MARKSİZMDE ISCI SINIFININ KAPSAMI, E Engin

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE
Emine Engin
stanbul, Eyll 1990
Emine Engin
stanbul, Eyll 1990
NDEKLER
GR .................................................................................................................................................................. 4 1. KONUNUN GEREKLL ................................................................................................................................. 5 2. SINIFI NEDR? .......................................................................................................................................... 9 2.1. KISA TARHE VE LTTEK DEMELER .......................................................................................... 11 2.2. OLUUM VE GELM ........................................................................................................................... 14 2.3. EMPERYALZM OLGUSU ....................................................................................................................... 17 ARSTOKRASS................................................................................................................................. 21 3. SINIFININ KAPSAMI ................................................................................................................................ 23 3.1. RETC EMEK KOLLEKTF EMEK ................................................................................................... 23 YNE RETC EMEK ................................................................................................................................ 26 BR KARMAA RNE ........................................................................................................................... 29 3.2. DOLAIM ALANI ................................................................................................................................... 33 KT BR ARPITMA .............................................................................................................................. 35 3.3.HZMET SEKTR.................................................................................................................................. 37 HZMET META SAYILABLR M? ............................................................................................................. 37 KAPTALZMN MADD OLMAYAN......................................................................................................... 39 HZMET ALANINDA RETC EMEK ......................................................................................................... 42 GELR KARILII HZMET ........................................................................................................................ 44 HZMET SEKTR SONU ...................................................................................................................... 47 3.4. DEVLET MEMURLARI DA MI? ............................................................................................................... 49 UCUZ DEVLET-PAHALI DEVLET ............................................................................................................... 49 3.5. MENEJERLER VE USTABAILARI ........................................................................................................... 54 GENEL YAKLAIM ................................................................................................................................... 55 ETL YANLAR ...................................................................................................................................... 57 3.4 KAFA VE KOL EME .............................................................................................................................. 61 DMANLIK NEDEN? ............................................................................................................................. 61 3.7. AKTF ORDUSU - SON BR NOKTA VE ZET ................................................................................... 67 3.8. YEDEK ORDUSU ............................................................................................................................ 69 TM SZLER M? .................................................................................................................................. 72 3.9. EMEKLLER VE ALELER ......................................................................................................................... 74 3.10. SINIFININ KAPSAMI SONU .................................................................................................... 75 4. SINIFIMIZIN SAYISAL DKM ............................................................................................................. 77 4.1. KAPSAM ZERNE................................................................................................................................. 77 4.2. GENEL MANZARA ................................................................................................................................. 81 4.3. SAYISAL DKM.................................................................................................................................. 83 BRNC YNTEM .................................................................................................................................... 83 KNC YNTEM ...................................................................................................................................... 90 SONU.................................................................................................................................................... 92 EK: .................................................................................................................................................................... 93 EMPERYALZMN ZAYIF HALKASI TRKYEDEN BR BLM ....................................................................... 93 TRKYE SINIFININ SAVAIM DZEYN NASIL DEERLENDRMEK GEREKR? ...................................... 93
GR
GR
Bu kitap, Trkiye ii snfna ilikin saysal veriler de ieriyor. Ancak kitabn asl vurgusu genelde ii snf kavramdr, onun kapsamdr. Kitabn sonunda, Trkiye ii snfna ilikin veriler temelinde yaplan dkm olduka kabadr. Bu konuda daha iyi kaynaklara dayanlarak, daha net bir dkm yaplabilir. Yine de unu belirtelim ki, bu kaba dkmn bile, ii snfmzn dev boyutlarna ilikin doru bir fikir vermesine dikkat edilmitir. Trkiye ii snfna ilikin olarak, yalnzca bugn ulat kapsam asndan deil, baka alardan da veriler temelinde ok nemli deerlendirmeler yaplabilir. rnein, ii snfmzn zellikle son yarm yzylda geirdii nicel geliimle, toplumda artan arl ve snf mcadelesinde yaad nitel sramalar arasndaki ba sergilenebilir. Ancak imdilik bunlara sra gelmedi. Kitabn getirdii teorik ereveyi kabul eden ve daha iyi kaynaklara ulaabilen aydnlardan btn bu eksikleri giderecek aratrmalar karsa seviniriz. Bata da belirttiimiz gibi, bu kitabn asl vurgusu genelde ii snf kavram oldu. Baka bir deyile, kitabn teorik yani ar basyor. Teorik yaz ya da kitap iki trl olabilir. Bir, teoriklik bulankln klf olarak kullanlr, anlayamyorsunuz nk zor havas yaratlr. Byle rneklerle ok karlatklar iin, ileri iilerde bile bu nyarg olduka yaygndr. Oysa teorik yaz ya da kitap, bir de Kapital gibi olabilir. Dnyann en nemli ve en derin teorik kitaplarndan biri olan Kapital, ciddi bir yaklamla, ders gibi allarak okunursa, kolayca anlalabilecek bir kitaptr. Yaamdaki gereklerin, net ve doru bir genellemesini yapmaktadr. Teori zaten budur. Bu kitabn teorik yan Marksn, Engelsin, Leninin grlerinden, o grlerin mantndan olumaktadr. Byle olduu iin ve ayn zamanda okuyucu bamsz olarak da mantk yrtebilsin diye ok alnt kullandk. Konu gerei kullanlan terimleri aklamaya altk. Yani, kitabn kolayca anlalabilmesi iin, biz de elimizden geleni yaptk. Ancak bu, teorik yan ar basan kitabn ciddi bir yaklamla okunma zorunluluunu ortadan kaldrmyor. Kitap byle okunduu halde izlenemiyorsa, o zaman biz abamzla baarl olamamz demektir. Bu durumda, okuyucular takldklar noktalar yaynevine mektup yazarak iletirlerse, sorularn elimizden geldiince yine yantlamaya aln. Kitabn konusu ii snfnn kapsam ama bizce nemli bir yan rn de sosyalist lkelerdeki k anlamaya yardmc olacak bir rnek oluturmasdr. Marksn konuya ilikin olarak yazdklarn okuyup Sovyet kitaplarnda yazlanlarla karlatrnca, u ok iyi ortaya kt ki, bugn Marksizmi demode
ilan edip akllarnca amaya kalkanlar, gerekte Marksizmin yanna bile yaklaamam, ondan giderek uzaklam olanlardr. ken onlardr. Onlarn Marksizmden giderek uzaklaan yollar, artk burjuvazinin snrlar iine varmtr. Artk burjuva solu denebilecek bu izgi dogmatizme kar konuma klf altnda Marksizmi bir dogma olarak ilan ediyor. Bunca enstitsyle, kadrosuyla koca Sovyet devleti gelimelerin gndeme getirdii sorunlara bilimsel, yani Marksist, yantlar getirme grevini uzun bir sredir yerine getirmedii iin, bugn yantlanmas gereken birok sorun gerekten birikmitir. Ama bunlara yant getirebilmenin anahtar yine Marksizmdedir. Reeteler anlamnda deil. Kantlanm temel baz dorular ve en az onun kadar nemlisi de, prl prl bilimsel bir mantk anlamnda. Bu kitabn yapmaya alt, konuya ilikin olarak Marksizmin anahtarn kullanmak oldu. Kitap kapy amada ne kadar baarl olduysa, bunun onuru Marksizmin, ne kadar baarsz olduysa, bunun sorumluluu da bizimdir.
1. KONUNUN GEREKLL
Bu almann konusu geneliyle ii snfnn kapsam ve bununla bal olarak Trkiye ii snfnn kaba bir saysal dkmdr. Byle bir konuyu ele almak neden gerekti? i snfnn siyasal temsilcisi, snfn nicel, nitel her trl zellikleriyle tanmal, bilmelidir. Ancak, ilgili yaynlarda, bu konunun gerek lke apnda, gerekse uluslararas apta ok eitli ynleri yllardr ilendi, bugn de ileniyor. Snf geneliyle tanyor, biliyoruz. Yani bu konuyu, tanmadmz bir snf tanmak iin ele almyoruz. yleyse neden ele alyoruz? Biraz gerilerden balayarak, biraz dnyada dolap sonra Trkiyeye bakarak bunu aklayalm. Emperyalizm 1950lerden 1960larn sonuna kadar elikilerini yumuatabildii, devresel krizlerini sarsntsz atlatabildii, greceli bir bolluk yaad. Refah gstergelerinde belli bir art oldu. Bu olgunun temelinde yatan en nemli etkenlerden biri bilimsel teknolojik devrimdir. Bilimsel teknolojik devrim nedeniyle emek verimliliinde byk bir srama yaand. Ayn sayda ii, ayn zamanda eskisinden kat kat daha fazla retim yapabilir duruma geldi. Baka bir deyile, daha az sayda ii ok daha fazla retir oldu. yle ki baz emperyalist lkelerde, rnein ngilterede, 1960larda endstri iilerinin saysnda mutlak bir azalma balad. Ve bu eilim hl da sryor. Baz emperyalist lkelerde, rnein ABD ve FACda, mutlak azalma gelip giden bir eilim olarak kendini gsterdi. Bir yandan refah gstergelerinde belli bir art, te yandan endstri iilerinin saysnda kalc ya da geici mutlak azalmalarn bagstermesi bunlara dayanarak emperyalizm hemen ortaya eitli teoriler srd. rnein,
1. KONUNUN GEREKLL
sosyalizmin ve kapitalizmin birbirine yaknlatn savunan konverjans teorisi bunlardan biriydi. i snfnn yok olmakta olduu da bir bakas! Kukusuz; bunlarn hepsinin yannda meze olarak da Marksizmin kt, bittii vb. yaylyordu! Oysa, kapitalizmin emek verimliliini artracan, o arttka, endstri alannda alan iilerin saysnda greceli (ya da mutlak) bir azalma olacan, bununla bal olarak, ayn zamanda kr hadlerinde bir azalma eiliminin belireceini syleyen Marksn ta kendisiydi. Buna ramen, ii snfnn kapitalist toplumda giderek daha ezici bir ounluk oluturacan syleyen de yine Markstan bakas deildi. Ya Marks, bir dedii bir dediini tutmayan biriydi, ki byle olsa ldkten 100 yl sonra hl adnn hatrlanmas, dediklerinin dmanlarca rtlmeye allmas neden? Ya da dman, gerekten de ezici ounluk oluturan ii snfn az ve daha da azalyor gstermek iin, snf yalnzca retim alarmda alan cretli emekilerle kstlayarak ii kavramn arptyordu. Belli ki olan bu ikincisiydi. 1960larn sonunda yalnzca orta kuakta deil, emperyalist lkelerde de yaygn, militan ii eylemleri oldu. i snf gl varln bir gzel duyurdu. Ancak 1960larda emperyalizmin ortaya att fikir bozuntular, 1970lerde bu kez dnya komnist hareketinin zayf halkalarnda yanklanmaya balad. 1970lerde ii snf nedir sorusu dnya komnist hareketinde geni olarak tartld. Bu tartmada zayf halka Fransz Komnist Partisiydi. FKP, ii snfn tanmlamada belirleyici ltn maddi retim alannda artk-deer retmek olduunu ne sryordu. Yanl grn odayd. Buna karlk en bata ABD Komnist Partisi olmak zere, Alman KP, Byk Britanya KP doru ya da doruya yakn grler savunuyorlard. Bu tartmada savunduu yanlla bal olarak daha sonra FKP, proletarya yoktur ki proletarya diktatrl olsun gibilerden bir sonuca ulat. tekiler bu tartmada doruyu savunuyordu da ne oldu? Onlardan bazlar da ii snfnn FKPnin dedii gibi dar deil, tam tersine ezici bir ounluk olmasndan hareketle, baka bir yanla akllarnca kant buldular: Madem ii snf bu kadar ok, devrime ne gerek var, parlamenter yoldan baa geliriz olur biter! Bylece, btnyle ve arlyla bu tartma, komnist hareketin ii snfndan kopmakta olduunun ek bir habercisiydi. 2.Enternasyonalin knden nceki 20-30 ylda yaanan barcl dnem nasl kte etkili olmusa, emperyalizmin 1950lerde, 1960larda yaad refah dnemi de benzeri bir etki yapmt. Komnist partilerinin bazlar ii snfnn kimleri kapsadndan bile habersizken, bazlar arptmay snfn kapsamnda deil, yalnzca devrimci misyonunda yapyorlard. Bu adan, gerekte o gnlerde komnist hareketin iinde bulunduu durum tmyle ibret vericidir. Ama bu tartmada FKPnin konumu ve ulat sonu zel olarak ibret vericidir. Zaten 1980Iere yaklarken dnya komnist hareketinde u ya da bu konuda ibret verici gr ve tutumlar hzla oalyordu. Bu yllarda Afganistanda devrimci kadro katledildi, ran devrimi mollalara armaan edildi,
Trkiyede ise devrimin nne dpedz set ekildi. Ama set ekildi de ne oldu? imdi gelelim Trkiyeye. Trkiyede 1980li yllarn en belirleyici zelliklerinden biri, devlet tekelci kapitalizminin kendini uluslararas kapitalist standartlara uydurma abasdr. Bununla bal olarak, 1980li yllarda eitli alanlarda youn bir yaprak dkm siyaseti uyguland ve eitli kanallardan youn bir iileme sreci yaand. i snfnn toplumdaki arlnda, baz sapk gzler dnda, normal gzle grlebilecek bir nitelik sramas oldu. Bu sramann belirtilerini her gn izliyoruz. Burjuva snf deerleri rk kokular yayarak iflas ederken, TBMMnin, okullarn al trenleri, seim kampanyalar, halk trkleriyle yrtlmeye baland. Elleri bileine kadar kan iinde burjuva siyaset adamlar demokrat kesildiler. Cokun KrcaIar bile ii snf diye konuur oldular. Aktr ki btn bu gibi belirtilerin altnda yatan en nemli bir etken, ii snfnn ve yar-proleterlerin artk toplumda ar basmasdr. Tam da bu nedenle, son yllarda burjuvazi ve onun uzantlar, ii snfn sayca az, kk, geri vb. gstermek iin abalyorlar. Burjuvazi, emperyalizmin ii snfn yok eden eski ve yeni teorilerini imdi bizim nmze sryor. rnein, bir sre nce Tercmanda Sekreterin ve proleterin lm balkl bir yaz yaynland. Artk yaygn ehirlerin gelimekte olduu anlatldktan sonra yazda yle bir sonuca ulalm: Modern dnce sistemleri klasik ehirde domu olduklarna gre, yaygn ehrin onlar iin lm a olabileceini syleyebiliriz. Bilgisayar a ya da elektronik a pek hakl olarak `sekreterin ve proleterin lm diye nitelendirilmitir. Buradan yola karak, yaygn ehrin zellikle de, proletarya kltrnn, daha ak bir syleyile, proletaryaya dayal Marksist dncenin lm habercisi olduunu sylemek de mmkn grnyor.1 Zavall burjuvazi, yz yl akndr Marksizmin lm haberlerini veriyor. Gerekler tam tersine olduu iin byle eyler yazarak, hem yanl propaganda yapyorlar, hem de kendileri teselli buluyorlar. Bilgisayar da, yaygn ehri de reten ii snfdr ve elektronik a, onun kltrnn lmesini deil, tam tersine, en cra kelere kadar daha kolayca girmesini salamaktadr. Burjuvazinin abalarna, bakanlarn demelerinden, iileri ii statsnden karmaya kadar daha ok eitli rnekler verilebilir. Ama vermeye gerek yok. Bu abalar ortadadr ve mcadele odadr. Asl zerinde durulmas gereken, burjuvazinin uzantlarnn, iiden yana ve bilimsel klf altnda yrttkleri abalardr. Bunlarn banda da, komnist adn kullanarak kalpazanlk yapan resmilerin abalar
1
Tercman, 3 Haziran 1987.
1. KONUNUN GEREKLL
gelmektedir. Resmilerin batan sona btn siyasetlerinin z ii snfnn gcn glgeleme abasdr. Birlik edebiyatlar, ulusallk yaygaralar hep buna yneliktir. Ama konuya bir de dorudan el attlar. Nabi Yac, saylar birka milyonu gemeyen ve kk iletmelere dalm ii snfndan sz etti. kide bir bilimsellikten szeden bu kiiyi sylediklerini kantlamaya ardk ama ses seda kmad. kamaz da! Zaten kan ses kendisinin deil, sylenenlerin z asndan burjuvazinin, bilimsel klf asndan ise giderek daha byk bir hzla saa savrulan Sovyetlerindir! Sovyetler Birliinde 1980de yaynlanan Kapitalizmin Krizi ve alan Halkn Durumu adl bir kitap var. G.Chernikovun yazd bu kitapta, 1973e Trkiye dndaki Trkiyeli iilerin Trkiyedeki iilerden bir kat daha fazla olduu syleniyor.2 1973te yurtdnda 2 milyon ii olduunu varsaysak, demek ki Trkiyede 1 milyoncuk ii varm! Bu kitap Trkiye ii snf konusuna, geerken deiniyor. Bir de dorudan konuyu aratran Sovyet yazarlar var. Yol ve Ama dergisinin Temmuz 1985 saysnda Starenkov adl bir Sovyet yazarnn bir yazs yaynland. Bir baka yaynda daha ayrntl olarak ele alnan bu yaznn belirleyici zellii, iiden yana grnm ardnda, soruna ii snfn az ve geri gsterme nyargsyla yaklamasdr. Geree ve doruya deil, byle bir nyargya sadk kald iin yaz bilimsel de deildir. Marks, yanl yapan bilim adamlarn eletirir ama onlar eletirisi hep belli bir hogr ve sayg erevesindedir. Bir nyargy, hem de yanl bir nyargy kantlamak iin bilimi kullanmaya kalkanlara ise ate pskrr.3 Starenkov ite bu ikinci guruba arpc bir rnektir. Yazya gre, gecekonduda oturan, asgari cretten de dk cretle almak zorunda braklan, isiz kalan, ada(?) teknik kullanmayan, hatta kalifiye olmayan, ada proletaryaya dahil deildir. Ayn yazda, ayn gerekelerle, Trkiyede snflarn oluma srecinin henz tamamlanmad syleniyor. Dolaysyla sorun ada proletarya sorunu gibi gsterilip, gerekte ii olup olmama sorunu olarak ele alnyor. i snf eski bir snftr. Endstri devrimiyle birlikte tipik zelliklerini kazanm, tarihsel oluumunu tamamlamtr. O zamandan bu yana ok deiip gelimitir ama bu demek deildir ki eskiden ii denmek iin geerli ltler imdi artk gemiyor. Oysa yazda adalk bu garip anlamda kullanlyor. Kald ki, asl derdin adalk olmadn yaznn kendisi de ele veriyor. Bu kadar adalk merakls yazar, 50 iili iletmeleri orta byklkte bile saymyor ve buralardaki iilere de bir kulp buluyor. Lenin, 1916da bile, 50den ok ii altran iletmeleri byk iletme sayyor.4 ada teknolojinin en nemli sonularndan biri, ayn iin eskisinden ok daha az sayda iiyle yaplabilmesidir. Yani o zamandan bu yana, byklk ltleri daha
2 G.Chernikov. Kapitalizmin Krizi ve alan Halkn Durumu, ng.Basm, Progress Publishers, Moskova I980, s.152. 3 Karl Marks, Artk-Deer Teorileri, ng.Basm, c.2, s.118. 4 Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.22, s.196
klmtr. Nerede kald adalk? Asl dert ii snfn kk ve geri gstermektir. Nitekim, yazar ii snf derken en ada teknikle alanlarn bile ailelerini hesaba katmay unutmutur! Acaba ada proletaryann zelliklerinden biri de bekrlk m diye merak iindeyiz. Artk bata sorduumuz, konuyu neden ele alyoruz sorusuna geri dnelim ve buraya kadar anlattklarmzdan hareketle yantmz verelim. 1980lerde Trkiyede yaanan youn iileme sreciyle toplumda ii snf ve yar proleterler ar basmaya balaynca, bu olguyu gizleme ihtiyac da olanca arlyla gndeme geldi. Burjuvazi emperyalizmin teorilerini, resmiler de ayn teorilerin dnya komnist hareketinde, Sovyetlerdeki yansmalarn nmze srmeye baladlar. Konuyu bu nedenle ele alyoruz. Gstermek istiyoruz ki dnyada ve Trkiyede en byk snf ii snfdr. Bunu gstermeye alrken, sk sk, kapitalizmin ekonomik ileyilerini ele alacaz, gerektiinde uzun uzadya aacaz. Konusu ii snf olan bir kitapta, bu ilk bakta konudan sapma gibi grnebilir ancak gerekte deildir. i snf kapitalist ilikilerin rettii ve srekli yeniden rettii bir snftr. Kapitalist ilikilerin ileyi mant anlalamadan, ii snfnn douu, geliimi, kapsam, vb. de dzgn anlalamaz. Nitekim hain amalarla yaplan bilinli arptmalar iyi niyetli yandalar bulabiliyorsa, bunun temel nedeni, kapitalist ileyilerin yeterince bilinmemesidir. i snf kavramn, hibir arptmadan etkilenmeyecek salamla ulatrmak, onu kapitalist ilikiler btn iinde ele almay gerektirir. Bu gereklilii yerine getirmeye alacaz.
2. SINIFI NEDR?
nce snf nedir sorusuyla balayalm. Marksn Kapitalde yazmaya balad Snflar balkl blm, mr yetmedii iin 3-4 sayfa sonra kesilmitir, bitememitir. Ama Marksizm bu konuda doruyu bulmak iin yeterli bilimsel bilgi ve mantk hazinesini iermektedir. Nitekim Leninin baka bir konuya, snflarn yokolmasna deinirken snf iin verdii u tanm, her tanmn tad kstll aklda tutarak, klasik saylabilir: Snflar, tarihsel olarak belirlenmi toplumsal retim sisteminde tuttuklar yere, retim aralaryla olan (ou durumda hukukta saptanm ve formle edilmi) ilikilerine, emein toplumsal rgtlenmesindeki rollerine ve dolaysyla, toplumsal zenginlikten kullandklar payn boyutlarna ve bu pay elde etme biimine gre birbirlerinden ayrlan byk grupIardr.5
5
Lenin. Toplu Yaptlar, ng. basm, c. 29, s.421.
10
2. SINIFI NEDR?
Dikkat edersek tanmda, toplumsal retim sisteminde tutulan yerden sonra getirilen ltler, gerekte bu yeri belirlemenin ltleridir. Baka bir deyile, snflar belirleyen temel lt toplumsal retim sisteminde tuttuklar yerdir. Bu yeri belirleyen ltler ise unlardr: 1. retim aralaryla iliki. 2. Emein toplumsal rgtlenmesindeki rol. 3. Toplumsal zenginlikten kullanlan pay ve bu pay elde etme biimi. Bu ltleri, bizim ilgilendiimiz toplumsal retim sistemi olan kapitalizm erevesinde yle zetleyebiliriz: 1 . retim arac sahibi olunup olunmad. 2 . Emein burjuva rgtlenmesi cretli emektir.6 Dolaysyla burada ana sorun, emei rgtleyen mi, cretli emeki olarak rgtlenen mi olunduudur. 3 . Smrc konumda m, smrlen konumda m olunduu ve toplumsal zenginlikten, hangi konumdan, ne kadar pay alnd. Nitekim Manifestoda ii snfna ilikin yaplan tanmlayc aklamalar da bu lt iinde barndrmaktadr: ...Proletarya, modern ii snf... ancak i bulduklar srece yaayan ve emekleri sermayeyi artrd srece i bulan emekiler snf.7 ...Kendilerinin retim aralar olmayan, yaayabilmek iin iglerini satmaya zorlanm olan, cretli emekiler snf, proletarya...8 Bu gzel ve duru anlatmlar, ii snfnn burjuvaziyle de, kk burjuvaziyle de farkn koyuyor. retim arac sahibi olmayan, yaayabilmek iin iglerini sata kararak cretli emek rgtlenmesi iinde yer alan ve smrlerek, toplumsal zenginlikten kendileri belli bir pay alp, gerisini burjuvaziye aktarmak zorunda braklanlara ii snf diyoruz. Bunun bir tanm deil, yukarda aktardmz szlerden kan sonularn bir zeti olduunu vurgulayalm. Gerekte daha da ksa bir zet yapabiliriz. Sraladmz lt, mantksal olarak n birden iinde barndran tek bir lte indirgeyebiliriz. Bu da igcn satmaktr. gcn satmak zorunda kalmann tarihsel koulu zaten retim arac sahipliini yitirmektir. te yandan ok zel baz durumlar dnda, igcn satmak, smrlmek demektir. Dolaysyla, igcn satmak lt, teki ltleri de iinde barndrmaktadr. Bu mantkladr ki Marks, ii snfndan, ...ii snf, yani toplam igc... diye szediyor.9 Yine ayn mantkladr ki Lenin de bir yerde yle diyor:
Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.2, s.213. Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.1, s.114. Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.1, s.108. 9 K.Marks, Kapital, c.1, s.638.
6 7 8
11
gcn satanlarn hepsinin temel snf karlar zdetir.10 Temel snf karlar zde demek, ayn snfn paras demektir. Yani Lenin, igcn satanlar ii snfdr, diyor. gcn satmak konusunda bir noktaya daha ksaca deinelim. Kavun satcs demek, nasl ille de kavunlarn alc bulmasn gerektirmezse, igcn satan iin de durum ayndr. gcnn sahibi, igcn satyor ama alc bulup bulamayaca ayr bir konudur. Baka bir deyile, isizler de igcn satan kategorisi iine girer. leride yeri gelince bunu aklayacaz. Burada Marksn bir szn aktarmakla yetinelim: ...i snf aktif ve yedek iki orduya blnmtr...11 Marksn yedek ordu dedii, isizlerdir. Bylece bu blmn bandaki, ii snf nedir sorusunu, en ksa olarak, toplam igc, ya da igcn satanlarn tm diye yantlayabiliriz.
2.1. KISA TARHE VE LTTEK DEMELER

i snfn douran gelimenin balang noktasn Marks yle dile getirmi: cretli emekiyi de, kapitalisti de douran gelimenin balang noktas emekinin boyunduruudur. lerleme, bu boyunduruun biiminin deimesinden, feodal smrnn kapitalist smrye dnmesinden ibaretti.12 Bu dnm 14. yzylda balam, modern ii snfnn atas olan kk bir cretli emekiler snf 14. yzyln sonlarnda olumutu. Ancak bu cretli emekiler, toplumsal olarak, patronlaryla iie bir konumdaydlar. Bu iliki kapitalizmin, henz feodalizmin barnda gelien nvesiydi. Kapitalizm asl olarak 16. yzylda dodu. Kapitalizm dodu ama 250-260 yl emekledi, ayaklar zerine dikilemedi. Dorudan ve ak egemenliini ancak endstri devrimiyle, makinal retimle kurabildi. Bundan sonradr ki kapitalist retim biiminin elikileri ve bunlarla bal olarak snflar, hzla olgunlamaya balad: ...Endstri devrimi... her yerde snf ilikilerinde netlik getirmi, manifaktr dneminden, hatta Dou Avrupada lonca zanaatinden kalan eitli ara biimleri kaldrm, gerek bir burjuvazi ve gerek bir bykLenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.25, s.125. K.Marks, Kapital, c.1, s.637. 12 K.Marks, Kapital, c. 1, s.715
10 11
12
2. SINIFI NEDR?
lekli endstri proletaryas yaratm ve bunlar toplumsal gelimenin en nne itmitir.13 Endstri devrimi 1760larda balad, kabaca 19.yzyln ortalarnda tamamland. Bu dnemde burjuvazinin olanca devrimci yetenei, nce en youn biimde kendini gsterdi ama giderek geriledi ve sonunda tkendi. Buna karlk proletarya bu dnemde devrimci kavgaya, nce burjuvazinin ardnda katlrken, giderek daha bamsz katlmaya balad ve bu ykselen sreci anl Paris Komnyle talandrd. Baka bir deyile, endstri devriminin toplumsal gelimenin nne ittii iki snftan biri, bata en ndeydi, giderek geriledi, tekisi ise, bata arkadayd, giderek ne ve en sonunda da burjuvazinin karsna kt, dikildi. ki snfn da hem belirleyici, kalc snfsal zellikleri, hem karlkl ilikileri bu dnemde ana hatlaryla oluumunu tamamlad, yerleti. O gn, bugndr burjuvazi, tarihsel olarak, gericilemitir. Proletarya ise, Paris Komnyle bamsz bir snf olarak tarih sahnesine km ve 20. yzylda ise an gbeine oturmutur. Bugn, Starenkov gibi, ii snfn kk ve geri gstermek isteyenler, Batnn, gnmzde bile ortalamann stnde kalan, baz i ve yaam koullarn, Trkiye gibi lkelerde bir snf lt ii mi, deil minin lt olarak nmze sryorlar. i snf bu koullar asndan ada deilse, snfsal oluumunu tamamlayamyor, dolaysyla gerek anlamda ii olamyor! Bu bilim kalpazanldr. Yukarda grdk ki ii snf, endstri devrimiyle gerek bir snf olarak ortaya km ve Paris Komnyle bamsz varln ele gne gstermi, rtn kantlamtr. Bugn ii snfnn oluumunu tamamlamas asndan karlatrma yaparken, olsa olsa, en fazla eski, klasik tarihsel geliimin somut koullar rnek alnabilir. O dnemde iilerin i ve yaam koullarnn nasl olduu, Kapitalde, Engelsin ngilterede i Snfnn Durumu, Konut Sorunu gibi kitaplarnda ok gzel anlatlmtr. Bat Avrupa ii snf, bugne gre akl almaz derecede geri ve kt i ve yaam koullar altnda snfsal oluumunu tamamlam, bamsz varln kantlamtr. O gnn koullarnda ii snfnn oluumunu tamamlamas iin yeten ltler, bugne geldiimizde Trkiye gibi lkelerde nedense yetmez oluyor! Bat Avrupada, ABDde vb. bulunabilen i ve yaam koullar, bugnn yeni ltleri olarak nmze karlyor. Bu bilimsel deil, burjuva yanls, arpk bir mantktr. Yukarda, bugn ii snfnn oluumu asndan karlatrma yaparken olsa olsa, en fazla eski tarihsel geliimin somut koullar rnek alnabilir dedik. Zira, gerekten bilimsel yaklalacaksa, bugn artk o somut koullarn bile tm gerekli deildir. O gn iin iiye ii, ii snfna oluumu tamamland demek iin
13
Engels, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.1, s.192.
13
gereken koullar, ii snf mentalitesinin (yani, duygu ve dnce yapsnn) ilk geliimi, bir ynn snfa ilk dnm asndan nemliydi. inin biz duygusunu ilk duyabilmesi, smry kavrayabilmesi iin byk iyerlerinde, byk merkezlerde younlamas, kapitalist makinal retimin kla disiplinini tatmas vb. gerekirdi. Bugn bu mentalite dnya apnda geliti, glendi ve somut olarak sergilendi sergileniyor. Artk snfn gl varlnn kendisi, ii mentalitesini yayan, 13 yanda raklara bile, ie, hatta i aramaya baladklari ilk gnden iiliklerini, smrldklerini kavratan bir odak oluturuyor. Bu nedenle oluumunu tamamlam bir snfn yesi saylmak iin 18., 19. yzylda, gereken baz ltler bugn geride kalmtr. Hem teknoloji, hem iyerinin ap asndan buna ok rnek verilebilir. Kukusuz, deiik ii kesimlerinin iinde bulunduu deiik i ve yaam koullarnn, o kesimlerin mentalitesinde deiik etkileri oluyor. Ama bu etkiler, ii mi deil mi kapsamnda deil, yalnzca nasl bir ii kapsamndadr. Kald ki, nasl bir ii kapsamnda bile ltler eskiye gre genilemitir. Yukarda bir baka adan belirttiimiz gibi, apyla, teknolojisiyle vb. iyeri, iiye smry sergilemede eskiden byk nem tayordu. Aradan geen srede, snf mcadelesinin ulat dzeyle bal olarak, smr, dnya ve lkeler apnda sergilendi. i snfnn ulat g, haberlemede vb. kaydedilen ilerlemeler artk kk ya da geri teknolojiyle alan iyerlerinin bile duvarlarn ykt. Snf mcadelesi, snfn snf olarak oluumunda da, snf benliinin geliip yaylmasnda, ileri iilerin daha geni bir kesim oluturmasnda da ok nemli bir etkendir. Manifestoda bu ne kadar gzel anlatlmaktadr. yle ki, proleterlerin bir siyasal partide rgtlenmeleri, snf olarak rgtlenmelerinin doal, kanlmaz bir koulu olarak konmaktadr. Bunlar demek deildir ki, iilerin yalnzca snf mcadelesine fiilen katlanlar, ii snfnn siyasal partisine gidip ye olanlar ii snfndan saylacak! Hayr! Burada, gelikin biimiyle snf mcadelesinin, ii snfnn siyasal partisinin verdii mcadelenin, tm snf eitici, birletirici, biz ve bizimkiler dedirtici etkileri anlatlmak isteniyor. Geen yzyldan bu yana koca dnya nice snf mcadeleleri, devrimler yaad, nice yiit snf partileri, dev sosyalist lkeler tand. Dnyay sarsan bunca olayn etkilerinin, rnein kk ya da greceli olarak geri teknoloji kullanan iletmelerden ieri girmedii dnlebilir mi? Nitekim snf mcadelesinin, partinin mcadelede ne kmasnn etkilerini Trkiyede somut olarak biz de yaadk. 1970li yllarda, I977ye kadar, en nde DSK ve TKP mcadele verdi. Bu yllara taklp kalanlar hl ileri iileri DSKlilerIe kstlyorlar. Oysa o gnn ileri iileri olarak DSKlilerin verdikleri mcadele tm ii snfn derece derece ilerletici etki yapmtir. Bugn ileri iiler DSKlilerle kstl olmad gibi, snf partisini arayan iiler de yalnzca TKPyi 1970li yllarda bizzat tanm olanlar deildir. Bugn burjuvazi 8 Mart kutlar, SHP gibi sol burjuva partiler 1 Mays
14
2. SINIFI NEDR?
savunan nutuklar atar, Sosyalist Enternasyonalci sendikaclar Trkiyede iilerin gnln Enternasyonal syleyerek kazanmaya alrken, Trkiye ii snfnn ada olmadn, dolaysyla oluumunu tamamlamadn sylemek, yalnzca burjuvaziye yaranma abasdr. Peki bu burjuvalara 8 Mart kutlatan, 1 Mays nutuklar attran, vb. oluumunu oktan tamamlam koca bir ii snf deilse nedir? Herhalde, ii snfnn bir trl kazanamad(!) devrimci ncl, burjuvazinin(!) yrtmesidir. Byle grlerin Sovyetlerden kmas acdr. Baka lkelerde olduu gibi, Trkiyede de ii snfnn oluumunu daha abuk tamamlamasnda tm devrimlerin, ama en bata Byk Ekim Devriminin nemli pay olmutur. Sovyetler bugn yalnzca Trkiye ii snfn deil, o anl devrimi, dnya ii snfnn en deerli kazanmlarn da yadsyor.
2.2. OLUUM VE GELM

Bir snfn oluumunu tamamlam olmas, o snfn artk geliemeyecei, geliiminin de tamamlanm olduu anlamna gelmez. Bununla bal olarak, nce, oluumunu tamamlamak kavram zerinde biraz daha duralm. Bundan nceki blmde. 18-19. yzyllarda burjuvazinin de, ii snfnn da belirleyici, kalc, tipik zelliklerini kazandklarn, snfsal oluumlarn tarihsel olarak tamamladklarn yazdk. Ynn snfa dnmesinden, biz duygusundan, snf mcadelesinin bu duyguyu yerletirmede ve yaygnlatrmada tad nemden szettik. Ayn madalyonun teki yz kendiliinden snf - kendisi iin snf kavramlardr. Bu kavramlara burada girecek deiliz, nk Emperyalizmin Zayf Halkas Trkiyede bu kavramlar, hem de ii snfmzn somut pratii temelinde ok gzel anlatlmtr. Bu kitabn ilgili blmn arkaya ek olarak koyduk. Burada birka cmlelik kaba bir zetle konuya devam ediyoruz. Kendiliinden snf, tarihsel olarak belirlenmi toplumsal retim sisteminde ayn yeri tutan insanlarn, henz bunun farknda olmayan balantsz bir yn oluturmalardr. Kendisi iin snf ise, nicel birikimin, younlama ve haberlemenin gelimesiyle bunun farkna varp, rgtlenip, snf karlar iin mcadeleye balamalar ve artk bir yn deil, balantl bir btn oluturmalardr. Snf kar sz konusu olduu iin, giriilen mcadelenin lke apnda amalar tamas, devlet ilerine karmas, yani siyasal olmas kanlmazdr. Bir snf ite bu noktada oluumunu tamamlar. Oluumunu tamamlam bir snfn geliimi durmad gibi, adeta yeni bir ivme kazanr. Toplumsal retim sisteminde tuttuklar farkl, hatta taban tabana zt yerler nedeniyle burjuvazinin ve ii snfnn, kendisi iin snf olma sreleri ve zamanlamalar, birbirinden kopuk deildir ama farkllklar tar. Buna girmeyeceiz. Bizim asl vurgulamak istediimiz udur: Kendisi iin snf
15
konumuna ykselmi burjuvazi ve ii snf, artk toplumda iki ayr ekim merkezidirler, iki mknats gibidirler. Byk ounluk ii mknatsna, bir aznlk da burjuva mknatsna yapr. Toplum giderek daha hzl, karlkl kutuplar, saflar. Bu, ara snf kk burjuvazi yok olur anlamna gelmez, ama onun mentalitesini anlamasna yardmc olur. Toplumdaki kutuplama, saflama iki ucuyla birden onun mentalitesine yansr. Yani kk burjuva kafada iki mknatsn birden etkisi vardr. Kendisi iin snf olmann da farkl dzeyleri vardr. i snfnn, koullara bal olarak, zaman iinde daha alt dzeylere geriledii grlmtr. Ama bir kez kendisi iin snf olmusa, artk kendiliinden snf dzeyine inmez. Emperyalist lkelerde durum snfn gerilemesinin somut rneidir. Byle durumlarda ii snfnn ekim gc greceli olarak zayflar. Buraya kadar daha ok toplumsal-siyasal dzeyden baktk ve daha ok oluumla ilgilendik. imdi biraz da ekonomik-toplumsal dzeyden bakp, hem yukarda sylenenlerin altn doldurmaya, hem de asl olarak, geliimin mekanizmalarn anlamaya alalm. Bilindii gibi kapitalizmin temel yasas kr ya da artk-deer yasasdr. Kapitalist, iinin igcn (hem de parasn kullandktan sonra vermek zere) satn alr gc yle bir metadr ki, kendi deeriyle (iinin ayn enerjiyle alabilmesi ve soyunu srdrebilmesi iin gerekli mal ve hizmetler), kendisi kullanlrken (igcnn kullanlmas, harcanmas, emektir) yaratt deer birbirinden farkldr. Emein yaratt deer igcnn deerinden ok fazladr. Kapitalist, igcn, onun tam deerini deyerek bile alsa (ki ou zaman bunu da yapmaz), retim srecinin sonunda daha fazla bir deer elde etme, olur. Bu fazla, artk-deerdir. Kapitalizm artk-deer iin yaar, artk-deer iin retir, hatta artk-deer iin icabnda insanlar ldrr. retim srecine iki adan baklabilir. Biri, herhangi bir toplumsal sistemden bamsz olarak, tarih boyunca insanlarn ihtiyalarn karlamalar, bu abann ulat dzey asndan. Bu adan bakarsak, insanlarn ihtiyalarn karlayacak eyler reten emek retkendir. Ayn srece bir de ona damgasn vuran toplumsal sistem asndan baklabilir. retim srecine kapitalizm asndan bakarsak, unu bunu deil, yalnzca artk-deer reten emek retkendir. (Buna ileride daha ayrntl olarak deineceiz.) Bu retken emein rettii artk-deer, toplumun retken olmayan tm nfusunun gelirinin ana kaynadr. Ancak bu kaynak yine smr ilikilerinin szgecinden geerek, smrlenlere ve smrenlere farkl biim ve miktarlarda ular. Kapitalistler, retken olmayan eitli (artk-deerin yeniden retim sreci asndan gerekli bir ilev gren ya da grmeyen, ama esas olarak kr edeceklerini dndkleri) alanlara yatrm yaparlar. Yatrm yaplan alan gerekten krl bir alansa, bu yatrma, artk-deerden, burada harcanan emek
16
2. SINIFI NEDR?
zaman kadar pay gelecektir. Bu yatrm yapan kapitalist, ii tutar. iyi 8 saat altrr ama igcnn deeri olarak ona 2 saatin karln verir. inin 6 saatlik emeinin sonucuna ise el koyar. Byle 10 ii altrsa, artk-deerden 80 saatlik emek karl pay gelecektir. Bunun 20 saat karl olann cret olarak verirken, 60 saat karl olann, ii smrsyle cebe atm olur. Kapitalist retim,... yalnzca metalar, yalnzca artk-deer deil, ayn zamanda kapitalist ilikiyi de retir ve yeniden retir: Bir yanda kapitalist, te yanda cretli emeki.14 Bylece smr yalnzca artk-deer retilen alanda deil, kapitalizmin tm teki alanlarnda da srer. Yaratlan artk-deerden, kapitalistler (yukarda basitletirerek verdiimiz rnektekinden daha farkl yollardan belirlenen) kr hadlerine gre krlarn, bankaclk vb. alannda alyorlarsa faizlerini, toprak sahipleri rantlarn, iiler de cretlerini alrlar. Ama ii emeinin karln almazken, tekiler bakasnn emeinin karln alm olurlar. En bata, snf tanmnda geen, toplumsal zenginlikten alnan pay ve bu payn nasl elde edildii lt bunu anlatr. Kapitalizmin bu smr mekanizmas, kapitalizm gelitike btn alanlar ahtapot gibi sarar. Her alana ii-iveren ilikisini sokar. Akla gelmedik alanlar artk birer smr oda ve kr kaps olur. Bylece retici olmayan alanlara transfer olan artk-deerin nemli bir blm yine kapitalist snfn elinde birikir. Kapitalizmin smr mekanizmasnn artk-deer retilmeyen alanlara geni olarak yaylabilmesi iin, bir, artk-deer retiminin buna yetecek kadar olmas gereklidir, bir de, buralarda smrlebilecek bol igcnn hazr olmas gereklidir. Kapitalizm gelitike bu iki sorunu da zaten otomatikman zer. reticiyi retim aracndan koparmak, retim arac sahipliini bir uca, igcnden baka satacak bireyi kalmam zgr emekileri ise teki uca toplamak kapitalizmin sregen bir eilimidir. Bu eilim, kapitalist retim ilikilerinin yerlemesinin bir sonucu olarak toplumda yle bir yerleir ki, kendi retim aracyla retim yapan kk retici bile kendini, biri retim arac sahibi, tekisi cretli ii, iki ayr kii olarak grmeye balar. Ve zaten zaman iinde byk olaslkla ya kk kapitalist olur, ya iileir. te yandan, varolu nedeni artk-deer retmek olan kapitalizm, bu retimi artrmak iin iileri tketmecesine smrmekten ekinmemitir. Ama, bir kez, iilerin mcadelesi buna set ekmi ve ignne belli bir snr getirmitir. kincisi, kapitalizm iin ama artk-deer olduundan, iileri 24 saat de smrse, yine 24 saatte daha ok nasl smrrm sorusu gndemdedir. ncs, rekabette mallar ucuzlatmak gereklidir. Btn bunlar gelip emek verimliliini artrmaya balanmaktadr. Kapitalizm emek verimliliini artrmaya ynelir.
14
K.Marks. Kapital, c.1, s.578
17
Emek verimlilii arttka, ayn sayda ii ok fazla retim yapar duruma geldii iin, retimde alan ii saysnn art retimin artndan daha yava olur. Hatta retimde alan iilerin says mutlak olarak azalsa da retim artar. Bu ne demektir? Kapitalizm bir yandan reticiyle retim aracn ayrtryor ve zgr iiyi bir uta topluyor, ama te yandan emek verimlilii arttka bu iileri artk-deer retimine eskisi kadar ok saylarda katmyor, hatta bazen eskisinden mutlak olarak daha az sayda katyor. Bylece bir yandan emek verimlilii artyor ve bu, hem retilen artk-deer miktarn artryor, hem de onun retimi iin gerekli toplumsal emek miktarn greceli ya da mutlak azaltyor. te yandan, smrlmeye hazr igc giderek daha hzl olarak bir uta toparlanyor. Bu temelde kapitalizmin smr mekanizmas tm toplumu ahtapot gibi sarar. Sermaye her alana dalar. Kapitalizm giderek emein byk ounluunu cretli emek olarak rgtler. Toplumun ounluu giderek emek x sermaye olarak iki kampta odaklar. Bunlarn her ikisi de kendi iinde srekli art gsterir. Ama bir sermayedarn karl birok ii olduuna gre, ii snf toplumda ezici ounluu oluturur. Nitekim emperyalist lkelerde byledir. cretlilerin ekonomik olarak aktif nfusa oranlar ABDde (1984) %90.3, Kanadada (1985) %89.5, Almanyada (1984) %88.2, ngilterede (1982) %85.4, svete (1984) %89.5, Fransada (1984) %75.9, Japonyada (1984) %72, talyada (1984) %63.1dir. i snfna yeni katlan kesimlerin kendilerini iiyle zdeletirme sreIerini bir yandan kapitalizmin nesnel ileyileri, bir yandan da oluumunu tamamlam, ekim merkezi oluturan bir ii snfnn varl hzlandrr. zellikle vasfl ii gerektiren yeni alanlarda, ilk bata alan iiler, pek kt olduklarndan, ayrcalkl konumdadrlar ve toplumsal zenginlikten de teki iilere gre biraz fazlaca pay alrlar. Ama kapitalizm eitim sistemiyle vb. hemen harekete geip zamanla bu ktl azaltr ve bu ayrcalkl konumu kaldrr. Onlar da olaan vasfl ii konumuna indirir. nce kendilerini ii-st sanan bu kesimler, bu kalc konumlarna indike, ii snfnn gl varlnn da etkisiyle, kendilerini bu snfla daha abuk zdeletirirler. Mekanizma geneliyle byle iler ama kapitalizmin emperyalizm aamasnn, eitli alanlarda olduu gibi, bu alanda da getirdii farkllklar vardr.
2.3. EMPERYALZM OLGUSU

Kapitalizmin gelimesi, dolam alanndan, (yani retimin yapld alan deil, para ve mal ilikilerinin, deitokuunun yrd alan) tefeci, zellikle de tccar sermayesiyle balamtr. Endstri sermayesi ilk balarda bunlara bal olarak gelimitir.
18
2. SINIFI NEDR?
Eski feodal devlet giderek feodal niteliini yitirdike, bu devlette nfuz kazanan ticaret sermayesi, devletin gcn kullanarak, Marksn deyimiyle, serada iek yetitirir gibi endstri kapitalisti yetitirmitir. Ama bu yetitirme, i ve d ticaretin karlar erevesinde olmutur. Yani bu dnemde gelien endstri sermayesi, henz ticaret sermayesinin gdmndedir. Endstri devrimiyle, endstri sermayesinin geliimi de byk bir ivme kazanm, endstri sermayesi giderek, artk sz geirilemeyecek bir gce ulamtr. Bununla paralel olarak, teki sermaye kesimlerinin gdmn krm, kendisi egemen olmutur. Yzyllardr sren sermaye birikiminin de belli bir noktaya gelmesiyle, serbest rekabet dnemi balamtr. Endstri sermayesinin ekonomide egemenliiyle, devlete sahip olma sorunu da gndeme gelmitir. Endstri sermayesinin devlet konusunda gr, Adam Smithin ekonomik nedenleriyle birlikte dile getirdii gibi, ucuz devlettir. O, devleti, artk-deeri bouna harcayan, dolaysyla harcamalar olabildiince dk tutulmas gereken bir aygt olarak grr. Endstri sermayesi bu temelde mcadele verirken, arkasna bir dnp bakm ve militan proletaryay grmtr. Bundan korkuya kaplmaya balamtr. Proletaryann ykselen ve giderek bamszlaan mcadelesi bu korkuyu daha da artrmtr. te yandan hkm sren, serbest rekabet, endstri sermayesini atomize eden bireydir. Endstri sermayesi devletle i ie geme konusunda bu adan bir zaaf tar. Bu nedenlerle ucuz devlet gryle balayan dnemin sonu, devletin eski sahipleriyle bir uzlamayla ve hi de ucuz olmayan bir devletle kapanmtr. Serbest rekabet byk baln kk bal yutmas sonucuna doru ilerleyip, ayn zamanda sermayeyi tabakalatrrken, endstri sermayesinin gdmnde i ve d ticaret hzla artarken, ii snf giderek burjuvazinin karsna karken, devlet de giderek artan lde ie yaramaya balamtr. yle ki, endstri sermayesinin bata beenmedii pahal devlet, 19. yzyln ikinci yarsnda artk onun yeniden retim srecinin ayrlmaz bir paras olmutur. Bu nedenle Marks, Paris Komnclerinin merkezi devlete kar takndklar tutumu eletirmi ve merkezi devlet artk toplumsal retimin gl bir katsaysna dnt demitir.15 Serbest rekabet, Leninin dedii gibi, 1860-1870te doruuna ulamtr. Tekeller bu noktada henz tohum olarak vardr. 1873 krizi sonrasnda hzl bir tekelleme olmutur, ama tekelcilik hl egemen deildir. 1900-1903 krizinden sonra ise artk kapitalizm tekelci kapitalizmdir. Marks bu gidii henz tohumken grmtr. Kapitalist retimde kredinin roln anlatrken, bir madde olarak da anonim irketlerin kurulmasn saym ve bu konuda unlar sylemitir: Anonim irketler, retimin ve iletmelerin leinde tekil sermayeler iin dnlemeyecek bir genilemedir. Sermaye burada toplumsal sermaye biimine brnmektedir. Bu irketlerde, fiilen alan kapitalistin, bakaIarnn sermayesini yneten bir menejere, sermaye sahibinin ise salt bir sahibe
15
Marks -Engels, Seme Yaptlar, ciltlik. c.2, s.222
19
dnmesi sz konusudur. Artk kr, salt, sermayeye sahip olmann karl olarak alnr ve srf bakalarnn artk-emeine el koyma olarak belirir. Bu, kapitalist retim biiminin kendi iinde, kapitalist retim biiminin kaldrlmasdr... Belli alanlarda tekel oluturur ve bylece devletin karmasn gerekli klar. Yeni bir finans-aristokrasisini, kurucular, speklatrler ve yalnzca kat zerinde direktrler biiminde yeni bir tr parazitleri srekli retir. Korporasyon kuruculuu, menkul deer karma ve menkul deer speklasyonu yoluyla koca bir dolandrclk ve sahtekrlk sistemini de srekli retir. 16(ab) Marks aka tekelden, devletin karmasndan, finans-aristokrasisinden szediyor. Bir baka yerde de bankalara ilikin yle diyor: ...Kredi sistemi... (kapitalist retim biiminin - E.E.) en yksek ve sonul formuna gelimesinde bir itici gtr... ...Bankaclk sistemi, gerekten, evrensel muhasebecilik ve retim aralarnn toplumsal lekte datmnn biimini, ama yalnzca biimini, tar. Grdk ki tekil kapitalistin ya da her bir tekil sermayenin ortalama kr, her sermayenin ilk elden gaspettii artk-emekle deil, toplam sermayenin gaspettii ve her tekil sermayenin, toplam sermaye iinde tuttuu yere orantsal olarak payn ald toplam artk-emekle belirlenir. Sermayenin bu toplumsal karakteri ilk olarak kredi ve banka sisteminin tam gelimesiyle yerleir ve btnyle gerekleir. te yandan bu daha da teye gider. Toplumun, aktif olarak iletilmeyen, elde olan ve hatta potansiyel tm sermayesini endstri ve ticaret kapitalistlerinin kullanmna verir ki ne dn verenler, ne kullananlar bu sermayenin gerek sahipleri ya da reticiler deildirler. Bylece sermayenin zel karakterini kaldrr atar ve kendi iinde, ama yalnzca kendi iinde, sermayenin kendisinin kaldrlmasn barndrr.17(ab) Bankaclk sisteminin, kapitalizmin en yksek aamasna gelimesinde nasl bir itici g olduu, sermayenin toplumsal ileyiini nasl gelitirdii, tm toplumsal sermayeyi toparlayp endstri ve ticaret kapitalistlerinin kullanmna verdii, sermayenin zel karakterini kaldrp att ve tm sermayeyi atmann tohumlarn barndrd, nitekim biim olarak da merkezi muhasebecilik ve retim aralar dalm asndan ok elverili olduu syleniyor. Marksn daha tohumken grd ve hem anonim irketlere (ki bu bankalar da zaten ierir), hem bankalara ilikin olarak dikkat ektii bu srecin gelimesi, tekelci kapitalizmin, finans-kapitalin egemenliiyle, kapitalizmin emperyalizm aamasna gelmesiyle sonulanmtr. Anonim irketler zaten sermayenin younlamasnn ve
16 17
K.Marks. Kapital, c.3. s.436-438. K.Marks, Kapital, c.3, s.606-607.
20
2. SINIFI NEDR?
merkezilemesinin bir biimidir. Bunlarn kulland bakasnn sermayesinin bir ksm, kendileri de giderek anonim irket olarak rgtlenen bankalarn, toparlayp endstri ve ticaret kapitalistlerinin kullanmna verdikleri sermayedir. Bylece bankaclk, bir yandan kendisi de tekelleirken, te yandan endstride ve ticarette tekellemeyi krklemitir. Zamanla bu iki odak, bakasnn sermayesinin, gerekli grlen alanlarda kullanlmas ve sper krlar edinilmesi temelinde iie gemitir. Bu yeni sermaye artk ne yalnzca endstri ya da ticaret, ne yalnzca banka sermayesidir: retimin younlamas, buradan tekellerin domas, bankalarn endstriyle birlemesi ya da iie gemesi finans-kapitalin ortaya k tarihesi ve o kavramn ierii byledir. Emperyalizmin karakteristik zellii endstri sermayesi deil finanskapitaldir. Dank kapitalistler tek bir kollektif kapitaliste dntrlr. Bu banka birka kapitalistin cari hesaplarn yrtrken, eskiden olduu gibi, tamamen teknik ve ek bir ilem yapyordur. Ama bu ilem dev boyutlara byd zaman, grrz ki, bir avu tekelci, tm kapitalist toplumun, hem ticari hem endstriyel tm ilemlerini kendi iradesine baml klar...18(ab) Yani artk ii snfnn karsnda endstri burjuvazisi falan deil, finanskapitalin iradesine baml bir kollektif kapitalistler snf, finans-kapitalin mutlak egemenlii vardr. Finans-kapital bir eit kapitalist deildir. retici yatrmlardan da, speklatif para oyunlarndan da, toprak alm satmndan vb. de her trl alandan her trl kr almadan toplayan bir eit parazittir. Gelimesine kk tefeci sermayeyle balayan kapitalizm, defterini dev bir tefeci, parazit, rantiye sermayeyle kapatmaktadr. Daha endstri sermayesinin eemenliinin son dnemlerinde sermayenin yeniden retim srecinin ayrlmaz paras durumuna gelen devlet, finanskapitalin egemenliinde onunla iyice btnlemitir. ... Finans-kapital anda zel tekeller ve devlet tekelleri iie geerler,... ikisi de, dnyay paylamak icin byk tekelciler arasndaki mcadelenin ayr halkalarndan baka birey deildir.19 Finans-kapital... an dnyann tm lkelerine yayar.20 Uluslararas finans-kapital guruplar oluur ve emperyalist lkeler dnyay aralarnda paylarlar. Emperyalizmin en nemli ekonomik dayanaklarndan sermaye ihrac, rantiyeleri retimden daha da tam olarak soyutlar ve parazitizmin
Lenin. Toplu Yaptlar, ng. basm, c.22, s.226, 268, 214. Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.22, s.251. 20 Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c22, s.254.
18 19
21
damgasn, eitli denizar lkelerin ve smrgelerin emeini smrerek yaayan lkenin tmne vurur.21 (ab) lkenin tmne szlerinin altn izdik ve bylece geldik finans-kapitalin emei nasl rgtlediine. ARSTOKRASS Ta en batan beri yinelediimiz gibi, kapitalizmde emein toplumsal rgtlenmesi cretli emektir. Bu, iin deimez temel yandr. Ancak emein cretli emek olarak rgtleni biiminde, endstri sermayesinin egemenlii ile finans-kapitalin egemenlii arasnda nemli farklar vardr. Zaten emein toplumsal rgtlenii, iinin karsna sermayenin toplumsal gc olarak kar. Bu rgtlenmenin, egemen sermayenin kendi zelliklerini yanstmas doaldr. Endstri kapitalizmi dneminde cretli emekiler, igc arz ve talebine gre igc fiyatnn dalgalanmalar, iblmne gre igc farkllamalar vb. sonucunda, kah yle, kah byle bir hiyerarik yap oluturuyorlard. Bu hiyerarik yapnn iinde Marksn deyimiyle subaylar ve avular da vard ama bir tabaka olarak ve uzun erimde, bu hiyerarinin banda ii snfnn kendi ncs endstri proletaryas duruyordu. Kapitalizm gelitike ii snf hem nicelik hem nitelik asndan dev bir snf oldu. i aktif ordusu da, yedek ordusu da dev boyutlar ald. Tekelleme kapitalist lkelerde koca ii snfn fkelendirdi, ayn zamanda kk burjuva ynlar hareketlendirdi. Ve bu noktada Leninin deyimiyle, emperyalistlemenin toplumsal-siyasal zorunluluu gndeme geldi. Lenin aktaryor ki, ngilterenin nl, smrge-siyaset adam Cecil Rhodes gibileri 19. yzyl sonlarnda emperyalistlemeyi aka savunuyorlarm. Cecil Rhodes yle demi: Dn Londrann dou yakasndaydm (ii yata - E.E.) ve isizlerin bir toplantsna katldm... Vahi nutuklar dinledim ve eve dnerken manzaray dndm ve emperyalizmin nemine her zamankinden daha ok ikna oldum... Kafamda parlayan fikir toplumsal sorunun bir zmdr. Yani Birleik Kralln 40 milyon sakinini kanl bir i savatan kurtarmak iin, biz koloni devlet adamlar, artk-nfusu yerletirecek yeni topraklar elde etmeli, fabrika ve madenlerde retilen mallara yeni pazarlar salamalyz... Eer i sava nlemek istiyorsan emperyalist olacaksn.22 Yine ayn adam yle demi: ...Eski medeniyetin btn lkelerinde sabrszlk, tepki ve nefret birikiyor ve kamu dzenin bir tehlike oluturuyor. erde patlamay
21
Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.22, s.277. Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.22, s.256-257,
22
22
2. SINIFI NEDR?
nlemek iin, belirli bir snf kanalndan fkran enerjiye darda i bulmalyz.23 (ab) Bunlar syleyen Cecil Rhodes 19. yzyln sonunda balayp 20. yzyln banda biten Anglo Boer (Gney Afrika) savann sorumlusudur. Yani bunlar yalnzca sylemekle kalmam uygulamtr. ngiltere o savala hem krl yatrm alanlar, hem geni altn madenleri vb. elde etmi, hem de ou ya ld, ya orada kald iin geri dnmeyen 500 bin insan orada savamaya gndermitir, artk-nfus ihra etmitir. Bylece emperyalistleen lkeler bir yandan dnyada yeni alanlar, zenginlikler elde ettiler, bir yandan artk-nfus ihra ettiler. Artk-nfus ihrac bir darboaz, o gn iin zmekti. (Hitler, alt milyon Yahudiyi keserek bu darboaz olduka uzun erimli zmtr!) Kapitalizm srekli artk-nfus retir. Aktif ordusuyla yedek ordusuyla koca ii snfnn varl nlenemez bir olgudur. Bu nedenle en yksek aamasna ulam kapitalizm asndan asl yaplmas gereken, elde edilen zenginliklerden, sper krlardan datlan krntlarla ayrcalkl bir ii kesimi yaratp, ii snfin blp ynetmekti. Nitekim, finans-kapital kendi parazit rgtlenme biimini, cretli emein rgtlenmesine de yanstr, cretli emei krntlarla satn ald ii aristokrasisinin nderliinde rgtler. Emperyalizmin, iiler arasnda da ayrcalkl kesimler yaratma... eilimi vardr.24 Bu nderler kanalyla ii snfna emperyalist ideoloji szdrlr. i snfnn, i ve yaam koullarnn iyilemesi ynndeki istemleri, bizim emperyalizmin baarlaryla, yani finans-kapitalin tm dnyadan toplad parazit krlaryla balanmaya allr. Bu nedenledir ki Lenin, parazitizmin damgasnn lkenin tmne vurulduunu sylyor. Emein byle, ii aristokrasisinin nderliinde rgtlenmesi sonucunda, ii snfnn kendi nderliiyle, emein rgtleniindeki hiyerarinin tepesi, artk, endstri kapitalizminde olduu gibi st ste dmez. Tam tersine, bu ikisi arasnda mcadele, ii snfnn burjuvaziye kar mcadelesinin ayrlmaz paras olmutur: Burjuva ii partisi tm emperyalist lkelerde kanlmaz ve tipiktir... Engels, eski sendikalarn ayrcalkl aznln burjuva ii partisi ve en alttaki yn, gerek ounluk arasnda bir ayrm yapar ve `burjuva saygdeerlii mikrobunu kapmam ounlua seslenir. Marksist taktiklerin z budur!25 te yandan iileme srecinde, ii snfna yeni katlan kesimlerin kendilerini ii-st sanmalarnn nesnel temeli, konut, eitim vb. eitli
Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.22. s.262-263 Lenin. Toplu Yaptlar, ng. basm, c.22. s.283. 25 Lenin, Toplu Yaptlar. ng. basm, c.23, s.116 ve 120.
23 24
23
siyasetlerle bilinli olarak beslenir, uzatlr. Bu yeni kesimler, olanaklar lsnde ii aristokrasisi iinde tutulur. Btn bunlar, cretli emein rgtlenmesinde finans-kapitalin getirdii yenilik temelinde, bir kesim iinin nasl burjuvaziden yana tavr aldn vb. gsteriyor. Ama konumuz asndan o hain kesimin de ii olduunu vurgulamak gereklidir. Nitekim ii aristokrasisi, burjuva ii partisi vb. diyoruz. Kapitalizm gelitike ii snf kanlmaz olarak dev boyutlara ulat iindir ki emperyalizm byle yollara bavurmutur. Daha da ilginci, ii aristokrasisi, ii snfnn, devrimcilik dnda baka hemen hemen her adan en ileri yelerinden olumaktadr. Bunlardan, burjuva siyaset erevesinde, teki burjuva siyasetileriyle ak atacak liderler, usta rgtler kmaktadr. Bu olgular bireyler gsteriyor. Bir kez, emperyalist lkelerde ii snf toplumsal gelimilik asndan ne kadar ileridir ki ancak bu apta, kalitede liderler eliyle dizginlenebiliyor. kincisi, emperyalizmle birlikte burjuvazi parazitlemi ve gereksizlemitir. Ayn madalyonun teki yz de udur: i snf, toplumun her alann ynetebilir dzeye gelmitir. Ancak finans-kapital bu olguyu, kendi parazitliinin szgecinden geirip, baaa, arpk yanstmaktadr. Kapitalizmde her ilerleme iinin nne arpk, baaa kar. Kendi ilerlemesi de yle oluyor! ounluk kavramn yalnzca burjuva parlamenterizmiyle balayanlar, aka ya da sinsice, devrimi kk bir aznln terrist giriimi gibi sunanlar, ok nemli bir gerei gizlemeye alyorlar: Devrim, koca bir toplumsal alt st olutur ve yalnzca burjuvaziyi atmak iin deil, ii snfnn kendi nn amak iin de bir zorunluluktur: ...Devrim, yalnzca egemen snf baka hibir yoldan devrilemeyecei iin deil, ayn zamanda onu deviren snf kendini yzyllarn tm pisliinden kurtarmaya ve toplumu yeniden kurabilir durma gelmeye ancak bir devrimle baarl olabileceinden gereklidir.26
3. SINIFININ KAPSAMI
i snf nedir tartmalarnda ve ii snfin yok sayma abalarnda retici emek konusu hep ana konu olarak gndeme gelmitir. i snf ancak retici emek ile kstlanarak az ya da azalyor gsterilebilmitir. Bu nedenle nce bu konudan balayacaz.
3.1. RETC EMEK KOLLEKTF EMEK

Bu konuyu iyi anlayabilmek iin, nce, yukardaki bir blmde geerken
26
Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.1 s.41.
24
deindiimiz emek srecine, onun toplumsal sistemle ilikisine ksaca bakacaz. Emek sreci, insanln, kullanm deerleri (yani yararl, kullanl eyler) retip ihtiyalarn karlamak zere giritii, doa ile iliki iinde yrtt, bu arada kendisinin de gelitii, retim eylemidir. Bu, insanln varoluunun her zaman iin kouludur, dolaysyla bu varoluun her toplumsal aamasndan bamszdr, ya da daha dorusu btn aamalarn ortak yandr.27 Emek sreci insanlkla doa arasndaki ilikinin yrd ve gelitii sretir. Bunun belli bir rgtlenme ile gereklemesi gerekir. te bu rgtlenmeyi toplumsal sistem salar. Egemen toplumsal sistem, emek srecini kendi karlar dorultusunda rgtler, retimin nasl toplumsal ilikiler iinde yaplacan belirler. Emek sreci, arlyla, insanln doayla ilikisini, toplumsal sistem ise arlyla, insanlarn birbirleriyle ilikisini dile getirir. Ama ikisi birbirinden kopuk deil, tam tersine birbiriyle sk skya baldr. nsan-doa ilikisinin geldii dzey, toplumsal ilikilerin nasl rgtleneceinin nesnel erevesini izen en nemli etkenlerden biridir. te yandan toplumsal sistem de, kendi vurduu damgayla, emek srecinin ne hzla, nasl, ne ynde gelieceini, toplumun doayla ilikilerinin nasl yryeceini vb. belirler. (Dolaysyla Gorbaofun ve onun Yac gibi mezlerinin ne srdkleri gibi, evre kirlilii vb. hi de snflar st sorunlar deillerdir.) Kapitalizme gelene kadarki toplumsal sistemler, emek srecini bir noktadan bir baka noktaya getirmilerdir. Kapitalizm onu devralm, devrald nesnel temelde kendi karlarna gre yeniden rgtlemi ve kendi damgas altnda daha da gelitirmitir. Kapitalizmin damgasn tayan bu gelime her ekonomik gelimeyi toplumsal bir felakete dntrerek, yalnzca emekiyi deil topra, doay da soyup soana evirerek sregelmitir.28 imdi retici emek konusuna girebiliriz. Kapitalde Marks, herhangi bir toplumsal sistemin damgasndan bamsz olarak emek srecini ele alrken yle der: Tm sreci sonucu, yani rn asndan incelersek, aktr ki hem aralar, hem emein nesnesi retim aralardr ve emein kendisi de retici emektir.29 Bunu dedii yere bir dipnot den Marks, kapitalizmde retici emein byle belirlenemeyeceini belirtir ve kapitalist retimi inceledii yerde konuya yeniden dner: Emek sreci tamamen bireysel olduu srece, ayn emeki, daha sonra birbirinden ayrlan tm ilevleri kendinde birletirir. Bir birey,
27 28
K.Marks, Kapital, c.1, s.184 K.Marks, Kapital, c.1, s.487, 507 29 K.Marks, Kapital, c.1, s.181
25
yaayabilmek iin doal nesnelere el koyarken, onu kendinden baka kimse denetlemez. Daha sonra o bakalarnca denetlenir. Tek bir insan, kendi beyninin denetiminde kendi adalelerini sahneye armadan doa zerinde ileyemez. Doal gvdede el ve kafann birbirini tamamlad gibi, emek sreci de el emeiyle kafa emeini birletirir. Daha sonra bunlarn yollar ayrlr ve hatta lmcl dmanlar olurlar. rn, bireyin dorudan rn olmaktan kar ve bir kollektif emeki, yani, emeklerinin nesnesini ilemede her biri az ya da ok, yalnzca birer rol alan iilerin karm tarafndan ortaklaa retilen toplumsal bir rn olur. Emek srecinin kooperatif karakteri giderek daha ok belirginletike, bunun gerekli bir sonucu olarak, bizim, retici emek ve onun znesi olan retici emeki anlaymz da geniler. retici emek harcamak iin artk senin kendinin kol ii yapman gerekli deildir, kollektif emekinin bir organysan ve onun alt ilevlerinden birini yerine getiriyorsan yeterlidir. Yukarda retici emekiye ilikin olarak verilen ilk tanm, (emek sreci asndan verdiini belirttiimiz tanm-E.E.) maddi nesnelerin retiminin kendi doasndan tretilen bir tanmdr. Bu tanm, bir btn olarak ele alndnda kollektif emeki iin hl geerlidir. Ama bireysel olarak her ye iin artk geerli deildir. te yandan, ayn zamanda retici emeki anlaymz daralr. Kapitalist retim yalnzca metalarn retimi, asl artk-deer retimidir. Emeki kendisi iin deil, sermaye iin retir. Dolaysyla, yalnzca retmesi artk yetmez. Artk-deer retmelidir. Kapitalist iin artk-deer reten ve bylece sermayenin kendini geniletmesi iin alan emeki, yalnzca bu emeki reticidir. Maddi nesneler retimi alannn dndan bir rnek alacak olursak, bir baretmen, rencilerinin kafasna vurmaya ek olarak, okul sahibini zenginletirmek iin at gibi alt zaman, retici emekidir. Okul sahibinin sermayesini, bir sosis fabrikas yerine, bir renim fabrikasna yatrm olmas ilikiyi deitirmez. Bununla bal olarak, retici emeki anlay, yalnzca ile yararl sonucu arasnda, emekiyle emein rn arasnda bir iliki deil, ayn zamanda zgl bir toplumsal retim ilikisi, tarihsel olarak domu ve emekiyi artk-deer yaratmann dorudan arac olarak damgalayan bir iliki de anlatyor.30 (zleme kolayl asndan, ban yerlerde biz paragraf yaptk - E.E.) Yukardaki ilk iki paragrafta Marks, retici emekiye hl emek sreci asndan bakyor ama burada hareket noktas emek srecinin ilk, basit dzeyi deil, bugn kapitalizmin damgas kaldrld anda grlebilecek dzeyidir.
30
K.Marks, Kapital, c. 1, s.508-509.
26
Bugn kapitalizmin damgasn ekelim, ne gryoruz? Eskiden, yani emek srecinin balangtaki dzeyinde tek bir insan hem kafasn, hem kolunu kullanarak bir rn retirken, bugn bu bir rnn retimini, kimi daha ok kafa, kimi daha ok kol emeiyle katk yaparak birbirini tamamlayan koca bir kollektif emeki gerekletiriyor. Eskiden yalnz fiilen retim yapan retici emekiyken, yzyllar boyunca eitli toplumsal sistemlerin etkisi altnda iblmnn artmasyla, artk kafa emei de .retime dorudan katk yapabiliyor. Dolaysyla, emek sreci asndan dn ile bugn karlatrldnda, gryoruz ki retici emeki kavram geniliyor. Son iki paragrafta ise Marks konuya emek sreci asndan deil, kapitalist retim asndan bakyor. Kapitalizm, bir emekinin retici olmas iin artk-deer retmesi koulunu getirerek retici emeki kavramn daraltyor. Ayn zaman kesitinde; kapitalizm asndan retici emeki kavram, emek sreci asndan retici emeki kavramndan daha dar oluyor. Marks burada (son iki paragrafta) kollektif emeki terimini kullanmyor ama kullansa da bu, yukardakinden (ilk iki paragraftakinden) farkl bir kollektif emeki olacakt. Nasl ki retici emeki terimi emek sreci ve kapitalist retim asndan iki farkl anlam kazanyorsa, kollektif emeki iin de ayn ey geerlidir. ki ayr adan, birbiriyle st ste den yanlar olduu gibi, dmeyen yanlar da olan iki kollektif emeki kavram vardr. Emek sreci asndan kollektif emeki bir rnn retiminde u ya da bu lde katks olan, tm kafa ve kol emekileridir. Kapitalizm asndan kollektif emeki ise artk-deerin retiminde u ya da bu lde katks olan tm kafa ve kol emekileridir. Marksn da belirtti gibi, kapitalizm bu kavram daraltyor. nk herhangi bir rnn retiminde pay olsa da artk-deer retmeyenleri artk-deer retmeyenler, darda brakyor. Marksn yukarda aktardmz szlerinden, daha ayrntl ele alnmas gereken baz sorular da kyor: Kapitalist retim srecinde bilimin, teknolojinin ve kafa emeinin rol, yeri nedir? Bununla bal olarak menejerlerin rol, yeri nedir? Sonra, Marksn maddi nesneler retimi alannn dndan verdii rnek, bugn hizmet sektr denen sektrn deer ve artk-deer retip retmedii sorusunu gndeme getiriyor. Bunlar ileride ele alacaz. Bunlar daha iyi anlayabilmek iin imdi kapitalizm asndan retici emek zerinde biraz daha duralm. YNE RETC EMEK Adam Smith retici emee ilikin olarak iki eliik tanm veriyor. Marks bunun doru olann alp netletiriyor, yanl olann da belli koullar getirerek dzeltip, ek bir anlatm durumuna getiriyor. Doru anlay, Marksn netletirdii biimiyle yledir: Kapitalist retim iin tad anlamyla retici emek, sermayenin deiken parasyla (sermayenin cretlere harcanan parasyla) deitoku edilen, sermayenin yalnzca bu parasn (ya da iinin kendi
27
igcnn deerini) deil, ayn zamanda kapitalist iin ek olarak artkdeer reten cretli emektir. Yalnzca sermaye reten cretli emek reticidir.31 Buradan kan sonular yle sralayabiliriz: 1. Emek sermaye ile dei-toku olacak. 2. Emek, yalnzca sermaye ile deil, sermayenin de cretlere harcanan deiken paras ile dei-toku olacak. (Sermayenin deien paras, yalnzca cret demek iin ayrlan paradr. Sabit para ise cretler dndaki tm harcamalar ierir. Bu iki para harcanr ama sonunda ayr bir para olan artk-deer elde edilir.) 3. i hem kendi igcnn deerini, hem artk-deer retecek. 4. Kapitalizm asndan retici emeki olan herkes, ayn zamanda cretli emekidir. Yalnzca cretli emeki, retici emeki olabilir. Bu drt sonu, emein sermayeyle dorudan deiimi kavramyla da dile getirilebilir.32 Bu kavram, emekle sermaye arasnda, yalnzca igcnn almsatm dzeyinde deil, ayn zamanda ve asl olarak retim srecinin derinliinde yryen smr ilikisini ierir. Ancak biz burada bunun ayrntsna girmeyeceiz, yukardaki sonular ele alarak ilerleyeceiz: Emein sermaye ile dei-toku olmas nemlidir. Emeini birisinin geliriyle dei-toku eden emekiler de vardr. rnein, evde yemek yapsn diye tutulmu bir a, ne kadar ok ve gzel yemek retirse retsin, artk-deer retmez. te yandan, emeini sermayeyle, ama sermayenin deimez blmyle deien ve bu nedenle artk-deer yaratmayan emekiler vardr. Diyelim serbest alan bir tamirci, fabrikann bozulan makinesini tamir etti ve emeinin karln ald. Dolaysyla, fabrikatr iin bir artk-deer sz konusu deildir. Tamircinin paras makinalar vb. iin ayrlan deimez sermayeden denmitir. Bu emeki de ne kadar iyi tamir yaparsa yapsn kapitalizm asndan retici emeki deildir. Kapitalizm asndan retici emeki olabilmek iin emekinin hem kendi igc deerini, hem artk-deer retmesi gereklidir. Bunun iin de zaten cretli emeki olmas gereklidir. Buradan kan u ok nemli sonucu vurgulayalm: Kapitalizm asndan her cretli emeki retici emeki deildir ama, her retici emeki cretli emekidir. Dolaysyla, kapitalizm asndan retici emekilerin tm, yani kapitalizm asndan kollektif emeki, btnyle ii snfnn bir parasdr. imdi Adam Smithin teki tanmna ve Marksn buna tutumuna bakalm. Adam Smithin ikinci ve yanl tanm, bir metada somutlaan emee retici emek demesidir. Tek bana bu, kapitalizm asndan deil, basit meta retimi (kendi retim aracna sahip reticinin pazar iin retim yapmas)
31 32
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1 s.152 K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1 s.393-397
28
asndan bir tanmdr. Basit meta reticisi kendi retim aralarn ve igcn kullanarak meta, dolaysyla deer retir. Bu meta pazarda deerine eit bir fiyatla sattn varsayarsak, basit meta reticisi emeinin karln alr. Kapitalizmde ise retici emeki yine deer retir, ama retim aralarna kendisi sahip olmad iin, o yalnzca kendi igc deerinin karln (cretin buna eit olduunu varsayarsak) alr. retilen deer ile igcnn deeri arasndaki fark artk-deer olarak, retim aralarnn sahibi olan kapitalistin cebine gider. Dolaysyla kapitalizm yalnzca deer retimi deil, asl olarak artk-deer retimidir. retim sreci, bir yanda, emek sreciyle deer yaratma srecinin birlii olarak ele alndnda meta retimidir, te yanda, emek sreciyle artk-deer retme srecinin birlii olarak ele alndnda kapitalist meta retimidir.33 Bu szlerden de anlald gibi, kapitalizm ile basit meta retiminin yakn bir akrabal vardr ama ikisi ayn retim biimi deildir. Basit meta retimi kapitalizm asndan ne retici emek, ne retici olmayan emektir. Hibir tasnife girmez.34 Adam Smith, retici emei meta reten emek diye tanmlarken, bunu, kendisi basit meta retimi asndan bakt iin deil, meta, kapitalizmde de zenginliin temel birimi olduu iin yapt. Nitekim kapitalizm gelitike tm meta retimini giderek kapitalist meta retimine dntrr. O zaman da Adam Smithin yanl tanm doru bir anlam kazanmaya balar. nk kapitalizmde artk-deer reten emek de bir metada somutlar. Bu anlayla ve koulla Marks, Adam Smithin yanl tanmn ikincil bir tanm olarak kabul etmitir.35 kincil sfatnn da vurgulad gibi, kapitalizmde asl nemli olan artk-deerdir, u ya da bu meta artk-deerin taycs olduu iin, o lde, ikinci derecede nemlidir. retici iinin emeinin vcut bulduu metann kullanm deeri en gereksiz trden olabilir. Maddi zellikler onun doasyla hi bal deildir. Tam tersine onun doas, yalnzca, belirli bir toplumsal retim ilikisinin ifadesidir. O (retici emek tanm - E.E.), emein ieriinden ya da sonucundan deil, onun zgl toplumsal biiminden tretilen bir emek tanmdr.36 Grld gibi, asl nemli olan emein ierii ya da sonucu deil,
33 34 35
K.Marks, Kapital, c.1, s.197. K.Marks, Artk-Deer Teorileri. c. 1. s.407. K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.409-410. 36 K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.158.
29
toplumsal retim ilikilerinde tuttuu yerdir. Dolaysyla, hangi emek retici emektir sorusunu yantlarken, birincisi, ii olanlara, ikincisi, artk-deer retilen dallara bakmak gereklidir. Bunu aklda tutarak soralm: Hangi dallarda alan iiler retici emekidirler? lk azda imalat, madencilik (ta ocakl dahil), tarm (ormanclk, balklk vb. dahil) ve ulam sayabiliriz.37 Marksn zamannda henz bugnk kadar gelimedii iin onun, yeni retim dallar diye geerken sralad inaat, haberleme ve enerji de bunlara katlr.38 Bunlardan, rnein ulam, retimin dolam alannda da srmesiyle, metann kendisinde deil, bulunduu yerde deiiklik yaparak deer yaratan bir daldr. Bugn byle yeni dallarn olup olmad, ya da Marksn zamannda onun retici deil dedii dallarn retici duruma gelip gelmedii somut olarak aratrlmaldr. Biz burada hizmet gibi tartmal dallar hi katmadk. Bu tr konular ilerde ele aldka, daha baka retici dallar olup olmadn greceiz, varsa onlar da burada saylanlara ekleyeceiz. retici emek, artk-deer retimi alanna ilikin bir kavramdr. ... Bu tr retici emek, sermayenin varlnn temelidir.39 retim alann ve ulamda olduu gibi, retimin dolamda srd alanlar kapsar. Sermayenin bir de ticaret, bankaclk gibi, retici olmayan alanlarda paralar vardr. Bu alanlarda alan iilerin durumuna bakmadan nce, bir parantez ap, hem retici emek anlaynn arptlmasna, hem ii snfnn retici iilerle snrlandrlmasna Trkiyeden bir rnek vermek istiyoruz. Bu rnein sendikal alandan olmas, nemini daha da artryor.
BR KARMAA RNE Yldrm Koun Yapt dergisinde bir yazs yaynlanmt. Trkiyede retken emek ve retici olmayan emek balkl bu yaz, bu konuda kavram karmaasna iyi bir rnektir. Bu yazy ele almakta bir bu adan yarar vardr. Sonra, bu yaznn Yapt gibi bir dergide kmas kendi iinde o kadar nemli sonular dourmaz. Ama yazar bir sendikada uzmandr, herhalde alt alanda da bu fikirleri yayyordur. Asl kt olan budur. Yazy ele almakta bir de bu adan gereklilik vardr. Yaz, Trkiyede retken nfusun bir dkmn yapmay amalam. Ancak ilk azda retken emek konusunu, ondan sonra da ii snfnn kapsamn byk bir karmaaya uratm. retken emek bal altnda sz yle balyor:
37 38
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1 s.412. K.Marks, Kapital, c.1 s.455 39 K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.153
30
Deer retme sreci ancak maddi rn retimiyle mmkndr. Her alma deer retmiyor. Deer retiminin lt, maddi rn retimidir. nsan emei, ana deer kayna olarak maddi rnlerde billurlayor ve onlar deer ieren rnler ve mallar haline dntryor.40 Bu bir krdmdr. Deer retiminin lt maddi rn retimiyse, bir kez, insanlar ezelden beri deer retiyorlar demektir. Oysa insanlar ezelden beri maddi rn retiyorlar ama deer retmiyorlar. kincisi, o zaman, evlerde aileler tarafndan dikilen elbiseler, piirilen yemekler, yaplan kitap raflar vb. de maddi rn olduuna gre, deer tar ki bu da doru deildir. Onlar pazara kmadklar iin yalnzca kullanm deeri tarlar, deer tamazlar. Deer retimi, emek srecine vurulmu bir toplumsal damgadr. Bu damgay basit meta retimi vurmaya balam, kapitalizm bunu dayanak yapm, daha da yaygnlatrm ve artk-deer retimiyle amtr. Deer tarihsel-toplumsal bir kategoridir. Oysa yazda sanki insan emei rn yarattnda otomatikman deer de yaratyor! Marks byle yaklamlar iin yle diyor: Ancak, kapitalist retim biimlerini mutlak biimler, dolaysyla retimin ebedi, doal biimleri olarak addeden burjuva dargrll, sermaye asndan retici emek nedir sorusunu, hangi emek genelde reticidir ya da genel olarak retici emek nedir sorusuyla kartrabilir.41 Yldrm Koun, Markstan ok Adam Smithin izlerini tayan yazsndan, deer retiminin tarihsel-toplumsal bir kategori olmad izlenimi, haydi diyelim bir kalem srmesi sonucunda kyor. Ama bir baka izlenim daha kyor ki, bu kalem srmesi falan deil, dpedz anlay srmesidir. Yaz, retken emee hangi adan bakacan arm, emek sreci, basit meta retimi ve kapitalizm asndan retken emek hem birbirine, hem retken sermayeye karmtr. Bata retken faaliyette bulunmayan, ya da deer ve artk-deer yaratmayan cretlilerden sz ediliyor.42 Buradan, retici ve retici olmayan emek kapitalizm asndan sz konusuymu gibi bir sonu kyor. (Kald ki burada da deer ve artk-deer demek ii bulandryor. Kapitalizm iin artkdeer yeterli lttr.) Ama biraz sonra artk-deer hepten kalkyor ve deer yaratma ana lt olarak kalyor. (Yazdan verdiimiz ilk alnt bunun arpc rneidir.) Bylece retken emee basit meta retimi asndan baklm oluyor. Arada, insan emei... kollektif reticinin bir paras olarak maddi
40
Yapt, Temmuz-Agustos 1985, s.58. K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.393. 42 Yapt, s.57.
41
31
rnlere katlyor43 gibi szler geiyor. cretli ii, meta vb. terimleri yerine toplumsal damga tamayan, insan emei, maddi rn gibi terimler kullanlmas, emek srecinin de karmaa iinde olduunu gsteriyor. Sonunda ise hem yalnzca deer, hem artk-deer yaratanlar ayn tasnife sokuluyor. stelik bunlara, retici emek bal altnda retici sermaye de katlyor! Oysa endstri sermayesi retkendir ama retken emek deildir. retkenlii de, birincisi, artk-emei zorunlu klan bir g olmasndan, ikincisi, toplumsal emein retici yeteneklerinin ve bilim gibi, genel toplumsal retici glerin emicisi ve gasp edicisi olmasndan kaynaklanr.44 Yazda, Trkiyede retken emek ve retken olmayan emek tahminleri bal altnda tasnif yle geliyor: Trkiyede maddi rn retimine katlan ya da emeklerini maddi rne aktaran insanlar eitli snflara blebiliriz. 1. cretliler iinde ii snf. 2. Kk reticilerin bir blm. 3. Kapitalistlerin bir ksmnn almasnn bir blm.45 Bir kez, toplumsal damga tamayan emek sreci, birden, eitli snflara blnyor. Oysa snflar, balarda grdmz gibi, toplumsal retim sisteminde tuttuklar yere gre belirlenirler. Emek srecinde ise snf kavram yoktur, insan vardr. kincisi ve en nemlisi retici emek tasnifi yaparken, cretliler iinde ii snf demek ne demektir? i snf, yalnzca retici cretli emekilerdir, hatta onun da bir blmdr demektir. Yani bylece ii snf kavram, Nabi Yacnn nl ekirdeine indirgenmitir! Marksizm asndan hi de byle olmadn biraz nce grdk! ncs, kk reticilerin (pazarlamayla ilgilenmeyip, retim yapan) blm de retici emek arasna katlyor. Oysa kk retici, ancak kapitalizmin u ya da bu biimde damgas altndaysa, kapitalizm asndan retici emek tasnifine girer. Bundan nceki bir blmde, kapitalizm gelitike tm meta retimini kapitalist meta retimine dntrd iin, Marksn Adam Smithin retici emee ilikin ikinci, yanl tanmn koullu olarak kabul ettiini sylemitik. Bu damga ya da dntrme nasl olur? 1. Eskiden bamsz alan ve fabrikalar iin diyelim vida ile somun reten bir kk retici iflas eder, gider fabrikaya ii olur. Artk kapitalist meta retimi iindedir. 2. Bu dnm her zaman byle aktan ii olmak biiminde de olmaz.
43
Yapt, s.58. K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c., s.392. 45 Yapt, s.58-59.

44
32
Bizim kk retici, szde bamsz alrken, bir de bakarz ki bir dizi fabrikann para-ba iisi konumuna dm. Fabrikalar onun srtndan artkdeer kazanr olmular! 3. Hatta daha da basit yolu vardr. Balarda bir blmde, kapitalizmin retim aralar sahipliiyle reticiyi nasl srekli birbirinden ayrtrdndan sz etmitik. Orada, kk meta reticisinin kendini nasl iki insan olarak grmeye baladn anlatmtk. Gerekten de, kapitalizm egemen olduka, kapitalist retim ilikilerinin, Marksn deyimiyle toplumdaki kategorik belirleyicilii o kadar artar ve yaylr ki, kk retici, dnyaya kapitalizmin gzlyle bakmaya, kendini hem patron, hem ii olarak grmeye, kendi kendisine artk-deer retmeye balar. Bir sre sonra da zaten ya patron, ya ii olur. Bu tek tek bakldnda kalc bir durum olamaz ama toplu bakldnda, bu durumdaki kk reticiyi adeta bir yar-ii olarak kapitalist ilikiler iinde saymay gerektiren toplumsal bir olgudur.46 Marks, btn bu srelerin ilediini bilerek ve syleyerek, bu koulla, Adam Smithin, retken emei, bir metada somutlaan emek diye tanmn, ikincil bir tanm olarak kabul etmitir. Dolaysyla, kk retim eer u ya da bu yoldan ya da biimde, kapitalist meta retimine dnm, onun damgasn yemise kapitalizm asndan retici emek tasnifine girer. Sz konusu yazda, bu byle alglanmyor. Kk retici, kk retici olarak, artk-deer deil, deer yaratcs olarak retici emek tasnifine sokuluyor. Bu ciddi bir yanltr. 4. Kapitalistlerin bir ksmnn almasnn bir blm de retici emek iine katlyor. Burada da Marksizmden eser yoktur. Kapitalistlerin bir ksmnn almasnn bir blm derken kastedilen herhalde udur: leri henz menejere devretmemi, kendisi fiilen menejerlik yapan kapitalistlerin yaptklar bu menejerlik ii. Menejer ile kapitalist ayr kiiler olduu zaman durumun ne olduunu ileride ayrca ele alacaz. Burada, ikisi ayn kii olduu zaman ne olmayacan belirteceiz. Kapitalist fiilen alyorsa, buna emek sreci asndan bakarsak, o da bir insan olarak srecin egdmn salyor, kafa emeiyle retici bir i yapyor demektir. Ancak soruna kapitalist retim sreci asndan baklrsa durum farkldr. Kapitalist almasyla ilk bakta artk-deere katk da yapsa, kendi katksyla oluan artk-deeri de kendi cebine att iin, bu katk artk-deer kategorisine girmez. Artkdeerin bu paras artk, artk-deer deil, tersidir, harcanan emein karldr.47 Dolaysyla kapitalist ne kadar ok alrsa alsn retici emeki deildir! Bu yazda daha deinilecek baka baz yanlar da vardr. rnein hizmetlere ilikin garip fikirler gemektedir. Ama artk bunlar brakp, konumuza dnelim ve dolam alannda alanlarn durumuna bakalm.
46 47
K.Marks. Artk-Deer Teorileri, c.1, s.407-409. K.Marks, Kapital, c.3, s.382
33
3.2. DOLAIM ALANI

Yeniden retim srecinin kendisi retici olmayan ilevleri de ierir.48 Bu nedenle kapitalizmde artk-deer reten alanlarn yannda, artk-deer retmeyen birok alan da vardr. Ticaret, ticaretle bal eitli depolama ilevleri, muhasebe, sekreterlik ileri, bankaclk, sigortaclk, borsa vb. hep bunlar arasndadr. Bu alanlarda deer yaratlmaz. retim alannda yaratlm deer, bir biimden bir baka biime (mal paraya, para mala) dntrlr, defterlere ilenir (muhasebe) ya da mallarn bozulmasyla kaybolmasn diye (depolama vb.) korunur. Yatrm iin para sermaye bulunur. Bu alanlarda, bu gibi retici olmayan ilemler yaplr. rnein sigortaclk iin Marks yle diyor: ...Sigorta irketleri tekil kapitalistlerin zararlarn kapitalist snf arasnda paylatrr. Ama bu, eit datlm zarar, toplam toplumsal sermaye asndan zarar olarak kalmaktan karmaz.49 Marksn zamanndan bu yana kapitalistlerin gz daha da almtr. Bugn bakyoruz, sigorta irketleri kapitalistlerin zararn yalnzca kapitalist snf arasnda bltrmyorlar. Halkn belli tketim aralarndan ettii kk zararlarla, kapitalistlerin, zellikle tekelcilerin byk zararlarn toplayp, hepsini birden herkese eit bltryorlar. Bylece kapitalistlerin zerine den zarar payn azaltm oluyorlar. Bu, kapitalistler, hele ki tekelci kapitalistler asndan her ne kadar yararlysa da, yarar, artk-deer kaybnn bir blmn halkn srtna ykmaktan te deildir. Kendisi artk-deer yaratmaz. te yandan, bundan nce, tekellemi banka ve endstri sermayesinin emperyalizm dneminde finans-kapital olarak nasl i ie getiini grmtk. Burada bankaclk derken kastmz, finans-kapitalin egemenliinde de olsa, hl srp gelen, klasik bankaclk ilemleri yapan alandr. Bilindii gibi finanskapital, eski kapitalizm zerinde bir tr st yapdr. Eski kapitalizmi kaldrp atmaz, onun stne oturur.50 Bununla da bal olarak bir noktay daha belirtmek gereklidir. Yeniden retim srecinin kendisi retici olmayan ilevleri de ierir derken, bugn artk, retici olmayan sz tek bana hafif kalmaktadr. Buna parazit, speklatif vb. olan diye ek yapmak gerekir. nk finans-kapitalin yeniden retim sreci, yine nesnel bir mekanizmann paras olarak bu tr ilevleri de ierir. Ne olursa olsun, btn bu tr alanlardaki iilerin durumunu, Marksn ticaret alanndaki iilere ilikin u sylediklerinden karabiliriz:
48 49
K.Marks, Kapital, c.2, s.134. K.Marks, Kapital, c.2, s.140. 50 Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.29, 8.168
34
Ticaret kapitalisti... tarafndan altrlan cretli iiler hakknda ne diyebiliriz? Bir bakma, ticaretle alan byle bir kimse de, baka herhangi bir cretli ii gibi cretli iidir. Bir kez, onun igc de, gelir olarak harcanan bir parayla deil, tccarn deiken sermayesiyle satn alnr. Dolaysyla zel hizmet iin deil, yatrlan sermayenin deerini geniletmek iin satn alnr. kincisi, onun igcnn deeri ve bylece creti de emeinin rnyle deil, teki cretli iilerinki gibi, yani onun zgl igcnn retim ve yeniden retim harcamalaryla, belirlenir. Ancak, endstri sermayesiyle tccar sermayesi ve bylece endstri kapitalistiyle tccar arasnda var olan ayrmn aynsn, onunla (ticaret alanndaki cretli ii -E.E.) endstri sermayesi tarafndan dorudan altrlan cretli iiler arasnda yapmalyz. Tccar, ... ne deer, ne artkdeer rettiine gre, bu demektir ki ayn ilevlerde onun altrd ticaret iileri de onun iin dorudan artk-deer yaratamazlar... ...Tccar sermayesinin artk-deerle olan ilikisi endstri sermayesinden farkldr. Endstri sermayesi, bakalarnn denmemi emeine dorudan el koyarak artk-deer retir. Tccar sermayesi ise bu artk-deerin bir blmne, bu blm endstri sermayesinden kendisine transfer ederek, el koyar. Ancak deeri realize etme ileviyledir ki, tccar sermayesi yeniden retim srecinde sermaye olarak hareket eder. Tekil tccarn kr yn bu srece yatrd sermaye ynna baldr ve katiplerinin denmemi emei ne kadar oksa, o, alm-satm iin o kadar ok sermaye yatrabilir. Sayesinde, tccarn parasnn sermayeye dnt ilevin kendisi, byk lde tccarn alanlar araclyla grlr. Bu ktiplerin denmemi emei, artk-deer yaratmaz ama tccarn artk-deer elde etmesini salar... Dolaysyla, onun iin bir kr kaynadr. Yoksa ticaret hibir zaman byk lekte, kapitaliste yrtlemezdi. Nasl, emekinin denmemi emei retici sermaye iin dorudan artk-deer yaratyorsa, ticaret alanndaki cretli iinin denmemi emei de tccar sermayesine bu artk-deerden bir pay garantiler.51 nce unu belirtelim ki burada Marksn kulland retici sermaye vb. szckler, artk-deer retilen bir alana yatrlm sermaye anlamnadr. Bunun dnda sylenenlerden ise u sonular net olarak kyor: 1. Ticaret alannda alan iiler de ii snfnn bir parasdr. 2. Ancak bu iiler, ii snfnn dorudan artk-deer retmeyen, emei retici olmayan bir parasdr. 3. Emei retici olmamakla birlikte, bu para smrlerek, yani emeinin tam karln deil yalnzca igcnn deerini cret diye alarak,
51
K.Marks. Kapital. c.3, s.292-294.
35
kendisini altran kapitalist kesime artk-deerden pay aktarmaktadr. 4. Bylece bu kapitalist kesimin, birbiriyle bal olarak, sermayesinin de, krnn da arac bu iiler olmaktadr. Marksn burada ticaret alan iin sylediklerini, hi ekinmeden retici olmayan tm alanlara genelleyebiliriz. Bir kez, retici olmayan bir alan, yatrm alan olarak i gryor ve kr da ediyorsa, bu alann, kapitalizmin kendine gre (ticaretin, deeri realize etme ilevi olduu gibi) bir ilevi, bir yarar var demektir. te yandan, kr ettiine gre, bu alanda ii smrs var demektir. Dolaysyla, retici olmayan btn alanlarda sermayenin egemenliinde alan cretli iiler, Marksn burada ticaret alan iin dedii gibi, ii snfnn kukusuz parasdrlar. Bunlar Kapitalde (hem de iki cildinde birden baknz Kapital, c.2, s.134-135, Dolamn Harcamalar balkl blm) byle aka yazldr. Biz Kapitalde yazlanlarn yeni gelimeler nda, onun kendi bilimsel yaklamyla deitirilmesine, gelitirilmesine hi kar deiliz. Ancak ortada fol yok, yumurta yokken, Kapitalde bu yazlanlar deitirmeyi gerektirecek hibir yenilik yokken, kalkp da ii snfn dorudan artk-deer reten iilerle snrlamaya iyi niyet ya da bilimsellik atfedecek de deiliz. Neyi kastettiimizi rnekleyelim. KT BR ARPITMA Birinci blmde, Fransz Komnist Partisinin bu gr savunduunu belirtmitik. Orada Sovyetlerden hi szetmemitik. Burada ksaca edelim. Sovyetlerde 1969da yaynlanm, Tarihsel Materyalizm balkl bir felsefe kitabnda bakn ne diyor: Kapitalizm altnda, retici iilerin ii snfnn retimi gelitirmede oynad rol giderek byr.52 Bylece ii snf retici iilerle snrlandktan sonra, ayn kitabn ileriki bir blmnde ofis iileri vb., ana snflarn dnda toplumsal tabakalar olarak sralanyor.53 Bu garip gr, birinci blmde szn ettiimiz, dnya komnist hareketinde ii snf nedir tartmasnda SBKPnin resmi tutumu deildi. Bu nedenle orada Sovyetleri hi katmadk. Ama burada vurgulamak istiyoruz ki balk batan kokar. FKP yeleri, 1969da mutlaka Franszca olarak da yaynlanm olan bu kitab okuyarak, 1970lerdeki tartmada o meum gr savunmu olamazlar m? Marks, yukarda aktardmz szlerden az sonra, ticaret alannda alan iilerin daha iyi cret aldklarn sylyor. Acaba buradan bir yanl anlama m kt? Buna da bir bakalm.
52 53
D.I.Chesnokov, Tarihsel Materyalizm, ng. basm, Moskova 1969, s.130. D.I. Chesnokov, Tarihsel Materyalizm, ng. basm, Moskova 1969, s.179.
36
Ticaret alanndaki ii, szcn kat anlamyla, cretli iilerin, daha iyi denen, emei vasfl tasnifine giren ve ortalama emein zerinde kalan kesimine aittir. Ama kapitalist retim biiminin ilerlemesiyle, cret, ortalama emee greceli olarak bile dme eilimi gsterir.54 Bunun nedenlerini Marks yle aklyor: Birincisi, nceleri her ii beceren ve bu yeteneiyle ortalama emein zerinde kalan ticaret iisi, ofiste iblm gelitike, bir ii beceren bir iiye dnr. Dolaysyla, o da giderek ortalama dzeye der. kincisi, kapitalist retim biimi eitim yntemlerini vb. giderek daha ok pratik amalara ynelttike, ticari uygulamalar, yabanc dil vb. konusunda gerekli retim, bilgi, bilimde ve kamu eitimindeki ilerlemeyle, giderek daha hzl, kolay, yaygn ve ucuz olarak yeniden retilir.55 Kamu eitiminin yaygnlamasyla, dk yaam standardna alkn kesimlerden, ticaret gibi alanlarn arad vasfta iiler kar. Bu durum cretleri aa eker. ncs, kamu eitiminin yaygnlamasyla aranan vasfta igc arz ykselir, iiler aras rekabet krklenir. Bu da cretleri drr. Bunlarla bal olarak, ticaret alannda alan iilerin durumu, kapitalizmin gelime erisine paralel olarak, yle geliir. Onlarn emek kapasitesi artarken, cretleri der... Bu emein oalmas, daha ok artk-deerin hibir zaman nedeni deil, her zaman sonucudur.56 Grld gibi, Marksn bu anlattklar hibir yanl anlamaya yer brakmamaktadr. Bir kez, burada yksek cret de alsalar, ticaret iilerinin iilikleri sorguya ekilmiyor. kincisi, onlarn ayrcalkl durumlarnn da geici olduu, hzla ortalamaya doru indii vurgulanyor. Bugn ticaret iileri ortalamaya, hatta belki ortalamann da altna oktan indiler. Ama ii snfna baka alanlardan (bilim, sanat vb.) yeni katlmlar oluyor ve onlar da aynen yukardaki sreci yayorlar. nce ayrcalkl bir ii kesimi oluturuyorlar. Emperyalist lkelerde bunlarn bir ksm dorudan ii aristokrasisine transfer edilirken, bir ksm ortalama dzeye doru inie geiyor. Trkiye gibi lkelerde ise ayrcalklar ok greceli olduu gibi, bunlarn byk ounluu inie geiyor. Marks bunlar yazm ve yaam da vargcyle bu yazlanlar dorulamken, hl ticaret alanndaki iileri saymayanlar kyor. Ticaret kapitalistinin kapitalistliinden bir an bile kuku duymayanlar, ticaret iisine gelince ince eler sk dokur oluyorlar. Bunlar ayn yaklamla, ii snfna bugn yeni katlan kesimleri de ieri almamak iin urayorlar.
54 55
K.Marks, Kapital, c.3, s.300. K.Marks, Kapital c.3, s.300. 56 K.Marks, Kapital, c.3, s.300-301.
37
imdi, retici emek konusuna deinirken, bir soru olarak mimlediimiz hizmet konusunu ele alacaz ve buralarda alanlarn durumuna bakacaz.
3.3.HZMET SEKTR
nce hizmet kavramn ele alarak balayalm: ...Hizmet.. emein salad zgl bir kullanm deeri iin kullanlan bir terimdir. Ancak zgl bir kullanm deeri iin zel bir terimdir zira bir ey biiminde deil, bir aktivite (faaliyet - E.E.) biiminde hizmet verir. Ama bu onu rnein bir makinadan, bir saatten hi de ayrdetmez.57 Burada Marks, hizmeti bir kullanm deeri olarak ele alyor. Bir kullanm deeri olarak hizmetin, aktivite biiminde salanmas, onu bir makinadan, bir saatten ayrdetmez diyor. Peki ya deer asndan hizmetin durumu ne olabilir? Pazara km hizmetler iin Marks yle diyor: Byle hizmetlerin bir kullanm deeri ve retim maliyetleri nedeniyle bir de deiim deeri vardr. Tketilebilir maddeler olarak ele alndnda, (pazarda - E.E.) mal biiminde var olan tketilebilir maddelerin yan sra, her an, bir miktar da hizmet biiminde tketilebilir madde bulunur. Dolaysyla tketilebilir maddelerin toplam miktara, tketilebilir hizmetler olmadan olacak miktardan her an daha fazladr. kincisi, ancak, (yalnzca miktar deil E.E.) deer de daha fazladr, nk bu hizmetler iin verilen metalarn deerine, art, hizmetlerin kendi deerine eittir.58 Aka grld gibi Marks, hizmet tketilebilir bir madde olarak pazara kmsa, retim maliyetleri nedeniyle onun da deeri vardr diyor. Hizmetin hem kullanm deeri, hem de pazara kmsa deiim deeri (yani deeri) olabiliyor. O zaman bir hizmet de meta saylabilir mi? HZMET META SAYILABLR M? Sorunun kendisi ilk bakta siyasal ekonomiye aykr grnyor. Bu nedenle yantlamaya, nce soru zerinde biraz durarak balayalm. Yukarda aktardmz gibi, hizmet, bir ey deil, bir aktivite biimindedir. Aktivite, yaayan, canl emektir. Hizmet meta olursa, bu demektir ki, canl emek meta olmutur. Oysa canl emein meta olup olmayaca, siyasal ekonomide ok nemli bir tartma oda oluturmutur. Ve tartmay net sonuca balayan yine Marks olmutur. Tartma uradan kaynaklanyordu: Kapitalist, iiye cret olarak
57 58
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.403-404. K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.168-169
38
emeinin deerini mi, yoksa igcnn (yani emek kapasitesinin) deerini mi dyor? Baz burjuva siyasal ekonomicileri, kapitalistin iinin emeini, yani bir hizmet satn aldn ileri sryorlard. Marks net olarak gsterdi ki, kapitalizmde igc metadr ve kapitalist iiye igcnn deerini dyor ama karlnda, iinin emeiyle yaratt deere el koyuyor. Artk-deer bu ikisi arasndaki farktan kyor. Eer, igc deil de, emek meta olsayd ve kapitalist iiye onun deerini deseydi, artk-deer, dolaysyla kapitalizm varolmazd. Kapitalist retim biimi, ancak igcnn meta oluu temelinde aklanabilir. Marks da byle yapm, tartmay net sonuca balamtr. Kapitalist smr mekanizmasn aklama erevesinde Marks, canl emein meta olmayacan, ancak igcnn meta olabileceini sylemitir. te yandan, birazdan aktaracamz gibi, Marksn, hizmete, hatta dorudan canl emee meta dedii durumlar vardr. Bunlarn bazlar, henz Marksn kendisi emek-igc farkn netletirmeden nceye rastlyor, ama bazlar, tam tersine netletirdikten sonradr. Bu, baz tutarszlarn sand gibi, Marksn bir tutarszl deildir, hatta tutarszlk deildir. Kapitalist smr mekanizmasnn sregen temeli, emein deil igcnn meta olmasdr. Ama bu demek deildir ki, igcnn yan sra, emek de, ayrca, meta olarak pazara kmayacak. Deer yasas, ...ancak kapitalist retim temelinde kendini zgrce gelitirmeye balar...59 Bununla bal olarak kapitalizm her eyi metalatrr. Hatta, kendi iinde meta olmayan, vicdan, eref gibi nesneler sahiplerince satla karlabilirler ve bylece fiyatlar yoluyla meta biimini alrlar.60 (Trkiye Byk Millet Meclisinin, burjuva siyasal partilerin kulaklar nlasn!) te yandan kapitalizm, kendi dnda tm meta retimini srekli kapitalist meta retimine dntrr. Dolaysyla, kapitalizmde, emein de bir meta olarak pazara kmamas iin hibir neden yoktur. Ama kapitalizmde bir meta olarak emek, hibir zaman sermayenin deiken parasyla (ii cretlerine ayrlan parayla) dei toku olmaz. Sermayenin deiken parasyla dei toku edilen, emek deil, her zaman, yalnzca igcdr. Yoksa kapitalizmin varolu nedeni olan artkdeer ortadan kalkar. Kapitalist, sermayenin deiken parasyla her zaman ve yalnzca igc satn alr. Bunun dnda, metalam emek de satn alnabilir, ama bu harcama deiken sermayeden yaplmaz. Diyelim, iilerin verimi artsn diye kapitalist, baz len tatillerinde bir mzisyen getirip saz aldryor. Bu mzisyenin emei metalamtr. Kapitalist onun metasn satn almaktadr ama demesini, kendi iilerine cret dedii deiken sermayeden yapmamakta ve dorudan onun srtndan artk-deer kazanmamaktadr. te yandan metaya dntrlm emek, kapitalist ya da ii vb., eitli kiilerin tketim harcamalaryla da satn alnr. Dolaysyla, ya gelirle, ya da
59 60
K. Marks, Kapital, c.1, s.536 K. Marks, Kapital, c.1, s.102.
39
sermayenin deimez parasyla dei toku edilmi olur, ama hibir zaman deiken sermayeyle dei toku edilmez. Deiken sermayeyle dei toku edilen, yalnzca ve yalnzca igcdr. Marks, emein deil igcnn meta olduunu bu erevede srarla vurgulamtr. Emek, kapitalist smr mekanizmasnn ileyii, yani retim sreci iinde, meta olarak yer alamaz. Ama kapitalizm koullarnda pazarda meta olarak boy gstermemesi iin hibir neden yoktur. Nitekim, bu anlamda, hizmet meta olabilir mi sorusunu, Marks dorudan evet diye yantlamaktadr. Birisi ya ardan pantolon alabilir ya da kuma alp, bir terzi tutup pantolon diktirebilir. Byle bir rnekten sz ederken Marks yle diyor: Burada... para, bir durumda bir meta ile dei toku oluyor ve teki durumda emein kendisini bir meta olarak satn alyorsa da, sermaye olarak ilev grmyor.61 Bir baka yerde Marks yle sylyor. Emekinin kendisi emek, yani hizmet biiminde salanan metalar... satn alabilir.262(ab) Aka grlyor ki emein kendisi meta olabiliyor. Baka bir deyile, hizmet biiminde salanan metalar olabiliyor. Tarihsel geliim asndan bakarsak, bunun byle olmas son derece doaldr. Tarihsel geliim srecinde, insanlarn estetik, kltrel, eitim gibi ihtiyalar da artyor. Hizmet biiminde salanan bu tr ihtiyalarn bazlar, kapitalizmde toplumsal gelimenin dzeyine gre, igc deeri iinde de yer alyor. Bu ihtiyalar karlayan kullanm deeri metalamasayd, kapitalizm bu alana el atmasayd, bunlarn retimini de giderek kapitalist retim iine almasayd artc olurdu. Nitekim retici emek konusunu ele alrken grmtk ki, Marks, maddi olmayan retim alanndan rnek (eitim fabrikas rnei) vermiti. Bu blmde anlatlanlardan sonra, imdi bu olguyu iyice vurgulayabiliriz. Maddi retimin yan sra bir de maddi olmayan kapitalist retim vardr. Bu da hizmet biiminde metalar retir. KAPTALZMN MADD OLMAYAN RETM ALANINDAK BELRTLER Bal trnak iinde verdik, nk aynen bu balk altnda, Marks unlar yazyor: Maddi olmayan retim,... meta rettii zaman bile iki trl olabilir: 1. reticilerden ve tketicilerden bamsz ve farkl bir biimi olan
61 62
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.402. K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.404.
40
kullanm deerlerinde, metalarda sonulanr... Kitaplar, resimler tek szle, onlar yazan ya da yapan sanatnn sanat almasndan ayr varlk bulan tm sanat rnleri gibi. Burada kapitalist retim ok snrl bir apta geerlidir: rnein, ortak bir yaptn diyelim bir ansiklopedinin yazar, parayla yaz yazan bir gurup baka yazar smrd zaman olduu gibi. Bu alanda, ounlukla, kapitalist retime bir gei biimi varlk srdrr. Bu biimde, eitli bilimsel ya da sanatsal reticiler, zanaatkarlar ya da uzmanlar, kitap ticaretinin kollektif ticaret sermayesi iin alrlar. Bu ilikinin gerek anlamda kapitalist retim biimiyle hibir ilgisi yoktur. Ve hatta bu, biimsel olarak bile kapitalizmin egemenlii altna getirilmemitir. Emek smrsnn, tam da bu gei biimlerinde en yksek olmas, durumu hi deitirmez. 2. ... retim, tm alan sanatlarn,... aktrlerin, retmenlerin, doktorlarn, papazlarn vb. durumunda olduu gibi, retim eyleminden ayrlamaz. Burada da, kapitalist retim biimine yalnzca kk apta raslanr ve sorunun doas gerei, o ancak az sayda alanda uygulanabilir. rnein, eitim kurumlarndaki retmenler kurumun ivereni iin salt cretli iiler olabilirler. ngilterede byle birok eitim fabrikas vardr. Bu retmenler, renciler asndan retici emeki olmadklar halde (nk okula deme renci ailesinin gelirinden yaplyor - E.E.), kendi iverenleri asndan retici emekidirler. veren sermayesini onlarn igcyle dei toku eder ve bu srele kendini zenginletirir. Tiyatrolar, elence yerleri vb. gibi yerler iin de durum ayndr. Byle durumlarda aktrn kamuyla ilikisi bir sanatnn ilikisidir ama ivereniyle olan ilikisinde o retici emekidir Bu alanda kapitalist retimin tm bu gstergeleri, toplam retimle karlatrldnda o kadar nemsizdir ki bunlarn hepsi hesap d braklabilir.63 Grld gibi, Marks, maddi olmayan retimi ikiye ayryor. Biri retimi yapandan ayr varlk bulan kitap, resim vb. metalarda somutlayor, tekisi, retim eyleminden ve retenden ayr varlk bulmayan, tam anlamyla maddi olmayan metalar retiyor. Yani ikisi de meta, ama metann trnde belli bir farkllk var. Birinci alanda kapitalist retim biimine rnek, bir yazarn ansiklopedi gibi bir yant hazrlarken bakalarn da ii-yazar olarak yannda altrmasdr. kinci alanda rnek ise zel okullardaki ii retmenler, tiyatrolarda, elence yerlerinde vb. ii olarak alanlardr. Kapitalist retimin her iki alandaki gstergeleri iin de Marks, bunlar o kadar nemsiz apta ki, uramaya demez diyor. Gerekten de onun zamannda bunlar devede kulak kald iin uramaya demeyecek kadar nemsizdi. Ama aradan yz yl akn zaman geti. Bugn durum farkldr. Her ne kadar, tarm-endstri-hizmet ayrm asndan burjuva istatistiklerinin mantn anlamak pek olanakl deilse de, Tablo 1deki u
63
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.410-411.
41
veriler bir fikir veriyor: Bu verilerdeki sektr ayrmlar, tarm hari, olduka anlalmaz ve garip ltlere dayanmaktadr. Ancak yine de, verilerde nc sektr denen sektrn artan arl, bu sektrn kapsad maddi olmayan retimin arlnn da ok artm olduunu yeterince yanstmaktadr. Demek ki, maddi olmayan retim alannda neler olup bittiini bugn hesaba katmak zorundayz. Bu bal bana, byk ve ciddi bir aratrma konusudur. Sovyetler Birlii, bu tip bilimsel aratrma grevlerini hakkyla yerine getirmedii iin, sonunda enerjisini, Marksizmi demode(!) ilan etmeye, sorunlar tersinden zmeye yneltmitir. Ama grev ortada duruyor. Yalnzca grev deil, modas bir trl gemeyen, yol gsterici ana kaynak da ortada duruyor. Leninden bu yana ciddi hibir katk yaplmad halde Marksizm, her trl bilimsel aratrmaya hl prl prl k tutuyor.
Biz bu grevi tam anlamyla yerine getirmeye teebbs bile ediyor deiliz... Bu grevi tam yerine getirmek ya Marks gibi stn bir kafann, ya da birbirini tamamlayarak stnlk dzeyine ulaan bilimsel bir kadronun iidir. Biz
42
burada yalnzca Marksn bu ve baka konularda yazdklar erevesinde mantk yrtyor bunlardan genel bir anlay karmaya alyoruz. Bunun iin, retim ve dolam alanlarna yeniden ksaca dnmemiz ve bu konuda nce sylenenlere baz ekler yapmamz gerekiyor. HZMET ALANINDA RETC EMEK Bundan nce retici emek konusuna deinirken, Adam Smithin retici emei meta reten emek diye tanmlamasn Marksn koullu ve ikincil olarak kabul ettiini yazmtk. Bu ikincilliin bir nedeni de udur: Artk-deer reten her emek, maddi ya da maddi olmayan bir metada somutlar. Ama mant tersine evirdiimiz zaman, metada somutlaan her emek retici olmayabilir, nk bunun istisnalar vardr. Bir kez, retimin retici olmayan baz harcamalar vardr. Temizlik ve tamir (dzenli bakm deil) bunlardandr. Bunlar metann retimine dorudan katk yapmad halde, retimin srebilmesi iin yaplmas gerekli harcamalardr ve maliyetler, dolaysyla metann deeri iinde de yer alrlar. Bu ilerde alan cretli iilerin smrs, daha ok artk-deer yaratmak biiminde deil, artkdeerden yaplmas gerekli retici olmayan bir harcamay daha aza indirmek, yani zarardan kr ettirmek biiminde hesaba katlr.64 te yandan dolam alannda rastlanan istisnalar vardr. rnein para basm, bir metada, hem de nemli bir metada somutlamaktadr. Ama para, ne retici, ne bireysel tketimin iine girer. Para salt bir dolam makinas ii grr.65 Onun iin yaplan harcamalar, toplumsal zenginliin dolam alan iin feda edilen bir parasdr. Dolam alannda iki tr harcama vardr. Biri, metann deerine hi yansmayan, ama daha nce olumu deerden pay alan trden harcamalardr. Ticaretin, muhasebeciliin ou harcamas bu trdr. tekisi de, metann deerinde belli lde yansyan harcamalardr. Depolama, soutma vb. alanlarn ou harcamas da buna rnek oluturur. Her iki tr harcama da retici deildir. Bu sylenenler, dikkat edilirse, bir artk-deer muhasebesinin olduunu gsteriyor. Nasl ki, Nasrettin Hocann eei varsa, bunlardan ikisi kaybolup yeniden bulunursa, eeklerinin says bee kmaz, aynen bunun gibi, baz alanlarda artk-deer retilse bile, bu diyelim bir kayb yerine koyuyorsa vb, toplam hesaba katlmyor ve bu alanlar retici saylmyor. Bu alanlarda alan cretli iilerin smrs, toplam artk-deer asndan net bir art deil, zarar, yani eksiyi azaltma ilevi gryor. Bunlar ve retici emeki olmasa da iinin ii olduunu aklda tutarak, imdi retici olup olmama konusunda hizmetler asndan bir yaklam yapmaya alalm. Buraya kadar Markstan aktardklarmzdan bu konuda baz genel sonular
64 65
K.Marks, Kapital, c.2, s.176-180 K.Marks, Kapital, c.2 s.139
43
net ve ak olarak kyor. Eitim, sanat, bilim, yaynclk, elence gibi alanlarda kapitalistin cretli iisi durumunda olanlar, yalnzca ii snfnn bir paras deil, ayn zamanda onun retici emeki olan parasdrlar. Yani, bu saylan alanlarda alan ve retici emei ele alrken sraladmz ltlere uyan iiler, geneliyle retici emekidirler. Ancak yeni gelimelerin sonucunda bu alanlarn kendi iinde retici olmayan blnmeler de olmu olabilir, rnein, gnmzde kapitalizm, sanat alanna eitli yollardan youn olarak el atmtr. Bunlardan biri de reklamclktr. Reklamclk, eitli hizmetler olduu gibi, film, fotoraf vb. eitli maddi metalar da retmektedir. Ancak reklam ne retici, ne kiisel tketim iindedir. Sat artrmak, yani dolam etkilemek iin bavurulan bir aratr. Reklam harcamalar, reklamn yaptran irketin rettii metann deerinde yanssa bile, retime katks olmayan harcamalardr. Kanmzca reklamclk retici olmayan bir alandr. Nitekim Marks, sanat alann retici emee rnek verirken, bu alann, tiyatro, opera, konser gibi yanlarn dnmektedir. te yandan, bir yerde doktorlardan sz ederken Marks, igcnn tamiri66 benzetmesini yapyor. Maddi retim alannda, dzenli bakmdan farkl olarak, tamirin ilevine deinmitik. Ayn mantkla, kanmzca salk hizmetleri alan, hi olmazsa bu alann nemli bir blm retici deildir. Salk hizmetleri iin yaplan harcamalar, kapitalizm asndan retici olmayan ama (belli lde) gerekli (ve gerekli olduu lde yaplan) harcamalardr. Kapitalizmin, hem ii smrsyle dorudan, hem de (Gorbaofun ve Yacnn yutturmaya altnn tam tersine ok snfsal olan) evre kirlenmesi vb. yollardan neden olduu salk bozukluklar, salk hizmetleri alannda doru drst tamir bile edilmemektedir. Salk derken buna ruh saln da katmak gerekiyor. Nitekim doktorlar fiziksel bozukluklarn tamircisine benzeten Marks, Avrupann kylerine kadar uzanan papaz ebekesini de ruhsal zayflklarn tamiri erevesinde ele alyor.67 Kanmzca biz papazlarn yerine ruh doktorlarn, imamlar, hocalar vb. koyabiliriz. Bir de, yine kapitalizmin sivil toplumuyla dorudan bal olarak doan iliki bozukluklar vardr. Bunlarn tamiri de hukukulara vb. dmektedir. Yani kapitalizmin, toplumsal alanda olduka ykl bir tamir ii vardr. Sistemin yrmesi iin ne kadar gerekiyorsa, bu alanlara o kadar harcama yapar. Bu alanlar retici olmayan alanlardr, ama burada da ii smrs vardr. Buralardaki ii smrs artk-deerden yaplan bu retici olmayan harcamalar azaltmaya yarar. Spora gelirsek, kapitalizm bu alana da el atmtr. Marksn sayd elence ve eitim alanlarnn hangisi asndan bakarsak bakalm, otomatikman diyebiliriz ki, bu alanda da bir iveren iin cretli ii olarak alanlar, yalnzca ii snf iinde deil, ayn zamanda retici emekidirler. te yandan Marks, bir yerde, otel lokanta iileri iin unlar sylyor:
66 67
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.167. K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1 s. 175.
44
Emein ve dolaysyla onun rnnn belirleyici maddi biiminin; retici ve retici olmayan emek arasndaki bu ayrmla kendi iinde hibir ilgisi yoktur. rnein, herkesin gittii bir oteldeki alar ve garsonlar, emekleri otel sahibinin sermayesine dnt lde retici emekidirler. Hizmeti (rnein bir evde - E.E.) olarak ayn insanlar, ben onlarn hizmetlerinden sermaye elde etmeyip onlara gelir harcadm lde, retici olmayan emekidirler.68 Bylece, hem, otel lokanta alannda bir iverene alan cretli iilerin de retici emeki olduunu grdk, hem de, gelir karl hizmet konusuna geldik. Buna gemeden ve bunu darda brakarak, buraya kadar sylenenlerin ksa bir zetini yapalm: 1. Metalar hizmet biiminde de olabilir. 2. Dolaysyla kapitalist hizmet retimi vardr. 3. Bu alanda alan cretli iiler retici emekidirler. 4. lk bakta hizmet retimi gibi grnp de, gerekte retici olmayan (reklam, salk hizmetleri vb.) baz alanlarda alan cretli iiler ise, yine ii snfnn parasdrlar, ama retici emeki deildirler. GELR KARILII HZMET Hizmet olgusu, ilk bu biimde, yani, sermaye deil gelir karl hizmet olarak domutur. Krallar, prensler, padiahlar ve zenginler, hizmetiler, uaklar vb. tutarak, devlet ya da zel ilerini (ya da ikisini birden) onlara yaptrmlardr. Bu hizmetilere yaplan deme, ya devlet gelirlerinden, ya zel gelirlerden, ama sermayeden deil mutlaka gelirden kmtr. Bugne geldiimizde, bu kategori, kamu hizmetleri ve zel hizmetler diye olduka net ayrlan iki gurup olarak varln srdrmektedir. Kamu hizmetlerini ya da devlet memurlarn ileride ayrca ele alacaz. Burada zel hizmetlerin konumuna, geliiminin seyrine ve ulat noktaya bakacaz. Bir kez, hizmeti veren deme, sermayeden deil gelirden yapld anda, bu emek, sermaye reten, dolaysyla retici emek olamaz. zel hizmetlerde alanlar retici emeki deildirler. Burada soru, bunlarn ii snf iinde olup olmadklardr. Bunu yantlamak iin konuyu tarihsel geliim iine oturtmak gerekmektedir. Hizmetilik ilk baladnda, hizmetinin emei meta deildi. Burada ayrntsna girmeye gerek olmayan, meta dolam dnda baz ilikiler sz konusuydu. Kapitalizmin gelimeye balamasyla durum deimeye balad. Kapitalizm, girdii her yerde retimi nce meta retimine, ardndan da kapitalist meta retimine dntrr. Nitekim zel hizmet alannda da meta ilikileri
68
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.159
45
balad. Bu ne anlama gelir? Hizmetinin emeinin karln almas gibi bir uygulamann belirmesi demektir. Emein karln yle dnmek herhalde yanl olmaz: Diyelim, 8 saatlik emekle retilen bir metann deeri 80 liraysa, hizmetinin, ayn younluk ve vasfla 8 saatlik emeinin karl da 80 lira olur. Bylece hizmeti, emeini, bir meta olarak, diyelim 80 liraya satyordur. gcnn deeri olan cretten daha yksek bir para kazanyordur. Bu konumda olan birisine ii denebilir mi? Denemez. Bu konum daha ok kk burjuvaya benzemektedir. Nitekim Marks, bir yerde, ev hizmetileri iin, hibir kesimde kk burjuvaziye, bunlardan daha deersiz bir katlm salanamaz, diyor.69 Ancak gelime burada durmamtr. Kapitalizm bu alandaki etkilerini derinletirmitir. Bu almann en banda, snf ltlerinden biri olarak, emein toplumsal rgtlenmesinde tutulan yeri saymtk. Kapitalizmde emein burjuva rgtlenmesi cretli emektir demitik. te zamanla kapitalizm, hizmetileri de cretli emek iinde rgtlemeye balamtr. Giderek hizmetiler, emeinin karln deil. igcnn karln alan bir kesime dnme srecine girmitir. Ve Marks bu dnm de grmtr. Bir baka yerde, emek verimliliinin artmas, ii snfnn giderek daha byk bir kesiminin retici olmayan alanlarda almasna ve bunun sonucunda, eski ev klelerinin hizmeti snf ad altnda... srekli genileyen bir apta yeniden retimine neden oluyor diyor.70 Burada geen hizmeti snf Marksn kendi koyduu bir ad deildir. Buradaki snf szc de ayr bir toplumsal snf anlamna gelmiyor. Tam tersine Marks, gnlk dilde hizmeti snf denen kesimin, ii snfnn retici olmayan alanda alan bir paras olduunu vurguluyor. Gerekten de, eer hizmeti, emeinin deil igcnn karln alyorsa, onun ii snf iinde saylmamas iin ne gibi nedenler olabilir? Hizmeti retim arac sahibi deildir. Emein burjuva rgtlenmesi olan cretli emek iinde yer alyor. Toplumsal zenginlikten igcn satarak, onun karl kadar pay alyor. te yandan cretli emeki ama creti sermayeden deil birinin gelirinden kyor. Smr, emek sermaye ilikileri erevesinde bir kavramdr. Bunun dnda bir ii kazklansa ve biz de buna sz gelimi smr desek de, bu gerek anlamyla kapitalist smr iine girmez. Bu anlamda, deme sermayeden deil gelirden yapld zaman, demeyi yapanla hizmeti arasnda dorudan bir smr ilikisi sz konusu deildir. Ancak hizmeti, onu cretli emek iin rgtleyen sistemle, snfla, smr ilikisi iindedir. Hizmeti diyelim 8 saat alyor ama toplumsal zenginlikten bunun deil, igcnn karln, yani rnein 4 saatlik emein karln alyor. Toplumsal zenginlii kendi tekelinde tutan burjuvazi, tm emei cretli emek olarak rgtleyerek, zel hizmetleri de ucuza yaptrmann yolunu buluyor. Dolaysyla
69 70
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.201. K.Marks, Kapital, c.1, s.446.
46
hizmetiyle, tm emei cretli emek olarak rgtleyen sermaye snf arasnda dolayl da olsa smr ilikisi vardr. Zaten zel hizmeti altranlarn byk ounluu da burjuvalardr. Kapitalist yeniden retim sreci, retim alann, dolam alann ve bunlarla bal olarak tketimi kapsar. zel hizmetlerin ou tketim harcamalar erevesindedir. Artk tmyle bunlar da kapitalist yeniden retim srecinin iindedir. Bu alanda igcn satarak alan cretli emekileri, ii snfnn dnda bir tabaka vb. gibi grmek iin bu adan da hibir neden yoktur. Onlar da, kapitalist yeniden retim srecinin iinde, retici olmayan cretli iiler olarak yer alyorlar. Bundan nce, ticaret alanndaki cretlilerin durumunu ele alrken, Marksn bir deerlendirmesini aktarmtk. Bu deerlendirme, imdi ele aldmz konu asndan da k tutucudur: Ticaret kapitalisti... tarafndan altrlan cretli iiler hakknda ne diyebiliriz? Bir bakma, ticarette alan byle bir kimse de, baka herhangi bir cretli ii gibi cretli iidir. Bir kez, onun igc de, gelir olarak harcanan bir parayla deil, tccarn deiken sermayesiyle satn alnr. Dolaysyla zel hizmet iin deil, yatrlan sermayenin deerini geniletmek iin satn alnr. kincisi, onun igcnn deeri ve bylece creti de emeinin rnyle deil, teki cretli iilerinki gibi, yani onun zgl igcnn retim ve yeniden retim harcamalaryla, belirlenir. Ancak, endstri sermayesiyle tccar sermayesi ve bylece endstri kapitalistiyle tccar arasnda var olan ayrmn aynsn, onunla (ticaret alanndaki cretli ii E.E.) endstri sermayesi tarafndan dorudan altrlan cretli iiler arasnda yapmalyz. Tccar,... ne deer, ne artkdeer rettiine gre, bu demektir ki, ayni ilevlerde onun altrd ticaret iileri de, onun iin dorudan artk-deer yaratamazlar...71 Grld gibi, Marks, bir iinin aynen teki iiler gibi olabilmesi iin, iki adan paralellik kuruyor. Biri, igcn gelirle deil, deiken sermayeyle dei toku etmesi, ikincisi, ald parann, emeinin tam karl deil, igcnn karl, yani cret olmas. Yukarda, hizmetiliin tarihsel geliimini anlatrken grdk ki, kapitalizmin balangcnda, zel hizmeti iin bu ikisi de geerli deildir. Daha sonra ise, zel hizmetiler cretli emek rgtlenmesi iine alnm, cret karl almaya balamtr. Yani, Marksn kurduu iki paralelden biri geerlidir. gcnn, sermayeyle deil gelirle dei toku edilmesi, zel hizmetinin dorudan bir smr ilikisi iinde olmamasn getiriyor. Bu yanyla zel hizmeti, teki iilerden farkl bir zellik tayor. te yandan, cretli olarak almak, hele ki gnmz dnyasnda, zel hizmetiyi sistemle smr ilikisi iine sokmaya ve onu ii saymaya haydi haydi yeterlidir. Kanmzca, Marksn
71
K.Marks, Kapital. c.3, s.292-294.
47
da, zel hizmetileri, daha yukarda aktardmz gibi, giderek ii snf iinde saymas, bu yaklamladr. Kald ki, zaten eksik olduunu sylediimiz zellik de hzla tamamlanmaktadr: Kapitalizm gelitike zel hizmet brolar vb. kuruluyor. Bir iveren evlere temizliki, bakc vb. gnderiyor. O zaman zel hizmetiler iglerini bir ailenin geliriyle deil, bir iverenin sermayesinin deiken parasyla deiir oluyorlar. Bu durumda zel hizmetilerin retici emeki olup olmadklar konusuna girmeyeceiz. Ama bir ey aktr ki sermaye ile olan elikileri ok daha netleiyor. gc gelirle dei toku edildii zaman emek sermaye elikisinin gnlk yaamda derinlerde gizli kalmas ok daha kolaydr. Nitekim bu durumda olan zel hizmetiler, cretli hizmetiler olarak ii snf iinde yer almakla birlikte, emek sermaye elikisini kendi gnlk yaamlarnda gremeyen, teki retici olmayan iilerden de farkl olarak en geri kesimdir. Buradan bir sonu daha kyor. i snf iinde yalnzca retici olan ve olmayan emeki ayrm yoktur. retici olmayan iiler de, igcn sermayeyle ya da gelirle deien iiler diye ayrlyorlar. i snfnn en tipik zelliklerini tamak asndan bir nem sralamas yapacaksak, en bata retici iiler, sonra igcn sermayeye satan ama retici olmayan iiler, en sonunda ise igcn gelirle deienler geliyor. HZMET SEKTR SONU Grdk ki, hizmet biiminde metalar, dolaysyla kapitalist hizmet retimi, baka bir deyile maddi olmayan kapitalist retim diye bir olgu vardr. Bunun yle olmas da son derece doaldr. Tarihsel gelime srecinde insanlarn maddi olmayan ihtiyalar da belirmitir. Her eyi metalatran, her trl meta retimini giderek kapitalist meta retimine dntren kapitalizmin, bu maddi olmayan ihtiyalar alanna da el atmamas zaten dnlemezdi. te yandan burada vurgulayalm ki, bu bir baka olguya daha iaret ediyor: Kapitalizm, kendi damgas altnda bir yoldan da olsa, dnyamz ister istemez komnizme doru gtryor. Emek verimliliini artryor ve maddi retim iinde harcanan emek zamann azaltyor. Ama bunun sonucunda insanlarn moral, kltrel ihtiyalarn karlamalar iin zaman vereceine, bu ihtiyalar da metalatrp, kendi retim alanna ekiyor. Bylece maddi olmayan kapitalist retim diye bir alan douyor. Geneliyle ulatmz ltler yle oldu: Hizmet retimi gibi grnse de, dolam ilevlerine ynelik olan, toplumsal tamir kapsamna katlan ve cret demesi sermayeden deil gelirden yaplan hizmetler retici saylmaz. Burada birbiriyle bal iki noktay vurgulayalm. Birincisi tanmlamann kapitalizm asndan yaplmas gerektii ve yle yaplmaya allddr. Byle olunca, emein somut ierii hibir anlam tamyor. rnein, ayn a, Hiltonda alrken retici emeki saylyor. Vehbi
48
Koun evinde almaya balad anda retici olmayan emeki oluyor. kincisi, moral ya da zel deil nesnel ltler bulunmas gerektiidir. Bunun sonucunda moral olarak kabullenemeyeceimiz baz alanlar retici alan kabilir. Maddi retim alannda bunun rnekleri vardr. rnein, sigara ve iki, zarar bilindii halde retilmektedir. Maddi olmayan retim alanndan da ok rnek bulunabilir. Sz gelimi, eitli filmler, yaynlar, vb. Bu iki nokta birbiriyle baldr, nk kapitalizm asndan baklnca, nesnel olan, onun moral ltlerine de uymaktadr. Nitekim Marks, kapitalizm emek verimliliini artrdka, bugn iin vazgeilmez, ama kendi iinde gereksiz ok sayda iin yaratlmasndan szediyor.72 Gnmzde, kapitalizm iin vazgeilmez, insanlk iin ise, yalnzca gereksiz deil, zararl birok i alan vardr. Kapitalizm asndan bulmaya altmz nesnel ltler sonucunda, alan alan ve kesin bir sralama yapmaktan kandk. Ancak Marksn yazdklarn aktardk ve bu temelde, belli lde akl yrtmeye altk. Eitim, elence, sanat, bilim, yayn, spor, otel-lokanta gibi alanlardaki cretli iilerin, geneliyle retici emeki olduunu syledik. Bu saylan alanlarn bazlarnn, gnmzde, dolama ynelik olarak kullanldn, bu adan, rnein, sanat retici olsa da, sanat kullanan reklamcln, kanmzca retici olmadn belirttik. te yandan, toplumsal tamir ilevi gren, salk, hukuk vb. hizmetlerin ve cretini gelirden alan zel hizmetilerin retici saylamayacan ne srdk. Kamu hizmetlilerini ise bu blmde hi ele almadk. Burada yine bir-iki noktay vurgulayalm. Bir kez, bu alanlar tam bir sralama deildir ve yukarda da belirttiimiz gibi, bu sralama zaten mantk yrtmenin tesinde deildir. Kald ki, gnmzde bu alanlarn kendi iinde birer btn olarak ele alnmas da doru deildir. Bunlarn yle bir eitlilii vardr ki, bugn somut duruma bakmadan yaplacak genellemeler, eksik ya da yanl olabilir. Ayn iin iinde bile eitli ilevler kark olarak bir arada bulunabilir. rnein, sporun iine reklamcln kart gibi. kincisi ve en nemlisi, burada uzun uzun tarttmz, zerinde akl yrttmz, kapitalist hizmet retimi denen alan saptamaktr. Bununla ama, retici emekilerin kapsamn daha doru belirlemi olmaktr. Ancak, asl amacmz, yalnzca retici emekilerin deil, ii snfnn kapsamn belirlemektir. Bu adan, hi unutmayalm ki, retici olmayan bir alanda alan cretli emeki de, bugn igcn, ister sermayeyle, ister gelirle deisin, ii snfnn parasdr. Bu ayrmlar artk ii olup olmamay deil, ii snfnn kendi iinde tabakalamasn anlamak asndan nem tar. Nitekim, brakalm btn burada yazlanlar bir yana, bu olguyu yaam somut olarak da gzmze sokmuyor mu? Kapitalizmin tarihsel geliimi iinde hizmet, hatta zel hizmet alannda, sendikalama oktan dodu. Toplu szlemeler, grevler yaplyor. Bunlar, belli llerde Trkiyede de gerekleti. Yanlmyorsak, 12 Eylln yarda kestii grevlerden biri de kapclarn greviydi.
72
K.Marks, Kapital, c.1, s.530
49
te yandan, Batda memurlarn da sendikalamas oktan gereklemitir. Trkiyede ise neredeyse 20 yldr gndemde olan ve giderek bastran bir sorundur. Acaba neden? Yoksa kamu hizmetlileri de mi iileti? imdi bu konuyu ele alacaz.
3.4. DEVLET MEMURLARI DA MI?

Burada kamu hizmetleri denen alanda alanlarn konumunu ele alacaz. Konuya iki noktay belirterek balayalm: Birincisi, kamu szne ilikindir. Kamu sz, merkezi ve yerel tm devlet aygtn kapsamaktadr. Baka bir deyile, gnlk dilde devlet ve belediye denen paralarn ikisini de kapsamaktadr. kincisi, kamu hizmetleri derken yalnzca kamu gelirlerinden yaplan harcamalarla yrtlen alan kastediyoruz. Her dzeyde devlet aygtnn sahip olduu irketler, iletmeler vardr. Buralarda alan cretliler cretlerini bu iyerlerinin sermayesinden alrlar. Bu iyerleri hizmet sektrnde de olsa, buralardaki cretlileri kamu hizmetleri kapsamnda ele almyoruz. Dolaysyla, kamu hizmetlerinde alanlar derken kastmz, merkezi ya da yerel devlet aygtnda, herhangi bir irketin sermayesinden deil, kamu gelirinden ald para karlnda alanlardr. Gnlk dilde bu kesime geneliyle memur denmektedir. Konumuz memurlardr. Kamu gelirinden ald para karlnda almak szlerinden de anlald gibi, burada diyeceklerimiz, gelir karl hizmet bal altnda dediklerimizle ayn birok yan tayacaktr. Bu ayn yanlardan birini batan ayklayalm. Gelir karl hizmet bal altnda belirtildii gibi, alnan parann kayna sermaye deil gelirse, bu alanda alan sermaye retemez, dolaysyla retici olamaz. Hibir memur retici emeki saylamaz. Burada soru, gnmzde memurlarn ii olup olmadklar, geneliyle snfsal konumlardr. Bunu yantlayabilmek iin yine biraz gerilerden balamak gerekiyor. UCUZ DEVLET-PAHALI DEVLET Bundan nce, ikinci blmde, emperyalizm olgusu bal altnda, endstri sermayesinin ucuz devlet isteiyle ie baladn yazmtk. Byle balayan dnemin sonu, eitli nedenlerle, devletin eski sahipleriyle bir uzlamayla ve hi de ucuz olmayan bir devletle kapanmtr demitik. imdi bu noktay biraz daha aalm. Adam Smith, yarglarn, subaylarn, eitli dzeylerde devlet alanlarnn ve yneticilerinin retici olmadklarn sylyordu. Bunlarn kamu hizmetileri olduklarn, evlerdeki hizmetilerle ayn kategoride bulunduklarn anlatyor ve bu tr, retici olmayan tm harcamalarn olabildiince kslmas gerektiini savunuyordu.
50
Marks, Adam Smithin bu szleri iin, bu, henz btn toplumu, devleti, vb. kendi egemenlii altna almam, hl devrimci olan burjuvazinin dilidir diyor ve unlar ekliyor: ...Burjuvazi sava kazannca ve devleti ksmen kendisi devralp, ksmen de onun eski sahipleriyle uzlama yapnca, yine bunun gibi, ideolojik meslekleri kendi eti kemii olarak kabullenince ve onlar her yerde kendisi iin ilev grr duruma getirince,... gerek retici emekiler kendisine bakaldrnca ve hatta ona bakalarnn endstrisi temelinde yaadn syleyince... ortaya yeni bir durum kar ve burjuvazi, nceki bir aamada kendisinin eletirdii ve karsnda sava verdii eyi kendi asndan, ekonomik olarak hakl gstermeye alr.73 Baka bir deyile, burjuvazi egemenlii ele alnca eskiden savunduu ucuz devlet fikrinden vazgeiyor. Bununla da kalmayp, ii snfnn sulamalar karsnda, devlet harcamalarn hakl gstermek (hem de, ev hizmetileriyle ayni kategoride saylmaktan alnan bykbalar teselli etmek) iin devlette alanlarn retici emeki olduunu bile iddia etmeye kalkyor. Devrimciliiyle birlikte bilimselliini de yitiren burjuvazi istedii kadar iddia etsin, devlet alanlarnn kapitalizm asndan retici olamayacan biliyoruz. Peki, baka alardan bunlarn burjuva egemenliinin ilk dnemindeki kimlii hakknda ne syleyebiliriz? Burjuvazi devletin eski sahipleriyle bir uzlama yapm. Demek ki ilk balarda devlette alanlardan bazlar dorudan aristokrasinin adamlarym. Burjuvazi devletin belli alanlarnda alma hakkn aristokrasiye dn olarak vermi. Mutlaka bunlara yksek miktarda bir para da balamtr. te yandan burjuvazi devleti ksmen de kendisi stlenmi. Bu ii nasl yrtecek? Yukarda Marks ideolojik mesleklerden, burjuvazinin bunlar devralp, kendisi iin ilev grr duruma getirmesinden sz ediyor. Burada ideolojik sfat birbiriyle bal iki anlamda birden kullanlmaktadr. Biri, dzenin sakat toplumsal ilikilerinden, egemen snfn bunlar bir karlar btn olarak yanstan ideolojisinden kaynaklanan meslekler anlamnda. tekisi, sonular yine dzene yarayan dnsel iler, yani kafa ileriyle ilgili meslekler anlamnda. deolojik meslekler devlet aygtnn dnda da vardr. Burada yalnzca devlet aygtnn erevesi iinde dnrsek diyebiliriz ki, hakiminden tapu memuruna, polisinden subayna kadar btn brokrasi bu tr meslekler iine girer. Yani, devlet aygtnda eski dzenin, aristokrasinin adamlar (ki bunlar da henz burjuvalamam ama burjuvaziyle uzlam ideolojik meslek sahipleri sayabiliriz) ve burjuvazinin eski dzenden devrald, artk onun karna ilev
73
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.300-301
51
gren ideolojik meslek sahipleri almaktadr. Balarda kapitalizm henz tm toplumu ahtapot gibi sarmam, her ey daha otomatikman kapitalizm yararna sonu verir duruma gelmemitir. Bu nedenle burjuvazi devlet aygtnn kendi stlendii parasnda yryen almann kendi karlar ynnde olmasn eitli yollardan garantilemek zorundadr. Bu yollardan biri her iin tepe kadrolarn salam tutmaktr. Tepelere, burjuva gibi yaayan, burjuva gibi dnen kadrolar getirmektir. yle de yaplr. Tepedeki kadrolar kendileri fiilen sermayedar olmamakla birlikte, kar balaryla, yaam dzeyiyle, ideolojik bakyla vb. sermaye snfyla zdeletirilir. Burjuva snf iinde, yalnzca balarda deil, her zaman iin geerli bir iblm sz konusudur. Snfn bir paras devlet aygtndaki ileri ynetir. deolojik meslektekilerin byk ounluu, eski dzende baz ileri en iyi bilenler olarak o dzenin egemen snfna alan, snrl sayda ve ayrcalkl bir tabaka oluturuyordu. Bu tabakaya burjuvazi de muhtatr. Kendi karlarn garantilemek iin ilk balarda bu ayrcalklar o da tanr. Bu tabakaya en azndan kk burjuvaca bir konum salar. deolojik meslektekilerin belki kt koullarda yaayan bir kesimi de vard. Ama balarda bunlar dikkate alnmayacak kadar kk bir aznlkt. Asl belirleyici olan ayrcalkllard. Dolaysyla ilk balarda devlet aygtnda alan ideolojik meslek sahiplerini, aristokrasinin adamlarn darda tutarak yle tasnifleyebiliriz: Ynetim katlarnda dorudan burjuva kadrolar, teki katlarda ise derece derece hepsi ayrcalkl, en azndan kk burjuvaca bir yaam srdrebilen genie bir kesim. Bir de belki, kt koullarda yaayan kk bir kesim. Bunlarn dnda, devlet aygtnda, ideolojik meslek sahibi denemeyecek, nk bu ii meslek olarak yapmayan geici erler vard. Bunlar devlet memuru deillerdi. Buraya kadar yaplan dkmden kt gibi eskiden devlet memurlar, aristokratlardan, burjuvalardan, en geni olarak da kk burjuvalardan oluan bir kesimdi. Toplumsal gelimenin yn dorultusunda, ksa sre iinde aristokratlar da burjuvalat. Kald burjuva yneticiler ve yaygn bir kk burjuva taban. Paris Komn devlet memurlarnn bu ayrcalkl konumuna kar da sava at. Bir yandan orduyu, polisi datp, tm memurlar seimli yaparken, te yandan memur maalarn ii cretleri dzeyine indirdi. nk bu, memurlarn iilemesi asndan nemliydi. DEM Marks Paris Komnn anlatrken bir yerde yle diyor: Modern endstrinin ilerlemesi, sermaye ve emek arasndaki snf
52
uzlamazln hangi hzda gelitiriyor, geniletiyor, younlatryorsa, ayn hzda, devlet erki de giderek daha ok, sermayenin emek zerindeki ulusal erki, toplumu kleletirmek iin rgtlenmi bir kamu gc, snf despotluu makinas karakteri alr.74 Hatrlatmadan gemeyelim ki, TBKPli sosyal demokratlarn bugn hararetle savunduklar ulusallk ite bu tr bir ulusallktr. Sermayenin emek zerinde ulusal erkidir. Sermaye ile emek arasndaki snf uzlamazl geliip, genileyip, younlatka, devlet de giderek, emee kar bir snf despotluu makinas karakterini alr. Sanyor muyuz ki, bu makina, emee kar ayn despotluu kendi iinde uygulamadan, kendi iindeki emei kleletirmeden edebilir? Gelir karl hizmet bal altnda, zel hizmetilerin, emein burjuva rgtlenmesi olan cretli emek iinde nasl yer aldklarn anlatmtk. Kapitalizm, kamu hizmetleri alannda da ounluu, cretli emek iinde rgtlemeye geer. Burjuvazi eitli nedenlerle ucuz devlet fikrinden vazgemi, pahal devleti batan kabul etmitir. Ancak ii snf glendike, birok toplumsal istem ne srdke, pahal devlet iyice pahallar. i snfnn bu istemleri temelinde, bugn burjuva devletinin eskiye ek olarak, merkezi ya da yerel dzeylerde eitli hizmet blmleri vardr. Buralarda ok sayda insan almaktadr. te yandan ii snfnn glenmesiyle, toplumda snf elikilerinin derinlemesiyle burjuvazinin savunma harcamalar da kat kat artar. Bununla bal olarak, vatan hizmeti safsatasyla karn tokluuna yrtlen askerlik ii burjuvazi iin ciddi bir gvensizlik kayna oluturur. Bu vb. nedenlerle profesyonel orduya gei bir noktada zorunlu olur. Artk tarihsel olarak gerekliliini yitiren burjuvazinin, buna ramen bata kalmas ona ok pahalya patlamaya balar. Kapitalizm ucuz devlet fikrinden vazgemitir ama bu demek deildir ki pahal devleti olabildiince ucuzlatmaya almayacak. Bunun iin, gelimenin belli bir noktasnda devlete irket gzyle bakma eilimi egemen olur. Sosyal devlet ad altnda sigortaclktan kr etmeye allr. Verimsiz harcamalar kslr. Harcamalarda verim lt ne karlr. Kapitalizmde verimin en ba ve belirleyici lt smrdr. Geni bir memur ynn fiilen cretli emekiye dntrerek kapitalizm, daha ok emek karlnda daha az harcama yapm olur. Bunun nnde hibir engel yoktur. Kapitalizm gelitike pazara bol igc kar. Bir yandan devlet ilerinde de iblmnn artmas, bu ileri ortalama vasfta igcnn yapabilecei dzeye indirirken, te yandan eitimin yaygnlamas, igcnn ortalama dzeyini ykseltir. Bylece devlet memurlarnn, eskiden olduu gibi az bulunurluu, dolaysyla ayrcalklarnn nesnel temeli ortadan kalkar.
74
K.Marks, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.2, s.218
53
Sre iinde, devlet alanlarnn yaps deiir. st ynetim katlarnda yine burjuva bir ynetici kadro, orta katlarda ve baz nemli paralarda yaam biimiyle, bak asyla kk burjuva bir kesim, en altta, en geni olarak ise cretli emeki memurlar. Bu memurlar ii deil midir? Bunlar retim arac sahibi deillerdir. Toplumsal zenginlikten iglerini satarak, harcadklar emein deil iglerinin karl kadar pay alrlar. Dolaysyla onlar da smrlrler. Bu memurlarn durumu, iki sorunun yantlanmasn gerektiriyor. Birincisi bunlarn cretlerinin kamu gelirinden kyor olmasna ilikindir. kincisi de bunlarn emein toplumsal rgtlenmesinde tuttuklar yere ilikindir. Birinci sorunun yant gelir karl hizmet blmnde sylenenlerle benzer yanlar da, baz farkllklar da tamaktadr. deme sermayeden deil gelirden yapld zaman, deyenle denen arasnda dorudan bir smr ilikisi sz konusu deildir. Ancak, igcn satarak geinen emeki, kendisini cretli emek iinde rgtleyen sistemle, snfla smr ilikisi iindedir. zel hizmetler iin bu durumun, emek sermaye elikisini gizleyici sonucundan sz etmitik. Kamu hizmetleri alannda bu sonu ok daha nemsiz boyutlardadr. Marksn Paris Komnnden sonra belirttii u olgu bunun nedenini aklamaktadr: Snf egemenlii gizleyemiyor...75 artk kendini ulusal niforma iinde
zel hizmetlerde cretli emeki, ou zaman kendisi tek kii olarak, gnlk yaamda rnein bir aileyle yz yzedir. Bu aile sistemi temsil edebilir ya da etmeyebilir. Kamu hizmetlerinde ise hem emeki tek deildir, hem de devlet snf egemenliini temsil etmektedir ve bu durum artk gizlenememektedir. Dolaysyla kamu hizmetlerinde emek sermaye elikisinin derinlerde gizli kalmas hi de o kadar kolay deildir. te yandan devlet, kapitalist yeniden-retim srecinin her adan ve giderek artan lde iinde, hatta yer yer banda, gbeindedir. Kamu gelirleriyle kamu iletmelerinin krlar birbiri iine gemitir. Tm kamu harcamalar, ekonomik siyasetlerin paras durumuna gelmitir. Bylece, igcn sermayeyle deil bir gelirle deimek diye net bir olgu artk kalmamtr. Yani kapitalizm d bir gelirin kapitalizm d bir alanda deme iin kullanlmas da sz konusu deildir. Birinci soru iin yant, cretli memurlarn ii olduu ynndedir. Bu memurlarn emein toplumsal rgtlenmesinde tuttuklar yere ilikin olan ikinci soruya gelelim. Bu memurlar, kendileri, iglerini satarak, fiilen cretli emeki olarak almaktadrlar. Bu adan, hi kukusuz emein toplumsal rgtlenmesinde,
75
K.Marks, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.2, s.240.
54
cretli emek iinde yer almaktadrlar. Kuku uradan kabilir ki iinde altklar aygt emei kleletirme, emee kar snf despotluu yapma aygtdr. Byle bir aygtn alanlar olarak emein toplumsal rgtlenmesinde nerede olduklarn syleyeceiz? Bir sonraki blmde daha iyi greceiz ki Marks, devletin toplum apndaki ilevine benzer ilevleri bulunan menejerleri ve ustabalar, eer kendileri cretli emeki olarak alyorlarsa, endstri ordusunun, yani ii snfnn iine katyor. i snf asndan ters, sakat, zararl, pis vb birok ii de kapitalizm ii snfna yaptryor. i snfnn kendisi kapitalizmin rndr. i snfnn kapsamn belirlerken znel ltlerle deil, kapitalizmin nesnel verileri temelinde karar vermek gereklidir. Dolaysyla sz konusu memurlar da ii snf kapsamndadr. Ancak yukarda sorduumuz soru, ii snf iindeki bu kesimin baz zelliklerini anlamak asndan nemlidir. i emee kar snf despotluu yapmak olan bir aygttaki cretli emekilerin en azndan bir paras, aktr ki, ii aristokrasisi olmaya nesnel olarak bir yatknlk tar. Burjuvazi emperyalistleir, bylece eli bollarsa, bu paray kolayca aristokratlatrabilir. Bu kesim iinde zel bir ayrm daha yapmak gereklidir. Marks, menejerleri ve ustabalarn endstri ordusunun iinde ele alrken, onlarn bu ordunun subaylar, avular olduklarn da belirtiyor. Devletin ordu, polis gibi zellikle baskc blmlerinde alanlar, gerek subaylar, avulardr. Bunlarn en nemli konumlarda olanlar zaten cretli emeki deildirler. cretli emeki olarak alanlar ise, ii aristokrasisi olmasalar da, nesnel konumlar gerei toplumsal dzeyde son ana kadar ii aristokrasisi gibi davranrlar. Burjuvazinin bu ynde srekli basks altndadrlar. Yaptmz zel baz vurgular bir yana brakrsak, geneliyle unu diyebiliriz ki, devlet memurlarnn bir blm burjuva, bir blm kk burjuva, nemli bir blm ise cretli emeki, yani ii konumundadr. Bunu grmemek, en bata yaamn verisel olarak gsterdiklerine yz evirmek olur. Birok kapitalist lkede memurlar oktan sendikalam, grevler bile yapmtr. Fransada, talyada vb. askerlerin sendikalamas epey tartlmtr. Artk kapitalist dnyada devlet memurlarnn byk ounluu ii snfna katlmtr. Trkiyede de memurlarn sendikalamas ayn nedenle gndemdedir. Burjuvazi iileri kat zerinde memur statsne geirmeye aladursun, yaam memurlarn ounluunu ii statsne oktan geirmitir.
3.5. MENEJERLER VE USTABAILARI

Bundan nce, kollektif emeki retici emek bal altnda, menejerlerin rolne deineceimizi belirtmitik. Burada menejerlerin ve ustabalarnn rolne, snfsal konumuna bakacaz. nce konuya ilikin olarak Marksn genel yaklamn aktaracaz. Sonra,
55
konunun baz nemli yanlarna ayrca bakacaz. GENEL YAKLAIM Marks, kapitalist basit kooperasyonu anlatrken yle diyor: Eer, retim srecinin... kendi ikili doas (bir yanda emek sreci, te yanda artk-deer yaratma sreci olmas E.E.) nedeniyle kapitalistin denetimi de zde iki yanlysa, o zaman bu denetim biim olarak despotadr. Kooperasyon leklerini genilettike, bu despotluk kendine zg biimler alr... Kapitalist, tekil iilerin ve ii gruplarnn dorudan ve srekli denetimi iini zel bir tr cretli emekiye devreder. Bir kapitalistin kumandasnda, iilerden oluan bir endstri ordusu, gerek bir ordu gibi, i yaplrken kapitalist adna kumanda edecek subaylar (menejerler) ve avular (ustabalar, kalfalar) gerektirir.76 Burada Marks, menejerlerin, ustabalarnn cretli emeki olduunu aka sylyor. Endstri ordusunun kumandan kapitalist, ama kendisi iilerden oluuyor. Bu iilerin bir ksm, i yaplrken kapitalist adna kumanda ediyorlar. Bu nedenle, Marks bunlara, ayn zamanda, zel bir tr cretli emeki diyor. Marks, ayn olguyu, kapitalist fabrikaya ilikin olarak da yle dile getirmi: Emek aralarnn yeknesak hareketine iinin teknik olarak baml klnmas ve alanlarn, her cinsten ve her yatan bireylerden oluan gvdesinin bu zgl bileimi, kla disiplinine yol aar. Kla disiplini, fabrikada eksiksiz bir sistem durumuna ykseltilmitir ve daha nce sz edilen (bundan bir nceki alnt kastediliyor - E.E.) denetim emeini tam olarak gelitirerek, bylece alanlar ii yapanlar ve denetleyenler diye, bir endstri ordusunun erleri ve avular olarak bler.77 Kapitalizmin balang noktas olan basit kooperasyonla birlikte, endstri ordusunun emir komuta zinciri oluuyor. Kapitalizm gelitike denetim emeini de gelitiriyor. Fabrika aamasnda denetim, eksiksiz bir sistem durumuna getiriliyor. Komutan olan kapitalist hari, tm iilerden oluan endstri ordusunun iinde, er ve avu ayrm bir sistem olarak yerletiriliyor. Fabrika aamasnn sonrasn yine Markstan okuyalm. Anonim irketlerin kuruluuna deinirken Marks, bunun sonularn yle anlatm: 1. retimin ve iletmelerin leinin muazzam genilemesi. Bu, tekil
76 77
K.Marks. Kapital. c.1, s. 331-332. K.Marks, Kapital, c.1, s.423-424.
56
sermayeler iin olanakszd... 2. ...Sermaye burada, zel sermayeden farkl olarak, dorudan toplumsal sermaye... biimini ve onun giriimleri de, zel giriimlerden farkl olarak, toplumsal giriimler biimini alr. Bu, kapitalist retimin kendi erevesi iinde zel mlkiyet olarak sermayenin kaldrlmasdr. 3. Fiilen alan kapitalistin, bakalarnn sermayesini yneten salt bir menejere, sermaye sahibinin ise salt bir sahibe dnmesi... Sermaye... artk fiili retim srecindeki ilevden tamamen kopuktur, bunun gibi, menejerin kiisinde bu ilev de sermaye sahipliinden kopuktur.78 Emperyalizm olgusunu ngren bu ok nemli szleriyle Marks, ayn zamanda unu demi oluyor ki, kapitalist, artk endstri komutan bile olmaktan kyor. zel sermaye toplumsal sermaye biimini almtr. Endstri ordusu yine kapitalizm iin alyor. Ama kapitalizm o kadar gereksiz olmu ki, bu alma, banda kapitalist olmadan yryor. Kapitalizm komutanl bile cretli olarak alan menejere brakyor. Her menejerin ii olmadn, yalnzca cretli emeki olarak alan menejerin ii olduunu, birazdan greceiz. Burada, Marksn, bir eilim olarak, menejerlerin iilemesini vurgulayan genel yaklamn aktaryoruz. Yani, Marks da, her menejer iidir gibi bir ey sylemiyor, yalnzca bu ynde bir eilimden szediyor. Bu eilimin bir sonucunu Marks yle aklam: Bylece kr... bakalarnn artk-emeine, retim aralarnn sermayeye dntrlmesinden, yani bunlarn fiili retici karsnda yabanclamasndan, bakasnn mal olarak, menejerden en alttaki gndeliki emekiye kadar retimde fiilen alan her bireyle ztlk iinde olmasndan doan salt bir el koyma olarak grnyor.79 retim aralar kapitalizmin mal olduu iin, srf bu nedenle, kapitalizm bakalarnn artk-emeine el koyuyor. Krn iyznn bu el koyma olduu artk grnyor: Burada aka sylendii gibi, bir sredir komutanl da stlenmi olan menejerden en alttaki gndeliki emekiye kadar tm endstri ordusu, yani, retim glerinin en nemli paras, retim aralarnn sermaye kimliiyle, yani retim ilikileriyle ztlk iindedir. ok aktr ki Marks, bir eilim olarak, menejeri, emek sermaye elikisinde, emek iinde, yani ii snf iinde gryor. Bir yandan onun endstri ordusunun erlerinden farkl zelliklerini belirtiyor ve bylece onun nasl bir ii olabileceini belirliyor. Ama te yandan, kapitalist retim srecinin denetiminin, sermaye sahipliinden kopma eiliminin, komnizmin habercisi olduunu sylyor:
78 79
K.Marks, Kapital, c.3, s.436. K.Marks, Kapital, c.3, s.437.
57
Anonim irketlerde ilev, sermaye sahipliinden tamamen kopuktur, dolaysyla emek de, retim aralar sahipliinden ve artk-emekten tamamen kopuktur. Kapitalist retimin sonul gelimesinin bu sonucu, sermayenin reticilerin mlkiyetin, ama artk bireysel reticilerin zel mlkiyeti olarak deil de, birleik reticilerin mlkiyeti olarak, dpedz toplumsal mlkiyet olarak yeniden geirilmesine (yani, komnizme E.E.) doru gerekli bir gei aamasdr. te yandan, anonim irket, retim srecinde hl kapitalist mlkiyetle bal kalan tm ilevlerin, salt birleik reticilerin ilevlerine, toplumsal ilevlere dntrlmesine doru bir geitir.80 Anonim irketlerde sermaye, retim aralarnn sahibidir ve artk-emee el koyar ama batan sona endstri ordusunun almas, sermaye sahipliinden artk tamamen kopuktur. Kapitalist retim sreci, yalnzca mlkiyet bayla kapitalizme baldr. Fiili retim ise tmyle ii snf tarafndan yaplmaktadr. Bu komnizmin habercisidir, komnizme giden yolda gerekli bir geitir! Marks, bir eilim olarak bunu vurguluyor. te Marksn genel yaklam budur.
ETL YANLAR Buraya kadar Marksn menejerler ve ustabalar konusuna genel yaklamn aktarmaya altk. Bunu yaparken konunun gerekli birok ayrntsna hi deinmedik. imdi bunlara bakalm. OLMAYAN MENEJERLER Marksn, bir eilim olarak, menejerleri ve ustabalar (artk bu ikisi iin genel olarak menejerlik szn kullanacaz) ii snf iinde grdn belirttik. yleyse menejer sfatn tayan herkesi ii mi sayacaz? Hayr. Marksn dediklerinden de zaten byle bir sonu kmyor. Emein burjuva toplumsal rgtlenmesi cretli emektir. Yukarda, Marksn szn ettii menejerlerin, cretli emeki olduunu aktardk. Bu ayn zamanda u demektir ki, yalnzca cretli emeki olan menejerler iidir. cretli emeki durumunda olmayan menejerler de yok mu? Var. Hem de ok. Bir kez, sahte menejerler var. Marks, anonim irketlerde bir sahtekarln gelitirildiini ta o zaman belirtiyor. Menejerlikle ilgisi olmayan kiilerin, irketlerin ynetim kurullarna; gerek menejerlerin stne getirildiini, hibir i yapmadan maa alarak bunlarn hissedarlar soyduunu sylyor.81 Bugn Trkiyede bu, btn emekli generaller iin neredeyse bir kuraldr.
80
K.Marks. Kapital. c.3, s.437. K.Marks, Kapital. c.3, s.389.
81
58
Yalnz Trkiyede deil, btn kapitalist lkelerde de uygulanmaktadr. Elbet bunlar ii sayacak deiliz. Sonra, kapitalizmde, emperyalizmde, endstri ordusunun kumandasn cretli emeki olan menejerlere brakma eilimi olduu gibi, bundan duyulan lesiye korku da vardr. Tepe menejerlerin irketlere hissedar yaplmas, igc deerinin ok stnde cret almas vb., ya da menejerlikle sahipliin ayn elde tutulmas sk rastlanan olgulardr. Nitekim, mlkiyetini savunma gdsyle burjuvazi, menejerlerin tepesini kendi snfyla btnletirmi, ortada bir blmn de en azndan kk burjuvalatrmtr. Byle menejerlerin ii saylmayaca aktr. Ama altta geni bir kesim vardr, bunlar cretli emekidir ve cretli emeki olan menejerler iidir. MENEJERLK CRET Menejerlik denen igcne ve menejerlerin cretine ilikin olarak Marks unlar sylyor: Kapitalist retim biimi ileri yle bir noktaya getirmitir ki, sermaye sahipliinden tamamen kopmu olan denetim ii her zaman hazr bulunabilir... ...Denetim iin cretler, bir yandan, aynen baka herhangi bir cret gibi, kalabalk bir endstriyel ve ticari menejerler snfnn (toplumsal snf anlamnda deil, kesim, gurup anlamnda - E.E.) gelimesiyle, belirli dzeyini ve belirli pazar fiyatn bulurken, te yandan, vasfl emek iin tm cretler gibi, zel yetitirilmi igcnn retim maliyetini azaltan genel gelimeyle birlikte giderek daha ok dt.82 Grld gibi, menejerler kalabalk bir kesim oluturunca, baka herhangi bir igc gibi onlarn igc de, belli bir pazar fiyat buluyor. te yandan vasfl emein her alanda bana gelen onlarn da bana geliyor. Genel gelimeyle, eitim vb. yaygnlatka, vasfl igcnn retim maliyeti, dolaysyla da cretleri dyor. cretli emeki olan menejerlerin cret durumunu Marks byle zetliyor. Peki bunlar nasl iidir? Bu soruyu, nce retici emek asndan yantlayalm. MENEJERLK VE RETC EMEK cretli emeki olan menejerler retici emeki midir? Bir kez, bu soru, sorudan da anlald gibi, ancak cretli emeki olan menejerler iin geerlidir. Menejer kk burjuvaysa, artk-deer yaratlmasna katks olsa da, bunu aynen geri ald iin, gerekte artk-deer yaratmas sz
82
K.Marks, Kapital c.3. s. 386, 389
59
konusu deildir. Menejer burjuvaysa, yalnzca kendi katksn deil, bakalarnn yaratt artk-deeri de fazlasyla geri ald iin, yine artk-deer yaratmas sz konusu deildir. Dolaysyla, bu durumlarda retici emek sorusu kalmaz. kincisi, retici olmayan bir alanda, rnein ticarette alan bir menejer, cretli emeki de olsa, alt alanda artk-deer yaratlmad iin, retici emeki olamaz. Bunlar aklda tutarak yanta geelim. Denetim ve menejerlik emeine ilikin olarak Marks yle diyor: Nerede, dorudan retim sreci, bamsz reticilerin, birbirinden yaltlanm emei biimini deil de, birleik bir toplumsal sre biimini alrsa, orada, denetim ve menejerlik emei doal olarak gereklidir. Ancak bunun ikili bir doas vardr. Bir yandan, ok bireyin bir arada katld her emek, srecin egdmn ve birliini salayacak emredici bir irade ve parasal operasyonlar iin deil, iyerinin bir btn olarak almas iin geerli, orkestra efininkine ok benzer ilevler gerektirir. Bu, her birleik retim biiminde yerine getirilmesi gereken retici bir itir. te yandan,... bu denetim ii, dorudan retici olarak emekiyle retim aralar sahibi arasnda ztla dayanan btn retim biimlerinde zorunlu olarak doar. Dolaysyla kleci sistemde doruk noktasna ular. Ama kapitalist retim biiminde de kanlmazdr, nk ondaki retim sreci, ayn zamanda kapitalistin, (iinin - E.E.) igcn tkettii bir sretir. Bir ztlktan, sermayenin emek zerindeki egemenliinden doan ve dolaysyla kapitalist retim biimi gibi, snf elikilerine dayanan tm retim biimlerinde bulunan denetim ve menejerlik emei, her birleik toplumsal emein bireylere zel grevleri olarak verdii retici ilevlerle, kapitalist sistem altnda da dorudan ve ayrlmazcasna baldr.83 Burada Marks, denetim ve menejerlik emeinin ikili doasn anlatyor. Emek sreci ok sayda insann katlmyla yrr dzeye gelmise, denetim ve menejerlik ii emek sreci asndan gerekli bir itir. Ama snf elikilerine dayanan smrc retim biimlerinde, gereklilik, yalnzca bundan kaynaklanmaz. Bu retim biimlerinde denetim ve menejerlik ayn zamanda egemen snfn smrsn srdrmesi iin de bir gerekliliktir. Denetim ve menejerlik iinin bu ikili doasn kapitalizmde de gryoruz. Ancak menejer, her iki adan da retici emekidir, nk kol emei harcamaya da emek srecine ve artk-deer retimine o da katk yapyor. Yani menejer, her iki adan da kollektif emekinin iindedir. Nitekim Marks, menejerin retici
83
K.Marks, Kapital, c.3, s.383-386.
60
olduunu ayrca da vurgulamtr: Bir kapitalist olarak kapitaliste igcnn kullanm deeri, onun fiili kullanm deerinde, belirli bir somut emein yani eirme emei, dokuma emei vb. yararllnda deildir.... Onu metada ilgilendiren, kendisinin dediinden daha ok deiim deeri olmasdr ve bu yzden de onun asndan emein kullanm deeri, cretler biiminde dediinden daha ok miktarda emek-zaman geri almaktr. Bu retici iilerin arasnda, metann retimine u ya da bu yoldan katk yapan, fiili operatrden (makinay ileten - E.E.) (kapitalistten farkl olarak) menejere ya da mhendise kadar herkes vardr.84 Buraya kadar sylenenlerle de bal olarak, menejer nasl iidir sorusunu imdi de baka bir adan yantlayalm. ZEL BR TR CRETL EMEK Hatrlarsak, yukarda Marks, menejerler iin, zel tr bir cretli emeki deyimini kullanyordu. Menejerlerin, endstri ordusunun subaylar, avular olduunu sylyordu. Bu temelde, bir nceki alt blmde, devlet memurlarna ilikin olarak belirttiklerimiz, menejerler iin de geerlidir. Hele ki menejerler hiyerarisinin yukarlarna doru ktka, ordu ve polis gibi kurumlarda alanlar iin dediklerimiz de geerli olmaya balar. Yani, cretli ii olan menejerler bile, ii aristokrasisi olmaya nesnel olarak bir yatknlk tarlar. te yandan, st kademeye doru ktka, nesnel konumlar gerei, toplumsal dzeyde son ana kadar ii aristokrasisi de deil, ou zaman burjuva gibi davranrlar. Burjuvazinin bu ynde srekli etkisi, moral basks altndadrlar. Ancak ii olan menejerler ne tr ii olurlarsa olsunlar, yine de Marksn, komnizmin habercisi olarak deerlendirdii bir olguyu; endstri ordusunun komutanlnn da artk iilerin eline gemekte oluunu vurgulamak gereklidir. Kapitalizm altnda, ii snfnn kendi rettii makinalar, ii snfnn karsna sermaye olarak, dman konumda kar. Bu nedenle, iilerin dzene ilk tepkileri makinalara ynelmitir. Aynen bunun gibi, kapitalizmin, ii snfn, endstri ordusu olarak rgtleyi biimi de, snfn karsna dmanca bir konumda kar. Bunun tepkisini de menejerler toplar. i snf asndan burjuva kuyrukuluu ihanetse, yn kuyrukuluu da en azndan ie yaramaz bir harekettir. i snfnn bilimsel bilgiye, geree ve doruya ihtiyac vardr. Menejerin de snfsal yerini doru olarak renmek durumundadr. Sovyetler Birlii grevini menejerler konusunda da yapmamtr.
84
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1. s.156-157
61
TTREK BR BLMSELLK RNE Milyonerler ve Menejerler diye, S.Menikovun yazd bir Sovyet kitab var. Kitap verisel adan olduka zengin. Belli ki yazar iyi bir aratrmac. Ancak Marksizm, Leninin lmnden sonra, Sovyetlerde herhalde anlalamam! Byle ortac, byle korkak bir bilimsel yaklam grlmemitir. Menejerler hakknda koca kitap yazlyor, ama iine yalnzca tepe menejerler hakknda ve yzde yz doru olduu sanlan deerlendirmeler katlyor. Byle bir yaklamla, yzde yz doru sanlan deerlendirmelerin bile bazlar doru olmad gibi, Marksn oktan yazd birok doru da eksik braklyor. Sorun karrsa nasl zeceklerini bilmedikleri nkleer santrallar korkusuzca kullanp, ondan sonra bilimsel aratrmada bylesine korkak davranmak, en azndan ciddi bir tutarszlktr. Sovyetler Birlii, bu titrek bilimsel yaklam yznden, bugn inanszlktan kvranmakta, kendini en gl silahlardan kendi eliyle yoksun brakrken, her alanda burjuvaziyle ortaklk aramaktadr. imdi kafa kol emeine, bu alanda alanlarn konumuna bakacaz.
3.4 KAFA VE KOL EME

Bundan nce, kollektif emekiyi ele alrken, Marksn konuya ilikin szlerini aktarmtk. Orada Marks, kafa ve kol emeinin (Bu emek, emek-sermaye derkenki anlamda deil, herhangi bir i anlamndadr) yollarnn ayrldn ve lmcl dmanlar olduklarn sylyordu. Buradaki dmanlk ne anlama geliyor? Bu szlerle Marks kol ve kafa ii yapan iileri de birbirine dman m sayyordu? 0 zaman ii snfnn kapsamna ya biri, ya tekisi mi girecek? Gerekte, bu sorularn, somut baz alanlara ilikin yantlarn daha nce grdk: Devlet memurlarna, menejerlere ilikin sylediklerimiz buna rnektir. Ancak yine de, bu sorular daha genel dzeyde yantlamak iin, konuya ksaca deinmek gerekiyor. DMANLIK NEDEN? lkel toplumda, retim gleri ok geri bir gelime dzeyindeydi. htiyalarn karlamak iin hemen hemen tm toplum retime katlyordu ve retilen ancak yetiyordu. retim gleri gelitike, toplumun ihtiyalar iin yeterli rn, tm toplum retime katlmadan da retilebilir duruma geldi. Baka bir deyile, ortaya bir artk-rn kmaya balad. Tarihte bu, smr ilikilerinin, snfl toplumun, devletin, ordunun ve btn bunlarla bal olarak, kadnn ezilmesinin, kafa kol emei arasndaki ayrmn da temelidir. Bazlar kol emeiyle retim yaparken, bazlar kafa emeiyle ynetmeye, sanatla, aratrmayla vb. ilgilenmeye baladlar.
62
Kr-kent ayrm, kafa-kol emei ayrmnn ilk belirgin yansmasdr. Kentler ynetim ve kltr merkezleri olarak geliirken, krlar bunun tam tersi uta yer almlar, yalnzca retim yapmlardr. nceleri kol emei retimle, kafa emei retim d alanlarla ilgiliydi. Ancak zamanla, bu iblm, retim srecinin kendi iinde de ba gsterdi, kol ve kafa emei ayrm retim srecinde de belirdi. Bu adan en ok ve en hzl yol alan, hatta birok alanda bunu balatan kapitalizmdir. Toplumda iblm nceden de vard, ama iyerine iblmn ilk kez o getirdi. Kafa-kol emei ayrm iyerinin iine girdi. Bylece, kafa emeiyle retime katlma kavram yerleti. Makinal retime ilk kez kapitalizm geti. Zaten makina, kafa emeinin temsilcisi olarak retim srecinde belirdi. Ayrca kapitalizm geneliyle iblmn hzla derinletirdi. Fazla ayrntsna girmeden kapitalizmde ulalan duruma yle bir bakalm. Kafa emei ne gibi ilevler yerine getiriyor? Bunun rneklerini nce grmtk, imdi daha genel deinelim. Smrc snfn, retim alan dndaki ynetim ileri, byk arlyla, kafa emeine dayanyor. Bunlarn bazlar, devlet erevesi iinde, bazlar dnda kalyor. Yine dorudan retim alannn dnda kalan ve Marksn evrensel emek olarak niteledii85 bilimsel aratrmalarn baz sonular, nceleri teknoloji kanalyla (neden nceleri dediimize ileride deineceiz) retime yanstlyor. Nasl yanstlyor? inin daha ok artk-deer retmesini, yani daha ok smrlmesini salayan rgtlenmeler ve makina bulular, retim teknolojileri biiminde. Baka bir deyile, sermaye biiminde! Bilim de bylece giderek daha geni bir parasyla karmza sermaye biiminde kmaya balyor. Nitekim Marks, baz bilimsel bulularn daha 19. yzylda sermayeyle olan ban yle dile getirmi: 1830dan beri, ii snfnn ayaklanmalarna kar, salt sermayeye silah salamak iin yaplm bulularn olduka geni bir tarihini yazmak olanakldr.86 Kapitalizmde ii makinay kullanmaz, sermaye olarak makina, iiyi kullanr. Marks bunu da yle anlatm: Tamamen biimsel iliki asndan bile,... retim aralar, emein maddi koullar,... emekiye baml grnmez, emeki onlara baml grnr. O onlar kullanmaz, onlar onu kullanr. Sermaye emei altrr. 87
85
86
K.Marks, Kapital, c.3, s.I04 K. Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.390. 87 K. Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s. 390.
63
Sermayenin emei altrma srecinde, yani retim alannda ynetim de, byk arlyla kafa emeiyle baldr. Bylece kapitalizmde, makinalar vb. retim aralar, rgtsel biimler, bilim ve hatta doa gleri, hepsi sermaye gleri olarak emein karsna kyor: .. Toplumsal olarak gelimi emein biimleri kooperasyon, manifaktr (...), fabrika (...) sermayenin gelime biimleri olarak grnr. Dolaysyla, emein, toplumsal emein bu biimlerine dayanan retici gleri bunun sonucunda bilim ve doa gleri de sermayenin retici gleri gibi grnr. ...Doa gleri ve bilim,... emekilerin karsna sermayenin gleri olarak karlar. Bunlar, birey olarak emekinin hnerinden ve bilgisinden ayrdrlar ve kken olarak onlar da emek rn olduklar halde emek srecine nerede girerlerse, sermayenin kapsamnda grnrler. Makinadan yararlanan kapitalistin bunu anlamas gerekmez... Ama makinada somutlaan bilim, emekiler asndan sermaye olarak grlr. Ve gerekte... toplumsal emee dayal bu uygulamalar... yalnzca emein smr aralar olarak grnrler..88 Marksn anlatm ok aktr. Kafa emeinin sonular retim srecinde sermaye olarak, onun smr aralar olarak iinin karsna kyor. Ayn olgu, toplum apnda da smr ilikilerinin, devletin vb. simgesi olarak beliriyor. Bir gvdede nasl kafa kola emir verir, onu ynetirse, sermaye de ekonomik, toplumsal ve siyasal alanlarda kafa emeine byle bir ilev grdryor. Kafa ve kol emei arasndaki dmanln temeli ksaca ve kabaca budur. Bu anlatlanlardan da anlalyor ki lmcl dmanlk, kafa ve kol iileri arasnda deil, bildiimiz, klasik iki u, yani emek-sermaye arasndadr. Nasl iiyle makina arasnda deil, makinay smr iin kullanan kapitalizm arasnda dmanlk varsa, geneliyle kol-kafa emei iin de ayns geerlidir. HANG AIDAN SORUN VAR? Kapitalizmin kol ve kafa emei arasndaki iblmn byle derinletirmesi, snflarn bileimini de kukusuz etkiler. Snflarn dedik, nk bu iblm burjuvazinin, kk burjuvazinin iinde de yansr. rnein, birok Sovyet kitabnn evirip evirip bir yere koyamad aydnlar, gerekte bu iblmnn var olan snflar iinde yansmasnn dikey toplamndan baka bir ey deildir. Burjuva aydn, kk burjuva aydn ve ii snf aydn vardr. Geneliyle aydnlar konumuzun dndadr. Ama u konumuz asndan nemli ki, ii snfnn da bileimi etkilenmektedir.
88
K. Marks, Artk-Deer Teorileri: c.1, s.390, 391.
64
i snfnn da aydn vardr. Herhangi bir iblm, farkl i paralarnn farkl insanlara dmesi demektir. Kafa kol emei arasndaki ayrma da ii snf iinde kiminin kafa, kiminin kol ii yapmas demektir. i olup olmama yaplan iin ieriiyle ilgili bir konu deildir. En balarda tanm da verdik. Bu tanmda toplumsal retim sisteminde tutulan yer ana ltt. Dolaysyla ii yalnzca kollaryla, p olarak da, yalnzca kafasyla matematiki olarak da alabilir. Yeter ki retim arac sahibi olmasn, cretli emeki olarak alsn ve toplumsal zenginlikten igcn satarak pay alsn. Kapitalist sistemde bu koullarda yer tutan herkes, yapt iin ierii ne olursa olsun iidir. Nitekim kafa iisinin de ii olduunu Marks u szlerle anlatm: Gerekten de, u, kapitalist retim biiminin karakteristik zelliidir: O, eitli emek trlerini, dolaysyla kafa ve kol emeini ya da birinin ya da tekinin ar bast emek trlerini birbirinden ayrr ve farkl insanlar arasnda datr. Ama bu, maddi rnn bu insanlarn ortak rn... olmasn engellemedii gibi, te yandan, bu insanlarn her birinin sermayeyle, cretli-emeki ya da en stn anlamyla retici emeki ilikisini de engellemez ya da deitirmez...89 Marks burada retim alannda alan kafa iilerinden sz ediyor. Ayn mantk, teki alanlarda alanlar iin de geerlidir. i olup olmamay belirleyen, yaplan iin ierii deil, iinde bulunulan ilikinin nitelii olduuna gre, ister mhendis, mimar, ister tercman, aratrmac vb. olsun, sermayeemek ilikisinin emek kutbunda yer alan herkes iidir. Burada hibir sorun yoktur. Ancak kafa ve kol emei arasndaki ayrm, toplumsal gelime ve onun nderi olan ii snf asndan zlmesi gereken bir sorundur. Bunun zerinde ksaca duralm. Komnizm snfsz, devletsiz, siyasetsiz bir toplumdur. Bunun olabilmesi tm bireylerin ynetebilir dzeye gelmesiyle, bu yoldan toplumun ynetilme ihtiyacnn son bulmasyla baldr. te yandan, komnizm bilimsel bir toplumdur. Komnizmde bilimin uygulamas tm bireylerin gnlk yaamna kadar inmek, bilim, toplumsal ve bireysel bilin olmak durumundadr. Btn bunlar, kafa kol emei arasndaki ayrmn kalkmasn, insanln ulat en yksek gelime dzeyinin birer btn olarak her bir bireyde yansmasn gerektirir. Kapitalizm, bu gereklilii karlamann hem nne engeller karr, hem nesnel temelini der, hatta ilk admlarn atmaya balar. Bunu anlatabilmek iin kapitalizmde bilimin, makinal retimin yerine ve ilevine bir gz atalm.
89
K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1 s.411-412.
65
MODERN ENDSTR VE BLM Yukarda bilimin sonular nceleri teknoloji kanalyla retime yanstlyor dedik. Sonralar ne oluyor? Marksn dedii gibi, modern endstri,.. bilimi, emekten ayr bir retim gcne dntrr ve onu da sermayenin hizmetine sokar.90 Burada Marksn emekten ayr demesi, bilime yaplan harcamalarn, ii cretlerinin oluturduu deiken sermayeden ayr bir kalem olduunu anlatyor. Marks, kapitalizmin bilimi giderek bir retim gcne dntrdn sylyor. Bu ne demektir? Kapitalizmin makinal retime gemesiyle, yani fabrika aamasna girmesiyle, teknoloji denen yeni bir bilim dal dodu. Marks bunu yle anlatm: (Modern endstrinin - E.E.) izledii ilke, her sreci, onu oluturan hareketleri insan elinin yapabilme olasln hi dikkate almadan, onun bilekeni olan hareketlere indirgeme ilkesi, yeni modern teknoloji bilimini yaratt. eitli, grnte birbiriyle bal olmayan ve artc endstriyel sreler, bylece, belli yararl sonulara ulamak iin, doal bilimin bilinli ve sistematik uygulamasna dnm oldu.91 Bilimin, retim gcne dnme sreci byle balad. Bu aamada, bir yandan geneliyle bilimsel aratrma srerken, te yandan teknoloji bilimi, baz bilimsel sonular endstriye uyguluyor, bilimle endstri arasnda bir kanal oluyordu. Giderek tm bilimsel aratrmann endstriyle dorudan balar geliti. Bunun anlamn somut olarak yle anlatabiliriz. nceleri bilim, olgularn, srelerin nedenlerin buluyordu. Teknoloji, bu bulgulardan, nasl yaplr sorusunun yantlarn alp uyguluyordu. Giderek, nedenler ile nasllar birbirinden ayrlmaz duruma gelmeye balad. Nasl uygularken sorun kyor, annda neden sorusunu soruyorsun ve annda yantn bulup yeniden nasla yanstyorsun. Bunun gibi, artk nedenleri sorarken daha batan nasllarn ihtiyalarn dikkate alyorsun. Bylece bilim, bir retim gcne dnyor, retimde dorudan ve aktif bir rol oynamaya balyor. KAPTALZM SORUNU ZEBLR M? Buraya kadar anlatlanlardan, modern endstrinin retimi nasl giderek artan lde bilimselletirdiini grdk. imdi de bunun elikili toplumsal ileyi ve etkilerine ilikin olarak Marks'n dediklerine bakalm: Modern endstri, bir srecin varolan biimini asla sonul olarak grmez ve ele almaz. Dolaysyla, bu endstrinin teknik temeli devrimcidir,
90 91
K.Marks. Kapital. c.1. s. 361. K.Marks, Kapital, c.1, s.486.
66
oysa nceki tm retim biimleri znde tutucuydu. O, makina, kimyasal sreler ve baka yntemler yoluyla, yalnzca retimin teknik temelinde deil, emekinin ilevlerinde ve emek srecinin toplumsal bileimlerinde de srekli deiiklikler getirir. Bylece ayn zamanda, toplumdaki iblmn de devrimciletirir ve durmadan, ynla sermayeyi ve alan retimin bir dalndan bir bakasna gnderir. Ama eer modern endstri, doas nedeniyle emek eitliliini, ilev akkanln, emekinin evrensel hareketliliini gerektiriyorsa, te yandan da kapitalist biimiyle, eski iblmnn kemiklemi ayrntlarn yeniden retir. Modern endstrinin teknik gereklilikleriyle, onun kapitalist biiminin toplumsal karakteri arasndaki bu mutlak elikinin, emekinin durumundaki her trl sabitlii ve gvenlii nasl kaldrdn, emekiyi nasl, emek aletlerini geri alarak geim aralarn elinden kapmakla ve ayrnt-ilevini durdurarak onu gereksiz klmakla tehdit ettiini grdk. Bu ztln, o gudubetin, nasl fkesini, her zaman sermayenin emrinde olabilsin diye sefalet iinde tutulan endstri yedek ordusunun yaratlmasyla, durmadan ii snf iinden insan kurban edilmesiyle, igcnn en pervaszca harcanmasyla ve her ekonomik gelimeyi toplumsal bir afete dntren toplumsal bir anarinin neden olduu ykmla kardn da grdk. Bu olumsuz yandr. Ama eer bir yandan, bugn i eitlilii kendini olaanst gt bir doa yasas gibi ve her noktada direnle karlaan bir doa yasasnn krcesine ykc hareketiyle dayatyorsa, modern endstri, te yandan, afetleri yoluyla, i eitliliini, dolaysyla emekinin eitli iler iin uygunluunu, dolaysyla onun eitli yeteneklerinin olabilen en byk lde gelimesini retimin temel bir yasas olarak kabullenme gerekliliini dayatr. retim biimini bu yasann normal ilemesi iin uyarlamak toplum iin bir lm-kalm sorunu olur. Gerekten, modern endstri, lm cezasyla toplumu, bugnn, tek ve ayn vr zvr ilevi yaam boyu yinelemekten sakatlanm ve bylece salt bir insan parasna indirgenmi ayrnt-iisinin yerine, eitli emeklere uygun, retimin her deiimini yzlemeye hazr ve yerine getirdii toplumsal ilevler, kendi doal ve edinilmi glerine zgr gelime ufku aan birer biimden baka birey olmayan, tam gelimi bireyi geirmeye zorlar.92 (Anlay kolayl asndan, fikirleri tasniflemek iin paragraflara biz bldk - E.E.) Marks, modern endstrinin teknik gereklilikleriyle onun tad kapitalist damga arasndaki elikinin hem olumsuz, hem olumlu sonularn ok gzel anlatm. Bunlardan da kyor ki, her ekonomik ilerlemeyi toplumsal bir afete dntren kapitalizm, bir kr d iinde, yine de kafa kol emei ayrmnn kalkmas iin gerekli nesnel temeli dyor. Hatta bu ayrm bir yandan yeniden retirken, te yandan gndemden kaldrmaya doru gidiyor. Ancak yine anlatlanlardan kyor ki, bu sorun kapitalizmin elikili doas
92
K.Marks, Kapital. c.1, s.487-488
67
iinde tam zlemez. Kafa kol emei arasndaki lmcl dmanlk, devrimle sermayenin egemenlii ldrlmedike tam giderilemez. lmcl dmanlk giderildikten sonra hl arta kalan farkllklar ise, komnizmin, zaten en nemli ilevi kapitalizmin artklarn temizlemek olan, birinci aamasnn gndemindedir. Tarihin bu gidiine bizin imdiden yapabileceimiz katk, kafa iisini ii saymayarak kol ve kafa iisini birbirinden koparan grleri sergilemek, bylece kol ve kafa iilerinin ii rgtlerinde birliini pekitirmek, birbirlerinden renmelerini, birbirlerini tamamlamalarn kolaylatrmaktr. iler aydnlansn, aydnlar iilesin belgisi bunu anlatmaktadr.
3.7. AKTF ORDUSU - SON BR NOKTA VE ZET

i snfnn kapsamn ele alrken, buraya kadar, Marksn ii aktif ordusu dedii, ite alan iilerin eitli kesimlerini tasnifleyerek kabaca sralamaya altk. Bir sonraki blmde ii yedek ordusunun, ii ailelerinin konumuna bakacaz. Buna gemeden ii aktif ordusu hakknda son bir noktaya deinmek ve bir zet yapmak istiyoruz. Deinmek istediimiz, evde alan iilerin durumudur. Trkiyede olduka yaygn olan ve alan deitirerek, giderek de yaylan evde alma, uzun sre yar - feodallie, feodal kalntya rnek getirildi. Bu nedenle, bu konuyu bir cmleyle gemeyip zerinde ksaca durmak istedik. Eskiden evde alma (domestik endstri), doal kyl ekonomisiyle, zanaatkarlkla, iftilikle vb. balyd. Kapitalizm gelitike bu durumu deitirdi, evleri de atlyelerin, fabrikalarn birer d departman, blm durumuna soktu. Bunu Marks yle anlatm: (Fabrika sisteminin gelimesiyle - E.E.)... Kollektif emekinin kapsamnda radikal bir deime olur, birbiriyle balantl olarak alan insanlar deiir. Manifaktr dneminin (yani henz makinal retimin yaplmad dnemin E.E.) tersine, iblm artk olabildii yerde, kadnlarn, tek szle, ... ucuz emein altrlmasna dayandrlr. Durum yalnzca, makina kullansn ya da kullanmasn, tm byk lekli retimde deil, ayn zamanda, ister alanlarn evlerinde, ister kk atlyelerde yrtlsn, domestik endstri denen alanda da byledir. Bu modern domestik endstri denen alann, eski moda... domestik endstriyle adndan baka hibir ortak yan yoktur. O eski moda endstri artk fabrikann, manifaktrn ya da deponun d bir departmanna dntrlmtr. Sermaye, byk ynlarla bir noktaya toplad ve dorudan kumanda ettii, fabrikada alanlarn, manifaktr iileri ve el sanatkarlarnn yan sra, bir baka orduyu daha grnmez ipliklerle harekete geirir: Domestik endstride alan, byk kasabalarda yaayan
68
ve lkenin tm yzeyine de dalm olan iiler.93 Marks, bundan sonra, ngilterede, evlerde dantel ve hasr ren iilerin, akl almaz derecede kt koullarn anlatyor. Ancak, diyor, kapitalistler aras pazar kavgasnda, bu koullar daha da ktletirerek mal ucuzlatmann olanakszlndan, buralara bile makina girmeye balad. Domestik endstrinin terzilik, apkaclk, ayakkabclk gibi eitli dallarn birden etkileyen ve ayn zamanda tek bana kullanlabilen bir makina olarak da diki makinasn rnek veriyor.94 Engelsin Konut Sorununda, Leninin Rusyada Kapitalizmin Gelimesinde sylediklerinden de daha birok rnek getirilebilir Aynen ii konumunda olup, sermaye iin evde retim yapanlar da ii snfnn ayrlmaz parasdr. stelik bunlar, evde retim yaparak, kapitalistin yklenmesi gereken baz harcamalar da, kendileri yklenmi olurlar. Aldklar dk cret dzeyiyle, geinebilecek kadar paray bir araya getirebilmek iin, gece gndz, oluk ocuk alrlar. Bunlardan retici alanlarda alanlar, Marksn da vurgulad gibi, kocaman bir artk-deer retirler. Yani evde alan iilerin byk blm yalnzca ii de deil, retici emekidirler. Ev iilerinin de ii snfnn paras olduunu vurguladktan sonra, imdi ksa bir zet yapabiliriz. i snfnn, retici emeki olan ve olmayan kesimleri vardr. retici emeki olanlar, artk-deer yaratan alanlarda alanlardr. Bu alanlar, imalat, madencilik (ta ocakl dahil), ulam, haberleme, enerji, eitim, sanat, bilim, yaynclk, elence, otel-lokanta gibi, mal ve hizmet reten eitli alanlardr. Bu alanlarda alanlarn tm, kollektif olarak artk-deer retir, kollektif emekiyi olutururlar. Kollektif emekinin iine, kol-kafa emei ayrm yapmadan, ii konumunda olan ve dolaysyla artk-deer retimine katk yapan mhendisler, aratrmaclar, menejerler vb. (hepsi deil, yalnzca artkdeer retenler) de girer. te yandan, iyeri ayrm yapmadan, evde ya da fabrikada alanlar da girer. Yeter ki ii konumunda olsunlar, kendileri igc deerinin karl bir cret alsnlar, sermaye iin artk-deer yaratsnlar. retici emeki olmayan iiler, artk-deer yaratmayan, ya da artk-deer yaratsa bile, kapitalist sistemin sistem olarak baz gerekliliklerini karlayan, baz ekonomik, toplumsal bozukluklarn tamir eden alanlarda alan iilerdir. Artkdeer yaratmayan alanlar, ticaret, muhasebe, bankaclk, sigortaclk, reklamclk, sekreterlik gibi alanlardr. Bunlara, bir de, igcnn, sermayeyle deil, gelirle deitirildii hizmet dallar katlr. Kapitalist sistemin sistem olarak gerekliliklerini karlayan, ya da bozukluklarn gideren alanlar ise para basma, tamir (dzenli bakm deil), depolama, soutma, ambalajlama, salk, hukuk, devlet memurluu gibi alanlardr. Bu alanlarda alan iiler retici emeki deildirler ama bu onlarn ii
93 94
K.Marks, Kapital, c.1, s.461. K.Marks, Kapital, c.1, s.471-474
69
snf iinde olmadklar anlamna gelmez. Kafa-kol emei, evde iyerinde alma ayrm yapmadan, bunlarn hepsi, ii snfnn retici olmayan kesimidirler. Bu kesimi de kendi iinde ikiye ayrmak olanakldr. Biri, igcn sermayeyle deien, tekisi, igcn zel gelirle ya da kamu geliriyle deien iilerdir. Bu iilerin hepsi, kapitalist emek rgtlenmesi ya da yeniden retim srecinin iindedir ve smrlmektedir. Dolaysyla bunlarn hepsi iidir. Ancak, retici olan, olmayan tm iiler arasnda, ii snfnn en tipik zelliklerini tamak, sermayeyle emek arasndaki lmcl dmanl en canl ve ak olarak yaamak asndan bir sralama yapacak olursak, retici iileri en baa, retici olmayp igcn sermayeyle deitiren iileri ikinci sraya, yine retici olmayp ama igcn kamu geliriyle deien iileri nc sraya, igcn zel gelirle deienleri ise en sona koymak gereklidir. Byle bir sralama yaplabilir ve yaplmaldr. i snf iinde daha baka tasniflemeler de yaplabilir. Yeter ki, btn bu kesimlerin ii snfnn kopmaz ayrlmaz paras olduu unutulmasn. imdi ii snfnn, aktif ordusunun dnda kalan isizler, emekliler, ii aileleri gibi kesimlerin konumuna geelim.
3.8. YEDEK ORDUSU

sizler de mi ii snf iinde? Devasa ii ordusunun sonu bir trl gelmiyor. Evet, isizler de ii snf iindedir. i snf nedir? balkl blmde snf tanm vermitik. Buna gre, ana ltn toplumsal retim sisteminde tutulan yer olduunu sylemitik. Bu ana ltn de, ayr lt olduunu belirtmitik. Kapitalizmde bu lt yleydi: retim arac sahibi olup olmamak, emein burjuva rgtlenmesi olan cretli emek iinde yer alp almamak, toplumsal zenginlikten hangi konumdan ne kadar pay almak. ncelikle unu belirtelim ki, toplumsal retim sisteminde tutulan yer, ille de fiilen retimin iinde tutulan yer anlamna gelmez. retim sisteminin arklar dnerken, retime katlarak ya da katlmayarak, sistem asndan geneliyle ne gibi bir ilev grldn anlatr. Yani bundan hareketle, isiz retim yapmyor, o zaman toplumsal retim sisteminde yer tutuyor mu diye bir soru sormak doru olmaz. Dolaysyla dorudan teki lte geelim. sizler asndan bunlara bakalm. Aktr ki, isiz, retim arac sahibi deildir. Yine aktr ki, toplumsal zenginlikten, deil smrc konumdan oka bir pay almak, hi pay alamamaktadr. Bunlarda sorun yok. siz, cretli emek rgtlenmesi iinde midir? Yantlanmas gereken asl soru budur. Marks isizlik denen olgunun ortaya k nedenlerini yle anlatm: Toplam sermayenin bymesiyle, onun deiken paras... da artar, ama bu art, srekli azalan bir orantda olur... Daha fazla sayda emekiyi emmek, ya da hatta, eski sermayenin srekli dnmn hesaba
70
katarak, halihazrda ilev grenleri alyor tutmak iin ihtiya duyulan, yalnzca toplam sermayenin daha hzl, srekli artan lde hzl birikimi deildir... Gerekte kapitalist birikimin kendisi... greceli olarak isiz braklm bir emeki nfus retir. Yani, sermayenin kendi genilemesinin ortalama ihtiyalar iin yeterli olandan daha byk boyutta bir nfus ve dolaysyla bir artk-nfus retir. (...) ... Dolaysyla emeki nfus, kendi rettii sermaye birikimiyle birlikte, kendisini greceli olarak gereksiz klan aralar da retir, greceli bir artk nfusa dnr. Ve o, bunu, her zaman artan lde yapar. Bu, kapitalist retim biimine zg bir nfus yasasdr. Gerekte her zgl tarihsel retim biiminin, yalnzca kendi snrlar iinde, tarihsel olarak, geerli olan zgl nfus yasalar vardr. Soyut bir nfus yasas ancak bitkiler ve hayvanlar iin, o da ancak insanlar onlara karmadklar lde, vardr. Ama eer emeki artk-nfus birikimin ya da, kapitalist bir temelde zenginliin gelimesinin zorunlu bir sonucuysa, bu artk-nfus, ayni zamanda kapitalist birikimin kaldrac, kapitalist retim biiminin bir varolu koulu olur. Sanki sermaye kendi cebinden onu beslemiesine, olduka mutlak olarak sermayeye ait olan, atlabilir bir endstri yedek ordusu oluturur. Efektif nfus artnn snrlarndan bamsz olarak, sermayenin kendi genilemesinin deien ihtiyalar iin her zaman smrlmeye hazr bir yn insan malzemesi yaratr.95 Burada Marks, unlar vurguluyor: Sermayenin kendi genilemesi, bu genilemeye greceli olarak gereksiz bir artk-nfus retir. Dolaysyla emeki nfusun bir blm artk-nfusa dnr. Bu kapitalist retim biiminin nfus yasasdr. Nfus artndan bamsz olan bu artk-nfus, kapitalist gelimenin zorunlu sonucu ve varolu kouludur. Endstri yedek ordusu adeta sermayeye aittir. Onun elinin altnda, her zaman smrlmeye hazr insan malzemesi oluturur. Buradan reniyoruz ki, isizler, kapitalizmin kendisinin rgtledii bir endstri yedek ordusudur. Peki, bu rgtlenmenin cretli emekle bir ilikisi var mdr? Birbiriyle bal iki adan da vardr. gc arz ve talebi de, cret dzeyi de, endstri yedek ordusunun varlyla kopmazcasna baldr: i snfnn alan kesiminin ar almas, yedeklerin saflarn kabartr. te yandan, yedeklerin, kendi rekabetiyle alan kesime yapt basn ne kadar bykse, bu, alanlar ar almaya ve sermayenin dikte ettiklerine boyun emeye o kadar ok zorlar. i snfnn bir kesiminin ar almasyla teki kesiminin zorunlu isiz-gszle mahkum edilmesi ve bunun tersi, hem bireysel kapitalistleri zenginletirmenin arac olur, hem de ayn zamanda, endstri yedek
95
K.Marks. Kapital. c.1, s.631-632.
71
ordusunun, toplumsal birikimin ilerlemesine denk den bir lekte retilmesini hzlandrr. Endstri yedek ordusu, durgunluk ve ortalama refah dnemlerinde aktif emek ordusunun zerine ker, fazla retim ve ani patlama dnemlerinde ise iddial deildir. Bylece, grece artk-nfus, emek arz ve talebi yasasnn, etrafnda dnd eksendir. Yasann iledii alan, smr faaliyetine ve sermayenin egemenliine tamamen uygun bir ereveye snrlar.96 Grld gibi, endstri yedek ordusu emek arz ve talebi yasasnn eksenidir. Bu yasann insafsz ileyiine kar kapitalizm altnda tek nlemi Marks yle belirtmi: ...Emekiler,... kapitalist retimin bu doal yasasnn, kendi snflarna olan ykc etkilerini zayflatmak iin, sendikalar vb. araclyla, alanlarla isizler arasnda dzenli ibirlii rgtlemeye kalktklar anda, sermaye ve onun dalkavuu olan siyasal ekonomi, ebedi ve kutsal arz ve talep yasas ineniyor diye barmaya balar. alanlarla isizlerin her beraberlii, bu yasann ahenkli ileyiini bozar.97 Burada, Marksn deindii bu ok nemli konu zerinde durmayacaz. Ama bu can alc konu ele ve dikkate alnmal, sendikalar isizleri de kapsamaldr. te yandan, cret dzeyi de endstri yedek ordusunun varlyla kopmazcasna baldr: ...cretlerin genel hareketleri, tamamen, endstri yedek ordusunun genilemesi ve daralmasyla dzenlenir...98 Buraya kadar anlatlanlardan yeterince kyor ki, endstri yedek ordusu, cretli emek rgtlenmesiyle yalnzca ilikili deil, onun parasdr. Zaten emein sermayeye bamll iin ille de bir ie girmi alyor olmas hi gerekmez. Gerekte, emeki daha kendini sermayeye satmadan sermayeye aittir.99 Endstri yedek ordusu, cretli emek rgtlenmesinin paras olduu iindir ki, Marks da, isizleri, ii snfnn iinde ele almaktadr: i snfnn bir kesiminin ar almasyla, teki kesiminin zorunlu isiz gszle mahkum edilmesi...100 (ab)
96 97
K.Marks, Kapital, c.1, s.636, 639. K. Marks, Kapital, c.1, s.640. 98 K. Marks, Kapital, c.1, s.637. 99 K.Marks, Kapital, c.1, s.637. 100 K.Marks, Kapital, c.1, s.636.
72
sizler, ii snfnn teki kesimi olarak geiyor. Yine bir baka rnek: ...i snf, aktif ve yedek iki orduya blnmtr...101 iler ve isizler, ayn snfn iki ordusu olarak geiyor. Bir baka rnek: ...i snf, yani toplam igc...102 gc, yalnzca bir ite alann sahip olduu bir meta deildir. Alcs olsa da olmasa da, pazarda satlk olarak bulunabilir. Marks, igcn satla karm herkesi, alc bulup alsa da, alc bulamayp almasa da, ii snf iinde addediyor. Peki, isizlerin hepsi mi ii snf iindedir? TM SZLER M? Greceli artk-nfus ya da endstri yedek ordusunun, kategorisi ve bir de en dibe km kesimi vardr. Birincisi, yzer-gezer isizlerdir. iler, srekli iten karlr, ie alnr. Bu arada, sermaye, yeni, gen iiler arar, iilerin kimisi kendi bildii ikolunda i bulamaz, kimisi tkenmitir artk alamaz, vb. e alnanlarn says mutlak olarak artar, ama, retim artna gre oran giderek azalr. Yani srekli aknt vardr ve bir kesim ii, i arayyla bir sre bu akntda yzdkten sonra, dere kenarna frlatlr. kincisi, gizli isizlerdir. zellikle tarmda, kapitalizmin gelimesiyle, ehre g etme noktasna gelmi koca bir yn, tarm alannda gizli isiz olarak yer alr. Marks, bu nedenle, tarmsal emeki, cretlerin en dne alr ve bir aya, her zaman, zaten sefaletin batanda durur diyor.103 Bunlarn isizlii, ancak g kanallar aldnda, ynsal g etmeleriyle anlalr, aa kar. ncs, srekli i deitiren, dzenli bir ite almayanlarn oluturduu isizler kesimidir. Bunlar, aslnda aktif ordunun atl yeleridir. Atl kaldklar srada atl isizleri olutururlar. En kt koullarda, sefalet iinde yarayan kesime gelince. Bunlarn ou serseriler, hrszlar vb. tehlikeli kesimlerdir. Bu kesimi Marks e ayrm. Biri alabilecek durumda olanlar. kincisi endstri yedek ordusunun adaylar olan kimsesiz ocuklar. ncs, ya, sakatlk, uyumsuzluk vb. nedenlerle alamayacak durumda olanlar. Sefalet iinde yaayan bu kesim iin, Marks yle diyor:
101 102
K.Marks, Kapital, c,1, s.637. K.Marks, Kapital, c.1, s.638. 103 K.Marks, Kapital, c.1, s.642
73
Sefalet, aktif emek ordusunun hastanesi ve endstri yedek ordusunun l arldr. Onun retimi, endstri yedek ordusunun retimi iindedir, gereklilii de yle. Artk-nfus yan sra sefalet, kapitalist retimin ve zenginliin kapitalist gelimesinin bir kouludur. Kapitalist retimin vr zvr masraflar arasna girer, ama sermaye bunlarn ounluunu, kendi omuzlarndan ii snfnn ve alt orta snfn omuzlarna nasl atacan bilir.104 Emeklilik, isizlik vb. sigortalar, gelir destei denen trden demeler, tam da Marksn, bu son sylediine rnektir. Buna sonra geleceiz. nce, yukarda sz edilen, isizlerin hepsinin ii snf iinde olup olmad sorusunu yantlayalm. Gnlk dilde, isizler sz, zaman zaman, baka snflarn, zellikle kk burjuvazinin isizlerini de kapsar bir ierikle kullanlmaktadr. Bu, daha ok, gizli isizlerde sz konusu olmaktadr. Kk toprak sahibi bir ifti, toprandan geimini salayamyorsa, ya da bir ky bakkal sinek avlyorsa, bunlar, g frsat kar kmaz, g edeceklerdir. Bunlar, gizli isizlerdir, gelecekte iilemeye adaydrlar, ama henz, ii snf iinde deillerdir. Ne zaman ki, mlkszleip, iglerini pazarda satla karrlar, o zaman, alc bulmasalar da, Marksn deyimiyle, toplam igc, yani ii snf iindedirler. Pazarda igcn satmak iin alc arayanlarn hepsi hi kukusuz ii snf iindedir. Bu konuda sorun yok. Emeklileri de darda tutalm. Marksn deyimiyle tehlikeli, yoz olan kesimin konumu ne? Bizce, Marksn anlattklarndan anlalan odur ki, bunlar bile ii snf iindedir. Marks, sefaleti, ii aktif ordusunun hastanesi olarak koyuyor. Hastanede yatan ii, ii deil midir? Marks, sefalet ii yedek ordusunun retimi iindedir, gereklilii de yle, diyor. Nitekim, bunlar iin kullanlan bir baka terim de lmpen proletaryadr. Bunlar, ii snfnn tortusudur, ama onun tortusudur. Ve kapitalizmin yasalar, bu tortuyu zorunlu klyor. yle ki: Kapitalizmin, alan iiyi istedii gibi smrebilmesi, elinin altnda gerektiinde smrecek yedekler tutabilmesi iin, endstri yedek ordusu zorunlu oluyor. O zorunlu olunca, onun iinden bir kesimin de yozlua, serserilie kaymas, snf zelliklerini yitirmesi kanlmaz oluyor. Fabrikadan, iyerinden, kpr altna, meyhanelere uzanan ve kapitalist smr ilikileriyle kopmazcasna bal olan, tek ve ayn olan bir zorunluluk zinciri sz konusudur. Marksn dedii gibi, bir kutupta zenginliin birikmesi,... ayn zamanda zt kutupta, yani, kendi z rnn sermaye olarak reten snf tarafnda, skntnn, ile, klelik, cehalet, zalimlik, kafaca geri kalmann verdii acnn birikmesidir105 Grld gibi, her trl ile ve sknt ii snfnn kutbundadr. Yozluk, alkoliklik, sefalet, vb., bu skntnn en plak bir biimde ve belirli bir kesim olarak yansmas oluyor. Bunlar istemiyorsak, tepkimizi, bu kesimi ii snfnn
104 105
K.Marks, Kapital, c., s.644 K.Marks, Kapital, c. I, s.645.
74
kapsamndan dlayarak deil, insan ten kapitalizmi, bu dnyadan dlayarak gstermek gerekir.
3.9. EMEKLLER VE ALELER

i snfnn kapsam iinde son olarak emeklileri ve aileleri ele alalm. Yukarda bir yerde, Marksn yazdklarn aktarrken grdk ki, alabilecek ya geen ve alamaz duruma gelen iileri, Marks, sefalet iinde yaayan kesim iinde ele alyor. imdi bakyoruz, birok lkede sosyal sigorta ileyii, emeklilii de kapsyor. Bylece, belli yaa gelen iiler almadan da bir aylk alabiliyor ve yallnda, Marksn yazd lde sefaletten kurtulabiliyor. i emeklileri ii snf iinde midir, sorusu asndan, bu yeni durum bir ey deitirmiyor. nk, nceki blmde grdmz gibi, sefalet iinde yaasalar bile, onlar ii snf iindedirler. Ancak, konuyla ilikin birka noktaya deinmekte yarar vardr. Emekli, her hafta, ay ya da ayda bir, dzenli bir para almaktadr. Sefil olsa sefil olduu iin, para alnca da sanki toplumsal zenginlii karlksz yiyormu gibi grld iin, kimilerince bir trl ii snfnn kapsamna alnmyor. Oysa, emekli iinin ald para, ou zaman kendi alrkenki cretinin parasndan baka bir ey deildir. Yukarda, Marks, sermayenin sefalet iinde olanlarn harcamalarn iinin, kk burjuvann srtna ykmay bildiini sylyordu. Gerekten de olan budur. Hatta artk bu harcamalar, yalnzca iinin srtna yklmaktadr. nceleri, sefalet iinde yaayanlara yardm rgtlenmiti. Bu yardm, vergiler vb. yoluyla, Marksn dedii gibi, emekilerin srtna yklyordu. i snf, yardm deil hak istediini, gl eylemlerle duyurdu. Onun zerine, sosyal sigorta ileyii dodu. Ama kapitalizmde, sermayeye yaramayan ya da zararl olan hibir ey uygulanamayaca iin, bu da, faturas ii snfna, kr iverenlere ve onlarn devletine bltrlen bir ileyi olarak kuruldu. Tm sigortal iiler, alrken cretlerinin belli bir parasn prim olarak dyorlar. Sigorta fonunun oluumuna, baz lkelerde iverenler, baz lkelerde ise, ayn zamanda devlet de katk yapyor. ou lkede, iverenin, ii adna dedii pirim, zaten cretten kesintidir. Devletin katks, cretten yaplan, vergi vb. baka kesintilerin kk bir ksmnn geri iadesi olarak dnlebilir. Bunu yapabilen de, yalnzca zengin baz emperyalist devletler olabilmektedir. Dolaysyla, sonunda baktmz zaman gryoruz ki, ou zaman sigorta fonu, iinin kendi cret paralarndan olumaktadr. Banda tmyle byle olmasa bile, sigorta fonunun nemli bir arl, sonunda yine ii cretlerinden oluur. verenler ve devlet, fonu ileterek, kendi yaptklar katky misliyle geri alrlar. Bylece, yine katk yapm deil, gerekte fona bor vermi olurlar. Ne taraftan baklsa, sigorta fonunda biriken para iinin parasdr. Hatta yaplan ve ok gizli tutulan baz hesaplara gre, enflasyon
75
dikkate alndnda, emeklilikte iilerin aldklar ayln, yllar iinde kendi dedikleri prim toplamndan az olduu syleniyor. Yani sigorta fonu, yalnzca zararsz, krl deil, ok krl bir alan olarak i gryor. Buna karlk, emekli iiler de alrken biriktirdikleri creti, emekli olunca geri alarak koyu bir sefaletten kurtulmu oluyorlar. Ama byle olduu iin iilikten kmyorlar. Emekli iiler, ii snfnn parasdr. imdi ii ailelerine gelelim. sizlere ilikin olarak da grdmz gibi, toplumsal retim sisteminde tutulan yer, ya da cretli emek rgtlenmesi iinde olmak, ille de retime fiilen katlmay gerektiren dar kavramlar deildir. Kapitalizm, koca bir ekonomiktoplumsal formasyondur. Onun ileyii, yalnzca iyerlerini deil, toplumun en cra kelerini bile kapsyor. i aileleri de bu ileyiin ta gbeinde, cretli emek rgtlenmesinin iindedir. Kapitalizm gelitike, kadnyla, ocuuyla ii aileleri, alma yaamna ekiliyor. Ailenin alt durumlarda zaten bir sorun yok. O zaman bu ailelerin ii olduu, kimsenin yadsyamayaca kadar ak bir olgu oluyor. Ama aile almazken de cretli emek rgtlenmesi iindedir. gc deerinin iinde, igcnn yeniden retimi asndan ailenin geimi de vardr. Nitekim Marks, Engels ve Leninden, ii ailelerinin ii snfnn kapsamnda olduuna ilikin ok rnek verebilir. rnein Marks, Belikada 1860da 930 bin aile olduunu, bunlardan 450 bin ailenin (2 milyon 250 bin kiinin) ii snf ailesi olduunu sylyor.106 Lenin, Rusyada Kapitalizmin Gelimesinde, yalnzca yapt her hesaba ii ailelerini katmakla kalmyor, Narodniklerin, fabrika iisi saysn toplam nfusa orantlamalarn da eletiriyor.107 i snfndan sz edip de ii ailelerini katmamak olanakszdr. i aileleri de snfn kapsamndadr.
3.10. SINIFININ KAPSAMI SONU

Bylece, ii snfnn kapsam balkl nc blmn sonuna geldik. Burada yeniden zet yapmaya gerek duymuyoruz. i aktif ordusu bal altnda zet yapmtk. Oradaki zete, yalnzca ii yedek ordusunu, ii emeklilerini ve ii ailelerini eklemek gerekiyor. Burada, nc blmn genel ieriiyle bal birka noktaya deinmek istiyoruz. Birincisi: ii nedir konusunda yaplmas gerekli bir vurgudur. i snfnn kapsamn ele alrken, Marksn yazdklarndan birok alnt yaptk. Marksn dediklerinden kan nemli bir sonucu, bir kez daha yineleyelim. i nedir sorusunu yantlarken, baklmas gerekli nokta, kiinin, yapt iin ne olduu deil, iinde bulunduu ilikidir. Yapt ii beenelim, beenmeyelim, bir kii, emek-sermaye ilikisi iinde, bu ilikinin emek kutbunda
106 107
K.Marks, Kapital, c.1, s.673. Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.3, s.499-500.
76
yer alyorsa, cretli emeki olarak alyorsa, o kii, iidir. Bir ii, yksek bir cret alabilir. cretin ykseklii, kendi iinde bir l deildir. Kalifiye igc harcayan bir iinin yksek cret almas doaldr. Asl baklmas gereken, cretle igc deerinin parasal karl arasndaki ilikidir. yle durumlar olur ki, cret ad altnda verilen para, gerekte igcnn karlyla ilgisi olmayacak kadar yksek kalr. Eer bu, geici bir pazar dalgalanmas deilse, o zaman, o iinin iilii kukuludur. kincisi, ii snfnn kapsamna ilikin bir noktadr. Bu blmde sylenenlerden de anlalaca gibi, ii snfnn kapsam, kapitalizmin gelimesiyle bal bir sre sorunudur. lk balarda toplumun kk bir paras olan ii snf, kapitalist ilikilerin derinlemesiyle ve yaygnlamasyla, giderek byk bir ounluk oluturur. Biz bu blmde, ii snfnn kapitalizmin bugnk evrensel gelime dzeyinde grlebilen kapsamn ele aldk. Ancak, yarn, uzay seferleri oaldnda, belki uzay adamlarnn iilii de, ii snfnn kapsam erevesinde ele alnmas gerekli bir konu olacaktr. te yandan, bizim burada ele aldmz kapsam, somut olarak u ya da bu lkede henz eriilmemi olabilir. O zaman, bilelim ki, henz eriilmemi de olsa, gidiat bu geni kapsam ynndedir ve anlamaya alalm, srecin neresindeyiz. Yine ii snfnn kapsamyla ilgili olarak, ncs udur: Biz bu blmde, ii snfnn kapsamn, anlay dzeyinde, olabildiince net koymaya altk. Ancak, Leninin dedii gibi, ii snf, proleterle yar-proleter (yaamn ksmen igcn satarak kazanan) ve yar-proleterle kk burjuva arasnda vb. bir yerlerde duran eitli kark katmanlarla sarldr.108 Bununla bal olarak, pratikte, snfn snrlarnda belli bir bulanklk sz konusudur. Snfn snrlarna yaklatka snfsal konumu net olmayan, gei srecinde olan gruplarla karlalr. Bu doaldr, ama, snfn snrlarn anlay olarak da bulandrmak iin hakl bir neden deildir. Yaamn ok renklilii, net bir zmleme yapmann nne engel olarak konuyorsa, bilimsellik adna bilinemezcilik yaplyor demektir. Drdnc olarak, ii snfnn kapsam konusunda sylediklerimizin, rgtsel alma asndan anlamna deinmek istiyoruz. Yine Leninin dedii gibi, eer ii snf, kendi iinde, dzeye, ikoluna, vb. eitli ltlere gre tabakalara blnm olmasayd, kapitalizm, kapitalizm olmazd.109 Dolaysyla, ii snfnn kapsamn ele alrken, birbirinden deiik zellikler tayan ii kesimlerinden sz etmek yalnzca doal deil, ayn zamanda zorunludur. Ancak, soruna rgtlenme asndan bakldnda, durum biraz daha deiiktir. i snfnn nc rgt, snfn nc kesimlerini ierecektir. Snfn nc kesimleri ise, iinde bulunduklar koullarla bal olarak, snf elikilerini en yakndan ve en derinlemesine yaayan kesimlerdir. Kesimler diyoruz. Yani,
108 109
Lenin, Toplu Yaptlar. ng. basm, c3.1, s.74. Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.3 1, s.74.
77
yine belli bir eitlilik vardr, ama kukusuz bu eitlilik ii snfnn kapsamn ele alrken rastlanandan ok daha dardr. Deinmek istediimiz son nokta udur: Marksizmin bunalmda olduu iddia ediliyor. Bu iki kanaldan geliyor. Biri, yeni sorunlar klf altnda Sovyetlerde Gorbaofun ban ektii szde komnist, zde sosyal demokrat ve kardevrimci korodur. tekisi de, bunlarn bu szlann frsat bilerek, Marksizme bir kez daha, bir de bu teraneyle saldran burjuvalardr. Bu ikinciye sz sylemeye bile gerek yok, ama birinciye bir ift szmz vardr. u blmde biz Sovyet kitaplarnda yllardr doru diye yazlan birok deerlendirmenin tersini, ya da doru olduu halde yazlmayan birok deerlendirmeyi, ouna hi yorum katmadan Markstan aktardk. Yani bunlar, Marksn yz yl nce yazdn bile yllardr doru aktarmamlar. imdi kalkp yeni sorunlar karsnda Marksizmin bunalmda olduunu ya da almas gerektiini iddia ediyorlar! Bunlar kendileri bunalmdadrlar! Ve bunun kayna Marksizmi bilmemeleri, bilimsel bir yaklamla, emek vererek renmemeleridir. Marksizmi bilmiyorlar ki, onun bunalmn(!) ya da onu ama gerekliliini bilsinler! Marksizm gne gibi duruyor, emek verilirse, eski-yeni birok sorunu aydnlatyor. Bunalm karanlkta kalanlarndr! Bunlar kendi dertlerine yansnlar. Alacak olan onlardr.
4. SINIFIMIZIN SAYISAL DKM

Bundan nceki blmlerde, ii snf nedir ve ii snfnn kapsam konularn, geneliyle ele aldk. Bu blmde, Trkiye ii snfnn saysal dkmn yapmaya alacaz. i snfmzn saysal dkmn yaparken, kapsamna da deinmi olacaz. Ama bundan nce, ii snfmzn kapsamna, ayrca, ksaca deinelim.
4.1. KAPSAM ZERNE

ncelikle bir sorunu aradan kararak balayalm. Bundan nce, konuyu genel dzeyde ele alrken, finans kapitalin emei rgtleme biiminin doal bir sonucu olarak ii aristokrasisine deinmitik. Trkiyede ii aristokrasisi var m? Trkiyede finans kapital vardr ve 1970lerden beri egemen durumdadr. Nitekim o zamandan beri de, Trkiye emperyalistlemek iin rpnmaktadr. Bu olguyu grmezlikten gelmek istemeyenler iin, Kuzey Kbrsn igali, somut bir gsterge olmutur. Ancak, byk emperyalistlerce paylalm, ayrca orta kuaktan birok rakibin de bulunduu bir dnyada, Trkiyenin emperyalistlemesi hi de kolay deildir. Emperyalistleme yolunda admlar alsa bile, bunun, ierde sus pay datmaya yeterli dzeyde olabilmesi, olanaksz denecek lde zordur.
78
Bu nedenle, Trkiyede finans kapital, Batdaki gibi bir ii aristokrasisi oluturamyor ve emei, hiyerarik olarak onun altnda rgtlemeyi baaramyor. Son yirmi yldr, bunun ecel terlerini dkyor. Ama bu demek deildir ki, Trkiyede, ii aristokrasisi, brokrasisi hi yoktur. Bir kez, kapitalizm gelitike, ii snf iinde ayrcalkl kesimler yaratr. kincisi, dnyada yle bir uluslararaslama dzeyine ulald ki, byk emperyalist lkelerde olann, clz da olsa, bir benzeri, teki kapitalist lkelerde de tryor. Bu adan, Trkiyede ii aristokrasisi hi yoktur demek yanl olur. Vardr ama, Batdakinden ok clzdr ve oradakiyle ayn ilevi grememektedir. Trkiyede olan, geni ii kesimlerden alp, geici bir sre iin, dar bir kesime vermek dzeyindedir. En yksek cret alann bile, olmas gereken asgari crete eriemedii bir lkede ancak bu kadar olabiliyor. Bu nedenle de, Batdaki gibi yerleik, geni ve etkin bir tabaka oluamyor. Ancak, olduu ve olutuu kadaryla zararl olan ii aristokrasisine ve sendika brokrasisine kar gzmz drt amalyz. i snf iinde yaratlan gereksiz ayrmlara kar snf nlemleri getirmeliyiz. rnein, sendikalamay yaygnlatrmak bunlardan biridir, sendikac cretlerini belirli bir dzeyde tutmak da bir bakasdr. imdi kapsam konusuna geebiliriz. i snfnn kapsamn geneliyle ele aldmz blmde de belirttiimiz gibi, bugnk genel kapsama her lkede ulamak bir sre iidir. Trkiye iin yapacamz, srecin neresindeyiz sorusunu kabaca yantlamak olacaktr. Trkiyede, alanlara ilikin net istatistik yok, ya da bulmak ok g olduu iin, bu soruyu yantlarken, olduu kadaryla verilere, veri yoksa gzlemlere dayanacaz. ncelikle memurlardan balayalm. Tablo 2, 1963ten bu yana, memur maalarn ve ii cretlerini veriyor. Tablodaki memur maalar, tm memurlarn maa ortalamasdr. i cretleri ise, yalnzca sigortal iilerin cret ortalamasdr. Tablo, memurlarn geni bir kesiminin iilemesini ok gzel yanstyor. 1974e kadar memur maalar, ii cretlerinin stndeyken, 1974 sonrasnda makas tersine dnyor. Memur maalar ortalamas, kendi iinde byk farklar tayan maalarn ortalamasdr. st kademenin maalar, genel ortalamay, olduundan belli lde yksek gstermektedir. Bu nedenle, makasn tersine dnd tarih tam 1974 olmayabilir. Zaten nemli olan eitimin ynn vurgulamaktr. 1950lerde, 1960larda, memurluk, kt saylmayacak bir iti. En dk memur maayla, en yksek memur maa arasndaki fark ok daha azd. Giderek durum deiti. 1986 verilerine gre, en dk ve en yksek memur maa arasndaki fark 8 kattr. 45-70 bin lira arasnda maa alan memur says 1 milyon 235 bin 537dir. Bu say, toplam memurlarn yzde 85idir. Gazeteler, yaklak 1 milyon memurun asgari cretin altnda maa aldklarn yazd. Biz de, hesaplarmzda bir abartma olmasn diye, bunu, ii memurlarn says olarak kabul edeceiz. i memurlar arasnda nemli bir kesim retmenlerdir.
79
Memurlarla belli alanlarda st ste dmekle beraber, bir de aydnlara ayrca bakalm. Gzlem dzeyinde unlar syleyebiliriz: Eskiden, Trkiyede aydn dendiinde, kk bir blm burjuva, en byk blm kk burjuva, ok kk bir blm ise ii kategorisine giren bir yn akla gelirdi. Son on yl iinde durum olduka deiti. Aydnlar arasnda kkl bir ayrma balad, sryor. Belli bir kesim daha, eitli iplerle burjuvaziye baland, burjuvalat. Geni bir kesim, iileme srecini tamamlad, mimarlk mhendislik, muhasebe brolarnda, laboratuvarlarda vb. ii olarak almaktadr. Ama henz ayrma srecini tamamlamam geni bir kesim vardr. Getirilen son salk yasasyla, salk alannda iileme, doktorlar arasnda da yaygnlaacaktr. Eitim ve bilimsel aratrma alanlarnda,
80
iileme yukarlara doru trmanmaktadr. Genellikle niversite mezunlar, zellikle niversite retim yeleri arasndan genie bir kesim ise, eitli dzeylerde menejerler olarak irketlere ekildi. Bunlar arasndaki ayrma da henz sryor. Bundan nce, ii snfnn kapsamn ele alrken, yeni i alanlar ald zaman, kalifiye eleman says snrl olduu iin, buralarda alanlarn, geici olarak, olmas gereken cretten daha yksek bir kazan elde ettiklerini belirtmitik. Sonradan, bu kazan ii creti dzeyine dyordu ve bu kesim de ii olduunun farkna varyordu. Menejer olarak irketlere ekilen aydnlar arasnda da ite bu sre henz ilemektedir. Bunlarn ou, imdilik, kk burjuvaca bir yaam srdryor. Ama, bu alanda kalifiye eleman oaldka, kazan, cret dzeyine dmekte, kk burjuvaca yaam srdrenlerin bir blm de iilemektedir. Bylece aydnlar arasnda snfsal dalm u ynde ilerlemektedir: Kk bir burjuva kesim, daha geni bir kk burjuva kesim, en geni olarak ise ii kesim. sizler ordusu konusunda da bir eyler sylemek gerekiyor. Trkiyede son derece yaygn olan isizlik, yalnzca ii yedek ordusunu deil, kk burjuvazinin geirdii deiimin gstergelerini de iinde barndryor. Kk burjuvazi iinde iddetli bir iileme sreci yaanmaktadr. Ama bu srecin yolu, nce, isiz kalm kk burjuvalarn artmasndan geiyor. Baka bir deyile, bakkal dkkan iflas etmi, ama kasap dkkan amay uman bir kk burjuva da isizler ordusuna bir sre katlyor. At kasap dkkan da iflas edince, giderek bu umutlar snyor ve gzler iilie dnyor. Yaamda, ii snfyla, kk burjuvazi arasndaki snrn byk bir blm, isizler ordusunun iinden geiyor. Snr izmek de pek kolay deil, nk birinden tekine srekli bir ak oluyor. Ama yine de bir ayrm gerektii iin, biz, kaytl isizleri ii yedek ordusu olarak kabul ettik. Bu, ii yedek ordusunu tam yanstmyor, yalnzca abartmay nlyor. Snfn kapsamna katlmas gereken, bir de evde i yapanlar, emekliler ve aileler vardr. Srecin neresindeyiz sorusunu, bunlar asndan yantlarken, yalnzca evde i yapanlara ilikin, vurgulanmas gereken nemli bir nokta vardr: Kapitalizm derinletike, bunlarn iinde bulunduklar ii-iveren ilikisi de netleir. Buraya kadar anlatlanlarla, Trkiye ii snfnn kapsam asndan srecin neresindeyiz sorusunu da gerekte kabaca yantlam olduk. eitli kesimler arasnda iileme sreci, ii snfmz, dnyada bugn ulalm genel kapsama hzla yaklatrmaktadr. Son 8-10 ylda, bu hz gzle grlr bir biimde artmtr. Ancak henz o noktaya ulamadk. Ayrca o nokta da durduu yerde durmuyor, ilerliyor. i snfmzn, dnyada ulalm genel kapsama henz ulamam olmas, onun ii niteliine hi de glge dnmyor, Starenkov gibilerinin iddialarna kant oluturmuyor. Tam tersine, Trkiye ii snfnn, birazdan
81
greceimiz gibi saysal olarak dev boyutlara ulam olmas, onun olgunluk dzeyi asndan da byk anlam tayor. Bylece ii snfmzn saysal dkmne geldik. Buna ilikin istatistikler son derece eksik ve gvenilmezdir. Bu nedenle, sonular, net say olmaktan ok, yaklak birer tahmin olacak. Her yntemle ulalan sonucun ardndan, bunun ne gibi sakncalar olabileceini belirteceiz.
4.2. GENEL MANZARA

nce, kafalarda hem karlatrma yapabilmek hem de genel manzaray canlandrabilmek iin yararl olacak baz nfus verileri aktaralm ve kaba yorumlarn yapalm.
Tablo 3teki verileri, eitli yllarn istatistik yllklarndan derledik. Burada geen iktisaden faal nfus, 1965 iin 15 yandan, teki yllar iin 12 yandan byklerden, paral ya da parasz bir ite altn ve i aradn syleyenleri kapsamaktadr. Emekli, ev kadn, renci, irad sahibi, hapis, alamaz halde olan, dier ve bilinmeyen gibi balklar altnda, ylna gre, 8-11 milyon kadar insan darda braklmaktadr. Byle bir yaklamla dzgn bir snfsal dkm yaplamaz. Zaten istedikleri, bunu satr arasna saklamaktr. Bu tablodaki veriler ve tasnif arpktr. Ancak bu arpklyla bile tablo, bize baz durum ve eilimler hakknda fikir vermektedir: 1. ktisaden faal nfusun, toplam nfusun % 43 kadar olduunu reniyoruz. Aktr ki, geri kalan %57 iinde geni bir ii yedek ordusu gizlidir. 2. 1965-1985 arasnda kimin ne kadar artt ok arpcdr. Bunu, Tablo 3 temel alarak, ayr bir tabloda, Tablo 4te derledik.
82
Tablo 4ten grld gibi, en byk art cretliler gstermitir. 3. Tablo 3n tasnifi kstl ve arpktr. Ama yine de, tablodan. Snflarn oransal datmna ilikin, yalnzca iktisaden faal nfus ve aileleri erevesinde, bu nedenle de ok kaba bir fikir edinebiliriz. Bunun iin, verileri her aileden bir kii alyormu gibi ayklayacaz. Bunlar snfsal konumlarna gre ayracaz. Elde edilen sonu, bize, aileleriyle birlikte faal nfusun snfsal dkmne ilikin bir fikir verecek. Aile iileri, geneliyle iverenlerin ya da kendi hesabna alanlarn ailesi iinde olabilir. Baka bir deyile, ou, ya burjuva ya kk burjuva ailedendir. ifte saymay nlemek iin aile iilerini tmden darda tutalm. Buna karlk, cretlilerin ailelerinin bir ksm, zaten tablodaki veriler dndadr. Bir ksm ise, cretliler bal altnda ifte saylmaktadr. Bu ifte saymay ayklamak zere, cretlilerin, 1965 iin 1/5ini, 1985 iin 1/3n aile sayp delim. Bu orantlan, o yllarn alanlar verilerinden kendimiz kabaca hesapladk. Karlatrmal olsun diye 1965 ve 1985 iin, aileleriyle birlikte iktisaden faal nfusun snfsal dalm kabaca Tablo 5de verildii gibidir. Bir kez, bu dalm ii yedek ordusunu nemli lde darda brakyor. Gerekte ii snfnn oran her yl iki yl iin de, ama zellikle isizliin artt 1985 iin, yukarda verilenden daha yksektir. kincisi, 1985 sonrasnda Trkiyede youn iileme sreci yaanmtr. Bugn ii snfnn arl 1985ten de daha fazladr. Bu iki etkeni de hesaba katarak, bugn iin unlar diyebiliriz: Burjuvazinin oran tablodakiyle hemen hemen ayndr. Onun oran zaten az olduu iin deime olsa da nemsizdir. Kk burjuvazinin oran tablodakinden daha azdr. Tabloda kk burjuva olarak yansyan kesim iinde yan proleterler de vardr. i snfnn oran ise tablodakinden daha fazladr.
83
Bugn genel manzara kabaca budur. Nitekim Abdullah Batrk de Savunmasnda, bugn Trkiyede en dar anlamda bile ii snf denildiinde, saylar gittike artan, aileleriyle birlikte nfusun yarsna yaklaan bir kitle akla gelmek zorundadr diyor.110 Siyasal yaamnda da herhalde bu tehlikeye nlem almaya alyor.
4.3. SAYISAL DKM

imdi ii snfnn saysal dkmn iki yntemle elde etmeye alalm. BRNC YNTEM Burada, nfusun iktisadi faaliyet kollarna gre dalm verilerindeki cretlileri temel alacaz. Genel anlay olarak bunda bir saknca yoktur. Daha nce de vurguladmz gibi, igcn cret karl sata karanlar iidir. Ama somut istatistikler dzeyinde sakncalar olabilir. i olmayanlarn cretli klnda boy gsterdikleri anlalrsa ve net veri varsa bunlar ayklayacaz. Net veri olmad durumlarda ayklama yapamayacaz. i saylar zaten ylesine eksiktir ki, ayklama yapamamann genelde herhangi bir abartmaya yol aacan sanmyoruz. imdi sz konusu verilere geelim. Elimizdeki ana veri Tablo 6dadr. Bu tabloda u dzeltmelerin yaplmas gerekli: 1. Tarmdaki cretli says ayn yllkta yer alan baka verilerle elimektedir ve kesinlikle yanltr. Bunu dzeltip kendi bulduumuz sayy koyacaz.
110
Abdullah Batrk, Savunma. s.409.
84
2. Ayn yllktaki baka bir veriden reniyoruz ki cretliler arasnda mteebbisler, direktrler ve st kademe yneticiler de vardr. Bu fazlay deceiz.
3. Evde alan ok sayda ii, byk olaslkla ya kendi hesabna alan kategorisine katlmtr ya da hi katlmamtr. Buna saysal olarak dzeltme yapmayacaz ama rnek verip vurgu yapacaz. 4. Bu veri en son 1985 ylna aittir. Bunu toplu olarak 1989 dzeyine uyarlamaya alacaz.
85
5. Bu veri ii yedek ordusunu, ii emeklilerini kapsamyor. Bu dorultuda dzeltme yapacaz. 6. Bu veri ii ailelerini kapsamyor. Aileleri de ekleyeceiz. imdi srasyla bu dzeltmelere geelim. BRNCS EKLEME 1980 genel tarm saymna gre, tarmda toplam iletme says ve bunun byk kk diye bln Tablo 7dedir.
Bu iletmeler hakknda daha ayrntl bilgiyi de Tablo 8de derledik.
Bu tabloda, toplam iletmeler ve yalnzca aile iisi altran, yalnzca cretli ii altran, cretli ii ve ii ailesi altran ve baz fertleri darda
86
alan iletmelerin saysal dkm veriliyor. Tablodan da grlebilecei gibi, 1 milyon 118 bin 937 iletme cretli ii altryor. Bunlarn her biri birer kii altrsa, tarmda cretli says, teki dkmde verilen 523 bin 710u haydi haydi gemektedir. Bu nedenle o veriyi yanl kabul ettik. Dorusu ne olabilir? Balklk, avclk ve ormancl ayrca hesaba katmadan bir say elde etmeye alalm. Bunun iin biz ii altran iletmelerin bir dkmn yapalm. Kk iletmeleri de iki grupta ele alacaz: 100 dekardan kk ve byk olanlar. Yalnz cretli ii altran byk iletmeler 10ar, 100 dekardan byk kk iletmeler iin 5er, 100 dekardan kk kk iletmeler iin 2er ii varsaydk. cretli ii ve aile fertleri altran byk iletmeler iin 5er, 100 dekardan byk kk iletmeler iin 2er, 100 dekardan kk olanlar iin 1er ii varsaydk. Bu yaklamla ii altran iletmeleri ve ii saysn Tablo 9daki gibi belirledik. Bylece, kaba bir hesapla tarm ikolunda 1.5 milyon ii kyor. Nitekim 1981-1985 yllarn kapsayan Ky Envanteri Etdlerinde topraksz aile says 1 milyon 724 bin olarak veriliyor.111 Dr. Murat ekerin, Trkiyede Tarm ilerinin Toplumsal Btnlemesi kitabnda ise, en az 1 buuk milyon tarm iisinden sz ediliyor.112 Biliyoruz ki, tarmda mevsimlik ve srekli ii ayrm vb. nedenlerle proleter ile yar proleter kesim olduka ii edir. Bu nedenle ulatmz say, has tarm iisi asndan biraz abartmal olabilir. Ancak ormanclk, balklk, avclk alannda alan yzbinlerce iinin hesaba katlmadn hatrlarsak, bu 1.5 milyonun, deil abartmal, olduka azaltmal olduunu anlarz. Ana nfus dkmnde tarm cretlileri iin verilen 523 bin 710 yerine kabaca 1 buuk milyon saysn koyuyoruz. Bu deiiklikle, nfus dkmndeki toplam cretli says da 6 milyon 978 bin 181den 7 milyon 954 bin 471e kyor. KNCS IKARMA Elimizdeki bir veriye gre, cretli kategorisine sokulmu 96 bin 504 mteebbis, direktr, st kademe ynetici vardr (Genel Nfus Saym 20.10.1985, s.104). Bundan nce yazdmz gibi, tepe menejerler bile genellikle ii deildirler, bir de buraya mteebbisler sokulmu. Bu nedenle bu sayy cretli kategorisinden delim. Yukarda son elde ettiimiz say 7 milyon 954 bin 471di. Bundan 96 bin 504 dnce, 7 milyon 857 bin 967 kalyor.
111 112
lke, say:6, s.1 1. Ike, say:6, s.201.
87
NCS VURGU Elde edilen yaklak 8 milyon da cretli saysn tam yanstmyor. Hal, kilim, sepet, altn bilezik gibi mallar evde reten ok sayda ii var ki, bunlar, byk olaslkla, ya kendi hesabna alan, aile iisi vb. kategorilere sokuldu, ya da saylara hi katlmad. Bu ynde saysal dzeltme yapacak verilere sahip deiliz. Yalnzca bir rnek verelim: Trabzonda 3 bin kadar kadn, evde altn bilezik rme iinde almaktadr. Bu kadnlar, kuyumcularn ev iileridir. Kuyumcular arasnda 50-60 kii altranlar vardr.113 Byle rnekler oktur. Saysal veri olmasa da, bunlar da kalnca ii saysnn ok daha yksek kacan en azndan aklda tutmak gerekir.
113
Cumhuriyet, 25 Ocak 1987
88
DRDNCS EKLEME Son ulatmz say, 1985 ylna aittir. Bunu gnmze uyarlamak iin yle bir yntem izleyebiliriz: 1970-1975, 1975-1980 ve 1980-1985 arasnda cretli saysndaki art oranlarndan bir ipucu karp, bugn tahmin etmek. Nfus dkmnde 1970 iin verilen cretli says 4 milyon 172 bin 619dur. 1975 iin, iki ayr yllkta, iki ayr veri vardr ve aralarndaki fark 1 milyona yakndr. 1975 iin, 1970-1975 karlatrmasnn yapld yllkta dk, 19751980 karlatrmasnn yapld yllkta ise daha yksek say veriliyor. Bu, ii saysndaki hzl artn zellikle gizlenmek istendiini dndrtyor. 1980 ve 1985 iin imdilik elde birer veri var. Bunlarn tmn Tablo 10da verdik.
Bu tabloya, baktmzda 1975(2)yi temel alan 5 yllk art oranlar akla daha yatkn gzkyor. Belli ki 1985-1990 aras art yzde 12-13 arasnda olacak. Bunlardan dk olann temel alalm. Be ylda art yzde 12 olursa 4 ylda ne olur? Buna gre, 4 ylda art, yzde 9.6dr. 1985 iin kendi elde ettiimiz yaklak 8 milyona bu oran uygularsak, 1989da yaklak 8 milyon 750 bin cretli olduunu syleyebiliriz. Ama buna daha da eklememiz gerekenler vardr. BENCS EKLEME Bundan nce grdmz gibi, ii yedek ordusunu oluturan isizler ve ii emeklileri de ii snfna dahildir. 1986dan beri yalnzca kaytl isizlerin says 1 milyonun zerinde seyrediyor. siz saysn bugn rahatlkla 2 buuk milyon koyabiliriz. Zaten 1985 Hanehalk Anketinde 5 blge iin bile isiz says 2
89
milyon 260 bindi. 1987de, ii emeklilerinin, yani Sosyal Sigortalar Kurumuna bal emeklilerin says 757 bin 120ydi. Bu say da bugn yaklak 850 bindir. Emekli Sand emeklileri arasnda da ii emeklileri vardr. Ama bunu ayklayacak verilere sahip olmadmz iin, darda braktk. Yukarda ulatmz cretli saysna (yaklak 8 milyon 750 bin), isizleri ve emeklileri (yaklak 3 milyon 350 bin) katarsak, 12 milyon 100 bin sonucuna ularz. Bylece, Trkiyede yuvarlak hesap 11 milyon ii olduu sylenebilir. Ancak snfsal dkm asndan bu da eksiktir. Aileleri katmak gerekmektedir. ALTINCISI EKLEME Aileleri de katmamz gerekiyor. Bunun iin Devlet Planlamann bamllk oran dedii bir oran vardr. Bu, yzde yaklak 70-80dir. Sanyoruz bu, her yz kii 70-80 kiiyi daha geindiriyor, anlamna geliyor. Byleyse, bu sama bir orandr. Faal nfusun faal olmayan nfusa oran bile alnsa, sonu bundan ok daha yksek kmakta, yzde 130-134 arasnda deimektedir. Nfusu gen, yedek iisi bu kadar bol bir lkede dk bir bamllk oran olamaz. Biz, iki ayr yoldan mantk yrteceiz. nce yukarda kendi verdiimiz yzde 130 orann uygulayarak aileleri hesaba katalm. Bizce ii snf iin bu da gerein altndadr. Baka bir deyile, yz ii 130dan daha ok kiiyi geindirir. Bu oran toplumun ortalamasdr. Kk burjuvazinin geni bir kesiminin ailece almas ortalamay dryor. te yandan, oran ykseltici baz etkenler de saylabilir. Ama sonuta, bizce bu oran dktr. Bunlar aklda tutarak bu oran uygulayalm. Buna gre, 11 milyona, onun yzde 130u kadar bir sayy ekleyelim. Ulalan sonu, 25 milyon 300 bin kadar oluyor. Bir baka yoldan daha gidebiliriz: Trkiye toplumunda aile fertlerinin ortalamas 5tir. Bu ortalama krda yksek, ehirde daha dktr. i snfnn nemli ounluu ehirde olduu iin, onun aile ortalamasnn genelden daha dk olmas gerekir. i snf iin ortalama 4.5 diyebiliriz. Her ii ailesinden 2.5 kiinin almayan, isiz kategorisinde de saylmayan e ve ocuklardan olutuunu varsayalm. Bizce bu hi de abartmal deildir. Birok ii ailesinde e ve ocuklar da alyor, ama genelinde bu, byle deildir, en bata isizlik yznden byle olamyor. Bu yaklamla, 11 milyona onun yzde 125i kadar bir ek yapmamz gerekir. Bu eki yapnca ulatmz say 24 milyon 750 bindir. Bylece bu yoldan da Trkiye ii snfnn yaklak 25 milyon olduunu syleyebiliriz. Ama bir nc yol daha vardr. Genel Nfus Sayrn 20.10.1985e gre, hanelerden yzde 40ndan yalnzca bir kii, yzde 20sinden iki kii, yzde 9undan kii, yzde 7sinden drt kii, yzde 4nden 5 kii ve yzde 5inden 6 ya da daha fazla kii alyor.
90
Hanelerin yzde 22sinin ise hi alan yok. Bu verilere dayanarak, her 185 alann 190 hane demek olduunu karyoruz. Hanelerde ortalama 5.21 kii vardr. Dolaysyla her 185 alan, 521 kii demektir. Bunu 11 milyona deil, iiz ve emeklileri hari tutarak 8 milyon 750 bine uygularsak, sonu 25 milyondur. Bunun 1 milyonunu da hata pay diye atalm, nk orant genel nfus saym verilerinden kmtr ve ii ailelerin zgllklerini iermemektedir. Kalr 24 milyon! Dolaysyla, birinci yntemin sonucuna gre ii snfnn nfusu 24-25 milyon kadardr. Bu yntem kanmzca baz fazlalklar tayor ama baz eksikler de tad iin bunlar birbirini dengeliyor. KNC YNTEM Burada alma Bakanlnn Temmuz 1989 istatistiklerini temel alacaz. Bunlarn kendi iinde btn sakncalarna gz yumacaz, yalnzca tarm ve inaat ikollarnda gln kaan saylar deitireceiz. Sonra da eksik braklan iileri ekleyeceiz. lk dzeltmeleri yapnca, daha eksikleri eklemeden elde edilen liste Tablo 11dedir. Bu listede bakanlk, ii says olarak, tarm iin, 120 bin, inaat iin ise 610 bin 914 vermiti. Tarm iin koyduumuz say bundan nceki yntemde bulduumuzdur. naat iin koyduumuz sayy da yle bulduk: 1985te kaytl 448 bin 807 inaat irketi vard. Bunlarn yarsndan ou, 248 807si l irket olsa, hi olmazsa 200 bini alyordu. Ve hi olmazsa ortalama 5er ii altryordu. Bu kaba hesapla 1 milyon dedik. Yzlerce ii altran irketler de var. Ayrca 1989a kadar say daha da artmtr. Bu alanda yar proleterlerin olduunu biliyoruz. Ama burjuvazi btn byk ehirlerde youn olarak arsa ve bina rant toplarken, Trkiyede yalnzca 611 bin inaat iisinin olduuna inanmak olanakl ve bilimsel deildir. Bylece ilk toplam olarak 5 milyon 332 bin 389 saysn elde ettik. Ancak bu ok eksiktir. 1. Buna ii memurlar eklenmelidir. Bakanlk onlar ii saymasa da, onlar iidir. 2. sizler ve emekliler eklenmelidir. 3. Aileler eklenmelidir. imdi bunlar ekleyelim. Bundan nce, memurlar konusuna deindik. Trkiyede memurlarn durumunu ele aldk. Burada yalnzca bir gazete haberi eklemek istiyoruz: Devlet Personel Dairesinin, asgari cretin altnda aylk alan memurlarn 350 ile 450 bin arasnda olduunu ileri srmesine karn,
91
gerek rakamn 906 bin 631 kii olduu ortaya kt.114
Biz memurlar arasnda cretli ararken, 1 milyona yakan asgari cretli bulduk. Bu sayy ii memurlarn says olarak kabul edeceiz. Tablo 11deki listede verilen toplam 5 milyon 322 bin ii saysna bunu ekleyince 6 milyon 322 bin ediyor. Birinci yntemde, bugn isizlerin saysn 2 buuk milyon, ii
114
Cumhuriyet, 7 Temmuz 1986.
92
emeklilerinin saysn ise 850 bin olarak kabul etmitik. Bu ikisinin toplam olan 3 milyon 350 bini, 6 milyon 332 bine eklersek ii says kabaca 9 milyon 650 bin kyor. Yine birinci yntemde, aileleri de hesaba katarken, ii saysna, nce, onun yzde 130 ve 125 kadarn daha eklemitik. Burada da aynsn yaparsak, 22 milyon 195 bin ve 21 milyon 71 bin kyor. Birinci yntemde aileleri hesaba katarken bir de, hanehalk anketine dayanarak, 1e 2.82lik ek yapmtk. Burada, yine isiz ve emeklileri darda brakarak, 6 milyon 332 bini temel alrsak, 22 buuk milyona ularz. Bunun 1 milyonunu hata pay olarak atsak, kalr 21 buuk milyon! Bylece ikinci yntemin sonucu 21 milyonla 22 milyon arasnda oynuyor. Bu ynteme temel alnan saylarn ounu dzeltme yapmadan brakmtk. Dolaysyla bu yntem alma Bakanl istatistiklerinin sakncalarn iinde tayor. Ama buna ramen ne kyor! SONU Her iki yntemin gsterdii ortak bir olgu vardr. Bugn ii snfmz en azndan 21-22 milyondur! Bu yalnzca saysal adan nem tamyor. Bu arla ulaana kadar ii snf uzun bir yol katetmitir. Bu yol her adan geliim srecidir, uzun bir olgunlamann gstergesidir. Trkiyede geni bir yar proleter kesim de vardr. Bugn Trkiye toplumunda ii snf ve yar proleterler ezici bir arlk tamaktadr. Eskiden sk sk yinelediimiz, Trkiye bir kk burjuvalar denizidir sz, artk yalnz eskiden kalan baz alkanlklar dzeyinde geerlidir. Giderek bu dzeydeki geerliliini de yitirmektedir. Artk Trkiye bir iiler denizidir!
93
EK:
EMPERYALZMN ZAYIF HALKASI TRKYEDEN BR BLM115 TRKYE SINIFININ SAVAIM DZEYN NASIL DEERLENDRMEK GEREKR?
Trkiye ii snfnn ekonomik savam stne yaptmz toparlamayla gryoruz ki baz nemli sorunlar da birlikte geliyor. Herkes gryor ii snf hareketinin ne byk boyutlar aldn, herkes gryor ekonomik savamn yalnzca kuru-be kuru sorununa snrl kalmayp siyasal istemler de ierdiini. Bu oluumlar derhal insanlarn dncelerinde yansyor. Ve snf savamnn vard aamann zoruyla baz sorunlar tartmalarda ne kmaya balyor. i snfmzn savam ve bilin dzeyi, kendiliinden snf kendisi iin snf olma sorunlar ite bylesi sorunlardr. Tabii bunlar da bir dizi baka sorunla baldr. Ekonomiyle siyaset, reformla devrim, ii snfnn yakn karlaryla sonul (temel) karlar arasndaki diyalektik bant, vb. Tm bu sorunlar birbirleriyle yakndan bal, bileik sorunlar dizisidir. Snf savam somutunda bunlar ayrmak olanakszdr. Ama biz bir lde mantksal soyutlama yoluyla ekonomi ile siyaset arasndaki bant ve snfmzn savam ve bilin dzeyi stnde duracaz. Gnmzde, ekonomi ile siyaset arasndaki banty anlama zel bir nem kazanmtr. Bu bantnn yanl yorumu, ii snfmzn savamn ve bilin dzeyini yanl anlamay, buna bal olarak da devrimci glerin grevlerini yanl saptamay getirir. Gerekten, bugn her boydan sapmann bu ekonomi ile siyaset arasndaki snrda doduunu gryoruz. Kk burjuva sosyalistlerinin yayn organlarnda bir fikir sk sk tekrarlanyor: Trkiye ii snf kendiliinden snf olmaktan srayp, kendisi iin snf olmaya hazrlanyormu! Bunun zerinde durmak gerek. nk bu konu, partinin taktiklerini ve bu taktiklerin uygulan yntem ve biimlerini derinden etkileyen bir konudur. Nereden balamal? Bizce en dorusu, nce snf savamnn douunu ve gelime aamalarn Marks ve Engelsin tarihsel nc ngiliz proletaryas stne yazdklarndan derleyip evrensel modeli kurmaktr. Bu bize snf
115 Kitabn iinde, ii snfnn geliimine ilikin olarak, R.Yrkolunun yazd Emperyalizmin Zayf Halkas Trkiye kitabndan bir blm ek olarak koyacamz belirtmi ve bu nedenle orada konuyu ok ksa ele almtk.
94
EK:
savam nedir, siyasal savam nedir, kendiliinden snf kendisi iin snf nedir sorularnn yantlarn verecektir. Daha sonra bu bilgiler nda Trkiyeye dnebiliriz. Proletaryann bir snf olarak gelimesi, burjuvaziye ve onun dayatt dzene kar bakaldrmas eitli tarihsel aamalardan gemitir. Bu bakaldrmann en ilk, en kaba ve en az sonu veren biimi su(crm)tur.116 Kendisinin neden byle kt burjuvalarn byle iyi yaadna akl erdiremeyen iilerin toplumda oalmasyla birlikte rnein hrszlk da ok artt. i, mlkiyetin dokunulmazln hie sayyordu... Fakat ksa zamanda iiler bunun bir eye yaramadn anladlar. Hrszlk yaparak dzene isyan eden tek bir kii. Dzenin tm gc stne kyor ve eziyor. te yanda bu savam yolu ok ilkel. Bu nedenle, su hibir zaman emeki kamuoyunun evrensel anlatm olmad. Bu aamada protesto tek tek kiilerin olduundan, snfn savamndan sz edilemez. Dolaysyla ii snf bu aamada kendiliinden snftr. Bir snf olarak proletarya burjuvaziye kar ilk tepkisini endstri devrimiyle kullanlmaya balanan makinalara kar gsterdi. iler, saldrlarn retimin burjuva koullarna deil, retim gerelerinin kendisine ynelttiler. Kendilerini isiz brakan makinalar krdlar, fabrikalar yaktlar. i makinaya kar. Bu sava yntemi de snrl, adacklar biiminde birbirinden kopuk. Bu aamada iiler hl tm lke apnda dank ve kendi aralarndaki rekabet nedeniyle paralanm bir balantsz yn durumundalar117(ab). Yine dzenin karsnda gszler, yine dzen suu ileyenleri acmaszca eziyor. i snf, bu aamada da kendi snf karlarn ve dmann anlam, asl dmana kar rgtlenmi deil, hl kendiliinden snftr. Ardndan, ii birlikleri (combinations) ve onlardan doan sendikalar ve siyasal savama atlma aamas geliyor. lk ii birliklerinden, lke apnda rgtlenmeye ve siyasal savama var, iinde eitli aamalar barndran bir sretir. Bu srecin balangcnda kendiliinden snf olma durumunu koruyan proletarya ilerleyen srele birlikte bilin ve rgtlenme ynnden giderek geliiyor ve srecin sonunda kendisi iin snf oluyor. Bu aama nce gizli ya da yasalarca tannmam ii birlikleri ve yasa d grevlerle balyor. Gizli ii birlikleri doal olarak nemli sonular salamyor. Bir yanda proletarya henz yeni yeni biimleniyor, te yanda polis terr ve iiyle balant glkleri var. Bu birlikler nceleri geici birlikler biiminde, belli bir grevi rgtlemek iin kuruluyor ve grev sonunda da dalyor. Endstrinin gelimesi ve iyice yerlemesiyle birlikte proletarya saysal olarak artyor, geni ynlar halinde kentlerde younlayor, gleniyor ve glendiini kendi de hissediyor. Savam geniliyor, grevler artyor. Tekil iilerle tekil burjuva arasndaki atmalar, giderek artan oranda iki snf aras atmalar niteliini alyor. Genileyen savamla birlikte ii snf legal rgtlenme hakkn kazanyor. Bu kazanm son hzla ve ok sayda birlikler ve
116 117
F.Engels, ngilterede i Snfnn Durumu, Marx-Engels, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.4, s.507 Marks-Engels, Seme Yaptlar, ( ciltlik), ng. basm, c.1, s.116.
95
bunlardan byyen sendikalar kurulmasn getiriyor. nceleri yerel sendikalar. Grev hareketleri de yerel, dolaysyla kazanmlar snrl. Grevlerin byk ounluu yeniliyor. Bu sendikalarn ve onlardan ykselen grevlerin gerek nemi, bunlarn iilerin rekabeti yok etme yolunda ilk giriimleri oluundadr. Bunlar, burjuvazinin stnlnn tamamyla iilerin kendi aralarndaki rekabete dayand gereinin anlaldn gsterir (...) iler burjuvaziye ve onunla birlikte, varolan toplum dzenin kar, bundan daha hassas bir noktaya saldramazlar.118 Bylece bir yanda ii snf, birliin nemini kavrarken, te yanda ilerleyen endstrileme haberleme aralarn gelitiriyor. Bunun sonucu olarak deiik blgelerdeki iiler birbirleriyle kolayca iliki kuruyorlar. Hepsi de ayn karakterde olan saysz yerel savamlar, snflar aras tek bir ulusal savama merkeziletirmek iin gerekli olan da ite bu ilikidir. Ve ardndan iileri lke apnda birletiren sendikalar geliyor. iler tek merkez altnda toplanyorlar. Sendika, iileri, ii snf olarak rgtlyor.119 Bu grevlerin, birliklerin ve sendikalarn rgtlenmesi, ayn zamanda, artist ad altnda bir byk parti oluturan iilerin siyasal savamyla birlikte yryor. i snfnn lke apnda, ayr bir snf olduu bilinciyle ve yine ayr ve dman snf olan kapitalistlere kar savam amacyla birlemesiyle birlikte, savam da snfn snfa kar savam oluyor. Artk bu bir snf savamdr. Ve artk proletarya kendisi iin snftr.120 Marks, Felsefenin Sefaletinde yle diyor: Ekonomik koullar nce lkenin insan ynlarn iiletirmitir. Sermayenin birlemesi bu yna ortak konum, ortak karlar yaratmtr. Bu nedenle, bu yn daha o zaman sermayeye kar bir snftr fakat hl kendisi iin (snf - R.Y.) deildir. Yalnzca birka dnemine deinmi olduumuz savam iinde (bizim zetlediimiz aamalar kastediyor R.Y.) bu yn birleir ve kendisi iin snf olur. Savunduu karlar snf karlar olur. Fakat, snfn snfa kar savam siyasal savamdr.121 Yukardaki bu ok nemli alntnn da gsterdii gibi, Marks kendiliinden snf kavramn, belirli bir retim biimi temeli stnde bir snfn nesnel bir gereklik olarak ortaya kn tanmlamak zere kullanmaktadr. Kendiliinden snf, ortak karlar ve ortak konumu kavramad ve rgtlenmedii iin insan ynndan baka birey deildir. Kendisi iin snf kavram ise, nesnel olarak varolan snfn, bu maddi varoluu toplumsal ve siyasal sonularyla birlikte kavrayn anlatr. Bylece, ii snfnn savamnn gelime aamalarn grm oluyoruz. imdi bu aamalarn anlamn daha yakndan grelim. Proletaryann snf savam nedir? Lenin, tek bir fabrikann ya da tek bir
118 119
F.Engels, ngilterede i Snfnn Durumu, Mark-Engels, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.4, p.507. Engels, A.Bebele 18-28 Mart 1875 tarihli mektup, Marks-Engels, Seme Yazmalar, ng. basm, s.293. 120 K. Marks, Felsefenin Sefaleti, ng. basm, s.156. 121 K.Marks, Felsefenin Sefaleti, ng. basm, s.150.
96
EK:
endstri dalnn iileri, iverene ya da iverenlere kar savam verdiklerinde, bu snf savam mdr? Hayr, bu yalnzca onun zayf bir embriyonudur.122 diyor. Yine Lenin 1913 ylnda yazd Snf Savamnn Liberal ve Marksist Anlaylar adl yazsnda ise yle diyor: Ekonomistler, ... snf savan olarak rublede 5 kopek cret arttrma savamn tandlar, daha yksek, daha gelikin, ulus apnda snf savamn, siyasal amalar iin savam tanmay reddettiler. Bylece Ekonomistler embriyonik snf savamn tandlar, fakat onun gelimi biimini tanmadlar.123 ilerin savam, ancak tm lkenin tm ii snfnn tm nde gelen temsilcileri kendilerinin tek bir ii snf olduklar bilincindeyseler ve tekil iverenlere kar deil, tm kapitalistler snfna kar ve bu snf destekleyen hkmete kar savam verirlerse, snf savam durumunu alr.124 Demek ki, proleter snf savam, ii snfnn (ya da en azndan snfn ileri temsilcilerinin) lke apnda ayn bir snf olduu bilinciyle yine ayr ve dman snf olan burjuvaziye ve onun devletine kar rgtlenerek savam verdii durumlarda sz konusudur. Ne ki, snf savamn byle tanmlarsak, bu ayn zamanda siyasal savam demektir. nk siyaset, devlet ilerine, devlet ynetimine, devlet eyleminin ieriinin, grevlerinin ve biimlerinin tanmlanmasna katlma125 (ab) demektir. Bylece varyoruz Marksist snf savam teorisinin temel talarndan biri alan Komnist Manifestonun nl cmlesine: Her snf savam siyasal savamdr. yle ya, snf savam ve siyasal savam, snflar arasndaki ve devleti konu alan savamlar olduuna gre, her iki kavram da ayn olgunun iki addr. Marksn bu nl szleri diyor Lenin, iilerin iverenlere kar her savam her zaman siyasal savam olmaldr biiminde anlalmamaldr. ilerin kapitalistlere kar savam, snf savam durumunu ald kadaryla kanlmaz olarak siyasal savam durumunu alr biiminde anlalmaldr.126 Snf savam (yani siyasal savam), ekonomik savamdan (yani embriyonik snf savamndan) doar ve byr. Ekonomik savam, kendi mantnn itmesiyle adm adm ykselerek siyasal savam dourur. te bu nedenle, Stalin, her snf savam siyasal savamdr cmlesini bu, eer proleterler ve kapitalistler bugn birbirlerine kar ekonomik savam veriyorlarsa, yarn siyasal savam vermek zorundadrlar anlamna gelir127 diyerek aklyor. Bir rnekle anlatalm. Bir fabrikada iiler asgari cret 500 lira olmaldr diyerek greve gittiler. Ve de diyelim grevi kazandlar. Fakat ertesi gn kapitalist, eski iiyi karp yerine dk creti kabul eden iileri alyor. iler anlyor ki, nce kendi aralarndaki rekabeti kaldrmak gerek. Kimse dk creti kabul
122 123
Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.4, s.215. Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.19, s.121. 124 Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.4, s.215. 125 Lenin, Devlet zerine Marksizm Defteri, Toplu Yaptlar, Rusa basm, c.33, s.340. 126 Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.4, s.216. 127 J.Stalin, Yaptlar, ng. basm, c.1, s.285
97
etmemeli. Bunun iin de geni rgtlenme gerek. rgtleniyorlar. Ama tek bir fabrikada isteklerin kabul bir ey salamyor, bir fabrika kurtuluyor, yirmisi dyor. Yalnz o fabrikann patronu kt adam deil. Karlarnda karlar iilere kart bir snf var. yleyse tm fabrikalarda ayn istei ne srmeli. Srdk. Ne ki, yarn kapitalistlerin aralarnda anlap cretleri drmeyeceklerini nasl garantilemeli? Tek bir yolu var, asgari cret 500 liradr yollu bir yasa gerekir. Ama devlet bu yasay kartmak istemiyor. Demek ki, dman yalnz kapitalist snf deil. Bir de iilerin isteklerini krmada her zaman kapitalist snfn emrinde olan devlet var. yleyse, devletin bu yasay kartmas yolunda savam vermeli. Bu savam ise siyasal savamdr! Grld gibi, ekonomik kazanm salama ve bunlar kalc klma savam, kendi mant iinde, adm adm siyasal nitelik kazanmaya doru gider. Onun iindir ki Lenin ekonomik savama, snf savamnn embriyonik biimi diyor. Bu sylediklerimizi, Marksn Bolteye 1871 Tarihli Mektubundan aaya aldmz nemli alntda izlemek mmkndr. Bu alnt ayn zamanda siyasal savann klasik tanmn da vermektedir. ... i snfnn ynetici snflara bir snf olarak kar kt ve onlar dardan bask yoluyla zorlamaya giritii her hareket siyasal harekettir. rnein, belirli bir fabrikada ya da hatta belirli bir ikolunda grevler vb., yoluyla tekil kapitalistleri daha ksa ignne zorlama giriimi katksz bir ekonomik harekettir. te yanda 8 saatlik i gn yasas, vb., kabul ettirme hareketi bir siyasal harekettir. Ve bu yolla, her yerde iilerin tek tek ekonomik hareketlerinden siyasal hareket, yani snfn kendi karlarn genel bir biim iinde elde etme amacn tayan hareketi doar.128 Buraya dek tm sylediklerimizden de anlalyor ki, ekonomik savam giderek siyasal savam dourur. Ve de savam siyasal savam (yani snf savam) durumunu alm ssnf kendisi iin snftr. Bunun olabilmesi iin o lkede ii snfn gerekten kavram bir partinin varl gerekmez. Kk burjuva sosyalistlerinin kartrdklar birinci nokta budur. Ayrca, grmek gerekir ki partileri tarihsel olarak douran da, ii snfnn siyasal dzeye erimi savamdr. Bu dzeye erimi snf hareketinin kendisi parti ister ve onu dourur. Neden ngilterede, savamn yukarda zetlediimiz ilk aamalarnda ii snfnn partisi yoktu ve neden son aamada artist Parti ii snfnn partisi olarak ortaya kt? nk daha nce ii snf bir partiye nesnel olarak gerek duymuyordu. Ne zaman ki lke apnda rgtlenerek, tm lkede geerli olmak zere haklarn tescil ettirmek istediler, o zaman parti gerei dodu ve ardndan parti dodu. Marks bu gerei Bolteye mektubunda yle aklyor: Bu hareketler (ii snfnn siyasal hareketleri R.Y.) nceki rgtlenmenin belli bir derecesini varsayarlarsa da kendileri ayn lde bu rgtlenmenin gelimesinin aracdrlar.129
128 129
Marksn Bolteye 23.11.1871 Tarihli Mektubu, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.2 s.423-424. Marksn Bolteye 23.11.1871 Tarihli Mektubu, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.2 s.424.
98
EK:
Peki ii snfnn savam ve anlay tarihsel olarak siyasal savam ve anlay dzeyine erimeden parti kurulursa ne olur? Ki partinin varlnn da bir greceli bamszl vardr, her toplumda her zaman bir parti kurabilecek kadar bilinli iiler ve aydnlar var olabilir. Ayrca, Marksizmin proleter ideolojisi olarak douundan ve partinin ii snfnn yaamndaki yerini gsteriinden sonra bu daha da olanakldr. Kanmz odur ki, snfn gelimesinin nesnel olarak partiyi ard aamadan nce kurulan partiler, kadrolar kendi iinde greceli olarak byse bile, gl parti durumunu alamazlar. Daha saat almamtr. Tabii bu sylediimiz, tarihsel olarak erken kurulan partiler kurulmamaldr demek deildir. Tam tersine. i snfnn nesnel gelime srecine ngelen partiler, snfn gelimesini hzlandrmada ok olumlu, ok nemli rol oynayabilirler. Amacmz, bylesi bir durumda kurulan partilerden o sre iinde gl parti olmasnn beklenemeyeceini vurgulamaktr. Devam edelim. Bir baka soru. Yukarda yaptmz tarihsel zette grdk ki nce ii birlikleriyle balayan ekonomik savam srecinin kendi iinde eitli aamalar vardr. Siyasal savam (yani snf savam) aamasnn da eitli dzeyleri var mdr? Vardr. Ve kk burjuva sosyalistlerinin kartrdklar ikinci nokta da budur. rnein, Marksn verdii rnekle 8 saatlik i gn yasas iin savam ya da lkemizden bir rnekle referandum savam siyasal savamdr. Ama bu dzey, hareketin kk ilerde kald, devletten herhangi bir yasann, eitli ekonomik, toplumsal, siyasal reformlarn istendii bir siyasal dzeydir. Bu dzeydeki savam, siyasal savamn (ve dolaysyla snf savamnn) gelikin dzeyi deildir. Smr dzenini kkten ykmay ama almamtr. Bu dzeydeki savamn ad sendikal siyasettir. i snfnn siyasal hareketinin sonul amac, siyasal iktidarn ii snf iin zaptdr.130 ktidar ii snfn gzeten yasalar kartmaya zorlayan bir siyasal savamla proletarya temel snf karlarna eriemez. Hatta bu istedii yasalarn ouna bile eriemez. Bu nedenle, snfn snfa kar verdii her savamda, gelen bir sonraki hedef siyasal iktidar iin savamdr.131 Bu dzeyde, ii snf savamn kendi partisi iinde ve evresinde, dzeni kkten deitirmek iin devlete el koymak amacyla yrtr. Marksizm-Leninizm iin bu dzeydeki siyasal savam tam anlamyla gelikin snf savamdr. Leninin dedii gibi, snf savamnn gerek, tutarl ve gelimi olabilmesi iin siyasal alan kapsamas yeterli deildir. Siyasette de kk sorunlara kstl kalmak, ya da daha derine, ta temellere dalmak olanakldr. Marksizm snf savamn ancak siyaseti kapsamakla yetinmeyip, siyasette en nemli eyi, devlet iktidarnn rgtlenmesini ele aldnda tam anlamyla gelimi, ulus apnda olarak tanr.132 Hareketin bu en yksek aamaya ykselebilmesi iin ii snfnn kendi gerek partisi olan komnist partisine, kendi snf ideolojisine,
130 131
Marksn Bolteye 23.11.1871 Tarihli Mektubu, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.2 s.423. F.Engels, Labour Standarddan Makaleler, ng. basm, s.16. 132 Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.19, s.121.
99
kendi bamsz snf siyasetin gereksinim vardr. Parti ite bu aamann vazgeilmez temel unsurudur. Lenin, Ne Yapmalda siyaset var, siyaset var133 derken bize ite bu gerei, ii snfnn siyasal savamnn da eitli dzeyleri olduunu hatrlatyordu. Siyasal savamn en alt dzeyi, ekonomik savamn dourduu, o savamn istemleriyle rl siyaset dzeyidir. Lenin bu dzeye sendikal siyaset diyor. Sendikal siyaset de siyasettir, ne ki emein sermayeye bamlln yok etme konusunu ykseltmez. Ekonomik savam, yani sendikal savam hkmete kar da yrtlebilir, fakat hl tamamyla sendikal siyasettir.134 Siyasal savamn en st dzeyi, sermaye smrsn yok etme amacyla devlete el koyma iin yrtlen savamdr. Hareketi bu dzeye karacak, snf bu dzey iin hazrlayp rgtleyecek olan komnist partisidir. Snf savamnn bu en gelikin aamasnda ii snf kendi snfsal karlarn (yakn ve sonul karlar birlikte) tam anlamyla kavrar ve tam anlamyla kendisi iin snf olur. Unutmamak gerekir ki, siyasal savamn geri dzeyi ile en gelikin snf savam dzeyi arasnda, uzunluu snfn bilin ve rgtlenme derecesine gre deien bir zaman sreci ve eitli ara aamalar, ara ekillenmeler vardr. Bu bir sretir, en gelikin, gerek snf savamna ve tam anlamyla kendisi iin snf olmaya gtren bir sre. Trkiye ii snfnn savam tarihine baknca grrz ki, 1950lere dek ii snfmzn rgtlenmesi ve savam genel olarak yerel ve spazmodiktir. 1850lerden 1950lere dek saysz klar olmu, fakat kurulan rgtler ya kendileri yaayamamlar ya da kapatlmlardr. i snf hareketinin duraklamalarla, ama her duraklama sonunda daha da ykselerek gelitiine Marks iaret ediyor. Ne ki bu duraklamalar ylesi deil, ardndan hareket ok daha gl biimde ykselmiyor. Bu durumu aklamada ok eitli nedenler yardmc olabilir. Fakat temel neden, bu 100 yllk dnemde Anadoludaki ii snfnn genel olarak gerek endstri proletaryas, fabrika iisi olmaydr. Bu dnemin iilerinde daha ok yar-proleter yanlar ar basmaktadr. lkede yaygn ve gerek anlamyla endstri yoktur. Oysa biliyoruz ki ii snfnn gerek anlamda varl ve savam fabrika sistemiyle baldr. Marks, fabrika sistemi bir endstri dalna ne denli egemen olmusa, orada alan iiler de ii hareketine o denli ok katlr, iilerle kapitalistler arasndaki kartlk keskinletike, iilerdeki proleter bilinci de berraklar135 (ab) diyor. Sorunun anahtar da bu cmlelerde. Bir lkede kapitalizmin fabrika aamasna ykselmesiyle, bu sistemin yaratt, younlatrd, eittii ii snf gerek savam basamaklarn trmanr. Siyasal savama ynelir, partisini arar, partileir. ngilterede fabrika aamasnn gelii endstri devrimiyledir. Bizde ise, kapitalizmin fabrika endstrisi aamas 1923 ile 2.Dnya Sava arasndaki dnemde domu ve fakat kendi i dinamiini kazanabilmesi iin 1950lere dek
133 134
Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.5, s.387 Lenin, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.5. s.387, II. ve III. Blmler. 135 F.Engels, ngilterede i Snfnn Durumu, Marx-Engels, Toplu Yaptlar, ng. basm, c.4. s. 328-529
100
EK:
bir anlamda oksijen adrnda yaamtr. Dolaysyla, ancak yeterli bir olgunlua eritii 1950leri Trkiyede kapitalizmin fabrika endstrisi aamas olarak deerlendiriyoruz. ngilterede endstri devrimiyle balayan fabrika aamasndan ii snfnn kendisi iin snf olmasna dek geen zaman ok uzundur. Bunun pek ok tarihsel ve sosyal nedenleri olabilecei gibi, ngilterenin bu yolun ilk yolcusu oluunun da byk pay vardr. Trkiyede ise, ii snfnn kendisi iin snf olmasna, fabrika aamasndan bu yana uzun zaman gerekmemitir. 1960larn bandan bu yana ii snfmz bambaka bir snftr, bu ortada. lke apnda says artm, glenmi, gl rgtler kurmu, tarihinin hibir dnemiyle kyaslanmayacak denli stn ve militan bir savama atlmtr. 1970lere geldiimizde, Trkiye ii snf hi kukusuz KENDS N SINIF tr. Savam siyasal nitelik almtr. Savam snf savamdr. Grlyor ki, Trkiyede fabrika aamasnn balad yllarla, ii snfmzdaki nitel deiim yllar aa yukar birbiri stne dmektedir. Bunun eitli nedenleri saylabilir. Trkiye ii snfnn bu oluumlar iine girdii tarihsel dnem, ngiliz ii snfnn o gn yaad dnemden ok bakadr. Bugn Trkiye ii snfnn u ya da bu biimde devrald, etkilendii, iinde yer ald ortam ok deiiktir. Dnya ii snfnn bamsz ideolojisi Marksizm-Leninizm ilenmi ve dnyann drt bucanda etkilerini duyuran nesnel bir g olarak ortaya kmtr. Dnya ii snf bugne ok zengin deneyim, gelenek, sava yntemleri, rgt biimleri birikimi getirmitir. i snf artk dnya apnda olgun bir snftr. 1920den bu yana ar terr altnda savaan TKPnin, ii snfmzn bu birikimi devralmasnda paha biilmez katks olmutur. te yanda, bugn dnyann ilk ii devletlerinden kurulu dnya sosyalist sisteminin varl emeki ynlar iin yaamn ta iinde bir rnektir. Evet, Trkiye ii snf bugn kendisi iin snftr. Kk burjuva sosyalistlerinin dtkleri yanlgnn altnda, aka grlyor ki, kendisi iin snf, snf savam, siyasal savam kavramlarnn ters yorumu yatmaktadr. Onlar, siyasal savamn en gelikin aamasna ykselmemi snfa, kendiliinden snf diyorlar. Bu yanltr. Bu, ii snfmz ve onun ulat savam dzeyini kmsemeye, bir eit elitizme gtrr. nsann, kavramlara kendisinin ykledii dar anlamlar nedeniyle gzlerinin nndeki olay anlamay, yndan soyutlanmasnn balangcdr. (...) Savamn en gelikin, gerek snf savam olmaya ynelii bir sretir. ki batan ileyen bir sre. Bir batan ii snf, kendiliinden gelme ekonomik savamnn rettii olgunlama ile, yine kendiliinden gelme siyasal savama doru ykselir. i snf bu aamada parti gereini iliklerinde duyar. Siyasal savamsz olamyorsa, siyasal partisiz de olamaz. Plekhanof bunu, ii snf ekonomik grevlerinin bilincine vardka daha kararl biimde kendi siyasal partisine gider136 szleriyle anlatyor....
136
G. Plekhanov. Seme Felsefi Yaptlar, ng. basm. c.1. s74.
MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE 101
Srecin te banda da Komnist Partisinin bilinlendirme ve rgtleme almalarnn giderek glenmesi, ynlar kavramas yer alr. Komnist Partisinin Leninci hat iinde glenii, bir yanyla savam gerek siyasal savama eviren temel unsur olurken, bir baka adan da savamn gerek siyasal savama ykselmekte oluunun tarihsel dzeyde kantdr. nk, ii snfnn gerek siyasal bilince erii partinin rn olduu gibi, parti de o ii snf savamnn tarihsel adan rndr... Bunlar da gsteriyor ki, Trkiye ii snfnn geneliyle kendiliinden gelme siyasal savam dzeyine ulaan savam, gerek siyasal savam, gerek snf savam olma oluumunu da iinde tamaktadr. Ve bu oluum hzlanmaktadr. Daha hzlandrmak bizim grevimizdir.

MARKSİZMDE ISCI SINIFININ KAPSAMI, E Engin

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MARKSİZMDE ISCI SINIFININ KAPSAMI, E Engin

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

stanbul, Eyll 1990

stanbul, Eyll 1990

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

Tercman, 3 Haziran 1987.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

Lenin. Toplu Yaptlar, ng. basm, c. 29, s.421.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

2.1. KISA TARHE VE LTTEK DEMELER

Engels, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.1, s.192.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

2.2. OLUUM VE GELM

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks. Kapital, c.1, s.578

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

2.3. EMPERYALZM OLGUSU

Marks -Engels, Seme Yaptlar, ciltlik. c.2, s.222

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks. Kapital, c.3. s.436-438. K.Marks, Kapital, c.3, s.606-607.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

3.1. RETC EMEK KOLLEKTF EMEK

Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.1 s.41.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks, Kapital, c. 1, s.508-509.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

Yapt, s.58. K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c., s.392. 45 Yapt, s.58-59.

K.Marks. Artk-Deer Teorileri, c.1, s.407-409. K.Marks, Kapital, c.3, s.382

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

3.2. DOLAIM ALANI

K.Marks. Kapital. c.3, s.292-294.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K. Marks, Kapital, c.1, s.536 K. Marks, Kapital, c.1, s.102.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.410-411.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks, Kapital, c.2, s.176-180 K.Marks, Kapital, c.2 s.139

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.159

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.201. K.Marks, Kapital, c.1, s.446.

K.Marks, Kapital. c.3, s.292-294.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks, Kapital, c.1, s.530

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

3.4. DEVLET MEMURLARI DA MI?

K.Marks, Artk-Deer Teorileri, c.1, s.300-301

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.2, s.218

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks, Marks-Engels, Seme Yaptlar, ciltlik, c.2, s.240.

3.5. MENEJERLER VE USTABAILARI

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks. Kapital. c.1, s. 331-332. K.Marks, Kapital, c.1, s.423-424.

K.Marks, Kapital, c.3, s.436. K.Marks, Kapital, c.3, s.437.

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE

K.Marks. Kapital. c.3, s.437. K.Marks, Kapital. c.3, s.389.

K.Marks, Kapital c.3. s. 386, 389

MARKSZMDE SINIFININ KAPSAMI VE TRKYE