Uak Yaplarnda Kompozit Malzeme Kullanm

Teknolojik araylar her geen gn malzeme biliminin nemini gittike arttrmakta, tm sektrlerde yeni araylar ierisinde mutlaka malzeme biliminin gerekleri n plana alnmas bir zorunluluk haline gelmektedir. phesiz imalat sektrnde bu konu daha fazla nem arz etmekte ve konunun en ince detayna kadar aratrlmas yaplmaktadr. Ama hedeflenen ve gnmzde ideal olarak kabul edilen uzay teknolojisinin her alanda gerei gibi uygulanmasn salamak olmaldr. Dier yandan ou lkeler, gelimiliklerini deerlendirirken uzay teknolojisine sahip olma varlklar ile lebilmektedirler. phesiz uzay teknolojisin uyguland uygulamalarn banda risk faktrnn belki de en fazla olduu uak endstrisi gelmektedir. Bu endstri temelde incelendiinde etkili faktrlerin banda malzeme konusunun byk rol oynad grlmektedir. Bilindii gibi uak endstrisinde kullanlan malzemelerden beklenen zellikler, yksek mukavemet, dk younluk ve kolay ilenebilirliktir.

Genelde bir sistem oluturulurken ncelikle sistemi oluturan unsurlar ve bu unsurlar etkisinde brakan faktrler ele alnr. Konuya bu adan bakldnda uak yapmnda kullanlacak malzemelerin seiminde;

Dizayn mukavemetinin arla oran Yorulma karakteristikleri atlak yaylmas davran Baskn arza tipleri Hasar ve korozyon tolerans Mevcut imalat kolaylklar Malzemenin maliyeti malat maliyeti Pazar gerekleri

faktrleri nemli rol oynamaktadr. Gerekli mukavemet deerlerine sahip, dk younlukta malzemeler seildikten sonra onlara konstrksiyonda istenilen ekillerin verilebilmesi, ancak uygun kaynak ynteminin ve buna bal olarak sl ilemlerin uygulanabilmesi iin mmkn olabilmektedir. retici firma, kaynak yaplabilecek parann hangi tip kaynak yntemi ile, hangi tip elektrot ve ilave metalin kullanlacan ve hangi akm miktar ve kaynak hz ile yzey temizleneceini ve dier gerekli bilgileri formlarla belirtirler. Uak endstrisinde gnmzde en nemli konu malzemenin doru olarak seilip bir btn yap iersinde deerlendirilmesidir. Uak malzemelerini ncelikle, metal esasl ve kompozit malzemeler olarak iki grupta incelemek mmkndr. Paslanmaz elikler, nikel alamlar, titanyum alamlar ve alminyum alamlar yaygn olarak kullanlan metal esasl uak malzemeleridir. Kompozit malzemeler; metalik, organik veya inorganik esasl yap bileenlerinin kombinasyonundan oluur. Matris, fiberler partikller, pullar, tabakalar balca yap bileenleri olup, fiberler, partikller, pullar, tabakalar kompozitin i yapsn olutururlar. Kullanlan matris malzemesine gre kompozit malzemeler, yksek rijitlik ve mukavemetleri, baz uygulamalarda mkemmel yorulma mrleri, yksek korozyon ve erozyon direnleri nedeniyle birok endstri kolunda tercih sebebidir. Son 30 ylda reine ve fiber teknolojisinde byk gelimeler salanarak gelitirilen kompozit malzemelerde, konvansiyonel malzemelerin elastisite modllerine ulalmtr. Bu nedenle kompozit malzemeler; kaplamalar, takviye paralarnn kontrol yzeyleri ve flaplarda kullanm alanlar bulmulardr. Kompozit malzemelerin imalata uygunluu, bakm maliyetini dk ve mekanik zelliklerinin iyi olmas uak tasarmnda byk avantaj salar. Sivil uaklarn yap elemanlarnda kullanlacak kompozitlerin maliyetinin hesaplanmas; yalnzca malzemenin maliyeti esasna dayandrlmamaldr. Maliyet hesab; direkt iletme giderleri ve yatrmn geri dn gibi iki faktrn gz nnde bulundurulmalarn da gerektirir.

Kompozitlerin uygulama rneklerine gz atarsak; F-16larda, yatay ve dikey stabilizenin yan sra, kontrol yzeyleri de karbon-epoksidir. Boeing 757 ve 767lerde; kontrol yzeyleri karbon- epoksi motor kaportalar karbon/aramid-epoksidir. Airbus A320 uaklarnda, spoilerlerde, aileronlarda, kuyruk takmlarnda, silindirik motor klflarnda, karbon takviyeli kompozitler kullanlmtr.

Gaz trbinli motorlarn dizaynnda temel hedef performans artrmak, arla kar thrust orann artrmak, yakt tketimini azaltmak ve direk alma maliyetlerini (DOC, direct operating cost) minimuma indirmektir. Bu ilemler aerodinamik yap ve malzemelerde yaplan iyiletirmelerle salanabilir. Gaz trbinli motorlarda kullanlacak malzemeleri u zellikleri tamas istenir: * Malzeme ve retim maliyetinin dk olmas. Bu ilem , motor yenileme maliyetleri ile uzun dnem bakm maliyetlerini azaltmak iin istenir. * Dk arlkl malzemeler uan toplam arln azaltr bylece verim artm olur. * Fiziksel, termal ve mekanik zelliklerin iyi olmas. Bu ilem, kompresrde daha yksek basn oranlar ve trbinde daha yksek alma scaklklar elde edilmesini salar.

Bugnk motor dizaynlar hala geleneksel metalurjik yaklama baldr ve alminyum titanyum, nikel tabanl alamlarda srdrlen gelitirme birka snrl motor performans iyiletirmeleriyle sonulanmaktadr. Gelecek yzyln motorlar iin gvenirlik , sertlik, mukavemet, yksek scaklk kabiliyeti gereksinimleri salanmaldr. Uaklarda kullanlan alminyum alamlar balca iki ana gruba ayrlr: *2000 serisi alamlar: Bu alamlarda aluminyum dndaki ana malzeme bakrdr. (arlk %4e kadar kullanlr. Mukavemetini artrmak iin magnezyumda eklenir.) * 7000 serisi alamlar: Alminyumdan sonraki ana elaman inkodur. Ayrca az miktarda bakr ve magnezyum mukavemeti artrmak iin eklenmitir. Bunlara ekil verdikten sonra temperleme denen sl ilemler uygulanr ve sertletirilir. Son gelitirilen modern yolcu uaklarnda; Boeing-777 uann gvdesinde, B737nin 600/700/800 serilerinde kanat alt yzeylerinde stn zellikli alminyum kullanlmaktadr.

Uak motoru reten firmalar, kompozit yapl kaplarn alminyum olmasn tercih ederler; hedef ise %25 motor arlndan kazanmaktr. Prosedrde ise alminyum petek yapl kompozit kaplama, sandvi kullanmna rastlanmaktadr. Alminyum petek yap, alevin motorun elik desteklerini etkilemesini nlemektedir. Optimum dayankllk ve uygun maliyet ile yksek zgl modllere ulaabilmek iin , kaplamalarda karbon fiber kullanm tercih edilmitir. Havaclkta son yllarda yaplan temel bir atlm, metal malzeme yerine kompozit malzeme kullanm konusudur. Uak yapsnda kullanlan ileri kompozitler, elyaf takviyeli kompozitlerdir. Genellikle epoksi matris iinde srekli elyaflar kullanlr.

Uak yaplarnda alminyum alamlar gibi konvansiyonel malzemelerin yerini alan kompozit malzemeler, dk arla oranla yksek mukavemet zelliine sahiptirler. Uak yaps iin malzeme seiminde nemli bir kriter olan mekanik zelliin younlua oran ile ifade edilen, zgl mekanik zellik deerleri karlatrldnda bor / epoksi ve karbon / epoksi kompozitlerin konvensiyonel malzemelerden nemli farklarla stn olduklar grlmektedir.

Uaklarda kullanlan malzemelerin en gelimii titanyumdur. Ayn mukavemete sahip elikten %44 daha hafiftir, sya direnci ok yksek olup korozyona dayanm mkemmeldir. Fakat, ilenme, ekil verme zorluklar ve de pahall nedeniyle uaklarn ok kritik yk tayan balantlarnda, motorlarn etrafnda s kalkan olarak ve jet motorlarnn yksek s gren blmlerinde ve trbin palelerinde kullanlr. Dk younlua sahip kompozit yaplarn uak tasarmnda kullanlmas ile metal yapya oranla arlk kazanc

salanmtr. ekil 1de gelien teknoloji ile birlikte, uak tasarmnda kompozit malzeme kullanmndaki art verilmektedir (Margolis , 1986). Uak tasarmnda ilk olarak kullanlan kompozitler cam elyaf kompozitlerdir. 1944lerde cam elyaf reineli kompozit plakalar aa ekirdein yzeylerine yaptrlarak sandvi paneller eklinde kullanlmtr (Phillips,1987). Kompozit yaplarn uak tasarmndaki yaygn kullanm 1960larda balamtr(ABDde bor elyaflar, ngilterede ise grafit elyaflar).

Grafit/epoksi kompozitlerin sivil yolcu uaklarndaki ilk uygulamalar Boeing 727lerin gvde kaplamasnda gerekletirilmi ve %14 arlk kazanc salamtr (Brooks, etal,1980). Boeing 737lerin aerodinamik frenleri grafit/epoksi kompozitten retilmitir ve 1981den itibaren 22000 uu saatlik kullanmlar esnasnda nemli bir problemle karlalmamtr. Bu uaklarda kompozit kullanmyla %15lik bir arlk kazanc salanmtr (Noton, 1974).

Boeing uaklardaki ana ini takmlar kapaklar karbon fiber kompozitlerden retilmitir. Burun ini takmlar kapaklar hibrid kompozitlerden retilmitir. Spoiler i malzeme olarak petek yaplardan oluturulmutur. st ksm kevlar epoksi ile i malzeme nomex petek yap malzemedir. stikamet dmeni karbon/epoksilerden oluturulmutur. Dikey dengeleyici hibrid kompozitlerde ve can fiber kompozitlerden imal edilmitir. Petek yaplar spoilerde, kanatklarda, flaplarda ve hava frenlerinde genelde nomex petek yap kullanlmtr. Yatay ve dikey dengeleyicilerde grafit/epoksi ve hibrid kompozit kullanlm olup kanatlarda ve motor kapaklarnda hibrid kompozit kullanlmamtr.

Airbus uaklarda kompozit kaplama uygulamalar; A310 , A300-600 modelleri ile balamtr. Airbus 310-300n nemli ana elemanlar kompozit malzeme ile retilen ilk uak denilebilir.

Kompozit malzemeler salad zelliklerle arlk ve retim maliyetleri ikincil yaplarda korozyonda korumada ve hayati yorulma potansiyelleri ok iyidir. Kompozit malzemeler, gelien teknoloji ve imalat yntemlerine ynelik yaplacak almalarla, gelecekte yksek mukavemet elaman olarak kullanlacak olan malzemelerin banda gelecektir. Bu alma srecinde temel olarak ele alnacak tip zellik vardr. Bunlar; younluk, yzey dzgnl ve ekonomikliktir. Yksek scaklk, kompozitlerinin geliimi, yapsal dzgnlne sahip elyaflarn ve birbirleri ile daha uyumlu alan matrislerin geliimine paralel bir ilerleme kaydetmektedir.

Dk maliyetli elyaflarn ve malzeme ileme tekniklerinin gelitirilmesi ile kompozitlerin kullanm alanlar daha da yaygnlatrmaktadr. Polimerlerin ve metal matrislerin ilenme teknikleri konusunda yaplan almalar kompozitlerin geliimine hz katmaktadr. Fakat gelimelerin byk bir ksmnn seramik matrislere ynelik olaca dnlmektedir.