istikrar daha da kt duruma sokaca eitli kesimler tarafndan ifade edilmitir. Bu eletiriler zerine mevcut iktidar, hem mevcut ekonomik istikrarszl nlemek hem de uygulad politikalarn finansmann salamak iin belirli aralklarla KaynakPaketlerini uygulamaya koymutur. Birinci kaynak paketinde 10 milyar dolarlk getiri hedefi konulmu gerekleen ise 15,9 milyar dolardr. Buna ilave olarak ikinci kaynak paketinden 10 milyar, nc kaynak paketinden de 11 milyar dolar gelir hedeflenmitir. Fakat eitli brokratik engellemelerden dolay ikinci ve nc kaynak paketlerinden beklenen getiriye ulalamamtr. Bunun yannda 1996 ylnda kurulan koalisyon hkmeti, ekonomik byme yannda enflasyonla mcadele, mali piyasalarda istikrar salama ve vergi reformuna ynelik nlemler alma konusunda hazrlklara balamtr. Bu dorultuda IMF yneticileri ile grmeler yaplm ve buna ynelik destekler alnmtr. 1995 ylnda balayan byme sreci 1996 ve
1897DTM

, 1997 Yl Balca Ekonomik Gstergeler. Ekim-Kasm 1997, s. 50.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1273 / 1404

1997 yllarnda da devam etmi, 1996da %7,1 ve 1997de ise %8,3 seviyelerinde gereklemitir. Kamu kesimi gelir gider dengesinde 1997 ylnda bir nceki yla gre bir miktar iyileme meydana gelmi ve kamu kesimi borlanma gereinin gayri safi yurt ii haslaya oran 1996da %6,5 iken bu oran 1997de %5,8 seviyesine inmitir. Reel borlanma maliyetinin drlmesi amacyla zellikle 1997 ylndan itibaren hazinenin i borlanma politikalarnda da yeni prensipler oluturulmutur. Buna gre gelecee ynelik belirsizlikleri minimize etmek ve bu ekilde borlanma maliyetlerini drmek iin 1997 yl temmuz ayndan itibaren aylk olarak hazine beklenen nakit bazl gelir-gider miktarlarn, gerekletirilecek i bor itfalarn ve her ay bir sonraki ay ierisinde gereklemesi ngrlen ihalelerin valr, vade ve yaklak borlanma miktarlarn ilan etmitir1898. te yandan 1997 ylnda para politikasnn hazinenin uygulad politikalarla uyumlu hale getirilmesi amacyla Merkez Bankas ve Hazine arasnda bir protokol imzalanarak Hazinenin Merkez Bankasndan ksa vadeli avans alm durdurulmutur. Bu uygulama sonrasnda para arz art snrl dzeyde tutulmaya allmtr1899. Bu uygulamaya ramen enflasyon orannda art sz konusu olmutur. Enflasyon oran 1996 ylnda %84,9 iken bu oran 1997 ylnda %91 seviyesine kmtr. Bu durumun ortaya kmasnda tarmsal destekleme fiyatlar, cret ve maa artlarndan dolay artan talep basksnn etkili olduunu syleyebiliriz. Bu srete Trkiye ekonomisi bir taraftan 1997 ylndaki Asya lkelerinde grlen krizin ilk etkilerinden uzak kalrken, dier taraftan da ulusal ekonomide kamu aklarnn finansman, faiz oranlarnn drlmesi, ekonomik bymenin salanmas ve beklentilerin ynetilmesi konusunda pozitif grnm sergilemitir. Bunun yannda uluslararas bazda slam lkeleri arasnda ekonomik i birliini gelitirmek amacyla en byk 8 slam lkesi arasnda D-8 ibirlii olarak bilinen birliin tesisine allmtr. Fakat dnemin iktidarnn bu uygulamalar daha nceki srete ekonomik istikrarszla bal olarak rant geliri elde eden kesimi rahatsz etmitir. Buna ilave olarak halkn oylaryla seilen ve mecliste ounluu oluturan iki siyasi partinin oluturduu koalisyon hkmeti eitli sivil toplum kurulular, baz siyasi partiler, medya ve askeri kesim tarafndan da kabullenilmek istenmemitir. Dolaysyla mevcut siyasi iktidarn gitmesi iin eitli provakatif haberler, brifingler, ve baz suni vakalar retilerek eitli basklar kurulmutur. 28 ubat milli gvenlik kurulu bildirgesinin ardndan daha da artan basklara kar daha fazla dayanamayan koalisyon hkmetinin babakan Necmettin Erbakan greve geldikten bir yl sonra 30 Haziran 1997 ylnda istifa etmek zorunda kalmtr.

28 ubat Srecinin Ekonomik Etkileri


Refah-Yol hkmetinin yerine iktidara gelen Anasol-D hkmeti ANAP, DSP ve Demokrat Trkiye Partisi tarafndan oluturulan aznlk koalisyonunun CHPnin de dardan desteklemesiyle kurulmutur. Olaan st artlarda drt partinin bir araya gelerek oluturduu hkmetten, doal olarak istikrar beklemek mmkn grnmemektedir. Bu balamda 1997nin ikinci yarsndan itibaren iktidara gelen hkmetin makro ekonomide istikrar salama ve srdrme konusunda gl destei sz konusu deilken, ayn zamanda
1898 1899

Demir, Murat; Trkiyede Kamu Borlarnn Geliimi ve Srdrlebilirlii, izgi Kitabevi, Konya, 2009, s. 84. Karaor, s. 122.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1274 / 1404

Austos 1998de Rusyada patlak veren kriz, dnya retimi ve ticaretinde daralmaya sebep olmutur. zellikle ticari bir ortak olarak gittike artan bir neme sahip olan Rusyadaki kriz, Trkiyenin i ve d makro dengelerinde olumsuz etkiler yapm, ulusal mal pazarlar talep daralmasna itilmi ve dnya finansal krizinin olumsuz etkileri grlmeye balanmtr. Kamu Kaynaklarnn Kullanmnda Etkinsizlik Politik sistemin nemli zelliklerinden biri istikrarl ynetimdir. Politik istikrarszlk gelecee ynelik politikalar konusunda belirsizlik meydana getirir ve yneticilerin ekonominin mevcut kaynaklar karsnda yamac bir davran benimsemelerine neden olur. nk politik istikrarszlk bugn ynetimde olanlarn gelecekte konumlarnn ne olacann ngrlememesine yol aar. Bu tr bir ortam yneticilerin ynetimde kaldklar srede daha fazla rant kollama davran ierisine girmelerini tevik eder. Demokrasinin en nemli niteliklerinden birisi, iktidardaki politik glerin deiimi iin effaf kurallar salamasdr. Buna ilave olarak, demokrasi, politik tercihler ve politika yapclar zerinde ak tartmay tevik ederek, iktidarn gayrimeru aralarla devredilmesinin ve politik arln nne geer. Demokrasi, politik gcn bar ve ngrlebilir biimde transferini ifade ederken, otokrasilerde politik g iddetle ve intizamsz biimde transfere konu olur. Politik istikrarszln azalmasndan kaynaklanan dk belirsizlik dzeyi byk olaslkla yatrm ve bymeyi hzlandrr.1900 Bu erevede demokrasi ekonomik gelime/byme iin temel unsurlardan birisidir. fade ve dernekleme zgrl, ok partili seimlerin varl, insan haklarnn korunmas ve erkler ayrmnn varl gibi demokratik kazanmlar, ekonomik gelimenin yer alaca kurumsal ereveyi ve sreci meydana getirmektedir. Bunun yannda demokrasi, ekonomik yetki devrini kolaylatrr, istikrarl bir yatrm ortam salar ve ulusal enerjinin ve kaynaklarn ekonomik gelime/byme dorultusunda mobilizasyonunu hzlandrr. Ayrca demokrasi beeri sermaye birikimini ykselterek ve gelir eitsizliini azaltarak byme hznn ykselmesine pozitif katk salar. Demokrasi, yrtmenin, yapaca sosyal ve ekonomik faaliyetlerde suistimale ynelmesini kstlayacak hesap verme mekanizmalarn ierdiinden ekonomik gelimeye yardmc olur ve arzu edilmeyen hkmet faaliyetleri iin periyodik cezalandrma ve arzu edilenler iin de periyodik dl sistemini barndrr.1901 Demokratik teamllerin zorlanarak deitirildii bu dnemde siyasi istikrarszlk yannda, demokrasinin temel ilkelerinden olan effaflk ve hesap verme kavramnn kesintiye uradn syleyebiliriz. zellikle, ekonomik hatalarn sklat dnemlerde, kar gruplarnn egemen hale gelmesi, devleti ksa dnemli politikalara yneltmekte ve uzun dnemdeki amalarn ihmal edilmesine yol amaktadr.1902 Bu balamda kamu harcamalarna ilikin byklklerin siyasal karar alma srecinde bask ve kar gruplarnn rant kollama faaliyetleri1903 yoluyla aktif grevler ald ve kamu harcamalar
1900 1901 1902

Doan, Adem; Demokrasi ve Ekonomik GelimeErciyes niversitesi BF Dergisi, Say 25, 2005, s. 10. Doan, s. 5.

Sevi, Veysi.Mali Kriz Ortamnda Uygulanan Ekonomi Politikalarnn HukuksalBoyutlar, Trkiyede Kamu Ekonomisi ve Mali Kriz, XII. Trkiye MaliyeSempozyumuna Sunulan Tebli. Belek-ANTALYA: 14-17 Mays1997, s. 2. Rant kollama, bireylerin devletten ekonomik, mali ya da sosyal nitelikli bir transfer elde edebilmek iin lobicilik yaparak kaynak israf edici harcamalarda bulunmas eklinde tanmlanabilir. Rant kollama terimi ilk kez 1974 ylnda Anne Krueger tarafndan kullanlmtr (Krueger, 1974).

1903

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1275 / 1404

kompozisyonu byme ve kalknmann finansman yerine hi de rasyonel olmayan kiisel ya da grupsal karlar dorultusunda belirlenmektedir. Dier bir ifadeyle kamu kesiminde bata kamu harcamalarnn nitelii ve dzeyi ile ilgili olmak zere bir takm kararlarn alnma yntemi, yaps gerei rant kollama faaliyetlerine ilerlik kazandrmakta, rant kollama faaliyetlerinin yaygnlamas ve disipline edilememesi ise byme bata olmak zere sosyoekonomik dinamikleri harekete geirecek ulusal kaynaklarn kamu kesimi araclyla israf edilmesine yol amaktadr1904. Rant kollama faaliyetlerinin kamu kesiminin ekonomi iindeki pay ile dorudan ilikili olduunu sylemek mmkndr. Bu iliki kamu kesiminin kontrolnde bulunan kaynaklar geniledike eitli birey ve gruplara deiik yollarla aktarabilecei kaynaklarn ve kamu harcama dzeyinin artmasna bal olarak ortaya kmaktadr1905. Devletin elindeki kaynaklarn ekonomideki paynn fazla olmamas halinde bile devletin dzenleyici gcnn ok geni bir alanda kullanlmas, dier bir deyile liberal ekonomik dzenden uzaklalmas rant kollama frsatlarn geniletmektedir1906. Gelimi lkelerde bask ve kar gruplarnn tabana yaylmasyla, bask ve kar gruplaryla vatandalarn karlar arasndaki atma en az dzeye indirilmeye allmtr. Trkiyede ise byle bir durum olmadndan, byk iletmeler istedikleri kiileri brokrat olarak setirerek, siyasal kararlar daha etkin bir ekilde kontrol edebilmektedirler. Sz gelimi Sayn Gne TANER Komisyona vermi olduu ifade de IMFden alnan kredilerin bankalara plase edilmesi eklindeki yanl uygulamaya ynelik eletirisini u szleriyle dile getirmektedir. Ben itiraz ettim. Mesut Beye dedim ki Mesut Bey, bu parann tebahhur etmesi yani batk olan bankaya para koymak demek, parann yok olmas demek. Ne olacak? Bu 40 milyar dolar alacaksnz, Ziraat Bankasnn, Halk Bankasnn sermayesini ykselteceksiniz, 20 milyar dolar birine koyacaksnz, 40 milyar dolar birine koyacaksnz, bankalar aras mevduat vastasyla likidite salamak iin bu para girecek, bizim ekonomideki skntmz ne? Likidite ama ben bunu kalkp da Cavit alara, bilmem neye, bu para yksek faizli masrafla urada burada, nereden gidecekse, adam buradan alp da 5 milyon dolar kendisine vermi, atyorum, bir irket koymu, ona 5 milyon dolar vermi. Bizim 5 milyon dolar gitti. Sonra da irket bitti te yandan kamu kaynaklarnn etkinsiz kullanm balamnda kamu bankalarnn da asli fonksiyonlarnn dnda, devletin tarmsal kesime ve esnaf ve sanatkrlara, bteden kaynak ayrmadan kredi sbvansiyonu yapmas gibi grevleri de yklenmesi sz konusudur. Bu uygulamalar bankalarn etkinliini olumsuz ynde etkilemi, piyasa disiplinin kaybolmasna ve sektrde dengesizliklere neden olmutur. Kamu bankalarna verilen grevlerden kaynaklanan zararlar, ekonomik etkinlie ters den mdahaleler ile ynetimdeki zayflklar, bu bankalarn mali bnyelerini nemli lde bozmutur. Yetersiz bte imknlar nedeniyle, grev zarar alacaklar 2000 ylnn sonu itibariyle Ziraat Bankas aktifinin %50si, Halk Bankas aktifinin %65i oranna ulamtr. Ziraat ve Halk bankalarnn toplam grev zarar alacaklarnn GSMHya oran, 1996 ylnda %3 dzeyindeyken, 2000 ylnda bu oran %12ye ykselmitir. Kamu bankalarnn finansman ihtiyalarn ksa vade ve yksek

1904

Demir, Murat ve Sever Eran; Kamu Harcamalarnn Gayrisafi Yurt i Hasla ve Faiz Oranlar zerindeki Etkisi, Seluk nv. Sosyal Bilimler Meslek Yksekokulu Dergisi, Cilt: 8, Say:1-2, 2005, s. 152

1905 Buchanan James, Rant Kollama ve Kar Kollama (ev. Ayta Eker), inde: Ayta Eker ve Cokun C. Aktan, Politik Yozlama ve Rant Kollama, Ankara, Takav Matbaas, 1994, s. 283 1906

Demir, Sever, s. 153.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1276 / 1404

maliyetle piyasadan karlamalar, zararlarnn ve finansal sektrde istikrarszln artmasna yol amtr1907. Kamu Aklarnn Finansman Sorununda Art Gerek gelimi gerekse de gelimekte olan ekonomilerde, devlet anlay, teknolojik deiim, toplumsal deiim ve seim gibi nedenlerden dolay, kamu harcamalarnda art sz konusu olmaktadr. Kamu kesimi harcama genilemesinin, finansman saland srece makro ekonomik dengeler asndan nemli sorun oluturmayacan syleyebiliriz. Bununla birlikte toplumlarda siyasi iradenin gelir artrc uygulamalar ho karlanmaz iken, gider artrc uygulamalar ounluk tarafndan desteklenmektedir. Toplumu oluturan insanlar, bu kararlar karsnda iki ekilde davranta bulunurlar. Bunlardan birincisi siyasal gr, dieri de kiisel karlardr. Bireyler siyasal ve toplumsal gerekelerle kamunun ak vermesini destekler iken, bu kararlarn kendi zerindeki olumsuz etkilerini (istikrarszl) grdklerinde piyasadaki davranlaryla kar karlar. Piyasada oluan bu tepki, siyasal karar alclar tarafndan kararlarn deerlendirilme lt olarak grlmektedir. Buna gre, siyasi karar alclar bu tr kararlar piyasalarla beraber, piyasay dinleyerek alrlar. Trkiyede bu anlamda piyasa kavram tam olumamakla birlikte, siyasi karar alma terbiyesi ve kltr siyasetilerimizde gelime imkn bulamamtr. Bu nedenle, piyasa tepkisini almak gibi bir refleksten uzak toplum karsnda beeni toplayacak ekilde, kamu harcamalarn artrc ortamlar da siyasetiler tarafndan oluturulmutur1908. Kamu harcamalarnn borlanma ile finansmannn sonularn net olarak belirleyebilmek iin borlanmann hangi kesimlerden yapldnn da bilinmesi gerekmektedir. Bilindii gibi kamu harcamalarnn finansmannda borlanma alternatifi sz konusu olduunda devlet kii veya firmalardan, bankalardan ve Merkez Bankas kaynaklarndan yararlanabilmektedir. Devletin kamu harcamalarnn finansmannda Merkez Bankas kaynaklarna bavurmas durumunda ekonomi zerinde meydana gelecek etki ou durumda geniletici olmaktadr. Merkez Bankas kaynaklarna youn olarak bavurulmasnn enflasyonist etkilere yol aarak faiz oranlar zerinde nemli basklar yaratt sylenebilir. Dier yandan, devletin kiilerden ve bankalardan borlanmasnn ekonomik etkileri ise, sz konusu fonlarn devlete bor verilmemesi durumunda nasl deerlendirileceine bal olarak deimektedir. Tketimde kullanlacak kaynaklarn kamu harcamasna dnmesi tketim harcamalar zerinde bask yaratabilirken, tasarruflarn kamu kesimine ynlendirilmesi faiz oranlar ve dolaysyla zel yatrmlar ve byme zerinde etkili olmaktadr. Da ak ekonomi politikalar erevesinde nce reel kesimde daha sonra da finansal kesimde serbestleme hareketleri ivme kazanmtr. Trkiyede mali piyasalardaki serbestleme finansal aralarn eitlilii ve mali kesimin derinlik kazanmas asndan nemlidir. Fakat, Trkiyede mali liberallemenin byk oranda kamu aklarn finanse etmede arac olduunu sylemek yanl bir deerlendirme olmayacaktr. Tablo:1den
1907 BDDK, Krizden stikrara Trkiye Tecrbesi, BDDK alma Teblii, BDDK Yayn, nc Bask, Ankara 2010, s. 10, (BDDK, Tebli) Ersel, Hasan ve Kumcu, M. Ercan. stikrar Program ve Kamu Dengesi, Trkiye in Yeni Bir stikrar Programna Doru, stanbul: TSAD Yay. No:T/95, 1995, s. 149 ABDde Clinton ynetiminin nerdii salk reformu, kamu aklarna yol aaca gerekesiyle tepki grm, piyasann olumsuz tepkisi zerine reform deitirilmi ve uygulamas geciktirilmitir. 1908

Ersel, Kumcu, s. 149.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1277 / 1404

grlecei gibi 1994-2000 yllar arasnda ihra edilen menkul kymetlerin yaklak olarak %85-95 aralnda kamu kesimine ait olduu grlmektedir. te yandan 1994 ylnda ihra edilen menkul kymetlerin gayri safi milli hslaya oran %22,7 dzeyinde iken, 1995 ylnda %19,8 ve 1996da %35,3 seviyesinde gereklemitir. 1997 ylnda bu oran %22,9 deerine inerken takip eden ylda tekrar ykselmi ve %29,4 rakamna kmtr. Devam eden yllarda da %40a yakn rakamlarda seyretmitir.
Tablo:1 Kesimlere Gre hra Edilen Menkul Kymetler 1996 1997 1998 1999 2000 B A B A B A 29,4 2,5 26,9 0 1 0,8 0,2 30,4 B 96,7 8,2 88,5 0 3,3 2,7 0,6 100 A 38,7 27,3 11,3 0 1,1 0,9 0,2 39,8 B 97,2 68,6 28,4 0 2,8 2,3 0,5 100 A 37,6 32,4 5,3 0 4,6 2,4 2,2 42,2 B 89,1 76,6 12,4 0,0 10,9 5,7 5,2 100 A 23,3 0,3 23,0 0 3,2 1,0 2,2 26,5

1995 A Kamu Tahvil Haz. B Dierl. zel Hisse S. Dierl. Toplam 19,8 4,4 15,4 0 2,1 0,5 1,6 21,9

2001 B 87,7 1,0 86,7 0,0 12,3 3,6 8,7 100

90,4 35,3 97,2 22,9 95,8 20,1 8,3 22,9 8 33,5 70,3 24,8 68,3 14,9 62,3 0 2,2 6,1 0 0 9,6 1 2,7 1 4,2 2,3 0,6 1,6 0,7 2,9 7,3 0,4 1,1 0,3 1,3 100 36,3 100 23,9 100

Not: A= hra edilen menkul kymetlerin milli gelire orannn % deerlerini, B= ihra edilen menkul kymetlerin yzdelik paylarn ifade etmektedir. Kaynak: DPT: Temel Ekonomik Gstergeler, Mart 1997, Austos 2000, Haziran 2004saylarndan hazrlanmtr.

Aada yer alan Tablo:2, Trkiyede 1995-2002 yllar arasndaki d borlarn geliimi ve dalm hakknda bilgi vermektedir. Yllar itibariyle genel anlamda i borlanma miktarlarnda art meydana gelmi, hatta kimi yllarda bu oranlar %100 seviyesini am vaziyettedir. Borlanmaya ilikin deerlendirmelerde borcun miktarndan ziyade toplam gelir ierisindeki orann dikkate alnmas gerekmektedir.
Tablo:2 Bor Stokunun Geliimi ve Dalm (Milyon TL), (%) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Borlar 1.361.007 3.148.985 6.283.425 11.612.885 22.920.145 36.420.620 122.157260 149.869.691 Borlar / Gsmh 17,3 21,0 21,3 21,7 29,2 29,1 69,2 54,4 Bor Stokunun Dalm Tahvil 37,6 39,7 56,8 49,7 85,8 94,3 83,6 75,2 Bono 46,3 48,5 37,7 50,2 14,1 5,6 16,3 24,7 Avans 14,1 11,7 5,3 0 0 0 0 0

Kaynak: Hazine Mstearl ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1278 / 1404

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1995 1996 1997 1998 Tahvil 1999 2000 Bono 2001 Avans 2002 Borlar/Gsmh

Grafik-1: Bor Stokunun Geliimi ve Dalm

Toplam i borlarn gayri safi milli hslaya oranna baktmzda 1995 ylndan 1999 ylna gelinceye kadar nemli bir deiimin olmad ve ortalamada i borlarn milli gelire orannn %20 civarnda gerekletii grlmektedir. 1999 ylnda bu oran %29,2, 2001 ylnda ise %69,2 seviyesine ulamtr. 1999 ylndaki bu artta 1998 ylnda meydana gelen Rusya krizinin ardndan youn sermaye klarnn yaand srete, kamu bor servisinin karlanmasnda d borlanmaya daha az bavurulmasnn etkisi olmutur. 2001 ylndaki ani artta ise bankalarn tasfiye ilemleri bata olmak zere yapsal reformlarn meydana getirdii baz glkler etkili olmutur. Kamu i borlanma profiline baktmzda ise 1995 ve 1996 ylnda bono arlkl borlanmann yapldn syleyebiliriz. 1997 ylndan itibaren ise i borlanmalar tahvil arlkl hale gelmitir. 1997-2002 yllar arasndaki tahvil borlanma dzeyi %74,2 seviyesindedir. Borlanmann tahvil alkl konuma gelmesi, i borlanmada vade basksnn azaldn gstermektedir. Nitekim 1995 ve 1996 ylnda i borlarn vadesi 200 gn civarnda iken, daha sonraki yllarda ortalama bazda vade sresi artmtr. 1997 ylnda 350, 1998 ylnda 233 ve 1999 ylnda 479 gn dzeyinde gereklemitir. zellikle 1996 ylndan itibaren Merkez Bankasnn ve Hazinenin saydamlk temelinde uyum ierisinde politika nceliklerini belirlemeleri ve bunu uygulamalarna yanstmalar etkili olmutur. Bunun yannda zellikle 1998 ylndan itibaren piyasa oyuncularnn davranlar borlanmann vade ve yapsnda belirleyici unsur konumundadr. Hazine genellikle sz konusu oyuncularn talep ve beklentileri nedeniyle faiz ve vadelerle borlanma zorunda kalmtr. nk bu dnemde siyasi istikrar salanamad gibi uluslararas dzeyde meydana gelen ekonomik kriz, kamu kesiminde ve maliyesinde arzulanan mali disiplinin tesis edilememesine ve bu srete hazinenin rasyonel ngrlerle hazrlam olduu borlanma politikalarnn uygulanabilirliinin sekteye uramasna neden olmutur.
Tablo: 3 Bor Servisi ve Bor Faiz demesinin Geliimi (Milyon TL), (%) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Bor Faiz d. 472.805 1.325.417 1.977.163 5.626.676 9.898.623 18.609423 Bor Servisi 1.672.272 4.714.457 5.121.215 14.133.886 25.477.768 37.577.493 .B. Faiz dem./ Bor Serv. 28,3 28,1 38,6 39,8 38,8 49,5 Bor Serv./Gsmh 21,2 31,4 17,4 26,4 32,5 29,9 Bor Faiz d./ Gsmh 6,1 8,8 6,7 10,5 12,6 14,8

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1279 / 1404
93,1 51,2 22,9 15,8

2001 2002

40.484.246 43.468.540

164.360.842 141.059.234

24,6 30,8

Kaynak: Hazine Mstearl ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 .B.Faizdem./BorServ. BorServ./Gsmh BorFaizd./Gsmh

Grafik-2: Bor Servisi ve Faiz demesinin Milli Gelire Oran

bor faiz oranlar ve i bor faiz demeleri, kamu borlanmalarnn srdrlebilirlii ve kamu harcamalarnn disipline edilmesinde zerinde nemle durulan deikenlerdendir. Kamu maliyesinde yaanan derin yapsal sorunlar ve mali disiplinin salanamamas sonrasnda, Trkiyede i borlanma gereksinimi iinde tutulmutur. Yaplan borlanmalar ile salanan kaynaklarn da ekonominin ncelikleri dorultusunda rasyonel kullanlmayp, siyasal yapnn poplist nceliklerine gre deerlendirilmi olmas, uzun sre bor ynetimini sadece vadesi gelen borlarn denmesine dayanan bir borlanma politikasnn yrtlmesine sebebiyet vermitir. Yukardaki tablodan da grlecei zere Trkiyede kamu i borlarnda srekli olarak art sergilenmektedir. Fakat bu art zellikle 28 ubat sonras dnemin yer ald 1997-2000 yllar arasnda daha belirgin oranda ykselmitir. 1997-1999 aralnda faiz giderleri be kat artarken, bu srece 2000 yln da dahil ettiimizde giderlerdeki art 9,4 kat seviyesinde ykseli gstermektedir. te yandan i bor servisi ve i bor faiz demelerinin milli gelire oranlarna bakld zaman da, her iki deikene ait deerlerin 1997 ylnda azald devamndaki yllarda ise art trendine girdii grlecektir. bor servisinin gayri safi milli gelire oran 1996 ylnda 31,4 iken, 1997 ylnda 17,4 seviyesine inmi, daha sonraki yllarda srasyla %26,4 ve %32,5 dzeyinde olmutur. borlanma faiz oranlarnn milli gelire orannda da benzer tabloya rastlanmaktadr. 1996 ylnda %8,8 olan oran 1997de %6,7 oranna dmtr. zleyen yllarda ise bu oran tekrar artarak srasyla %10,5 ve 12,6 rakamlarna ulamtr. 1997 ylndaki faiz giderlerinin milli gelire oranndaki azalmada ilgili dnemde uygulanan havuz sisteminin katks sz konusudur. borlarn faiz demelerinin milli gelire orannn sabit kald varsayldnda 2000 yl da dhil olmak zere Trkiyenin 34 milyar dolar daha az faiz demesi yaplacan syleyebiliriz. te yandan i borlarn alclara gre dalmna ilikin tabloya bakldnda, tm dnemlerde bankaclk kesimi oransal bazda kk deimelere karn her zaman birinci srada yer almaktadr. Yksek kamu borlanma gereine bal olarak uzun yllar boyunca i borlanma senetlerinden vergi alnmamas ya da czi dzeyde vergi alnmas yannda devlet garantisi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1280 / 1404

altnda yksek getiriler sunmasndan dolay i borlanma senetleri bankaclk kesimi tarafndan cazip yatrm arac olarak grlmtr.
Tablo: 4 Borlarn Birincil Piyasada Alclara Gre Yzdesel Dalm Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Bankalar 81,0 85,8 89,1 86,7 87,1 80,3 73,5 79,5 Resmi Kurumlar 12,9 10,3 7,2 7,9 9,2 14,0 19,2 15,4 zel Sektr 3,2 2,0 3,3 3,4 2,4 5,7 3,2 4,1 Tasarruf Sahipleri 3,8 1,9 0,05 1,9 1,2 0,0 4,0 1,0

Kaynak: Hazine Mstearl ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

Bankaclk kesimi reel ekonomiyi finanse etme yerine yksek maliyetle kamu kesimini finanse ederken, bono ya da tahvil almnda zorland zamanlarda ise sendikasyon kredisi ile yurt dndan borlanarak kur riskini stlenmitir. Daha sonra meydana gelen krizlerde devlet i borlanma senetlerinin deer kaybetmesi ve kur farkndan doan yksek maliyetler de krizin daha da derin hissedilmesinin nn amtr1909.
Tablo: 5 Kamu ve zel Kesim D Borlarn Geliimi (Milyon Dolar) zel Kesim D. Topl. D Kamu D. zel Kesim D. Borlar Bor Borcu/GSMH Borcu/GSYH 21.774 73.292 22,8 9,6 26.725 80.899 22,25 10,9 33.523 86.096 20,7 13,2 42.026 92.858 18,7 15,5 48.011 102.336 21,9 19,4 54.431 109.544 20,7 20,5 42.112 106.283 32,6 21,4 43.023 114.503 31,01 18,6

Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Kamu D Borlar 51.518 54.174 52.573 50.832 54.325 55.113 64.171 71.480

Kaynak: Hazine Mstearl ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

Yukardaki tabloda kamu ve zel kesime ait d borlarn geliimi sunulmutur. Tablodan grlecei zere kamu sektrnn d borlar 1997 ylnda ve 1998 ylnda hem rakamsal hem de oransal bazda azalmtr. Bu oran 1999 ylndan itibaren tekrar arta gemitir. te yandan zel kesimin d borlarnda srekli art sz konusudur. Bu borlanmalarn bir ksm yatrm amal borlanmalardan ibaret iken, dier bir ksm da kamu borlanma ihtiyacn karlamak iin bankaclk kesimin yurt dndan salad sendikasyon kredilerinin de dahil olduu ksa vadeli kredilerdir.
Tablo: 6 D Bor demelerinin Geliimi (Milyon Dolar), (%) Yllar 1995 1996 Ana Para demeleri 7.594 7.218 Faiz demeleri 4.303 4.200 Ksa Vadeli Borlar 15.701 17.072 Orta ve Uzun Vad. Borlar 57.577 62.314 Ana Para deml /GSMH 3,3 2,9 Faiz deml. /GSMH 1,9 1,7

1909

Demir, s.121.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1281 / 1404
3,1 4,3 5,2 5,9 8,9 9,7 1,8 1,8 2,2 2,4 3,6 2,8

1997 1998 1999 2000 2001 2002

7.831 11.690 12.867 15.638 17.489 22.450

4.588 4.814 5.447 6.301 7.134 6.402

17.691 20.774 22.921 28.301 16.403 16.424

66.544 75.490 80.205 90.202 97.157 113.740

Kaynak: Hazine Mstearl ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

Tablo:6da d borlarn vadelerine ve deme trlerine gre yllar itibariyle deiimi sunulmutur. 2001 ylna kadar ksa vadeli borlarn toplam d borlara orannda art olmutur. 1995 ylnda 15, 7 milyar dolar olan ksa vadeli d borlar 2000 ylna gelindiinde 28,3 milyar dolara kmtr. Kriz srecinde ksa vadeli sermaye klarndan dolay ksa vadeli d borlarda azal meydana gelmi, ayrca borlanma maliyetlerinin ykselmesi yurt dndan borlanma imkanlarn skntya sokmutur. Buna karlk orta ve uzun vadeli borlanma miktarnda ele alnan periyot srecinde srekli art kaydedilmitir. Sz konusu borlar 1995 ylnda 57,5 milyar dolarken 2002 ylnda iki katna ulam ve 113,7 milyar dolara kmtr. Faiz Oranlarnn Ykselmesi Faiz; paray bir bakasna kiraya vermenin bedeli olarak tanmlanmaktadr. Faiz haddi ise ekonomide para talebi ile para arzn birbirine eitleyen fiyata denilmektedir. Faiz haddinin belirlenmesinde bireylerin varlklarn para veya dier aktiflerde tutma istekleri nemli bir yere sahiptir1910. Keynesyen ve neo-klasik dnce genelde dk faiz oranlarnn ekonomide bymeyi tevik edecei, tasarruflarn ise byk lde gelir dzeyine bal olarak deieceini varsaymtr. 1970li yllarn balarna kadar tm ekonomistler iin tasarruf ve faiz oranlar arasndaki ilikinin ters ynde olduu genel kabul gren bir dnce olmutur. Yatrmlarda meydana gelen artlar ile birlikte meydana gelen gelir artlarnn tasarruf oranlarn artraca kabul edilmitir. Mc Kinnon ve Shaw bu grn aksine gelimekte olan piyasalarda d kaynak ve borlanma imknlarnn snrl olmas, yatrm ve tasarruf arasnda anlaml bir ayrmn bulunmamas, ayrca sermaye piyasalarnn tam olarak almad bir ekonomik yapda tasarruflarn ykseltilmesi iin reel faiz oranlarnn ykseltilmesi gerektiini ifade etmilerdir. Onlara gre; bu lkelerde ekonomik gelimeyi snrlayan asl etken krl yatrm alanlarnn kstl olmas deil, tasarruf ve yatrlabilir fonlarn yetersiz olmasdr1911. Bu dorultuda zellikle son yirmi yllk srete gelimekte olan lkelerin ekonomik kalknmalarn daha yksek oranda gerekletirmeleri amacyla liberal iktisat politikalar balamnda finansal piyasalarnda liberalizasyon yaptklar ve kalknmann finansman noktasnda pozitif faiz uygulamasn tercih etmi olduklar gzlemlenmektedir. zellikle gelimekte olan lkelerde finansal piyasalarn liberallemesiyle birlikte kamunun finansman ihtiyacn karlamak amacyla faiz oranlarnn artrlmas bir taraftan speklatif amal ksa vadeli sermaye girilerini artrrken dier taraftan da kamunun bor- faiz ksr dngsnn iine girmesine neden olmutur. Bu balamda byme ve reel faiz oranlar borlanmann srdrlebilirlii asndan nem arz etmektedir. Byme orannn reel faiz oranna e deer olmas kamunun bor yknn artmasna engel olmaktadr.

1910 1911

Uluatam, zhan, Makro ktisat. Geniletilmi 7. Bask. Ankara: Sava Yaynlar, 1993, s. 302 Bykdeniz, Adnan: Trkiyede Faiz Oranlar, stanbul, Bilim ve Sanat Vakf Yaynlar, 1991, s. 22

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1282 / 1404

Faiz oran artlar zel kesimin borlanma maliyetlerini de artrmaktadr. Ykselen faizler nedeniyle kredi maliyetlerinin artmas sonucunda mteebbisler yatrm kararlarnda ekingen davranmaya balarlar. Yksek faizler yatrmlarn z kaynaklar ile gerekletirmeye alan giriimciler zerinde de olumsuz bir etki yapar. nk yatrm kararlarnda zerinde durulan en nemli konulardan birisi de yatrmlardan beklenen krn faiz oranlarndan byk veya hi olmazsa ona eit olmasdr. Aksi takdirde elinde yatrmlarda kullanlmak zere kayna bulunan mteebbisler sz konusu kaynaklarn riskli yatrmlarda kullanma yerine riskli olmayan banka mevduat veya devlet tahvili eklinde deerlendirme yolunu seecektir. Bu yzden yksek reel faizler arz ynl enflasyonist srecin ilerlik kazanmasnn nn amaktadr1912. te yandan yksek faizlerin ekonomiye hangi ynde etki ettii de nem arz etmektedir. Yksek faiz kat parasal politikalarn yansmas olabilecei gibi, enflasyonist beklentilerin yansmas da olabilmektedir. Ayn zamanda bunlarn ksa dnem veya uzun dnem olarak ele alnmasna da baldr. Ksa dnem iin yksek faizler enflasyonu drc etki meydana getirirken uzun dnemde bu etki ortadan kalkmaktadr1913. Piyasa ekonomisinin en nemli unsurlarndan olan faizin, ekonominin tm kesimleriyle olduu gibi, zellikle ekonomideki arz ve talep kesiminin yakndan ilgili olduu enflasyonla, ayn zamanda enflasyonun ile faiz arasnda da kuvvetli etkileim bulunmaktadr. Fakat kimilerine gre bu iliki faiz oranndan enflasyona doru iken kimilerine gre de enflasyondan faiz oranna dorudur. likinin yn konusunda deiik fikirler bulunmasna karn ilikinin olduu ynnde ortak bir gr bulunmaktadr1914. Bilindii zere bor verilebilir fonlarn arz ve talep yaps faiz oranlarnn zerinde belirleyici olan temel faktrlerin banda gelmektedir. Yatrm harcamalar bir yana, tketim harcamalarnn finansmannda bile skntlarn yaanabildii zellikle gelimekte olan lkelerde, kamu kesimi sz konusu arz talep yapsnn ekillenmesinde aktif rol alarak ilgili piyasada en byk oyuncu durumunda bulunmaktadr. Bu balamda sz konusu lkelerde kamu transfer harcamalarnn da faiz oranlar zerinde nemli etkilere sahip olduu sylenebilir. te yandan gelimi lkelerde ise bu etkileimin ayn younlukta olduunu sylemek gtr1915. Kamu harcamalarndaki arttan doan finansman ihtiyalar faiz oranlarn etkileyebilmektedir. Ancak, kamu harcamalarnn borlanma ile finansmannn sonularn net olarak belirleyebilmek iin borlanmann hangi kesimlerden yapldnn da bilinmesi gerekmektedir. Bilindii gibi kamu harcamalarnn finansmannda borlanma alternatifi sz konusu olduunda devlet kii veya firmalardan, bankalardan ve merkez bankas kaynaklarndan yararlanabilmektedir. Devletin kamu harcamalarnn finansmannda merkez bankas kaynaklarna bavurmas durumunda ekonomi zerinde meydana gelecek etki ou durumda geniletici olmaktadr. Merkez bankas kaynaklarna youn olarak bavurulmasnn enflasyonist etkilere yol aarak faiz oranlar zerinde nemli basklar yaratt sylenebilir. Dier yandan devletin kiilerden ve bankalardan borlanmasnn ekonomik etkileri ise sz konusu fonlarn devlete bor verilmemesi durumunda nasl deerlendirileceine bal olarak deimektedir. Tketimde kullanlacak kaynaklarn kamu harcamasna dnmesi tketim
1912 1913

Yldrm, Kemal ve Karaman, Doan: Makro Ekonomi, Eskiehir, Et. Sa. ve Bil. Ar. al. Vakf, 1999, s. 76 Dufey, Gunter ve Giddy, Ian H. International Money Markets, , Prentice Hall International Inc., New Jersey, 1994, s. Sever, Demir, s. 54. Vasicek, Oldrich Alfons, The Economics of Interest Rates, Journal of Financial Economics, Vol. 76., 2005, s. 293.

131
1914 1915

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1283 / 1404

harcamalar zerinde bask yaratabilirken, tasarruflarn kamu kesimine ynlendirilmesi faiz oranlar ve dolaysyla zel yatrmlar ve byme zerinde etkili olmaktadr. Faiz oranlar zerinde salt ekonomik faktrlerin yan sra politikaclarn zellikle de ekonomi brokrasisinin ve piyasa oyuncularnn trl speklatif hareketlerle nemli etkilerinin olduu, bunun yannda uluslararas siyasi, mali gelimeler ve beklentilerin de sz konusu srete ksmen belirleyici olduklar sylenebilir1916. lkenin da ak olmas durumunda sermayenin mobilitesi artacandan, faiz oranlar ulusal parada beklenen deer deiimi, baz risk faktrleri ve dnya faiz oranlarna bal olarak deiim gsterecektir1917. Bu koullarda ekonomik birimler kk bir arbitraj frsatn deerlendireceklerdir. Da ak ekonomilerde yurt ii faiz oranlar global koullardan kolaylkla etkilenebilecektir. Genelde LBOR yada ABD hazine bonosu faizleri referans olarak alnmaktadr. nk buralardaki kymetlerin risk unsuru hemen hemen sfr dzeyinde belirlenmi faiz oranlardr. Likidite ya da geri dememe risklerine bal olarak dier lke varlklarnn faiz oranlar bu oranlara gre belirlenmektedir. Teorik olarak likidite durumu arttka mevduata olan talep artndan varlk fiyatlarnn ykselmesi gerekmektedir. Piyasalarda likidite koullarnn deimesi nedeniyle merkez bankasnn da buna paralel olarak faiz oranlarnda deiiklie gitmesi beklenmektedir1918. Dua ve Panditin Hindistan zelinde faiz oranlarnn temel belirleyicilerini belirlemeye ynelik bir almada faiz oranlarnn reel para arzndan, reel kamu harcamalarndan, enflasyon oranndan, d piyasalardaki faiz oranlarndan, kamunun bor yapsndan ve forward premium1919dan etkilendii belirlenmitir. Bu balamda faiz orannn kontrol altna alnmas iin enflasyonun kontrol edilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde nominal faiz oranlar ykselmekte bu da kamunun bor ykn artrmaktadr. te yandan kamu harcamalarnn sz konusu byklkler zerindeki etkisinden de hareketle kamu harcamalarn disipline etmeden faiz oranlarn kontrol altnda tutmann ok g olaca sylemek gerekmektedir1920. Sonu olarak, faiz oranlar ulusal parada beklenen deer deiimi, piyasalardaki para durumu ve kamu borlanma gereinin byklnn yannda belirsizlik, gvensizlik ya da gerginlik ortam ve d piyasalardaki gelimelerin etkisiyle ekillenmektedir1921. Bu balamda 28 ubat sonrasnda kamu borlanma gereinin iddetinde art ile birlikte piyasadaki belirsizlik ve gvensizlik ortamndan dolay da faiz oranlarnda ykseli meydana gelmitir.
Tablo: 7 Faiz ve Enflasyon Orannn Geliimi, (%) Yllar 1995 DBS Nominal Faiz Oran 121,9 Enflasyon Oran 78,9 Reel Faiz Oran 24,0 Bor Stokunun Dalm Tahvil 37,6 Bono 46,3 Avans 14,1

1916

Caporale, Guglielmo Maria; Williams, Geoffrey Long-term Nominal Interest Rates and Domestic Fundamentals, Review of Financial Economics, Vol. 11., 2002, s. 128 Edwards, Sebastian; Khan, Mohsin S (1985) Interest Rate Determination In Developing Countries:A Conceptual Framework, NBER Working Paper No: 1531. http://papers.nber.org/papers/w1531.v5.pdf, s. 4

1917

1918Poddar, Tushar; Goswami, Mangal; Sol, Juan and Icaza, Victor Echvarria Interest Rate Determination in Lebanon, April, IMF Working Paper. 2006, s. 5. 1919 1920

Yabanc parann forward deerinin spot deerinden daha yksek olmas durumudur.

Dua, Pami; Pandit, B.L.;Interest Rate Determination in India: Domestic and External Factors Journal of Policy Modeling Vol.24. ,2002, s. 874 Acar, Mustafa, Gncel ktisadi Tartmalar, Orion Kitabevi, Ankara, 2009, s. 82

1921

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1284 / 1404

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

135,7 127,2 122,5 109,5 38,00 96,2 63,8

79,8 99,1 69,7 68,8 39,0 68,5 54,4

31,1 14,1 31,1 24,1 -0,7 16,4 6,1

39,7 56,8 49,7 85,8 94,3 83,6 75,2

48,5 37,7 50,2 14,1 5,6 16,3 24,7

11,7 5,3 0 0 0 0 0

Kaynak: Hazine Mstearl ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

160 140 120 100 80 60 40 20 0 1995 1996 1997 1998 1999 EnflasyonOran 2000 2001 2002

DBSNominalFaizOran

ReelFaizOran

Yukardaki tablo ve buna bal olarak oluturulan grafikten de grlecei zere DBS faiz oranlar ve gerekleen enflasyon dorultusunda reel faiz oranlar istikrar programnn uyguland 2000 yl haricinde olduka yksek seviyede seyretmitir. Reel faiz oranlarnn normal deerlerin zerinde sreklilik gstermesi bir taraftan kamunun borlanma maliyetini artrrken, dier taraftan da zel sektrn yatrm yapma hevesini olumsuz ynden etkilemektedir. Bunlardan birincisi yatrmlarn borlanma maliyetini artrmas, dieri ise sermayenin marjinal etkinliini olumsuz etkilemesidir. Ykselen faizler nedeniyle kredi maliyetlerinin artmas, mteebbislerin yatrm kararlarnda ekingen davranmaya balamalarna neden olmaktadr. Yksek faizler yatrmlarn z kaynaklar ile gerekletirmeye alan giriimciler zerinde de olumsuz bir etki yapmaktadr. nk yatrm kararlarnda zerinde durulan en nemli konulardan birisi de yatrmlardan beklenen krn faiz oranlarndan byk veya hi olmazsa ona eit olmasdr. Aksi takdirde elinde yatrmlarda kullanlmak zere kayna bulunan mteebbisler, bunu riskli yatrmlarda kullanma yerine riskli olmayan banka mevduat veya devlet tahvili eklinde deerlendirme yolunu seecektir1922. 1990l yllarn sonuna doru Rusyada ortaya kan ardndan tm dnyada yaanan daralmann etkisi de bulunmasna ramen Trkiyede ekonomisi zerinde yatrm ve byme balamnda asl belirleyici olan unsur 28 ubat srecinin dourduu olumsuz ekonomik koullardr. Bu srete hem yksek mali basknlk hem de belirsizlik ortamndan dolay ykselen faizler, zel sektr sabit sermaye yatrmlarn da olumsuz etkilemitir. zel sabit sermaye yatrmlar 1998 ylnda %12, 1999 ylnda %23,7 orannda azalmtr. Reelde sabit sermaye yatrmlarnn deimedii, baka bir ifade ile bir nceki yl dzeyinde kaldn
1922

Grafik-3: Faiz ve Enflasyon Orannn Geliimi

Yldrm, Karaman, s. 76.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1285 / 1404

varsaydmzda sabit sermaye yatrmlarndaki azalmann Trkiye ekonomisine maliyeti 17,5 milyar dolar seviyesinde olmaktadr.
Tablo: 8 zel Sektr Sabit Sermaye Yatrmlarnn Geliimi Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 zel Sektr Sabit Sermaye Yatrmlar Reel Deiim (%) 8,6 6,9 6,7 -12,0 -23,7 6,2 -28,1 -6,1 zel Sekt. Yatr./GSMH (%) 19,8 20,0 20,2 18,1 15,5 15,9 12,6 11,0 Yatrmlar (Cari fiyatlarla BinTL) 1.553.648 2.994.391 5.945.673 9.662.778 12.156.009 19.971.790 22.170.342 30.174.621

Kaynak: Hazine Mstearl ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

Trkiyede sermaye hareketliliinin serbestlemesi sonrasnda zellikle 1990 yl sonrasnda byk sanayi iletmelerinde faaliyet d gelirler retim gelirlerini besleyen ek bir kaynak olmaktan km ve bu irketlerin krlarnn olmazsa olmaz koulu haline gelmitir1923.zellikle ekonomik kriz dnemlerinde retim faaliyeti d gelirlerinin toplam kar ve zarar tablosu iindeki pay art gstermektedir. Tablo:9 zerinde daha ak biimde sunulduu zere 1994 krizi sonrasnda zel byk sanayi kurulularnn faaliyet d gelirleri % 54,6 seviyelerine kmtr. 1994 yl hari 1998 ylna gelinceye kadar dier faaliyet gelirleri %50 dzeyinin altnda kalmtr. 1998 ylnda %87,7 olan bu oran 1999, 2000 ve 2001 yllarnda sras ile %219, %114, %547 olarak gereklemitir. Bu erevede sanayi sektrnn krlln korumaya devam ettii ifadesi yanl olmayacaktr1924. 2001 ylndan itibaren ekonomideki normalleme eilimi ile birlikte irketlerin retim faaliyeti d gelirleri azalmaya balam ve 2002 yl iin kar ve zarar toplamndaki paylar %113,2, 2003 yl iin ise bu oran %71,8 seviyesine dmtr. Bu eiliminin ekonomik ortamdaki olumlu seyir devam ettii srece devam edecei gzlemlenmektedir.
Tablo:9 zel Byk Sanayi Kurulularnn Faaliyet D Gelirleri Yeldan, Erin; Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi, 7. Bask, letiim Yay., stanbul, 2003, s. 157

1923 1924

Nitekim Komisyona bilgi veren Sayn Ahmet ERTRK de sz konusu arpkl Biliyorsunuz, stanbul Sanayi Odasnn her yl yaynlad 500 byk firma listesi vardr. O yllarda, 500 byk firma iinde yer alan 468 zel sektr firmasnn -onlarn iinde nk kamu kurulular da yer almaktadr- bilanolarna baktmzda, faaliyet d krlar yani faiz gelirlerinin net bilano krlarna oran yle bir seyir izlemitir: 1990da yzde 33tr bu, 1996da yzde 52ye kmtr, 99da yzde 219a ykselmitir. Yani u demektir: Siz 100 liralk bilano krn Yani normal faaliyetlerinizden elde edilen kr varsa 220 lira da faiz gelirlerinden kr elde etmisiniz. 99un bu ok arpk bir rakam. 96da bu 52 lira olmutur. Yani 100 liralk faaliyet gelirinin 100 liralk bilano gelirinin 52 liras faaliyet d gelirlerden yani faiz gelirlerinden olumutur. Bu ne demektir? Bu, zel sektr iletmelerinin ellerindeki nakit kaynaklar retime ve yatrma deil devlet i borlanma senetlerine yatrmalar anlamna gelmitir. Devlet i borlanma senetleri yoluyla elde edilen bor ise btenin finansmanna harcanmtr. Yani byle bir ksr dng iinde o yllar yaadk. Yine o 468 zel sanayi iletmesinde, 90la 99 arasnda ortalama yllk yzde 18,7 reel art gstermitir faaliyet d gelirler. O yllarda Trkiyenin reel bymesi yzde 3,1dir. Yani lkenin milli geliri reel olarak yzde 3,1 artarken 468 zel sektr iletmesi ki bu neredeyse Trk sanayisinin tamamn temsil eden iletmelerdir, bunlarn faaliyet d gelirleri, reel olarak yzde 18,7 ykselmitir. imdi, bu arpklktan en ok yararlanan sektr bankaclk kesimi olmutur. Bankaclk kesimi de. Ya da yle dzeltelim: Bankaclk kesimi de en az zel sektr iletmeleri kadar, ondan da daha fazla bu arpklktan menfaat salamlardr. Ama bu, ayn zamanda, dierlerinde olmayan, bankalar iin geerli olan nemli bir risk unsurunu da stlenmi olmalar anlamna gelmitir. Bu risk, kur riskidir, faiz riskidir, likidite riskidir. Yani bankalar yksek faizli enstrmanlara kaynaklarnn nemli bir blmn aktarrken ayn zamanda bir faiz riskine, bir kur riskine ve bir likidite riskine maruz kalmlardr. Nitekim, bu riskler gerekletiinde 25 tane banka maalesef batma durumuna gelmitir eklinde ortaya koymutur.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1286 / 1404

Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Dier Gelirleri(1) 2 224 648 247 3 721 503 901 7 794 368 122 17 548 778 004 57 694 648 710 96 191 958 000 195 948 193 000 407 054 079 000 699 577 000 000 1 577 329 277 000 1 760 163 086 000 4 645 687 973 000 4 833 432 876 000 5 016 304 190 000

Net Bilano Kar (2) 6 679 368 414 7 282 287 783 20 052 422 789 43 093 652 150 10 558 722 449 206 857 875 064 370 418 929 000 771 761 381 000 797 402 394 000 720 405 946 000 1 538 333 855 000 718 029 004 000 4 269 008 132 000 6 985 609 668 000

33,3 51,1 38,9 40,7 54,6 46,5 52,9 52,7 87,7 219 114,4 547 113,2 71,8

Kaynak: SO, stanbul Sanayi Odas Dergisi (zel Say), Say 461, Austos 2004, s.56.

Kredi faizlerinin yaplan tevik ve indirimlere ramen maliyetler ierisindeki paynn byk olduu ve bunlarn fiyatlara yanstlarak enflasyonu itici ynde etki yaptn sylemek Trkiyede yaanlan sreci en iyi ekilde ifade etmektedir. Ekonomilerde firmalarn maliyetlerini fiyatlara ne oranda yansttklar byk oranda cari talep ve piyasa yapsna baldr. Trkiyedeki ekonomik yap, giderlerin fiyatlara kolaylkla yanstlabildii nitelie sahiptir. nk Trk imalat sanayiindeki firmalar tekelci veya oligopolistik grnm arz ettiklerinden fiyat yapc zellie sahiptirler. Yaplan aratrmalarda imalat sanayiindeki fiyatlarn deiken fiyat artm yoluyla belirlendii ve buradaki firmalarn maliyet ve talep yapsndaki deimeleri birka ay ierisinde fiyatlara yanstabildikleri ortaya kmtr. Bu balamda faiz oranlarndaki deimeler fiyatlara kolaylkla yanstlabilmektedir1925. Ayrca bu aratrmada faiz oranlarndaki artn dinamik etkileri ele alnm ve mevduat ve kredi faizlerindeki %10 orannda meydana gelen artlar, imalat sanayi toptan eya fiyatlar zerinde 6 ay sonra %2.16, 9 ay sonra 3.63 ve bir yl sonra %4.07 orannda etki meydana getirdii sonucuna ulalmtr1926. Yatrm harcamalar yannda tketim harcamalarnn finansman sorunlarnn yaand zellikle gelimekte olan lkelerde kamu kesimi sz konusu fonlarn arz talep yapsnn ekillenmesinde aktif rol alarak, ilgili piyasada en byk oyuncu durumunda bulunmaktadr. Bu balamda sz konusu lkelerde kamusal harcamalarn finansman kaynaklar da faiz oranlar zerinde nemli etkilere sahip olabilmektedir. Faiz oranlar zerinde salt ekonomik faktrlerin yannda politikaclarn, zellikle ekonomi brokrasisinin ve piyasa oyuncularnn eitli speklatif hareketleri de nemli etkenler arasnda yer almaktadr. lkenin da ak olmas durumunda sermayenin mobilitesi artacandan, faiz oranlar ulusal parada beklenen deer deiimi, baz risk faktrleri ve dnya faiz oranlarna bal olarak belirlenmektedir. Ekonomik Bymenin stikrarszlamas Gelimek ve kii bana den geliri arttrarak halkn refah dzeyini ykseltmek her lkenin birincil hedefi olarak kabul grmektedir. Refah dzeyinin ykselmesi ise ekonominin bymesi ile gereklemektedir. Byme hzlarnn ykseklii bir ekonomide baarnn, dk byme hzlar ise baarszln gstergesi saylmaktadr. Bununla birlikte ekonomide
1925 Akdi, Muhammed, Faiz Politikalarnn Enflasyon zerindeki Etkileri ve Trkiye, Ankara, Yimder Yaynlar, 1995, s. 149 1926

Bykdeniz, s. 83

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1287 / 1404

baary sadece byme hznn ykseklii ile lmek doru bir yaklam olmayacaktr. Yksek oranl bymenin srdrlebilir ve istikrarl bir seyir izlemesi durumunda baarl olarak deerlendirilebilir. Bu da fiyat istikrar, i ve d dengenin korunduu istikrarl bir makro ekonomik yapnn tesisi ile gerekleebilir1927. Byme srecinde belirleyici konumda bulunan birok unsur bulunmaktadr. Bunlarn banda yatrm ve sermaye birikimi, beeri sermaye ve igcnn nitelii, teknolojik gelime yahut yenilikler, kaynaklarn daha verimli alanlara kaydrlmas gelmektedir. Buna ilave olarak bymeyi etkileyen unsurlar grupta ele almak mmkndr. Birinci grupta, lkenin ynetim biimi, zgrlkler, gelir ve servet dalm, mlkiyet haklar, yasal yap ve finansal yapnn gelimilik durumu yer almaktadr. kinci grupta, sosyal gvenlik, kamu girimleri, devlet mdahaleleri, vergi politikalar, d ticaret, i gc ve sermayenin dolam serbestlii politikalar bulunmaktadr. nc ve son grupta ise lkenin tarihi, corafyas, stratejik zellikleri gibi kalc deerler yer almaktadr1928. Bu balamda byme srecini etkileyen faktrler olduka fazladr. Bununla birlikte GSMH rakamlarnn orta ve uzun dnemde byme iin bir anlam ifade edebilmesi noktasnda yatrmlarn, tketimin dnemsel art oranlarnn bilinmesi gereklidir. nk sermaye birikimi, teknolojik gelime ve istihdam art ekonomik bymenin temel belirleyicileridir. stihdam artnn nemli lde yatrmlara bal olmas teknolojik gelime ve sermaye birikimi faktrlerini ekonomik bymenin kritik unsurlar haline getirmektedir1929. Bir ekonomide firmalarn yatrm kararlarnda yatrmlardan beklenen getiri ve gelecee ynelik beklentiler ve tahminler nemli unsurlar arasndadr. Siyasi ve ekonomik istikrarn saland ekonomilerde gelecee ynelik beklentilerde belirsizlikler azalmakta ve tahminlerin tutarl ykselmektedir. Bylesi ortamlarda sermaye sahipleri yatrm kararlarnda daha cesaretli davranmaktadrlar. Tersi durumlarda, yani belirsizlik ortamnda ise tahminlerin tutarll azalrken, borlanmalarn maliyetleri ykselmektedir. Dolaysyla da mteebbisler yatrm kararlarnda ekingen davranmaktadrlar. Makro ekonomik istikrar lmede en sk kullanlan gstergelerden bir dieri fiyat hareketleridir. Yakn zamana kadar enflasyonist ortamlarn bulunduu ekonomilerde ekonomik byme performansnn yksek olaca eilimi arlk kazanmtr. Fakat son yllarda elde edilen bulgular yksek enflasyon ortamlarnda bymenin istikrarszlatn gstermitir. Enflasyon bir taraftan nispi fiyat deiimleri yaparak genel fiyat seviyesindeki artlarn reel yada nominal kaynakl faktrler olduunu belirlemede sorun karmaktadr. Fiyat hareketinin kaynann tespit edilememesi buna uygun tepkinin domamasna yol amaktadr. Dolaysyla nispi fiyatlardaki dalgalanmalarn meydana gelmesi kaynak dalmn bozmaktadr. Ayrca enflasyon orannn yksek ve dalgal olduu ortamlarda nispi fiyat hareketlerinin bilgi aktarma zelliinden uzaklamas ekonomik etkinlii azaltmakta ve bymeyi olumsuz etkilemektedir1930.

1927 Tar Recep ve Kumcu Funda Ser, Trkiyede stikrarsz Bymenin Analizi (1983-2003 Dnemi) Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsDergisi Cilt:9 2005, s. 156. 1928

Ay, Ahmet, Tarihsel Sre erisinde Trkiyede Byme, Ed. Ahmet Ay; Trkiye Ekonomisi, izgi Kitabevi, Konya, 2007, s. 30

1929 iriner, smail ve Doru.Ylmaz; Trkiye Ekonomisinin Byme Dinamikleri zerine Bir Deerlendirme", Ynetim Bilimleri Dergisi, 2/3, 2005, s. 172. 1930

Sever, Eran, Finans, D Ticaret ve Byme likisi: Trkiye Analizi, izgi Kitabevi, Konya, 2009, s. 212.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1288 / 1404

Ayrca fiyatlar seviyesinin ykselmesi, ekonominin dengelerinin bozulmasna, geliri sabit kesimler aleyhine gelir dalmnn ktlemesine, gelecei belirsizletirerek yatrmlarn speklatif alanlara kaydrlmasna ve bor verenleri zarara uratt iin de kredi piyasasnn olumsuz etkilenmesine neden olur. Bylece fiyatlar genel seviyesinin byk dalgalanmalar gstererek ykselmesi veya dmesi salkl bir ekonomi iin istenmeyen durumdur. Enflasyon oran yksek olan lkeler, genellikle ekonomileri iyi ynetilmeyen lkelerdir1931. Mali disiplini salamak bir yana, ekonomideki yapsal sorunlara kaytsz kalan siyasal iktidarlar, poplist harcamalarn finanse etmek iin yksek faiz politikalaryla ksa vadeli sermaye girilerini destekleyen bir finansman politikasn benimsemilerdir. Yksek faiz, dk kur politikasnn ksr dngs ierisinde, her an geri kaabilecek ksa vadeli sermayeye gvenilmitir. Scak para akmlar ulusal piyasalardaki grece yksek faize ynelirken; ksa vadede dviz birikimi salamas, ulusal parann yabanc paralar karsnda ar deerlenmesine yol amaktadr. Sonuta ithalat mallar ucuzlarken, ihracat gerilemekte ve cari ilemler a bymektedir. Bu artlarda salanan ekonomik byme de da baml yapay bir nitelik tamakta ve reel faiz ile dviz kuru arasndaki dengelerin bozulmasyla, ekonomi ani bir kntye urayabilmektedir1932. Yaplan ampirik almalaristikrarl ekonomik yapnn istikrarl byme srecini de beraberinde getirdiini gstermektedir. Makroekonomik istikrar kendiliinden iktisadi bymeye yol amamakta, ancak istikrar salamadan byme konusunda harcanan abalar ie yaramamaktadr. Uzun sren makro ekonomik istikrarszlk dneminde, greli olarak daha dk ortalama byme oran gereklemektedir. Makro dengelerin zor tutturulabildii byle bir ortamda, bir dnem eksi deerler alan byme oran; sonraki dnemde, sermaye stokunda belirgin art olmamasna ramen, nceki dnemden geciktirilmi tketim harcamalar ve ortaya kan atl kapasitenin tketilmesiyle daha yksek dzeye ulamaktadr. Birbirini izleyen dnemlerde gerekleen farkl byme performanslar, yatrm ve tketim kararlarnda ar iyimser/ktmser beklentilere yol aarak makroekonomik istikrarszl daha da arttrmaktadr1933.
Tablo: 10 Milli Gelir Hesaplarna Ynelik Gelimeler Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 GSMH (Milyon Dolar) 171.979 184.724 194.360 205.978 187.664 201.463 144.607 182.929 Kii Bana GSMH (Dolar) 2.750 2.892 2.972 3.080 2.794 2.963 2.134 2.662 Byme Oran (%) 8,0 7,1 8,3 3,9 -6,1 6,3 -9,5 7,9

Kaynak: Hazine Mstearl ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

1931 1932 1933

iriner, Doru, s. 172. Yeldan, s. 49 Tar, Kumcu, s. 160.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1289 / 1404

15 10 5 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 5 10 15 20 25 30 zelSektrSabitSermayeYatrmlarReelDeiim(%) Grafik-4: Byme ve Yatrmlarn Geliimi BymeOran(%) 2002

Yukardaki tablodan da grlecei zere Trkiyede istikrarszln hkm srd srete zel sektr sabit sermaye yatrmlar ve byme oranlarnda 1997 ylndan itibaren dalgalanmalarda art sz konusudur. Trkiye 1995-1997 aralnda yksek oranl byme performans sergilerken, 1998 ylnda byme oran % 3,9 deerine inmi ve 1999 ylnda ise -6,1 deerinde gerileme olmutur. Bu gerileme milli gelir seviyesinde 18,3 milyar dolar azal meydana getirmitir. Yabanc Sermaye Girilerinin Azalmas Yabanclarn bulunduklar lke snrlar dnda yeni retim tesisleri kurmas, bunlar geniletmesi veya mevcut tesisleri satn almas ya da sz konusu tesislerin mlkiyeti zerinde denetim sahibi olmasna dorudan yabanc sermaye yatrm denilmektedir. Bu yatrmlar hem uluslararas ticareti yaplan rnlerin imal edilmesi eklinde hem de ev sahibi lkenin taleplerini karlamaya ynelik olabilmektedir. Bir lkeye yabanc sermayenin girii iki ekilde olmaktadr. Birincisi dorudan yatrm, ikincisi ise portfy yatrmlar eklindedir. Dorudan yatrmlar i yeri amak, retim tesisi kurmak ya da mevcuttaki tesisleri satn almak biimde geeklemektedir. Portfy yatrmlar ise faiz ya da kur farklarndan kazan elde etmek amacyla hisse senetleri, yatrm fonlar ve devlet borlanma senetleri (tahvil ve bono) gibi kymetli katlara yaplan yatrmlardr. Bir lkede dorudan yabanc sermaye girileri dier sermaye girilerine nazaran daha fazla tercih edilmektedir. nk retim yapan, istihdam artran ve teknoloji transferini gerekletiren sermaye en ufak bir risk alglamasnda da lkeyi terk etme eilimi duymayan yatrm tr dorudan yatrmlardr. te yandan scak para olarak da anlan portfy yatrmlar en ufak bir siyasi yada ekonomik kriz alglamasna girdiinde hzlca lkeyi terk etmesi nedeniyle gvenilir yatrmlar arasnda grnmemektedir. Yabanc sermayelerin bir lkede yatrm yapmalar iin baz argmanlar da sz konusudur. Bunlardan birincisi, siyasi istikrardr. Sk sk darbelerin yapld, konuulduu ya da tehlikesinin bulunduu ekonomilerde yabanc sermaye girileri snrl dzeyde kalmaktadr. kincisi, ekonomik istikrardr. Fiyat istikrarnn olmad, piyasada gven unsurunun eksik bulunduu, ekonomik karar birimlerinin rasyonel hareket etmedii ve yatrmclarn gelecek konusunda endie duyduklar ortamlarda yabanc sermayenin yatrm yapma olasl da

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1290 / 1404

azalmaktadr. ncs ise krllk orandr. Bilindii gibi firmalarn var olu gerekelerinden en nemlisi kr yapma arzusudur. Firmalarn krllk katsaylar istikrarl ortam yannda brokratik engellemelerin azaltlmas ve vergilerin arlktan arndrld durumlarda art gstermektedir. Nihayet sonuncusu ise mlkiyet haklarnn korunmasn garanti eden ve ngrlebilirlii vadeden hukuksal dzenlemedir. Trkiyenin 1994-2001 yllar arasnda zellikle dorudan sermaye yatrmlarnn lkeye geliinde etkili olan faktrler bakmndan baarsz bir tablo syleyebiliriz. Bu dnemde siyasi ve ekonomik istikrar asndan tabiri caizse fetret dnemini yaamtr. karklklar, sokak kavgalar, askeri darbe, ksa sreli hkmetler ve karar alma mekanizmasn yavalatan, ayn zamanda da kendi iinde bir biriyle kavgal olan koalisyon hkmetleri sz konusudur. Ekonomik adan da yksek enflasyon, srdrlemeyecek dzeye gelen kamu ve cari aklar, istikrarsz byme ve giderek daha da dengesizleen gelir dalm ortamndan sz etmek mmkndr1934.
Tablo: 11 Net Dorudan Yabanc Sermaye Girileri (Milyar Dolar) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Trkiye 885 722 805 940 783 982 3352 1082 Meksika 9526 9185 12829 12756 13880 18110 29860 23932 Brezilya 4859 11200 19650 31913 28576 32779 22457 16590 Gel. Olan lkeler 518090 600474 559061 663456 870828 977381 890446 821849

Kaynak: UNCTAD ve OECDnin elektronik veri sunum sayfasndan yararlanlmtr.

35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0

Brz Meks Trkiye GO Grafik-5: Gelimekte Olan ve Seili lkelere likin Net FDI Girileri

Yukardaki Tablo ve Grafikler 1995 ylndan 2002 ylna kadar gelimekte olan lkeler ve Meksika, Brezilya ve Trkiye rneklerinde dorudan yabanc yatrmlarn net miktarlar gsterilmitir. Buna gre 2000 ylna gelinceye kadar Trkiyeye net giri yapan yabanc sermaye bir milyar dolarn altnda kalmakta ve 700 ila 900 milyon dolar aralnda deimektedir. Buna karn ilgili dnemde gelimekte olan ekonomilere ynelik dorudan yabanc sermaye yatrmlarnda 1997 ylnda bir miktar azal dnda 2000 ylna kadar srekli art grlmektedir. 1995 ylnda 518 milyar dolar olan dorudan yabanc yatrmlar 2000 ylnda 977 milyar dolar seviyesine kmtr. Gelimekte olan ekonomilere ynelik dorudan
1934

Acar, s. 51-52.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1291 / 1404

yabanc sermaye akmlar ile Brezilya ve Meksikaya gelen sermaye akmlar arasnda pozitif korelsyonun varl grafikler zerinden de izlenebilmektedir. 1995 ylnda Meksikaya yatrm yapan dorudan yabanc sermaye 9,5 milyar dolar iken 2000 ylnda bu rakam 18 milyar dolara ulamtr. Ayn ekilde Brezilyaya ynelik dorudan yabanc sermaye girilerinde de art yaanmtr. 1995 ylnda 4,8 milyar dolar yabanc sermaye girii olurken, 2000 ylnda bu deer 32 milyar dolara ulamtr. 1995-2000 yl aralnda toplamda Brezilyaya net giri yapan dorudan yabanc yatrmlar 129 milyar dolar, Meksikaya net giri yapan dorudan yabanc sermaye yatrmlar ise 76 milyar dolar civarndadr. lgili dnem baznda Trkiyeye net giri yapan toplam yabanc sermaye ise 5 milyar dolar seviyesinde kalmtr. 1995-2000 periyodu iin dorudan yabanc sermaye girilerinin gayri safi yurtii hslaya oran Brezilyada %3, Meksikada %3,2 ve Trkiyede %0,4 seviyesindedir. Demokratik teamllerin geerliliini koruduu ve istikrarl ekonomik ortamn varlnda, baz yasal dzenlemelerin de yaplmas durumunda 1997-2000 periyodu iin gayrisafi yurt ii hslann %2 seviyesinde sermaye girilerinin olduunu kabul ettiimiz takdirde, 20 milyar dolar net dorudan yabanc sermayenin giri yapabileceini syleyebiliriz. Bu dnemde 3,5 milyar dolar net fiili dorudan yabanc sermeye girii gerekletiinden, 28 ubat srecinin 16,5 milyar dolar civarnda net dorudan yabanc sermaye girilerine engel olduunu ifade edebiliriz. Finansal Sektrde Deformasyon Bir ekonomide finansal kurum ve enstrmanlarn uygunluklarndaki artlar ilem ve bilgi maliyetlerini azaltmaktadr. Tm kurumlaryla etkin bir ekilde ileyen finansal sistem, tasarruflarn daha rasyonel kullanm ve tasarruflar zendirme ynnde nemli katklar salamaktadr. zellikle piyasa ekonomisinin ilerlik kazand ekonomilerde finansal piyasalarn ekonomik anlamda lke ekonomisine katksn artrmak iin politik, ekonomik ve psikolojik ortamlarn elverili olmas gerekmektedir. Bu bakmdan devleti ynetenlerin uyguladklar politikalarda finansal piyasa koullarn da dikkate almalar makro ekonomik performansn arzu edilen seviyede gereklemesi bakmndan nem arz etmektedir1935. Teorik olarak finansal sektr ekonomik byme zerinde ilem ve bilgi maliyetlerini iyiletirme noktasnda yardmc olmaktadr. Bu ekilde kaynaklarn, blgeler ve zamanlar aras dalm belirsizlik ortamlarnda ayarlanmaktadr. ekil:1 zerinden de grlecei zere finansal kesim tasarruflarn mobilitesi, kaynak tahsisi, yneticilerin izlenmesi ve kurumsal kontrol, risklere kar koruma ve risklerin eitlendirilmesi ile mallarn ve hizmetlerin ticaretini kolaylatrma fonksiyonlaryla sermaye birikimi ve teknolojik yeniliklerin yaplmasna yardmc olmaktadr. Sermaye birikimi ve teknolojik yenilikler ise bymeyi artrmaktadr.

1935

Sever, s. 33.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1292 / 1404

Teorik Yaklamda Finans ve Byme likisi

ekil: 1

Piyasa Uyumazlklar
-Bilgi Maliyetleri -lem Maliyetleri

Finansal Piyasalar ve Araclar

Byme Kanallar
-Sermaye Birikimi -Teknolojik Yenilik

Byme

-Tasarruflarn Mobilitesi -Kaynaklarn Dalm -Kurumsal Kontrol -Risk Ynetimini Kolaylatrmak -Anlamalarn, Hizmetlerin ve Mallarn TicaretiniKolaylatrmak

Finansal Fonksiyonlar

Kaynak: Levine, Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda, s.691.

Finansal kesim iktisaden verimlilik art yannda daha ok mal ve hizmet retmede katk salad srece reel kesime faydas bulunmaktadr. Parasallam mbadele, insanlarn takas vastasyla bulamayacaklar koullarda karlkl olarak faydal i kefetmelerine imkn tanyorsa, reel ekonominin verimlilii artmaktadr. Daha retken almay salayacak bir makineyi satn alabilmek iin finansal sistemden bor para bulabiliyorsak, kredi piyasas verimlilik art salam olmaktadr1936. Trkiyede finansal sektrn serbest piyasa koullarnda faaliyetlerini yrtmesine ynelik yasal dzenlemeler 1980 ylndan sonra etkinlik kazanmtr. Buna ynelik olarak 02.05.1985 tarihli ve 18742 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren 3182 sayl Bankalar Kanunu serbest piyasa ekonomisinin uygulanmaya baland dnemde yrrle girmitir. Serbest piyasa ekonomisine geilmesi ekonomik ihtiyalar ve artlar deitirmi, yeni bankalarn kurulmas ve zellikle yabanc bankalarn Trkiyede ube amalar iin verilen izinlerin saysnda nemli bir art grlm, 3182 sayl Kanun ile banka kuruluu izni Bakanlar Kuruluna verilmitir1937. Bununla birlikte baz dnemlerde politik nceliklerin ne kmas finansal sistemde rasyonellikten uzaklalan kararlarlar alnmasna ve salksz yapnn olumasna neden olmutur. rnein Mesut YILMAZn babakanl dneminde, 10 Ekim 1991 tarih ve 21017 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 91/2316 sayl Bakanlar Kurulu karar ile 20 Ekim 1991 genel seimlerine 10 gn kala Park Yatrm Bankas, Toprakbank, Alternatifbank, Konut Endstri ve Ticaret Bankas ve Bank Ekspres adl bankalara her hangi bir koul aranmakszn banka kurma izni verilmitir1938. Sz konusu Kanunda kurulu izni Bakanlar Kuruluna verilirken, 5. madde ile bir kiinin banka sermayesinin yzde 5i ve daha fazlasn temsil eden paylar edinmesi veya bir ortaa ait paylarn banka sermayesinin yzde 5 yzde 20, yzde 33 veya yzde 50 sini amas sonucunu veren hisse edinimleri ile bir ortaa ait paylarn yukardaki oranlarn altna dmesi sonucunu veren hisse devirleri Mstearln iznine tabi klnmtr. Oysa ki gerek mlga 4389 sayl Kanunda gerekse de meri 5411 sayl Kanunda kurulu ve faaliyet izni de hisse devirlerine ilikin izinler de ayn organ tarafndan yani Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulunca verilmektedir.

1936 1937

Sever, s. 117.

Kanunun 4. maddesine gre Trkiyede bir bankann kurulmas veya yabanc lkelerde kurulmu bir bankann Trkiyede aaca ilk ubesi iin Bankalar Kurulundan izin alnmas arttr. Hasan ve Mehmet Reat Karamehmet'lerin Park Yatrm Bankas, Halis Toprak'n Toprakbank, Mustafa Szer'in Konut Endstri ve Ticaret Bankas Kentbank, brahim Betil'in Bank Ekspresi ile Doan Grubu'nun Alternatif Bank'na banka kurma izni verilmitir.

1938

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1293 / 1404

te yandan bankalarn salksz ya da finansal piyasalarn istikrarsz veyahut her ikisinin birlikte istikrarsz olduu durumda, finansal sistem krlgan vaziyet almaktadr. Bir kriz tarafndan tetiklenen bankaclk sektr sorunlar, kredi veya para arz kanalyla ekonomik faaliyetler zerinde ters etkilere sahip olmaktadr. Finansal piyasalarda ortaya kan bir krizin meydana getirecei makroekonomik etkiler; kredi hacminde daralma, faizlerde ykselme, emisyonda artma, harcama ve talepte dme, retim ve istihdamda azalma, tasarruf ve yatrmlarda azalma eklinde ifade etmek mmkndr1939. Bankaclk sektr, Trkiye ekonomisinin 1980lerden itibaren geirdii deiimlerden etkilenen sektrlerin banda gelmektedir. Mali piyasalar, teknolojik yeniliklerin ve uluslararas ticaretin gelimesi ile ok ksa sre iinde ok hzl bir gelime kaydetmi ve fakat 19801990 arasnda kalan on ylda ekonomi piyasalarnda yaanan dnme, ekonomiyi dzenleyen siyasi ve hukuki erevenin gereken reformlar zamannda yaplarak ayak uyduramad grlmtr1940. Bu nedenle, yksek enflasyon basks ve btne sirayet etmi bozuk ekonomik yap iinde Trkiyede kamu kesimi borlanma ihtiyacnn ykseklii, zel bankalarn reel ekonomiye kaynak salamaktan uzaklaarak kamu aklarn finanse etmeye ynelmelerine neden olmutur. Devlet i borlanma senetlerinin mevduat bankalarnn toplam aktifleri iindeki pay 1990 ylnda % 10dan, 1999 ylnda %23e ykselmitir. lgili dnemde zel sektre alan kredilerin toplam aktifler iindeki pay ise % 36dan % 24e gerilemitir. Bu bakmdan bankalarn reticiyi ve reel ekonomiyi yeterli lde desteklediini sylemek gereki deildir1941. Trkiyede 1995-1999 periyodu iin 1994 krizine yol aan ekonomik ve siyasi faktrlerde iyileme yaanmam, dengesizlikler yapay tedbirlerle bastrlarak olabilecek krizler geitirilmeye allmtr. Bu srete yaanan Asya, Rusya ve Brezilya krizleri ile Austos 1999da yaanan Marmara depreminin getirdii ekonomik daralma etkisi, 1999 yl sonunda Enflasyonu Drme (Dezenflasyon) Programnn yrrle konulmasna yol amtr. 1990l yllarn sonlarna doru Trk bankaclk sektr; lek olarak muadil ekonomilere gre kk, reel sektrden ziyade kamu finansmannn destekleyen, mevduatn krediye dnmnn zayf olduu, yeni girilerin etkisiyle younlamann az olduu, risk ynetimi kltrnn tam olarak yerlemedii ve kresel sermayenin az ilgi gsterdii bir sektr olarak ne kmtr1942. Trkiye ekonomisi, 1990l yllardan itibaren eitli tarihlerde ekonomik krizlerle kar karya kalm, uygulamaya konulan istikrar programlarnn eitli nedenlerle sonulandrlamamas nedeniyle ekonomideki skntlar, uluslararas sermaye hareketlerinin hz kazand 2000li yllarda daha da artmtr. Bankaclk sektrnn serbest z kaynaklar negatif olmu ve bankaclkta faaliyet krnn dk olmas nedeniyle kr hacmi z kaynak artn destekleyememitir. Bu dnemde bankaclk sektrnde makroekonomik istikrarszlk, kamu bankalarnn sistemdeki bozucu etkisi, sektrdeki kk ve paral yap, risk ynetimi konusundaki eksiklikler gibi temel yapsal sorunlar, 2001 yl ubat aynda yaanan finansal krizin derinlemesine ve sistemik bankaclk krizine dnmesine neden olmutur. Krizle birlikte ykselen faiz oranlarnn dviz kurundaki art hedefinin ok zerinde seyretmeye balamas ve krizin bata kamu bankalar ile Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu kapsamndaki
1939 1940 1941 1942

Ural, Mert; Finansal Krizler ve Trkiye, Dokuz Eyll nv. BF Dergisi, Cilt:18, Say:1, 2003, s. 15 Krt Emrah, Anayasal Adan BDDK, stanbul 2007, s. 125 Dervi, Kemal; Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program, 14 Nisan 2001, s. 6. BDDK, Tebli, s. 9.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1294 / 1404

bankalar olmak zere bankaclk sisteminin mal yapsnda hasar oluturmas finansal sistemin krlganlnn artmasna neden olmutur. 2001 ylnn ubat aynda, makroekonomik ortamn istikrarsz olmas, z kaynaklarn yetersizlii, bankaclk yapsnn kk lekli olmas, kamu bankalarnn paynn bankaclk sistemi iindeki paynn ykseklii, aktif kalitesinin zayf olmas, yetersiz i kontrol, risk ynetimi ve kurumsal ynetim, bankaclk sektrnde yeni bir kriz yaanmasnda nemli rol oynamtr. Bankalarn hkim ortaklarnn bankaclk d faaliyetlerinin finansman iin dorudan veya dolayl olarak kullandklar ve srekli yenilenen krediler aktif kalitesinde bozulmaya yol am, ynetim kurulunda yer almak ve karar alma srecine katlmak suretiyle banka sahiplerinin banka ynetimi zerindeki ynlendirici etkisi ise etkin kurumsal ynetimin uygulanmasn ve i kontrol mekanizmasnn etkinliini snrlandrmtr. 2000-2002 yllarna ilikin Enflasyonla Mcadele Program erevesinde uygulanan kur pas dvizle borlanmay cazip hale getirmi ve bankalarn yurtdndan aldklar sendikasyon kredileri artm, kur pas politikasna gvenerek yabanc para cinsinden elde edilen kaynaklarn lira cinsinden krediye dntrlmesi ve hazine bonosu satn alarak ak pozisyonlarn ve kur risklerinin artmas, ak pozisyonu olan birok bankann, Kasm 2000 krizinde yksek faizle borlanmak (faiz riski), ubat 2001 krizinde de dalgal kura geildii iin yksek kurdan dviz satn almak (dviz riski) zorunda brakm ve bu durum ise bankalarca yksek maliyetler yklenilmesine neden olmutur1943. te yandan 1990l yllarda, makroekonomik dengelerin giderek bozulduuortamda kamu kesimi aklarnn dlayc etkisiyle Trkiye ekonomisinde bankaclk sektr asli fonksiyonu olan araclk ilevinden uzaklamtr. Nitekim kredilerin bankaclk sektrnn toplam aktifleri iindeki pay 1990 ylnda %47 iken 2000 ylnda %33e gerilemitir. Benzer ekilde kredi/mevduat oran 1990 ylnda %84 iken, 2000 ylnda %51e gerilemitir. Trkiyede kredilerin GSMHya oran benzer kategorideki lkeler ile karlatrldnda olduka dk dzeyde kalmtr. Yatrmc gvenindeki azalma, para ikamesi gibi hususlara ek olarak kamunun yksek reel faizle zel yatrmlar dlad grlmektedir1944. Araclk maliyetlerindeki ykseklik, bankaclk sektrnn finansal araclk fonksiyonunun etkinliini bozmutur. Ayrca, kamu bankalar asli fonksiyonlarn dnda verilen grevler ve bunlardan kaynaklanan zararlar, ekonomik etkinlie ters den mdahaleler ile ynetimdeki zayflklar sonucunda bu bankalarn mali bnyeleri nemli lde bozulmutur. Kamu bankalarnn finansman ihtiyalarn ksa vade ve yksek maliyetle piyasadan karlamalar zararlarnn gittike artmasna ve finansal sektrde istikrarszla yol amtr. Ayrca 1990l yllarda bankaclkta, risk ve kurumsal ynetim uygulamalar yetersiz kalm, sonuta bankaclk sistemi likidite, faiz ve kur risklerine kar ar duyarl hale gelmitir1945. te yandan finans sektrndeki denetim ve gzetim mekanizmalarnn yetersizlii, uluslararas standartlarn uyarlanmas ve uygulanmasnda karlalan eksiklikler ve gecikmeler yannda bu nemde banka murakplarnn olumsuz rapor verdikleri bankalar hakknda gerekli takibatlar ve yaptrmlar uygulanmamas sektrdeki sorunlar daha da kangren boyutuna
1943

Toprak Metin, Demir Osman, Trk Bankaclk Sektr: Sorunlar, Krizler, Araylar, Cumhuriyet niversitesi BF Dergisi, C. 2, S. 2, 2001, s. 9. BDDK, Tebli, s. 12.

1944 1945

Nitekim, Komisyonumuza bilgi veren Sayn Ahmet ERTRK de bu durumu . Banka sisteminin k -ki 28 ubat srecinin en arpc olgularndan birisidir- bir sonutur. 90larda meydana gelen bu k ve 2000lerin bana kadar sirayet eden bu k yine 90l yllarda devam eden yanl ekonomik politikalarn, yine biraz nce deindiimiz olumsuz siyasi artlarn ve ynetim tarzlarnn ortak bir sonucudur.eklinde zetlemitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1295 / 1404

getirmitir. Bunun yannda Hazine Mstearl, SPK, Babakanlk, Saytay, TCMB gibi kurumlarn denetim srecinde yer almas uygulamada ok ballk meydana getirmesi yaptrmlarda etkinsizlie neden olmutur. Kresel lekte de dzenleyici erevede yeni araylar bir zorunluluk olarak 1990l yllarn sonlarna doru ortaya kmtr1946. Refah-Yol hkmetinin istifasn sunduu dnemde 3182 Sayl Bankalar Kanunu'nun 64. maddesinin askya alnmasnn sonrasnda bankalara el koyma yetkisi uygulamaya geirilememitir. Fakat Anayasa Mahkemesi'nce 9 Ekim 1997 tarihinde askya alma karar iptal edilmitir. Ancak Yksek Mahkeme, iptal kararnn Resmi Gazete'de yaymlanmasndan 6 ay sonra yrrle girmesini hkme balamtr. Yine tuhaf biimde gerekeli karar 14 ay sonra 11 Aralk 1998'de ancak yaymlanabilmitir. Geen bu srete vesayeti sistem, mali batakln bymesine gz yummutur. Bu arada Egebank, Trkbank1947, nterbank problemlerinin st rtlmtr. nk Bankalar Kanunu ancak 23 Haziran 1999 tarihinde yenilenebilmitir. Esbank, Egebank, Yurtbank, Yaarbank ve Smerbank'a Aralk 1999'da el konulurken, skntda olan baka bankalar haksz biimde kayrlmtr. Bankaclk Dzenleme

1946

BDDK, Tebli, s. 16.

1947lkemizde

yaanan yolsuzluklarn sebeplerinin, sosyal ve ekonomik boyutlarnn aratrlarak alnmas gereken nlemlerin belirlenmesi amacyla verilen nergeler erevesinde Meclis Genel Kurulunun 07/01/2003 tarih ve 755 sayl karar ile Meclis Aratrma Komisyonu kurulmu ve sz konusu karar 09/01/2003 tarih ve 24988 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Yolsuzluklarn Sebeplerinin, Sosyal ve Ekonomik Boyutlarnn Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu Raporunda Trkbank ihalesi ile ilgili olarak (s. 717);

20. Yasama dneminde 9/43 esas numaral soruturma komisyonu kurularak, soruturma sonucunda 8/7 oy okluu ile TCK 240. m. uyarnca Grevin Ktye Kullanlmas suundan Yce Divana sevkine gerek olmadna dair karar ile sonulandrlm ise de, Devlet Denetleme Kurulu raporunun Meclis Soruturma Komisyonunun kararndan sonraki bir tarihe rastlamas, yine ihale sreci ile ilgili yaplanlarn ihaleye mdahale anlamn tad ak olduundan ve sonradan elde edilen yeni deliller ve komisyonumuzca bilgisine bavurulan Mesut Ylmazn kusurlu olduunu kabul ettiine ilikin beyanlarndan, Korkmaz Yiit ve Hayyam Garibolu ve Gne Tanerin cevaplar dorultusundaki, raporda yer alan belge ve bilgiler, karara muhalefet eden yelerin gerekelerinin daha hakl mesnetlere dayand, suun niteliinin TCK 240 anlamnda olmayp Babakan ve ilgili bakann 500 000 000 dolardan aa verirseniz iptal ederim diyerek ihaleye direkt mdahalede bulunduklar, ihaleye katlanlardan biri hari hepsi ile grtkleri, birinden ald bilgiyi bir bakasna aktardklar, raporun bu dorultuda hazrland halde kararn fiile uygun olmad, Bu haliyle, mlkiyeti TMSFna ait olmas sebebiyle devlet mal olduunda kuku bulunmayan Trkbankn ihalesinde (Kapal teklif usul arttrma) anlatlan ekildeki eylemlerle ihale srecinde, maln satmnda ve deerinde fesat oluturacak iliki ve grmelere girilmesinin, Mesut Ylmaz ve Gne Taner bakmndan, TCKnun 205 inci maddesi kapsamnda deerlendirilmesi gerektii gerekeleriyle, dnemin Babakan Mesut Ylmaz ve Hazineden Sorumlu Devlet Bakan Gne Taner haklarnda TCK 205 inci maddesinde tarif edilen devlet hesabna yaplan almsatma fesat kartrma suunu oluturaca dncesi ile haklarnda Anayasann 100, tzn 107 nci maddeleri uyarnca Meclis Soruturmas almas gerektii sonucuna varlmtr. Bu erevede, TBMMnin 9.12.2003 gnl, 790 sayl karar ile kurulan 9/5-6 Esas numaral Meclis Soruturmas Komisyonunun 25.6.2004 gnl, E:A.01.1.GE.9/5,6-143, K:8 sayl raporu, TBMM Genel Kurulunun 13.7.2004 gnl 114. birleiminde grlerek, eski Babakan Ahmet Mesut Ylmaz ve eski Devlet Bakan Gne Tanerin; Trkbank ihalesi srecinde, ihalenin yapmnda ve fiyat oluumunda fesat kartrmak suretiyle gdmlerinde bir medya dzeni kurmak iin tm organizasyonlar gerekletirdikleri, bylece siyasi rant amaladklar, ayrca, Trkbank ihalesi ile dorudan ilikisi bulunmayan nc ahs konumundaki Kamuran rtke, ihalede stlendii araclk misyonunun karl olarak, Gen TVnin bedelsiz olarak verilmesini saladklar ve bu eylemlerine uyan Trk Ceza Kanununun 64. maddesinin birinci fkras delaletiyle, ayn Kanunun 205., 219/1-4. ve 33. maddelerine gre yarglanmak zere Anayasann 100. maddesi uyarnca Yce Divana sevkine 3 ekimser ve 15 red oyuna kar 429 kabul oyuyla karar verilmitir. Bu karar, 9/5-6 Esas sayl Meclis Soruturma Komisyonu Raporu ile bal dosyalar TBMM Bakanl Genel Sekreterliinin 16.7.2004 gnl K. K. Md. A. 01.0.GNS. 0.10. 00.02-6780 sayl yazs ekinde Yce Divan Bakanlna (Anayasa Mahkemesi Bakanlna hitaben) gnderilmitir. Anayasa Mahkemesince yaplan yarglama sonucunda ise, 23/06/2006 tarihli ve E:2004/2, K:2006/3 sayl karar ile,davada zamanam olmadna ve Dosyadaki delillerin deerlendirilmesi sonucu, sanklarn eylemlerinin, 765 sayl Trk Ceza Kanununun 240 nc maddesine uymasna, 23 Nisan 1999 tarihinden nce gerekletirilmi olmasna ve grevi ktye kullanma suunun 21.12.2000 gnl, 4616 sayl Yasann 1 inci maddesinin 5 inci bendinde saylan kapsam d sular arasnda yer almamasna gre, 4616 sayl Yasann 1 inci maddesine 4758 sayl Yasa ile eklenen 4 nc bend uyarnca, davann kesin hkme balanmasnn ertelenmesine oyokluu ile, sula ilgili dosya ve delillerin, dava zamanam sresi sonuna kadar muhafaza edilmesine ve yarglama giderinin kamu zerinde braklmasna ise oybirlii ile karar verilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1296 / 1404

ve Denetleme Kurulu, Haziran 1999'daki kanundan 14 ay sonra, yani Austos 2000'de faaliyete getiinde banka soygunlar artk gizlenemez seviyeye ulamtr1948. Trkiyede finansal sistemin deformasyona uradnn gstergelerinden birisi de finansal sektrn asli fonksiyonu olan araclk ilevinden uzaklamasdr. Siyasal ve iktisadi belirsizliklerin artt bu dnemde, kamu kesimi aklarnn yurtii piyasalardaki dlayc etkisinin belirginlemesi bankaclk sektrnn kamu menkul kymetlerine ynelmesine neden olmutur. Sektrn asli ilevlerinden uzaklam olmasnn bir dier yansmas, gelir-gider yapsnda kendisini gstermektedir. 1990-2000 dneminde en dikkat eken husus, kredilerden alnan faiz gelirlerinin toplam faiz gelirleri ierisindeki paynn %69dan %38e kadar srekli bir biimde gerilemi olmasdr. Bu, bankacln ana faaliyetlerinden gelir yaratamadna, temel ilevini yerine getiremediine ynelik arpc bir gstergedir. Kredilendirme faaliyetinin sonucu olan kredi faiz gelirinin toplam gelir ierisindeki pay da benzer bir eilim gstermektedir. Sektrn gelir yaratma bakmndan asli faaliyetlerinin uzanda olmas, srdrlemez bir srete bulunduunu gstermektedir1949. Trk bankaclk sektrndeki yapsal sorunlara ynelik Kasm 2000 ve ubat 2001 krizleri ncesi baz almalar yaplm, Haziran 1999da yrrle giren 4389 sayl Bankalar Kanunu nemli bir dnm noktas olmutur1950. Banka denetimlerinin her trl etkiden uzak ve etkin bir ekilde salanmas ve bankalarn faaliyetleri ile ilgili dzenlemelerin yaplmas ve bu dzenlemelerin uygulanp uygulanmadnn gzlenmesi amacyla 18/06/1999 kabul tarihli ve 23/06/1999 tarihli ve 23734 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren 4389 sayl Bankalar Kanunu ile idari ve mali zerklie sahip, kamu tzel kiiliini haiz Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu kurulmu ve 31/08/2000 tarihinde faaliyete gemitir. Dier taraftan, gerek bankaclk ve finans sektrndeki gelimeler gerekse 4389 sayl Kanunun sisteminin kanun yapma tekniine uygun olmadna ilikin eletiriler sonucunda 5411 sayl Bankaclk Kanunu hazrlanm ve 01/11/2005 tarihli ve 25983 Mkerrer sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. 5411 sayl Bankaclk Kanunu, nceki kanundan devrald konularn yan sra yeni bir ok konuda dzenlemeler yapm ve fakat 4389 sayl Bankalar Kanunu ile getirilmi olan yeni kurumlar (BDDK ve TMSF) aynen korunmutur. Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu (Kurum) kuruluncaya kadar, Trkiyede bankalarn denetimi o dnemde Maliye Bankas bnyesinde yer alan Bankalar Yeminli Murakplar tarafndan yerine getirilmi, hazrlanan raporlar Hazine Mstearlnn bal olduu bakanlk tarafndan deerlendirilerek gerekli nlemler alnmtr. 4389 sayl Kanun ile uluslararas uygulamalara paralel olarak bankaclk sektrnn dzenleme, gzetim ve denetimi, idar ve mal zerklie sahip Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumuna devredilmitir. Bankaclk sektrnn gzetim ve denetiminden sorumlu kamu birimleri BDDK bnyesinde birletirilerek Kurum 31 Austos 2000 tarihinden itibaren, Kasm 2000 krizinin hemen ncesinde fiilen almaya balamtr. Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu, 5411 sayl Kanunun 1. maddesinde belirtilen amacna uygun olarak, finansal piyasalarda gven ve istikrarn salanmasna, kredi sisteminin etkin bir ekilde almasnn salanmasna ve tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerinin
1948 1949

Mderrisolu, Okan; 28 ubattan Kalan Fatura: 52 Milyar Dolar,Sabah Gazetesi, 7 Mays 2012. BDDK, Tebli, s. 12 tarihli ve 23734 sayl RG.

195023/06/1999

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1297 / 1404

korunmasna ynelik usul ve esaslar belirlemek, Bankaclk Kanununun, Tekilat Ynetmeliinin1951, ve dier ilgili mevzuatn vermi olduu grev ve yetkileri yerine getirmek, gerekli dzenlemeleri yapmak, uygulanlrl gzetim altnda tutmak, gerekli denetimleri yaparak gerektiinde yaptrmlar uygulamakla ykmldr. Dier taraftan, Kasm 2000 ve ubat 2001 krizlerinin etkisiyle mali bnyeleri ve karllk performanslar ktleen bankalarn daha salkl bir yapya kavuturulabilmesi amacyla, 2001 yl Mays aynda Bankaclk Sektr Yeniden Yaplandrma Program da uygulamaya konulmutur. Program ile kamu bankalarnn yeniden yaplandrlmas, TMSFye devredilen bankalarn zmlenmesi, zel bankaclk sisteminin rehabilitasyonu, gzetim ve denetim erevesinin glendirilmesi ve sektrde etkinliin artrlmas amalanmtr. Program kapsamnda kamu sermayeli bankalarn sermaye yaplar glendirilmi, grev zarar alacaklar denmi ve yeni grev zararlarnn domasna imkn veren dzenlemeler kaldrlm, ksa vadeli ykmllkleri tasfiye edilmitir. Bu bankalar operasyonel olarak yeniden yaplandrlm, ynetimlerinde profesyonel bir kadro oluturulmu, ube ve personel says rasyonel seviyelere drlmtr. Kalknma Bakanl tarafndan Komisyona 23.08.2012 tarih ve 4960 sayl yaz ekinde gnderilen 1991-2006 Dneminde Yaanan Krizler ve Etkileri adl Raporda da belirtildii zere 2001 krizi sonrasnda Basel uygulamalarnn BDDK tarafndan uygulanmasyla birlikte bankalarn z kaynaklarnda ciddi artlar meydana gelmitir. 2001 kriziyle konsolide olarak daha az sayda banka saysna sahip olan sektr, yeniden yaplandrmayla birlikte daha gl ve istikrarl bir yapya kavumutur. Bu geliimde BDDKnn alm olduu makro ve mikro ihtiyati tedbirlerin nemi byktr. Nitekim, 2001 ylnda yaanan byk ekonomik kriz sonrasnda uygulamaya konulan ekonomik program ve 2002 Kasm aynda yaplan genel seim sonrasnda ekillenen tek partili hkmet yaps ile birlikte makro ekonomik istikrarn salanmas ynnde alnan nlemler ekonomide istikrarszlklarn azalmasn salam, bankaclk sektrnde 2003 ylnda yaanan mar Bankas olay dnda her hangi bir olumsuzluk grlmemitir. Kalknma Bakanl tarafndan Komisyona gnderilen ve yukarda bahsi geen Raporda da belirtildii zere, 2001 kriziyle en st seviyeye kan ve finans sektrn nemli boyutta sarsan bankalarda yaanan denetim ve dzenleme sorunlar karsndan 4389 sayl Bankalar Kanunu ile Haziran 1999da kurulan ve Austos 1999da faaliyetine balayan BDDK, gerek bankaclk sektrn gzetim altnda tutan gerekse uluslar aras uygulamalar Trk bankaclk sektrne uyarlayan dzenlemeleriyle son 10 ylda bankaclk sektrnde meydana gelen gelimelerde nemli rol oynamtr. Bankaclk sektrnn daha etkin ve rekabeti bir yapda almasn salayan reformlardan birisi de 2004 Temmuz ayndan itibaren mevduata verilen garantinin 50.000 TL ile snrlandrlmas ve tasarruf mevduat sigorta priminin mevduatn sigortal ksm zerinden ve risk bazl olarak ele alnmas uygulamasnn balatlmas olmutur. stikrarl ekonomi politikalarnn srdrlerek kamu borlanma ihtiyacnn drlmesi, faiz oranlar ve enflasyonun aa ekilmesi, bankaclk sektrnn, kredi ilemlerinin ve lisans ilemlerinin her trl etkiden uzak tutularak, uzman ve bamsz kurumlarca verilecek kararlar erevesinde yrmesini teminen Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu ve Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumunun bamszlklarnn en st dzeyde korunmas, piyasadaki gven duygusunun korumasna ynelik olarak siyasi istikrarn iktidar ve muhalefet olarak srdrlebilir olmas gibi etkenler bankaclk krizlerinin nlenmesine ve kamu zararnn olumasna engel olabilecek niteliktedir. Nitekim bankaclk sektrne ilikin bir takm dzenlemeler yaplm, AB mevzuatyla uyumlu olarak hazrlanan 5411 sayl

195131/12/2005

tarihli ve 26040 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1298 / 1404

Bankaclk Kanunu 2005 ylnda yrrle girmitir1952.Bu yasayla, dzenleme ve denetim erevesinin daha da etkinletirilmesi, finansal sektrde ortaya kan konsolidasyon eilimine paralel olarak dzenleme ve denetleme aamalarnn konsolide bazda yrtlmesi, finansal irketler ile dzenleme denetleme otoritesinde kurumsal ynetiimin iyiletirilmesi salanmtr. Ayrca, banka d kredi kurulularnn dzenleme ve denetimi Hazine Mstearlndan BDDKya devredilmitir. 15.05.2001 tarihli Bankaclk Sektr Yeniden Yaplandrma Programna1953 gre; Bankaclk sektrnn yeniden yaplandrlmas programnn temel amac; kamu bankalarn mali sistem iinde bir istikrarszlk unsuru olmaktan karmak, mali sistemin istikrar ve kamu maliyesine getirdikleri ykn azaltlmas bakmndan TMSF bnyesindeki bankalarn sorunlarn en ksa srede zme kavuturmak ve yaanan krizlerden olumsuz ynde etkilenen baz zel bankalarn salkl bir yapya kavumalarn salayacak dzenlemeleri gerekletirmektir. Yeniden yaplandrma program, bankaclk sisteminin mali ve operasyonel yapsnn glendirilmesine ynelik uygulamalar ile bankaclk sektrnde gzetim ve denetimin etkinliini artracak, sektr daha etkin ve rekabeti bir yapya kavuturacak yasal ve kurumsal dzenlemeleri iermektedir. Anlan Raporda, Kasm krizi sonrasnda likidite ve faiz riski nedeniyle ciddi sorunlar yaayan bankaclk sektrnn, ubat krizi sonrasnda ise ilave olarak kur riskinden kaynaklanan kayplarla kar karya kald, kriz dneminde faiz oranlarndaki hzl artn bir yandan fonlama maliyetlerini ykseltmek, dier yandan menkul deerler czdannn piyasa deerini azaltmak suretiyle banka bilanolarn olumsuz ynde etkiledii vurgulanmtr. Yine Rapora gre, faizlerdeki ykselme, ksa vadeli fon talebi nemli boyutlarda olan kamu ve fon bankalarnn ciddi zararlarla karlamasna yol am, likit olan zel ve yabanc bankalarn faizlerdeki ykselme nedeniyle karlat fonlama zararlar ise snrl kalmtr. Sz konusu yeniden yaplandrma program, araclk fonksiyonuna odaklanm, i ve d oklara dayankl ve uluslararas lekte rekabet edebilir bir bankaclk sektrne geii amalam olup, ncelii, yaanan krizlerin bankaclk sektrnde yaratm olduu tahribatn giderilmesi ve sistemin zayf bankalardan temizlenerek salam bir temel inas olarak belirlemitir. te yandan TMSF tarafndan Komisyona gnderilen 07/09/2012 tarih ve 2036 sayl cevabi yazda 2000 ylnn sonlarnda ve 2001 ylnn ubat aylarnda yaanan krizler sonucunda, 1994-2003 yllar arasnda 20si temett hari ortaklk haklar ile ynetim ve denetimi, 5i ise faaliyet izni dorudan kaldrlarak iflasna karar verilen olmak zere toplam 25 bankann Fona devredildii ve bu bankalara ilikin tasfiye, zmleme ve geri kazanm almalarnn yrtld ifade edilmitir1954. Fona devrolan bankalarn devir zararlarnn, devir tarihi
195201/11/2005

tarihli ve 25983 mkerrer sayl Resmi Gazete.

1953http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/15279C8914BD.pdf

erevede, sorunlu bankalarn zmlenmesinde TMSF tarafndan gerekletirilen ilemler hakknda gerek kamuoyunun tam ve doru bilgilendirilmesi, gerekse bu srete yaanan zorluklar ile edinilen bilgi ve deneyimlerin yazl hale getirilerek kamuoyu ile paylalmas amacyla 2006 ylnda Fon bnyesinde Raf Temizlii Projesi balatlm, bu kapsamda 1994-2003 yllar arasnda ynetim ve denetimi Fona devredilen ve Fon tarafndan devir, birleme, sat ve tasfiye yoluyla banka zmleme srecine alnan toplam 25 banka ile ilgili (Egebank, nterbank, Etibank, ktisat Bankas, Toprakbank, Egsbank, Yurtbank, Bank Ekspres, Esbank, Bank Kapital, Pamukbank, Demirbank, Ulusal Bank, Trk Ticaret Bankas, Yaarbank, Sitebank, Taribank, Kentbank, Smerbank, Bayndrbank, Marmarabank, Impexbank, Kbrs Kredi Bankas, TYT Bank, ve mar Bankas) her banka iin ayr bir kitap hazrlanm ve bankalarn zmleme sreleri kronolojik olarak tm detaylaryla incelenmi, bankalarn Fona devir sebepleri ve kullanlan istismar yntemleri, zmleme ve geri kazanm faaliyetleri, mali bnyelerini rehabilite etme, sat, devir ve birletirme gibi zmleme admlar ve hukuki sreleri ortaya konulmu, Proje kapsamndaki kitaplar ise, e-book olarak www.raftemizligi.com adresinde yaynland gibi, kitaplarla ilgili gncellemeler de yaplmaya devam etmektedir. Yine Pamukbankn Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna (Fon) devredilmesiyle ilgili iddialarn, Fona devredilen bankalar ile Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) faaliyetlerinin, Taribankn Fona devrinin ve satnn, bankaclk ve finans sektrnde yaanan sorunlarn ve BDDKnn T. mar Bankas ynetimine el konulmas srecinin incelenmesi amacyla verilen nergeler erevesinde Meclis Genel Kurulunun 28/10/2003 tarih ve 25273 sayl Resmi Gazetede

1954Bu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1299 / 1404

itibariyle TCMB dviz al kuru zerinden USD karlklarnn toplam 24.044 milyon USDdir. Temett hari ortaklk haklar Fona devredilen 20 bankann Fona devir tarihi itibariyle zararlar anlan yaz ekinde sunulmu olup u ekildedir:
Banka ad 1 T. Ticaret Bankas A.. 2 Bank Ekspres A.. 3 Interbank A.. 4 Yaarbank A.. 5 Yurt Tic. ve Kredi Bankas A. 6 Egebank A. 7 Esbank T.A. 8 Smerbank A.. 9 Bank Kapital T.A. 10 Etibank A.. 11 Demirbank T.A.. 12 Ulusal Bank A.. 13 ktisat Bankas T.A.. 14 Milli Aydn Bankas T.A.. 15 Sitebank A.. 16 EGS Bank A.. 17 Bayndrbank A.. 18 Kentbank A.. 19 Toprakbank A.. 20Pamukbank T.A.. Devir Tarihi 06.11.1997 12.12.1998 07.01.1999 22.12.1999 22.12.1999 22.12.1999 22.12.1999 22.12.1999 27.10.2000 27.10.2000 06.12.2000 28.02.2001 15.03.2001 09.07.2001 09.07.2001 09.07.2001 09.07.2001 09.07.2001 30.11.2001 18.06.2002 Fona Devir zarar (Bin TL) 107.228 131.834 400.375 609.491 348.218 647.194 590.760 249.354 270.238 480.012 440.190 474.742 1.953.172 98.479 70.531 725.142 153.709 904.950 1.306.170 5.709.236 TOPLAM Devir Zarar USD karl (Milyon USD) 778 435 1.269 1.149 656 1.220 1.113 470 393 698 648 524 1.954 74 53 545 116 681 880 3.618 17.273

Faaliyet izni kaldrlarak haklarnda iflas karar verilen 5 bankann devir zararlar ise toplam 6.772 milyon USD olup, banka baznda devir zarar u ekilde listelenmitir:
Banka ad USD karl (Milyon USD) kaldrld tarih 1 Mflis Trkiye Tur. Yat. Ve D Tic. Bankas A.. 2 Mflis Marmara Bankas A.. 3 Mflis T. th. Ve hr. Bankas A.. 4 Mflis Kbrs Kredi Bankas Merkez ubesi 5 Mflis T. mar Bankas T.A. TOPLAM 6.772 USD Faaliyet izninin Devir zarar (Bin TL) Devir Zarar

11.04.1994 20.04.1994 23.04.1994 27.09.2000 03.07.2003

624 920 2.351 226 9.281.570

19 30 79 0.34 6.644

Fon tarafndan gnderilen cevabi yazda sz konusu bankalarn zmlenmesi srecinde tarihi deerlerle toplam 31,4 milyar USD kaynak ihtiyac olutuu ayrca vurgulanmtr. Bu kaynan 4,2 milyar USDsi Fon kaynaklar, 25,9 milyar USDsi Hazine Mstearlndan alnan bor ve 1,3 milyar USDsi ise Merkez Bankasndan alnan avans ile karlanmtr.
yaynlanan 784 sayl karar ile Meclis Aratrma Komisyonu kurulmu ve Komisyon zellikle Fona devredilen bankalar konusunda inceleme ve deerlendirmede bulunarak, bankaclk ve finans sektrnde yaplmas gereken dzenlemeler ve alnmas gereken nlemlerle ilgili nerilerine ilikin raporunu 26.05.2004 tarih ve 4 sayl karar ile Meclisin takdirlerine sunmutur. Sz konusu Raporda finansal sektrn ekonomik bymeye ve ulusal refah dzeyinin artrlmasna katk salamasna ynelik hale getirilebilmesi iin makroekonomik istikrar ortamnn salanmas, etkin gzetim ve denetimin salanmas, kamu bankalarnn, zel bankalarn, kalknma bankasnn yeniden yaplandrlmas, bankaclk sisteminde yer alan salksz unsurlarn temizlenmesi dikkati eken nemli deerlendirme ve nerilerden bazlardr. Bu kapsamda yine bankaclk, TMSF ve mevduat sigortasna, finansal sistemin denetlenmesine, bankalarn bilgi ilem sistemlerinin denetlenmesine, bamsz denetime, BDDK tarafndan banka ynetimine atanacaklarn yapacaklar raporlamalara, sermaye piyasalarna, sigortacla ve dier finansal kurululara ilikin deerlendirme ve nerilere yer verilmitir. Benzer ekilde lkemizde yaanan yolsuzluklarn sebeplerinin, sosyal ve ekonomik boyutlarnn aratrlarak alnmas gereken nlemlerin belirlenmesi amacyla verilen nergeler erevesinde Meclis Genel Kurulunun 07/01/2003 tarih ve 755 sayl karar ile Meclis Aratrma Komisyonu kurulmu ve sz konusu karar 09/01/2003 tarih ve 24988 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Komisyon, para, bankaclk, hazine ilemleri, gmrk, sermaye piyasas kurumu ve merkez bankas; enerji yapm, ihale ilemleri, ulatrma, milli savunma, ilgili st kurullar, yerel ynetimler; salk, sosyal gvenlik ve zelletirme ile adalet, iileri, tarm ve kyileri bakanlklar, niversiteler, dernekler, Trkiye tarm kredi kooperatifleri, vakflar genel mdrl ve dier konular ile ilgili eitli alt komisyonlar kurmak suretiyle, lkemizde yolsuzlua yol aan ynetsel, yapsal ve toplumsal nedenleri belirlemi, bunlarn yol at sorunlar tartm, genel ve zel zm nerileri getirmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1300 / 1404

Evalasyon ve deerleme farklar sonrasnda bankalara aktarlan kaynak ve dier zmleme giderleri toplam tarihi deerlerle 30,6 milyar dolar olarak bankalarn zmleme maliyetini oluturmutur. zmleme faaliyetleri erevesinde Fon tarafndan bankalara yaplan kaynak aktarmlarnda Fonun kaynaklar yeterli olmadndan Babakanlk Hazine Mstearlndan borlanma yoluna gidilmitir. 23 Temmuz 2008 tarih ve 26945 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren ve Fonun Hazineye olan borlarnn terkinine dair hkmlerin yer ald 16 Temmuz 2008 tarih ve 5787 sayl Kamu Finansman ve Bor Ynetiminin Dzenlenmesi Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun kapsamnda, Hazine tarafndan Fona 31 Aralk 2007 tarihine kadar verilen zel tertip DBSten (Devlet Borlanma Senedi) domu ve/veya doacak toplam 78,4 milyar USD tutarndaki anapara, faiz, masraf ve gecikme zammndan oluan Hazine alacaklar, 23 Temmuz 2008 tarihi itibariyle terkin edilmitir. Fonun Hazineye olan borlar terkin olmakla birlikte, anlan Kanun hkmleri kapsamnda, Hazine tarafndan belirlenen usul ve esaslar erevesinde; Fon zmleme faaliyetlerinden elde ettii gelirleri Hazineye aktarmaya devam etmektedir. Dier taraftan anlan Fon yazsna gre, 31.03.2012 tarihi itibariyle 20,3 milyar USD brt nakdi tahsilat gerekletirilmitir. Brt tahsilt tutar, Fon tarafndan mevzuat gerei (Hazine, Maliye Bakanl, SGK, RTK vb.) ilgili kurum ve kurulular ile nc ahslara denen tutarlarn ve iadelerin dlmemi tahsilat tutarn ifade etmektedir. Sz konusu 20,3 milyar USDnin 19,4 milyar USDlik ksm zmleme Faaliyet Gelirlerinden, 0,9 milyar USDlik ksm ise Finansal Gelirlerden (faiz vb.) olumaktadr. Yaplm olan 19,4 milyar USDlik tahsilat tutarnn 15,6 milyar USDsi takipli alacaklardan (banka hakim ortaklar, dier bireysel ve kurumsal borlular ve dier alacaklar), 1,5 milyar USDsi itirak ve gayrimenkullerin zmlenmesinden, 2,3 milyar USDsi Fon bankalarndan yaplan tahsilatlardan olumaktadr. Bankaclk Kanununun ve 6183 sayl Kanunun Fona tanm olduu yetkiler erevesinde yaplan takipler, tahsilt gelirlerinde 2005 ylndan itibaren nemli artlar salanmasnda etkili olmutur. Fon salad tahsilatn 11 milyar USDsini Hazineye olan borcunun geri demesinde kullanmtr. 31.03.2012 tarihi itibariyla Fon tarafndan Hazineye (11 milyar USD), Maliye Bakanlna (4,2 milyar USD), Merkez Bankasna (1,4 milyar USD), Trk Telekom A.., Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu, SGK, RTK ve dier kamu kurum ve kurulularna yaplan demeler (1,3 milyar USD) toplam 17,9 milyar USDdir. Ayrca sz konusu bankalardan kaynaklanan zel sektr alacakllarna da yaklak 1,5 milyar USD deme gerekletirilmitir. Sz konusu Fon yazsnda, Fona devredilen bankalardaki hazine bonosu, mevduat ve off shore hesaplar nedeniyle yaplm olan deme miktarlar da ayrca belirtilmitir. Buna gre T. mar Bankas T.A.. bnyesinde Hazine bonosu ad altnda toplanan tutarlara ilikin olarak 5667 sayl Kanun ve 2007/12398 sayl Bakanlar Kurulu Karar gereince Fon tarafndan 31.03.2012 tarihi itibariyle 22.381 mudiye toplam 926.473.044 TL deme yaplm olup, 35.932.998 TL gelir vergisi ile birlikte Fondan kan kaynak tutar 962.406.042 TL dir. Yine T. mar Bankas T.A.. ile ilgili olarak 5021 sayl Kanun ve 2003/6668, 2005/9828, 2006/10727 sayl Bakanlar Kurulu kararlar gereince 543.768.258 TLsi off shoredan mevduata dnen mudilere yaplan demelere ait olmak zere, 398.769 mudiye toplam 8.597.361.640 TL deme yaplm olup, gelir vergisi ile birlikte Fondan kan kaynak tutar 8.627.780.694 TLdir. Fona devrolan 6 banka (Smerbank, Yurtbank, Bank Kapital, Ulusalbank, Yaarbank) Smerbank bnyesinde birletirilmi, bu banka Fon tarafndan hisse devir szlemesi ile Oyakbanka satlm, Oyakbank ise daha sonra ING Bank tarafndan satn alnmtr. Hisse devir szlemesi gerei off shore ykmllkleri ve dier ykmllkler bu banka zerinden takip edilmekte olup, off shore hesaplar nedeniyle ING Bank ile Fon aleyhine alan ve hisse devir szlemesi gereince Fon tarafndan stlenilen

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1301 / 1404

davalar sonucunda 345 mudi ile ilgili olarak dorudan icra mdrlkleri hesabna veya ING Banka denen tutar toplam ise 26.046.014 TLdir. Sz konusu bankalara ilikin tasfiye, zmleme ve geri kazanm almalar devam etmekte olup, TMSFnin internet sitesinden elde edilen bilgilere gre son durum aadaki tablolarda gsterildii ekildedir:
Tablo: 12. Smerbank atsnda Birletirildikten Sonra Satlan Bankalar
BANKALAR FONA DEVR TARH 21.12.1999 21.12.1999 21.12.1999 27.10.2000 LGL KANUN 438914/3-4 4389 14/3-4 4389 14/3 4389 14/3-4 4389 14/3 MEVCUT DURUMU

EGEBANK YURTBANK YAARBANK BANK KAPTAL ULUSALBANK

26.01.2001 tarihli Fon Ynetim Kurulu kararna istinaden tm aktif ve pasifleriyle Smerbank ats altnda birletirilmitir.

SMERBANK ATISI ALTINDA BRLETRLDKTEN SONRA SATILAN BANKALAR

28.02.2001

18.04.2001 tarihli Fon Ynetim Kurulu kararna istinaden tm aktif ve pasifleriyle Smerbank ats altnda birletirilmitir. Egebank, Yurtbank, Yaarbank, Bank Kapital ve Ulusalbankn Smerbanka devredilmesi sonrasnda Fon Ynetim Kurulunun 28.05.2001 tarihli karar ile Smerbank hisseleri 09.08.2001 tarihinde imzalanan HDS kapsamnda OYAK grubuna devredilmitir. Oyak Bank A..deki hisse deiiklii sonras Bankann yeni ticaret nvan 07.07.2008 tarihi itibaryla ING Bank A.. olarak deimitir.

SMERBANK

21.12.1999

4389 14/3-4

Kaynak: www.tmsf.org.tr

Tablo: 13 Bayndrbank ve Etibank ats Altnda Birletirilen Bankalar


BANKALAR FONA DEVR TARH 07.01.1999 21.12.1999 LGL KANUN 3182 64/2 438914/3-4 MEVCUT DURUMU 15.06.2001 tarihli Fon Ynetim Kurulu kararna istinaden tm aktif ve pasifleriyle Etibank ats altnda birletirilmitir. Bankann bankaclk lisans, 28.12.2001 tarihi itibaryla kaldrlm ve tasfiyesine balanmtr. 04.04.2002 tarihinde Banka genel kurulunda alnan karar ile tasfiye halinin kaldrlmasna ve

NTERBANK ESBANK BAYINDIRBANK ATISI ALTINDA BRLETRLEN BANKALAR ETBANK ATISI ALTINDA BRLETRLEN BANKALAR ETBANK

27.10.2000

438914/3-4

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1302 / 1404
Bankann tm aktif ve pasifleri ile Bayndrbank ats altnda birletirilmesine karar verilmitir. Bankann bankaclk lisans 07.12.2001 tarihi itibaryla kaldrlm ve tasfiyesine balanmtr. 04.04.2002 tarihinde Banka genel kurulunda alnan karar ile tasfiye halinin kaldrlmasna ve Bankann tm aktif ve pasifleri ile Bayndrbank ats altnda birletirilmesine karar verilmitir. Bankann bankaclk lisans 28.12.2001 tarihi itibaryla kaldrlm ve tasfiyesine balanmtr. 04.04.2002 tarihinde Banka genel kurulunda alnan karar ile tasfiye halinin kaldrlmasna ve Bankann tm aktif ve pasifleri ile Bayndrbank ats altnda birletirilmesine karar verilmitir. 26.12.2001 tarihli Fon Ynetim Kurulu kararyla, Bankann tm aktif ve pasifleriyle Bayndrbank ats altnda birletirilmesine ve bankaclk ilemleri yapma ve mevduat kabul etme izninin 18.01.2002 tarihi itibaryla kaldrlmasna karar verilmitir. BDDK ve Fon Ynetim Kurulunun 26.03.2002 tarihli kararlarna istinaden, Banka Bayndrbank ats altnda birletirilmitir. Bankaclk lisans 30.09.2002 itibaryla kaldrlarak fiili birleme tamamlanmtr. Fon Ynetim Kurulunun 23.01.2002 tarihli kararyla, Bankann 01.02.2002 tarihinden itibaren mevduat kabul etmemesine, mevcut mevduat hesaplarnn yenilenmemesine, bankaclk faaliyetlerinin mevcut varlk ve ykmllkler ile dier Fon bankalarndan Bankaya devredilecek

KTSAT BANKASI

15.03.2001

438914/3-4

KENTBANK

09.07.2001

438914/3-4

EGS BANK

09.07.2001

438914/3-4

TOPRAKBANK

30.11.2001

438914/3-4

FON BNYESNDEK BANKA

BRLEK FON BANKASI (BAYINDIRBANK)

09.07.2001

438914/3-4

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1303 / 1404

varlk ve ykmllklerin tasfiyesine ynelik olarak srdrmesine karar verilmi ve Banka bir gei bankasna dntrlmtr. Kaynak : www.tmsf.org.tr

Tablo: 14 Dorudan Sat Yaplan Bankalar


BANKALAR FONA DEVR TARH LGL KANUN MEVCUT DURUMU

BANK EKSPRES

12.12.1998

3182 - 64

DEMRBANK DORUDAN SATII YAPILAN BANKALAR STEBANK

06.12.2000

438914/3

09.07.2001

4389-14/3

TARBANK

09.07.2001

4389-14/3

Fon Ynetim Kurulu ve BDDKnn 22.06.2001 tarihli karar ile Fonun Bankadaki hisselerinin 30.06.2001 tarihi itibaryla Tekfen Holdinge satlmasna karar verilmi ve devir ilemi BDDKnn 18.10.2001 tarihli karar ile uygun grlmtr. Tekfenbank A..deki hisse deiiklii sonras Bankann yeni ticaret nvan 11.01.2008 tarihi itibaryla Eurobank Tekfen A.. olmutur. Fon Ynetim Kurulunun 19.09.2001 tarihli karar ile Banka hisselerinin HSBCye satlmasna karar verilmitir. Fon ile HSBC arasnda imzalanan 20.09.2001 tarihli HDS kapsamnda 30.10.2001 tarihi itibaryla fiili devir ilemi gerekletirilmitir. Fon Ynetim Kurulunun 19.12.2001 tarihli karar ile, Fon ile Novabank arasnda 21.12.2001 tarihinde imzalanan HDS kapsamnda Fona ait Sitebank hisseleri Novabanka satlm ve devir ilemleri 25.01.2002 tarihinde tamamlanmtr. Sitebank A..nin ticaret nvan 28.03.2003 tarihinde BankEuropa Bankas A.. olarak, BankEuropa Bankas A..nin ticaret nvan ise 29.11.2006 tarihinde Millennium Bank A.. olarak deimitir. Fon Ynetim Kurulunun 29.05.2002 tarihli kararyla Banka hisselerinin satlmasna karar verilmitir. Fon ile Denizbank arasnda 21.10.2002 tarihinde imzalanan HDS kapsamnda Denizbank ile Taribankn birlemesi 27.12.2002 tarihinde tamamlanmtr.

Kaynak : www.tmsf.org.tr

Tablo: 15 Kamu Bankasna Devredilen Bankalar.


BANKALAR FONA DEVR TARH LGL KANUN MEVCUT DURUMU Bankann rehabilitasyon faaliyetlerine tabi tutulmas ve sisteme geri kazandrlmas almalar kapsamnda, Pamukbankn sat sreci balatlm ve bankann tm aktif ve pasifleri ile bilano d ykmllklerinin Halk Bankasna devrini ngren 5230 Sayl Kanun 31.07.2004 tarihinde yrrle girmitir. Bankann Halk Bankasna fiili devri ise 12.11.2004 tarihinde gerekletirilmitir.

KAMU BANKASINA DEVREDLEN BANKALAR

PAMUKBANK

18.06.2002

438914/3-4

Kaynak : www.tmsf.org.tr

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1304 / 1404

Tablo: 16 radi Tasfiye Srecinde Olan Bankalar.


BANKALAR FONA DEVR TARH LGL KANUN MEVCUT DURUMU

RAD TASFYE SRECNDE OLAN BANKALAR

TRK TCARET BANKASI (TRKBANK)

06.11.1997

3182 64/2

Bankann 09.08.2002 tarihinde yaplan olaanst genel kurul toplantsnda infisah ve tasfiyesine karar verilmi ve tasfiye karar 14.08.2002de tescil edilmitir. Bankann fiilen 18.11.2003 ylnda balayan fiziki tasfiyesi, hlihazrda dava sreci devam eden ya da hukuki problemi nedeniyle tasfiyesi zaman alacak olan hesaplar haricinde tamamlanmtr.

Kaynak : www.tmsf.org.tr

Tablo: 17 flas Tasfiyesi Srecindeki Bankalar


BANKALAR TRKYE TURZM YATIRIM VE DI TCARET BANKASI (TYT) MARMARA BANKASI TRKYE THALAT VE HRACAT BANKASI (MPEXBANK) KIBRIS KRED BANKASI FONA DEVR TARH LGL KANUN MEVCUT DURUMU

11.04.1994 20.04.1994 23.04.1994 27.09.2000

3182 / 12-68 3182 / 12-68 3182 / 12-68 438914/3 Fon, tasarruf mevduat sahiplerinin yerine geerek mar Bankasnn dorudan iflasn talep etmi ve Mahkemenin 08.06.2005 tarihli kararyla Bankann iflasna karar verilmitir. Fonun belirledii flas daresince yrtlen iflas sreci devam etmektedir. flas daresince yrtlen tasfiye almalar devam etmektedir.

FLAS TASFYES SRECNDEK BANKALAR

MAR BANKASI

03.07.2003

438914/3

lkemizde yaanan finansal krizler bankaclk sektrnn piyasa yapsn nemli lde etkilemitir. 2001 ylnda yaanan krizin ve alnan tedbirlerin etkisiyle, banka saysnda azalma ve konsolidasyon yaanmtr. Bu erevede, 1999-2003 dneminde banka says 81den 50ye gerilerken toplam aktiflerde ilk 10 bankann pay %67,5ten %82,3e ykselmi, 2007-2009 dnemindeki kresel krize ramen 2009 yl Eyll ay itibaryla banka says 49 olarak gerekleirken ilk 10 bankann pay %83,4 olmutur1955. 2001 krizini takip eden 2002-2003 dneminde Fona devredilen veya faaliyet izni kaldrlan bankalar nedeniyle, bankaclk sektr bilanosu reel bazda klrken, yeniden yaplandrma srecinde alnan tedbirlerin olumlu yansmas zerine 2004-2007 dneminde bankaclk sektrndeki reel byme GSMH nn zerinde olmutur1956. Grld zere 28 ubat ve sonrasnda yaanan sre ekonomiyi ve bankaclk sektrn derinden etkilemi ve lkenin milyarlarca dolar zarara uramasna neden olmutur.28 ubat sreci her ne kadar siyasete mdahale eklinde alglansa da Trkiye'nin siyasi istikrarnda
1955 1956

Kaynak : www.tmsf.org.tr

BDDK, Tebli, s. 36 Cokun Metin, Para ve Sermaye Piyasalar, Detay Yaynclk, Ankara 2010, s. 105.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1305 / 1404

yaanm olan bu tahribat, siyasi dzenin bozulmasna ve suni bir iktidar yaps oluturulmasna neden olmutur. Bu durum bankaclk sisteminde ok byk bir krize neden olmu ve devlet btesinin ok byk zararlara uratlmasna zemin hazrlamtr. Sayn Hasan Celal GZELin 13.06.2012 tarihinde 12 Eyll Alt Komisyonuna da ifade ettii gibi ara rejim dnemleri, Trkiyenin hep ekonomik bakmdan felaket dnemleri olmutur. Bu srete banka hakim ortaklarnn ve ynetim kurullarnn etkileri de yadsnamaz bir gerektir. Nitekim Sayn Ahmet ERTRKn Komisyonumuza bilgi verdii 17.10.2012 tarihli ifadesinde de belirtildii zere 1994-2003 yllar arasnda Fona devredilen bankalarn ou batt zamanki sahipleri tarafndan 1990l yllarda edinilmi bankalardr. Bu bankalar, hakim ortaklar ve edinildikleri tarihler u ekildedir: -Konut Endstri ve Tic. Bankas (Kentbank), 10.10.1991 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile kurulan Konut Endstri ve Ticaret Bankas, 1994 ylnda Kentbank A.. unvann alm olup, bankann hakim orta Szer Grubu ve dolaysyla Mustafa Szerdir. -Toprakbank, 10.10.1991 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile kurulan banka, 1992 ylnda faaliyetine balam olup, hakim orta Toprak Grubu ve dolaysyla Halis Topraktr. -Bank Ekspres, brahim Betil nclnde Dou Grubu, Ereli Demir elik Mensuplar Vakf ile 100 akn kk ortak tarafndan 100 Bin TL sermaye ile kurulmu, 10.10.1991de alnan izne istinaden 1992 ylnda faaliyetlerine balamtr. 1994-1997 yllar arasnda Dou Grubu hakim ortak olmu, Banka hisseleri 1997 ylnda Korkmaz Yiit Grubuna gemitir. -Egebank, zmirli esnaf ve ahalinin sermaye ihtiyacn karlamak amacyla 1928 ylnda kurulan Esnaf ve Ahali Bankas 1959 ylnda Egebank adn alm, bu banka 1990 ylnda ise Bayraktar Grubu tarafndan satn alnmtr. Egebank 1994 krizinden hemen sonra ise 20 Haziran 1994 tarihinde yakn izlemeye alnm ve 1998 ylnda Demirel Grubuna satlmtr. -nterbank, 1990 ylnda nterbank A.. adn alan banka, 1994 krizinde ok byk bir kambiyo zararna urayarak 20 Haziran 1994 tarihinde yakn izlemeye alnm, yakn izleme kapsamnda iken ise 11 Mart 1996 tarihinde ukurova Grubu tarafndan Nergis Grubuna satlmtr. -Etibank, Atatrkn direktifiyle madencilik, enerji ve bankaclk alanlarnda faaliyet gstermek zere bir ktisadi Devlet Teekkl olarak 14 Haziran 1935 tarihinde kurulan banka, 5 Mays 1994 tarihinde zelletirme kapsamna alnm, 2 Mart 1998 tarihinde ise pek Holding Ortak Giriimine satlmtr. -EGS Bank, zmir ve Denizli bata olmak zere Ege Blgesinde faaliyet gsteren ihracat konfeksiyon reticileri tarafndan 1995 ylnda kurulmu ok ortakl bir bankadr. -Yurtbank, 1992 ylnda Euro Credit Trk-Fransz Bankas A.. unvan ile kurulmu olup, kurucu ortaklar armkl Grubu ve Compaigne Finaciere de Comondodur. Temmuz 1994 tarihinde Bankann ynetimi Ali Avni Balkanere gemi ve Ekim 1994 tarihinde unvan Yurt Ticaret ve Kredi Bankas A.. olarak deitirilmitir. -Bank Kapital, bir Fransz bankas olan Banque Indosuezin ubesi olarak 15 Temmuz 1985 tarihinde kurulmu olan banka, 1995 tarihinde Ceylan Grubu tarafndan satn alnm ve unvan Bank Kapital A.. olarak deitirilmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1306 / 1404

-Ulusal Bank, merkezi Riyadda bulunan Saudi American Bank tarafndan yzde 60 Arap, yzde 40 Citibank ortakl ile Saudi American Bank unvanyla yabanc sermayeli bir banka olarak 1985 ylnda kurulan banka, 1997 tarihinde Halit Cngllolunun hakim orta olduu Maltada kurulu Ephesus adl irkete devredilmi ve unvan Ulusal Bank A.. olarak deitirilmitir. -Sitebank, merkezi New York olan Manufacturers Hanover Trust Company Bankn Trkiyedeki ubesi olarak 24Aralk 1984 tarihinde kurulan banka, 1997 ylnda Srmeli Grup tarafndan satn alnm ve unvan Sitebank olarak deitirilmitir. -Smerbank, 11 Temmuz 1933 tarihinde tekstil alannda faaliyet gstermek zere bir iktisadi devlet teekkl olarak kurulmu olan bankann, 30 Ekim 1987 tarihinde zelletirilmesine karar verilmi, 16 Temmuz 1993 tarihine kadar Kamu Ortakl daresi bnyesinde Smerbank Holding A.. unvan ile faaliyetlerini srdrmtr. Yksek Planlama Kurulunun 16 Temmuz 1993 ve 11 Austos 1993 tarihli kararlaryla Smerbank Holding A..nin bankaclk blm holdingten ayrlarak Smerbank A.. ad altnda yeniden yaplandrlm ve bankann hisseleri 17 Ekim 1995 tarihinde Garipolu Grubuna satlmtr. -Bayndrbank, 27 Maert 1958de aybank A.. ad ile Rizede kurulan banka, 1992 ylnda zelletirme kapsamnda satlm ve unvan Derbank A.. olarak deitirilmi ve stanbula tanmtr. 14 Kasm 1997de Bayndr Grubu irketlerinden Bayndr Holding, Banka hisselerinin yzde 98, 68ini satn alm ve 5 Ocak 1998 tarihinde bankann unvan Bayndrbank A.. olarak tescil edilmitir. -Marmara Bank, 19 Ekim 1987 tarihinde Netbank A.. ad ile kurulmu, 1990 yl sonlarnda girdii likidite krizi sonrasnda Atilla Urasa satlm ve unvan Marmara Bank A.. olarak deitirilmitir. -mpexbank, 25 Ocak 1984 tarihinde Trkiye thalat ve hracat Bankas A.. adyla kurulan banka, bir dizi unvan deiikliinden sonra 7 Nisan 1989 tarihinde mpexbank Trkiye thalat ve hracat Bankas A.. adn almtr. Bankann kurucu ortaklarndan olan ve yzde 98 hissesini elinde bulunduran Asilkan rfan Nadir, sahibi olduu Polly PLC irketinin karlat mali zorluklar nedeniyle 1990 yl sonu 1991 yl banda tm hisselerini eit bir ekilde Eliyeil ve Karamehmet ailelerine satmtr. ki aile arasnda bankann ynetimine ilikin sregelen anlamazlk 10 Mays 1991 tarihinde zmlenebilmi ve Karamehmet ailesi yzde 50,46 oranndaki hisselerini Eliyeil ailesine devretmitir. te yandan, Genelkurmay stihbarat Bakanl tarafndan hazrlanp Sayn CBna sunulan 17 Mart 1998 tarihli RTCA NE DURUMDA? balkl belgede (sh. 30 vd.) ve bu belge iinde yer alan iddialar ve bunlara ilikin nerilerin sunulduu 1 Nisan 1998 tarihli belgede (sh. 6-10), rtican Sermaye Alanndaki Faaliyetleri bal altnda irticay destekledii iddia edilen sermayenin ekonomide sz sahibi olmasna engel olunmasna ynelik nerilere yer verilmitir. Sz konusu iddiaya gre slami sermayenin bilinen kaynaklar, -holdingler (7 byk holding) -irketler (4000 civarnda) - zel finans kurumlar (11 byk kurum) -vakflar (ubeleri ile birlikte drt binin zerinde) -dernekler dir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1307 / 1404

Bu balk altnda slami sermayenin yurtd eitim yatrmlarnn, sermaye piyasas mevzuatna aykrlklarn, haksz rekabet ile ilgili hususlarn incelenerek bunlarn engellenmesi iin her trl tedbirin alnmas nerilmitir. Ayrca, yine bu neriler arasnda tevik ve yabanc sermaye mevzuatna aykr tavr iinde olmayan ancak slam siyasallatrma faaliyetlerine destek veren kurulular tespit ederek Hazine Mstearlna duyurma sorumluluu devletin dier birimlerine aittir. Ancak sz konusu firmalara belli bir kadrolamann gerei olarak haksz karlar salayan kamu grevlileri tespit edilirse bunlarn da zerine gidilmesi ve memuriyetle ilikilerini kesmeye dahi varabilecek soruturmalara tabi tutulmalar doaldr denilmektedir. Yine 29.07.1997 tarihli Siyasal slami Kesimin Kadrolama Faaliyetleri adl belgede slami Sermaye bal altnda Faisal Finans, Albaraka Trk ve Kuveyttrk siyasal islama destek salayan yurtd kkenli finans tekilatlar olarak saylmtr. Bu finansal kurulularla birlikte baz cemaatlerin yurt dnda nemli bir finansal rgtlenmeye sahip olduklar ifade edilmitir. Yine bu belgede irticai olduu iddia edilen derneklerin (Msiad ve Fethullah Glen yanls Hayat Dayanma Dernei gibi), ticari irketlerin, holdinglerin (Kombassan, Yimpa, hlas), finans kurulular (hlas Finans, Asya Finans, Anadolu Finans), vakflar ve Refah Partili belediyelerin slami Sermayenin yurtiindeki ekonomik gc olduu ifade edilmitir. Ayrca Siyasal slami Kesimin Kadrolama Faaliyetleri ve slami Sermaye le lgili Genel Deerlendirme, Sonu ve Teklifler balkl belgede de slami sermayenin tasfiye edilmesine ynelik tekliflerde bulunulmutur. Sz konusu dnem ve sonrasnda ortaya kan batk banka olaylar dikkate alndnda Genelkurmay stihbarat Bakanlnca bu bankalara ve bankalara el konulmasna neden olan hakim ortaklara ve ynetim kurulu yelerine ilikin her hangi bir istihbarat paylamnda bulunulmam olmas manidardr. Kald ki, Komisyonumuzca Fon'a devredilen bankalar ve kamu bankalarnda (T. Halk Bankas, T.C. Ziraat Bankas, T. Vakflar Bankas) st dzey yneticilik (danmanlk da dahil) yapm olan asker kkenli kiilerin grev dnemlerine, sorumluluk alanlarna ve varsa haklarnda yaplm su duyurularna ve akbetlerine ilikin ilgili kurum ve bankalardan bilgi talep edilmi olup, sz konusu bankalarda grev yapm olan asker kkenli personel ve grev dnemlerine ilikin bilgiler ise u ekildedir:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

(Emekli Orgeneral) Hsn ELENKLER (Halkbank Danma Kurulu yesi) (1990-1991) Metin AKPINAR (Ziraat Bankas Genel Mdr Yardmcs) (1996-1999) (Emekli Orgeneral) A. Doan BAYAZIT (Kentbank) (1996-1999) (Emekli Oramiral) . Feyzi AYSUN (Baybndrbank) (1991-1993) (Emekli Orgeneral) Sabri YRMBEOLU (Bayndrbank) (1996) (Emekli Koramiral) etin ERSARI (nterbank) (1996-1999) (Emekli Orgeneral) Teoman KOMAN (nterbank) (1997-1999) (Emekli Koramiral) Ik BREN (Egebank) (1989-1991) (Emekli Oramiral) H. Vural BAYAZIT (Etibank) (1999-2000) (Emekli Orgeneral) M. Muhittin FSUNOLU (Smerbank) (1998-1999) (Emekli Oramiral) Zahit ATAKAN (Impexbank) (1989-1991) (Emekli Koramiral) Ekmel TOTRAKAN (Etibank) (1997-zelletirme ncesi) (Emekli Korgeneral) Alaettin GVEN (Etibank) (1998-zelletirme ncesi) G. Aydn AKSAN (Etibank) (1994)

BDDK ve TMSF tarafndan gnderilen cevabi yazlarda bu kiilerden H. Vural BAYAZIT ve Muhittin FSUNOLU hakknda BDDK tarafndan, Teoman KOMAN ve etin ERSARI hakknda ise Hazine Mstearl tarafndan grev yaptklar dnemlere ilikin su

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1308 / 1404

duyurularnn tespit edildii belirtilerek, sz konusu su duyurularna ilikin sreler hakknda bilgi verilmitir. Buna gre; H. Vural BAYAZIT hakknda Bankalar Yeminli Murakplar tarafndan hazrlanan raporlar erevesinde yaplm olan 16.11.2000 tarih ve 1679 sayl ve 09.02.2001 tarih ve 970 sayl su duyurular zerine stanbul 8. Ar Ceza Mahkemesinin E:2007/50 sayl dosyas zerinden yrtlen yarglama neticesinde 14.07.2008 tarihli ve E:2007/50, K:2007/69 sayl karar ile davann zamanam nedeniyle ortadan kaldrlmasna karar verilmi, anlan karar Yargtay 11. Ceza Dairesi tarafndan da 14.07.2008 tarihli ve K:2008/16570 sayl karar ile onanmtr. Yine H. Vural BAYAZIT hakknda stanbul DGM Cumhuriyet Basavclna yaplan 09.02.2001 tarih ve 969 sayl su duyurusuna ilikin olarak ise, Savcln 13.07.2001 tarih ve 2001/376 sayl karar ile takipsizlik karar verilmi, sz konusu karara Kurum tarafndan yaplan itiraz da Ankara 1 Nolu DGM tarafndan reddedilmitir. M. Muhittin FSUNOLU hakknda Bankalar Yeminli Murakplar tarafndan yaplan tespitler sonucu hazrlanan rapor zerine stanbul DGM Basavclna yaplan 31.01.2001 tarih ve 248 sayl su duyurusu hakknda da Savclk tarafndan takipsizlik karar verilmi, Kurum tarafndan yaplan itiraz da Ankara 2 Nolu DGM tarafndan reddedilmitir. Teoman KOMAN VE etin ERSARI hakknda ise yine Bankalar Yeminli Murakplar tarafndan hazrlanan raporlar zerine Babakanlk Hazine Mstearl tarafndan yaplan 07.01.1999 tarih ve 957 sayl su duyurusun hakknda takipsizlik karar verilmi ve yaplan itiraz reddedilmi, 23.02.1999 tarih ve 458 sayl su duyurusu hakknda ise stanbul 6. Ar Ceza Mahkemesinde yrtlen yarglama sonucunda 08.06.2006 tarih ve E:2001/201, K:2006/81 sayl kararlar ile beraat karar verilmi, sz konusu kararn temyiz incelemesi neticesinde ise Yargtay 11. Ceza Dairesince 15/10/2007 tarih ve E:2006/6925, K:2007/6627 sayl karar ile Ortadan Kaldrma (Bozma) karar verilmitir. Yine TMSFden alnan cevabi yazya gre, bunlardan etin ERSARI ve Teoman KOMAN hakknda alan mali sorumluluk davalar yarglama aamasndadr. Muhittin FSUNOLU hakknda alan ahsi iflas davas iflas koullarnn olumad gerekesiyle reddedilmi, karar Fon tarafndan temyiz edilmitir. Yine Muhittin FSUNOLU hakknda alan mali sorumluluk davasnda ise Garipolu Grubu ile protokol yapldndan Mahkemece davann durdurulmasna karar verilmitir. A. Doan BAYAZIT hakknda alan mali sorumluluk davalarndan ise Szer Grubu ile yaplan protokol gereince feragat edilmitir. Yine 28 ubat sreci sonrasnda yksek faiz ile mevduat toplayan bankalar, dorudan ve dolayl ekillerde ait olduklar holdinglerin paravan irketlerine geri dn olmayacak krediler amlardr. Bu kredilerin geri dnmemesi sonucunda bankalar Fona devredilmek durumunda kalm, hakim ortak ve yneticileri hakknda da Bankalar Kanununa muhalefetten (bata zimmet sulamas olmak zere) ok sayda dava almtr. Komisyonumuza bilgi veren dnemin stanbul 8. Ar Ceza Mahkemesi (bankaclk mevzuatna muhalefete ilikin zel yetkili mahkeme) Bakan Sayn Mustafa AKINn ifade ettii zere, 157 klasrlk mar davas, 145 klasrlk Etibank davas, 142 klasrlk Yurtbank davas, 80 klasrlk Smerbank davas, 55 klasrlk Toprakbankas davas, 60 klasrlk Bankkapital davas karara balanmtr Dnyann en byk banka zimmet olay mar Bankasn iki seneden nce karara balamay baarmtr. Ve bu karar Yargtay 7nci Ceza Dairesinden geerek kesinlemitir. Banka otoritelerince mar Bankasndaki zimmet suuna konuk parann miktar, suun ileni biimi ve nitelii itibaryla dnya bankaclk tarihinin en byk banka yolsuzluu olay olarak deerlendirilmitir. Yine 60 milyara yakn bu davada adli para cezasna hkmedilmitir. Bu da dnyann en byk adli para cezas olarak gemitirAncak yine Sayn Mustafa AKINn belirttii gibi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1309 / 1404

..Yargtay'n bozma gerekeleri yol gsterici ve zm odakl olmamtr. Yargtay'n defeatle bozmalar yarglamalar uzatmtr. Yaklak on yl aan yarglama sreleriyle adil yarglama ilkesi zorlanmtr. Batk bankalara elkonulmas sonrasnda geen zaman sanklar lehine ilemitir. Bu durum on suun zamanamna uramasna sebebiyet vermitir Bankaclk Kanunundan kaynaklanan on suun. Zimmet suunun dndaki tm sular zamanamna uramtr. Yargtay'ca adiyen zimmet suunun kapsam yeni yorumlarla geniletilmitir. Su oluturan eylemlerin byk bir ksm basit zimmete dhil edilmitir. Bu dosyalardaki basit zimmet suunun zamanam sresi de dolmak zeredir. Yargtay aamasnda kimi hkim hissedarlarnn dosyas kaybolmutur. Yahya Murat Demirelin dosyasnda olduu gibi. Yargtay aamasnda kimi batk banka hissedarnn dosyas zamanamna uramtr. Cavit alar, Halis Toprak, Erol Aksoy gibi Anadolu Sermayesinin Gelimesinin Engellenmesi Bilindii zere, lkemizde 1980 ylna kadar ithal ikameci bir kalknma stratejisi uygulanmtr. Bu dnemde i pazara ynelik alan firmalar, arkalarna devlet desteini de alarak gmrk korumas arkasnda bymelerini srdrmlerdir. Sz konusu dnemde yksek oranda tevik denmi olmasna ramen, byk sanayi irketlerini dnya rekabetine yneltici stratejiler uygulanmamtr. Kukusuz burada byk sanayi irketlerinin de byk hatalarn gzden uzak tutmamak gerekir1957. Yeni kurulan endstriler balangta korunabilirse de bu durum Trkiyede; snrsz bir koruma halini alarak 1980li yllara kadar devam etmitir. Bu sre ierisinde ieride tekel ve oligopollerin olumas sonucunda; verimsiz ve israfla alan, maliyetleri yksek ve ancak i piyasaya sat yapabilen firmalar olumutur. lkemizde aa yukar her alanda faaliyet gsteren ve az sayda olan holdingler, ekonomide byk bir etkinlik kazanmlardr1958. Tekellemenin en iyi gstergesi, 1969 ylnda kullanlan 251 maddeden 93nde en byk , iki veya bir firmann toplam retimin %100n, 87 maddede en byk retimin %75 ile %99unu, 56 maddede ise, ilk byk firmann %50 ile %74n rettii ve geriye kalan 15 maddede ise, %50sinden azn retmekte olmalardr1959. 1980de Trkiyedeki ekonomik yapda serbest piyasa modeli uygulanm olmakla birlikte, serbest piyasa ve tam rekabet koullar tam olumadndan dolay, rekabet mekanizmas alamamtr. Trkiyede fiyatlar serbest rekabet yaftas altnda, tekel ve kartellerin insafna terk edilmitir. Bu durumda rekabet piyasasnn kalbi olan fiyat mekanizmasnn tam ve mkemmel altn kabullenmek mmkn grnmemektedir. Daha nceki srete tekel gcn elinde bulunduran stanbul sermayesinin retmi olduu veya yurt dndan ithal etmi olduu rnlerin bayiliini gerekletiren Anadoludaki irketler, 1980li yllardan itibaren yava yava gelimeye balamlardr. Dou Blokunun da paralanmasnn ardndan sz konusu firmalar Anadoluda bayilik srecinden retim srecine geerek kendi rnlerini satma ynnde giriimlerde bulunmulardr. 28 ubat darbesinin nemli nedenlerinden birisi Anadolu sermayesinin bayilikten retime gemeye almas olmutur. Anadolu sermayesinin retime balamas stanbul'un statkocu sermayesini

1957

zel, Mustafa; Devlet ve Ekonomi, z Yaynclk, stanbul, 1995, s. 31.

Fikret, Trkiye Ekonomisinde ki Bunalm Dnemi; Devletilikten 24 Ocak Kararlarna, Birlik Yaynlar, Ankara 1986, s. 259.
1959

1958Bakaya,

Altan, Mehmet;Sperler ve Trkiye, stanbul: Afa Yaynlar, 1986, s. 109. (Altan, Sperler).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1310 / 1404

rahatsz etmitir1960. Piyasann kontroln kaybetme endiesi duyan stanbul merkezli sermaye, tekelci konumunu devam ettirmek iin asker-sivil brokrasiyi harekete geirmitir. ounluu Anadolu kentlerinde retime balayan pek ok irket "irticac" sulamasyla ya zor durumda kalm1961 ya da iflas etmitir. Bu srete sz konusu firmalarn genileme yatrmlarna tevik verilmedii gibi aldklar tevikler de iptal edilmi, rnleri kara listeye alnmtr1962. Trkiyede bir taraftan yatrm ve retimde bulunmas iin yurt dndan yabanc sermayenin gelmesini salamak amacyla tevik ve muafiyetler verilmi, dier taraftan da kendi bnyesinde bulunan yerli sermayenin bir ksmna yeil sermaye ad verilerek, sahiplerinin yatrmlarn engelleme veya rettikleri mallarn baz kurumlarda satna izin verilmeme gibi dnyada grlmemi bir ironi yaanmtr. te yandan bu dnemde ABD ve dier birok Avrupa lkesinde Arap sermayesini ekmek amacyla bankalar faizsiz kazan sistemini faaliyete geiren uygulamalara gemiler. Bunun yannda New York borsasnda dini bakmdan kabul grmeyen ve alkol, domuz eti retimi ya da ticareti gibi alanlarda faaliyet gsteren firmalarn hisselerinin dahil edilmedii Islamic Index oluturulmutur1963. Trkiyede adna yeil sermaye adnn verildii sermaye kesimine kar yrtlen yok etme ya da yatrmlarn engellemeye ynelik giriimler eski bakanlardan Gne TANERin komisyona verdii bilgilerde de aka yer almaktadr. Gne TANER ifadesinde, lker grubunun tevik almak iin hazineye bavurusunun onaylanmamas iin Genelkurmaydan bir albayn istekte bulunduunu Tevik Uygulama Daire Bakanndan rendiini ifade etmektedir. Bunun zerine kendisinin evik Biri aradnda lkerin irticac olduunu, ayn zamanda malarnda Trk Bayran gremediklerini sylemesi zerine kendisinin gelecek mata bayrak olursa sorun ortadan kalkar m? Sorusuna, evik Birin evet cevabn verdiini sylemektedir. Birin bu sz zerine lkerin bir sonraki manda stadyumu bayraklarla donatmasnn akabinde tekrar evik Biri aradn ve evik Bir tarafndan ekincenin
Nitekim Ezgi GRSES de 28 ubat Demokrasi Ters eritte adl almasnda (sh. 194-195) 28 ubatn Cumhuriyet tarihi boyunca ekonomik ve siyasi bakmdan ayrcalkl bir kesimin, brokrasinin ve devletle organik iliki iindeki byk sermayenin, yeni gelien toplumsal glere kar giritii bir tasfiye operasyonu olarak okunabileceini ifade etmitir. Yazar, bu durumu zall yllarda balayan giriimcilii tevik etme ve ekonomiyi da ama politikalar 1990l yllardan itibaren geleneksel merkezin dnda, yani devletten nispeten bamsz oluan ve adna ksaca Anadolu sermayesi dediimiz yeni bir iktisadi gcn ortaya kmasn kolaylatrmtr.slamc siyasetin o dnemde ykselie gemesi de bir yanyla bu ekonomik dinamikle balantldr. Ne var ki, bu ykseli geleneksel kayrmac ekonomik sistem iinde devletle ibirlii halinde palazlanm olan yerleik ve daha byk sermayeyi ciddi olarak kayglandrmtr. Bu evreler Refah Partisi iktidarnn kendileri aleyhine olarak bu kenar gcn destekleyeceinden endie etmilerdir. Nitekim RPnin byk orta olduu hkmetin ekonomi alannda izledii kimi politikalardan byk sermayenin rahatszlk duyduunu ve bunu kontrol ettii merkez medya araclyla da vurduunu biliyoruz. Byk lde bu nedenle devlet eliyle datlan ranttan kendisinin artk yararlandrlmayaca, dolaysyla geleneksel avantajl pozisyonunu ve sekin snfsal statsn kaybedecei endiesine kaplan byk sermaye, RP-DYP koalisyonuna sert bir muhalefet yrtmeye balamtr eklinde zetlemitir. (Ezgi GRSES, 28 ubat-Demokrasi Ters eritte, stanbul 2012)
1960

Sz konusu irketlerden biri de Kayserili iadamlar tarafndan kurulan Dost Sigorta irketi olmutur. Sz konusu irkete ve alanlarna ynelik olarak irket kurucular (Mustafa Tekeli, Saffet Arslan) tarafndan 18.10.2012 tarihinde Komisyonumuza verilen bilgilerden de anlalaca zere emniyet ve yarg ayakl bir ok bask uygulanm ve sonu olarak irket feshedilmek zorunda kalnmtr. Bu durumun etkileri Komisyona bilgi veren Saffet Arslann ifadelerine ...Bu tutuklanp brakldktan sonra ben ii tamamen braktm. Kendimde bir enerji, bir gayret gremiyordum. Hep nme benim her eyimi feda etmek istediim devletin, sebepsiz, gereksiz, lsz tutuklamas geliyordu ve kendimi gvende balanacak bir lkede hissetmiyordum gibi. Acaba lkemi deitirsem, Trklkten kmak aklma gelmiyor da lkeyi deitirmek aklma geliyor ve ben o zaman llebilir rakamlar vermek istiyorum:1200 kii alan pek Mobilyay 450 kiiye drdm ve hala daha pek Mobilya eski formunu yakalayabilmi deil eklinde yansmtr.
1961 1962

Yaar, Sleyman, 28 ubatn Halka Maliyeti Ne oldu?, Sabah Gazetesi, 7 Mart 2012. ubat Sreci, Gndem, 28.02.2012.

1963Acar,

Mustafa, Bir Ekonomik ve Siyasi Karabasan: 28 http://acar.aksaray.edu.tr/agenda.asp?ShowDetail=Yes&AgendaId=100

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1311 / 1404

bittiinin sylenmesine karlk, Birin bu kez de Atatrk posteri olmadna iaret etmesi zerine Dnyann neresinde byle bir ey var diye sorduunu ve kendisinin amacnn zm yemek deil bacy dvmek olduunu sylediini, daha sonra da tevik belgesini imzaladn vurgulamaktadr. Beeri Kaynaklarn retkenliini ve Gelimesini Engellemesi 28 ubat sreci zellikle askeri kesimde siyasi gr ya da dini inancndan dolay iten atlan subaylarn saysnda belirgin artn yaand dnemdir. Askeri personelin iten atlmas bir yana bu kiilerin baka kamu kurulularnda almalar yasaklanm, hatta baz zel sektrde istihdam edilen bu personelin altrlmamas noktasnda iyeri sahiplerine eitli ekillerde telkinlerde bulunulmutur. Bu srete TSKdan YA kararlar ile ok sayda asker personelin iliii kesilmitir. Bu askerlerden byk bir ounluu irticai faaliyetlerde bulunduklar iddiasyla, dier ksm ise uyuturucu ve dier nedenlerden dolay TSK bnyesinden karlmlardr. te yandan 28 ubat mdahalesinin bir baka madur kesimi bartl rencilerin eitim kurumlarndan uzaklatrlmasdr. Eitimde frsat eitliini, din ve vicdan zgrln tanmayan ve kadna kar ayrmcln bir baka boyutunu oluturan bu yasak otuz bin civarnda gen kz veya kadnn okuldan ve iinden ayrlmas ya da atlmasna sebep olmutur. Anlamsz bir ekilde laiklik yaftas altnda yksekretimden mahrum braklan bu kzlarn bata eitim olmak zere salk sektr ve dier hizmetler sektrnde yetimi eleman boluunu giderebilme potansiyeli heba edilmitir1964. Sermaye irketi Olarak OYAKn Ekonomik Gcnde Art Trkiyedeki askeri mdahalelerin nemli nedenlerinden birisi askeri kanadn gelir dzeyinin, dolaysyla da hayat standartlarnn azalmas olarak sylenebilir. 1960 asker darbesinin arkasnda Demokrat Partinin krsal kesiminin kalknmasna ynelik politikalarndan honutsuz asker ve sivil brokrasi, sanayi burjuvazisi, aydn kesimlerden mteekkil kent merkezli bir koalisyonun olduu bilinmektedir. 27 Mays 1960 askeri darbesinden ksa sre sonra, gnn asker-sivil hkmetince nerilen ve Kurucu Meclis tarafndan karlan "zel Kanun" ile OYAK ad altnda bir oluum meydana getirilmitir. Asl ama TSK yeleri iin yardmlama hizmetlerinin tesis edilmesi yannda ye birikimlerini artrma amacna ynelik olarak itirak yatrmlar da yapmaktr. Faaliyetleri asndan bakldnda OYAK ayn anda hem zorunlu bir tasarruf kurumu, hem bir ek sosyal gvenlik ve hizmet kurumu hem de bir holding kuruluu konumundadr. OYAK her eyden nce bir zorunlu tasarruf kuruluudur. OYAK, yeleri iin Emekli Sandnn yan sra bir ek sosyal gvenlik kurumudur. Bu adan OYAKn yasayla ngrlen hizmetleri sosyal yardmlar ve sosyal hizmetler olarak ikiye ayrlmaktadr. Sosyal yardmlar, yelerin dedii aidatlar karlnda yaplan emeklilik, lm ve maluliyet yardmlarndan olumaktadr. Bunlar arasnda en nemli kalem emeklilik yardmlar olup, en az 10 yllk sresini doldurmu yelere sunulmaktadr.OYAKn sosyal hizmetler (ya da sosyal amal yatrmlar) ad altnda yrtt faaliyetler ise, kuruma belli

1964

Acar, Mustafa, Bir Ekonomik ve Siyasi Karabasan: 28 http://acar.aksaray.edu.tr/agenda.asp?ShowDetail=Yes&AgendaId=100

ubat

Sreci,

Gndem,

28.02.2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1312 / 1404

oranda gelir salamakla birlikte, daha ok, yelere piyasaya gre ucuz ve uzun vadeli bor ve kredi verilmesi esasna dayanmaktadr. OYAK gelirlerini drt kaynaktan elde etmektedir. 1. yelerden toplad kesintiler. Silhl Kuvvetlerin muvazzaf subaylar OYAK'n doal yesidir. Savunma Bakanl'nn sivil memurlar ve OYAK'n yzde 50'den fazla hissesinin olduu ticari kurululardaki sivil memurlar da gnll ye olabilir; her ikisinin de aylk maalarnn yzde 10'u aidat olarak kesilir. Ayrca yedek subaylarn maalarnn yzde 5'i kesilir; ama bunlarn karlkl yardmlama fonlarndan yararlanamazlar. 2. Yatrmlarndan salanan gelir. Elde edilen gelirler tekrar yatrma ynlendirilir. OYAK yeleri hissedar deil aidat deyicisidir, bu yzden onlara kr pay datlmamaktadr. 3. Balar. 4. Krediler ve kamu borlar1965. OYAK kendi zel yasasna tbi olmakla beraber farkl noktalarda hem zel hukukun hem de kamu hukukunun alanna girmektedir. 205 sayl yasann birinci maddesine gre OYAK Mill Savunma Bakanl'na bal ve zel hukuk hkmlerine tbi olup, mal ve idari bakmdan zerk bir tzel kiiliktir. Ayn kanunun 37. maddesinde ise Kurumun her eit mallar ile gelir ve alacaklarnn, Devlet mallar hak ve rhanlna sahip olduu ve bunlara kar su ileyenlerin, Devlet mallarna su ileyenler gibi muameleye tbi tutulacaklar belirtilmektedir. Buradan OYAK'n bir yandan nc kiilerle ilikileri balamnda zel hukuk kurallarna tbi olduunu ve bunun da zellikle gelir amal faaliyetlerini daha rahat yrtebilmesi iin ngrldn, dier yandan da kurumun eitli kamusal hak, yetki ve imtiyazlarla donatldndan kamu hukuku tzel kiisi stats kazandn syleyebiliriz. Daha ak bir ifade ile OYAKn her iki hukuk alannn nimetlerinden yararlanacak bir hukuki yapya kavutuunu ifade edebiliriz1966. "zel Yasa" hkmleri erevesinde dnyada baka rnei bulunmayacak ekilde kurumlar vergisi, dier her trl gelir vergisi, yelerinden katlm creti ve dzenli aidat alan tm kurulularn dedii zel gelir vergisi, btn sat ve tketim vergileri, tm yasal ilemlerden alnan damga vergisi gibi devlet alacaklarndan muaf tutulmutur1967. Askerlerin gemi yllarda olduka ktlemi olan maddi koullarn iyiletirme ve kendilerini o koullara dren sivil iktidarlar karsnda iktisad zerkliklerini garantileme temeline dayal olarak kurulan OYAKa sermaye kesimi de orduyu belli snrlar dhilinde kendi egemenlik alanlarnn, yani ekonominin iinde grmekten dolay herhangi bir rahatszlk duymam hatta baz konularda ordunun desteini almaktan dolay ksa vadede bu oluumdan memnun kalmtr. nk Trkiye ekonomisi olgunlamad ve pazarlar bo olduu srece sz konusu sermaye kesimi retim ve satm konularnda herhangi bir sorun yaamayacaktr. Dnemin byk sermayesinin kafasnda OYAK iinde toplanacak byk fonlar kendi yatrmlarnda finansman kayna olarak kullanma dncesi de yer almaktadr. Ancak dnemin g dengeleri iinde askerlerin arl daha belirgin ve OYAK sermayenin deil ordunun ngrleri dorultusunda kontrol iplerini kendi tutacak ekilde dev bir holdingleme yolunda ilerlemitir. OYAK'n ilerlemesinin arkasnda hukuki-kurumsal yapsndan kaynaklanan unsurlar yannda genel olarak Trkiye'de sermaye birikim sreci ve snfsal yapnn zelliklerinin etkisi de sz konusudur. Trkiye kapitalizminin yapsal bir zellii az sayda byk sermaye grubunun eksik rekabeti yapdaki piyasalar kontrol etmesidir. Genel olarak izlenen gelime stratejileri
1965 1966

Parla, Taha; Trkiye'de Merkantilist Militarizm 1960-1998, Birikim, Say 160-161, Austos-Eyll. 2002, s. 204

Aka, smet; Kollektif Bir Sermayedar Olarak Trk Silahl Kuvvetleri, Birikim, Say 160-161, Austos-Eyll.2002, s. 227. Parla, s. 205.

1967

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1313 / 1404

ve uygulanan iktisat politikalar byk sermaye gruplarnn kontrol altndaki sektrlerin desteklenmesine yneliktir. Grece azgelimi bir kapitalist ekonominin temel yapsal eksiklerinden biri olan sermaye yetersizlii de gz nne alndnda, kuruluundan itibaren byk fonlar bnyesinde toplayan OYAK, byk sermayenin girebilecei sektrlere yatrm yapm ve devletin sermaye grubu yaratma politikalarndan (krediler, tevikler, muafiyetler vs.) en az dier byk sermaye gruplar kadar yararlanmtr. OYAK'n eitli sektrlerdeki piyasa paylarna bakldnda bu oligopolistik yapnn bir paras olduu daha net olarak grnmektedir. Otomotiv sanayini ele alacak olursak OYAK 1960-80 arasnda binek otomobil piyasasn Ko grubu ile beraber kontrol altnda tutmutur. Ardndan 1980 sonras duruma baktmzda da Oyak-Renault'un sektr paynn 1992-2001 arasnda ortalama yzde 20, 2001 ylnda da yzde 27,7 olduu grlmektedir. MAS'in 2000 yl sektr pay ise yzde 23'tr. Lastik retiminde 1960-80 arasnda Goodyear, Uniroyal ve Pirelli piyasann tm talebini karlayan firmalardr. Goodyear 1971'de toplam lastik retiminin yzde 28,8'ini retirken, 1982'deki piyasa pay yzde 21'dir. imento sektrn ele aldmzda 1976 itibariyle Trkiye'de retilen imentonun yzde 23' OYAK fabrikalar tarafndan retilmektedir. Trkiye'de Oyak hisseli fabrikalarn 1985-1998 arasndaki toplam imento sat iindeki pay ortalama yzde 13,4 olup, yllar iinde srekli art gstermi ve 1998'de yzde 18,8 seviyesine ulamtr. Bunun yannda tarmsal alanda faaliyet gsteren Hekta'n sektrdeki pay ise yzde 18-20 arasnda deimektedir1968. OYAK'n bymesinde etkili olan dier bir unsur ise genel gelime stratejilerinin gerektirdii iktisat politikalarnn siyasal iktidarlarn belli sermaye gruplarna iltimas gemesi olgusudur. Byk ve gl sermaye gruplarnn belli siyasal iktidarlara yakn durarak ek ayrcalklar kazanmasnn lkemizde karlalan olgulardan birisi olduunu kabul ettiimizde, zellikle askeri darbe srelerinde ordunun sahip olduu gcn bu ynde bir etkisi olacan ifade etmek yanl bir deerlendirme olmayacaktr. Batk irketlerin kamu iktisad teekkllerine devredilmesi veya bu teekkllerle ortakla gidilmesi, kamu ihalelerinin alnmas bu duruma rnek olarak gsterilebilir. OYAK, 1980'lerin banda krize giren otomotiv sektrndeki iki irketini (Trkiye Otomotiv Endstrileri A.. [TOE] ve Motorlu Aralar Ticaret A.. [MAT]) 1984'te Ziraat Bankas'na devretmi, inaat sektrndeki Oyak-Kutluta'a bal drt irkete Emlak Kredi Bankas 1985 ylnda ortak olmutur (Snmez, 1987: 252). Benzer ekilde inaat sektrnde, Oyak naat'a 1995 ylnda yzde 25 hisse ile ortak olan SSK, OYAK'a 2 milyon 544 bin dolar demi ve SSK'nn btn inaat ilerinin Oyak naat bnyesinde ve yzde 1 tenzilatla yaplmas konusunda mutabakat salanmtr. Ancak daha sonra bu anlama dhilindeki kazanlarn tesinde OYAK'n SSK ihalelerinden ek kazanlar salad dile getirilmitir. yle ki 1999'da o zamann fiyatlaryla 17 trilyon tutan 9 SSK inaatnn yzde 1 ve 6,5 tenzilatlara Oyak naata verilmesinin akabinde Oyak naat'n bu ileri yzde 23,24 tenzilat ile taeronlara devrettii, bylece aradaki 2 trilyon 443 milyar lirann SSK'dan ekilip Oyak naat'a aktarlm olduu ifade edilmitir. haleye baka irketlerin girebilmesi durumunda maliyetin yzde 30 orannda azalabilecei sylenmitir1969. Finans sektrnde, zellikle bankaclk alanndaki geliimine bakldnda da OYAK'n siyasal gcnn kendisine avantajlar saladna dair nemli gstergeler sz konusudur. 2001 krizinin ardndan sermayesi yetersiz hale gelmi bankalara kaynak aktararak bu bankalar kurtarma operasyonu gndeme geldiinde TBMM Plan ve Bte Komisyonu'nda ancak sektr ii aktif byklkteki pay %1'in zerindeki bankalarn bu kapsama alnaca karar
1968 1969

Aka, s. 250. Aka, s. 252.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1314 / 1404

kar. Esasnda kurtarma limiti %1 deil de 1,5 olarak saptansayd biri Trkiye'nin en byk medya kuruluunun, br en byk sna asker grubunun olan iki banka darda kalacaktr. Bunun yannda tasarda kriter olarak yalnzca piyasa paynn bulunmasnn yetersiz kald eitli kesimlerce de ifade edilmitir. zel sermayeli ticari bankalar grubunda batk kredi oran Mart 2001 de % 3,9 iken Oyak Bank'ta 12,7 olmas, ortalama aktif krllnda da Oyak Bank'n %-5,3 ile 1,2 olan ortalamann altnda kalmas, dier kriterler asndan kt durumda olan Oyak Bank'n keyf bir kriter belirlemesi sonrasnda kurtarma izgisinin zerinde kaldn gstermektedir. Bu skntnn atlatlmasndan sonra Oyak Bank TMSF'den Smerbank' alarak sektrde en bykler arasna girmitir. Smerbank'n alm srecinde de ifade edilmesi gereken ilgin durumlar bulunmaktadr. OYAK Ynetim Kurulu bakan Seluk Saka Smerbank' "satn alma bedeli olarak btn tahminlerin aksine sadece 50 milyar TL gibi sembolik bir para demi olduumuzu bu vesile ile bildirmek isterim" demekte ve "deerini bu ak metinde rakam olarak belirtmeyi uygun grmediim menkl ve gayrimenklleri olan Smerbank'n 4,5 aylk faaliyet sonunda brakaca kr dier 25 itirakin toplam krna eit, hatt zerinde bir rakam" olacaktr diye devam etmektedir. Gerekten de bakldnda Oyak Bank'n 2000 yl zarar 8,6 trilyon TL olmu ve Smerbank'a 27 trilyon sermaye koyacan aklam, Smerbank-Oyakbank birlemesinden sonra ise bankann 2001 yl kr 167 trilyon olarak aklanmtr. Yani tm masraflarnn kat be kat zerinde kr elde edilecek olan Smerbank kelepir bir fiyata OYAK'a devredilmitir1970. OYAK'n karlnda byk srama gsterdii dnem da ak ekonomik byme stratejisinin benimsendii 1980 sonras dnemidir. 1961-1980 dneminde OYAK'n ortalama krll 16 birim iken, 1981-2001'de 100 birime sramtr. 1990-2001 iin ise bu say 165 deerine ulamtr1971.
Tablo:18 OYAKn Karllk Gstergeleri Yllar Kr 2000 217385 2001 594382 2002 494691 2003 661393 2004 925369

Kaynak: OYAK Faaliyet Raporlar, www.oyak.com.tr.

1970 1971

Aka, s. 11. Aka, s. 12.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1315 / 1404

1000000 900000 800000 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 2000 2001 2002 Kr Grafik-6: OYAK Karllk Gstergesi Geliimi 2003 2004

Yukardaki tabloda OYAK Holdinge ilikin 2000 yl sonras krllk durumu gsterilmitir. Tablodan da grlecei zere 2001 ylna kyaslandnda 2002 ylnda azalma sz konusudur. 28 ubat darbesi sonrasnda Trkiye'deki firmalarn karllk oranlarna bakldnda ise en karl kan kurululardan birinin OYAK olduu grlmektedir. 28 ubat ncesinde sralamaya giremeyen OYAK, 2000 ylnda 4,9 milyar dolarlk ciroyla Ko ve Sabanc Holding'den sonra nc sraya ykselmitir. 2001 sonuna gelindiinde ise Sabanc Holding'in net krnn 120 trilyon lira olduu dnemde OYAK'n net krnn 594 trilyon TL deerine ulamas dikkate deerdir. 2001 Krizinin Alt Yapsn Oluturmas 2000 yl bandan itibaren uygulamaya konulan istikrar programnda ekonomik hedefler dorultusunda uygulanacak dviz kuru politikas tespit edilmitir. Bu balamda gelecee dnk beklentilerin ve enflasyonist basklarn azaltlmas hedefi dorultusunda dviz kuru apa olarak benimsenmitir1972. Ancak, kur artlarnn ngrlebilir olmasnn ardndan bankalar, dviz borlanarak TL cinsinden ihra edilen Devlet Borlanma Senetlerini (DBS) satn almaya balamlardr. Bu durum bankaclk sektrnn artan oranda dviz pozisyonunda ak vermelerine, dolaysyla byk oranda kur riski tamaya balamasna sebep olmutur. Balangta programa duyulan gven ve kamu borlanma senetlerine kar artan talep faiz oranlarn hzla aa ekmitir. Bu dorultuda i borlanma faizlerinde kur apasna uyum gsteren bir d yaanrken, enflasyondaki dn ayn lde hzl olmamas sonucunda reel kur deerlenme eilimine girmi, ithalat artma eilimine girmi ve cari ilemler dengesi olumsuz ynde iaretler vermeye balamtr. Cari ilemler dengesindeki gelimeler bilinmesine ramen, portfylerinde ykl miktarlarda TL cinsi DBS bulunan bankalar bilano zarar olumasnn nne gemek amacyla mevcut faiz seviyelerini korumaya almlardr. Ancak, zelletirme gelirlerinde hedeflere ulalamamas, yapsal nlemlerin alnmasnn gecikmesi nedeniyle programn azalan kredibilitesinin sonucu olarak i borlanma faizleri ykselmeye balamtr1973. Aylk ortalamalar itibariyle, gecelik basit faiz Ekim 2000de yaklak yzde 39dan, Kasm aynda yzde 95e ve Aralk aynda yzde 183e
1972

Yay, Glsn Grkan, Enflasyonu Drme Politikalarnn Maliyetleri: Teori, Uygulama ve Trkiye, ktisat, letme ve Finans Dergisi, Say:184, Temmuz 2001, s. 77 Hazine Mstearl, Bor Ynetim Raporu, Nisan 2003, s. 20. (Hazine, Bor Ynetim).

1973

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1316 / 1404

kmtr. kinci el bono ve tahvil piyasalarnda aylk ortalama bileik faizler Ekim aynda yzde 38 iken, bu oran Kasmda yzde 45e ve Aralkta ise yzde 78e ykselmitir1974. Bu ksa dnemde bankalarn portfylerindeki Hazine katlarnn piyasa deeri derken, irket sektrnde ksa vadeli kredi faiz ykleri artmtr. Bu durumdan bilanolarnda ykl miktarlarda DBS tayan bankalarn bilano yaplar olumsuz ynde etkilenmi ve DBS teminatlar yetersiz kald iin likidite skklklar da yaanmaya balamtr1975. Likidite skntsnn yaand srete Merkez Bankas net i varlk tavan hedefi nedeniyle faizlerin ykselmesine kar herhangi uygulamaya bavurmas sonrasnda faizler giderek artmtr. Faiz oranlarnn ar ykselmesi kamu ktlarndan klarda ve dvize olan taleplerde art meydana getirmitir. Bu srete Merkez Bankasnn bankalara vermi olduu kredilerin de dviz talebine dnmesi Merkez Bankasnn dviz rezervlerini azaltmtr1976. 2000 yl sonuna doru IMFden salanan ek destekle dviz rezervleri artrlm ve mali piyasalar ksmen sakinlemi olmasna ramen piyasa aktrlerinin bekledii yapsal deiimlerin gerekletirilmedii ve siyasi belirsizliin giderek ykseldii ortamda piyasann tedirginlii tam olarak giderilememitir. Nihayetinde Milli Gvenlik Kurulu Toplantsnda Cumhurbakan ile babakan arasnda yaanan tartma sonras babakan tarafndan yaplan aklamalarn akabinde ikinci speklatif hareket balamtr. 21 ubatta bankalar aras para piyasasnda gecelik faiz %6200e kadar km ve ortalama %4018,6ya ulamtr. 16 ubatta 27,94 milyar dolar olan Merkez Bankas dviz rezervi 23 ubatta 22,58 milyar dolara inmi ve rezerv kayb 5,36 milyar dolar olmutur. Kasm aynda yaanan krizinde dvize saldr yabanclarla snrl kalrken, ubat krizinde yerlilerin de, zellikle bankalarn dvize hcum yaptklar grlmtr1977. Kriz ile birlikte ngrlebilir kur rejimi seenei geerliliini yitirmitir. Sermaye hareketlerinin kontrol edilmedii koulda, hem dviz kurunu hem de faizleri bir ara olarak kullanmak mmkn deildir. Serbest dalgal kur rejimine ani ve zorunlu geiin ardndan ulusal parann d deerinde yksek oranl dme meydana gelmitir. Devalasyon sonrasnda daha nce faiz oklaryla bilanolar hasar grm banka ve irket sektrn, zellikle ak dviz pozisyonlar ile bu krize yakalanan ekonomik birimleri beklenmedik llerde ktletirmi, z kaynaklar erimi ve varlk deerleri azalmtr1978. Trkiyede 2001 ylnda meydana gelen finansal krizin temel belirleyici unsurlarndan olan kamusal dengesizliklere bal olarak reel ve finansal kesimin asli grevinden uzaklamas yannda finansal sektrn sorunlarnn derinlemesindeki temel aktrn 28 ubat darbesi olduunu syleyebiliriz. 28 ubat darbesinin ardndan bu sreci destekleyenlerin arzular dorultusunda baz kamu bankalar zelletirme ad altnda 28 ubat onaylayan kiilere yada bunlarn destekledikleri kurululara devredilmitir. %100 mevduat garantisinin varlnda yksek faiz ile mevduat toplayan bankalar eitli ekillerde bal bulunduklar holdinglerin irketlerini geri dnmeyecek kredilerle fonlamlar ve bankalarn iinin boalmasna neden
1974Celasun,Merih:

2001 ncesi ve Sonras: www.econ.utah.edu/~ehrbar/erc2002/pdf/i053.pdf, s. 16. Hazine, Bor Ynetim, s. 20.

Makroekonomik

ve

Mali

Bir

Deerlendirme,

1975

1976 Eilmez Mahfi, Kumcu Ercan, Ekonomi Politikas Teori ve Trkiye Uygulamas, 2. Bask, Om Yaynevi, stanbul 2002: s. 274. 1977Uygur,

Ercan: Krizden Krize Trkiye: 2000 Kasm ve 2001 ubat Krizleri TEK Tartma Metni, 2001, http://www.tek.org.tr/dosyalar/KRIZ-2000-20013.pdf, s. 23. Celasun, s. 16.

1978

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1317 / 1404

olmulardr. te yandan kamu harcamalarnda rasyonel kriterlerin uygulanmamas nedeniyle giderek artan kamu dengesizlikleri 2001 krizini tetikleyen ana unsurlardandr. Bunun yannda 1999 yl sonunda balayan ve istikrarl bir ekonomik yapy hedefleyen istikrar programnn yrtcs konumundaki iktidar temsil eden ve kendi aralarnda dahi tam uyumlu almayan ksa vadeli l koalisyon hkmetinin kurulmas da yine 28 ubat srecinin rn olduunu sylemek yanl bir deerlendirme olmayacaktr. Krizin Baz Makro Ekonomik Deikenlere Etkisi 2000 ylnn ilk aylarnda programa kar gven olumas sonrasnda 9,6 milyar dolar yabanc sermaye girii olmutur. 2001 ylnda ubat aynda meydana gelen kriz ise 14,6 milyar dolar sermaye kyla sonulanmtr. Sermaye klarnn ilk etkisi dviz kurlar zerine olmu ve 2000 yl sonunda 0,675 TL olan dolar kuru 2001 yl sonuna kadar %114 orannda ykselerek 1,446 seviyesine ulamtr. Dviz kurunda meydana gelen ykseliler balangta faiz oranlar zerinde etkisini hissettirmitir. Dviz ve faizdeki art enflasyon beklentisini artrm dolaysyla da beklentilerde ktleme meydana gelmitir. Buna paralel olarak i piyasada tketim ve retim dzeylerinde ar dler meydana gelmitir.
Tablo: 19 2000-2007 Baz Makro Ekonomik Gstergeler Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Byme Oran 6,3 -9,5 7,9 5,9 9,9 7,6 6,0 4,7 GSMH (Milyon Dolar) 201463 144607 182929 238408 301635 362769 399712 485313 zel Sektr Sabit Yatrm /GSMH 15,9 12,6 11,0 11,3 14,2 15,0 16,2 15,3 Kii Ba GSMH (Dolar) 2963 2134 2662 3425 4256 5042 5760 6912 sizlik Oran 7,0 8,9 10,8 11,0 10,8 10,6 10,2 10,3

Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan alnmtr.

Ekonomide talep daralmas doal olarak yatrm ve milli gelir seviyeleri zerinde olumsuz etki meydana getirmitir. 2000 ylnda %6,3 orannda byyen ekonomi 2001 ylnda %9,5 orannda klmtr. Gayri safi milli hslada meydana gelen bu klme ekonomide yaklak 57 milyar dolarlk d meydana getirmitir. Milli hasla seviyesinde dolar baznda bu klme kii bana gelir seviyesine de sirayet etmi ve 2000 ylnda 2963 dolar dzeyinde iken 2001 ylnda bu deer 2134 dolar dzeyine inmitir. Ekonomide meydana gelen bu klme istihdam seviyesini de olumsuz etkilemitir. 2000 ylna gre baktmzda 2000 ylnda %7 olan isizlik oran 2001 ylnda %8,9 seviyesine ulamtr. te yandan dviz kurunda meydana gelen ani ykseli ve piyasada belirsizliin hakim olmas hazinenin borlanma maliyeti zerine etkili olmutur. Bu balamda 2000 ylnda %38 eklinde ve 410 gn vadeli gerekleen i borlanma deerlerinde olumsuz deiim meydana gelmitir. 2001 yl mart aynda devlet i borlanma senetleri ortalama faiz oranlar %193 seviyesine trmanm ve vadesi de 98 gne dmtr. 2001 yl sonuna gelindiinde ortalama borlanma faiz oranlar %96,2 ve vadesi 148 seviyesinde gereklemitir. Devlet i

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1318 / 1404

borlanma senetlerinin vade srelerindeki azalma ve faiz oranlarndaki ykselme kukusuz ki kamunun borlanma maliyetini artrmtr1979. Bunun yannda devlet borlanma katlar faiz oranlarndaki arta ilikin olarak reel faiz oranlarnn ykselmesi zel sektrn finansman maliyetlerini de etkilemi ve yatrmlarda nemli oranda d olmutur. Yatrmlardaki bu daralma Trkiyede retim ve verimlilik dzeylerinde kayda deer seviyede olumsuzluk meydana getirmitir1980. Hazine ihalelerinde 2000 yl iin reel faiz oran negatif (-0,7) iken, 2001 ylnda %16,4e km, 2002 ve 2003 yllarnda ise srasyla %26,3 ve %22,5 dzeylerinde gereklemitir. Reel faizlerdeki art zel sektrn finansman maliyetine yansm ve yatrmlar nemli oranda dmtr. 2000 ylnda zel sektr sabit sermaye yatrmlarnda %10,5 orannda art olmu ve 32 milyar ABD dolarna ulamtr. Bunun yannda kriz yl olan 2001 ylnda %43,1 orannda azalarak 18,2 milyar ABD dolarna dmtr. Yatrmlardaki bu azalma reel faiz oranlarnn %20den yksek seyrettii 2002 ve 2003 yllarnda da devam etmitir. 2000 ylndaki yatrm dzeyi 2004 ylnda ancak alabilmitir. Yatrmlarn 2000 ylndaki miktarnn 2001, 2002 ve 2003 srdrlebildiini kabul ettiimizde zel sektrn toplamda 30 milyar ABD dolar deerinde daha fazla yatrm yapabilecei kolaylkla hesaplanabilecektir.
Tablo: 20 Enflasyon, Dviz Kuru ve Faiz Oran Gstergeleri Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Tfe 39,0 68,5 29,7 18,4 9,4 7,7 9,7 8,4 fe 32,7 88,6 30,8 13,9 15,4 2,7 11,6 5,9 Dolar Kuru 0,675 1,446 1,642 1,402 1,348 1,349 1,419 1,170 D. Kuru Deiim Oran 24,4 114,3 13,5 -14,6 -3,8 0,1 5,2 -17,9 DBS Faiz Oran 38,0 96,2 63,8 45,0 25,8 16,9 18,2 18,8 Reel Faiz Oran -0,7 16,3 26,3 22,5 15,0 8,5 7,7 9,6 Dv. Tev. Hes./M2Y 47,1 52,2 55,1 49,8 41,4 35,9 33,1 33,9

Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan alnmtr.

140 120 100 80 60 40 20 0 20 40 Tfe D.KuruDeiimOran DBSFaizOran 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Grafik-7: Enflasyon, Kur ve Faiz Oranndaki Deimeler


1979

Kalknma Bakanl, 1996-2001 Dneminde Yaanan Krizler ve Etkileri Raporu, Ankara, 2012, s. 10. (Kalknma, Rapor). Kalknma, Rapor, s. 10.

1980

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1319 / 1404

Trkiyede retim ve yurt ii talep miktarnn ithalata bamllk katsays yksek dzeydedir. Bu nedenle dviz kurlarndaki hzl artn etkileri 2001 yl ierisinde kendisini gstermi ve 2000 ylnda %39 olan tketici mallarndaki fiyat art 2001 ylnda %68,5 oranna kmtr. Makro ekonomik istikrarszln varlnda ve sermaye hareketlerinin serbest olduu koullarda ulusal parann fonksiyonlarn yerine getirememesinden dolay ekonomik ajanlar istikrarl ve konvertibl olan baka lke paralarna ynelmektedirler. Dolarizasyonun gstergelerinden birisi olan dviz tevdiat hesaplarnn M2Yye oran 2001 krizi sonrasnda %55 seviyelerine kmtr. Dolarizasyon, bata mevduat olmak zere kaynak yapsn olumsuz etkilemitir. Yurt ii makroekonomik istikrarszlk, bankaclk sektrnn zellikle mevduata dayal kaynak yapsn dolarizasyondan dorudan etkilemitir. Bu durum, hem yabanc para cinsi tasarruf sahiplerinin hem de yabanc para kredi mterilerinin, bankaclk sistemi dna, kaymalarna neden olmutur1981. 2001 Krizinin Kamu Mali Dengesine Etkisi 2000 yl banda uygulamaya konulmu olan Ekonomik Programn nemli amalarndan biri kamu kesimi borlanma gereinin azaltlmas ve kamu finansmannn dengeli bir ekilde yrtlmesi olmutur. Bu erevede, uygulanan sk maliye politikalar, elde edilen zelletirme gelirleri ve d piyasalardan uygun koullarda salanan kaynaklar ile i borlanma ihtiyacnn azaltlmas ve kamu bor stokunun GSMHye orannn uluslararas kabul grm seviyelere indirilmesi hedeflenmitir. Fakat 2001 yl ubat ay sonlarna doru patlayan kriz sonrasnda meydana gelen yksek faiz ortam var olan kamu dengesizlii problemini krklemi, kamu kesimi ksa vadede mali sistem ierisinde i bor stokunu evirme sorunuyla kar karya kalmtr.
Tablo: 21 Kamu Dengesine likin Gereklemeler Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KKBG/GS T. Borlar YH (Bin TL) 8,9 36.420.620 12,1 122.157260 10,0 149.869.691 7,3 194.386.700 3,6 224.482.922 -0,1 244.782.000 -1,9 25.1470.121 0,1 255.310.132 Bor/GSM H 29,1 69,2 54,4 54,5 52,3 50,3 43,6 40,4 .B. dem./ Serv. 49,5 24,6 30,8 32,0 27,9 22,8 24,7 27,0 Faiz Bor Bor Bor Faiz Serv./Gsmh d./ Gsmh 29,9 14,8 93,1 22,9 51,2 15,8 46,6 14,7 42,7 11,6 35,8 8,1 27,4 6,7 24,6 6,5

Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan alnmtr.

Yukardaki tabloda 2000-2007 yl kamu kesimi i borlanmasna ilikin deerler ve bu deerler ile dier ekonomik deikenlere oran sunulmutur. Tablodan da grlecei zere Kasm 2000 ve ubat 2001 krizler sonrasnda kamu kesimi borlarnda nemli oranda artlar sz konusudur. nk bu dnemde yukarda da belirtildii zere finansal kesimde faaliyet yrten 20 bankann Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devri yaplmtr. Devredilen bankalarn mali ykmllklerinin Hazineye devri ile bor miktar ykselmitir. 2001 ylnda i borlarda katndan daha fazla art yaanmtr. Toplam kamu kesimi borlanma

1981

BDDK, Tebli, s. 13.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1320 / 1404

gereinin gayri safi yurt ii hslaya oran yaklak %50 orannda ykselmi ve % 8,9dan %12,1e kmtr. 2000 yl sonrasnda kamu i borlanmasnn nemli oranda tahvil ile gerekletirildii dikkate deerdir. 2000-2004 yllar aralnda i borlanmalarn yaklak yzde 15i bono, yzde 85i tahvil eklindedir. 2005 ylndan itibaren bonolarn orannda nemli d olmu ve 2005-2007 dnemi iin kamu i borlanmalarnda bonolarn pay ortalama % 4,5 seviyesine inmitir. 2007 yl iin bonolarn pay %2,4 dzeyine inmi, tahvillerin pay ise 97,6 seviyesine kmtr. 2001 krizi sonrasnda gelien sre itibariyle bonolarn paynda azal, tahvillerin paylarnda art gzlenmesi uygulanan istikrar program ve oluan siyasi istikrar sonrasnda i borlanmada vade basksnn giderek azaldn ifade etmektedir. Bor ykndeki dn srdrlebilmesi mali disiplinin yan sra, etkin bir borlanma politikasnn izlenmesini gerektirmektedir. Borlanma maliyetleri derken vadelerin uzamasn ngren sz konusu erevede, uzun vadeli deiken faizli senetlerle borlanlmasnn nemli etken olduu sylenebilir1982. 2001 yl sonras istikrar programyla birlikte uygulamaya konulan yapsal reformlar ve salanan mali disiplin faiz oranlarn bir nebze kontrol edilebilir dzeye indirmitir. Buna ilave olarak faiz d fazla hedefinin tutturulmas milli gelir, bte harcamalar ve vergi gelirleri ierisindeki faiz yknn azalmasna katk yapmtr. zellikle 2005 ylndan sonraki iki yllk srete faiz demelerindeki gereklemelerin gelimi ekonomilere benzer grnm arz etmesi, Trkiyenin uzun zamandan beri zledii tabloyu yakalamas balamnda nemlidir. Trkiyede mali basknln azalmas ve finansal sistemin hacim kazanmas hi kukusuz faiz oranlarnn ynn aa doru ekecektir. Faiz oranlarnn dmesi bir taraftan enflasyonist beklentileri krarken, dier taraftan da kaynaklarn zel kesimin yatrmlarn daha uygun koullarda gerekletirmesine yardmc olmakta ve ekonomik bymeye katk salamaktadr. Bu balamda 2001 sonrasnda kamu kesiminin bor yk yllar itibaryla azal gstermi olmasna ramen, uzun sre bor yknn faiz oranlar zerindeki etkisi devam etmitir. 2001-2007 dneminde i bor servisinin %27,3 faiz demelerine tahsis edilmitir. Daha nce de ifade edildii gibi faiz oranlar ekonomik parametreler yannda belirsizlik, gvensizlik ya da gerginlik ortam gibi faktrlerin etkisinde kalmaktadr. Bu balamda ubat 2001 krizi sonrasnda nominal faiz oranndaki ykselie paralel olarak reel faiz oranlarnda da art meydana gelmitir. yle ki 2001 krizi srasnda gecelik nominal faizler %7000 gibi deerlere ulam ve Trkiyenin krlmas g bir rekora ulamasna neden olmutur. Bizim gibi gelimekte olan lkelerde risk priminden dolay % 4-5 deerine kadar olan reel faiz oran kabul edilebilir seviyelerdir. Bunun zerindeki reel faiz orannn ise ekonomik performans zerinde olumsuz etki yapacan syleyebiliriz1983. Reel faiz oranlarnn ortalama %5 orannda olduunu varsaydmzda 2001-2007 yllar arasnda yksek reel faiz demesinin Trkiyeye maliyeti 90 milyar dolar deerindedir. te yandan i borlarn faiz demelerinin milli gelire orannn kabul edilebilir boyuta geldii 2006 ylnda i bor faiz demelerinin milli gelire oran ayn zamanda 1997 ylnn deeri olan %6,7 oranna eittir. borlarn faizlerinin gayri safi milli haslaya orannn sabit kaldn varsaydmzda 2001-2007 dneminde yksek faiz demelerinin ekonomiye maliyeti 78,0
1982 1983

TCMB, Elektronik Veri Datm Sistemi, 2006, http://www.tcmb.gov.tr/, s. 49. Acar, s. 83.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1321 / 1404

milyar dolardr. Her iki hesaplamadan ulalan sonular bize eitli nedenlerden dolay artan kamu aklarnn finansman sorunu ile yakndan ilikili olan faiz oranlarnn ykselmesinin 75 milyar dolarn zerinde devlete ek maliyet getirdiini gstermektedir. 2001 Krizinin D Dengeye Etkisi Krizin meydana geldii 2001 ylnda d ticaret dengesizliinde olumlu deiim sz konusudur. hracatta yaklak 4 milyar dolar art, ithalatta ise 13 milyar dolar azal olmutur. Dolaysyla toplam bazda devalasyon sonras 17 milyar dolar civarnda bir nceki yla gre d ticaret dengesinde pozitif gelime olduunu sylemek mmkndr. te yandan ulusal parada deer kaybnn beklenen etkileri vermesinde ihracat ve ithalatn talep esneklikleri nemlidir. thalatn ve ihracatn talep esnekliinin yksek olmas devalasyondan beklenen sonucun alnmasna yardmc olmaktadr. Tersi durumda ise ihracat ve ithalat rakamlar arzulanan byklkte gerekleemeyecektir. Bu adan Trkiyede devalasyon sonrasnda ihracat, ithalat ve d borlar balamnda ayn miktarda yabanc para karlnn daha fazla mal ve hizmet sat ile gereklemesi, devalasyonun maliyetini gstermesi bakmndan nem arz etmektedir. Buna gre ulusal paradaki deer kaybnn ncesi ve sonras kyaslandnda ihracatta 11 milyar dolar, ithalata ise 9,5 milyar dolar deerinde daha fazla mal ve bedel demesi meydana gelmitir. Dolaysyla devalasyon sonras d ticaret asndan 2,5 milyar dolarlk bir kayp sz konusu olmutur.
Tablo: 22 D Dengeye likin Gstergeler (Milyon Dolar) Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 hracat 27.775 31.334 36.059 47.253 63.167 73.476 85.535 107.272 thalat 54.503 41.399 51.554 69.340 97.540 116.774 139.576 170.063 Dor. Yabn. Ser. 982 3.352 566 688 1.092 8.134 16.982 18.394 Topl. D Borlar 118.602 113.592 129.559 144.079 160.992 169.919 207.736 249.478 Kamu D Borcu 64.171 71.480 86.536 95.217 97.078 85.836 87.265 89.326 zel Kesim D Borcu 54.431 42.112 43.023 48.863 63.914 84.083 120.471 160.152

Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan alnmtr.

te yandan d bor demeleri bakmndan da devalasyonun olumsuz etkisinden bahsedebiliriz. Ulusal parann d deerindeki gerilemenin ardndan 24,6 milyar dolarlk d bor demesi bir nceki yla kyasla 11,3 milyar dolar daha fazla mal ve hizmet sat ile karlanm olunmaktadr. Buradan hareketle ihracat, ithalat ve d bor servisi balamnda krizin yaklak 13,8 (2,5+11,3)milyar dolar ek maliyet getirdii sylenebilir.
Tablo: 23 D Bor Gstergelerine likin Gelimeler (Milyon Dolar); (%) Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 D.Bor/GS MH 44,7 57,7 56,2 47,3 41,2 35,3 39,5 38, 5 D. Bor Servisi 21.937 24.623 28.852 27.810 30.488 36.803 39.264 47.991 Faiz 6.299 7.134 6.402 6.987 7.148 8.034 8.556 10.118 Anapara 15.638 17.489 22.450 20.823 23.340 28.769 30.708 37.873 IMF 1.0876 88 6.138 1.731 4.681 7.778 7.492 5.117 Dolar Kuru 0,675 1,446 1,642 1,402 1,348 1,349 1,419 1,170

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1322 / 1404

Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan alnmtr.

Bunun yannda IMF ile yaplan grmeler sonrasnda varlan mutabakatlar dorultusunda 2008 ylna kadar destek kredisinin alnmaya devam edildii grlmektedir. Buna gre 20002008 yllar aralnda IMFden yaklak 48,7 milyar dolar destek kredisi alnm, alnan bu kredinin maliyeti 6 milyar dolar seviyesinde gereklemi ve dolar baznda %12,3 gibi olduka yksek oran zerinden faiz demesi yaplmtr. 2001 Krizinin Finansal Sektre Etkisi 2001 ylnn ubat meydana gelen bu ikiz kriz bankaclk sektrndeki yapsal sorunlarn zmne ynelik kapsaml bir programn gerekliliini gstermitir. Gl ekonomiye gei program balamnda finansal sektrn glendirilmesi amacyla kamu ve zel sektre ynelik bir ok kararlar alnmtr. Bu kararlar kamu bankalarn finansal sistem iinde bir istikrarszlk unsuru olmaktan karmay hedeflemi ve grev zarar alacaklarnn tasfiyesi, ksa vadeli ykmllklerin azaltlmas, kamu bankalarna sermaye destei salanmas, mevduat faizlerinin piyasa faizlerine uyumlu hale getirilmesi ve kredi portfynn etkin ynetimi alanlarnda younlamtr. Kamu bankalarnn, zel bankalar ve banka d kesime olan ksa vadeli ykmllklerinin azaltlmas amacyla, Hazineden alm olduklar zel tertip tahviller karlnda Merkez Bankasndan repo veya dorudan sat yoluyla likidite temin etmeleri salanmtr. Bu suretle, 16 Mart 2001 itibaryla 8,5 milyar TL civarndaki ksa vadeli ykmllkler sfrlanmtr. Hazine Mstearl, kat deitirme ve nakit deme suretiyle erken itfa yoluyla kamu bankalarnn nakit girilerinin ve likidite pozisyonlarnn dzenli bir yapda gelimesine ve bylece bu bankalarn ksa vadeli borlanma faiz oranlar zerindeki basklarnn azalmasna katkda bulunmutur. Bunun yannda sermaye yaplarnn glendirilmesi amacyla byk blm menkul kymet olmak zere 2001 ylsonu itibaryla 3,6 milyar TL civarnda sermaye destei salanmtr. Bu balamda kamu bankalarnn grev zarar 19 milyar dolar ve kamu bankalarna yaplan sermaye destei 2,9 milyar dolar seviyesinde olduuna gre, 2001 bankaclk krizinin kamu bankalar zmleme maliyeti toplamda 21,9 milyar dolar dzeyindedir1984. Trkiyede finansal liberalleme sonrasnda zel bankalarn saylarnda art kaydedilmi ve banka says 81e kadar ykselmitir. Daha nce de deinildii zere kurulan bu bankalarn sermaye yaplar arzulanan seviyeden dk, etkin denetimden uzak ve asli fonksiyonlarndan uzak faaliyet yrten yapdadrlar. Bu nedenle ubat 2001 krizinin bankaclk sektr zerindeki etkisi de derin olmutur. ubat 2001 krizi ile Trk bankaclk sektrndeki i denetim ve risk ynetimi zafiyetleri, belirgin bir biimde grnmtr. Gerekleen riskler, zararn hzla artmasna ve zaten yetersiz olan z kaynaklarn erimesine neden olmutur. Sektrn Aralk 2001 itibaryla zarar
1984BDDK,

Tebli, s. 57. Zira Komisyona bilgi veren Sayn Ahmet ERTRK bu durumu Halk Bankas ve Ziraat Bankas grev zarar diye milyarlarca dolar zarara uradlar ve biraz sonra vereceim ama ncelikle bu rakam telaffuz etmek istiyorum, o gn sadece kamu bankalarn ekonominin iinde tutmak iin, tekrar ayaklar stnde alr hle getirmek iin 23 milyar dolar para aktarld eklinde ifade etmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1323 / 1404

10,5 milyar TLye ulam olmas (toplam aktiflerin %6,1i) krizin en arpc gstergelerinden birisidir. Ayrca bu srete artan dviz kuru ve ykselen faiz, kaynak maliyetini ykseltmitir1985. Yukarda da belirtildii zere, Trkiyede bankaclk faaliyetlerinin sektrn gereklerine uygun ekilde yaplmamas srecinde ortaya kan isel ya da dsal oklarn ardndan eitli dnemlerde baz bankalarn ynetimlerine el konulmutur. 1994-2003 yllar arasnda 20si temett hari ortaklk haklar ile ynetim ve denetimi TMSFye devredilen, be adedi ise faaliyet izni kaldrlarak iflasna karar verilen olmak zere toplam 25 banka bulunmaktadr. 1994 ylndan itibaren haklarnda iflas karar verilen ve temett hari ortaklk haklar fona devredilen bankalara ilikin olarak tasfiye, zmleme ve geri kazanm almalar devam etmektedir. Fona devredilen bankalarn devir zararlarnn, devir tarihleri itibaryla ABD dolar trnden karlklarnn toplam 24.044 milyon dolar seviyesindedir. Faaliyet izni kaldrlan veya ynetimi ve denetimi TMSFye devredilen toplam 25 bankann zmleme srecinde tarihi deerler ile toplam 31,4 milyar ABD dolar kaynak ihtiyac hasl olmutur. Bu kaynan 4,2 milyar dolar fon kaynaklarndan, 25,9 milyar dolar Hazine Mstearlndan borlanma ve 1,3 milyar dolar Merkez Bankasndan kullanlan avanslar eklinde temin edilmitir1986. zel sektr ve kamu sermayeli bankalarn yeniden yaplandrlmasnn lkeye maliyeti 53,3 milyar ABD dolar seviyesindedir. Dier taraftan, zellikle 2001 krizinin bankaclk sektrnde derin hissedilmesinin nedenlerinden birisi de z kaynaklarn arzulanan dzeyden aa olmasdr. Bunun sebebi ise ortaklarn gerektiinde sermaye destei salayacak mal gce sahip olmamalar veya bu konudaki isteksizlikleridir. 2000 ylnn Aralk aynda 4,2 milyar dolar olan bankaclk sektrnn toplam dnem net zarar 2001 ylnda yaanan bu kriz sonrasnda yaklak 2,7 milyar dolar artm, 6,9 milyar dolar TL dnem zarar gereklemi ve ayrca, zel bankalarn sermayesi 6 milyar dolar civarnda erimitir. Finansal piyasalarn performansn izleme aralarndan dieri ise hisse senetlerinin gnlk ilemlerinin yapld borsadr. Trkiyede MKB (stanbul Menkul Kymetler Borsas) hisse senetlerinin al-veri ilemlerinin yrtld piyasadr. Tablo 25te bu piyasada ilem gren hisse senetlerinin toplam borsa kymeti kapitalizasyon deeri ile gsterilmektedir. Ayrca borsada ilem gren irketlere ait bir ok menkul kymet ve deerli evrakn oransal olarak deiimini lmeye yarayan toplu endeks deerleri sunulmutur.
Tablo: 24 MKBye likin Gstergeler (Milyon Dolar); (%) MKB Endeksinde Kapitalizasyon MKB (100 End.) De. Oran Deeri 14476,5 149,9 695.074,2 10138,2 -30,0 476.887,2 10986,9 8,4 344.015,3 12271,0 11,7 690.027,8 19911,8 62,3 980.730,5 29382,2 47,6 1.628.144 39778,6 35,4 1.637.745,2 48239,4 21,3 2.899.857,1

Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

lem Hacmi 180.123 79.945 69.990 99.406 146.511 197.074 222.399 291.409

1985 1986

BDDK, Tebli, s. 29. Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu, TBMM Darbeleri Aratrma Komisyonuna Sunulan Rapor, 2012, s. 2

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1324 / 1404

Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB ve Kalknma Bakanlnn elektronik veri sunum sayfasndan alnmtr.

60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

MKB100Endeksi Grafik-8: MKB 100 Endeksi

Tablodan da izlenecei zere yllk ortalama bazda 2001 ylnda MKBde tm endeks deerinde 2001 ylnda %30 orannda azal olmu ve endeks deeri 10138 seviyesine dmtr. Endeks kriz ncesi deerine ancak 2004 ylnda ulaabilmitir. Buna ilave olarak krizin yaand ay olan 2001 yl ubat aynda ortalama borsa endeksi 9291 deerine inmitir. te yandan borsa kapitalizasyon deeri krizin yaand 2001 ve devamndaki 2002 yllarnda d gstermitir. lgili yllara ilikin borsa kapitalizasyon deerleri srasyla 476,8 ve 344 milyar dolar dzeyine dmtr.

28 ubat Srecinin lke Ekonomisine Maliyeti


Trkiyede halkn oylaryla ynetime gelen siyasi iktidarlarn askeri devlet geleneiyle badamayan icraatlarn takiben eitli ekillerde askeri mdahaleler meydana gelmitir. Askeri mdahalelerin nedenleri ve sonular asndan deerlendirildiinde siyasi, sosyal ve ekonomik unsurlarn ne kt grlmektedir. Bu balamda 28 ubat darbesi irtica tehdidi ve laikliin elden gitme tehlikesi bahanesiyle dnemin iktidarn deitirmeye ynelik olarak asker, medya ve i dnyasnn ittifakyla yaplmtr. Bu dnemde hukuk devleti kurallar hie saylm ve demokrasiye sistem dndan mdahale edilerek siyasi iktidar bask kullanlmak suretiyle deitirilmitir. Bu mdahalenin siyasi ve sosyal bazda etkileri yannda ekonomik bakmdan da etkileri sz konusu olmutur. Bu almada 28 ubat darbesinin Trkiye zerinde yapm olduu etkinin ekonomik boyutu ele alnmtr. Mikro ekonomik deikenlere ynelik veri elde etme yada elde edilen verilere ilikin gvenilirlik sorunu yannda baz deikenlerin kayt altnda bulunmamasndan dolay daha ok makro ekonomik deikenler esas alnarak 28 ubat srecinin ekonomiye etkileri incelenmeye allmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1325 / 1404

Demokratik usullerin geerli olduu ekonomilerde effaf kurallarn bulunmas bir taraftan belirsizlii azaltrken, dier taraftan yneticilerin kaynaklar gayri meru aralar kullanarak bir bakasna devretmelerini ve politik arla gitmelerini engellemektedir. Demokrasi politik gcn bar ve ngrlebilir biimde transferini ifade ederken, otokrasilerde politik g iddetle ve intizamsz biimde transferlere konu olmaktadr. Bu trden ynetimlerde kamu harcamalarna ilikin byklkler siyasal karar alma srecinde bask ve kar gruplarnn rant kollama faaliyetleri yoluyla aktif grevler ald ve kamu harcamalar kompozisyonunu byme ve kalknmann finansman yerine hi de rasyonel olmayan kiisel ya da grupsal karlar dorultusunda belirlenmektedir. Nitekim Trkiyede 1997 ylndan itibaren kamu harcamalarnn kullanmnda ekonomik kriterlerin gz ard edilmesi yannda harcamalarn finansmannda da ekonomik rasyonaliteden uzaklalmasnn meydana getirdii sorunlar borlanmay besleyen ve daha maliyetli konuma getiren sebeplere dnmtr. Bu dnemde kamu ve bankalar asli grevlerinden uzaklamlardr. Poplist politikalarn finansman amacyla kamu bankalarnn kullanlmas bu bankalarn grev zararlar yazmalarna neden olmutur. 2001 krizi sonrasnda finansal sistemin glendirilmesi srecinde kamu bankalarnn grev zararlarnn lkeye maliyeti 21,9 milyar dolar seviyesindedir. te yandan yzde 100 mevduat garantisi altnda zel sektr bankalar zayf denetim altnda toplam olduklar fonlar geri dn olmayan ekonomik birimlere transfer etmeleri, z kaynaklar yetersiz ve kk lekli zel bankalarn risklere kar krlganln artrmtr. Nihayetinde bankaclk grevini yerine getiremeyecek hale gelen irketlerin ynetimlerine TMSF tarafndan el konulmutur. TMSFnin ynetimlerini devrald 25 banka iin 31,4 milyar dolarlk kaynak ihtiyac domutur. Sonu olarak zel sektr ve kamu sermayeli bankalarn yeniden yaplandrlmasnn lkeye maliyetinin 53,3 milyar ABD dolar olduunu ifade edebiliriz. Trkiyede yksek kamu borlanma gereine bal olarak artan faiz oranlar bir taraftan zel sektr yatrmlarn dolaysyla da byme srecini olumsuz etkilerken, dier taraftan da bankaclk kesiminin asli grevinden uzaklamasna ve daha ok Hazinenin fon ihtiyacna cevap verecek yapya brnmelerine neden olmutur. Bankaclk sektr kredilerinin toplam aktiflere oran 1990de %47, 1994te %39 ve 2001de %24,6 olarak gereklemitir. Bunun yannda yksek faiz oranlar reel kesimin finansman maliyetlerini artrm ve yatrmlarda gerileme meydana gelmitir. 28 ubat sreci sonrasnda oklara kar krlganlklarn daha da ykselmesiyle 1999 ve 2001 yllarndaki ekonomik klmelerin yatrmlara olumsuz yansmalar 47 milyar ABD dolar civarndadr. Kamusal denge sorununa bal olarak artan faiz oranlar, ilgili dnemde buradan beslenen kesimi ziyadesiyle tatmin ederken, halkn refah dzeyi zerinde olumsuz etki yapmtr. Devlet i borlanma senetlerinin bankalarn toplam aktiflerindeki pay 1990 ylnda %10 iken, bu oran 1999da %23 seviyesinde gereklemitir. Kamu kesiminin faiz harcamalarnn gayri safi milli haslaya orannn deimediini kabul ettiimizde 1997-2007 periyodunda yaklak 119 milyar ABD dolar fazladan faiz giderlerine harcama yapld grlmektedir. Bunun yannda ilgili dnemde hkmetlerin yapsal sorunlara kaytsz kalmas ve poplist harcamalarn finanse etmek iin yksek faiz oranlarn tevik etmeleri ksa vadeli sermaye akmlarn tevik etmi ve kur-faiz arasndaki makasn almasna neden olmutur. Bylesi durumlarda ekonomi ksa vadeli sermaye akmlarna kar bamllk katsays ykselmekte ve meydana gelen cari an srdrlemez boyuta ulatnn hissedilmesinin akabinde sermaye klarnn yaanmas, iktisadi bymeyi olumsuz etkilemekte ve byme performansn istikrarsz klmaktadr. Bu balamda 1999 ylnda meydana gelen ani sermaye klarnn ardndan ekonomide %6,1 orannda, 2001 ylndaki sermaye klar sonrasnda ise gelir seviyesinde %9,5 orannda daralma sz konusu olmutur. ki dnemdeki sermaye klar sonrasnda gayri safi milli hasla dzeyinde toplamda 75 milyar ABD Dolar azal meydana gelmitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1326 / 1404

Yabanc sermayenin bir lkede yatrm yapmas iin siyasi, ekonomik istikrar ve krllk oranlar nemli faktrler arasnda bulunmaktadr. Bu anlamda sk sk darbelerin yapld, konuulduu ya da tehlikesinin bulunduu ekonomilerde yabanc sermaye girileri snrl dzeyde kalmaktadr. Bunun yannda fiyat istikrarnn olmad, piyasada gven unsurunun eksik bulunduu ve karllk oranlarnn tahmin edilemedii ekonomilerde dorudan yabanc sermaye girileri beklentilerin altnda kalmaktadr. Kresel bazda sermaye girilerine ynelik genel eilimlerin younlat 1994-2001 yllar arasnda Trkiyeye ynelik dorudan sermaye yatrmlar beklentilerin altnda kalmtr. Meksika ve Brezilya rneklerinde 1995-2000 periyodu iin dorudan yabanc sermaye girilerinin gayri safi yurtii hslaya oran Brezilyada %3 ve Meksikada %3,2 dzeyinde iken ilgili yllarda Trkiye iin bu oran %0,4 seviyesindedir. Milli gelirin %2 seviyesinde sermaye girilerinin olacan varsaydmz takdirde 16,5 milyar $ daha fazlanet dorudan yabanc sermaye girilerinin olacan syleyebiliriz. Trkiyede bir taraftan yatrm ve retimde bulunmas iin yurt dndan yabanc sermayenin gelmesini istenirken, dier taraftan da kendi bnyesinde bulunan yerli sermayenin bir ksmna yeil sermaye ad verilerek, sahiplerinin yatrmlarn engelleme veya rettikleri mallarn baz kurumlarda satna izin verilmeme gibi bir uygulama 28 ubat darbesi sonrasnda yaamtr. te yandan ulusal parada deer kaybnn beklenen etkileri vermesinde ihracat ve ithalatn talep esneklikleri nemlidir. thalatn ve ihracatn talep esnekliinin yksek olmas devalasyondan beklenen sonucun alnmasna yardmc olmaktadr. Tersi durumda ise ihracat ve ithalat rakamlar arzulanan byklkte gerekleebilmektedir. Bu adan Trkiyede 2001 ylnda meydana gelen devalasyon sonrasnda ihracat, ithalat ve d borlar balamnda ayn miktarda yabanc para karlnn daha fazla mal ve hizmet sat ile gereklemesi nedeniyle kazantan ziyade maliyet unsuru olmutur. Ulusal paradaki deer kaybnn ncesi ve sonras kyaslandnda ihracat, ithalat ve d bor servisi balamnda kriz yaklak 13,8 milyar dolarlk ek maliyet getirmitir. Bunun yannda IMF ile yaplan grmeler sonrasnda varlan mutabakatlar dorultusunda 2008 ylna kadar destek kredisinin alnmaya devam edildii grlmektedir. Buna gre 20002008 yllar aralnda IMFden yaklak 48,7 milyar dolar destek kredisi alnm, alnan bu kredinin maliyeti 6 milyar $ seviyesinde gereklemi ve ABD dolar baznda %12,3 gibi olduka yksek faiz oranndan bor alnmtr. Trkiyedeki askeri mdahalelerin nemli nedenlerinden birisi askeri kesimin gelir dzeyinin, dolaysyla da hayat standartlarnn gerilemesidir. 1960 asker darbesi sonrasnda kurulan OYAKn 28 ubat sonrasnda siyasal etkinliini kullanarak finans sektrnde, zellikle de bankaclk alannda nemli gelimeler kaydetmitir. Ayn zamanda OYAK bu etkin gc sayesinde Smerbank TMSF den ok uygun bedel karlnda satn alm ve bu dnemde karlln nemli dzeyde artran nadir kurululardan birisi olmutur. 28 ubat ncesinde sralamaya giremeyen OYAK 2000 ylnda 4,9 milyar dolarlk ciroyla Ko ve Sabanc Holding'den sonra nc sraya yerlemitir. Son olarak 28 ubat sreci lkede beeri sermaye zerinde de etkili olmutur. 28 ubat kararlar sonrasnda TSK bnyesinden siyasi gr ya da dini tercihlerinden dolay 1600den fazla subayn grevine son verilmi, bu kiilerin baka kamu kurumlarnda almalar yasaklanm, hatta eitli ekillerde bask usulleriyle zel sektrde dahi almalar engellenmek istenmitir. te yandan irtica tehdidi bahanesiyle binlerce bartl renci madur edilmi, kamu kurumlarnda bartl alanlar ise ya ban amak ya da alt kurumdan ayrlmak zorunda braklmtr. Laiklik bahanesi altnda kendisine meslek edinmek ya da mesleini icra etmek isteyen bu bireylerin bata eitim ve salk olmak zere birok

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1327 / 1404

alanda istihdam olmalarnn engellenmesi, bir taraftan ekonomik gelime srecine negatif etki yaparken, dier taraftan da toplumsal bar zedelemitir. Bu balamda bir lkede demokratik ilevlerin geerliliini yitirdii darbe sreleri siyasi sonular yannda ekonomik sonular bakmndan da nemli tahribatlar meydana getirmektedir. Toplumsal reflekslerin tam olarak gelimedii Trkiye gibi lkelerde kamu kaynaklar rasyonaliteden uzaklalarak darbeyi destekleyen kar gruplarnn istekleri dorultusunda kullanlmaktadr. Ayn zamanda kendileri gibi dnmeyen dier gruplarn ekonomik aktiviteleri de eitli yntemler kullanlarak engellenmektedir. Bunun yannda kurumlarn ileyiinde piyasa kurallarnn dna klmas, iletmelerin muadil ekonomilere gre kk, younlamann az, risk ynetimi kltrnn tam olarak yerlemedii yapya brnmelerine neden olabilmektedir. Bylesi bir durumda ulusal ekonominin uluslararas platformda rekabeti kimlie kavumas mmkn olmad gibi dardan gelecek oklara kar krlganlk katsays da art gstermektedir. te yandan kreselleme srecine bal olarak lkelerin birbirlerine kar bamllklarnn giderek artt iinde bulunduumuz dnemde uluslararas sermaye akmlarnn bir lkede makro ekonomik performans zerindeki etkinlii daha da belirginlemektedir. Sermaye yetersizliinin bulunduu Trkiye gibi lkelerde demokrasinin kesintiye urad darbe dnemlerinde uluslararas sermayenin lkeye girileri de nemli oranda dmektedir. zetlemek gerekirse, demokratik ileyie dardan yaplan her trl mdahale ulusal ve uluslararas balamda iktisadi faaliyetlerin lke lehine gelimesine engel olmakta ve bedeli ar tahribatlar meydana getirmektedir. Finansal sistemin kresel boyut kazand gnmzde ortaya kan yeni frsatlar beraberinde baz riskleri de tamaktadr. Aratrmalar sermaye akkanlnn ykselmesi ile birlikte artan risklerden dolay meydana gelen krizlerin lkelerde daha yksek maliyetlere sebep olduunu gstermektedir. Bu bakmdan finansal sektrde risklerin nlenmesi yada risklerin ynetilmesi balamnda gl finansal yaplarn nemi daha da belirgin hale gelmektedir. Bu dorultuda zellikle finansal sektrde banka lisans verilmesine ilikin deerlendirmeler her trl siyasi etkiden uzak olmal ve yrrlkteki dzen gibi bamsz kurullarca yerine getirilmeli ve objektif artlara balanmaldr. Ayn ekilde mevcut ve yeni banka hakim ortaklarnn ve yneticilerinin evrensel standartlarda etik deerlere ve olumlu toplumsal imaja, sektrn gerektirdii lde srekli ve srdrlebilir sermaye birikimine sahip olan, kanun, mevzuat, kural ve prensiplere titizlikle uyan kiilerden olumasna zen gsterilmeli ve zel nem verilmelidir. Dier taraftan, gerek T.C. Ziraat Bankas, T. Halk Bankas ve T. Vakflar Bankas T.A.O. dan gerekse de Fona devredilen bankalara ilikin olarak ilgili kurum ve kurululardan Komisyonumuzca 1991-2001 dnemine ait, bankalarca kullandrlan ve tahsil edilemeyen en byk 100 kredi ve kullandrldklar kiilere ilikin bilgi ve belgeler talep edilmise de, sz konusu bilgiler 5411 sayl Kanunun 73. ve 159. maddeleri gereince banka ve mteri srr olduu gerekesiyle gnderilmemitir. Bu itibarla gerek Meclis tznde gerekse de 5411 sayl Kanunda deiiklikler yaplarak, sz konusu sr niteliindeki bilgilerin Meclis Aratrma Komisyonlarnca istenebileceine ynelik dzenlenmenin yaplmas gerekmektedir. Sonu olarak, siyasi ve ekonomik yapnn doal dinamiklere bal olarak deiimine mani olan d mdahaleleri ortadan kaldracak toplumsal refleksin oluturulmasna ynelik almalarn ilerlik kazanmas gerekmektedir. Bunun yannda demokrasiye mdahaleyi engelleyecek yasal dzenlemelerin de hayata geirilmesi, nmzdeki srete kaynaklarn

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1328 / 1404

daha etkin kullanld rekabeti retim yapan ekonomik yapnn oluumuna nemli dzeyde katk salayacaktr.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1329 / 1404

Deerlendirme ve Sonu
Demokrasilerde, milli iradenin dokunulmazl esastr. Trkiyede her on ylda bir gerekletirilen darbeler, milli iradeyi yok ederek, demokrasinin kesintiye uramasna yol am; Trkiyenin kanun devletinden, bir hukuk devletine dnmesini engel olmutur. Milletin temsil hakkn tehlikeye drecek her mdahale demokrasi, hukuk ve insan haklar gibi evrensel deerleri inemek anlamna gelmektedir. Millet iradesinin sreklilii ve aksatlmaya uratlmamas temsili demokrasinin temelidir. Bu yzden demokrasi, her koulda korunmas gereken ve kltr benliimize nakedilmesi gereken bir deerdir. Sivil toplumun gelimesi halkn huzur ve refahnn salanmasyla, eitim seviyesinin ve demokrasi bilincinin gelimi olmasyla mmkndr. Bunun iin ise siyasi ve iktisadi istikrarn kalc olmasnn zaruridir. Her lkede olduu gibi Trkiyede de, siyasi ve ekonomik istikrarn olduu dnemlerde iktisadi ve sosyal kalknma hz kazanm; buna mukabil istikrarsz dnemlerde istikrarszln bedelini tm millet demitir. Darbelerin meydana geldii ara rejim dnemlerinde, ekonomide yzlerce milyar liray bulan kayplar yaanm; bu dnemlerde ortaya kan kar evreleri ve rantiye snf merkezi bteden en byk paya sahip olmu; finansal vurgunlar yaplm, milletin vergileriyle oluan merkezi bte talan edilmitir. Trkiyedeki darbelerinsosyal, siyasal, psikolojik ve nemli lde ekonomik boyutlarnn olduu bilinen bir gerektir. 28 ubat mdahalesi de bu etkenler etrafnda ekillenerek darbeyi yapanlar asndan sz konusu boyutlar maniplasyon arac olarak kullanlmtr. Bu erevede 28 ubat mdahalesini karakterize eden iki ana unsurdan bahsetmek mmkndr. Bir ynyle lkede gelien olaylar karsnda psikolojik ortamn da etkisiyle halkn verdii tepkiler, dier tarafta ise devlet iinde bu refleksleri deerlendirerek siyasete mdahale etmeye alan yaplar karmza kmaktadr. Sivil ve askeri brokrasinin yrtme organna kar yrtt bu mcadelede halk hem darbe srecine maruz braklm hem de halkn hassasiyetleri ne srlerek mdahale iin bir ara olarak tercih edilmitir. 28 ubatn ekonomik boyutunun d etkenlerle birletii dnlen ynnde ise, dnemin Refah-Yol Hkmetinin bir d politika tercihi olarak kulland Mslman lkelerle diyalog nceliinin, belli sivil-askeri brokrasi evrelerinde Laik Cumhuriyeti tehdit eden bir olumsuzluk olarak formle edildii grlmtr. Buna gre Trkiyenin Bat sisteminin dna kmamas esastr. Bununla birlikte havuz sistemi diye tabir edilen ekonomi politikas dncesine kar, sermaye aklarnn belli bir ideolojik birliktelik temelinde odaklanmasnn hedeflendii ve bunun nemli lde gerekletirildii anlalmaktadr. Bu durum, ekonomik anlamda refah dzeyi yksek kesimlerin byk lde laikliin savunuculuunu yapan sivil-askeri brokratik elitleri

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1330 / 1404

desteklemesi, dier tarafta yer alan ve ounluu oluturan grece dk gelir seviyesindeki kesimlerin ise muhafazakr deerler etrafnda kmelenmesi sonucunu dourmutur. 28 ubat dnemine damgasn vuran ve siyasi ve kltrel ynleri daha ar basan laikmuhafazakar blnml doal olarak siyasete de yansmtr. 28 ubat atmosferinde hem lke ekonomisinin gelimesi ynndeki hamlelerin hem de demokrasi ve insan haklar gibi her milletin hak ettii evrensel deerlerin gelitirilmesini engelleyen atmac bir siyasetin hkm srdn sylemek mmkndr. Koalisyon hkmetinin icraatlarnn halka hizmet ynyle ve ekonomik deer yaratma potansiyelinden ziyade Trkiye ran m oluyor? benzeri sorgulamalarla deerlendirildii grlmektedir. Yapsal olarak Hkmetin emrindeki askeri brokrasinin dier sivil aktrlerle birlikte, irtica tartmalarnn toplum nezdinde alevlendirilmesinde ve hkmete kar kullanlmasnda nc rol oynad anlalmtr. Bu darbeye yeltenenler asndan toplumdaki dindarlama eilimi Refah Partisinin iktidara gelmesiyle belgelenmi olmaktadr. 28 ubat srecinde zellikle laiklik tanmyla ekillenen ideolojik tercih, kendisi hari her trl farkll dlam ve dman olarak grmtr. Bu yaklam irtica kavramn kendi belgelerinde i tehdit balyla resmiletirmitir. Sivil ve askeri brokrasiningc elinde bulunduranbir blmnn verdii kt snav, iinde bulunduklar Trk Silahl Kuvvetleri, yksek yarg ve niversiteler gibi ok nemli hizmet birimlerinin halkn gznde milletin kltr ve kimlik deerleriyle kavgal birer yap olarak deerlendirilmesine neden olmutur. rtica temelinde harekete geirilen ve dier kamu kurumlarna da sirayet ettii grlen fileme dalgalarnn yaratt madurlar hi phe yok ki bu srecin en dertli tanklar olmulardr. Meselenin silahl kuvvetler asndan belki de en can alc ksm mdahaleyi normal veya rutin bir prosedr olarak grme alkanldr. Harp Okulu mfredat almak suretiyle siyaseti ynetmeye talip olmak zlmesi gereken en ncelikli sorundur. Siyaset kurumuna, siyasetiye ve genel olarak sivillie ncelikle gvensizlik duygusu perspektifinden bakan asker zihniyetinin deimesi ordunun itibarna nemli bir katk salayacaktr. Bu bak asnn 28 ubat srecinde etkin olan dier evreler asndan da deimesi, Anadolu ve tarann temsil ettii muhafazakrla tepeden bakan anlayn terk edilmesi nem tamaktadr. Trk Silahl Kuvvetlerinin devletin idari yaplanmasndaki ana unsurlar ile demokrasinin yaamasna katk salad dnlen basn, niversite ve sivil toplum kurulular zerindeki lsz etki ve basks 28 ubat darbesini kanlmaz klan esas resmi gzler nne sermitir. Ordunun bu faktrleri kullanmak suretiyle mesaisinin nemli bir blmn milletin iradesiyle i bana gelen bir Hkmeti drmeye harcad grlmtr. Askerin yasal olarak kendisine tannan snr ihlal ettii ortadadr. Bu srete oluturulan gvensizlik ve korku havas dneme damga vuran zelliklerden biri olmutur. Bir anlamda toplumun, karar alma mekanizmalarnn ve ekonominin militerletirilmesine teebbs edilmitir. Bu ynleriyle 28 ubat srecini ekillendiren brokratik ve sivil yaplarn, yneticileri veya etkin konumdaki personelin elinde deyim yerindeyse oyuncak edildii anlalmaktadr. Bata filemeler olmak zere, kurumsal dzeyde atlm olan her keyfi admla birlikte 28 ubat gerekletirenlerin kendi hukuklarn hukuksuzluk temelinde oluturduklarn gstermitir. Bu adan bakldnda, esas olarak yasal mevzuatn darbe teebbslerine ak kap brakmayacak ekilde gzden geirilmesi nem tamaktadr. 28 ubat mdahalesi, bir lkenin ordusunun siyasilemesini ortaya koymas asndan son derece dikkat ekici bir srece iaret etmektedir. Nitekim Komisyonumuza gelen resmi

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1331 / 1404

belgeler nda ifade etmek gerekirse, Trk Silahl Kuvvetlerinin Refah Partisine olan menfi bakn iktidara gelmeden nce belli ettii grlmtr. Koalisyon kurulduktan sonra iktidardan dmesi iin yaplanlar ise kamuoyunun gz nnde cereyan etmitir. Bununla birlikte, asker dnda srece katkda bulunan unsurlarn etkiye ak veya kullanlmaya msait grntleri de demokratik deerler asndan sorgulanmaya muhtatr. 28 ubatn geneline bakldnda asker-toplum ilikisi asndan ibret alnacak ynlerinin olduu grlmtr. Ordu daha nce yaplan darbelerden farkl olarak dorudan silah tehdidiyle deil, baka brokratik, siyasi ve toplumsal aktrlerle bu sreci yrtmtr. Bir bakma darbeyi kurumsallatrmtr. Darbe srecinde yer ald dnlen ve millet iradesi kavramyla barmak gibi bir yol ayrmnda olan tm kesimler iin vicdan muhasebesi srecinin devam ettii mit edilmektedir. Gelimi ekonomi ve siyasi istikrar darbe teebbsleri nndeki en nemli bariyerlerdir. Demokrasi ve insan haklarnn gelitirilmesine ynelik olarak alnacak her karar madur olmu vatandalarmza denmesi gereken zr borcunun anlaml noktalarn tekil edecektir. Sonu olarak, denilebilir ki, 28 ubatta bir Trkiye klasii bir kez daha sergilenmitir. Bu klasiin ad Trkiyede Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana asker ve sivil brokraside var olan ve zaman zaman gn yzne kan atanm-seilmi veya devlet-hkmet ekimesidir. Bir Batlnn asla anlayamayaca bu dncenin arka plannda, Trkiyede kendisini devletin gerek sahibi olarak gren baz brokratlarn, toplumun iinden kan seilmilere ynelik derin gvensizlikleri yatmaktadr. Bu hastalkl dnce sahiplerine gre, Trkiyede seilmiler, bir baka deyile siyasetiler, nihai tahlilde, kendi menfaatlerini milli menfaatlerin zerinde gren kiilerden olumaktadr. Bu nedenle, siyasilerin, devlet ve devlet aygt tarafndan, her zaman ve her art altnda yakndan takip edilmesi ve gzetlenmesi zaruridir. Bu anlay, 1982 Anayasasndaki askeri ve yarg vesayetinin arkasnda yatan ana etkendir. 28 ubat srecinde, kamu ve bankalar asli grevlerinden uzaklamlardr. Poplist politikalarn finansman amacyla kamu bankalarnn kullanlmas bu bankalarn grev zararlar yazmalarna neden olmutur. 2001 krizi sonrasnda finansal sistemin glendirilmesi srecinde kamu bankalarnn grev zararlarnn lkeye maliyeti 21,9 milyar dolar seviyesindedir. te yandan yzde 100 mevduat garantisi altnda zel sektr bankalar zayf denetim altnda toplam olduklar fonlar geri dn olmayan ekonomik birimlere transfer etmeleri, z kaynaklar yetersiz ve kk lekli zel bankalarn risklere kar krlganln artrmtr. Nihayetinde bankaclk grevini yerine getiremeyecek hale gelen irketlerin ynetimlerine TMSF tarafndan el konulmutur. TMSFnin ynetimlerini devrald 25 banka iin 31,4 milyar dolarlk kaynak ihtiyac domutur. Sonu olarak zel sektr ve kamu sermayeli bankalarn yeniden yaplandrlmasnn lkeye maliyetinin 53,3 milyar ABD dolar olduunu ifade edebiliriz. Trkiyede yksek kamu borlanma gereine bal olarak artan faiz oranlar bir taraftan zel sektr yatrmlarn dolaysyla da byme srecini olumsuz etkilerken, dier taraftan da bankaclk kesiminin asli grevinden uzaklamasna ve daha ok Hazinenin fon ihtiyacna cevap verecek yapya brnmelerine neden olmutur. 28 ubat sreci sonrasnda oklara kar krlganlklarn daha da ykselmesiyle 1999 ve 2001 yllarndaki ekonomik klmelerin yatrmlara olumsuz yansmalar 47 milyar ABD dolar civarndadr. Devlet i borlanma senetlerinin bankalarn toplam aktiflerindeki pay 1990 ylnda %10 iken, bu oran 1999da %23 seviyesinde gereklemitir. Kamu kesiminin faiz harcamalarnn gayri

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1332 / 1404

safi milli haslaya orannn deimediini kabul ettiimizde 1997-2007 periyodunda yaklak 119 milyar ABD dolar fazladan faiz giderlerine harcama yapld grlmektedir. Bunun yannda ilgili dnemde hkmetlerin yapsal sorunlara kaytsz kalmas ve poplist harcamalarn finanse etmek iin yksek faiz oranlarn tevik etmeleri ksa vadeli sermaye akmlarn tevik etmi ve kur-faiz arasndaki makasn almasna neden olmutur. Bylesi durumlarda ekonomi ksa vadeli sermaye akmlarna kar bamllk katsays ykselmekte ve meydana gelen cari an srdrlemez boyuta ulatnn hissedilmesinin akabinde sermaye klarnn yaanmas, iktisadi bymeyi olumsuz etkilemekte ve byme performansn istikrarsz klmaktadr. Bu balamda 1999 ylnda meydana gelen ani sermaye klarnn ardndan ekonomide %6,1 orannda, 2001 ylndaki sermaye klar sonrasnda ise gelir seviyesinde %9,5 orannda daralma sz konusu olmutur. ki dnemdeki sermaye klar sonrasnda gayri safi milli hasla dzeyinde toplamda 75 milyar ABD Dolar azal meydana gelmitir. Fiyat istikrarnn olmad, piyasada gven unsurunun eksik bulunduu ve karllk oranlarnn tahmin edilemedii ekonomilerde dorudan yabanc sermaye girileri beklentilerin altnda kalmaktadr. Kresel bazda sermaye girilerine ynelik genel eilimlerin younlat 19942001 yllar arasnda Trkiyeye ynelik dorudan sermaye yatrmlar beklentilerin altnda kalmtr. Meksika ve Brezilya rneklerinde 1995-2000 periyodu iin dorudan yabanc sermaye girilerinin gayri safi yurtii hslaya oran Brezilyada %3 ve Meksikada %3,2 dzeyinde iken ilgili yllarda Trkiye iin bu oran %0,4 seviyesindedir. Milli gelirin %2 seviyesinde sermaye girilerinin olacan varsaydmz takdirde 16,5 milyar $ daha fazlanet dorudan yabanc sermaye girilerinin olacan syleyebiliriz. te yandan ulusal parada deer kaybnn beklenen etkileri vermesinde ihracat ve ithalatn talep esneklikleri nemlidir. thalatn ve ihracatn talep esnekliinin yksek olmas devalasyondan beklenen sonucun alnmasna yardmc olmaktadr. Tersi durumda ise ihracat ve ithalat rakamlar arzulanan byklkte gerekleebilmektedir. Bu adan Trkiyede 2001 ylnda meydana gelen devalasyon sonrasnda ihracat, ithalat ve d borlar balamnda ayn miktarda yabanc para karlnn daha fazla mal ve hizmet sat ile gereklemesi nedeniyle kazantan ziyade maliyet unsuru olmutur. Ulusal paradaki deer kaybnn ncesi ve sonras kyaslandnda ihracat, ithalat ve d bor servisi balamnda kriz yaklak 13,8 milyar dolarlk ek maliyet getirmitir. Bunun yannda IMF ile yaplan grmeler sonrasnda varlan mutabakatlar dorultusunda 2008 ylna kadar destek kredisinin alnmaya devam edildii grlmektedir. Buna gre 20002008 yllar aralnda IMFden yaklak 48,7 milyar dolar destek kredisi alnm, alnan bu kredinin maliyeti 6 milyar $ seviyesinde gereklemi ve ABD dolar baznda %12,3 gibi olduka yksek faiz oranndan bor alnmtr. Trkiyedeki askeri mdahalelerin nemli nedenlerinden birisi askeri kesimin gelir dzeyinin, dolaysyla da hayat standartlarnn gerilemesidir. 1960 asker darbesi sonrasnda kurulan OYAKn 28 ubat sonrasnda siyasal etkinliini kullanarak finans sektrnde, zellikle de bankaclk alannda nemli gelimeler kaydetmitir. 28 ubat ncesinde sralamaya giremeyen OYAK 2000 ylnda 4,9 milyar dolarlk ciroyla Ko ve Sabanc Holding'den sonra nc sraya yerlemitir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1333 / 1404

Belge ve Referanslar
Kaynaka
Avc, Gltekin (2006). Karanlk likiler Susurluk emdinli ve Dantay Olaylarnn ifresi,Birey Yaynclk, stanbul. Avc, Gltekin (2008). Genelkurmay Cumhuriyeti, Ordunun Devleti mi Devletin Ordusu mu? Metropol Yaynlar, stanbul. Balc, Ali (2011). Trkiyede Militarist Devlet Sylemi, Kadim Yaynlar, Ankara. Baransu, Mehmet (2010). Karargh, Karakutu Yaynlar, stanbul. Bakaya, Fikret (1999). Yediyz, Osmanl Beyliinden 28 ubata: Bir Devlet Geleneinin Anatomisi, topya Yaynlar, Ankara. Berkes, Niyazi (2011). Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Birand, Mehmet Ali ve dierleri (2008). 12 Mart htilalin Penesinde Demokrasi, mge Kitabevi, Ankara. Birand, Mehmet Ali ve dierleri (2010). 12 Eyll Trkiyenin Milad, Doan Kitap, stanbul, Birand, Mehmet Ali ve YILDIZ Reyhan (2012). Son Darbe: 28 ubat, Doan Kitap, stanbul. Birey (2007). 28 ubat Postmodern Bir Darbenin Sosyal ve Siyasal Analizi, Birey Yaynclk, stanbul. Can, Osman (2010). Darbe Yargsnn Sonu, Karargh Yargsndan Halkn Yargsna, Tima Yaynlar, stanbul Cem, smail (2011). Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul. Cemal, Hasan (2010); Trkiyenin Asker Sorunu Ey Asker, Siyasete Karma! Doan Kitap, stanbul. Doan, Arif (2011). JTEMi Ben Kurdum, Tima Yaynlar, stanbul.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1334 / 1404

Dursun, Davut (1999). Demokratikleemeyen Trkiye, aret Yaynlar, stanbul. Dursun, Davut (2001). 27 Mays Darbesi Hatralar Gzlemler Dnceler, ehir Yaynlar, stanbul. Dursun, Davut (2003). 12 Mart Darbesi Hatralar Gzlemler Dnceler, ehir Yaynlar, stanbul. Dursun, Davut (2005). 12 Eyll Darbesi Hatralar Gzlemler Dnceler, ehir Yaynlar, stanbul. Dndar, Can ve Kazdal, Celal (1997). Ergenekon Devlet inde Devlet, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara. Erdoan, Mustafa (2012). 28 ubat Gnl Post-Modern Darbenin Anatomisi, Orion Kitabevi, Ankara. Grm, Alper (2012). maj ve Hakikat Bir Kuvvet Komutannn Kaleminden Trk Ordusu, Etkileim Yaynlar, stanbul. Haydar, Tolga ve etinba Ersoy (2010). Resmi Tarih Tartmalar - 9, 27 Mays: Bir Darbenin Anatomisi, zgr niversite Kitapl, Ankara. Heper, Metin (2006). Trkiyede Devlet Gelenei, Dou Bat Yaynlar, Ankara. nsel, Ahmet ve Bayramolu, Ali (2009). Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul. yimaya, Ahmet (2011). Siyaset Kurumunun Ortak Gnah Yasama Reformu,Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Say 93. Kalyon, Levent (2008). Cumhuriyet Dnemi Savunma Politikalar, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi (Ynetim Bilimleri) Anabilim DalDoktora Tezi, Ankara. Kaplan smail (2002). Trkiyede Mill Eitim deolojisi ve Siyasal Toplumsallama zerindeki Etkisi, letiim Yaynlar, stanbul. Keyder, alar (2004). Memlik-i Osmaniyeden Avrupa Birliine, letiim Yaynlar, stanbul. Kl, Ecevit (2010). zel Harp Dairesi, Tima Yaynlar, stanbul. Kl, Ecevit (2011). Jitem Trkiyenin Faili Mehul Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul. Knzer, Stephen (2002). Hilal ve Yldz ki Dnya Arasnda Trkiye, letiim Yaynlar, stanbul. Mardin, erif (2008). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim Yaynlar, stanbul. Meri, Cemil (2008). Bu lke, letiim Yaynlar, stanbul.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1335 / 1404

Mete, mer Ltfi ve KAYNAK, Mahir (2005); Derin Devlet Tanmlanamayan G, Tima Yaynlar, stanbul. Orakolu, Blent (2008). hanet emberi, Tima Yaynlar, stanbul. Ortayl, lber (2005). mparatorluun En Uzun Yzyl, Alkm Yaynevi, stanbul. zcan, Zafer (2010). Arz ederim 28 ubat 1997 / 12 Eyll 2010 Basn Sendromu, Kaynak Yaynlar, stanbul. zdemir, Hikmet (1993). Rejim ve Asker, z Yaynclk, stanbul. zdemir, Hikmet (1995). Trkiye Cumhuriyeti, z Yaynclk, stanbul. ztrk, Muhsin (2012). 27 Mays Devleti 1960-2011, Ufuk Yaynlar, stanbul. Reyhan, Cenk (2007). Osmanlda ki Tarz- dare Merkeziyetilik Adem-i Merkeziyetilik, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2007 Salar, Fikri ve zgnl, Emin (2000). Kod Ad Susurluk Derin likiler, Boyut Kitaplar, stanbul. Seluk, Sami (1999). Zorba Devletten Hukukun stnlne, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. Sleyman Paa ve Ellot, Sir Henry (2007). Emperyalizmin Hkmet Darbesi Abdlazizin Tahttan ndirilmesi (ev: Av. Dr. Faruk Ylmaz), Berikan Yaynevi, Ankara. Toffler, Alvin (2008). nc Dalga, Koridor Yaynclk, stanbul. Trmberger, Ellen Kay (2003). Tepeden nmeci Devrimler, Japonya, Trkiye, Msr, Peru, (ev: Fatih Uslu), Gelenek Yaynclk, stanbul. Trk Demokrasi Vakf (1992). Demokrasi Nedir? (ev: Levent Kker), Trk Demokrasi Vakf, Ankara. Trkne, Mmtazer (2005). Trkiyenin Kayp Halkas, Etkileim Yaynlar, stanbul. Trkne, Mmtazer (2010). Szde Askerler, Nesil Yaynlar, stanbul. Adanr, Fikret, Makedonya Sorunu, ev. hsan Catay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1996. Aaolu, Ahmet, Serbest Frka Hatralar, stanbul: letiim Yaynlar, 1994 (1950). Aaolu, Samet, Aina Yzler, stanbul: Aaolu Yaynevi, 1965. Aaolu, Samet, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri: Bir Soru, stanbul: Baha Matbaas, 1972.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1336 / 1404

Aaolu, Samet, Marmarada Bir Ada, stanbul: Baha Matbaas, 1972. Aaolu, Samet, Siyasi Gnlk (Demokrat Partinin Kuruluu), Yay. Haz. Cemil Koak, stanbul: letiim Yaynlar, 1993. Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye 19451980, ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yayn, 1994. Ahmed Refik, nklb- Azm, Dersaadet Asr Matbaas, 1324. Ak Devrim, Ankara: Babakanlk Basmevi, 1960. Akandere, Osman, Milli ef Dnemi (okPartili Hayata Geite Rol Oynayan ve D Tesirler 19381945), stanbul: z Yaynclk, 1998. Akbykolu, Ali Rza, Demokrasi ve smet Paa, Ankara: Filiz Matbaaclk, 1986. Aksoy, Suat, 100 Soruda Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul: Gerek Yaynevi, 1969. Aksoy,Muammer, Partizan Radyo ve D.P. Ankara: Ayyldz Matbaas, 1960. Aldkat, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, stanbul: Yaynlarndan No: 1850, Hukuk Fakltesi No: 413, Yenilik Matbaas, 1973. Ali Naci, Ya Hrriyet Ya lm, stanbul: Muallim Ahmet Halit Ktaphanesi, 1934. Altu, Kurtul, 27 Maystan 12 Marta, stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1991. Altu, Kurtul, Bir Numaral Tank, stanbul: Doan Kitaplk A.. 2006. Arcayrek, Cneyt, Bir ktidar Bir htill 19551960 (Cneyt Arcayrek Aklyor3), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1984. Arcayrek, Cneyt, Yeni ktidar Yeni Dnem 19511954 (Cneyt Arcayrek Aklyor 2), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985. Arsebk, Esat, CHPnin Haksz ktisaplarnn adesi Hakkndaki Kanuna Dair, AHF Dergisi, Yl 1953 Cilt 10 Say 14, 426432. Avar, Abdlhamit, Serbest Cumhuriyet Frkas (Bir Partinin Kapanmasnda Basnn Rol), stanbul: Kitabevi Yaynlar, 1998. Ayata, Aye Gne, CHP (rgt ve deoloji), Ankara: Gndoan Yaynlar, 1992. Aydemir, Talat. Ve Talat Aydemir Konuuyor, stanbul: May Yaynlar, 1966. Aydn, Suavi, ki ttihat-Terakki: ki Ayr Zihniyet, ki Ayr Siyaset, Mehmet . Alkan (ed), Modern Trkiyede Siyas Dnce (Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi), Cilt 1, stanbul: letiim Yaynlar, 2001.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1337 / 1404

Bace, H. Emre, Tek Partili Yllarda Kritik Bir Yol Ayrm: Atatrknn atmas,Demokrasi Platformu, Yl 8 Say 30 Bahar 2012, 7594. Bagil, Ali Fuad, 27 Mays htilli ve Sebepleri, stanbul: Yamur Yaynlar, 2006. Bakaya, Fikret, Paradigman fls (Resmi deolojinin Eletirisine Giri), stanbul: Doz Yaynlar, 1991. Bayar, Celal (Anlatan), Bir Darbenin Anatomisi (27 Mays htilali), Yazan smet Bozda, stanbul: Emre Yaynlar, 1991. Bayar, Cell, (Anlatan), Bavekilim Menderes, Der. smet Bozda, stanbul: Tercman Yaynlar, 1986. Bayar, Cell, Kayseri Cezaevi Gnl, Haz. Ycel A. Demirel, stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1999. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi Cilt: II Ksm: I, Ankara: TTK Basmevi, 1991. Belen (Kele), Nezahat, [Trkiyeye Damgasn Vuran Bir Dnem, Bir Olay, Bir Yaam] Dr. Baha Akit, (Demokrat Parti Dnemi Yassada Mahkemeleri ve Yassada Sonras), zmir: Kanaat Basmevi, 1995. Berkes, Niyazi, Unutulan Yllar, stanbul: letiim Yaynlar, 2006. Bilginer, Recep, ktidar Hayal Krkl, stanbul: Doan Kitap, 2005. Birgit, Orhan, Evvel Zaman inde, stanbul: Doan Kitap, 2005. Birinci, Ali, Hrriyet ve tilaf Frkas, stanbul: Dergh Yaynlar, 1990. Bleda, Mithat kr, mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, 1979. Boratav, Korkut, Trkiyede Devletilik, Ankara: Sava Yaynlar, 1982. Bozbeyli, Ferruh, Alaca Siyaset (Siyasi Hikyeler), stanbul: Babli Kltr Yayncl, 2000. Bozbeyli, Ferruh, Birinci Cemre (Siyasi Hikyeler), stanbul: Seluklu Matbaa Tesisleri, 1977. Bozkr, Grcan, Prof. Dr. Turhan Feyziolu'nun Siyasi Kiilii, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 19961997 Cilt 2, Say:67, 227262. Bura, Aye, Devlet ve adamlar, stanbul: letiim Yaynlar, 1996. Bulut, Sedef, nc Dnem Demokrat Parti ktidar (19571960): Siyasi Basklar ve Tahkikat Komisyonu, Akademik Bak, Cilt 2, Say 4, Yaz 2009. Burak, Rfk Salim On Yln Anlar (19501960), Ankara: Nurol Matbaaclk, 1998. Burak, Rfk Salim, Yassada ve ncesi, Ankara: am Matbaas, 1976.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1338 / 1404

Brn, Vecdi, Kansz htilal (Trk Ordusunun Zaferi), stanbul: Ekicigil Yaynevi, 1960. Clzolu, Tanju, Krk Politika (Anlarla Kamil Krkolu), stanbul: Elya Yaynclk, 1997 (1987). Cvaolu, Gneri, CHP Vitrini ok yi Hazrlamt, Baykam, Bedri, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994. Coar, mer Sami, htilalin yz, stanbul: Uygun Yaynevi, 1965. Cokun, Alev, Topkapda nny ldrmek stediler, Baykam, Bedri, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994. avdar, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, Ankara: mge Kitabevi, 2000. iek, Nevzat, Sivas Kamp, stanbul: Lagin Yaynlar, 2010. ulcu, Sadettin, Yassadadan Geliyoruz, stanbul: Dizerkonca Matbaas, 1960. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV. Cilt, stanbul: Trkiye Yaynevi, 1972. Demirci, Sibel, Hrriyet Partisinin Trk Siyasal Hayatndaki Yeri, Danman: Do. Dr. Gkhan etinsaya, (Ankara: Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 2002). Demirer, Mehmet Arif, Demokrat Parti (Alparslan Trkein Anlar Ve 27 Mays 1960), stanbul: Demokrat Parti Yaynlar, 1994. Deringil, Selim, Denge Oyunu (kinci Dnya Savanda Trk D Politikas), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000. Dilligil, Turhan, mralda Mezar, stanbul: Dem Yaynlar, 1989. Dosdoru, M. Hulusi, 6/7 Eyll Olaylar, stanbul: Balam Yaynlar, 1993. Eczacba, Nejat F. Kuaktan Kuaa, stanbul: Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, 1982. Elevli, Avni, Hrriyet in (27 Mays 1960 Devrimi), Ankara: Yeni Desen Matbaas, 1960. Enver Paa, Enver Paann Anlar 18811908, Haz. Halil Erdoan Cengiz, stanbul: TB Yaynlar, 3.Bask, 2007. Er, Ahmet, Hatralarm ve Hayatm (27 Maystan 12 Eylle, Ahmet Yeseviden Yunus Emreye), stanbul: Pamuk Yaynclk, 2007. Erdemir, Sabahat (Haz.), Mill Birlie Doru, stanbul: Trk Devrim Ocaklar 29 Ekim Beyazt Oca Yaynlar, 1961. Erer, Tekin, Basnda Kavgalar, stanbul: RekTur Kitap Servisi, 1965.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1339 / 1404

Erer, Tekin, On Yln Mcadelesi, stanbul: Ticaret Postas Matbaas, ty. Erkanl, Orhan, Anlar Sorunlar Sorumlular stanbul: Baha Matbaas, 1973. Eroul, Cem, Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), Ankara: mge Kitabevi, 1990. Esin, Numan, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005. Evliyazade, M. zdemir, Onlar Anlatyorum (Mthi faat), stanbul: Yeni Dou Matbaas, 1960. Fersoy, Orhan Cemal, Fatin Rt Zorlu, stanbul: Hun Yaynlar, 1979. Findley, Carter, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, ev. Latif Boyac ve zzet Akyol, stanbul: z Yaynclk, 1996. Glasneck, Johannes, Trkiyede Faist Alman Propagandas, ev. Arif Gelen, Ankara: Onur Yaynlar, ty. Gze, Ergun, Profesrler Geiyor (niversite Dosyas), stanbul: Bedir Yaynevi, 1975. Gne, Turan, CHP'nin Haksz ktisaplarnn adesi Hakknda 6595 Sayl Kanunu ptal Eden Anayasa Mahkemesi Karar zerine, ASBF Dergisi, Yl 1963 Cilt 18 Say 3, 345361. Grel, kr Sina, Kbrs Tarihi (18781960) Cilt:2, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1985. Grkan, Nilgn, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (19451950), stanbul: letiim Yaynlar, 1998. Grsoytrak, Suphi, 27 Mays Bir Halk Hareketidir, Tarih ve Toplum, say:125. Gryay, Tark, Bir ktidar Yarglanyor, stanbul: Cem Yaynevi, 1971. Halil (Kut) Paa, Halil Paa ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete: Bitmeyen Sava Ktlamare Kahraman Halil Paann Anlar, Haz. M.T aylan Sorgun, stanbul: 7 Gn Yaynlar, 1972. Haniolu, M.kr, Osmanldan Cumhuriyete Zihniyet, Siyaset ve Tarih, stanbul: Balam Yaynlar, 2006. Hasan Amca, Domayan Hrriyet-Bir Devrin yz 1908-1918, stanbul: Arba Yaynlar, 1989. Hekimolu, Merref, 27 Maysn Roman, stanbul: ada Yaynlar, 1975. Ilcak, Nazl, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor1, stanbul: Kervan Yaynlar, 1977. Ilcak, Nazl, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor2, stanbul: Kervan Yaynlar, 1975.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1340 / 1404

brahim Temo, brahim Temonun ttihad ve Terakki Anlar, s.24. mre, Halil, Bir mr Kitap (ocukluum, Yoluma kan Politika, 27 Mays 1960 27 Kasm 1964), Ankara: Ayyldz Matbaas, 1976. nan, Afet, zmir ktisat Kongresi, 17 ubat4 Mart 1923, Ankara: TTK Yaynlar, 1982. sen, Can Kaya, Geliyorum Diyen htilal (22 ubat21 Mays), stanbul: Tan Gazetesi ve Matbaas, 1964. Kabacal, Alpay, Trk Basnnda Demokrasi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1999. Kabakl, Ahmet, Temellerin Durumas, stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 1989. Kahraman, Hasan Blent, htilal smet nn ve CHPsi in Yaplmtr, Baykam, Bedri, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994. Kansu, smail, Aslnda Hi Kimse Uyumuyordu, Ankara: Minpa Matbaaclk,2002. Karanciolu, Nihal, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Kalaycolu, Ersin ve Sarbay, Ali Yaar (Ed.), Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, stanbul: Der Yaynlar, ty. 265278. Karanis, Fikri, Koltuk Denekli Demokrasi ve 27 Mays Darbesi, stanbul: y.y. 1994. Karaveliolu, Kamil, Bir Devrim ki Darbe (27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll), stanbul: Grer Yaynlar, 2007. Karpat, Kemal, TrkDemokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: AFA Yaynclk, 1996. Kaygusuz, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, zmir, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 2002. Kaynar, Reat, niversiteye Darbe (147ler Mcadelesi), stanbul: smail Akgn Matbaas, 1963. Kayra, Cahit, Sava Trkiye Varlk Vergisi, stanbul: Tarihi Kitabevi, 2011. Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti 18961909, Haz. Faruk zerengin, 5.bask, stanbul: Emre Yaynlar, 2000. Kl, Altemur, Kltan Kla (Bir Dnemin Tankl), stanbul: Remzi Kitabevi, 2005. Kra, Can, Anlarmla Patronum Vehbi Ko, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1995. Kiriiolu, Nusret, 12 Mart, nn&Ecevit ve Tahkikat Encmeni Raporum, stanbul: Baha Matbaas, 1973.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1341 / 1404

Ko, Vehbi, Hatralarm Grlerim tlerim (19731987), stanbul: Vehbi Ko Vakf Yayn, 1987. Ko, Vehbi, Hayat Hikyem, stanbul: Apa Ofset Basmevi, 1974. Kolaas Resneli Ahmed Niyazi, Hatrt- Niyzi Yahud Tarihe-i nklb- Kebr-i Osmnden Bir Sahfe, stanbul: Sabah Matbaas,1326. Kololu, Orhan, ttihatlar ve Masonlar, 2. bask, Eyll Yaynlar, stanbul: 2002. Kuran, Ahmed Bedevi, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul: eltt Matbaas, 1959. Kk, Yaln, Aydn zerine Tezler3 (18301980), stanbul: Tekin Yaynevi, 1987. Kk, Yaln, Aydn zerine Tezler5 (18301980), stanbul: Tekin Yaynevi, 1988. Kk, Yaln, Gizli Tarih1, stanbul: Salyangoz Yaynlar, 2006. Kkkln, smail, 27 Mays ve Basn, Trkiye Gnl, Say 101, BAHAR, 2010, 23 41. Lermiolu, Osman Nuri, Halkn stemedii nklp, stanbul: Sabah Kltr Yaynlar, 1976. Mahmud Celaleddin Paa, Mirt-i Hakkat, Haz. smet Mirolu, stanbul: Berekt Yaynlar, 1983. Mazc, Nuren, ncesi ve Sonrasyla 1933 niversite Reformu, Birikim, Say:76, Austos 1995, ss.5670. Mentee, Halil, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1986. Meram, Ali Kemal, Trklk ve Trklk Mcadeleleri Tarihi, stanbul: Kltr Kitabevi, 1969. Midhat Paa, Tabsra-i bret, s.157160. Milli Kalknma Partisi Nizamnamesizahlar ve Ky Kalknmas, stanbul: aka Matbaas, 1950. Mustafa Ragp, Merutiyetten nce Manastrda Patlayan Tabanca, Haz. Rahan Akta, stanbul: Bengi Yaynlar, 2007. Mmtaz, Ahmet Semih, Sultan II. Abdlhamid ve Zaman, Haz. smail Derviolu, stanbul: Kap Yaynlar, 2008. Okyar, Osman / Seyitdanlolu, Mehmet, Atatrk, Okyar ve ok Partili Trkiye (Fethi Okyarn Anlar), stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2007.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1342 / 1404

Ortayl, lber, A Young Ottoman General and The Emergence of a National Leader, Ankara: The Turkish Yearbook Of International Relations, Vol: XX. 19801981, 229234. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul: Hil Yayn, 1983. nder, Mehmet, Yassadada Mill rade Nasl Mahkm Edildi, stanbul: Dem Yaynlar, 1990. rtl, Erdoan, htillin Hikyesi, Konya: Milli lk Yaynevi, 1966. ymen, Altan, fkeli Yllar, stanbul: Doan Kitap, 2009. ymen, rsan, Bir htill Daha Var 19081980, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987. zbudun, Ergun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2000. zda, mit, 27 Mays htilli (Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likiler), stanbul: Boyut Kitaplar, 1997. zdemir, Hikmet, Siyasal Tarih (19501960), Sina Akin (Yay. Yn.), ada Trkiye 19081980, C4. stanbul: Cem Yaynevi, 2000. zdemir, Hikmet, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul: z Yaynclk, 1995. zkaya, Mehmet kran, Adm Adm 27 Mays, stanbul: leri Yaynlar, 2005. ztuna, Ylmaz ve Gkdemir, Ayvaz, Trkiyede Askeri Mdahaleler, stanbul: Tercman Yaynlar, 1987. ztuna, Ylmaz, Bir Darbenin Anatomisi, stanbul: tken Neriyat, 1984. Parla, Taha, Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, Cilt: 3 (Kemalist Tek Parti deolojisi ve CHPnin Alt Oku), stanbul: letiim Yaynlar, 1990. Perin, Mithat, Yassada Facias Cilt 1 (27 Mays Darbesinden damlara Kadar kence Altnda Ezilenlerin Dram), stanbul: Dem Yaynlar, 1990. Perin, Mithat, Yassada ve nfazlarn yz, stanbul: M. evik Matbaas, 1970. Petrosyan, Yuri, Sovyet Gzyle Jntrkler, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1974. Ramsaur, E.E. Jn Trkler ve 1908 htilali, ev. Nuran lken, stanbul: Sander Yaynlar, 1972. Sabanc, Sakp, Deien ve Gelien Trkiye, stanbul: Gzel Sanatlar Matbaas A, 1993. Sabanc, Sakp, te Hayatm, stanbul: Aksoy Matbaaclk, 1985. Safa, Peyami, Trk nklbna Baklar, stanbul: nklp Kitabevi, 1938.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1343 / 1404

Sarolu, H./ Kakiolu, F. /Yeilyurt A. H. ve Gktrk . (Hazrlayanlar), Hrriyet Mealesi [27 Mays Milli Trk htilli], stanbul: Milli Trk Talebe Birlii, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Talebe Dernei Yaynlar No: 1, 1961. Sarol, Mkerrem, Bilinmeyen Menderes-II, stanbul: Kervan Yaynlar, 1983, s.784. Sertel, Sabiha, Roman Gibi 19191950, stanbul: Cem Yaynevi, 1978. Sertel, Yldz, Ardmdaki Yllar, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1990. Sertel, Zekeriya, Hatrladklarm, stanbul: Remzi Kitabevi, 2000 (1977), s.231. Seyhan, Dndar, Glgedeki Adam, stanbul: Uycan Matbaas, 1966. Szmen, Asm Neet, Hicviyeler Arasndan Yassadaya Kadar Panorama, stanbul: Faklteler Matbaas, 1960. Sunay, Cengiz, 27 Mays ve Kfr Edebiyat, Trkiye Gnl, Say 101, BAHAR, 2010, 4268. Sleyman efik Paa, Hatratm (Bama Gelenler ve Grdklerim31 Mart Vakas), Haz. Hmeyra Zerdeci, stanbul: Arma Yaynlar, 2004. Tarcan, Selim Srr, Hatralarm, stanbul: Trkiye Yaynevi, 1946. Tarhanl, tar, Mslman Toplum, lik Devlet (Trkiyede Diyanet leri Bakanl), stanbul: AFA Yaynlar, 1993. Taylak, Muammer, 27 Mays ve Trke, stanbul: Hamle Yaynclk, 1994. Tekeli-lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selnikin Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii, s.375. Tekil, Fruzan, Trk Demokrasisi inde Sleyman Demirel, stanbul: Gktrk Yaynlar, 1978. Timur, Taner, Osmanl almalar, Ankara: Verso Yaynlar, 1988. Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, Ankara: mge Kitabevi, 1993. Timur, Taner, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, stanbul: letiim Yaynlar, 1994. Tokay, Gl, Makedonya Sorunu-Jn Trk htilalinin Kkenleri (19031908), stanbul: Afa Yaynlar, 1996. Toker, Metin, DP Yoku Aa (Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. Toker, Metin, DPnin Altn Yllar (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. Toker, Metin, eyh Sait ve syan, stanbul: Akis Yaynlar, 1968.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1344 / 1404

Toker, Metin, Trkiye zerinde 1945 Kbusu, stanbul: Akis Yaynlar, 1971. Toprak, Zafer, ttihadTerakki ve Cihan Harbi: Sava Ekonomisi ve Trkiyede Devletilik, 1914-1918, stanbul: Homer Yaynlar, 2003. Topuzlu, Cemil, stibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk Hatralarm, stanbul: Gven Basm ve Yaynevi, 1951. Tunaya, Tark Zafer, Hrriyetin ln, stanbul: Arba Yaynlar, 1996. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:3, stanbul: letiim Yaynlar, 2000. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul: ARBA Yaynlar, 1996. Tunay, Mete, T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (19231931), stanbul: Cem Yaynevi, 1992. Tunkanat, Haydar, 27 Mays 1960 Devrimi (Diktadan Demokrasiye), stanbul: ada Yaynlar, 1996. Turan, lter, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul: Der Yaynlar, 1996. Turgut, Hulusi, Trkein Anlar (ahinlerin Dans), stanbul: ABC Basn Ajans Yaynlar, 1995. Trke, Alparslan, 1944 Milliyetilik Olay, stanbul: Kutlu Yaynlar, 1975. Trke, Alparslan, 27 Mays 13 Kasm 21 Mays ve Gerekler, stanbul: Hamle Basn Yayn, 1996. Trkne, Mmtazer, [Siyasi deoloji Olarak] slmcln Douu, stanbul: letiim Yaynlar, 1991. Ulay, Stk, Giderayak, stanbul: Ad Yaynlar A.. 1996. Ulay, Stk, Harbiye Silh Bana! (27 Mays 1960) (General Stk Ulayn Anlar), stanbul: Ar Matbaas, 1968. Uzer, Tahsin, Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, 2. Bask, Ankara: TTK Yaynlar, 1987. Uzunarl, smail Hakk, kinci Merutiyetin Ne Suretle lan Edildiine Dair Vesikalar, Belleten, Cilt: XX, say:77, 1956. Uzunarl, smail Hakk, Midhat Paa ve Yldz Mahkemesi, 2.Bask, Ankara: TTK Yaynlar, 2000. Vardar, Galip (Anlatan), ttihad ve Terakki inde Dnenler, Samih Nafiz Tansu (Yazan), stanbul: nklp Kitabevi, 1960.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1345 / 1404

Varlk, lk ve ren, Banu, Seim Sistemleri ve Trkiyede Seimler, stanbul: Der Yaynlar, 2001. Weiker, Walter F. 1960 Trk htilli, ev. Mete Ergin, stanbul: Cem Yaynevi, 1967. Yaln, hsan, 555K Olaynda En ndeydik, Baykam, Bedri, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994. Yalman, Ahmed Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Rey Yaynlar, stanbul: t.y. Yassada Bror: Ekim 1960, stanbul: T. C. Mill Birlik Komitesi rtibat Brosu, 1960. Yerde, Gngr, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, Ankara: mit Yaynclk, 2006. Yeil, Ahmet, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2001. Yeilyurt, Sleyman, Bayar Gerei, Ankara: Serajans Yaynlar, 1997. Yirmibeolu, Sabri, Askeri ve Siyasi Anlarm C1, stanbul: Kasta Yaynevi, 1999. Yksek Adalet Divan, Esas No:1960/1; 7numarada kaytl Zorlu ile ilgili gereke. Zrcher, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, stanbul: letiim Yaynlar, 1995. Zrcher, Erik Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev. Gl aal Gven, stanbul: Balam Yaynlar, 1992.

Acar, A, Trk Sendikaclk Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak-. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Ankara: T.C. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007. Ahmad, Feroz, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, London, C. Hurst, 1977. Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, Hil Yaynlar, stanbul, 1994. Ahmad, Feroz. Demokrasi Srecinde Trkiye, stanbul: Hil Yayn, 1996. Ahmad, Feroz, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, London, C. Hurst, 1977. Ahmad, Feroz, Turkey: The Quest for Identity, Oxford: Oneworld Publication, 2003. Aaoullar, M. Ali, Milliyeti Hareket Partisi, CDTA, C. 8, letiim Yaynlar, 1983.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1346 / 1404

Aaoullar Mehmet Ali, The Ultranationalist Right Turkey in Transition, ed, I.C. Shick ve E. A. Tonak, Oxford, Oxford University Press, 1987. Akaln, Uur Seluk, Trkiyede Devlet-Sermaye birliinin Ekonomi Politii, stanbul: Set Yaynlar, 2002. Akaln, Uur Seluk, Dnem Ekonomi. stanbul: Set Yaynlar, 2004. Akaln, . Disk Ksa Tarih (1960-1980). Ankara : teki Yaynevi, 1995. Akn, Mahmut H, Milletten Devlete Milliyeti Hareket, Ankara: Stratejik Dnce Enstits, 2010, Aknc, T. Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti ve zmir Basn. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . zmir: T.C. Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, 2010. Akritas Pln. Ergenekon Yaynlar, Lefkoa, 1971. Akritas Pln. Genlik, Spor ve Kltr Dairesi Yaynlar, Lefkoa, 1972. Akta, Hayati and Soyalp Tamelik, The Importance of Cyprus Island According To Geo-Political Theories, Proceedings Book of The International Conference The East Mediterranean and Cyprus: Economic And Political Relations: Cooperation and Integration From Past To Future 15-16 December 2010, Edited by Assoc. Professor Dr. Ercan Gndoan, The American University Girne - Cyprus Faculty of Business and Economics Department of Political Science and Public Administration Department of International Relations, Girne, 2011, s. 63-76. Alasya, Halil Fikret, Kbrs Tarihi ve Kbrsta Trk Eserleri, Ankara, 1964. Alasya, Halil Fikret, Kbrs kmaz ve Ardndaki Gerekler, Trk Kltr, S: 82 Autos1969. Alasya, Halil Fikret, Kbrs Trk Bar Harekt, VIII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, C. III., Ankara, 1983. Alasya, Halil Fikret, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Tarihi, Ankara, 1987. Altu, Ylmaz, Terrn Anatomisi, stanbul: Altn Kitaplar Yaynlar, 1995. Altun, F.Mustafa ve Karaman, zcan, Etnik Ayrlk Terrle Mcadele Politikalar Kapsamnda Trkiye ve spanya Analizi, Terrle Mcadelede Makro ve Mikro Perspektifler, Derleyenler: Babyk, Ouzhan vd, Ankara: UTSAM, 2011. Amin, Tahir. 1977 Coup Detat in Pakistan, Pakistan Journal of History and Culture, Vol.XXVIII, No.2 (2007) s. 48-51 Cumhuriyet Basavcl (CMK 250. Madde le Yetkili ve Grevli), Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Tamamn veya Bir Ksmn Deitirmeye veya Ortadan Kaldrmaya ve Anayasa ile Teekkl Etmi Olan Trkiye Byk Millet Meclisini Ortadan

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1347 / 1404

Kaldrmaya veya Grevini Yapmasna Engel Olmaya Cebren Teebbs Etmek Suuyla lgili ddianame, Soruturma No: 2011/646, Esas No: 2012/2, ddianame No: 2012/2, 2011. Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki: Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu, TC Genelkurmay Bakanl, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 12 Eyll 1983. Arcayrek, Cneyt, Cneyt Arcayrek Aklyor-9, 12 Eylle Doru Koar Adm, Ankara, Bilgi, 1985. Arcayrek, Cneyt, Mdahalenin Ayak Sesleri 1978-1979, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1985. Arcayrek, Cneyt, Cneyt Arcayrek Aklyor-10, Demokrasi Dur, Ankara, Bilgi, 1990. Ar, Tayyar. IRAK, RAN ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya, Alfa Yaynlar, stanbul, 2004. Ar, Tayyar. Gemiten Gnmze Ortadou: Siyaset, Sava ve Diplomasi,Alfa Yaynlar, stanbul, 2005. Arcan, Mehmet, Gvenlik Glerinin Toplant ve rgtlenme zgrl Uluslararas Hukuk ve lkemizdeki Uygulama, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt:5, Say:19, Ankara USAK, 2009. Ardan, Blent ve Ergun Turgay, Siyasal Nitelikli Yksek Ynetici Atamalar, Amme daresi Dergisi Cilt 9, Say 4, Haziran 1980. Armaolu, Fahir, Siyas Tarih 1789 - 1960, 2. Bask, Ankara, 1973. Armaolu, Fahir, Trkiye Cumhuriyetini Ykmaya Matuf Siyas ve deolojik Oyunlar, Ankara, 1986. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarih 1914 1980, 6. Bask, Ankara, 1989. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul, 2002. ABDden Zehir Gibi Uyar Mektubu, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 10 Temmuz 1992, s. 1. Arkn, Ramazan Gkalp. Yunanistan, Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. X, 1972, Ankara. Arpa, Yasemin, (2009), 12 Eyll Srgnleri: 101'ler, Tarih: 11/09/2009, ntvmsnbc, Eriim Adresi: http://www.ntvmsnbc.com/id/24999614/, Eriim Tarihi: 13/09/2012 Avc, Mustafa, Trkiyede Siyasal iddet ve Polis (1977-1980), Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2004. Aydn, zzet (1984). 1980li Yllarda Trk Lirasnn Konvertibilitesi Sorunu. stanbul: TO Yay. No: 1984-12.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1348 / 1404

Aykn, Hasan ve Gmay, Kevser, (2008), Terrle Mcadelede Yeni Boyut: Terrn Finansman ile Mcadele, Karapara Aklama ve Terrizmin Finansman, Editr: Aydn, Sleyman, Ankara: Adalet Yaynevi. Aykn, Hasan, (2010), Aklama ve Terrn Finansman le Mcadelenin Kresel Boyutu, Ankara: Maliye Bakanl Bal, hsan, (2006), Terr Nedir? Neden Terrist Olunur?, Terrizm, Derleyen: Bal, hsan, Ankara: USAK Yaynlar Bal, hsan, (2006), Trkiyenin Terrle Mcadele Deneyimi: Hizbullah Terr rgt rnei, Terrizm, Derleyen: Bal, hsan. Balcgil, Osman (Der.) (1982), ki Seminer ve Bir Reform nerisinde Tartlan Anayasa, stanbul: Birikim Yaynlar. Balta, brahim, Biranddan Paul Henzeye sesligrntl yalanlama, Zaman, 14.06.2003, http://arsiv.zaman.com.tr/2003/06/14/haberler/h2.htm. Babakanlk Yaynlar: Babakan Blent Ulusunun Konuma Deme Mesajlar (21 Eyll 1980-31 Aralk 1981), Babakanlk Basmevi, 1982, Ankara. Ve

Bayr, Mustafa zgr, Trkiyede Etik, Yanszlk, Katlm Boyutlar Asndan Brokrasi ve Siyaset likisi, Yksek Lisans Tezi, Mersin, 2007. Behrooz, Maziar. Nasl Yaplamad? randa Solun Yenilgisi, ev. Ercment zkaya, Epos Yaynlar, Ankara, 2007. Benedetti, Fanny. Haiti's Truth and Justice Commission Washington College of Law. http://www.wcl.american.edu/hrbrief/v3i3/haiti33.htm (9 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Berksoy, Taner, 1982, Trkiyede stikrar Araylar ve IMF, IMF stikrar Politikalar ve Trkiye, der, Cevdet Erdost, Ankara, Sava. Bianchi Robert, Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton Princeton University Press, 1984. Bilim ve Sanat Kitaplar, (1986). Trkiye Bar Dernei Davas Sorgular-Savunmalar Cilt 1. stanbul: Bilim ve Sanat. Birand, Mehmet Ali. 12 Eyll, Saat: 04.00, Karacan Yay., 1984. Birand, Mehmet Ali, Bila, Hikmet, Akar, Rdvan, 12 Eyll Trkiye'nin Milad, Doan Kitaplk, 5. Baski, stanbul, 2010. Birlie ar dergisi, Haziran 1980, Say: 9 Blum, William. Killing Hope: US Military and CIA Interventions Since World War II, Zedbooks, 1995.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1349 / 1404

Boran, Behice. Al Konumas. (stanbul: Trkiye i Partisi 1. Byk Kongre Tutana, Trkiye i Partisi Yaynlar, 1977) Boratav, Korkut, 1989, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, stanbul, Gerek. Boratav, Korkut (2003). Trkiye ktisat Tarihi: 1908-2002. stanbul: mge Kitabevi. Boratav, K. (2005). 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm. Ankara: mge Kitabevi. Boratav, Korkut: Trkiye iktisat Tarihi 1908-2005, 10.Bask, mge Yaynlar, 2006, Ankara, Bostanolu, Burcu. Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999. Blgiray, 1989, Sokaktaki Asker-Bir Skynetim Komutannn 12 Eyll ncesi Anlar, stanbul, Milliyet Blgiray, Nevzat, Sokaktaki Akerin Dn (12 Eyll Ynetimi Dnemi), Tekin Yaynevi, stanbul,1991 Blgiray, Nevzat,1996, Anari ve Terr Nasl nlenir, stanbul:Tekin Yaynevi, Bustos M. A., Webb, D. and Fairbairn, G. (Un) Covering the silence During the Argentinean Coupdtat. A Journal of Social Justice, Vol. 21:155 159. Can, Mesut Hakk, SSCB ile likiler, Trk D Politikas, (der.) Haydar akmak, Ankara, Platin Yaynlar, 2008. Cengiz, Mahmut ve Akyay, lkay, Terrrn Para Kayna Olarak Organize Su, Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleymen ve Sever, Murat, Ankara: Karnca Yaynlar, 1-2011. Cerrah, brahim, (2008), Gvenlik Sektrnde Zihinsel Modernizasyon ve Demokratik Gzetim, Gvenlik Sektr Ynetiimi: Trkiye ve Avrupa, stanbul: TESEV. Cleveland, William. Modern Ortadou Tarihi, ev. Mehmet Harmanc, Agora Kitapl, stanbul, 2008. CHP, CHP 1973 Seim Bildirgesi Ak Gnlere, Ankara, Ajans Trk. Crawshov, Nacny, The Cyprus Revolt, London, 1978. Cokun, smail, Trkiyede Brokrasi Siyaset likisi, Yksek Lisans Tezi, Konya, 2005. aran, Mehmet Emin. 12 Eyll Darbesi ve D Politika Anlay, Trk D Politikas, ed. Haydar akmak, 2008. akr, Gze. Trkiyede Birey, deoloji ve Parti likisinde Sosyalist Gelenek: Trkiye i Partisi rnei, (Konya: Seluk niversitesi, 2011)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1350 / 1404

alk, Mustafa, MHP Hareketi (19651980), (Ankara: Cedit Yaynclk, 1995). andar, Cengiz. Kbrstan New York Zirvesine Baklar, Sabah Gazetesi zel Arivi, 13 Haziran 1992, s. 9. evik, Hasan Hseyin, Trkiyede Kamu Ynetimi Sorunlar, Ankara: Sekin Yaynclk, 2007. evik, Hasan Hseyin; Gksu, Turgut; Filiz, Orhan; Gl, Serdar Kenan, (2010), Gvenlik Ynetimi, Ankara: Sekin Yaynclk iek, Hikmet, Hangi Hizbullah, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2000. imen, Adnan, Terrle Mcadelede Mlki Amirlerin Etkinlik Sorunu, darecinin Sesi, Kasm-Aralk 2010, Say:142. laan, Emin. 24 Ocak: Bir Dnemin Perde Arkas. stanbul: Milliyet, 1984. laan, Emin, 12 Eyll ncesi ve Sonras, lk Kurun - Emin laan, Eriim Adresi: http://www.ilk-kursun.com/haber/100658, Eriim Tarihi: 05/08/2012 Daver, Blent. AP: Liberal ve Reformcu Bir Parti, Milliyet, 1973. David Pion-Berlin, The Fall of Military Rule in Argentina: 1976-1983, Journal of Interamerican Studies and World Affairs, Vol. 27, No.2, Summer-1985:57.DEF Deirmenci, Aslan, Tanklar, Madurlaryla Bir Zihniyet Kodlamas 12 Eyll, ra Yaynlar, stanbul, 2011. Demir,Kemal ve abuk, Suat, 2010 , Trkiyede Metropoliten Kentlerin Nfus Geliimi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,28,1, 2010. Demirci, Sleyman, (2011), Radikal Sol Hareketlere Analitik Bak, Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleyman ve Sever, Murat, 2011, Ankara: Karnca yaynlar Demirel, Sleyman, CHPnin errinden Ylmayacaz, Ankara, Dou, 1975. Demirel, Tanel 1998, Political Party Elites and the Breakdown of Democracy: The Turkish Case 1973-1980 Doktora Tezi, Bilkent niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm, Demirel Tanel, 2003, The Turkish Militarys Decision to Intervene: 12 September 1980 Armed Forces and Society, 29 ,2, 253-280. Demirel, Tanel, (2001), 12 Eylle Doru Ordu ve Demokrasi, SBF Dergisi, Cilt: 56, Say: 4, Ankara : Ankara niversitesi Demirel, Tanel, 2004, Adalet Partisi deoloji ve Politika, stanbul, letiim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1351 / 1404

Demirel, Tanel, 2009, 1946-1980 Dneminde Sol ve Sa, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, cilt 9, Dnemler ve Zihniyetler, der, mer Lainer, stanbul, letiim. Demirel, Tanel, 2000li Yllarda Asker ve Siyaset Kontroll Deiim ile Statko Arasnda Trk Ordusu, SETA Analiz, Say 18, ubat 2010. Denkta, Rauf R. Dn, Bugn Yarn ile Kbrs Davamz, Kbrs Gazetesi zel Arivi, 1 Temmuz 1991. DE, 1973, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50. Yl, Ankara, DE. DE, 1983, Trkiye statistik Yll, 1983, Ankara, DE. DE, 1998, 75. Ylnda Saylarla Trkiye Cumhuriyeti,Ankara: DE, 1998. Dilligil, Turhan: 27 Maystan Yaynlar No:6, 1983, Ankara. 12 Eylle, Adaletten Mektuplar, Adalet

DSK. (1980). 7.Genel Kurul alma Raporu. stanbul: DSK Dodd, Clement H, 1990, The Crisis of Turkish Democracy, 2.nd ed, London, Eothen. Doan, Yaln, Dar Sokakta Siyaset (1980-1983), Tekin Yaynevi, stanbul, 1985. Doruel, Fatma, A.Suut Doruel (2005). Trkiyede Enflasyonun Tarihi. Ankara: Tarih Vakf ve Merkez Bankas Yayn. Dumanolu, Mehmet, (2003), Trkiyede Neler Oluyor?, Ankara: Berikan Yaynevi. Durgun, enol, (2003), Trk Kamu Ynetiminde Brokratik Siyaset, Trkiyede Kamu Ynetimi, Editrler: Ayka, Burhan, Durgun, enol ve Yayman, Hseyin, Ankara: Yarg Yaynevi Dzgit, Senem Aydn ve Yaprak Grsoy. International Influences on the Turkish Transition to Democracy in 1983, Center on Democracy, Development, and The Rule of Law Working Papers, Stanford, 2008. Ecevit, Blent, 1968, Bu Dzen Deimelidir, Ankara, Tekin. Ecevit Blent, 1970, Atatrk ve Devrimcilik, Ankara,Tekin. Ecevit Blent, 1974, Babakan Ecevitle Sohbet, Ankara, Ajans Trk. Erdal, Meryem, (2009), Yrtme, Almanak Trkiye 2006-2008 Gvenlik Sektr ve Demokratik Gzetim, Editrler: Bayramolu, Ali ve nsel, Ahmet, stanbul: TESEV Yaynlar Erdoan, Mustafa, (1995), Trkiyede Genlik ve iddet - Mardin, erif, eviren:, Makaleler 4 Trk Modernlemesi, Sayfa: 251-284, Derleyen: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul: letiim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1352 / 1404

Ergil, Dou, Trkiyede Terr ve iddet, Turhan Kitapevi, Ankara, 1980. Ergun, Turgay ve Polatolu, Aykut, Kamu Ynetimine Giri, TODAE, Yaynlar, No: 212, Ankara, 1984. Erhan, ar ve Turul Arat. Avrupa Topluluklaryla likiler, Trk D Politikas, Cilt II 1980-2001, ed. Baskn Oran, stanbul, 2010. Erim, Nihat, Bildiim, Grdm ller iinde Kbrs, stanbul, 1975. Ertun, Ahmet Cemil, Cumhuriyetin Tarihi Trkiyede Ordu ve Siyaset, Pnar Yaynlar, 3. Bask, 2005. Erylmaz, Bilal, Brokrasi ve Siyaset, Brokratik Devletten Etkin Ynetime, Alfa Yaynlar, stanbul, 2002. Esen, Hasan. Yunanistan, Trk Ansiklopedisi, C. XXXIII, 1984, Ankara. Ete, Hatem, CHPdeki Deiim: Lider Deiimi mi Siyaset Deiimi mi? Ankara: SETA Analiz, 2010. Evren, Kenan, (1990), Kenan Evren'in Anlar, cilt:1, stanbul: Milliyet Evren, Kenan, (1991), Kenan Evren'in Anlar, Cilt:3, stanbul: Milliyet Fahri Korutrk Arivi, 1979. Fahri Korutrk Arivi, (1979a), Yer No: 6/7-30, Fihrist No: 4913-1 Fahri Korutrk Arivi, (1979b), Yer No: 6/3-36, Fihrist No: 1103 Fahri Korutrk Arivi, (1979c), Yer No: 6/7-31, Fihrist No: 4963-Y Fahri Korutrk Arivi, (1979d), Yer No: 6/10-16, Fihrist No:7356 Fahri Korutrk Arivi, (1979e), Yer No: 6/12-13, Fihrist No:7910 Gksu, Turgut, Szen, Sleyman ve evik Hasan Hseyin, (2008), Trkiye, evik, Hasan Hseyin (Editr), Karlatrmal Polis Ynetimi, Yayn No: 640, Sayfa: 407-436, Ankara: EGM Strateji Gelitirme Daire Bakanl Fekri, Amir Ahmad, Tarihsel Geliim Srecinde ran Devrimi, Mzrak Yaynclk, stanbul, 2011. Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Dumlupnar Nutku, Trk Kltr, Austos 118 (Ordu zel Says), 1972. Gaziolu, Ahmet, Kbrs Sorunu ve Bamszlk, Lefkoa, 1987. Gevgilili, Ali, 1981, Ykseli ve D. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1353 / 1404

Gem, Ziya, General Trikupisin Esir Edilii, Trk Kltr, Austos 82, 1969. Glba, . (2007). TSAD'n Sylemleri Araclyla Toplumu na Giriimlerinin 24 Ocak Kararlar ve zleyen Sre Balamnda Eletirel Bir ncelemesi. Doktora Tezi . Ankara: Akdeniz niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Gyn, Nejat. Bakumandanlk Meydan Muharebesinin Trk ve Dnya Tarihindeki nemi, Trk Kltr, Austos 118, 1972. Gnal, Altu, Byk Ortadou Projesi Trkiye,www.arastirmax.com/system/.../arastirmax_3030_pp_156-164.pdf, Tarihi: 23.08.2012. Gndoan, nal. ran ve Ortadou, Adres Yaynlar, Ankara, 2010. Grbz, Yaar (1982), Anayasa (Grler - Taslak), (stanbul: Aratrma, Eitim, Ekin Yaynlar). Haggard: and Kaufman, R. (1997). The Political Economy of Democratic Transitions. Comparative Politics, Vol. 29(3): 263 283. Hak-. (1984). Hak- . 4. Olaan Genel Kurul Al Konumas. Hak-. Hak-. (1995). Hak- Dergisi(33) . Hale, William. Turkish Politics and Military, Routledge, Londra ve New York, 1994. Hale, William. Trk D Politikas 1774-2000, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2003. Hamurcu, lhan Ozan, Trkiye-ran likilerinin Uluslararas Siyasal Sistem Balamnda Deerlendirilmesi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 2010. Han, Ahmet K. Sovyet gali ve Srekli zgrlk: Afganistanda Sperg Mdahalelerinin Uluslararas Sisteme Etkileri zerine Karlatrmal Bir Jeopolitik nceleme,Ortadou Ettleri, Cilt 2, Say 2, Ocak 2011, s. 60 http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, Eriim Tarihi: 09.08.2012. Hawdon, James E. Mark A. R. Kleiman (Ed.),Encyclopedia of Drug Policy, Vol: 1, Sage Publications, 2011, pp. 97-98. Hazr, Hayati, (2001), Siyasal iddet ve Terrizm, Ankara: Nobel Yayn Datm. Henze Paul, 1981, Goal Destabilization: Soviet Agitational Propaganda, Instability and Terrorism in NATO South (Washington DC, European American Institute for Security Research) Henze, Paul, 1993, Turkish Democracy and American Alliance -Rand Paper-P-7796 (Rand, Santa Monica, 1993) ve Eriim

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1354 / 1404

Heper, Metin, Negative Bureaucratic Politics in a Modernizing Context: The Turkish Case Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, 1,1, 1976. Hill, George. A History of Cyprus, Cambridge, C. IV, 1952. te Denkta Kzdran Harita, Sabah Gazetesi zel Arivi, 13 Haziran 1992, s. 9. Kalaan, Gkhan, Trkiyede 1980 Sonras Brokratik Dnm, Beta Yaynlar, stanbul, 2010. Kalknma Bakanl (2012). 1977-1983 Dnemindeki Ekonomik Gelimeler Raporu. Ankara. Kalknma Bakanl: 1977-1983 Dnemi Trkiye EkonomisindeGelimeler, 2012, Ankara Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.II., Ankara, 1956. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII., Ankara, 1956. Karaer, Tacettin, 12 Eyll ve Trk Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi, Amme daresi Dergisi Cilt 20, Say 3, Eyll 1987. Karluk, Rdvan (2005). Cumhuriyetin lanndan Gnmze Trkiye Ekonomisinde Yapsal Dnm. stanbul: Beta Yaynlar. Karpat, Kemal H, The Politics of Transition : Political Attitudes and Party Affiliation in the Turkish Gecekondu Political Participation in Turkey, eds, Engin D. Akarl, Gabriel Ben Dor, stanbul Boazii University Publications. Karpat, Kemal H. The Turkish Democracy at Impasse: Ideology, Party Politics and the Third Military Intervention International Journal of Turkish Studies, 2, (1981) Kaya, Gazanfer. Trkiyede Siyasal Partilerin zgrlklere Yaklamlar (Cumhuriyet Halk Partisi ve Adalet Partisi rnei: 1960-1980), Sivas: Cumhuriyet niversitesi, 2009. Kazgan, Glten (2005). Trkiye Ekonomisinde Krizler: 1929-2001. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Kele, Ruen, nsal Artun, Kent ve Siyasal iddet, Ankara, SBF Yaynlar, 1981 Kele, Ruen ve nsal, Artun, (1982), Kent ve Siyasal iddet, No:507, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar Kele, Ruen, Kentleme Politikas, Ankara, mge, 1993. Kele, Ruen ve nsal, Artun, (1996), Kent ve Siyasal iddet, Cogito K-Bahar Dnemi, Say: 6-7, Sayfa: 91-103, Ankara: Yap Kredi Yaynlar. KEMin Beyannamesi, Bozkurt Gazetesi zel Arivi, 2 Nisan 1960, s.1. KEMin Tehditleri, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 2 Nisan 1960, s.1ve 12.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1355 / 1404

Kepenek, Yakup: 12 Eylln Ekonomi Politii ve Sosyal Demokrasi, V Yaynlar, 1987, Ankara. Kepenek, Yakup ve Nurhan Yentrk (2005). Trkiye Ekonomisi. stanbul: Remzi Kitabevi Keskin, Arif. ii Jeopolitii ve ran, Avrasya Dosyas, Cilt 13, Say 3, 2007, s. 4. Keyder, alar, 1987, Economic Development and Crisis, 1950-1980, Turkey in Transition, ed, I.C. Shick ve E. A. Tonak, Oxford, Oxford University Press, 1987) Keyder, alar Keyder, 1987 b, State and Class in Turkey, London, Verso, 1987. Klbay, Ahmet:Trk Ekonomisi, Modeller,Politikalar, Stratejiler,Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Genel Yayn No:263,1991, Ankara. Klolu, Safa. Yunanistan, Laurousse Genlik Ansiklopedisi, C. X (1979), stanbul. Klolu, Safa. Yunanistan, Meydan Laurousse Ansiklopedisi, C. XII (1981), stanbul. Kim, C.I. Eugene. The Impact of U.S Military Presence on the Republic of Korea, The American Military and Far East, Joe C. Dixon (Ed.), Ninth Military History Syposium United States Air Force Academy, 1-3 October 1980. Kray, Mbeccel Belik, 1981, Az Gelimi lkelerde Hzla Topraktan Kopma ve Kentle Btnleememe Toplumbilim Yazlar, Ankara, Gazi niversitesi Yaynlar. Kili, Suna, 1976, 1960-1975 Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler Siyaset Bilimi Asndan Bir nceleme, stanbul, Boazii niversitesi Yaynlar. Kirkpatrick, Jeane J. Dictatorships and Double Standards Commentary Magazine Volume 68, No. 5, November 1979, pp. 34-45. Kirkpatrick, Jeane J. Dictatorships and Double Standards: Rationalism and Reason in Politics, Simon and Schuster, 1982. Koca, Murat, Askeri Birliklerin Gvenlikte Grevlendirilmesi, darecinin Sesi, KasmAralk 2010, Say:142. Ko, Y. (1982). 24 Ocak Kararlar ve alma Yaamndaki Gelimeler. Yol- Yaynlar. Ko, Y. (1989). Teslimiyetten Mcadeleye Doru Trk-: 1980-1989. Ama Yaynlar. Ko, Y. (1986). Trk- Neden Byle? Nasl Deiecek? stanbul: Alan Yaynclk. Ko, Y. (2003 ). Trkiye i Snf ve Sendikaclk Hareketi Tarihi. stanbul: Kaynak Yaynlar. Ko, Y. (2010, Gz). 30.Yldnmnde 12 Eyll Darbesi ve i Snf. Mlkiye Dergisi, 34 (268), s. 43-74. Kongar, Emre, Demokrasi ve Kltr, Hil Yaynlar, stanbul, 1983.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1356 / 1404

Kongar, Emre, 12 Eyll ve Sonras, Say Yaynlar, stanbul, 1987. Krueger Anna O ve lter Turan, 1993, The Politics and Economics of Turkish Policy Refors in the 1980s Political & Economic Interaction in Economic Policy Reform, ed, Anna O Krueger, Robert H. Bates, (Oxford, Blackwell, 1993) Kurnaz, A. Haluk, Trkiyede Ara Rejim Dnemlerinde Yasama Yetkisinin Kullanm, TBMM Uzmanlk Tezi, Ankara, 2007. Kuru, Hanife. Trk Siyasal Yaamnda Adalet Partisi, (zmir: Dokuz Eyll niversitesi, 1996) Kuzu, Ali, Katliamlar, kenceler, Suikastler ve Terrizm Inda 12 Eyll htilali ve Onlarn ocuklar, Kariyer Yaynclk, stanbul, 2010. Loveman, B. and Davies, T. (1997). The Politics of Anti-Politics: The Military in Latin America. Delaware: SR Books. Lurcell, H.D. Cyprus, London, 1969. Mairuzzaman, T. (1992). Arms Transfers, Military Coups, and Military Rule in Developing States. The Journal of Conflict Resolution, Vol. 36 (4): 733 755. Makariosun Beyanat, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 17 Mays 1960, s. 2. Makariosun Demeci, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 12 ubat 1963, s. 2. Maral, Erol, (2008), Balans Ayarlar Cumhuriyet Dneminde Askeri Muhtralar, stanbul: Metropol Yaynlar Marcus, Aliza, 2009, Kan ve nan, stanbul, letiim. Mardin, erif, 1978 Youth and Violence in Turkey, Archives Europeennes deSociologie, 19, Mardin, erif, 1991, Trkiyede Din ve Siyaset Makaleler 3, stanbul, letiim. Mayes, Stanley. Cyprus and Makarios, London, 1964. Milli Gvenlik Kurulu Karar, 23.02.1979 tarih ve 239, 16.08.1979 tarih ve 244 sayl Kararlar. Milli Selamet Partisi Program. (Ankara: Elif Matbaaclk, 1973) Muhtat, Qassem. S.S.C.B.nin 1979 Ylnda Afganistan galinden 2001 ABD Mdahalesine Giden Srete Uluslararas Ortamda Afganistann Konumu, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2011. Mumcu, Uur. Kimin Hakk?, Cumhuriyet Gazetesi, 31 Aralk 1979, s. 9.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1357 / 1404

Mumcu, Uur, (1982), Silah Kaakl ve Terr, stanbul: Tekin Yaynevi. Merref Gezg, Gzde. 1970lerde CHPnin 2000lerde AKPnin Ykselii zerine Karlatrmal Bir nceleme. (Mula: Mula niversitesi, 2011) Ne Erenky, Ne de Gzelyurtu Veririz, Hrriyet Gazetesi, 16 Haziran 1992, s. 16. OECD, 1980, Economic Surveys: Turkey, Paris, OECD. Olga, Y. (2006). Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu'nun Trk alma Hayatndaki Yeri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Kocaeli: T.C. Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Oran, Baskn, 2001, 1960-80 Greli zerklik-3 Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt 1, 1919-1980, ed, Baskn Oran ve dierleri, (stanbul, letiim, 2001) Oran, Baskn (2002). Trk D Politikas Cilt 1: 1919-1980. 6. Bask, stanbul: letiim Yaynlar. Oran, Baskn (ed.). Trk D Politikas Cilt I, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Osiel, M. T. (1995). Dialogue with Dictators: Judicial Resistance in Argentina and Brazil. Law and Social Inquiry, Vol. 20 (2): 481 560. Osman Doru, Yarglanan 12 Eyll , Radikal Gazetesi, 27 Mays 2012. Ozan Aytekin, E. D. (2010). Kriz, Snf Mcadelesi ve Devlet: Trkiye'de Sermaye Snf 1977-1980. Doktora Tezi . Ankara: T.C. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ozankaya, zer, (1979), "Trkiye'de Terrn Etkenleri ve zm Yollar", Cilt: 34, Say: 1, Sayfa: 51-61, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi calan, Abdullah, (1978), Manifesto (Krdistan Devriminin Yolu), Almanya: Weanen Serxwebun Yaynlar nal, Hilal, ABDnin Afganistan Politikasnn Amazlar: Blgesel Bir Analiz, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt 6, Say 23, 2010, s. 43. ner, Stk, Halkn Polisi POL-DER Anlar, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. rgtl Birleik G Yenilemez, (stanbul: Trkiye i Partisi Yaynlar, 1977) vr, Mahmut. 12 Eyllden 12 Hazirana Siyasi Partiler: CHP. (Ankara: SETA Analiz, 2011) zbudun, Ergun, 1977 1973 Seimleri zerine Bir nceleme, Blent Nuri Esene Armaan, Ankara, AHF yaynlar. zbudun, Ergun, 1981, The Turkish Party System: Institutionalization, Polarization and Fragmentation, Middle Eastern Studies, 17, (1981)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1358 / 1404

zbudun, Ergun (2005), Trk Anayasa Hukuku, (8. Bask) (Ankara: Yetkin Yaynlar). zelik, Pnar Kaya. 12 Eyll Anlamak, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt 66, Say 1, 2011. zda, mit, 1997, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, stanbul, Boyut. zdemir, Halis, Mamak Zindanlarnda Bir Aknc, Tarihe Notlar, Yakn Tarih Serisi, stanbul, 2006. zdemir, Hikmet, Rejim ve Asker, Afa Yaynclk, stanbul, 1989. zdemir, Hikmet, 1994, Cumhurbakanl Seimlerinde Ordunun Olaand Rol, stanbul, z., zdemir, K. (1980, Aralk). Aklc Yol. Trk- Dergisi . zer, Hatay. Gobi Haritas, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 30 Mays 1992, s. 19. zkk, Erturul. Bakerin Zamanlama Hatas, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 10 Temmuz 1992, s. 19. zoran, Beria Remzi. Anadolu Kurtulu sava yllarnda Kbrsta Trk Basn, VII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara, 1973. Parla, Taha, 2004, Trkiyede Merkantilist Militarizm, 1960-1998, Bir Zmre, Bir Parti, Trkiyede Ordu, der, Ahmet nsel, Ali Bayramolu, stanbul, Birikim. Pazarc, Emin, Teslim Olmak in Bir Dakikanz Var, Takvim Gazetesi, Yaz Dizisi (17 Eyll 2010). Pehlivanolu, ner. Ortadou ve Trkiye, Kasta Yaynevi, stanbul, 2004. Peruzzotti, E. (2004). From Praetorianism to Democratic Institutionalization. Argentinas Difficult Transition to Civilian Rule. Journal of Third World Studies, Vol. XXII (I). Petrol-. (1991). Petrol- Yll. (28) . stanbul. Philip, G. (1984). Military-Authoritarianism in South America: Brazil, Chile, Uruguay and Argentina. Political Studies, Vol. XXXII: 1 20. Pion-Berlin, D. (2011). Turkish Civil Military Relations: A Latin American Comparison. Turkish Studies, Vol. 12 (2): 293 304. Potyemkin, Vladimir. Uluslararas likiler, Diplomasi Tarihi, C. II., stanbul, 1986. Rasuli, Khalilullah. 1991Ylndan Gnmze Afganistan ve Trkiye likileri, Ankara niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1359 / 1404

Resmi Gazete, 17105, 14.09.1980; Resmi Gazete, 17145, 28.10.1980; Resmi Gazete, 17145, 28.10.1980; Resmi Gazete, 17386 (Mkerrer), 30.06.1981; Resmi Gazete, 17416, 30.07.1981; Resmi Gazete, 17604, 13.02.1982; Resmi Gazete, 17773, 05.08.1982; Resmi Gazete, 17823, 25.9.1982; Resmi Gazete, 17844, 20.10.1982; Resmi Gazete, 17845, 21.10.1982; Resmi Gazete, 17863 (Mkerrer), 9.11.1982; Resmi Gazete, 17874, 20.11.1982. Salk, Selahattin. Trk Yunan likileri Tarihi ve Etniki Eterya, stanbul, t.y. Samim, Ahmet, The Left, Turkey in Transition, ed, I.C. Shick ve E. A. Tonak, Oxford, Oxford University Press, 1987. Sarbay, Ali Yaar, 1985, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas MSP rnek Olay, stanbul, Alan. Sarbay, Ali Yaar. Trkiyede Siyasal Modernleme ve slam, (stanbul: Toplum ve Bilim, 1985) Sarbay, Ali Yaar. Milli Nizam Partisinin Kuruluu ve Programnn erii, (stanbul: slamclk., 2004) Sarca, Murat-Erdoan Tezi-zer Eskiyurt. Kbrs Sorunu, stanbul Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1975. Sargil, Z. (2011). CivilMilitary Relations beyond Dichotomy: With Special Reference to Turkey. Turkish Studies, Vol. 12(2). Sayar, Sabri, 1978, The Turkish Party System in Transition, Government and Opposition, 13, 1978. Sayar Sabri, Brucu Hoffmann, 1985, Urbanization and Insurgency: The Turkish Case, 1976-1980 A Rand Note, N 3228 USDP Sayar, Sabri, 1990, Blent Ecevit, Political Leaders of the Contemporary Middle East and North Africa, ed, Bernard Reich, Connecticut, Greenwood. Schumacher, E. Argentina and Democracy. Foreign Affairs: 1070 1095. Seim Bildirisi, 1979 Semiz, Burhan, (2011), PKKda Deien Ne?, Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleyman ve Sever, Murat, 2011, Ankara: Karnca yaynlar Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Cumhuriyetinin Douu ve Ykl Nedenleri, VIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara, 1983. Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Trk Mcadele Tarihi, Lefkoa, C.I, 1982. Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Trk Davas ve Kbrsta Rum Vaheti, Lefkoa, t.y.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1360 / 1404

Seyit, Gnal (2010), Kanun Hkmnde Kararname Kurumunun Trk Anayasa Hukukuna Girii -Siyasal ve Hukuksal Arka Plan, Yasama Dergisi, Say: 15. Sheinin, David M. K. Argentina and the United States: An Alliance Contained, University of Georgia Press, Georgia, 2006. Sneh, Itai Nartzizenfield. The Future Almost Arrived: How Jimmy Carter Failed to Change US Foreign Policy, Peter Lang Publishing, New York, 2008. Soysal, Mmtaz (1997), 100 Soruda Anayasann Anlam, (11. Bask) (stanbul: Gerek Yaynevi). Szen, M. Alper ve Eski, Uur, (2011), Dnden Bugne Hizbullah, Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleymen ve Sever, Murat, Ankara: Karnca Yaynlar Sylemez, Haim, (2009), Darbeye zemin hazrlayan terr iileri, Tarih: 07.09.2009, Say:770, stanbul: Aksiyon Dergisi Slker, Kemal, 100 Soruda, Trkiyede i Hareketleri, stanbul, Gerek, 1976. Syliowicz, Joseph S., Students and Politics in Turkey Middle Eastern Studies, 6, 2, 1970. ahin, Hseyin (1997). Trkiye Ekonomisi. Bursa: Ezgi Kitabevi. ehirli, Atila, (2000), Trkiyede Blc Terr hareketleri ve Devletin Ald Tedbirler, stanbul: Burak Yaynclk ener, Mustafa, 2010, Trkiye Solunda Tarz- Siyaset, stanbul, Yordam. imek Osman: Zihniyet Asndan Trk Giriimciliinin Sosyolojisi,Otorite Yaynlar, 2008i, Ankara imek Osman; Protestan Modellemesi erevesinde Trkiyede Laikliin Sosyal Fonksiyonu,Yeni, Trkiyenin Yeni Gerekleri, Din, Laiklik, Eitim, Finans, Liderlik ve zgn Sosyal Dnce, Edi:Osman imek, Otorite Yaynlar 2012, Ankara imek Osman: Trkiyede Laiklik Kavramnn Zihniyet Temelli Analiz (Kapitalist Akl-Laiklik (Laisizm)likisi, Yeni, Trkiyenin Yeni Gerekleri, Din, Laiklik, Eitim, Finans, Liderlik ve zgn Sosyal Dnce, Edi:Osman imek, Otorite Yaynlar 2012, Ankara Taflolu, Serkan. Humeyni ran slam Devrimi: ah Nasl mat Oldu?, Kripto Kitaplar, Ankara, 2010. Tamelik, Soyalp. Jeopolitik Teoriler Asndan Kbrsn nemi, Occasional Paper Series Vol. 3No. 1, Center for Turkish Studies Portland State University, 2011a, s. 1-32.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1361 / 1404

Tamelik, Soyalp. Kbrsta Birlemi Milletlerin zm Plnlarna Gre Garantiler Meselesi, 2011 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Frsatlar ve Tehditler, Soyalp Tamelik (ed.), EkoAvrasya Dernei Yaynlar, Ankara, 2012 s. 49-106. Tamelik, Soyalp. Kbrsta Federal zm stekleyenlerle, Kars kanlarn Grleri ve Bunlarn Mukayesesi, Stratejik Aratrmalar Dergisi / Journal of Strategic Studies - Beykent niversitesi, 1 (2), 2008, s. 137-159. Tamelik, Soyalp. Kbrsta Kurulmak stenen Federal Devletin Hukuk Sistemi ve zellikleri, ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz-Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat-Krgzistan, Akademik Bak Dergisi Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, (OcakubatMart2010) 19, s. 1-27. Tamelik, Soyalp. Kbrsta Kurulmas Dnlen Sistemde Cumhurbakan ve Yardmcsnn Grev ve Yetkileri, Akademik Aratrmalar Dergisi, XI (2009) 42, s. 76-96. Tamelik, Soyalp. Trk Cumhuriyetleri Asndan KKTCnin Tannma Olgusu ve Esaslar, 21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu 02 - 05 Aralk 2010 / Lefke - K.K.T.C., EkoAvrasya Dernei Yaynlar, Ankara, 2011b, s. 169-183. Tamelik, Soyalp. Kbrsl Rumlarn Blge Barn Tehdit Eden Silahlanma abalar, Turkish Studies - International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/3 Summer 2011c, s. 391-424. Tan, M. (2008). Trkiye'de Askeri Mdahalelerin Siyasal stikrar zerindeki Etkileri.Yaymlanmam Doktora Tezi . stanbul: T.C. Marmara niversitesi SosyalBilimler Enstits. Tanr, Blent, 1986, ki Anayasa, 1961-1982, stanbul, Beta. Tanr, Blent (1994), ki Anayasa -1961 ve 1982-, (3. Bask) (stanbul: Beta Basm). Tekerek, M. (2012 ). 12 Eyll Askeri Mdahalesi ve Ekonomi Politikalar. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Ankara: T.C. Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits. Tercman Gazetesi. (1977, Mays 2). The Decleration Of Makarioas, Times Of Cyprus, 16 May 1960, S.1-2. Tokgz, Erdin (2009). Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi. Ankara: maj Yaynevi. Toprak, Demet Filiz. Milli Gr Hareketinin nsan Haklar Syleminin Evrimi, (Kocaeli niversitesi, 2009) Turan, Erol. Trk Siyasal ve Toplumsal Yaamnda MHPnin Yeri ve Kimlii. (Konya: Seluk niversitesi, 2000) Turan, lter. Trkiyede Siyasal Parti Desteinin Temelleri, (stanbul: Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, 1986)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1362 / 1404

Tutum, Cahit, Ynetimin Siyasallamas ve Partizanlk, Amme daresi Dergisi Cilt 9, Say 4, Aralk 1976. Trke Szlk, 6. Bask, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981. Trk Dil Kurumu, (1988), Trke Szlk 2, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar Trke, Alparslan. Dokuz Ik. (stanbul: Bucak Yaynlar, 1991) Trkiye Cumhuriyeti Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin Yeni Anayasay Devlet Adna Resmen Tantma Program Gereince Yaptklar Konumalar (24 Ekim - 5 Kasm 1982) (1982), (Ankara: TBMM Basmevi). Trk-. (1982). 12. Genel Kurul'a Sunulan alma Raporu. Ankara: Trk-. Trk-. (1982). 12.Genel Kurul almalar. Ankara: Trk-. Trk-. (1982). 12.Genel Kurul almalar: 24-28 Mays 1982. Ankara: Trk- Yaynlar. Trk-. (1982). 12.Genel Kurula Sunulan alma Raporu. Ankara: Trk-. Trk-. (1994). Trk-. Trk-. (1994). 24 Ocak Kararlar ve Kayplarmz. Trk-. Trk-. (1995). Belgelerle Trk- Tarihi (2) : (1963-1980). Ankara: Trkiye-i Sendikalar Konfederasyonu. Trk-. (1983). Genel Kurul Tutana, 13. Genel Kurul. Ankara: Trk-. Trk-. (1980, Eyll). Trk- Dergisi. (138) . Trk-. (1980, Kasm). Trk- Dergisi. (140) . Trk-. (1981, Ocak). Trk- Dergisi. (142) . Trk-. Trk-. (1982, Austos). Trk- Dergisi. (161) . Trk-. (1982, Kasm). Trk- Dergisi. (164) . Trk-. (1981, Mart). TEKSF Sendikas'nn Balar Devam Ediyor. No.144 , s. 28. Trk-. (1981, ubat). TEKSF Bnyan ubesi, Hava Kuvvetlerini Glendirme Vakfna 650 Bin Lira Bata Bulundu. No:143 , s. 30. Trk-. (1980, Aralk). Trk Metal'in Balar. No.141 , s. 33. Trkne, Mmtazer, MHPnin Ergenekonu, Zaman, 8 ubat 2008. TSAD (1995). 1995 Ylna Girerken Trk Ekonomisi. stanbul: TSAD.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1363 / 1404

Ulagay, O. (1987). zal Ekonomisinde Paramz Pul Olurken, Kimler Kazand Kimler Kaybetti. Ankara: Bilgi Yaynevi. UZGEL, lhan. ABD ve NATOyla likiler, Trk D Politikas Cilt II 1980-2001, ed. Baskn Oran, stanbul, 2010. nsal, Artun, Umuttan Yalnzla-Trkiye i Partisi, 1961-1971, stanbul, Tarih Vakf, 2002. skl, Zafer, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Dneminde Skynetim Uygulamalar, Afa Yaynclk, stanbul, 1989. Vanezis, P.N. Makarios Faith and Power, New York, 1972. Yalman, Hseyin,Deiim ve Sreklilik Ekseninde MHP. (Ankara: SETA Analiz, 2009) Yaar, Murat, (2008), Karapara Aklama Suuyla Mcadelede Emniyet Genel Mdrlnn Rol, Karapara Aklama ve Terrizmin Finansman, Editr: Aydn, Sleyman, Ankara: Adalet Yaynevi Yetkin, etin, Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika 27 Mays, 12 Mart ve 12 Eyllde Amerikann Yeri, mit Yaynclk, Ankara, 1995. Yetkin, etin, Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika 27 Mays 1960, 12 Mart 1971, 12 Eyll 1980, Yeniden Anadolu Mudafai Hukuk Yaynlar,4.Bask, 2007, Antalya. Ylmaz, Trel, Uluslararas Politikada Ortadou, Aka Yaynlar, Ankara, 2004. 1978 Kahramanmara Toplumsal Olaylarnn Analizi, darecinin Sesi, Kasm-Aralk 2010, Say:142. 12 Ekim 1975 Seimlerinde Tavrmz, (stanbul: Trkiye i Partisi Yaynlar, 1975) 1988a,Hkmetler ve Programlar 1920-1960, Haz. N. DALI ve B. AKTRK, Ankara: T.B.M.M. Basmevi 1988b,Hkmetler ve Programlar 1960-1980, Haz. N. DALI ve B. AKTRK, Ankara: T.B.M.M. Basmevi

Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yayn, 1994. Aker, Ahmet, 12 Mart Dneminde Da Baml Tekelleme, stanbul: Sander Yaynlar, 1972. Aksoy, Muammer, Partizan Radyo ve DP, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1960. Aldkat, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 AnayasasII, stanbul: Hsntabiat Matbaas, 1966.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1364 / 1404

Altan, etin, Sulanan Yazlar (1960dan Bu Yana Sahte Demokrasi Talannn arklar PDM, Marksist Adan Parlamentoda Ne Dedik?), stanbul: Yaylack Matbaas, ty. Altan, Mehmet, Darbelerin Ekonomisi, stanbul: yi Adam Yaynlar, 2001. Altndal, Aytun, Haha ve Emperyalizm, stanbul: Havass Yaynlar, 1979. Altu, Kurtul, 12 Mart ve Nihat Erim Olay, Ankara: Yedign Yaynlar, 1973. Anday, Melih Cevdet, Hakaret, Cumhuriyet, 22 Kasm 1974. Arcayrek, Cneyt, ankayayaGiden Yol 19711973 (Cneyt Arcayrek Aklyor6), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985. Arcayrek, Cneyt, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 19651971 (Cneyt Arcayrek Aklyor5), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985. Arcayrek, Cneyt, Demokrasinin Sonbahar 19771978 (Cneyt Arcayrek Aklyor7), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985. Aren, Sadun, TP Olay 19611971, stanbul: Cem Yaynevi, 1993. Ate, Toktam, 68li Olmak, Ankara: mit Yaynclk, 1992. Avcolu, Doan, Trkiyenin Dzeni [Dn-Bugn-Yarn], Ankara: Bilgi Yaynevi, 1969. Aybar, Mehmet Ali, 12 Marttan Sonra (meclis konumalar), stanbul: Sinan Yaynlar, 1973. Aydemir, Talat. Ve Talat Aydemir Konuuyor, stanbul: May Yaynlar, 1966. Azrak, Ali lk, Trk Anayasa Mahkemesi, HFD, Cilt 28, Say 34 (1962), 649700. Bace, H. Emre, Trk Parlamento Tarihi, TBMM XV. Dnem (1973-1977), Yasama, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. 2012. Bace, H. Emre, Trk Parlamento Tarihi, TBMM XV. Dnem (1973-1977), Denetim, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. 2012. Balc, Muharrem, MGK ve Demokrasi (Hukuk-Ordu-Siyaset), stanbul: Yneli Yaynlar, 1998. Batur, Muhsin, Anlar ve Grler ( Dnemin Perde Arkas), stanbul: Milliyet Yaynlar, 1985. Behram, Nihat, Daraacnda Fidan, stanbul Genda Yaynlar, 1996. Berkes, Niyazi, Unutulan Yllar, stanbul: letiim Yaynlar, 2006. Bican, Mehmet, Devrim in Genlik Hareketleri, Ankara: Gvendi Matbaas, 1970.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1365 / 1404

Bilgi, Sadettin, Hatralar, stanbul: Boazii Yaynlar, 2002. Birand, Mehmet Ali/ Dndar, Can/ apl, Blent, 12 Mart (htillin Penesindeki Demokrasi), Ankara: mge Kitabevi, 1994. Bozbeyli, Ferruh, Alaca Siyaset (Siyasi Hikyeler), stanbul: Babli Kltr Yayncl, 2000. Bozbeyli, Ferruh, Birinci Cemre Siyasi Hikyeler, stanbul: Seluklu Yaynlar, 1977. Bozdemir, Mevlt, Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, Ankara: ASBF Yaynlar, 1982. Bozkr, Grcan, Prof. Dr. Turhan Feyziolu'nun Siyasi Kiilii, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 19961997 Cilt 2, Say:67, 227262. Bulut, Arslan, Trk-Devrimci Diyalogu (Dou Perinek ve Attil lhanla Rportajlar), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1998. Brn, Vecdi, Kansz htilal (Trk Ordusunun Zaferi), stanbul: Ekicigil Yaynevi, 1960. Cebeci, Srr Yksel, Demirel ve polemik, Tercman, 2 ubat 2006. een, Anl, Trkiyede Sendikaclk, Ankara: zgr nsan Yaynlar, 1973. elen, Tuncay ve Grcan, mer, 68 Genlii ve Katledilii (Hesaplama), Ankara: Svari Yaynclk, 2006. Darendeliolu, lhan, Trkiyede Komnist Hareketler, stanbul: Toker Yaynlar, 1979. Demirel, Hseyin, 12 Martn yz (Nasl Geldi, Nasl Geti?), stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1977. Dilligil, Turhan, (Sokaktaki Adam), Allahsz Gardiyan, Ankara: Gne Matbaaclk, 1966. Duman, Doan, slamc Genliin Serveni, Birikim, Say 95 Mart 1997. Ecevit, Blent, Demokratik Solda Temel Kavramlar ve Sorunlar, (smail Cem ile rportaj), Ankara: Ajans-Trk Matbaaclk, 1975. Ecevit, Blent, Ortann Solu, stanbul: Tekin Yaynevi, 1974 (1968). Ecevit, Blent, Perdeyi Kaldryorum, Ankara: Ajans-Trk Matbaaclk Sanayi, 1972 (?). Ekmeki, Mustafa, Bir Bakanlk Seimi (Yaz Dizisi), Cumhuriyet, 17 Mart 1980. Elverdi, Ali, Ben Korkacak Adam mym? laan, Emin, craatn inden, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987, 296309. Elverdi, Ali, Bu Vatana Kastedenler (Ali Elverdi Paa Anlatyor), stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1977.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1366 / 1404

Erolu, Ergin, Snflar Asndan 12 Mart: 12 Mart Devam Eriyor mu? stanbul: Soyut Yaynlar, 1974. Eroul, Cem, Anatzeye Giri, Ankara: maj Yaynclk, 1993. Esin, Numan, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005. Giritli,smet, Komnizm, Sosyalizm ve Anayasamz, stanbul: Baha Matbaas, 1967. Gldemir, Ufuk, evik Kuvvetin Glgesinde Trkiye (19801984), stanbul: Tekin Yaynevi, 1986. Gldemir, Ufuk, Kanat Operasyonu, stanbul: Tekin Yaynevi, ty. Gresin, Ecvet, Yeni Parti, Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. Grkan, Celil, 12 Marta Be Kala, stanbul: Tekin Yaynevi, 1986. Hasan Cemal, Cumhuriyeti ok Sevmitim (Cumhuriyet Gazetesindeki Savan Perde Arkas), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005. Hasan Cemal, KimseKzmasn Kendimi Yazdm, stanbul: Doan Kitaplk A, 1999. Hekimolu, Merref,27 Maysn Roman, stanbul: ada Yaynlar, 1975. Ilcak, Nazl, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner) [El Yazs tiraflarla], Yayn Yeri, Yaynevi ve Yl Bilinmiyor. Ilcak, Nazl, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), stanbul: TMA Yaynlar, 2001. lhan, Attil, Hangi Sol, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1980. peki, Abdi, Sunayn Forml ve Partiler, Milliyet, 19 Mart 1971 ( 2. Bask). smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart (nedenleri.. Yaps..sonular), (ki Cilt bir arada), stanbul: Cem Yaynevi, 1980. smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart (tarihteki yeri ve sonular), C2, stanbul: Cem Yaynevi, 1977. smail Cem, TRTde 500 Gn, stanbul: Geliim Yaynlar, 1976. men, Fatma Hikmet, Parlamentoda 9 Yl (TP Senatr Olarak 19661975 Dnemi Parlamento almalar), Ankara: ark Matbaas, 1976. Kaplan, smail, Trkiyede Milli Eitim deolojisi ve Siyasal Toplumsallama zerindeki Etkisi, stanbul: letiim Yaynlar, 1999. Karadeniz, Harun, Olayl Yllar ve Genlik, stanbul: May Yaynlar, 1975.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1367 / 1404

Kray, Mbeccel, Trk Toplumunda Yapsal Deime, Kray, Mbeccel, Toplumsal Yap Toplumsal Deime, iinde stanbul: Balam Yaynlar, 1999, 327341. Kurat, Akdes Nimet, Bakan Lyndon B. Johnson ve ABD Cumhurbakanl, Ankara: Dost Yaynlar, 1964. Kuray, Sarp, syan ve Tevekkl, stanbul: Birharf Yaynlar, 2008. Kkkln, smail, Cumhurbakanl Seimleri ve Ispartal, Yerel Siyaset, Yl: 2, Say: 20, Austos 2007, 4550. Krk, Erturul, THKP-C, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, C 7, stanbul: letiim Yaynlar, 1988, 21982199. Lainer, mer, Trk Militarizmi,Birikim, Say: 160161, Austos-Eyll 2002. Makal, Tahir Kutsi, Benim, Benim, O Benim (Siyaset Sahnesinden ehreler), stanbul: nan Yaynlar, 1987. Mehmed Kemal, 12 Mart, fkeli Generaller ve kence, stanbul: Soyut Yaynlar, 1974. Mirkelamolu, Necip, Ecevit Eceviti Anlatyor, stanbul: Kervan Yaynlar, ty. Mumcu, Uur, kmaz Sokak, stanbul: Tekin Yaynevi, 1979. Mumcu, Uur, Sakncal Piyade, stanbul: Tekin Yaynevi, 1977. Nadi, Nadir, Bir Parti Kapatld, Cumhuriyet, 23 Mays 1971. Oran, Baskn, Nerde O Eski Mapushaneler, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. ksz, Mehmet, Faizme Kar Her Ynyle Ecevit (ada Bir Lider, ad Bir Parlamento), Ankara: Nisan ymen, rsan, Bir htill Daha Var 19081980, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987. zbey, Cemal, Demokrat Partiyi Nasl Kapattrdm, Ankara: Emek Basm Yaymevi, 1961. zbudun, Ergun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2000. zdek, Refik, Hedef TRT, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1977. zdemir, Hikmet, Bir lk Yapt: Trkiyenin Dzeni, Yapt, Say 2, Cilt 47, Aralk-Ocak 19831984, 101107. zdemir, Hikmet, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul: z Yaynclk, 1995. zdemir, Hikmet, Trkiye Cumhuriyetinde Rejim ve Asker likisi zerine Bir nceleme, stanbul: z Yaynclk, 1993.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1368 / 1404

zgen, Mahmut hsan, TKP ve Organize Genlik Hareketleri, stanbul: 14 Mays Yaynlar, 1982. ztrk, Kazm (Hazrlayan), Son Deiiklikleriyle Gerekeli Anayasa [Karlatrmal Gerekeler ve lgili Mevzuat], Ankara: Bilgi Yaynevi, Ekim 1971. Perinek, Dou, Anayasa ve Partiler Rejimi (Trkiyede Siyasi Partilerin Dzeni ve Yasaklanmas), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1985. Saml, Gner, kence (Yaar Kemalin nszyle), stanbul: Tan Yaynlar, 1973. Sarbay, Ali Yaar, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas (MSP rnek Olay), stanbul: Alan Yaynclk, 1985. Seluk, lhan, Ziverbey Kk, stanbul: ada Yaynlar, 1987. Sertel, Yldz, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Cem Yaynevi, 1978. Sevin, Necdet, Yazarn Kurunlatan Yazlar, stanbul: Dede Korkut Yaynlar, 1978. Soysal, lhami, Sfra Sfr Elde Sfr, stanbul: Kita Yaynlar, 1969. Soysal, Sevgi, Yldrm Blge Kadnlar Kouu, Ankara: Bilgi Yaynevi, ty. Sunay, Cengiz, "Muhsin Batur'un Anlarnda 27 Mays, 12 Mart ve Sonras",Dnen Siyaset, Yl: 2009, Say: 25, 257278. Sunay, Cengiz, 27 Mays ve Kfr Edebiyat,Trkiye Gnl, Say:101, BAHAR 2010, 4268. Sunay, Cengiz, Trk Siyasetinde Sivil-Asker likileri (27 Mays12 Mart12 Eyll ve Sonras), Ankara: Orion Kitabevi, 2010. T.C. Gerekeli Anayasa ve stanbul: May Yaynlar, 1971. Talas, Cahit, Toplumsal Politika, Ankara: mge Kitabevi, 1990. Tanr, Blent, ki Anayasa 19611982, stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. 1986. TBMM Tutanaklar [Deniz Gezmi, Yusuf Aslan, Hseyin nan) dam Grmeleri2, BDS Yaynlar, 1988. THKP-C (douu ve ilk eylemleri), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1987. Toker, Metin, DPnin Altn Yllar (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. Tu, A. Baki, Trkiye Gerekleri ve Soysal Davas (12 Mart 1971), Bursa: Ak Ofset, 1995.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1369 / 1404

Tunkanat, Haydar, kili Anlamalarn yz, Ankara: Ekim Yaynevi, 1970. Turan, lter, Parti Disiplini [Kapsam, Tarihe, Tevik Eden Sebepler], FM, Cilt 28, Say 14 (1968), 79102. Turgut, Hulusi, Demirelin Dnyas 1. Cilt (Bir Liderin Douu 19241962; Bir Liderin Ykselii 19621971), stanbul: ABC Ajans Yaynlar, 1992. Turhan, Talat, Bomba Davas (Savunma1), stanbul: Yazarn Kendi Yayn, 1986. Turhan, Talat, Bomba Davas (Savunma2), stanbul: Yazarn Kendi Yayn, 1986. Turhan, Talat, Kontrgerilla Cumhuriyeti, stanbul: Tmzamanlar Yaynclk, 1994. Tualp, Erbil, Ben Tarihim Bay Bakan, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1989. Trkiye Gerekleri ve Terrizm (Beyaz Kitap), Ankara: Babakanln Emri ile Bakanlklararas Bir Kurul Tarafndan Hazrlanmtr, 1973. Ulay, Stk, Giderayak, stanbul: Ad Yaynlar A.. 1996. Ulay, Stk, Harbiye Silh Bana! (27 Mays 1960) (General Stk Ulayn Anlar), stanbul: Ar Matbaas, 1968. Wise, David / Ross, Thomas, Grnmeyen Hkmet CIA (Amerikan stihbarat Tekilt), Ankara: Sol Yaynlar, 1966. Yaln, Soner, Hangi Erbakan, Ankara: Baak Yaynlar, 1994. Yetkin, etin, Trkiyede Soldaki Blnmeler 19601970 (tartmalar, nedenler, zm nerileri), Ankara: Toplum Yaynlar, 1970. 274, 275 Sayl Yasa Deiiklikleri ve CHP, Ankara: Ulusal Basmevi, 1970.

Acar, Mustafa, Gncel ktisadi Tartmalar, Orion Kitabevi, Ankara, 2009. Aka, smet; Kollektif Bir Sermayedar Olarak Trk Silahl Kuvvetleri, Birikim, Say 160-161, Austos-Eyll.2002. Akdi, Muhammed, Faiz Politikalarnn Enflasyon zerindeki Etkileri ve Trkiye, Ankara, Yimder Yaynlar, 1995. Akpnar, Hakan,28 ubat Postmodern Darbenin yks, mit Yaynclk, Ankara. Aktay, Yasin, Karizma Zamanlar, Tima Yaynlar, stanbul, 2011. Altan, Mehmet; Darbelerin Ekonomisi, 7. Bask, Hemen Kitap Sis Yay., st., 2012 (Altan, Darbeler)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1370 / 1404

Altan, Mehmet; Sperler ve Trkiye, stanbul: Afa Yaynlar, 1986. Arcayrek, Cneyt, Byklere Masallar Kklere Gerekler:10, Geri Gidie zin Yok, Bilgi Yaynevi, Ankara Ay, Ahmet, Tarihsel Sre erisinde Trkiyede Byme, Ed. Ahmet Ay; Trkiye Ekonomisi, izgi Kitabevi, Konya, 2007. Balbay, Mustafa Gen Subaylar Tedirgin, Cumhuriyet Gazetesi, 23 Mays 2003. Bakaya, Fikret, Trkiye Ekonomisinde ki Bunalm Dnemi; Devletilikten 24 Ocak Kararlarna, Birlik Yaynlar, Ankara 1986. Baytok, Taner, Bir Asker, Bir Diplomat, Gven Erkaya, Doan Kitap, stanbul, 2001. BDDK, Krizden stikrara Trkiye Tecrbesi, BDDK alma Teblii, BDDK Yayn, nc Bask, Ankara, 2010. (BDDK, Tebli) Bila, Fikret, YAta erh Gerekesi, Milliyet Gazetesi, 7 Austos 2004, Birand, Mehmet Ali - YILDIZ Reyhan, Son Darbe 28 ubat, stanbul, 2012. Birey Yaynclk, 28 ubat-Post Modern Darbenin Sosyal ve Siyasal Analizi, , 2007, stanbul Birinci Uluslararas Sempozyum Bildirileri Kreselleme ve Uluslararas Gvenlik, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara 2003. Blgiray, Nevzat, 28 ubat Sreci 1, Tekin Yaynevi, Ankara, 1999. Buchanan, James, Rant Kollama ve Kar Kollama (ev. Ayta Eker), inde: Ayta Eker ve Cokun C. Aktan, Politik Yozlama ve Rant Kollama, Ankara, Takav Matbaas, 1994 Bykdeniz, Adnan: Trkiyede Faiz Oranlar, stanbul, Bilim ve Sanat Vakf Yaynlar, 1991. Caporale, Guglielmo Maria; Williams, Geoffrey Long-term Nominal Interest Rates and Domestic Fundamentals, Review of Financial Economics, Vol. 11. 2002. Cevizolu, Hulki, 28 ubat Bir Hkmet Nasl Devrildi, Ceviz Kabuu Yaynlar. Cumhurbakanl Arivi Cokun, Metin, Para ve Sermaye Piyasalar, Detay Yaynclk, Ankara 2010. etinkaya, Tuncer, En Uzun ubat, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2012. iek, Hikmet, rticaya Kar Genelkurmay Belgeleri, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1997. Deirmenci, Aslan, 28 ubatn stihbarat A, ra Yaynlar, stanbul, 2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1371 / 1404

Demir, Murat; Trkiyede Kamu Borlarnn Geliimi ve Srdrlebilirlii, izgi Kitabevi, Konya, 2009. Demir, Murat ve Sever Eran; Kamu Harcamalarnn Gayrisafi Yurt i Hasla ve Faiz Oranlar zerindeki Etkisi, Seluk nv. Sosyal Bilimler Meslek Yksekokulu Dergisi, Cilt: 8, Say:1-2, 2005. Dervi, Kemal; Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program, 14 Nisan 2001 Doan, Adem; Demokrasi ve Ekonomik Gelime Erciyes niversitesi BF Dergisi, Say 25, 2005. DTM , 1997 Yl Balca Ekonomik Gstergeler. Ekim-Kasm 1997. Dua, Pami; Pandit, B.L.;Interest Rate Determination in India: Domestic and External Factors Journal of Policy Modeling Vol.24. ,2002. Dufey, Gunter; Giddy, Ian H. International Money Markets, Prentice Hall International Inc., New Jersey , 1994. Erdoan, Mustafa, 28 ubat Sreci, Yeni Yzyl Yaynlar, Ankara, 1999. Erhan, ar ve Krkolu mer, sraille likiler, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 9.bask, der. Baskn Oran, stanbul: letiim, 2004 Erin, Yeldan, Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi, 7. Bask, letiim Yay., stanbul, 2003. Ersel, Hasan ve Kumcu, M. Ercan. stikrar Program ve Kamu Dengesi.Trkiye in Yeni Bir stikrar Programna Doru, stanbul: TSAD Yay. No:T/95, 1995. Ethos,Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar, Hakemli Elektronik Dergi, Ocak 2009. Glsn, Grkan Yay 1990'l Yllardaki Finansal Krizler ve Trkiye Krizi, Yeni Trkiye Ekonomik Kriz zel Says II, 2001. Gr, Bekir S., elik, Zafer, SETA Rapor: YKn 30 Yl, 2004. Grses, Ezgi, 28 ubat-Demokrasi Ters eritte, ule Yaynlar, stanbul, 2012. Hazine Mstearl, Bor Ynetim Raporu, Nisan 2003. (Hazine, Bor Ynetim) BA, aban, Milli Gvenlik Devleti, iviyazlar, stanbul, 1999. SO, stanbul Sanayi Odas Dergisi (zel Say), Say 461, Austos 2004. Trkiye nsan Haklar Vakf, kence Dosyas, Ankara, 1996.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1372 / 1404

Kalknma Bakanl, 1996-2001 Dneminde Yaanan Krizler ve Etkileri Raporu, Ankara, 2012 (Kalknma, Rapor) Karaor, Zeynep; Enflasyonun Kltr ve Gelenei: Trkiye Ekonomisi zerine Bir Analiz, Trkiye Ekonomisi, Ed. Ahmet Ay, izgi Yaynlar, Konya, 2007 Karluk, Rdvan.Trkiye Ekonomisi, Beta Basm Yaym, stanbul, 1996. Krt, Emrah, Anayasal Adan BDDK, stanbul 2007. Korkmaz, Esfender. 5 Nisan Kararlar Ekonomiyi Daha ok Rayndan kard, Dnya Gazetesi, 5 Nisan 1995. Krueger, Anne The Political Economy of Rent Seeking Society, American Economic Review, Vol.64, No.3, 1974 Levine, Ross, Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda, Journal of Economic Literatur, Vol: 35,Numb:2, 1997. Mderrisolu, Okan; 28 ubattan Kalan Fatura: 52 Milyar Dolar, Sabah Gazetesi, 7 Mays 2012. Opin, Tuncay, ubat Uzar Bin Yl Olur, stanbul, 2004 zcan, Gencer, Trkiyede Milli Gvenlik Kavramnn Geliimi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta PAKER-smet AKA, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s.310. zcan, Gencer, Trkiyede Cumhuriyet Dnemi Ordusunda Prusya Etkisi, Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti, Der.:Evren Balta PAKER-smet AKA, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010. zel, Mustafa; Devlet ve Ekonomi, z Yaynclk, stanbul, 1995 zgan, Ali, 28 ubat Srecinin Siyasal Adan Neden ve Sonular, Yksek Lisans Tezi, Mula niversitesi Sosyal Bilimler niversitesi, 2008. zyank, Seil Refahyol Hkmetinin D Politikas, Ankara niversitesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, 2005, iinde Gencer zcan, Yalan Dnyaya Sanal Politikalar, Onbir Aylk Saltanat, 1. bask, der. Gencer zcan, stanbul, 1998 Parla, Taha; Trkiye'de Merkantilist Militarizm 1960-1998, Birikim, Say 160-161, Austos-Eyll. 2002, Poddar, Tushar; Goswami, Mangal; Sol, Juan and Icaza, Victor Echvarria Interest Rate Determination in Lebanon, April, IMF Working Paper. 2006. Resmi Gazete, 21017, 23734, 26040. Sava, Vural, Anlarm, bir dnemin perde arkas, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2012.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1373 / 1404

Sever, Eran ve Demir Murat; Trkiyede Faiz Oranlarn Belirleyen sel Ve Dsal Etkenler, Sel. nv. Sosyal ve Ekonomik Arat. Dergisi, 2007, Sever, Eran, Finans, D Ticaret ve Byme likisi: Trkiye Analizi, izgi Kitabevi, Konya, 2009. Sevi, Veysi. Mali Kriz Ortamnda Uygulanan Ekonomi Politikalarnn Hukuksal Boyutlar, Trkiyede Kamu Ekonomisi ve Mali Kriz, XII. Trkiye Maliye Sempozyumuna Sunulan Tebli. Belek-ANTALYA: 14-17 Mays1997. ahin, Hseyin; Trkiye Ekonomisi, 3. Bask. Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1995 iriner, smail ve Doru.Ylmaz; Trkiye Ekonomisinin Byme Dinamikleri zerine Bir Deerlendirme", Ynetim Bilimleri Dergisi, 2/3, 2005. Tar Recep ve Kumcu Funda Ser Trkiyede stikrarsz Bymenin Analizi (19832003 Dnemi) Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt:9 2005. Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu, TBMM Darbeleri Aratrma Komisyonuna Sunulan Rapor, 2012. TESEV, Almanak Trkiye,2006-2008 Gvenlik Sektr ve Demokratik Gzetim, TESEV Yaynlar. Toprak Metin, Demir Osman, Trk Bankaclk Sektr: Sorunlar, Krizler, Araylar, Cumhuriyet niversitesi BF Dergisi, C. 2, S. 2, 2001. Torcha, Christopher U.S., EU Warn Turkish Military to Avoid Politics, Chicago Tribune, May 3, 2007. Tuna, Hsn, Yarg Emir ve Grlerinize Hazrdr, Karatay Akademi Yaynlar, Ankara, 2009. Turgut, Hulusi, Refahyol Krizi Nasl Atlatld, Sabah Gazetesi, 28 Mays 1998 DPT, Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2002, 2003, 2004, 2005 Yl lerleme Raporu,Ankara. Uluatam, zhan, Makro ktisat. Geniletilmi 7. Bask. Ankara: Sava Yaynlar, 1993. Ural, Mert; Finansal Krizler ve Trkiye, Dokuz Eyll nv. BF Dergisi, Cilt:18, Say:1, 2003. skl, Zafer, Siyaset ve Asker, Ankara, 1997 Vasicek, Oldrich Alfons, The Economics of Interest Rates, Journal of Financial Economics, Vol. 76., 2005. Yaar, Sleyman, 28 ubatn Halka Maliyeti Ne oldu?, Sabah Gazetesi, 7 Mart 2012. Yeldan, Erin Azgelimi lkelere Ynelik Ksa Vadeli Sermaye Akmlarnn Makro Ekonomik Etkileri zerine Gzlemler, ktisat Dergisi, say: 360361, 1996.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1374 / 1404

Yeldan, Erin; Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi, 7. Bask, letiim Yay., stanbul, 2003. Yldrm, Kemal ve Karaman, Doan: Makro Ekonomi, Eskiehir, Et. Sa. ve Bil. Ar. al. vakf. 1999. Yksel, Erkan, Medya Gvenlik Kurulu, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 2004.

Belgeler 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094]. 27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76231/39 Aras]. Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo-Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76291/9 Aras]. Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama tasla [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 6/1714; Fihrist No: 731]. TRT ve Yarg Organlar [13 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1375 / 1404

9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. 11.01.1971 tarihli Trk-in Parti Kurma almalar, baln tayan [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778145]. belge

12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7984]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Trkiye i Partisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79845]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, ANT Dergisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79846]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Proleter Devrimci Aydnlk evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79848]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Devrim evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798411]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Aydnlk Sosyalist evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798413]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Sosyalist evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798415]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Muhtemel Gelimeler Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798421].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1376 / 1404

12 Mart Muhtrasnn Sa Basndaki Yanklar baln tayan 21.03.1971 tarihli ok Gizli bareli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7965]. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76251/20 Aras]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79618]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79619]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796110]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796111]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796112]. 17.03.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79616]. Ankara, Hacettepe, stanbul, Atatrk ve Ege niversiteleri bir ksm retim yeleri adna Temsil Heyeti tarafndan,Byk Trk Milletine! hitabyla yaynlanan 15.03.1971 tarihli bildiri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770911]. Av. Cemal zbey tarafndan Cumhurbakanl Yksek Makamna hitapl 18.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770926]. Balkesir Milletvekili Mevlt Ylmaz tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 02.12.1972 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/626; Fihrist No: 7990]. Birlik Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 07.01.1971 tarih ve 140 sayl yaz ve eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778147]. Byk Anadolu Partisi Genel Bakan Ahmet Mithat Aslan tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya ekilen 04.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778172]. Byk Anadolu Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 10.01.1971 tarih ve 59/1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778175].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1377 / 1404

Cumhurbakan Cevdet Sunayn Silahl Kuvvetlerce Verilen 12 Mart 1971 Tarihli Muhtra Hakknda Trk Milletine Mesaj (Ankara, 15 Mart 1971) [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7961]. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan Kocaeli Milletvekili Prof. Dr. Nihat Erime gnderilen 19.01.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79631]. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 08.01.1971 tarih ve 3/146 sayl yazs eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778132]. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27 Ekim 1971 tarihli bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 28 Ekim 1971 tarihli bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 6288]. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Babakanlk, Cumhuriyet Senatosu Genel Sekreterlii ve Millet Meclisi Genel Sekreterliine datml, 05.01.1971 tarih, 4/5 ve 4/6 sayl yazs ekinde yer alan Cumhurbakan Cevdet Sunayn 31.12.1970 tarihli Yeni Yl Sylevi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778122]. Cumhurbakanl Makamna sunulan Byk Anadolu Partisi konulu 22.01.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778173]. Cumhurbakanl tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 24; Fihrist No: 7963]. Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grup Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 08.01.1971 tarih ve 56 sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778150]. DSK (Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) Kocaeli Blge Temsilciliinin 13.03.1971 tarihli basn blteni [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 77097]. Diyarbakr Bamsz Senatr Selahattin Cizreliolu ve Ankara Bamsz Senatr Turgut Cebe tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778152]. Eski orum Milletvekili Nejdet Ycer tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 20.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770937]. Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama tarafndan Trk Silahl Kuvvetlerine hitaben kaleme alnan 31.12.1970 (?) tarihli yeni yl mesaj [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778116].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1378 / 1404

Gven Partisi TBMM Grubu Bakanltarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/511; Fihrist No: 6/24]. Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913]. i Hsamettin Gven tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778154]. Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakan smet nnye gnderilen 19.03.1971 tarihli istifa mektubu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 24; Fihrist No: 79633]. Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarihli dileke [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79632]. Kumandanlarn Muhtras ve Kurulan Hkmet Hakknda Sa Basndaki Yanklar ve Sa Cephenin, Krtlerin, Aznlklarn Gr ve Dnleri Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79658]. Mara Bamsz Milletvekili brahim ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 05.01.1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 19; Fihrist No: 778131]. Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakanl tarafndan yaynlanan 18.12.1970 tarihli bildiri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77819]. Mustafa Kemal Dernei tarafndan Cumhurbakanl makamna gnderilen 27.12.1970 tarih ve zel sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77815]. Ordunun Verdii Muhtra ile lgili Muhtelif Sa Basnda Neredilen ok Gizli bareli Makale, Fkra ve Yorumlardan nemli zetler [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79652]. demi Kaymakam Yusuf Doan tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/24]. Prof. Dr. Nihat Erimin kimlii [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79634]. Sayn Cumhurbakannn Trkiye Byk Millet Meclisinde Grubu Olan Siyasi Partilerin Heyetleri ve Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu ve Kontenjan Grubu Bakanlaryla Yapaca stiareler in 17.03.1971 Tarihli Muhtra [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79614]. Sivas Senatr Hseyin ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 18.12.1970 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 7781].

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1379 / 1404

TBMM Cumhuriyet Halk Partisi Grup Bakanlnn 02.04.2012 tarih ve 303 sayl yazs. TC Babakanlk Basn Merkezi Bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6625]. Tekstil ileri Sendikas Genel Bakan Vekili Sabri Tl tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/18]. Turhan Feyziolu tarafndan Sayn Cumhurbakanna 7 Ocak 1971 Gn ifahen Arzedilmi Olan Hususlarla lgili Not Baln tayan 21.01.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778155]. Trk Aydnlar Oca tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 16.07.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 9009] Trkiye Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27.10.1971 tarihli [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. yazs

Zonguldak Senatr Ahmet Demiryce tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 23.12.1970 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/15].

Gazeteler Adalet, 22 Aralk 1970. Akam, 27 Eyll 1960; Akam, 17 ubat 1969; Akam, 22 Mays 1971; Akam, 22 Mays 1971; Akam, 22 Mays 1971; Akam, 27 Nisan 1971. Cumhuriyet, 10 Ekim 1971; Cumhuriyet, 15 Mays 1972; Cumhuriyet, 15 Mays 1972; Cumhuriyet, 22 Aralk 1970; Cumhuriyet, 23 Mays 1971; Cumhuriyet, 23 Mays 1971; Cumhuriyet, 27 Ekim 1971; Cumhuriyet, 27 Ocak 1970; Cumhuriyet, 27 Ocak 1970; Cumhuriyet Gazetesi (1979, Temmuz 31); Cumhuriyet Gazetesi (1982, Aralk 15); Cumhuriyet Gazetesi, (1982, Ocak 26); Cumhuriyet Gazetesi (1983, ubat 23); Cumhuriyet Gazetesi (1986, Mart 12); Cumhuriyet Gazetesi (12.09.2000). Gnaydn, 1 Aralk 1971; Gnaydn, 17 Temmuz 1971; Gnaydn Gazetesi, 16 mays 1979; Gnaydn Gazetesi, 2 Haziarn 1981. Gne Gazetesi. (1978, Nisan 25). Hrriyet, 12 Mart 1971 (Yldrm Bask); Hrriyet, 13 ubat 1971; Hrriyet, 15 Ekim 1973; Hrriyet, 16 ubat 1971; Hrriyet, 18 Mart 1971; Hrriyet, 18 Mart 1971; Hrriyet, 24 Mart 1971; Hrriyet, 24 Mart 1971; Hrriyet, 24 Mart 1971; Hrriyet, 28 Mart 1972; Hrriyet, 28 Mart 1972; Hrriyet, 31 Mart 1972; Hrriyet, 5 Mart 1971.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1380 / 1404

Milliyet, 1 Nisan 1975; Milliyet, 11 Mart 1971; Milliyet, 11 Mart 1971; Milliyet, 13 Ekim 1969; Milliyet, 19 Austos 1969; Milliyet, 19 Mart 1971 (2. Bask); Milliyet, 22 Mart 1971; Milliyet, 22 Mart 1971; Milliyet, 23 Ekim 1972; Milliyet, 5 Kasm 1972; Milliyet, 5 Temmuz 1974; Milliyet Gazetesi, 22 Temmuz 1979; Milliyet Gazetesi, 22 Mays 1979; Milliyet Gazetesi, 29 Mays 1979; Milliyet Gazetesi, 1 Mays 1991; Milliyet Gazetesi, 17 Mart 1982; Milliyet, 21.04.1980; Milliyet, 14.06.1980; Milliyet, 15.06.1980; Milliyet, 28.10.1982; Milliyet, 31.10.1982; Milliyet, 11.09.1988; Milliyet, 12.09.1988; Milliyet, 13.09.1988; Milliyet, 14.09.1988; Milliyet, 15.09.1988; Milliyet, 16.09.1988; Milliyet, 17.09.1988; Milliyet, 18.09.1988; Milliyet, 19.09.1988; Milliyet, 20.09.1988. Sabah Gazetesi, 4 Aralk 1998. Son Havadis, 22 Aralk 1970. Son Posta, 3 Mays 1947. Tercman, 21 Ocak 1971. Trkiye Gazetesi. 26 Nisan 1978. Yeni Gazete, 22 Aralk 1970. Yeni stanbul, 6 Mays 1972.

nternet Kaynaklar Amnesty International Report 1981, Londra, ss. 322-326, http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/001/1981/en/5e4bdcf6-0f75-4ec4be19-ea619d7a229b/POL100011981eng.pdf. Amnesty International Report 1982, Londra, ss. 294-296, http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/004/1982/en/cc4aa2e6-ba5b-43b78245-4a63a7bb91b3/POL100041982eng.pdf. Bankaclk Sektr Yeniden Yaplandrma Program,BDDK, 2001 http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Raporlar/Diger_Raporlar/15279C8914BD.pdf, (BDDK, Program) Bir Ekonomik ve Siyasi Karabasan: 28 ubat Sreci, Acar, Mustafa, Gndem, 28.02.2012. http://acar.aksaray.edu.tr/agenda.asp?ShowDetail=Yes&AgendaId=100. Bridging the Credibility Gap in Greece is Greece an Actor or a Victim?http://apcoworldwide.com/content/pdfs/GREECE_Kitti_OpEd.pdf (Eriim: 16.09.2012).

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1381 / 1404

Commission ofInquiryinto theDisappearances ofPeoplein Ugandasince25 January, 1971: Charter United StatesInstituteofPeace.http://www.usip.org/files/resources/collections/truth_commissions /Uganda74- Report/Uganda74-Charter.pdf(1 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Declaration, 10 Ocak 1982, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_65415.htm (Eriim: 16.09.2012). Ekonomik ve Sosyal Gstergeler, http://www.kalkinma.gov.tr/Kalkinma.portal Kalknma Bakanl, 1950-2010,

Elektronik Veri Datm Sistemi, TCMB, http://www.tcmb.gov.tr/ Faaliyet Raporlar, OYAK,www.oyak.com.tr. Final Comminuque, 13-14 Kasm 1980, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23047.htm (Eriim: 16.09.2012). Final Comminuque, 10-11 Aralk 1981, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23109.htm (Eriim: 16.09.2012). Final Comminuque, 1-2 Ocak 1983, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23208.htm (Eriim: 16.09.2012). Government Strategies on Victims in Post-Conflict Societies, Kelly, Grinne;Fitzduff, Mari. International Conflict Research-INCORE. http://www.incore.ulst.ac.uk/publications/pdf/Government_Strategies.pdf Haiti: Perpetrators ofpast abuses threaten human rights and the reestablishment ofthe ruleoflaw AmnestyInternational. http:www.amnesty.org/fr/library/info/AMR36/013/2004 (Eriim: 9 Ekim 2012) Haiti-Thirst forJusticeHuman Rights Watch. http://www.hrw.org/reports/1996/Haiti.htm (9 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Interest Rate Determination In Developing Countries:A Conceptual Framework, Edwards, Sebastian; Khan, Mohsin S (1985) NBER Working Paper No: 1531. http://papers.nber.org/papers/w1531.v5.pdf. statistik Sunum, Hazine Mstearl, http://www.hazine.gov.tr/ ttifakn 50. Ylnda NATO-Trkiye likileri, mit Uurlu, Milliyet Gazetesi, http://www.milliyet.com.tr/ozel/nato/umit.html (Eriim tarihi 16.09.2012). KbrsHarekat, http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1br%C4%B1s_Harek%C3%A2t%C4%B1 (Eriim tarihi 16.09.2012). Krizden Krize Trkiye: 2000 Kasm ve 2001 ubat Krizleri Uygur, Ercan, TEK Tartma Metni, 2001, http://www.tek.org.tr/dosyalar/KRIZ-2000-20013.pdf.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1382 / 1404

NATO ve Trkiye-NATO likileri, Serpil Gven, http://www.evrensel.net/news.php?id=28420 (Eriim tarihi 16.09.2012). Nunca Ms (Never Again) - Report of Conadep (National Commission on the Disappearance of Persons)-1984Web Archive. http://web.archive.org/web/20031004074316/nuncamas.org/english/library/nevagain/ne vagain_001.htm (3 Ekim 2011 tarihinde eriilmitir) Protocol to the North Atlantic Treaty on the Acceession of Spain, 10 Aralk 1981, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23106.htm (Eriim tarihi 16.09.2012). Raf temizlii Kitapl, TMSF, http://www.raftemizligi.com. Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu, TMSF, www.tmsf.org.tr. T.C. 58. Hkmet Acil 2003,http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/aep.pdf Eylem Plan, 3 Ocak

TheNational Reconciliation Commission Act,2002 GhanaReviewInternational. http://www.ghanareview.com/reconact.html (6 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) The National Reconciliation Commission ReportGovernment of Ghana Official Portal. http://www.ghana.gov.gh/index.php?option=com_content&view=article&id=117:thenational-reconciliation-commission-report&catid=59:reports&Itemid=208 (6 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commision: ArgentinaUnited StatesInstituteofPeace. tarih yok. http://www.usip.org/publications/truth-commission-argentina (3 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commision: Chile 90United StatesInstituteofPeace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-chile-90 (4 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commision: Ghana United StatesInstituteofPeace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-ghana (4 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commission: HaitiUnited StatesInstituteofPeace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-haiti (5 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commission: Uganda 74 United StatesInstituteofPeace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-uganda-74 (1 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commission: UruguayUnited StatesInstituteofPeace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-uruguay (1 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1383 / 1404

Special Meetings, 12 Aralk 1979, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_27040.htm (Eriim tarihi 16.09.2012). Teslim olmak iin bir dakikanz var http://www.takvim.com.tr/yazi_dizisi/2010/08/17/teslim_olmak_icin_bir_dakikaniz_var, Eriim Tarihi: 05/08/2012 What is NATO, s. 5, http://www.nato.int/welcome/brochure_WhatIsNATO_en.pdf (Eriim tarihi 16.09.2012). Yunanistann NATO Askeri Kanadna Dn, http://www.turkishgreek.org/index.php?option=com_content&view=article&id=108:yuna nistann-nato-askeri-kanadna-doenueue-notamlarn-kaldrlmas&catid=55:kariliklialgilamalar&Itemid=73 (Eriim tarihi 16.09.2012). 1973 Genel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/ 1973_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.) 1977 Genel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/ 1977_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.) 1977 Yerel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/1977 _T%C3%BCrkiye_yerel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.) 1979 Milletvekili Ara Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/1979_T%C3 %BCrkiye_milletvekili_ara_se%C3%A7imleri (Eriim Tarihi: 24.08.2012.) 2001 ncesi ve Sonras: Makroekonomik ve Mali Bir Deerlendirme, Celasun, Merih. www.econ.utah.edu/~ehrbar/erc2002/pdf/i053.pdf.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1384 / 1404

Bilgisine Bavurulan Kiiler

Tarih 07.06.2012 11.06.2012 13.06.2012 20.06.2012 26.06.2012

Bilgisine Bavurulan Kiiler Sleyman DEMREL Ahmet ER efik SOYUYCE Mehmet Kadri KAPLAN -Bedii Faik AKIN -Numan ESN -Mustafa KAPLAN -Talat TURHAN -Ali KIRCA -Mete TUNAY -Kurtul ALTU -Emine Grsoy NASKAL -Nilfer BAYAR GRSOY -Orhan BRGT -Rasim CNSL -Snmez SARGAN Mahir KAYNAK -Erturul KRK -Ferruh BOZBEYL Hasan Celal GZEL Blend ULUSU Ahmet SVAN Ali AKAN Hilmi ZKK Recep SZEN Selim KAPTANOLU Hasan Fehmi GNE erafettin YILMAZ Agh Oktay GNER mit KARDA

Dinleyen Alt Komisyon 10 yeden oluan Heyet 27 Mays 1960 Alt Komisyonu 27 Mays 1960 Alt Komisyonu 27 Mays 1960 Alt Komisyonu 27 Mays 1960 Alt Komisyonu

11.10.2012

27 Mays 1960 Alt Komisyonu

12.10.2012 31.10.2012 13.06.2012 14.06.2012 28.06.2012 03.10.2012 04.10.2012 04.10.2012 04.10.2012 05.10.2012 08.10.2012 08.10.2012 10.10.2012

27 Mays 1960 Alt Komisyonu 27 Mays 1960 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1385 / 1404

Tarih 10.10.2012 11.10.2012 11.10.2012 11.10.2012 12.10.2012 12.10.2012 15.10.2012 16.10.2012 16.10.2012 17.10.2012 17.10.2012 17.10.2012 20.10.2012 20.10.2012 31.10.2012 08.11.2012 21.06.2012 25.06.2012 26.06.2012 27.06.2012 28.06.2012

Bilgisine Bavurulan Kiiler Blent FORTA Erol EKC Halis ZDEMR Mahir DAMATLAR Recai KUTAN Turgut KAZAN lter TRKMEN Aslan DERMENC Bilsay KURU Sleyman ELEB erafettin EL Halit NARN Refet KKTRYAK Raci TETK -Mehmet KEECLER -Ramiz ONGUN -Sadk DE -Baskn ORAN -Mustafa KALEML -Recai KUTAN -Hasan EKNC -Meral AKENER -smail Hakk KARADAYI -Yalm EREZ -Sleyman Arif EMRE -Ekrem KIZILTA -Gne TANER -Erdoan TEZ -Nuri ALBAYRAK -Nazl ILICAK -Kadir ELK -Mehmet ALTAN -Ali BAYRAMOLU -Yavuz DONAT -Fehmi KORU -Abdurrahman DLPAK -Fatih EKRGE -Erturul ZKK -M. Ali BRAND -Taha AKYOL -Alper GRM -Mehmet-Canan BARLAS

Dinleyen Alt Komisyon 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 12 Eyll 1980 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu

02.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

03.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

04.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1386 / 1404

Tarih

Bilgisine Bavurulan Kiiler -Bayram MERAL -Din BLGN -Aydn DOAN -Turgay CNER -Mehmet Emin KARAMEHMET -Zafer MUTLU -Kadir SARMUSAK -Refik BAYDUR -Rdvan AKAR -Hasan CEMAL -Muharrem KAYHAN -Fuat MRAS -Salim USLU -Dervi GNDAY -Trkay ASMA -Ahmet KARABLGN -Aykut Cengiz ENGN -Erol AKIR -Bekir YILDIZ -Sabih KANADOLU -Sacit ADALI -Necati ENTRK -Nuh Mete YKSEL -Ramazan SODAN -Yusuf ODABA -Reat PETEK -Talat ALK -Erdal AFAK -Mustafa KARAALOLU -Hseyin GLERCE -Alaattin KAYA -Glay GKTRK -Avni ZGREL -Ahmet Hakan COKUN -Seyhan SOYLU -Ufuk SYLEMEZ -Hasan KILAVUZ -Ahmet ERTRK -Blent ORAKOLU -zgn KMEN -Yaar YAZICIOLU -mer KAYIR -Fatih ALTAYLI -Adil Serdar SAAN -Mustafa AKIN -Mustafa ERDOAN -Uur ALACAKAPTAN -Servet ARMAAN -Dou ERGL -Uur DNDAR -Hasan Hseyin CEYLAN -Ergun BABAHAN -Merve KAVAKI -Nevzat TARHAN -brahim SOLMAZ - Zekeriya ENGZ - Fahri MEMUR

Dinleyen Alt Komisyon

05.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

08.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

09.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

10.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

11.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

12.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

15.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

16.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

17.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

18.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

19.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

21.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1387 / 1404

Tarih

Bilgisine Bavurulan Kiiler - Turgay ALDEMR - aban BAYRAK - Mustafa TEKEL - Saffet ASLAN -Oktay EK - mmet KANDOAN - Bahattin EKER - Deniz BAYKAL -Turhan TAYAN -Hasan Celal GZEL -smail KAHRAMAN -Mehmet ELKATMI - Cumhur ERSMER - Rt Kazm YCELEN -evket KAZAN -eref MALKO -Akn BRDAL -kr KARATEPE -Oral ALILAR -Fatma BENL -Tansu LLER -Sadettin TANTAN -Yaar BYKANIT -Cavit ALAR -Hayati YAZICI Mehmet AAR

Dinleyen Alt Komisyon

30.10.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu

31.10.2012 01.11.2012 02.11.2012 06.11.2012 07.11.2012 08.11.2012 09.11.2012

28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu 28 ubat 1997 Alt Komisyonu

Kurum ve Kurululardan Talep Edilen Bilgi ve Belgeler

Kurum/Kurulu
TRT Cumhurbakanl Genel Sekreterlii

Talep Edilen Bilgi ve Belge


Askeri darbe ve mdahalelere ilikin belgesel ve benzeri kaytlar 27 Mays 1960 tarihli darbe, 12 Mart 1971 tarihli muhtra, 12 Eyll 1980 tarihli darbe, 28 ubat 1997 ve 27 Nisan 2007 tarihli askeri mdahale sreleriyle ilgili yazl bilgi ve belgeler Askeri darbe ve mdahale dnemlerini oluturan, 1- 27 Mays 1960 - 31 Aralk 1963, 2- 12 Mart 1971 - 14 Ekim 1973, 3- 12 Eyll 1980 - 6 Kasm 1983, 4- 1 Ocak 1990 - 31 Aralk 2007, tarihleri arasnda Terrle Mcadele Kanununa Muhalefet, Siyasi Partiler Kanununa Muhalefet, skynetim askeri mahkemelerinde, devlet gvenlik mahkemelerinde ve adli mahkemelerde alm ve karara balanm davalar ile halen belirtilen konularda alm ve devam eden davalara ilikin bilgiler. 1- 3/1/1961 tarihli ve 205 sayl Ordu Yardmlama Kurumu Kanunu'na istinaden, 1 Mart 1961 tarihinden 30 Haziran 2012 tarihine kadar yllar itibaryla ile maalarndan kesinti yaplan yedek subay says ve sz konusu kesinti tutarlarna ilikin bilgilerin, 2- 1 Ocak 1990 - 31 Aralk 2011 tarihleri arasnda Yksek Askeri ura kararlar, mahkeme kararlar dnda bakan onayl veya l kararname yoluyla Trk Silahl Kuvvetleri ile iliii kesilen subay, astsubay, uzman avu ve sivil memur says ile sz konusu iliik kesme ilemlerinin gerekeleri 1- 27 Mays 1960 tarihli darbe, 12 Mart 1971 tarihli muhtra, 12 Eyll 1980 tarihli darbe, 28 ubat 1997 ve 27 Nisan 2007 tarihli askeri mdahale srelerine ilikin bilgi ve belge 2- Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu ile kamu kurum ve kurulular arasnda yaplan yazmalar, Kurulun toplant sonu raporlar ve konuyla ilgili bilgi ve belgeler 27 Mays 1960 Darbesi 12 Mart 1971 Muhtrasna likin Bilgi ve Belge Talepleri

Gelen Cevaplar
22 adet DVD ortamnda kaytl belgesel ve grsel kayt geldi. a) 2668 adet belge sureti, bir DVD

Adalet Bakanl

Sadece 28 ubat dnemi ile ilgili bilgi sunulmutur. Bahsedilen sular ile ilgili alan, karara balanan ve halen devam eden davalara ilikin tablolar (9 Sayfa)

Milli Savunma Bakanl

2 ) YA karar ile grevden alnan kiilerin listesi

Babakanlk

Dosya ve elektronik ortamda bir dizi bilgi ve belge (190 GB boyutunda Yassada Mahkemelerinin Belgeleri)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1389 / 1404

Kurum/Kurulu
stanbul Barosu Babakanlk Milli Savunma Bakanl Milli Savunma Bakanl Genelkurmay Bakanl ileri Bakanl MT Milli Savunma Bakanl Milli Savunma Bakanl TRT Dileri Bakanl ileri Bakanl

Talep Edilen Bilgi ve Belge


1960 darbesinden sonra, stanbul Barosu Ynetim Kurulunun baroya kaytl avukatlarn Demokrat Partiye mensup sanklar savunmalarn engellemesine ilikin karar 25.11.1957 - 06.11.1983 tarihleri arasnda karlan tzk, ynetmelik ve genelgelerin birer fihristi. 25.11.1957 - 06.11.1983 tarihleri arasnda olaanst hal ve skynetim dnemlerinde karlan tebliler, tamim ve genelgelerin birer fihristi. 25.11.1957-12.09.1980 tarihleri arasnda darbeler, muhtralar ve demokrasiyi ilevsiz klan tm giriim ve sreler ile Milli Birlik Komitesi rtibat Brosu olarak alan birim, zel Harp Dairesi ve kontrgerilla yaplanmalarna ilikin bilgi ve belge. zel Harp Dairesi, Seferberlik Tetkik Kurulu, zel Kuvvetler Komutanl ve kontrgerilla yaplanmalarna ilikin bilgi ve belge.

Gelen Cevaplar
2 adet ynetim kurulu karar rnei Fihrist bilgilerini ieren 5 klasr (toplam 836 sayfa) ATASEdeki snflama ilemleri srasnda konuyla ilgili bilgiye ulalmas durumunda iletilecei zel Kuvvetler Komutanlnn tarihesi hk. 2 sayfalk bilgi notu 1- Genelkurmay Bakanl; Bilgi Notu (2 sayfa) 2- ileri Bakanl; konuyla ilgili herhangi bir bilgi ve belgenin bulunmadna ilikin cevabi yaz 3 dosya halinde (EK A-B-C) belgeler 2 liste (alt sayfa) 3 adet DVD Yassada Durumalar Ses Kaytlar 3 adet dosya lgili belgelerin Devlet Arivine gnderildiine ilikin yant yazs

27 Mays 1960 - 21 Mays 1963 tarihleri arasnda Harp Okulu, Harp Akademisi, Balmumcu Garnizonu, Yassada ve mralda subay, yedek subay, er, askeri veya sivil personel olarak bulunanlarn listesi. Ordu Yardmlama Kurumunun (OYAK) kurulduu gnden bugne itirakleri ile ticari faaliyette bulunduu ve ortaklk yapt yerli ve yabanc kii ve firmalarn ayrntl bir listesi. Tm darbe ve mdahale srelerine ilikin yazl belgeler ile 27 Mays 1960 tarihli Askeri Mdahale sonrasnda Yassadada gerekleen yarglama srecinde; Cell Bayar, Refik Koraltan, Adnan Menderes, Rt Erdelhun, Fatin Rt Zorlu Hasan Polatkann yarglanmalar esnasnda ekilen video ve tutulan ses kaytlarnn birer nshas. 25.11.1957 - 31.12.1963 tarihleri ile 01.01.1970 - 31.12.1973 tarihleri arasnda darbeler, muhtralar ve demokrasiyi ilevsiz klan tm giriim ve srelere ilikin yabanc lke basn organlarnda kan ve ilgili birimlerce Bakanla gnderilmi bulunan kriptolar. Said Okurun (Said Nurs) defnedildii yere ve yaanan olaya ilikin her trl bilgi ve belge.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1390 / 1404

Kurum/Kurulu
Maliye Bakanl Devlet Personel Bakanl Sosyal Gvenlik Kurumu Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl

Talep Edilen Bilgi ve Belge


Milli Birlik Komitesi yelerinin 25.11.1957 - 11.04.2012 tarihleri arasndaki malvarlklarna ilikin tm bilgi ve belgeler. 1-) Milli Birlik Komitesi yeleri ile 1. ve 2. derece yaknlarnn, bugne kadar ynetim veya denetim kurullarnda grev aldklar kamu kurum/kurulularn ayrntl bir dkm. NOT: 14.09.2012 tarihinde MBK yelerinin vatandalk numaralarn belirtir ekli liste ile talep yenilendi. 23 Mart 1960da anlurfada defnedilen ancak 27 Mays 1960 askeri darbesini mteakip 12 Temmuz 1960da mezar aklanmayan bir yere nakledilen Said Okurun (Said Nurs) defnedildii yere ve yaanan olaya ilikin bilgi ve belgeler ileri Bakanlndan talep edilmi olup ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnn cevabi yazsnda Said Okura (Said Nurs) ait kurum arivlerinde bulunan aidiyet dosyalarnn Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrlne gnderildii belirtilmitir. Bu erevede, Said Okurun (Said Nurs) defnedildii yere ve mezarnn nakli ile ilgili olarak yaanan olaya ilikin her trl bilgi ve belge. 1960 ylndan bugne kadar, Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutan olarak grev yapm personelin sicil ve grevlerine ilikin bilgiler. 1 Ocak 1960-31 Aralk 1960 darbesi ncesi ve sonras dnemlerine ilikin stanbul ve Ankara valiliklerinde mevcut olan tm yazmalar 27 Mays 1960 darbesi sonrasnda grevine son verilen yarg ve savclara ilikin bilgi/belge 27 Mays 1960 darbesi srasnda Ankara Radyosu tarafndan yaynlanan bildiriler ile ile kamu kurumlarnca iletilen talimat, emir, genelge vb. 1 Ocak 1960-31 Aralk 1960 dnemi haber ve yorumlar ile kamu kurumlarnca iletilen talimat, emir, genelge vb. 1 Ocak 1960-31 Aralk 1960 dnemine ilikin Ankara/stanbul Valiliklerinde bulunan belgeler

Gelen Cevaplar

DPB - Konuya ilikin kaytlara sahip olmadklar (iki cevap). SGK Kaytlarnda bu ynde bir bilgiye sahip olmadklar.

8 adet belge

Milli Savunma Bakanl ileri Bakanl Adalet Bakanl TRT Genel Mdrl Basn Yayn ve Enf. Gen. Md. ileri Bakanl

5 dosya halinde (Ek A-B-C--D) biyografi metinleri

Bilgi ve belge bulunamad

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1391 / 1404

Kurum/Kurulu
HSYK

Talep Edilen Bilgi ve Belge


27 Mays 1960 darbesinden sonra grevine son verilen yarg ve savclar hk. bilgi ve belge 12 Eyll 1980 Darbesine likin Bilgi ve Belge Talebi

Gelen Cevaplar
8 adet belge

Adalet Bakanl

Babakanlk

alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl

Dileri Bakanl

Ekli listede belirtilen 1977 1980 yllar arasnda ilenen siyasal cinayetler ve gerekleen toplumsal olaylar ile 12 Eyll 1980 askeri mdahalesiyle balayan ara rejim dneminde Anayasal dzeni ortadan kaldrmaya ynelik sulara ilikin alm bulunan davalara konu iddianameler ve mahkemelerince verilmi bulunan gerekeli kararlar 1 Mays 1977 ile 13 Aralk 1983 tarihleri arasnda grev yapan Bakanlar Kurulu yelerinin adlar, grevde bulunduklar tarihler ve varsa yesi bulunduklar siyasal partilere ilikin bilgiler ile 12 Eyll 1980 - 6 Kasm 1983 tarihleri arasnda ikence, kt muamele, gzaltnda kaybolma, cezaevinde lm gibi olaylara ilikin bilgi ve belgeleri ieren bir rapor. a) 1 Mays 1977 ile 12 Eyll 1980 tarihleri arasnda gerekletirilen grevler (kamu-zel kesim ayrm, grevlerin gerekletii i kollar, grevlerin bunlar yrten sendikalarn bal bulunduu konfederasyonlara gre dalm gzetilerek), bu grevlerde yitirilen ign says, yaplan lokavtlar ve sz konusu srete alma ve endstriyel ilikiler alannda meydana gelen belli bal olaylara (tarih srasna gre) ilikin bir rapor. b) 12 Eyll 1980 sonrasnda darbe ynetimi tarafndan haklarnda ilem balatlan, grev ve unvan deiikliine tabi tutulan, grevden uzaklatrlan, grevine son verilen ve benzeri ilemlere tabi tutulan kamu personeli says ve listesi. a) 1 Mays 1977 12 Eyll 1980 ve 12 Eyll 1980 6 Kasm 1983 dnemleri iin ayr ayr olmak zere, Trkiyenin d politikasnn ana hatlar, ABD ve SSCB ile ilikileri; BM, NATO ve Avrupa Konseyi dzeyindeki konumu ve ilikileri ile 12 Eyll 1980 askeri darbesinin bu erevedeki etkilerini deerlendiren rapor, b) 12 Eyll 1980 6 Kasm 1983 dneminde insan haklar ihlalleriyle ilgili olarak Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde alan davalar ve bu ihlallerin Trkiyenin Avrupa Konseyi yesi devletler ile olan ilikileri zerindeki etkilerini deerlendiren rapor. 1977 1983 yllar arasnda; Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH), kii bana den milli gelir, byme, enflasyon, bte dengesi, istihdam, isizlik, cari ilemler ve d ticaret dengesi, faiz hadleri, i ve d bor (zel kesim kamu kesimi ayrm gzetilerek) ltleri temelinde Trkiyenin ekonomik durumunu OECD lkeleri ve ortalamas ile karlatrarak deerlendiren; ayrca sz konusu dnemde Trk Lirasnn; Amerikan Dolar, Alman Mark, Fransz Frang ve ngiliz Sterlini karsndaki deer deiimini (dviz kuru hareketlerini) inceleyen bir rapor.

uval belge (MHP-lkc Kurulular/THKP-C/Fatsa Davas vd.) Bakanlar Kurulu yelerini gsteren 42 sayfalk rapor ve ayn ierikli cd

Grev ve lokavtlara ilikin verileri ieren bir rapor (Grevden alnan kamu personeli ile ilgili bilgi bulunmad)

Ekonomi Bakanl Kalknma Bakanl Hazine Mstearl Merkez Bankas

Raporlar: a) Ekonomi Bakanl, 22 sayfa b) Hazine Mstearl,, 11 sayfa c) Merkez Bankas, 17 sayfa d)Kalknma Bakanl, 13 sayfa

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1392 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge


a) 01.05.1977 12.09.1980 ve 12.09.1980 06.11.1983 tarihleri arasnda yaanan atmalar ile terr/ iddet olaylarnda yaamn yitiren sivil vatandalar ve gvenlik grevlilerinin says, b) Emniyet Genel Mdrl Derin Aratrma Laboratuvar sorgu biriminin yaps/faaliyetleri, c) 12.09.1980 06.11.1983 tarihleri arasnda kurulan ve Milli Gvenlik Konseyi tarafndan faaliyetlerine izin verilenler ile faaliyetlerine izin verilmeyen siyaseti ve siyasal partiler, d) Ekli listede belirtilen ve 1977 1980 yllar arasnda ilenen siyasal cinayetler ile gerekleen toplumsal olaylara ilikin bilgi ve belgeler ile (vukuat raporlar ve bu olaylarn balang ve sonular itibariyle Bakanlk grn ieren) bir deerlendirme raporu. 01.01.1977 12.09.1980 tarihleri arasnda yaplan Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda alnan kararlarn birer sureti. a) 12 Eyll 1980 askeri darbesi ile balayan ara rejim dneminde gerekletirilen Mill Gvenlik Konseyi toplantlarnn tutanaklar ve Konsey kararlarnn, b) 1977 ylndan 12 Eyll 1980 askeri mdahalesine uzanan srete, Skynetim Komutanlklar ile Genelkurmay Bakanl ve Kuvvet Komutanlklar arasnda toplumsal olaylar ve terr faaliyetlerine ilikin gerekletirilen yazmalar, c) 12 Eyll 1980den 6 Kasm 1983e kadar olan dnemde Mill Gvenlik Konseyi ile Genelkurmay Bakanl arasndaki ilikileri dzenleyen emir, talimatname, genelge vb. dzenlemeler, ) 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri KORUTRKe sunulan Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr balkl uyar mektubu ile dnemin Genelkurmay kinci Bakan Haydar SALTIK bakanlndaki kiilik kurmay grubun dnemin hkmeti ve siyasal parti genel bakanlarna ynelik bir uyar mektubu hazrlna dnk almalarna ilikin belgeler, d) 1980 tarihli ve 201552 sayl Bayrak Harekt Direktifi balkl belge ve bu belgeye ilikin uygulama plan, belgenin hazrlanma yntemi ve hazrlayclarna ynelik kaytlar ile Harektn uygulanmasndan vazgeilmesine ynelik deerlendirme, planlama almalar ve yazlar, e) 1980 yl ierisinde 12 Eyll ncesi srete Genelkurmay Bakanlnda sivil kiilere ynelik olarak yaplan bilgilendirme toplantlarnn sunum ierii ve katlmclarna ilikin belgeler, f) 1977 1983 yllar arasnda kurulmu Skynetim Komutanlklarnn says, yaps, grev alan ve bunlarda grev yapan asker says; ayn srete bu komutanlklara bal olan cezaevlerinin says, mahkm kapasiteleri, aylk bazda mahkm saylar, bu cezaevlerinde yaanan lm olay says, bunlarn nedenleri, bu cezaevlerinde yaand iddia edilen ikence ve kt muamele olaylar ile ilgili bavurularn says ve bunlara ynelik yaplan ilemler ile ilgili bilgi ve belgeler, g) Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantlarnn says, tarihleri, tutanaklar ve bu toplantlarda alnan kararlar, ) 8 Temmuz 1980de Ordu ili Fatsa ilesinde gerekletirilen askeri harektn sonularna ilikin bilgi ve belgelerin

Gelen Cevaplar
a) Bakanln cevabi yazs ve ekleri (5 sayfa rapor ve 1 DVD ) b) Yazmzn (a) ve (b) bentlerinde belirtilen hususlar hk. EGMnin 46 sayfalk yazs ve JGKnin 1 sayfalk yazs 12 Eyll 1980a ilikin 18 adet karar

ileri Bakanl

MGK Genel Sekreterlii

Genelkurmay Bakanl

Sadece (3) maddesi ile ilgili bir sayfalk izelge

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1393 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge


birer sureti; ayrca, 1. 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri KORUTRKe sunulan Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr balkl uyar mektubunun hazrlanma ve gnderilme biimiyle takibine ilikin nasl bir yntem izlendii, 2. 12 Eyll 1980 ncesi Mill Gvenlik Kurulu kararlarnn uygulanmas izlenmesi ve deerlendirilmesiyle ilgili Genelkurmay Bakanl tarafndan nasl bir mekanizma kurulduu, 3. 01.05.1977 12.09.1980 ve 12.09.1980 06.11.1983 tarihleri arasnda yaanan atmalar ile terr ve iddet olaylarnda yaamn yitiren sivil vatandalar ve gvenlik grevlilerinin says hakknda birer rapor. a) 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri KORUTRKe sunulan Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr balkl uyar mektubu ile dnemin Genelkurmay kinci Bakan Haydar SALTIK bakanlndaki kiilik kurmay grubun dnemin hkmeti ve siyasal parti genel bakanlarna ynelik bir uyar mektubu hazrlna dnk almalar, b) 1980 tarihli ve 201552 sayl Bayrak Harekt Direktifi balkl belge ve bu belgeye ilikin uygulama plan, c) 12 Eyll 1980 askeri darbesi ile bu darbeye uzanan srete gerekleen toplumsal iddet ve terr olaylarnda yabanc devletlerin ve istihbarat rgtlerinin faaliyet ve etkisi, hakknda bilgi ve belgeler ile sz konusu hususlarda o dnemde Babakanla herhangi bir istihbaratn iletilip iletilmedii bilgisi. a) 12 Eyll 1980 31 Aralk 1985 tarihleri arasnda, istifa eden, Skynetim Komutanlklar ve Yksekretim Kurulu tarafndan grevden alnan ve grevden uzaklatrlan retim yelerinin bir listesinin (grevden alma ve uzaklatrma gerekelerini de ierecek biimde), b) 12 Eyll 1980 - 6 Kasm 1983 dneminde Mill Gvenlik Konseyi, Genelkurmay Bakanl ve Skynetim Komutanlklarnn Yksekretim Kurulu ile yazmalarnn ve bu Kuruma ynelik olarak gerekletirdikleri dzenleyici ilemlerin birer sureti. 1 Mays 1977 ile 6 Kasm 1983 tarihleri arasnda ldrme gibi yaam hakk ihlalleri, ikence, kt muamele, gzaltnda kaybolma, cezaevinde lm, seyahat kstlamas, fileme ve benzeri insan haklar ihlallerini ieren ve bu konular hakknda sivil toplum kurulularnca hazrlanan almalar da deerlendirerek hazrlanacak ayrntl bir rapor 1 Ocak 1977 ile 12 Eyll 1980 aras dnemde, a) kamu kurum ve kurulularna ilk defa aktan atanan personel saysn ve bu erevede tahsis edilen kadrolarn atama yaplan kurumlara gre snflamasn, b) kamu personeli toplam saysn, c) grev yapan retmen ve polis saysn, gsteren (bu saylarn yllara gre deiimini ierecek biimde) bir rapor

Gelen Cevaplar

MT

YK

(a) ve (b) bentlerindeki istemlere ilikin olarak ayr ayr snflanm belgeleri ieren bir dosya (ek bir dosyann gnderilecei ifade edilmitir)

Babakanlk (nsan Haklar Bakanl)

Devlet Personel Bakanl

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1394 / 1404

Kurum/Kurulu
ileri Bakanl (Dernekler Dairesi Bakanl) HSYK

Talep Edilen Bilgi ve Belge


01.01.1977 ile 12.09.1980 aras dnemde POL-BR, POL-DER, TB-DER ve LK-BR ile kamu grevlilerinin mesleki dayanma kapsamnda oluturduklar benzeri derneklerin ye saylarn (yllk olarak), bu derneklerin kapatlma tarihlerini ve gerekelerini; sz konusu polis derneklerinin ye saysnn toplam polis says iindeki orann yllar itibaryla gsteren ayrntl bir rapor 1977 1980 yllar arasnda meslekten atlan, kura ile atanp grevine balamayan veya istifa eden hkim ve savc saylar 1- Terr rgtlerinin etkinlii sorunu kapsamnda, a) 01/05/1977 06/11/1983 tarihleri arasnda terr rgtlerinin g durumlar, eylem kapasiteleri, faaliyetleri ve bunlarn askeri darbe srecinden nasl etkilendii, b) 1974 genel affnn bu srete faaliyet gsteren terr rgtlerinin durumlar ve geliimine ynelik etkileri, c) 01/05/1977 12/09/1980 tarihleri arasnda silah ve uyuturucu madde kaakl bata olmak zere kaaklk faaliyetlerinin durumu ve bu faaliyetlerin anari ve iddet olaylarnn finansman ile olan balantlarna, 2- Kolluk kuvvetlerinin siyasallamas sorunu kapsamnda, 01/05/1977 06/11/1983 tarihleri arasnda (yllara gre) terr olaylarna kart gerekesiyle hakknda ilem yaplan kolluk kuvvetleri personeli (polis ve jandarma) says ve haklarnda yaplan ilemlere ilikin bilgi ve belgeler ile bunlar deerlendiren ayrntl bir rapor a) Erzurum-Kars ve Artvin illeri Skynetim Komutanl 2 Nolu Askeri Mahkemesinin 7 Temmuz 1981 tarih ve 1980/2 Esas, 1981/221 Karar sayl, b) Erzincan Skynetim Komutanl 1 Nolu Asker Mahkemesinin 29.12.1982 tarihli ve 1983/40 Esas, 1983/339 Karar sayl, c) 3. Ordu ve Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 05/12/1984 tarihli ve 1981/356 Esas, 1984/157 Karar sayl kararlar ile sz konusu mahkemelerin kararlarna konu olan iddianameler 12.09.1980 01.01.1984 tarihleri aras dnemde, konsolide devlet bteleri ierisinde Skynetim Giderleri Fonuna ayrlan denekler, bu deneklerin ilgili yln btesi iindeki yzdelik pay ve harcama usul ve esaslar hususunda hazrlanacak ayrntl bir rapor 12.9.1980 7.12.1983 dneminde, Skynetim Komutanlklarnn istek yazlar zerine Kurumunuzda iine son verilen, grevi veya grev yeri deitirilen personel says ile TRT Genel Mdrlnn 14.9.1981 gn ve Gen. Sek. 2900-1-0-235 sayl yazsnn bir nshas 12.9.1980 7.12.1983 dneminde, Skynetim Komutanlklarnn istek yazlar zerine iine son verilen, grevi veya grev yeri deitirilen mahalli idare personeli says

Gelen Cevaplar
steme konu unsurlarn bazlarna ilikin veriler ieren 1 adet CD Sz konusu dnemde iki savc ve be hkimin meslekten karldna ilikin cevabi yaz.

ileri Bakanl (Emniyet Genel Mdrl)

a) Emniyet Genel Mdrlnn yazs ve eki 1 CD b) Jandarma Gen. Komutanlnn yazs ve 131 sayfalk eki

Kara Kuvvetleri Komutanl (Adl Mavirlik)

stenilen kararlar ile iddianamelerinin onayl fotokopileri

Maliye Bakanl TRT ileri Bakanl

6 sayfalk bilgi notu - Sz konusu dnemde 101 personelin grevden alnd; - lgili yaznn bulunamad Bir sayfalk tablo

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1395 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge


1- 12 Eyll 1980 tarihli askeri darbe ile balayan ara rejim dneminde Skynetim Komutanlklarnn, 13.5.1971 tarihli ve 1402 sayl Skynetim Kanunu uyarnca iine son verilmesi, grevi veya grev yeri deitirilmesi isteminde bulunduu kamu grevlisi says ile Skynetim Komutanlklarnn bu balamdaki istek yazlarnn birer suretinin, 2- 05.08.1982 tarihli ve 17773 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 70 sayl Milli Gvenlik Konseyi karar ile 21.10.1982 tarihli ve 17845 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 71 sayl Milli Gvenlik Konseyi kararna aykr olarak Anayasa tasarsna ve Devlet Bakan Kenan Evrenin Anayasay tantma konumalarna ilikin eletiri ve eylemleri dolaysyla hakknda ilem yaplan gerek ve tzel kii saysnn, 3- 28.06.1978 tarihli ve 235 sayl Milli Gvenlik Kurulu kararnda sz edilen ve Genelkurmay Bakanl, ileri Bakanl, Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii ve MT Mstearl yetkili uzmanlarndan olumas ngrlen Merkezi stihbarat Koordinasyon Kurulunun kurulup kurulmad, kurulduysa almalar hakkndaki bilgi ve belgelerin, 4- 30.05.1979 tarihli ve 242 sayl Milli Gvenlik Kurulu kararnda sz edilen Trk Silahl Kuvvetlerinde etkinliin srdrlmesi ve glenme maksadyla uygulanan 1977-1981 Stratejik Hedef Plannn bir suretinin, 5- 21.11.1979 tarihli ve 246 sayl Milli Gvenlik Kurulu kararnda sz edilen anarinin ve kanun d eylemlerin sratle kontrol altna alnmas, skynetimin, MT Mstearlnn ve Gvenlik Kuvvetlerinin daha etkili ve verimli alabilmelerini teminen anari ve kanun d eylemlere kar mevcut yasalarn gzden geirilmesi ve gerekli olanlarn deitirilmesi, ihtiya duyulacak yeni yasa tasarlarnn sratle hazrlanmas ve Hkmete sevkedilmesi hususlar zerinde alma yapmak zere bir Devlet Bakan bakanlnda Genelkurmay Bakanl, Adalet, Milli Savunma, ileri Bakanlar ile Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri ve MT Mstearnn itiraki ile kurulmas ngrlen komisyonun kurulup kurulmad, kurulduysa almalar hakkndaki bilgi ve belgeler. 28.06.1978 tarihli ve 235 sayl Milli Gvenlik Kurulu kararnda Genelkurmay Bakanl, ileri Bakanl, Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii ve MT Mstearl yetkili uzmanlarndan olumas ngrlen Merkezi stihbarat Koordinasyon Kurulu ile illerde bu kurulla ayn grevi yapacak ve ayn kurulularn il dzeyindeki temsilcilerinden oluacak nitelerin kurulup kurulmad, kurulduysa almalar hakkndaki bilgi ve belgeler 21.11.1979 tarihli ve 246 sayl Milli Gvenlik Kurulu kararnda anarinin ve kanun d eylemlerin sratle kontrol altna alnmas, skynetimin, MT Mstearlnn ve Gvenlik Kuvvetlerinin daha etkili ve verimli alabilmelerini teminen anari ve kanun d eylemlere kar mevcut yasalarn gzden geirilmesi ve gerekli olanlarn deitirilmesi, ihtiya duyulacak yeni yasa tasarlarnn sratle hazrlanmas ve Hkmete sevkedilmesi hususlar zerinde alma yapmak zere bir Devlet Bakan bakanlnda Genelkurmay Bakanl, Adalet, Milli Savunma, ileri Bakanlar ile Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri ve MT Mstearnn itiraki ile kurulmas ngrlen Komisyonun kurulup kurulmad, kurulmadysa nedenleri, kurulduysa almalar hakkndaki bilgi ve belgeler Ankara 3. Ar Ceza Mahkemesinin E.2008/174 ve K.2008/429 numaral karar ile 15.02.2001 tarihli E.2000/272 ve K.2001/55 numaral kararna konu olan Skynetim Komutanl Askeri Mahkemelerinin kararlarnn birer sureti

Gelen Cevaplar

Genelkurmay Bakanl

Herhangi bir bilgi-belge bulunamad; ariv taramalarnn devam ettii ynndeki cevap.

ileri Bakanl

Bu trden bir birimin oluturulduuna dair veri bulunmad

Babakanlk

Ankara Cumhuriyet Basavcl

lgili mahkeme kararlar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1396 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge

Gelen Cevaplar

Kara Kuvvetleri Komutanl (Adli Mavirlik)

Merkez Bankas

Mali Sular Aratrma Kurulu

Kara Kuvvetleri Komutanl (Adli Mavirlik)

a) Abdi peki cinayeti ile olarak ilgili stanbul Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesinin 28.04.1980 tarihli 1980/418 Esas ve 1980/20 Karar sayl, b) Kemal Trkler cinayeti ile ilgili olarak Ankara Skynetim Komutanl 1 Numaral Askeri Mahkemesinin 1981/282 Esas ve 1981/61 Karar sayl, c) Gn Sazak cinayeti ile ilgili olarak Ankara Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesinin 06.04.1983 tarihli 1981/304 Esas ve 1983/67 Karar sayl kararlar ile sz konusu mahkemelerin kararlarna konu olan iddianamelerin birer suretinin; ayrca, Milliyeti Hareket Partisi Davas erevesinde Ankara Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 29.04.1981 tarihli ve 1981/7040 Karar sayl iddianamesi ile alan kamu davas sonucu mahkemesince verilen kararn bir sureti 01.01.1977 31.12.1983 tarihleri arasnda (zellikle 12 Eyll 1980 tarihli askeri darbe gn ve onu izleyen aylk srete) bankanzn para, altn ve dviz rezervlerindeki deiimi gsteren (nemli deiiklik tarihleri ve aylk bazl), ayrca sz konusu dnemde bankanza ynelik olarak Milli Gvenlik Konseyi veya yelerinden kaynakl herhangi bir mdahalenin bulunup bulunmad, varsa bunun biimini ve niteliini deerlendiren ve buna ilikin belge suretlerini de ieren bir rapor Eski Milli Gvenlik Konseyi yeleri Ahmet Kenan EVREN, Ali Tahsin AHNKAYA, Nurettin ERSN, Nejat TMER ve Osman Sedat CELASUN ile bu kiilerin birinci derece yaknlar, kardeleri, torunlar ve birinci derece kayn hsmlarnn 01.01.1977 24.09.2012 tarihleri arasnda malvarlklarndaki esasl deiimleri (ara, tapu kaytlar, hisse senetleri, yurt ii ve yurt d banka hesaplar vb. unsurlar da deerlendirecek biimde) yllk bazda gsteren bir raporun 12 Ekim 2012 tarihine kadar Komisyonumuza gnderilmesi 1- 11.07.1978 tarihinde Ankara ilinde urad silahl saldr sonucu hayatn kaybeden Hacettepe niversitesi retim grevlisi Bedrettin CMERTin faili olarak belirlenen Eskiehir Merkez arkiye nfusuna kaytl, hsan ve Lami olu Malatya 1957 doumlu Rfat YILDIRIM hakknda alan dava ile ilgili mahkeme karar, 2- 19.11.1979 tarihinde, stanbul Kumkapda Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi Yolu Devrimci Sempatizanlar Birlii ayan Sempatizanlar adl rgtn yapt saldr sonucu hayatn kaybeden Toprak Dergisi sahibi lhan Egemen DARENDELnin faili olarak belirlenen 18.03.1981 tarihinde THKP/C Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi yolunda Devrimci Sempatizanlar Birlii ayan Sempatizanlar rgtne ynelik yaplan almalarda yakalanarak 1. Ordu ve stanbul Skynetim Komutanlnca gzetim altna alnan ahslar Zekeriya ELK ile Tuncer SARPTUNALI hakknda alan dava ile ilgili mahkeme karar, 3- 20.11.1979 tarihinde ldrlen stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi mit Yaar DOANAYn failleri hakknda verilen stanbul Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesinin 25.12.1981 tarih ve 6007 sayl, 23.02.1982 tarih ve 1980/562, 20.01.1983 tarih ve 1983/171-28 sayl kararlar,

-(a) ve (c) bentlerinde belirtilen dava dosyalar gnderilmitir. -Dier dosyalarn Ankara 5. Ar Ceza Mahkemesinde bulunduu belirtilmitir.

Bankann para, altn ve dviz rezervlerindeki deiimi gsteren tablolar (2 sayfa)

3 dosya hlinde ilgililerin malvarlklarna ilikin bilgi ve belge

Bir koli iinde 8 ekli dosya gnderilmitir. (Ulalamayan baz kararlar st yazda belirtilmi; bu kararlara ulalabilecek yerler belirtilmitir.)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1397 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge


4- 03.12.1979 tarihinde zmir ilinde ldrlen Fedai Dergisi sahibi Mustafa Kemal Fedai COKUNERin failleri olarak yakalanan yasad Dev-Yol isimli rgt mensuplarndan Mustafa ZDEMR, Hamit DURHAT, Osman OFLATI, Ertan MEK, Birol AKAY ve Ekrem ATMACA isimli ahslar hakknda alan dava ile ilgili mahkeme karar, 5- 23.06.1980 tarihinde stanbul ilinde, evinde ei ve kzyla birlikte ldrlen MHP Gaziosmanpaa le Bakan Ali Rza ALTUNOK failleri hakknda, stanbul Skynetim Komutanl Askeri Savclnca 1980/2442-2442 Esas sayl dosya zerinden soruturmas yaplan konu hakknda hazrlanan iddianame ve mahkeme karar, 6- 19.07.1980 stanbul ili Kartal Cevizli Dragostepe, korumas ile birlikte ldrlen eski Babakanlardan Prof. Nihat ERMin failleri hakknda stanbul Skynetim Komutanl Askeri Savclnca dzenlenen 22.05.1981 tarih E.1981/1675, K.1981/994 sayl iddianameye konu mahkeme karar, 7- 24.03.1978 tarihinde urad silahl saldr sonucu hayatn kaybeden dnemin Ankara Cumhuriyet Savc Yardmcs Doan Zn failleri hakknda Ankara Askeri Savcl 4. Kolordu Askeri Mahkemesinin 17.05.1983 tarih ve 1983/83 sayl karar, 8- 1 Mays 1977 tarihinde meydana gelen olaylarla ilgili olarak ilk durumas 07.07.1977de stanbul 2. Ar Ceza Mahkemesinde grlen, Mahkemenin 977/339 dosya saysna kayd yaplan, dava devam etmekte iken mahkeme tarafndan grevsizlik karar verilerek 1. Ordu ve stanbul Skynetim komutanlna gnderilen dava hakknda verilen karar, 9- 16.03.1978 tarihinde stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi nnde dersten kan sol eilimli gruba mensup rencilere ynelik bombal ve silahl saldrda bulunulmas sonucu Baki EKZ, Abdullah MEK, Ahmet Turan ZER, Cemil SNMEZ, Murat KURT, Hamit AKALIN ve Hatice ZEN isimli ahslarn hayatn kaybettii olayla ilgili olarak 18.05.1978 tarihinde tutuklanan Stk (Sddk) POLAT hakknda mahkemesince verilen karar, 10- 13.06.1980 tarihinde yaplacak olan niversiteleraras Seme ve Yerletirme Snav iin tahsis edilen nciralt Atatrk renci Yurdunda 12.06.1980 gn saat 09.00 sralarnda karlkl kan silahl atmada hayatn kaybeden Hseyin AKDA (Mehmet-kriye olu, 1960 doumlu), smail BAYTAK (Mustafa-Halime olu,1962 doumlu), Mehmet Ali ARUN (Fahrettin olu, 1957 doumlu), Ali hsan TAN (Hasip Naile olu, 1960 doumlu), Mustafa USLU (1963 doumlu) adl kiilere kar sz konusu eylemi gerekletirdikleri iddia olunan ve sevk edildikleri makamlarca tutuklanan Mehmet DEMR, Adnan Menderes EVREN, Hasan DMC, Muammer BAYRAM ve Kemal EREN, Necip PINAR, Kaya ALBAY, Osman IILGAN, Hamdi TURPCU, Kurbani ABDALOLU ve smail TOKU adl kiiler hakknda mahkemesince verilen karar, 11- Adanada 18.09.1980 tarihinde 6 MHPli retmenin ldrlmesi olay ile ilikili sanklar hakknda Adana Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesinin 28.04.1986 tarih ve E.1984/186 ve K.1986/63 sayl mahkeme karar, 12- 12 Eyll 1980 dneminde DSK yneticileri hakknda alan ve DSK DAVASI olarak bilinen dava hakknda stanbul Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesince 24.12.1986 tarihinde verilen kararn

Gelen Cevaplar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1398 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge


ve sz konusu kararlara konu olan iddianamelerin birer suretinin, 12 Ekim 2012 tarihine kadar Komisyonumuza gnderilmesi

Gelen Cevaplar

ileri Bakanl (ller daresi Gen. Md.) (Jandarma Genel Komutanl) TRT Genel Mdrl

Recep Haatl Cinayeti, Akn zdemir Cinayeti, Fikret nsal Cinayeti, Blent Ecevite Ynelik Suikast Giriimi (ili), MHP Genel Merkezinin Baslmas Olay (30.06.1979) ve Ziraat Mhendisleri Birlii Odas Baskn (02.09.1980)na ilikin bilgi ve belgelerin yan sra 01.05.1977 06.11.1983 tarihleri arasnda (yllara gre) terre ve siyasal olaylara kart gerekesiyle hakknda ilem yaplan kolluk kuvvetleri personeli (jandarma ve polis) says ve haklarnda yaplan ilemlere ilikin bilgi ve belgeler 1 Mays 1977 tarihinde stanbul Taksim Meydanndaki 1 Mays olaylar ile ilgili olarak Kurumunuz arivinde bulunan her trl grsel ve iitsel malzemenin (fotoraf, video, ses kayd vb.) bir kopyasnn 05.11.2012 tarihine kadar iletilmesi 28 ubat 1997 27 Nisan 2007 Mdahale Srelerini likin Bilgi ve Belge Talepleri

JGKnin sz konusu suikastlar hk. bilgi bulunamad ve yazda istenen dier hususlar hk. almalarn devam ettii ynndeki yazs (1 sayfa)

1 adet DVD iinde ham grntler

MGK

28 ubat 1997 tarihli MGK toplantsnn yazl ve szl kaytlar 1991-2007 tarihleri arasnda; - lkemizde kurulu bulunan ve yeni lisans alan tm bankalarn ve hakim ortaklarnn listesi, - 2007 yl sonuna kadar bankalarda yaanlan deiimler (iradi tasfiye, birleme, devralma vb), - Faaliyet izni kaldrlan ve TMSFye devredilen bankalar ve devir gerekeleri, - Sz konusu dnemde TMSFye devredilen bankalarda st dzey yneticilik (danmanlk da dahil) yapm olan asker kkenli kiilerin grev dnemlerine, sorumluluk alanlarna ve varsa haklarnda yaplm su duyurularna ve akbetlerine ilikin bilgiler, - TMSFye devredilen bankalar tarafndan kullandrlan ve tahsil edilemeyen en byk 100 kredi ve kullandrldklar kiilere ilikin bilgi ve belgeler. lkemizde 1991 ile 2006 yllar arasnda yaanan ekonomik krizlerin (bankaclk krizleri dhil), Trkiye ekonomisinde yol at maddi kayplarn dzeyi ve bu krizlerin kamu kesimine maliyetine ilikin bir rapor hazrlanmas. 01.01.1997 - 31.12.2012 arasnda Babakanlk Uygulamay Takip Merkezi ile yazmalar ve ykc-blc faaliyetler gerekesiyle hakknda takibat yaplanlar kiiler hakknda bilgi talebi.

28 ubat 1997 tarih ve 406 sayl MGK Karar ile srece ilikin 45 adet MGK Karar

BDDK

6 eki bulunan cevap yazs

Kalknma Bakanl Adalet Bakanl

Ekonomik krizler ve etkileri raporu (15 sayfa) 1997-2002 yllar arasnda ykc ve blc faaliyetler yrttkleri gerekesiyle haklarnda inceleme,

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1399 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge

Gelen Cevaplar
aratrma ve soruturma yaplan ve bunun sonucunda grev yerleri deitirilen, grevden alnan veya grevine son verilen personele ait liste (CD)

Mill Eitim Bakanl YK Mill Savunma ileri Bakanl Babakanlk Diyanet leri Bakanl TMSF Salk Bakanl

01.01.1997-31.12.2012 tarihleri arasnda Babakanlk Uygulamay Takip Merkezi ve MGK istemleri dorultusunda personel ile ilgili olarak yaplan ilemler ve kapatlan meslek liseleri ile ilgili bilgi 01.01.1997-31.12.2012 tarihleri arasnda personel ile ilgili olarak yaplan ilemler ve Bat alma Grubu ile yaplan yazmalar. Seferberlik Tetkik Kurulu, zel Harp Dairesi, Trkiye Milli Askeri Strateji Belgesi, 01.01.1980-31.12.2000 arasnda Seferberlik ve Sava Hline ilikin mevzuat ve YA karar ile ordudan atlan kiiler hakknda bilgi talebi. Babakanlk Uygulamay Takip Merkezi kararlar, ykc-blc faaliyetler gerekesiyle hk. takibat yaplanlar, 19932003 arasnda MGK tavsiyesi ile yaplan mevzuat deiiklikleri. 01.01.1997-31.12.2002 arasnda kurum bnyesinde bir deerlendirme heyeti oluturulup oluturulmad, ykcblc faaliyetler gerekesiyle haklarnda takibat yaplanlar, kapatlan Kuran kurslar, merkezi vaaz sistemlerinin ihale edildii irket bilgileri. 1991-2007 arasnda fona devredilen bankalar hakknda bilgi. Babakanlk Uygulamay Takip Merkezi kararlar dorultusunda gerekletirilen ilemler ve ykc-blc faaliyetler gerekesiyle haklarnda takibat yaplanlar. 1991 ile 2007 yllar arasnda medya, finans ve bankaclk sektrlerine ynelik olarak; a) kullandrlan kredi ve tevikler ile hazine garantili kredilerden yararlandrlan irket ve kurumlarn listesi, bu kredi ve teviklerin geri denip denmedii, geri denmeyen kredi ve teviklere ilikin yaplan ilemler ile varsa kamuya zararlar, b) Uluslararas Para Fonu (IMF) ile yaplan anlamalar erevesinde bu kurulutan alnan kredilerden yararlandrlan irket ve kurumlarn listesi, bu kredi ve teviklerin geri denip denmedii, geri denmeyen kredi ve teviklere ilikin

Sz konusu istemler dorultusunda yaplan ilemlere ilikin bilgiler (3 CD) stenen yazmalara ilikin 4 Klasr ve 1 CD -4 Klasr mevzuat ve 1 dosya ierisinde belgeler (YA karar ile TSKden iliii kesilenlerin listesi) NOT: Milli Askeri Strateji Belgesinin verilemeyecei belirtilmitir. lgili bilgi ve belgelere ilikin 4 klasr ve 3 CD, 1 tanabilir disk lgili bilgi ve belgelere ilikin dosya (170 s) Cevap yazs (10 sayfa) 1 CD ekli yant yazs

Hazine Mstearl Ekonomi Bakanl

Ekonomi Bakanlndan (Tevik Uygulama ve Yabanc Sermaye Genel Mdrl) 1 adet cd gnderildi.

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1400 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge


yaplan ilemler ile varsa kamuya zararlar, hakknda bir rapor hazrlanmas.

Gelen Cevaplar

HSYK

1 Ocak 1997 31 Aralk 2002 tarihleri arasnda, ykc-blc faaliyetler yrttkleri gerekesiyle haklarnda inceleme, aratrma ve soruturma yaplanlar ile bu incelemeler sonucunda grev yerleri deitirilen, grevden alnan veya grevlerine son verilen hkim ve savclara ilikin bilgiler. a) 2 Temmuz 1993te meydana gelen Sivas Olaylar, b)1993te, Babalar Kynde 33 kylnn ldrlmesi, c) 12 Mart 1995te meydana gelen Gazi Olaylar, d) Siyasi cinayetler (Muammer AKSOY, Bahriye OK, etin EME, Uur MUMCU ve Ahmet Taner KILALI cinayetleri) hususlarnda (kamu kurum/kurulular, kamu grevlileri ile yabanc aktrlerin bu olaylarda rolnn olup olmad ya da sz konusu olaylarn bunlar tarafndan ynlendirilip ynlendirilmediini de ieren deerlendirme ile birlikte) bilgi ve belgelerin deerlendirilerek birer rapor hazrlanmas. Trkiyede faaliyette bulunan Hizbullah adyla bilinen rgtn; - tarihesi, kuruluu, yaps, i ve d balantlar, - kuruluunda, eitim ve faaliyetlerinde kamu kurum ve kurulular ile kamu grevlilerinden destek alp almad, ya da bunlar tarafndan ynlendirilip ynlendirilmedii, - faili mehul cinayetlerin ilenmesinde rolnn olup olmad, - iledii iddia edilen cinayetler ile bu cinayet yntemlerine ilikin analizler hususlarnda bilgi ve belgelerin deerlendirilerek bir rapor hazrlanmas. 1-Bakanlk bnyesinde Mlkiye Tefti Kurulu mfettilerinden tekil edilen herhangi bir deerlendirme heyetinin kurulup kurulmad; kurulduysa bu birimin kuruluunun yasal dayana, bu birimin kimlerden oluturulduu, faaliyetleri ile faaliyetlerine konu olan Mlki dare Amiri ve dier personelin isim listeleri ve Mlki dare Amiri snfnda olanlar hakknda tanzim edilen raporlarn suretleri, 2- Bahse konu dnemde valilerce; illerinde grevli vali yardmcs, kaymakam ve hukuk ileri mdrleri hakknda, gerek kendilerinin gerekse e ve ocuklarnn dnce, yaam ve giyim biimleri vb. nedenlerden haklarnda aratrma, inceleme ve deerlendirme yaplarak gerekli disiplin cezas ve yer deiikliine gidilmesi amacyla ileri Bakanlna teklifte bulunup bulunulmad, bulunulduysa bunlarn kimler ve neler olduu ile yaplan ilemlerin neler olduuna ilikin bilgi ve belgeler, 3- Bakanlk bnyesinde grevli Mlki dare Amirlerinin kiisel hl dosyalarnn birer suretlerinin tayin dnemlerinde kullanlmak zere Cumhurbakanlna gnderilip gnderilmedii, gnderildiyse bu uygulamann hangi yasal gereke

Sz konusu tarihler arasnda ykcblc faaliyetler nedeniyle kesinlemi disiplin cezas bulunan herhangi bir yarg veya Cumhuriyet savcs bulunmad ileri Bakanlndan kaytlarda bulunan bilgi ve belgelere gre hazrlanan deerlendirme notlar (1 dvd) MTten yant gelmedi 1-MT Raporu (12 Sayfa) 2- ileri Bakanl; Emniyet Gen. Md. Raporu (33 Sayfa ), Jandarma Gen. Kom. Raporu (26 Sayfa)

MT ileri Bakanl

MT ileri Bakanl

ileri Bakanl

1 CD , eitli izelge, dosya ve onaylar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1401 / 1404

Kurum/Kurulu

Talep Edilen Bilgi ve Belge


veya i dzenlemeye dayanlarak gerekletirildiine ilikin bilgi ve belgeler, 4- Yukarda sz edilen deerlendirme birimi mfettilerince tanzim edilen raporlar ve oluturulan listelere ilikin izleyen dnemlerde Bilgi Edinme Kanununa gre yaplan bavurular, bu bavurular sonucunda yaplan su duyurular ile bu su duyurular kapsamnda yaplan aratrma, inceleme ve soruturmalarn bulunup bulunmad, varsa sonular hakkndaki bilgi ve belgeler. 1991 ile 2007 yllar arasndaYksek renim Kredi ve Yurtlar Kurumunun merkez ve tara birimlerinde (renci yurtlar dhil) gvenlik hizmetlerini yrtmekle grevlendirilmi irketlerin adlar ve bilgilerini, bu irketler ile Kurum arasnda imzalanan hizmet alm szlemelerinde belirlenmi hizmet bedellerini ve szlemelerin tarihlerini ieren bir raporun hazrlanmas. 1 Ocak 1997 31 Aralk 2002 tarihleri arasnda; 1- Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu tarafndan iletilen hususlar erevesinde Bakanlk tekilat ile bal ve ilgili kurulularnca yaplan ilemler, 2- Bu kapsamda, ykc ve blc faaliyetler yrttkleri gerekesiyle haklarnda inceleme, aratrma ve soruturma yaplan ve bunun sonucunda grev yerleri deitirilen, grevden alnan veya grevine son verilen personele ilikin bilgi talebi. 1 Ocak 1997 31 Aralk 2010 tarihleri arasnda, irticai faaliyetlere kar alnmas gereken tedbirlerin uygulanmasn takip etmek amacyla haklarnda ilem yaplan yazl ve grsel yayn organlar, kitap ve yaynevleri ile bunlarn sorumlularna ilikin bilgi talebi Trkiye Cumhuriyeti Devleti ile Rusya Federasyonu arasnda 15 Aralk 1997 tarihinde imzalanan Rusya doalgaznn Karadeniz altndan Trkiyeye Mavi Akm Doalgaz Boru Hatt Projesiyle sevkiyatna ilikin anlama metni ile doalgaz fiyat hesaplamalarnda kullanlan formller ve sonradan bunlarda yaplan deiikliklere ilikin bilgi ve belge talebi 01.01.1991 31.12.2001 dneminde, yllk bazda bankanzn dnem net kr ve zarar oranlarna, bankanzda st dzey yneticilik (danmanlk da dhil) yapm olan asker kkenli kiilerin grev dnemlerine, sorumluluk alanlarna ve varsa haklarnda yaplm soruturma ve akbetleri ile sz konusu dnemde bankanzca kullandrlan ve tahsil edilemeyen en byk yz kredi ve kullandrldklar kiilere ilikin bilgi talebi 1991-2007 tarihleri arasnda, Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devredilen bankalar tarafndan kullandrlan ve tahsil edilemeyen en byk yz kredi ve kullandrldklar kiilere ilikin bilgi ve belge talebi 1 Ocak 1997 31 Aralk 2010 tarihleri arasnda, irticai ve blc faaliyetler gerekesiyle hakknda inceleme yaplan, bu gerekelerle kapatlan ve malvarlna el konulan vakflara ilikin bilgi talebi

Gelen Cevaplar

Genlik ve Spor Bakanl (KYK)

2005-2007 yllar arasnda zel gvenlik hizmet almlarna ilikin firma bilgileri

alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl

Belge, yaz ve izelge (22 sayfa)

Adalet Bakanl Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Halk Bankas Vakflar Bankas Ziraat Bankas Merkez Bankas Vakflar Genel Mdrl

Haklarnda ilem yaplan yazl ve grsel yayn organlaryla ilgili bilgi/belge (1 Klasr,1 CD) Ticari gizlilik ierdii gerekesiyle ilgili bilgilerin verilemedii. -Halk Bankasnn 1 sayfalk cevap yazs. -Ziraat Bankasnn 3 sayfalk cevap yazs. -Vakflar Bankasnn 2 sayfalk cevap yazs. Talep edilen bilgilere ilikin bilgi bulunmadna ilikin cevap yazs 9 adet Rapor ( 8 dosya ve 1 cd)

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1402 / 1404

Kurum/Kurulu
ileri Bakanl (Dernekler Dairesi Bakanl)

Talep Edilen Bilgi ve Belge


1 Ocak 1997 31 Aralk 2010 tarihleri arasnda, irticai ve blc faaliyetler gerekesiyle hakknda inceleme yaplan, bu gerekelerle kapatlan ve malvarlna el konulan derneklere ilikin ayrntl bilgi talebi 1 Ocak 1997 31 Aralk 2000 tarihleri arasnda Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu kararlar ile bu kararlara ilikin faaliyetler erevesinde; 1- Genel Mdrlk bnyesinde tekil edilen herhangi bir deerlendirme heyetinin kurulup kurulmad; kurulduysa bu birimin kuruluunun yasal dayana, bu birimin kimlerden oluturulduu, faaliyetleri ile faaliyetlerine konu olan Emniyet personelinin isim listesi, 2- Vali, Kaymakam ve Emniyet Mdrleri tarafndan maiyetlerinde alan tekilat mensuplar hakknda gerek kendilerinin gerekse e ve ocuklarnn dnce, yaam ve giyim biimleri vb. nedenlerden haklarnda aratrma, inceleme ve deerlendirme yaplarak disiplin cezas ve yer deiikliine gidilmesi amacyla teklifte bulunup bulunulmad, bulunulduysa hakknda bu ynde ilem talebinde bulunulan kiilerin kimler olduu ve yaplan ilemlerin neler olduu, 3- Sz konusu deerlendirme birimince tanzim edilen raporlar ve oluturulan listelere ilikin izleyen dnemlerde Bilgi Edinme Kanununa gre yaplan bavurular, bu bavurular sonucunda yaplan su duyurular ile bu su duyurular kapsamnda yaplan aratrma, inceleme ve soruturmalarn bulunup bulunmad; varsa sonular hakkndaki bilgi ve belge talebi. 1 Ocak 1997 31 Aralk 2000 tarihleri arasnda Babakanlk Uygulamay Takip ve Koordinasyon Kurulu kararlar ile bu kararlara ilikin faaliyetler erevesinde; 1- Vali, kaymakam ve il jandarma komutanlar ve sral dier komutanlar tarafndan; maiyetlerinde alan personel hakknda gerek kendilerinin gerekse e ve ocuklarnn dnce, yaam ve giyim biimleri vb. nedenlerden dolay haklarnda aratrma, inceleme ve deerlendirme yaplarak disiplin cezasnn verilmesi, yer deiikliine gidilmesi veya meslekten ihra edilmesi amacyla teklifte bulunup bulunulmad, bulunulduysa bunlarn kimler olduu ve yaplan ilemlerin neler olduuna ilikin bilgi ve belgeler, 2- Sz konusu deerlendirme birimince tanzim edilen raporlar ve oluturulan listelere ilikin izleyen dnemlerde Bilgi Edinme Kanununa gre yaplan bavurular, bu bavurular sonucunda yaplan su duyurular ile bu su duyurular kapsamnda yaplan aratrma, inceleme ve soruturmalarn bulunup bulunmad; varsa sonular hakkndaki bilgi ve belge talebi. 1- 28 ubat srecinde adlar sk sk basnda yer alan Ali KALKANCI, Emire KALKANCI, Mslm GNDZ, Fadime AHN ve Sisi lakapl Seyhan SOYLUnun ak kimlik bilgileri/iletiim bilgilerinin ve Eski Ankara DGM Cumhuriyet Basavcs Nusret DEMRAL ile Sabah Gazetesinin eski sahibi Din BLGNn iletiim bilgileri, 2- 27 Mays 1960 tarihli askeri darbeden sonra kurulan Milli Birlik Komitesinin yelerinin T.C. kimlik numaralar.

Gelen Cevaplar
lgili derneklere ilikin liste (8 sayfa )

2 ekli dosya 1-Polis Tefti Kurulu Bakanl bnyesinde oluturulan komisyon ile ilgili bilgiler (13 sayfa) 2- Personel hk. Yaplan ilemleri gsteren tablo (183 sayfa)

ileri Bakanl (Emniyet Genel Mdrl)

ileri Bakanl (Jandarma Genel Komutanl)

ileri Bakanl (Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrl)

1. talep hakknda kesin bilgi bulunamad MBK yelerinin t.c. kimlik numaralar

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1403 / 1404

Kurum/Kurulu
BRLEK FON BANKASI A RTK Milli Eitim Bakanl

Talep Edilen Bilgi ve Belge


Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devredilen bankalar tarafndan, 01.01.1991 tarihinden devredildikleri tarihe kadar, kullandrlan ve tahsil edilemeyen en byk 100 kredi ve kullandrldklar firma veya kiilere ilikin bilgi ve belgeler 1 Ocak 1994 31 Aralk 2001 tarihleri arasnda, irticai faaliyetlere kar alnan tedbirler erevesinde, haklarnda ilem yaplan radyo/ televizyonlar ile bu ilemlere ilikin bilgi/belge 1995 2000 dneminde, askeri okullarda okutulan mfredat ile resmi ve zel okullarda okutulan mfredata ilikin olarak Genelkurmay Bakanl ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii tarafndan Talim ve Terbiye Kuruluna iletilen gr ve taleplere ilikin bilgi/belge 10 ve 12 Haziran 1997 tarihlerinde Genelkurmay Bakanl kararghnda yarg mensuplarna verilen brifinglerde irtica ile mcadele iin kurulduu ifade edilen Bat alma Grubu adl oluumun yasal dayana, kurulu emri, faaliyetleri ile sz konusu oluuma ilikin dier bilgi/belge, 2- Genelkurmay Bakanl kararghnda 23 Nisan 1997 tarihinde balayan ve izleyen yllarda devam eden (yarg, niversite ve basn mensuplarna verilen) brifinglerin yasal dayana, brifing metinleri, brifing verilen kiiler ile bu brifinglere ilikin dier bilgi/belge, 3- 23 Ocak 1997 tarihinde Glck Donanma Komutanlnda, dnemin Genelkurmay bakan ve kuvvet komutanlarnn da katlmyla herhangi bir toplant yaplp yaplmad, yapldysa, toplantda alnan kararlarn ve toplantya katlanlarn isimleri ile sz konusu toplantya ilikin bilgi ve belgeler Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii veya baka bir kurum/kurulu tarafndan sz konusu vakflar hakknda ilem yaplmas ya da dava almas ynnde Kurumunuza iletilen talep veya talimatlara ilikin bilgi/belgeler Eski Emniyet stihbarat Daire Bakan Blent Orakolu ve Polis Memuru Kadir Sarmusak hakknda gerekletirilen inceleme idari soruturma veya davalara ilikin bilgi/belge Polis Memuru Kadir Sarmusak tarafndan gndeme getirilen iddialar evresinde 1994-1996 yllarnda Nide/Borda bulunan mhimmatn ULUKILA veya ADANA krsalnda terr rgt mensuplarna teslimine ilikin gvenlik birimlerince gerekletirilen operasyon hakknda adli bir soruturma yaplp yaplmad dava alp almad dava konu olup olmad Polis Memuru Kadir SARMUSAKn baz iddialarna ilikin bilgi ve belge talebi

Gelen Cevaplar
5411 sayl Bankaclk Kanununa 73. Maddesine gre ticari ve bankaclk srr olduu gerekesiyle bilgi verilmedi. lgili bilgi ve belgelere ilikin 4 ek (101 Sayfa) lgili bilgi ve belgelere ilikin yazmalar. (33 sayfa)

Genelkurmay Bakanl

1. ve 2. bentlerde yer alan istemlerin, ayn konuya ilikin dava srecinin devam etmesi nedeniyle gnderilemeyecei; 3. bentte yer alan isteme ilikin yant (3 sayfa)

Vakflar Genel Mdrl Emniyet Genel Mdrl Adalet Bakanl ileri Bakanl Milli Savunma Bakanl

1 adet klasr 1 adet dosya -ileri Bakanl, 1994 - 1996 yllarnda gerekletirilen operasyonlarda ele geenlere ilikin bilgi ve belgeler (22 s.) --Adalet Bakanl; Olayla ilgili soruturma bulunmad

Trkiye Byk Millet Meclisi Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

1404 / 1404

Kurum/Kurulu
Dileri Bakanl Adalet Bakanl MT ileri Bakanl Merkez Bankas

Talep Edilen Bilgi ve Belge


Ekim 1996 tarihinde ABD Dileri Bakanlndan Trkiye ABD Bykeliliine gnderildii iddia edilen ve Refahyol Hkmetinin aleyhine deerlendirme ve talepler ierdii iddia edilen bir kriptonun olup olmad hususunun ABDnin ilgili temsilciliklerinden sorulmasn talebi 1996-2001 yllar arasnda Genelkurmay Bakanl veya MGK tarafndan Bakanla iletilen su duyurular ve ilgili su duyurular hakknda Bakanln stanbul Cumhuriyet Basavcl veya stanbul DGM Basavclyla yapt yazmalara ilikin bilgi ve belge 25 Ekim 1993 Erzurumun at ilesine bal Yavi Beldesinde meydana gelen katliama ilikin bilgi ve belgeler 1991-2002 tarihleri arasnda lkemizde yaanan devalasyon olaylarndan nceki bir haftalk sre ierisinde bankalar ve dier gerek ve tzel kiiler tarafndan yaplan dvize evirme ilemleri ve miktarlarna ilikin bilgi ve belgeler stanbul 3. Ar Ceza Mahkemesinin Ali Avni Balkaner hakknda 02.06.2010 tarihinde verdii karara ilikin dava dosyas, stanbul 6 Nolu Devlet Gvenlik Mahkemesinin Salih zzet Erdi hakknda 02.04.2001 tarihinde verdii karara ilikin dava dosyas ile Diyarbakr 3 Nolu Devlet Gvenlik Mahkemesinin Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoan hakknda verdii 21.4.1998 gn ve 1998/36 Esas, 1998/69 Karar sayl dava dosyasnn birer sureti

Gelen Cevaplar

Mit; 1 sayfalk bilgi notu ileri Bakanl; (182 sayfa)

Adalet Bakanl

You might also like