TEMEL ELEKTRK Elektriin Tarihesi Elektrik, Yunanca kehribar anlamndaki elektron szcnden gelmektedir.

Elektrikle ilgili ilk olarak gzlenen ve incelenen statik yklerin oluturduu statik elektriklenmedir. Eski Yunanllar kehribarn krk parasna srtldnde, tahta tala, ku ty gibi kk hafif cisimleri ektiini gzlemlemilerdi. Yine ayn ekilde eski insanlar doal mknatsn, yaknnda bulunan demir paracklarn ektiini ve mknatslanan bir demir parasnn da ayn ekilde gzle grlmeyen bir kuvvet yaratarak, evresindeki kk demir paracklarn ektiini bulmulard. Fakat kat, ku ty, ve tahta paracklarnn magnetik cisimler tarafndan ekilmediklerini deneyler sonucu anlamlard. Elektrik kavramn inceleyen ilk bilim adam William Gilberttir. 1752 de Franklin uurtma deneyi ile yldrmn elektriksel bir olgu olduunu, art ve eksi yklerden olutuunu belirleyip adlandrmtr. 18.yzyln ortalarnda ise elektriklenmeler sonucu cisimlerin art veya eksi ykle yklendikleri ve ykler arasnda ilikiler olduu ortaya kartlmtr. 19.yzyln banda Volta elektrik pilini buldu. Bylece pratik bir akm kayna elde edildi. Bu bulutan sonra elektrik akm ile statik elektriin ayn olgunun farkl grnmleri olduu anlald. 1807de, erimi potastan oluan bir elektrolitten elektrik akm geirilerek potasyum metali ayrtrld. Bundan sonraki aratrmalar, elektrikle kaplama, elektrolitik artma ve elektrokimya endstrisini gelitirdi. 1808de elektrik akmnn k ya da s enerjisine dntrlebilecei ortaya kondu. 1820de Orsted elektrik akmnn iletken evresinde bir magnetik alan oluturduunu buldu. 1831de Faraday, bunun tersini, yani; magnetik alan iinde hareket eden bir iletken zerinde bir gerilim indklendiini buldu. Bu bulu transformatr, elektrik motoru ve dinamonun gelimesini salad. 1864de Maxwell elektrik, magnetik ve optik olgular elektromagnetizma altnda birletirdi. Elektriin endstriye girii 19. yzyln ikinci yarsnda balar. 1873de elektrik enerjisinin enerji iletim hatlar ile iletilebilecei ispat edildi. Selenyumun foto-elektrik etkisi de 1873de bulunmutur. 1879da fotoraflarn srayla iletilmesi ve hareketli grntnn elde edilmesi dnlmtr. 1879da Edison, akkor lambay bularak diyot lambann esasn ortaya koydu. 1881de ilk elektrik retim ve datm ebekesi New-Yorkta kuruldu. 1895de Thomson elektron kavramn ortaya koydu. Bundan sonra elektroniin ayr bir bilim dal olarak geliimi balad. 1907de triyot lamba bulundu.1923de ikonoskop lambasnn bulunmas ile TVnin, 1948 de transistorun bulunmas ile bilgisayar teknolojisinin gelimesine olanak saland. 1958de ilk tmleik devre yapld. 1970de birok devre eleman bir yonga (chip) zerine toplanarak, elektronik devreler yapld. 1971de ise ilk mikroilemci gerekletirildi.

ENERJ yapabilme yeteneidir. Enerjinin korunumu yasasna gre, enerji yoktan var edilemez, vardan yok edilemez, ancak birbirine dntrlebilir. Enerji doada iki ekilde bulunur. A) Potansiyel (durgun) enerji, B) Kinetik (kullanlan, sarf olunan ) enerji, Suyun yksekte bulunan bir depoya karlmas Kinetik Enerji, depoda bulunmas ise Potansiyel Enerjidir. Pil ve akdeki enerji; ularnda alc yoksa Potansiyel Enerji, alc bal ve devredeyken Kinetik Enerjidir. Enerji eitleri A ) Mekanik enerji B ) Is enerjisi C ) Ik enerjisi D ) Kimyasal enerji E ) Nkleer Enerji F ) Elektrik enerjisi

IIK ENERJS

KAZAN KMR KMYASAL ENERJ ISI ENERJS

TRBN MEKANK ENERJ

GENERATR

ELEKTRK ENERJS G TRAFOSU

ENERJ LETM HATTI DAITIM TRAFOSU

ISI ETKS

IIK ETKS

KMYASAL ETK

MAGNETK ETK

FZYOLOJK ETK

ekil 1: Enerji dnm

Elektriin Tanm Elektrik ksaca serbest elektron akdr. Farkl enerji trlerine kolayca dntrlebilir. Kaliteli elektrik enerjisi; srekli olmal, gerilim ile frekans deerleri sabit olmaldr. Elektrik Enerjisinin Etkileri A) Is etkisi B) Ik etkisi C) Magnetik (mekanik) etki D) Kimyasal etki E) Fizyolojik etki Elektrik Enerjisinin stnlkleri A) Dier enerjilere dnm kolaydr. B) Dnm srasnda verim yksektir. C) letimi kolaydr. D) letim kayplar azdr. E) Kullanm kolaydr. Elektrik Enerjisini Elde Etme Metotlar A) Srtnme ile, B) Basn ile (piezo-elektrik), C) Is ile, D) Ik ile, E) Kimyasal etki ile, F) Magnetik etki ile, Santrallerimizde, magnetik etki ile elektrik retilmektedir. ALTERNATF AKIMIN MAGNETK YOLLA ELDE EDLMES 1- Magnetik Alan erisinde letkenin Hareketi, ndklenen EMK ve Deeri:

lk olarak iletkeni belirli bir hzla kutuplar arasna soktuumuzda, sfr ortada olan voltmetre ibresinin bir ynde sapt grlr. Bu hareketin saa doru olduunu kabul edelim. kinci olarak iletkeni hi hareket ettirmeyelim veya bir kutuptan dierine doru yani kuvvet izgilerine paralel olarak hareket ettirelim. Bu durumlarda voltmetre ibresi sapmaz. nc olarak iletkeni kutuplar arasnda belirli bir ayla hareket ettirirsek, ibrenin sapt fakat bu sapmann ilk sapmaya gre daha dk deerli olduunu grrz. Son olarak iletkeni kutuplar arasndan kartalm. Bu srada voltmetre ibresi sola doru sapar.
ekil 2

Tm bunlardan anlalaca zere, magnetik alan ierisinde kuvvet izgilerini kesecek ekilde hareket eden iletkende bir Elektro Motor Kuvvet ( EMK ) meydana gelir. Eer iletkenin ularna alc balanacak olursa bir akm geii olur. ndklenen EMKnn yn sa el kural ile bulunur. Kutuplar arasnda hareket eden iletkende indklenen EMKnn deeri ;

e = B. l. v. Sin . 10-8 volt

Forml ile bulunur. Bu formlde; e B l v Sin : ndklenen emk. (Volt) : Birim yzeydeki kuvvet izgisi says (Magnetik ak younluu) (Maxwell/cm2) : letkenin boyu (cm) : letkenin bir saniyedeki hz (cm/sn) : letkenin kutuplarla yapt ann sins dr.

2- Magnetik Alan erisinde Dndrlen Bobinde ndklenen EMK ve Deeri: Elektrik enerjisi genellikle dner makinalardan elde edilir. Alternatr ad verilen bu dner makinalarda alternatif akm retilir. Alternatrn basit emas ekil 3te gsterilmitir.

ekil 3: Alternatrn basit emas

ekil 4: Alternatif akmn olumas

Sabit magnetik alan ierisinde kalan ve hareket eden bobinde gerilim indklenir. Bu indklenen gerilim fra ve bilezikler yardmyla d devreye alnr. Eer bileziklere bir alc balanacak olursa bu alcdan zamanla yn ve iddetini deitiren bir akm geer. Bobin; 0 konumunda iken, iletkenin hareketi kuvvet izgilerine paraleldir. Bu durumda kuvvet izgileri iletken tarafndan kesilmeyeceinden emk indklenmez. 1 konumuna gelince iletkenin kuvvet izgileri tarafndan kesilmesiyle emk indklenir. 2 konumunda kuvvet izgilerinin iletkeni kesme as artacandan indklenen emknn deeri artar. 3 konumunda kuvvet izgileri iletkeni dik olarak keseceinden maksimum emk indklenir. 3 konumundan 6 konumuna doru gelirken magnetik kuvvet izgilerinin kesme as azalacandan emk her konumda biraz daha azalarak 6 konumunda 0 olacaktr. nk 6 konumunda kuvvet izgileri iletkeni kesmez. ndklenen emknn yn sa el kuralna gre bulunduunda emknn yn bize dorudur. 6 konumundan sonra emknn yn deierek bizden uzaklar durumdadr. 6, 7, 8 konumlarn geerken indklenen emk artarak 9 konumunda maksimum dzeye kar. 10 ve 11 konumlarnda emk azalarak 12 konumunda 0 olur. Asal Hz: Birim zaman ierisinde kat edilen a veya bir saniyede a cinsiden kat edilen yola Asal Hz denir. (omega) ile gsterilir. Birimi (raydan/saniye) dir.

= 2. . f

(r/sn) forml ile bulunur. . t forml ile bulunur.

Elektriksel a ile asal hz arasndaki iliki ise ; = Bu formlde ; : Elektriksel a (derece veya radyan) : Asal hz (raydan/saniye) t : Zaman (saniye)

ekil 5

ekil 6

Derece ve radyan u forml ile birbirlerine dntrlebilir.

D 180 r

2 radyan = 3600 1 radyan = 57,30 dir.

rnek: Sinzoidal bir gerilimin periyodu 0,04 saniyedir. Buna gre frekans ve gerilimin sfrdan balayarak pozitif maksimum deeri almas iin geen zaman bulunuz.
f 1 T 1 0 ,04 f 25 Hz olur.

Bilindii gibi gerilimin sfrdan balayp maksimum deere ulamas iin geen zaman periyodun 1/4' dr. Buna gre ;
t T 4 0 ,04 4 t 0 ,01sn olur.

ELEKTRKTE TEMEL BYKLK Gerilim: Kapal bir elektrik devresinde serbest elektron akna sebep olan basnca (Potansiyel farka) Gerilim denir. U ile gsterilir. Birimi volt (V)tur. Voltmetre ile llr. Voltmetreler devreye paralel balanr. 1 Volt: 1 ohmluk bir diren zerinden 1 Amper iddetinde akm gemesine sebep olan gerilim deerine 1 Volt denir. Megavolt kilovolt Volt milivolt mikrovolt (MV) (kV) (V) (mV) (V)

Akm iddeti: Kapal bir elektrik devresinde birim zamanda geen elektron miktarna akm iddeti denir. I ile gsterilir. Birimi Amper (A)dir Ampermetre ile llr. Ampermetreler devreye seri balanr.

1 Amper: Bir devrede 1 saniyede geen elektron miktar 6,28 x 10 -18 elektron ise akan akm 1 Amperdir. Megaamper kiloamper Amper miliamper mikroamper (MA) (kA) (A) (mA) (A)

Diren: Serbest elektron akna kar gsterilen zorlua denir. R ile gsterilir. Birimi Ohm ()dur. Ohm metre ile llr. 1 Ohm: 1 Volt gerilim uygulanan bir diren zerinden geen akm 1 Amper ise o direncin deeri 1 ohmdur. Megaohm kiloohm Ohm miliohm mikroohm (M) (k) () (m) ()

Gerilim Dm: Hat ba ile hat sonu arasndaki gerilim farkna veya devreye uygulanan gerilimle alcnn ular arasndaki gerilim farkna gerilim dm denir. AKIM YOUNLUU letken iindeki J akm younluu, birim alan bana den akm olarak tanmlanr. Herhangi bir iletkenden istediimiz deerde akm geiremeyiz. Her iletkenin bir akm tama kapasitesi vardr.

J=I/A
J : Akm Younluu (Amper/mm2) I : Akm iddeti A : letkenin kesiti BAST ELEKTRK DEVRES, ELEMANLARI ve ETLER Enerji kaynandan kan akmn sigorta, anahtar (devre kesici), alc ve iletkenlerden getikten sonra tekrar akm kaynana dnmek iin getii yola elektrik devresi denir. Devre elemanlar; rete: Elektrik devresinde elektron ak iin gerekli potansiyel fark meydana getiren ve devam ettiren kaynaktr.

Alc: Elektrik enerjisini tketerek dier enerji eitlerine evirip, bir i yaplmasn salayan makina ve cihazlardr. Sigorta: Elektrik devresinden geen akmn istenmeyen deere ykselmesini nlemek iin devreyi amaya yarayan koruma elemandr. Anahtar: Ald zaman alc tarafna giden akm kesen, kapandnda ise alcnn almas iin akmn gemesini salayan devre elemandr. letken: rete ile alc arasnda elektrik akmnn akmas iin hat tekil eden (yol oluturan) metal tellerdir. Devre eitleri; Ak Devre: Herhangi iki nokta arasndan akan akm ya da iletkenlik sfr ise (diren sonsuz ise) bu devre ekline ak devre denir. Bir baka ifadeyle anahtarn ak olduu, akmn gemedii ve alcnn almad devre eklidir. Kapal Devre: Anahtarn kapal olduu, devreden akmn getii ve alcnn alt devre eklidir. Ksa Devre: Herhangi iki nokta arasndaki gerilim ya da diren sfr ise (iletkenlik sonsuz ise) bu devre ekline ksa devre denir. Bir baka ifadeyle akmnn alcdan gemeden ksa yoldan devresini tamamlad ve alcnn almad arzal devre eklidir. OHM KANUNU temel byklk olan akm, gerilim ve diren arasndaki banty verir. Kapal bir elektrik devresinde devreden geen akm; devreye uygulanan gerilimle doru, devre direnciyle ters orantldr.

U=I.R
LETKEN VE ETLER

I=U/R

R=U/I

Atomlarnn son yrngesinde drtten az elektron bulunan elementlere iletken denir. Elektrik enerjisini bir yerden dier bir yere ileten maddelerdir. Kat iletkenlere gm, bakr, altn, demir, inko, alminyum, krom nikel; sv iletkenlere asit, baz ve tuzlarn sudaki eriyikleri ( zeltileri ); gaz iletkenlere argon, neon, kripton rnek olarak verilebilir. SPER LETKEN Sper iletkenler, slar belli bir seviyeye drldgnde elektrik akmna kar direnlerini tamamen kaybeden maddelerdir. Bu bize, elektrik akmnn sradan iletkenlerde direnten doan ve s olarak yaylan enerji kaybn (%3 ile %10 arasndadr) engelleme olana verir.

Sper iletkenlerin bir baka zellii ise kusursuz diamanyetik olmalar. Yani sper iletkenler manyetik alan tamamen iter. Bylece sper iletken mknatslar yardmyla, rnein bir treni raylara temas etmeden hareket ettirebilir ve srtnmeyi azalttmz iin trenin ok daha hzl gitmesini salar.

(a)

(b)

ekil 7: (a) Normal iletkenlik durumunda, (b) Sper iletkenlik durumunda manyetik kuvvet izgileri

YARI LETKEN Atomlarnn son yrngesinde drt elektron bulunan elementlere yar iletken denir. Yar iletkenlerin iletkenlii scaklk ile deiir. Yar iletkenler, dk scaklklarda zayf iletkendirler. YALITKANLAR Atomlarnn son yrngesinde drtten fazla elektron bulunan elementlere yaltkan denir. Elektrik akmndan canllar korumak ve akm tayan iletkenlerin birbirleriyle ve toprakla temasn nlemek iin kullanlrlar. Ksaca elektrik enerjisini iletmeyen (yok denecek kadar az ileten) maddelerdir. Direnleri ok yksektir. Btn yaltkanlar belirli gerilimlerden sonra delinir ve iletken hale geerler. Bu durumda yaltkann direnci kld iin ar miktarda bir akm geii olur ve devre ar akmdan aar. Kat yaltkanlara cam, porselen, kat, fiber, pamuk, kauuk, mika; sv yaltkanlara saf su, alkol, benzin, trafo ya; gaz yaltkanlara kuru hava, azot, karbondioksit, hidrojen, SF6 gaz rnek olarak verilebilir. zolasyon: Uygulanan gerilimde yaltm yapabilme zelliine izolasyon denir. zolasyona yaltkanlk da denilmektedir.

zolasyon Seviyesi: zolasyon zelliinin kaybolmasna neden olan gerilim deerine denir. Kilovolt (kV) ile ifade edilir. zolasyon Bozulmasnn Nedenleri: Scaklk Eskime D etkiler Ar gerilim Scaklk: zolasyon maddelerinin direnci scaklkla ters orantldr, scaklk artka izolasyon deeri azalr. Her izolasyon malzemesi belirli bir scakla kadar yaltm zelliini korur. Bu deer aldnda izolasyon deeri azalacak ve nihayet yaltm bozularak ksa devreye neden olur. Her izolasyon malzemesinin en yksek alma scakl bellidir. Eskime: Her izolasyon maddesinin belirli bir kullanm zaman vardr. Bu zaman aldnda izolasyon deeri azalmaya balar ve ksa devre arzasnn olumasna neden olur. Ar akm, ar snma ve ar gerilim gibi anormal iletme koullar ile rutubet, basn ve kirlenme gibi d etkiler eskime olaynn hzlanmasna sebep olurlar. D Etkiler: zolasyonun zayflamasna neden olan vurma, arpma, ezme, srtnme, andrma ve rutubet gibi etkilerdir. Ayrca izolasyon deerinin azalmasna en nemli etkilerden biri olan kirlenme de d etki olarak belirtilebilir. Deniz kenarndaki tesislerde izolatrlerin zerinin tuzla kaplanmas veya sanayi blgelerinde kurum, kimyasal gazlar ve toz, izolasyonu etkileyen kirlenme nedenleridir. Ar Gerilim: Her izolasyon maddesi, belirli bir gerilim deerine kadar zelliini kaybetmeden yaltm yapabilir. Bu deerin zerinde bir gerilim uygulandnda ar gerilim sebebiyle izolasyon malzemesi delinir ve ksa devre arzas oluur. Sistem izolasyonunu zorlayan ve delinmesine neden olabilen ar gerilimlerin oluumu iki ksmda incelenebilir: 1) Ar Gerilimler 2) D Ar Gerilimler Bir letkenin Direncine Etki Eden Faktrler letkenin direnci, uzunluuna, kesitine, cinsine ve scaklna baldr. Z DREN: 20 C ortam scaklnda 1metre uzunluunda 1mm kesitinde iletkenin gsterdii dirence denir.

R=.l/S
R l S : Diren () : zdiren ( mm/m) : Uzunluk (m) : Kesit (mm)

rnek: 40 metre uzunluunda 2,5 mm kesitindeki bakr iletkenin direnci ka ohmdur? (=0,0178 mm/m) R = . l / S ise R = (0,0178.40)/ 2.5 R = 0,28

Soru 1: 150 metre uzunluunda 1,5 mm apnda bakr iletkenin direncini hesaplaynz? (=0,0178 mm/m) Soru 2: Direnci 80 olan 1 mm apndaki krom-nikel telin uzunluunu hesaplaynz? (=1,1 mm/m) DRENCN SICAKLIKLA DEM Scakln deimesi ile maddenin elektrik akmna kar gsterdii diren deiir. Scaklk Artarsa; Metal iletkenlerin direnleri artar. Yar iletkenlerin direnci azalr. Yaltkanlarn direnci azalr.

R2=R1 . [1+ (t2 t1)]

: 1 0C bana 1 ohm luk direnteki deime miktarna direncin scaklkla deiim katsays denir ve ile gsterilir. R1 R2 t1 t2 : nceki scaklk deerindeki diren : Sonraki scaklk deerindeki diren : Direncin scaklkla deiim katsays : nceki (dk) scaklk deeri : Sonraki (yksek) scaklk deeri olan bakr iletkenin 40 0C ortam scaklndaki

rnek: 20 0C ortam scaklnda direnci 3 direnci nedir? (=0,00393) R2 = R1 . [1+ (t2 t1)] R2 = 3. [1 + 0,00393(40-20) ] R2 = 3,23

Zamana Bal Olarak Elektrik Akmnn Snflandrlmas: Doru Akm: Zamana bal olarak yn ve iddeti deimeyen akm trdr. Dorultulmu Dalgal Akm: Zamana bal olarak yn deimeyen ancak iddeti deien akm trdr. Alternatif Akm: Zamana bal olarak yn ve iddetini periyodik olarak deitiren akm trdr. Alternatif Akmda Kullanlan Terimler:

Saykl: Alternatif akm veya gerilim sfrdan balar maksimum deerini alr ve sfra dner, ters ynde de ayn ilem gerekleerek tekrar balang noktas olan sfra dner. Akm ve gerilimin her iki yndeki btn deerleri almasna saykl denir. Periyot: Bir saykln tamamlanmas iin geen zamana denir. T harfi ile gsterilir. Birimi saniyedir. Frekans: Bir saniyede oluan periyot saysna denir. Frekans f harfi ile gsterilir. Birimi periyot/saniye veya ksaca Hertz (Hz) denir.

f=1/T
Alternans: EMKin sfrdan balayp maksimum deere ulap tekrar sfra ulamasna denir. Alternatif Akm Deerleri: Ani Deer: Alternatif akm erisinde herhangi bir andaki deere denir.

i = Imax . Sin t e = Umax . Sin t

Maksimum Deer (Tepe Deer): Alternatif akm erisinde akm veya gerilimin ald en byk deere denir. Ani deerlerin en bydr. Ortalama Deer: Bir alternanstaki ani deerlerin matematiksel ortalamasna denir. Saf alternatif akmn ortalama deeri sfrdr.

Iort = Imax . 0,636 Uort = Umax . 0,636

Etkin Deer: Alternatif akmda, doru akmn yapt ie eit i yapan alternatif akm deerine etkin (efektif) deer denir. l aletleri etkin deerleri gstermektedir.

I = Imax . 0,707 U = Umax . 0,707

Soru: 220 Voltluk ebeke geriliminin maksimum ve ortalama deerlerini bulunuz?

ekil 8: Alternatif akm deerlerinin sins erisi zerinde gsterilmesi

ALTERNATF AKIM ALICILARI Omik Alclar: t, frn, elektrik oca, akkor flamanl lamba ve elektrik sobas gibi rezistif zellikli alclardr. Omik alclarda akm ve gerilim ayn fazdadr. Bu alclarn kaynaktan ektii g aktif gtr.

(a)

(b)

ekil 9: (a) Alternatif akmda omik alc devresi, (b) Omik alcnn akm ve gerilim erisi

Endktif Alclar: Yapsnda bobin ve nve ihtiva eden alclardr. Asenkron ve senkron motorlar, trafolar, balastlar, kaynak makinalar, dk uyartm akmnda senkron motor olarak altrlan generatrler bu tr alclardr. Enerji iletim hatlarnn da endktif alc zellii vardr. Bu tr alclarn devreden ektikleri akm ile gerilim ayn fazda olmayp akm gerilimden () as kadar geridedir.

(a)

(b)

ekil 10: (a) Alternatif akmda endktif alc devresi, (b) Endktif alcnn akm ve gerilim erisi

Kapasitif Alclar: Kondansatrler, Enerji iletim hatlar (bota enerjili), yer alt kablolar, ar uyartlm senkron motorlar, bu tr alclardr. Bu alclarn ektii akm; gerilime nazaran () as kadar ileridedir.

(a)

(b)

ekil 11: (a) Alternatif akmda kapasitif alc devresi, (b) Kapasitif alcnn akm ve gerilim erisi

PASF DEVRE ELEMANLARI DRENLER Elektrik akmna kar zorluk gsterilmesi elektriksel diren olarak adlandrlr. Bu zorluu belli bir elektriksel byklkte gsteren zel retilmi devre elemanlarna da diren (resistor) denir. Elektronik devrelerde en sk kullanlan devre elemandr.

ekil 12: Diren sembolleri

Direnlerin Kullanm Alanlar: Temel olarak iki yaygn kullanm amac vardr. Birincisi, devrenin herhangi bir noktasndan arzu edilen akmn gemesini salamak, ikincisi ise devrenin herhangi bir noktasnda arzu edilen gerilimin elde edilmesini salamaktr.

Diren eitleri: 1. Sabit Direnler a) Telli Direnler b) Karbon Direnler c) Film Direnler d) Entegre Direnler e) SMD (Surface Mounted Device Yzey Montajl) Direnler 2. Ayarl Direnler a) Trimpotlar b) Potansiyometreler c) Reostalar 3. Ortam Etkili Direnler a) Ik Etkili Direnler (LDR) b) Is Etkili Direnler (NTC, PTC) c) Gerilim Etkili Direnler (VDR)

Diren resimleri

Direnlerin Balant ekilleri: Seri Balant: Direnlerin art arda balanmas ile oluan devre eklidir. Edeer diren deeri devreyi oluturan direnlerin tek tek toplamna eittir. Bu tanm, uygulamada Kirof Gerilimler Kanunu olarak anlr.

U1 R1

U2 R2

U3 R3

Un Rn

A UT

ekil 13: Direnlerin seri balanmas

Kirofun Gerilimler Kanunu: Kapal bir elektrik devresinde, devreye uygulanan gerilim, devre elemanlar zerinde den gerilimlerin toplamna eittir.

UT = U 1 + U 2 + U 3 + . . . . . . .+ U n
Seri Devre zellikleri: Devredeki direnlerden (alclardan) birini karrsak, devre ak devre zellii gsterir. Seri devrede edeer diren, diren deerlerinin cebirsel toplamna eittir. RT = R1 + R2 + R3 +..+ Rn Seri devrede direnlerin zerinden geen akm ayn olup, devre akmna da eittir. IT = I 1 = I 2 = I 3 = ..= I n Seri devrede direnlerde meydana gelen gerilim dm toplamlar, devreye uygulanan gerilime eittir. UT = U1 + U2 + U3 +..+ Un Devredeki direnlerden birinin deerini deitirirsek, devrenin toplam direnci deitii in devre akm ve gerilim dmleri de deiir. rnek: ekil 14teki devrede direnler zerinde den gerilimleri bulunuz.

U1=? R1=3

U2=? R2=5

U3=? R3=7 I

U=30V
ekil 14

ncelikle edeer diren (RT) bulunur,

RT = R1 + R2 + R3 RT = 3 + 5 + 7 = 15
ve Ohm Kanunu yardmyla devreden geen akm bulunur.

U RT

30 15

2A

Seri devrede tm direnler zerinden geen akm ayn olduundan;

U1 = I . R1 = 2 . 3 = 6V U2 = I . R2 = 2 . 5 = 10V U3 = I . R3 = 2 . 7 = 14V
Soru: ekil 15deki devrede R1, I ve U2 deerlerini bulunuz.

U1=40V R1=?

U2=? R3=30 I=?

U=100V
ekil 15

Paralel Balant: Direnlerin karlkl ularnn balanmas ile oluan devre eklidir.

I1 I2 I3 In IT

R1 R2 R3 Rn

U
ekil 16: Direnlerin paralel balanmas

Kirofun Akmlar Kanunu: Paralel devrelerde bir dm noktasna gelen akmlarn toplam o dm noktasndan giden akmlarn toplamna eittir. NOT: Bu toplam; alc trleri ayn ise matematiksel, ayr ise vektrel olarak yaplr. Paralel Devre zellikleri: Devredeki direnlerden birini karrsak dierleri almaya devam eder.

 Toplam direncin tersi; direnlerin terslerinin toplamna eittir. 1 1 1 1 1 ..... RT R1 R2 R3 Rn Toplam diren, devrede bulunan en kk direnten daha kktr Paralel devrede bulunan direnlere tatbik edilen gerilim ayn zamanda devreye uygulanan gerilime eittir. Paralel devredeki direnlerin ektikleri akmlar toplam, devre akmna eittir.

IT = I 1 + I 2 + I 3 + . . .+ I n
rnek: ekil 17deki devrede I, I1 ve I2 akmlarn bulunuz.

I1 I I2

R1=3

R2=6

U=15V
ekil 17

Paralel kollardaki gerilim kaynak gerilimine eit olduundan,

I1

U R1

15 3

5A

I2

U R2

15 6

2 ,5 A

I1 ve I2 deerleri bulunduktan sonra Kirofun Akmlar Kanunundan;

I = I1 + I2 = 5 + 2,5 = 7,5A
Kark Balant: Kark balanm direnlerde, edeer diren hesaplanrken, direnler uygun gruplara ayrlr ve her grup balant ekline gre hesaplanarak devre sadeletirilir. Son olarak, sadeletirilmi devre balant ekline gre hesaplanr ve edeer diren deeri bulunur Bir kark devrede alclardan birini karrsak; devrenin tamam ya da bir ksm almyorsa, karlan diren almayanlara SER, devrenin tamam ya da bir ksm alyorsa, karlan diren alanlara PARALEL dir. Soru: ekil 18 (a) ve ekil 18 (b)deki devrelerde bilinmeyen deerleri bulunuz.

R3=10 R1=5 R2=10 I2=?

Ia Ua=? R1=12 R3=6 Ib=3A R4=5 R2=15 R5=?

U=100V
ekil 18 (a)

I=5A U
ekil 18 (b)

BOBNLER Bobin bir silindir zerine sarlm ve d izole edilmi iletken telden oluur. Devrelerde bulunan akm yollarnn hepsi genel adan birer bobin grevi yapmaktadr. Bobin bir iletkenin zerinden geen akm magnetik alan izgilerine evirerek yapsal olarak enerji dnmn salar.

ekil 19: Bobin sembolleri

Bobinler, kullanm yerine gre, sarmn ierisi bo olursa haval bobin, demir bir nve zerine sarlrsa nveli bobin adn alr. Bobinin her bir sarmna spir ad verilir. Bilindii gibi bir iletkenden akm geirildiinde, iletken etrafnda bir magnetik alan oluur. Bu alan kat zerinde daireler eklindeki kuvvet izgileri ile sembolize edilir. Bir bobinden alternatif akm geirildiinde, ekil 20de grld gibi bobin sarglarn evreleyen bir magnetik alan oluur. Akm byyp klne ve yn deitirmesine bal olarak bobinden geen kuvvet izgileri oalp azalr ve yn deitirir.

ekil 20

Bobine bir DC gerilim uygulanrsa, magnetik alan meydana gelmeyip bobin devrede bir diren zellii gsterir. Bobin devrelerde "L" ile gsterilir ve birimi "Henry" 'dir. Ancak genellikle deerler ok kk olduundan askatlar olan milihenry (mH) ve mikrohenry (H) deerleri kullanlr. Henry, milihenry ve mikrohenry arasnda aadaki bantlar vardr. 1mH = 10-3 H veya 1H = 103 mh 1H = 10-6 H veya 1H = 106 H 'dir Endktif Reaktans (XL): Bobinin, iinden geen alternatif akma kar gsterdii dirence endktif reaktans denir. Endktif reaktans XL ile gsterilir. Birimi "Ohm" dur.

XL = .L eklinde ifade edilir.

Bobinlerin Kullanm Alanlar: Bobinlerin elektrik ve elektronikte yaygn bir kullanm alan vardr. Elektrikte; Dorultucularda ok bobini, transformatr, stc, elektromknats (zil, elektromagnetik vin), elektrik motorlar, Elektronikte; Osilatr, radyolarda ferrit anten eleman (Uzun, orta, ksa dalga bobini), telekomnikasyonda frekans ayar (ayarl nveli bobin), rle, yksek frekans devrelerinde (haval bobin) , zellikle radyo alc ve verici devrelerinde deiik frekanslar (Uzun, orta, ksa dalga) alma ve gndermede ayn ferrit nveyi kullanan deiik bobinler ve bunlara paralel bal kondansatrlerden yararlanr. Bobinlerin Balant ekilleri: Seri Balant: Seri balanm bobinlerin toplam endktans aritmetik toplama ile bulunur.

L1

L2

L3

Ln

LT
ekil 21: Bobinlerin seri balanmas

Seri balantda toplam endktans (LT) aadaki ifade ile hesaplanr.

LT = L1 + L2 + L3 + + Ln
Paralel Balant: Toplam endktans, bobinlerin endktans deerlerinin arpmaya gre terslerinin toplamnn yine arpmaya gre tersi alnarak bulunur.

LT

L1

L2

L3

Ln

ekil 22: Bobinlerin paralel balanmas

Seri balantda toplam endktans (LT) aadaki ifade ile hesaplanr.

1 LT

1 L1

1 L2

1 L3

.....

1 Ln

Kark Balant: nce seri veya paralel bobinler kendi aralarnda tek bobin haline getirilir, daha sonra toplam endktans hesaplanr. ekil 23te bobinlerin kark balants iin bir rnek verilmitir.

L3 L1 L2 L4

LT
ekil 23

KONDANSATRLER ki iletken plaka arasna yaltkan bir maddenin yerletirilmesi (Bu yaltkan madde hava, mika, seramik, ya, mumlu kat gibi maddelerden yaplr.) veya hi bir yaltkan kullanlmakszn hava aral braklmas ile oluturulur. Kondansatrler kullanlan yaltkan maddenin cinsine gre adlandrlr.

ekil 24: Kondansatrn yaps

(a)

(b)

ekil 25: Kondansatr sembolleri (a) kutupsuz (b) elektrolitik

Kondansatr kapasitesi (Sas): letkenin yknn (Q-Kulon) uygulanan potansiyel farkna (U-Volt) orandr ve "C" ile gsterilir. Birimi ise " Farad " (F)' tr.

C=

Q U

veya C =

A bantlarndan hesaplanabilir. d

Farad biriminin as katlar; 1 F = 103 milifarad (mF) 1 F = 106 mikrofarad (F) 1 F = 109 nanofarad (nF) 1 F = 1012 pikofarad (pF) Kondansatrlerin Kullanm Alanlar: Alternatif akm (AC) ve doru akm (DC) devrelerinde gerilim depolamada, g katsaysn ykseltmekte (daha ok fabrikalarda motorlarn ok olduu yerlerde), filtre devrelerinde (tam DC elde etmek iin) ve rezonans devrelerinde kullanlr. Kondansatr eitleri: 1. Sabit Kondansatrler a) Film Kondansatrler (Sarg, metal, kat, plastik) b) Seramik Kondansatrler c) Mika Kondansatrler d) Elektrolitik (Kutuplu) Kondansatrler e) Tantal Kondansatrler f) SMD (Surface Mounted Device Yzey Montajl) Kondansatrler

2. Ayarlanabilir Kondansatrler a) Varyabl Kondansatrler b) Trimer Kondansatrler (Boru, disk, ince metal tabaka)

Kat kondansatrler

Minyatr kondansatrler.

Film kondansatrler

Havasz ortaml Kon.

Mika kondansatr

Trimmer (Ayarl) kondansatrler

Kondansatrlerin Balant ekilleri: Seri Balant: Bu balant eklinde, kondansatrler birer ularndan birbirlerine eklenmitir. Her kondansatrde ayr gerilim dmleri olur. Toplam kapasite (CT) kondansatr deerlerinin terslerinin toplamna eittir ve toplam diren (RT) ise her bir kondansatr direncinin cebirsel toplamna eittir. Kondansatrlerin seri balant hesaplamalar, direncin paralel balant hesaplaryla benzerlik gsterir.

C1

C2

C3

Cn

CT
ekil 26: Kondansatrlerin seri balanmas

1 CT

1 C1

1 C2

1 C3

.....

1 Cn

Q Q U

Q1

Q2

Q3 C 2 .U 2 U3

... Qn C 3 .U 3 ... U n ... C n .U n

C 1 .U 1 U1 U2

Paralel Balant: Paralel balantda kondansatrlerin kapasite deerleri aritmetik olarak toplanr. Kondansatrler zerindeki gerilimler uygulanan gerilimle ayndr. Paralel balant yaplan kondansatrlere uygulanacak alma gerilimi en dk gerilime sahip olan kondansatrn deeri kadar olabilir.

CT

C1

C2

C3

Cn

ekil 27: Kondansatrlerin paralel balanmas

CT Q U

C1 Q1 U1

C2 Q2 U2

C3 Q3 U3

... C n ... Qn ... U n

Q1 = C 1 .U Q2

C 2 .U Q3

C 3 .U Qn

C n .U

Kark Balant: Bu balantda kondansatrler seri ve paralel olarak balanmtr. Toplam kapasite (CT) deeri hesaplanrken, kondansatrler uygun gruplara ayrlr ve her grup balant ekline gre hesaplanarak devre sadeletirilir. Son olarak, sadeletirilmi devre balant ekline gre hesaplanr ve edeer kapasite deeri bulunur.

C1 C3

C2 C4

CT
ekil 28

PASF DEVRE ELEMANLARININ BRLKTE KULLANIMI SER DEVRELER

SER DREN-BOBN (R-L) DEVRES Bir diren ve bobinden oluan devreye V gerilimli bir alternatif akm uygulandnda geen akm iddeti, bu devreye ayn V gerilimine sahip doru akm uygulandnda geen akm iddetinden daha kktr. Devrede akm ile gerilim arasnda bir faz fark vardr. Akm gerilimden geridedir. Akm ile gerilim arasndaki faz farkna dersek, akm iddetini;

i = Im Sin (t - ) eklinde yazabiliriz.

Empedans, R-L devresinin alternatif akma kar gstermi olduu direntir ve Z ile gsterilir.

R2

XL

(a)

(b) ekil 29: (a) Seri R-L devresi, (b) Akm-Gerilim erisi

XL ve R yi birbirine dik vektrler eklinde gsterirsek Z bunlarn bilekesi olur.

(a)

(b)

XL

VL=i.XL

V=i.Z

R
(a)

VR=i.R
(b)

ekil 30: Seri R-L devresi vektr diyagramlar (a) Empedans (b) Gerilim

Akm ile gerilim arasndaki faz fark ise;

cos R Z

dir.

SER DREN-KONDANSATR (R-C) DEVRES

(a)

(b) ekil 31: (a) Seri R-C devresi, (b) Akm-Gerilim erisi

Seri bal diren ve kondansatrl bir devrede akm ve gerilim arasnda;

i R2

2 X C bants vardr.

Buradaki Xc kondansatrn alternatif akma kar gsterdii direntir. R-C devresinin alternatif akma kar gsterdii dirence de empedans denir ve Z ile gsterilir. Devrede akm ile gerilim arasnda faz fark vardr. Akm gerilimden 90 ilerdedir. Xc ile R yi birbirine dik vektrler eklinde gsterirsek Z bunlarn bilekesi olur.

VR=i.R

XC

VC=i.XC

V=i.Z

(a)

(b)

ekil 32: Seri R-C devresi vektr diyagramlar (a) Empedans (b) Gerilim

Akm ile gerilim arasndaki faz as ise;

cos R Z

dir.

SER DREN-BOBN-KONDANSATR (R-L-C) DEVRES

ekil 33: Seri R-L-C devresi,

Birbirine seri balanm RLC elemanlarndan oluan devreye alternatif gerilim uygulandnda, akm ve geriliminin etkin deerleri arasnda;

i .Z

i R2
2

X L - XC

bants vardr.

X L - X C bykl devrenin empedansdr ve Z ile gsterilir. Buradaki R 2 Akm ile gerilim arasndaki faz fark ;

cos

R Z

veya

tan

X L - XC R

eklinde ifade edilir.

Bir RLC devresinin empedans, devre elemanlarnn direnlerinin vektrel toplamdr. Devredeki bobin ve kondansatrden meydana gelen faz farklar birbirine zt yndedir. Akm ile gerilim arasndaki faz fark XL ile XC nin birbirine gre byklklerine baldr. XL > XC ise pozitiftir ve akm gerilimden geridedir. XL < XC ise negatiftir ve akm gerilimden ileridedir. XL = XC ise akm ile gerilim ayn fazdadr.

XC XL - XC

XL Z

VC VL - VC

VL=i.XL V=i.Z

XC
(a)

VR=i.R VC=i.XC
(b)

ekil 34: Seri R-L-C devresi vektr diyagramlar (a) Empedans (b) Gerilim

PARALEL DEVRELER
Paralel devrelerin zellikleri; a) Devre elemanlarnn hepsi kaynaa paralel bal olduundan kaynan gerilimi eleman ularnda aynen grlr. Paralel devrede deimeyen U gerilimi referans vektr olarak alnr. b) Paralel devrede eleman ularndaki gerilim deimezken kaynaktan ekilen akmlar elemanlar zerinde eitli kollara blnr. Kaynaktan ekilen akm, kollar zerinden geen akmlarn vektrel toplamna eittir. c) Devre empedans, aadaki gibi bulunur.

1 Z

( 1 / R )2

( 1 / X L )2

PARALEL R-L (DREN - BOBN) DEVRES R-L elemanlar ekil 35 (a)daki gibi birbirleri ile paralel balanarak devreye sinzoidal alternatif gerilim uygulandnda, elemanlar zerinden sinzoidal bir akm gemesi salanr. Kaynaktan ekilen I akm elemanlar zerinden kollara ayrlarak tekrar kaynakta I akm olarak devresini tamamlar. Kaynaktan ekilen akm elemanlar zerinden geen akmlarn vektrel toplamna eittir ve bu ifade aadaki gibi yazlr.

I2

2 IR

2 IL

IR

IL

(a)

(b)

IR=U/R IL=U/XL

G=1/R

I=U/Z

Y=1/Z

B=1/XL

(c)

(d)

ekil 35: (a) Paralel R-L devresi, (b) Vektr diyagram, (c) Akm geni, (d) Admitans geni

Admitans geninde; letkenlik, direncin tersidir ve G ile gsterilir. Sseptans, reaktansn tersidir ve B ile gsterilir. Admitans, empedansn tersidir ve Y ile gsterilir. PARALEL R-C (DREN - KONDANSATR) DEVRES R-C elemanlar ekil 36 (a)daki gibi birbirleri ile paralel balanarak devreye sinzoidal alternatif gerilim uygulandnda, elemanlar zerinden sinzoidal bir akm gemesi salanr. Kaynaktan ekilen I akm elemanlar zerinden kollara ayrlarak tekrar kaynakta I akm olarak devresini tamamlar.

I IC

(a) (b)

IR

I=U/Z IC=U/XC IR=U/R

Y=1/Z B=1/XC G=1/R

(c)

(d)

ekil 36: (a) Paralel R-C devresi, (b) Vektr diyagram, (c) Akm geni, (d) Admitans geni

Vektr diyagram dik gen olduundan paralel R-C devresinin kaynaktan ekilen akm forml aadaki gibidir.

I2
IR

2 IR

2 IC

U R

IC

U XC

U Z

Devre empedans;

(1 / R)

1 ( 1 / X C )2

olarak yazlr.

Devrenin faz as ve g katsays vektr diyagramndan hesaplanabilir.

tan

IC I

veya

tan

U/R XC

cos

I IC

U/R U/Z

Z R

Paralel R-C devresinde, akm gerilimden kadar ileride olduundan bu devreye ileri g katsayl devre denir. PARALEL R-L-C (DREN-BOBN-KONDANSATR) DEVRES Diren, bobin ve kondansatr elemanlar paralel balanp ularna sinzoidal bir gerilim uygulandnda direnten geen IR akm, gerilimle ayn fazdadr. Bobinden geen IL akm, gerilimden 90 geri ve kondansatrden geen IC akm ise gerilimden 90 ileri fazdadr.

(a)

IC > IL IC
IC

IC < IL IR U

I IC - IL 0 IR U

0 IL - IC

IL
(b)

IL

(c)

IC

IC = IL

IR = I 0

IL
(d)

ekil 37:

(a) Paralel R-L-C devresi, (b) XL > XC durumundaki vektr diyagram (c) XL < XC durumundaki vektr diyagram (d) XL = XC durumundaki vektr diyagram

XL>XC durumunda bobin zerinden geen IL akm, kondansatr zerinden geen IC akmndan daha kk olacaktr. Kaynaktan ekilen akm aadaki forml ile hesaplanr.

2 IR

( I C - I L )2

Devre empedans;

1 Z

I U

( 1 / R )2

( 1 / X C - 1 / X L )2

XL<XC durumunda IC akm IL akmndan kktr. XL>XC durumundaki formllerde sadece (IC - IL) yerine (IL - IC) konulmas ile tm formler kartlabilir.

2 IR

( I L - I C )2

XL=XC durumunda ise endktif ve kapasitif kollardan eit akmlar geer. Bu akmlar arasnda faz fark 180 olduu iin, bu iki akmn fark sfrdr. Dolaysyla devrenin toplam akm, omik direncin bulunduu koldan geen akma eittir ve g katsays 1dir. Bu devreye paralel rezonans devresi denir. ALTERNATF AKIMDA G Aktif G: Elektrik devrelerinde alclar tarafndan sistemden ekilen faydal, yani ie yarayan gtr. rnein aktif g; stclarda sya, motorlarda harekete, aydnlatma aralarnda ise a dnr. Bir doru akm devresinde kullanlan g, bu devreye uygulanan gerilim ile devreden geen akmn arpmdr. Alternatif akmda ise gerek devreye uygulanan gerilim gerekse devreden geen akm zamana bal olarak deiir. Akm ve gerilimin arpm olan g de zamana bal olarak deiik deerler alr. Aktif gcn birimi Watttr.

P = U .I .cos (Watt)

(Tek faz iin) ( faz iin)

P = 3U .I .cos (Watt)
Reaktif G:

Kondansatr veya bobin ieren devrelerde, akm ve gerilimin arasnda faz fark bulunmasndan kaynaklanan ve byle durumlarda oluan bir zahiri g bileenidir. Bir bakma Elektrik irketinin kapmza kadar getirdii gcn, kullanlmayp iade ettiimiz ksmn oluturur. Dolaysyla herhangi bir yararl ie dntrlemedii gibi, hatlarn ve trafolarn gereksiz yklenmelerine neden olur. Reaktif gcn birimi VAR (Volt Amper Reaktif)dr.

Q = U .I . sin

(VAR) (Tek faz iin) (VAR) ( faz iin)

Q = 3U .I . sin
Grnr G:

Aktif gc direnler, reaktif gc ise endktif ve kapasitif reaktanslar eker. Eer bir devrede hem diren hem de reaktans bulunuyorsa bu devrede aktif ve reaktif gler bir arada bulunur. Byle bir devrede V.I deeri grnr gc verir. Grnr gcn birimi VA (Volt Amper)dr.

S = U .I

(VA) (Tek faz iin)

S = 3U .I

(VA) ( faz iin)

S Q P

Aktif G Gsterimi Birimi

Reaktif Grnr G G

P
Watt

Q
Var

S
VA

ekil 38: G bileenlerinin Vektrel diyagram

Fazl Dengeli ve Dengesiz Sistemler: fazl bir sistemin her faz hattndaki akmlarn byklkleri birbirine eit ve aralarnda 120 faz fark varsa fazl sistem dengelidir denir. Sistemin dengede olmas iin yklerin eit olmas gerekir. fazl dengeli yklere rnek olarak, fazl motorlar verebiliriz. Dengesiz sistemlerin faz empedanslar birbirine eit deildir. Bunun sonucu olarak her bir fazn veya hattn akmlar farkl deerdedir. Dengesiz sistemlere rnek olarak fazl ve bir fazl alclarn birlikte bulunduu apartmanlar, i yerlerini ve fabrikalar verebiliriz. Bir fazl ykler, fazl sistemin bir fazn kullanarak altrlrlar.

ekil 39: G bileenlerinin Vektrel diyagram

gen balant da; Yldz balant da;

VHAT = VFAZ
VHAT = 3VFAZ

I HAT = 3 I FAZ

I HAT = I FAZ

G katsays Ve Reaktif G Kompanzasyonu Gnmzde elektrik enerjisini verimli kullanmak; retim maliyetlerini drmek ve enerji tketimini azaltarak elektrik sistemlerini korumak asndan byk nem tar.

Elektrik ebekesine balanan cihazlar genellikle ebekeden aktif gcn yannda reaktif g de ekerler. Reaktif g hibir i yapmaz, ancak ebekeyi gereksiz yere endktif veya kapasitif olarak ykler ve ebekenin iletme maliyetini ykseltir. Bu nedenle byk gl tketim harcayan abonelerden reaktif g iinde ayrca bir cret alnr. ekilen reaktif gcn belirli snrlarn dnda olmas durumunda ise ek cezalar nedeniyle elektrik enerjisine denen cret katlanarak artar. Bu nedenle her iletme ebekeden ektii reaktif gc kontrol etmeli, bir baka deyile g faktrn belirli snrlar ierisinde tutmaldr. Alternatif akm devrelerinde akmla gerilim arasndaki asnn kosinsne g katsays denir.

cos

P S

eklinde ifade edilir.

Bu formlde; P: Aktif g (Watt) S: Grnr g (VA) cos : G katsays G kompanzasyonunun amac cos sistemden ekilen reaktif gcn azaltlmasdr. deerinin 1e yaklatrlmas, dolaysyla

DORU AKIM SSTEMLER Doru Akm Sistemleri, elektrik enerjisi retim ve iletim merkezlerinde her an emre amade istenen zelliklere sahip, DC elektrik enerjisini temin eden tehizatlardr. Koruma ve kumanda kontrol sistemlerinde devamll salamak iin DC kaynaa ihtiya duyulmaktadr. Alternatif akm; Generatr retim merkezlerinden, enterkonnekte sistemden ve yardmc sistemlerden temin edebiliriz. Alternatif akm; uzun sre ve istenilen miktarda depolamak bugn iin mmkn deildir. Depo olarak dneceimiz kondansatrler de istenilen miktarlarda depo edebilme kapasitelerine sahip deildirler. Ancak pil ve akmatrlerde belirli bir zaman depolamak mmkn olmaktadr. Baz arzalar nedeni ile sistem enerjisi kesilebilmekte ve redresrler enerjisiz kalmakta, AC den besleme salanamad iin kumanda imkan kalmamaktadr. almakta olan AC ile beslenen sistemlerin durmas sonucunda, acilen devree alnmas gereken tm devreler enerjisiz kalmaktadr. Bunun iin enerjinin srekli olarak kesilmesi istenmeyen tm tesislerde, Trafo Merkezlerinde, Telekom, elektrik santralleri, Hava alanlar. Metro v.b gibi yerlerde DCkaynana ihtiya duyulmaktadr. DC sitemler balca ksmdan meydana gelmitir. 1.Doru akm reten tehizatlar. Bunlar redresr veya dinamo gruplardr. 2.Elektrik enerjisini depo eden tehizatlar. Bunlar akmlatr ve pillerdir. 3.Doru akm istenen i yerine nakleden kablolar, irtibatlayan terminaller, emniyeti salayan alter, sigorta, rle, l aleti v.s gibi yardmc tehizatlardr. DC arj edilen gerilim AC / DC eviriciler kademeleri 1.5 volt Adaptr 9,12 volt Adaptr, arj cihaz 24 volt 48 volt Redresr Kullanlan yerler Teyp, fener radyo Cep telefonu, seyyar lambalar, l aletleri Termik santraller, Hidroelektrik santraller, kranportrler

Depo edilen enerji kayna Pil Batarya Ak

2.1-DORU AKIMIN KULLANILDII YERLER LETMEMZDE KULLANILAN YERLER Alarm sistemleri Koruma sistemleri Kontrol cihazlar Telefon santralleri Haberleme cihazlar Kesintisiz g kaynaklar Yangn emniyet sistemleri Acil aydnlatma sistemleri GENEL KULLANILAN YERLER Tibbi cihazlar Kontrol cihazlar Elektronik cihazlar Denizcilik ekipmanlar Elektronik yazar kasalar Tanabilir tv ve videolar ATMler Tanabilir klar Gne enerjisi sistemi
1

DORU AKIM RETEN TEHZATLAR 1- Dinamo gruplar Doru akm dinamosu, alternatif akm motoru veya dizel motoru tarafndan tahrik edilen, doru akm reten cihazlardr. Bunlar fazla bakm istedikleri gibi grltl altklar iin mecbur kalmadka kullanlmaz. 2- Redresr AC akm DC akma eviren dorultuculardr. eitli tiplerde redresr mevcuttur. Gnmzde dorultucu eleman olarak tristrler kullanlmaktadr. Dorultucu olarak kullanlan yar iletken elemanlara tristr denir. TRSTRLER (THYRISTOR) 1960 Ylndan bu yana AC ve DC her trl g kontrollerinde meydana gelen gelimelerin en nemlisi g ayarlaycs olarak kullanlan tristrlerdir. Sonsuz denilebilecek kadar uygulama yn bulunan tristrlerin en ilgin yn byk gl santral, trbin generatr gruplarnda ikaz sisteminde alternatif akmn doru akma evrilmesinde yar iletkenlerden yaplm kpr tristr kuru dorultmalar kullanlmaktadr. Bu dorultmalar sayesinde generatr k gerilimini kontrol altna alnmasnda nemli kolaylk salad gibi btn uygulamalarda da kaypsz olarak tam ve srekli bir ekilde kolaylk salarlar. Tristrlerin zeliklerini u ekilde sralayabiliriz. 1. Fiziki boyutlar kontrol ettikleri gce oranla yok denecek kadar kktr. Dolaysyla hafiftirler ve montajlar da kolaydr. 2. mr teorik olarak sonsuzdur. Dolaysyla devaml iletmeye dayankldrlar. 3. Her an iletmeye hazrdr. 4. Soutma problemi az ve basittir. 5. Ateleme iin Geyt ularna uygulanan ok kk gerilimler ( % 2 - 5 V.) yeterlidir. 6. Mekaniki darbe ve gerilmelere kar hassas deildir. Mekanik dayanmlar fazladr. 7. Rejime girmesi iin herhangi bir n stmaya ihtiyac yoktur. Dolaysyla ksa sre iin ar yklenebilirler. 8. Kayplar azdr. 9. Randman yksektir. 10. Gvenilirlii yksektir. 11. Bakmlar yok denecek kadar kolay veya ok azdr. 12. Devreyi ama sresi frekansa ve ama anndaki akm durumuna bal olarak t/2 sn.dir. 13. Kapama sresi 2/3 sn. dir. Tristrlerin Yaps ve alma Prensibi Tristrler silikon teknolojisi ile yaplm P ve N tipi elemanlarn ikier ikier birletirilmesinden P-N-P-N tipi drt katl yar iletken bir elemandr. Normal katl bir g transistrn de yksek akm kazanc elde edebilmek iin h FE (transistor tipinin emitter akm kazanc) mmkn olduu kadar yksek olmas istenir. Halbuki birok silikon transistorlerin de ise yksek hFE ok ince taban alanlar kullanlarak elde olunmaktadr. Bu iki dk direnli blge arasndaki ince taban (baz) yksek gerilime uygun deildir.

Tristrlerde dk hFE elde etmek ve yksek gerilime kar dayanm salayabilmek iin geni taban blgeleri kullanlr. Ayrca geni taban blgesinin kullanlmas imalattaki kolaylk ynnden bir avantajdr. Tristr thyratron ve ingitronun yerine dorultma olarak kullanlmaktadr. ok az snmas, kk yapda olmas, yapmnn ucuzluu, denetlenebilir dorultucu ve kumanda kolayl gibi stnlkleri vardr. Aadaki ekil de bir tristrn yaps ve u iaretleri ile sembolik ekli grlmektedir.

Tristrn i yaps

Tristrn sembolik gsterimi

Tristrn ularnda (1) nolu u Anot (kolektr), (2) nolu u Katod (emitter), (3) nolu u ise kumanda elektronunu (Geyt) gstermektedir. Kumanda ucu (gate)daima iteki P elemanndan alnr. Kumanda gerilimi olarak katotla gate arasnda (0) (+3) V. kadar bir gerilim uygulanmas yeterli olabilir. Bir tristrn Katotu ile Gate arasna 0,25 V. gerilim uygulandnda tristrden akm gemeye balar. Her tristr iin gerekli anot ve kontrol geriliminin katotlardan belirlenmesi en uygun bir yoldur. Aksi halde yaplacak yanllklar byk zararlara neden olabilir. Diyotlar gibi tristrlerde yalnz bir ynde akm geirirler. Ters ynde ise yaltkan olur. Tetiklendikten (atelendikten) sonra ise bir diyot gibi alr. Tristrn anodu ve katodu arasna alternatif bir gerilim uygulandnda tristrden akm gemez. Akm gemesi iin kap (Geyt) ucu ile katot arasna kk bir gerilim yani ateleme gerilimi uygulamak gerekir. Anot ile katot arasna uygulanan gerilim belirli bir deeri atktan sonra da tristrden akm gemeye balar. Tristrler doru ve alternatif akm makinalarnn devir saylarnn ayarlanmasnda, nokta kaynak makinalarnda elektronik alter olarak; elektrikli tren ve tramvay gibi byk miktarda doru akm gereken yerlerle benzeri birok alanlarda kullanlmaktadr. Son zamanlarda byk gl santral generatr uyartm sistemlerinde DC elde etmek iin 3 fazl kpr tristr devreleri kullanlarak 500 V, 1200 A. DC elde edilip, kutuplarn uyartlmasnda kullanlmaya balanmtr. Bir tristrden istenilen zellikler unlar olmaldr. 1234567VR (letim voltaj) yksek olmal VD (Yaltm voltaj) yksek olmal IR (letim akm) ok kk olmal ID (Yaltm akm) ok kk olmal du/dt (letime geme geriliminin kritik ykselme hz) ok byk olmal di/dt (Yaltma geme geriliminin kritik ykselme hz) ok byk olmal Kk akmlarda Geyt alabilmeli

eitli iletmelerde kullanlan redresrler tristrl ve diyotlu tiplerdir. yap ve montaj ekline gre el ve otomatik alma ekilleri vardr. Enerji beslemeleri 380 V. A.C dr.Kullanlaca yerlere gre k gerilimleri DC ( 24 V. ,48 V. 110 V.125 V. 220 V.) gerilim deerinde ve 30 A ,50 A , 63 A , 75 A , 100 A, 125 A , 400 A kapasitelerinde olabilirler. Redresrn Grevi: 1- AC akmn DC akma dntrr. 2- Bal bulunduu ak grubunu tampon arj yapar. Redresrler dntrme ilemine gre 4 tipe ayrlr. Bunlar; a-Kontrolsz tip redresr Bir trafo ve kpr diyottan oluan bu tip redresrler ok ucuz olduklarndan yaygn olarak kullanlmaktadr. k gerilimi kontrol edilemediinden, balanacak cihazlar ve akler iin risklidir. b-Kademeli tip redresr: Kontrolsz tip redresrlere gre, daha gvenilir olup k gerilimi kullanc tarafndan kontrol edildiinden, cihazlar iin risklidir. c-Varyak kontroll redresr: k geriliminin kontrol varyak yardmyla yapldndan k gerilimi kararldr. Ancak ok ar ve hantal redresrlerdir. d- Tristr Kontroll Redresr Dier tip redresrlere gre daha kaliteli bir DC verdiklerinden, ok tercih edilen redresrlerdir. Bu tip redresre balanan akler daha uzun mrl olurlar. Ayn ekilde bu tip redresrlere balanan cihazlar uzun mrl ve daha verimli alrlar. Elektronik kontrol kart k gerilimini ve akmn srekli kontrol ederek, tristrlerin uygun ayla tetiklenmesi salanp, istenen DC gerilim elde edilir. Bylece ebeke gerilimindeki deiimlerde ve yklerde tetikleme asn deitirerek k geriliminin sabit kalmas salanr. kta kullanlan filtre devreleri ile de daha kaliteli bir DC elde edilir. e- Tristr Kontroll Redresrde Kullanlan Paralar: 1. Trafo 2. Soutma nitesi 3. Tristr 4. ok bobini 5. Kondansatr 6. Kontrol kart 7. nt 8. Snubber (RC filtre) 9. Termostat 10. Sigorta

Redresrlerin Peryodik Bakmlar: Redresrler hangi tipte imal edilmi olurlarsa olsun retici firmann tavsiye ettii ve etiketinde belirtilen akm, gerilim ve scaklk deerlerinin zerinde altrlmamas koruyucu olarak seilmi sigorta rle v.s emniyet tehizatn devaml olarak kontrol edip almalarn salamak gerekir. Ar voltaj redresr elemannn delinmesine atlamalara sebep olabilecei gibi ar akm da elemanlarn snp diren deerlerinin azalmas dolaysyla delinmelere ve ksa devrelere sebep olabilir. 1-Redresr elemanlar, temizlenmelidir. soutucular, dier yardmc tesisatlar toz ve kirlerden

2-Redresr bota altrlarak knda azami ve asgari voltaj deerleri kontrol edilmelidir. 3-Redresr panosunda bulunan anahtarlar, kontaktrler, direnler, ampermetre ve voltmetreler, sigortalar, terminaller, kablo ve kablo balantlar kontrol edilmelidir. NVERTRLER ebeke gerilimin olmad zamanlarda AC ile beslenen elektrikli aletlerin almasn salayan g kaynaklardr. Enerji kayna olarak DC besleme akm kullanldndan endstriyel tesislerde, Telekom santrelleri, Enerji retim tesisleri gibi yerlerde ebeke olmad zamanlarda akden besleme yaplarak uzun sre AC retirler. Kk glerde hafif ve tanabilir yaplar vardr. eitli besleme gerilimlerde alabilmeleri, 50 VA den 2400 VA a kadar standart g seenekleri, sessiz almalar ve yksek verimleri ile her trl teknik ihtiyalar karlarlar.

KESNTSZ G KAYNAKLARI (UPS) Srekli besleme gerektiren uygulamalar arasnda bilgisayar sistemleri, elektronik hz ve gerilim regulatrleri, tbbi cihazlar, haberleme sistemleri, aydnlatma sistemleri, nemli kayt cihazlarna (UPS) kesintisiz g kaynaklarna ihtiya vardr. Bu sistemlere genel olarak kritik ykler denilmektedir. ebekedeki kritik ykleri besleyen, kesinti ve anormal ykleri aktarmayp, srekli temiz ve kaliteli enerji salarlar.

Kesintisiz

kaynaklarnn

nemi

gn

getike

artmaktadr.

Yaplan

aratrmalarda; retim kalitesi, hz ve elektronik eleman kullanm arttka direk ebekeden enerji alarak beslemenin zor olduu anlalmtr. Her gn ortalama 10 saniyeden daha uzun sren elektrik kesintileri olumaktadr. Bu kesintiler zellikle bilgi ilem merkezleri iin nemli tehlikeler dourmaktadr. Bu gerekler UPS' in gnmz iin ne kadar nemli olduunu gstermektedir. UPS sistemlerinin genel olarak kullanld yerler: a- G kesintisinin mal ve insan hayatn tehlikeye soktuu durumlar (hastane youn bakm servisleri, endstri proses kontrol, itfaiye ve polis alarm ihbar servisleri), b- G kesintisinin zaman ve para kaybna yol at yerler (bilgisayar kompleksleri enstrmantasyon merkezleri ), c- G kesintisinin kritik olduu durumlarda (uydu haberlemeleri, fze hedef merkezleri, boru hatt ve elektrik retim ve datm sistem monitrleri gibi). Kesinti ve ebeke bozukluklar ok tehlikeli ve beklenmeyen sonular dourabilir. ebekede meydana gelebilecek bozukluklar yle sralanabilir; Ksa kesintiler ebeke kesintileri Frekans deiimleri Pikler Harmonikler Aada belirtilen yklerden dolay oluabilecek bozukluklarda, UPS sistemleri ok nemlidir. Lineer olmayan yk Yk deiimleri Dengesiz ykler Ar yklenme Pik akmlar Ksa-devre ebekenin tekrar gelii BR UPSDEN BEKLENEN ZELLKLER Kesintisiz bir g kaynanda bulunmas arzu edilen en nemli zellikler yle sralanabilir; Gerilim Reglsyonu Frekans Kararll

Normal alma durumunda ebeke frekansnn normal snrlar iinde olduu durumda UPS sisteminin frekans ile ayn olmaldr ve ayn devreye kilitlenmi olmaldr. k Geriliminin Dalga ekli k geriliminin dalga ekli ideal sins erisine mmkn olduunca yakn olmaldr. Yani UPS knda ebeke frekansnn temel harmoniinin dnda yksek harmoniklerin bulunmamas nemle istenen bir zelliktir. Verim Verimin dk olmas toplam ekilen enerjinin bir ksmnn s enerjisi olarak tketilmesi anlamna gelmektedir. Hatta, bu taktirde gereksiz enerji tketimi bir tarafa, sistem bulunduu ortam stacandan ek soutma nlemleri dahi gerekebilir. Gnmzde retilen cihazlarda verim % 65 90 arasnda deimektedir. Ani Yk Deiikliklerine Gsterilen Tepki Bu konuda bir standart olmamakla beraber byk retici firmalarca, sistemin % 50lik yk deiikliklerine karlk () %10 Vpp gerilim deiiklii gstererek, 50 milisaniye iinde () %2 Vpp deerine inmesi istenmektedir. Ar Yklenebilme Yetenei Yine bu konuda da bir standart olmamakla birlikte sistemin %120 ykte yaklak 10 dakika, %150 yk altnda ise 10 saniye almas beklenmektedir. UPS SSTEM ve ETLER UPS sistemleri alma ekillerine gre aadaki gibi snflandrlr.

KESNTSZ G KAYNAKLARININ YAPILARINA GRE NCELENMES UPSler yapsal olarak 7 temel blme ayrlabilirler. 1. Dorultucu ve arj nitesi 2. nverter nitesi 3. Filtre nitesi 4. Statik ve Manuel By-Pass alter 5. Haberleme nitesi 6. Trafolar 7. Akler
7

HDROJEN YAKIT PLLER Yakt pilleri ilk olarak 1839 ylnda William Growe tarafndan bulunmu ve yaklak olarak 120 yl ilgi grmeden kalmtr. Ancak uzay programlar erevesinde tekrar ele alnm ve gelitirilmitir. Yakt pillerini alma zelliklerine gre birok eitleri olmakla birlikte en ok kullanlan tipi PEMFC ( proton exchange membran) tipidir. Sistem ana paradan meydana gelir. Anot, membran ve katot. Anota gelen hidrojen molklleri nce proton ve elektronlarna ayrlr. Proton ortada bulunan membran tarafndan ekilir ve membran geerek katotta bulunan havann iindeki oksijen ile birleir. Anotta biriken elektronlar, anot ile katot arasnda dardan kurulan bir kapal devre tekil edildiinde, bu devre zerinden akarak, katotta birleip saf su meydana getirerek bu evrimde, s, saf su ve elektrik enerjisi elde edilerek evrim tamamlanr. Yakt pilinin plaka yzeyi akm iddetini, plakalarn seri balanmas ise voltaj oluturur. Birok plakann yanyana balanmas ile elde edilen sisteme stak ad verilir. Staklar kendi aralarnda seri ve paralel balanmalar ile istenilen voltaj doru akm olarak elde edilir, sonra konventrler ile alternatif akma evrilir. Uzay programlar erevesinde gelitirilen yakt pillerine en byk talep otomotiv sektrnden gelmitir. Bu uygulamalarda sratle mesafe kat edilmi ortalama olarak tm retici firmalar proto tiplerini bitirmi ve seri retim aamasna gelmilerdir. Bundan baka yakt pilleri cep telefonunda bilgisayara, bisikletten toplu tama aralarna, gemilerden uaklara, i merkezlerinden konutlara kadar birok alanda kullanm imkn bulmutur. Yakt pillerinin konutlarda kullanm birok avantaj da beraberinde getirmektedir. Ulusal ebekeden gelen elektrik kesintilerinden etkilenme diye bir olay yotur. Konutlarn elektrik ihtiyalar yannda snma ve scak su ihtiyalarnda ekonomik olarak karlamaktadr. Bunun neticesi olarak ulusal elektrik ebekelerin ykleri azalacak yeni retim merkezlerine gerek duyulmayacaktr. Hidrojen enerjisinin gelecei ok parlaktr. Zaman petroln aleyhine hidrojenin lehine ilemektedir. AKLER VE SSTEMDEK GREVLER Akmlatr elektro - kimyasal olaylardan yararlanlarak elektriin depo edilmesini ve gerektiinde doru akm halinde kullanlmasn salayan bir enerji kaynadr. Endstri ve sanayi i yerlerinde; eitli marka ve ebatlarda sabit tesis kurun asit akmlatrleri bulunmaktadr. Bunlar kullanm sresince yeri deitirilmemek zere kurulan akmlatrlerdir. Bir redresr vastasyla devaml tampon arjda tutulurlar. AKLERN SSTEMDEK GREV AC kesildii zaman Gerekli hallerde sisteme DC salar.

AKNN PARALARI Bir ak hcresi aadaki ana elemanlardan oluur. 1-Ak Kab: ounlukla ebonit veya plastik malzemeden yaplr. Transparant denen ak kaplar, ak elemanlardr. 2-Ak Kapa: Ak kab malzemesinden yaplan ve hcrenin stn kapatan ksmdr. Ak kabininin stn, hava szdrmaz bir biimde preslenerek veya yaptrlarak kapatlr. 3-Hcre Buonu (Tapa): Ak kapandaki dili delie taklan, plastik malzemeden yaplm kk bir kapaktr. ana ilevi vardr. a)Yerinden karlarak, elektrolitin younluunu lmek veya saf su ilave etmek, b)Buon kapal iken, ak iinde oluan gazlarn, iindeki kk delik yoluyla dar kmasn salamak. c)zel tip buonlarda, hcre iinde oluan gaz, buon iinde younlaarak tekrar elektrolite dnmesini salamak, bylece aknn saf su kaybn azaltm olur. 4-Elektrolit: Slfrit asit, saf su karm olan bir svdr. Aknn tipine, imalatnn veya kullancnn tercihine bal olarak, slfrit asit miktar ve su oran deitirilerek eitli akler imal edilmektedir. Elektrolit Slfrit asitin faydalar: a)Ak i direncini arttrmak, b)Seperatrleri mikro gzenekli yaparak, plakalar arasnda elektrolit temasn azaltmamak, c)Plakalar, zellikle nakliye esnasnda eilme ve krlmalarn nceliyecek ekilde sktrmak 5-Plakalar: Bir ak hcresi iinde, pozitif ve negatif olmak zere iki ayr plaka grubu vardr. a)Negatif Plaka: Saf kurundan zgara biiminde, dklerek elde edilir. Kurun zgarann mekanik direncini arttrmak iin kullanlr. Kurun iine antimuan katlr. Izgarann profili, imalat tekniine bal olarak eitli olabilir. Ancak, nakliye ve kullanmda eilip krlmyacak kadar salam ve zerine svanacak olan aktif madde denen pastay iyi muhafaza edilecek ekilde imal edilmelidir. b)Pozitif Plaka: Kurun-Asit aklerin pozitif plakalar eittir. AK HCRES Bir ak hcresi, yukarda aklanan elemanlarn, ak kab iirisine tekniine uygun bir ekilde yerletirilmesi ile oluturulur. Ak hcresi iindeki negatif plaka says, pozitif plaka saysndan bir fazladr. Bylece pozitif plakann iki yzeyide aktif durumda tutularak bklmesi nlenir. emada grld gibi btn pozitif plakalar ve negatif plakalar ayr ayr hcre iinde kurun kprlerle birbirine kaynak edilerek, her bir cins plaka grubunun mterek kutuplar hcre kapandan dar karlr. Ak gruplar, hcrelerin (+) ve (-)kutuplarn birbirlerine harici kprlerle balanmas suretiyle elde edilir. Harici kprlerin hcre kutuplarna balants, imalat tekniine bal bir husustur. Bununla birlikte ounlukla civatal veya kaynak yapmak suretiyle balanr.

AKLERN YAPISI ve YAPI ELEMANLARI:

10

Akmlatrlerin Arzalar ve Giderme Yntemleri 1-Ak kutuplar ve balantlar pasl: Nedenleri: Kutuplara ve balantlara asit sramas. areleri: a- Kutuplar ve balantlar sert di fras ile temizleyiniz. b- Ak kutusunun stn amonyakl bezle siliniz. c- Ak kutuplarna, balantlarna ve kutunun st tarafna gres veya vazelin srnz. 2.Ak iinde elektrolit yok: Nedenleri 1: Akye saf su konulmam areleri : a- Akye saf su koyunuz. b- Az akmla arj ediniz. Nedenleri 2: Akmlatrn kazaen sular dklm. areleri : a- Akye saf su ekleyiniz. b- Az akmla arj ediniz. c- Elektroliti yenileyiniz. Nedenleri 3: Ak kutusunda sznt var. areleri : a- Ak kutusunu deitiriniz. b- Elektroliti yenileyiniz 3. Ak kutusu slak: Nedenleri: Normalden fazla su konulmu ve elektrolit tam. areleri : a- Elektrolit seviyesini kontrol ediniz. b- Islak yerleri amonyakl bezle siliniz. 4.Elektrolitin younluu ok dk: Nedenleri 1: Ak tamamen dearj olmu veya tam olarak arj edilmemi. areleri : a- Aky arj ediniz. Nedenleri 2: Ak plakalar ar derecede slfatlanm areleri : a- Aky arj ediniz. b- Elektroliti yenileyiniz. Nedenleri 3: Ak plakalar arasnda ksa devre var. areleri : a- Separatrleri kontrol ediniz gerekirse deitiriniz. Nedenleri 4: arj techizatlar iyi arj etmiyor. areleri : a- Kablo balklarn ve balantlar kontrol ediniz gevekse sktrnz. b- arj techizatlarn kontrol ediniz. c- Konjektrn alp almadna baknz. Nedenleri 5: Kablolarda ve elektrik donanmnda ksa devre var. areleri : a- Araba zerinde dzenein anahtarlarn kapatarak kontrol ediniz. Nedenleri 6 : Ak hi arj olmuyor. areleri : a- Elektroliti yenileyiniz ve arj ediniz.

11

5.Ak bir gn arj ediliyor ertesi gn boalyor. Nedenleri 1: Ak eskimi. areleri : a- Aky tamirciye gtrn. b- Aknn yenisini taknz. Nedenleri 2: Ak iinde ksa devre var. areleri : a- Aky anz separatrleri deitiriniz. 6.Iklar yanp bir sre sonra snyor. Nedenleri: Kablo balklar ve dier balantlar gevek. areleri: a- Kablo balklar ve dier balantlar muayene ediniz gevek olanlar sktrnz. Pasl olanlar temizleyiniz. 7. Ak arj edilemiyor. Nedenleri 1: arj dinamosu arzal. areleri : a- arj dinamosunu muayene ediniz. b- Konjektr muayene ediniz. c- Aky dinamoya balayan devreleri kontrol ediniz. Nedenleri 2: Ak tamamen bozulmu. areleri : a- Aknn yenisini alnz. b- Aky tamirciye veriniz. Nedenleri 3: Ak plakalar tamamen slfatlanm. areleri : a- Elektroliti yenileyiniz, aky arj ediniz. TEMEL KAVRAMLAR VE LEMLER 1-ARJ: Akye, bir DC g kaynandan akm verme ilemine veya elektrik enerjisinin kimyasal enerjiye dnmne arj denir ve ak bu ilemle enerji depolar. Bir ak arj olduka gz elemanlarnda aadaki deiimler olur. a)Pozitif plakalar kurun slfattan kurun perokside dnr. b)Negatif plakalar kurun slfattan, snger kuruna dnr. c)Pozitif ve negatif plakalardaki slfatlar elektrolite getii iin elektrolit younluu ykselir. d)arj boyunca ak voltaj artar. e)arj boyunca elektrolitte gazlanma oluur. 2-DEARJ: Aknn bir alcya akm vermesi ilemine veya kimyasal enerjinin elektrik enerjisine dnmesine dearj denir. Bir ak akm verirken elemanlarnda u deimeler olur. a)Pozitif plakalar, kurun peroksitten, kurun slfata dnr. b)Negatif plakalar, snger kurundan, kurun slfata dnr. c)Elektrolitteki slfat, plakalara gittiinden elektrolitin younluu azalr. d)Ak voltaj dearj boyunca der.

12

3-VOLTAJ: Bir ak hcresinin(+) ve (-) kutuplar arasnda llen potansiyel farkdr. Bu voltajn deeri aknn arj seviyesine bal olarak deiir. Sz edilen voltaj deerlerinin bazlar aadaki gibi ifade edilir. a)Anma Voltaj (Nominal voltaj): Tam arjl bir ak hcresinin kutuplar arasnda llen voltaj deeridir. Akler bu voltaj deeri ile anlrlar. Satlrken, alnrken ve zerindeki etiketlerde, bu voltaj deeri ile belirlenir. Kurun Asit tr bir ak hcresinin anma voltaj 2 volttur. b)Yava arj Voltaj: Aky tam arjl plarak tutmak iin, bir DC Enerji Kayna ile yaplan arjdaki voltaj deeridir. Bir ak hcresinin yava arj voltaj 2,2 ile 2,23 V arasndadr. Yava arj Tanpon arj,Zayf arj,Float arjgibi szcklerlede ifade edilebilir. c)Dearj Sonu Voltaj: Bir akden akm ekilirken dmesine izin verilen en kk voltaj deeridir. Kurun-Asit aklerde bu deer 1.8 volttur. 4- DREN: Bir ak hcresinin iinde, akm yolunda bulunan plaka, seperatr ve elektrolit gibi elemanlarn toplam direncidir. l-Aknn Yaps: Aky oluturan elemanlarn cins, zellik ve yaps.(Aknn imalat tamamlandnda yapsal i diren takriben sabittir) ll-Aknn arj Seviyesi: Bir ak arj olduka i direnci azalr. Dier bir ifadeyle dearj olduka i direnci artar. Tam arjl bir ak hcresinin i direnci takriben 0.003 ohm dur. Tam dearj aknn i direnci ise arjl durumun takriben iki katdr. 5-SELF DEARJ: Servis d durumdaki bir aknn kendi kendine dearj olmasdr. Sebebi, elektrolitin, plakalara temas ettii noktalarda, suyun, oksijen ve hidrojene ayrmasdr. Self Dearj Miktar: Kendi kendini oluan dearjn deeri iki etkene baldr. 1-Elektrolit scakl arttka fazlalar. 2-Kurun plaka iindeki antimuan oran arttka artar. NOT. Antimuan orana%12 gibi dk olursa, dearj ayda, anma kapasitesinin takribinden % 3 kadardr. Antimuan oran % 36 gibi daha yksekse kayp ayda, anma kapasitesinin %5ine ular. Ak yal ise bu deerler dahada artar. 6-YOUNLUK: Elektrolit, slfrit asit saf su karm bir svdr. Belli miktardaki elektrolitin iinde, saf su miktarna gre slfirik asit miktar ne kadar oksa,o elektrolitin younluu o kadar ok demektir.Dier bir ifadeyle younluu belli,bir elektrolitin iine,slfrik asit ilave edilirse,younluu fazlalar,buna karn saf su ilave edilirse younluu azalr. Younluun Birimi: Younluun en ok kullanlan birimi gr/cm kpveya kg/ltdir. Birimlerden de anlalaca gibi, younluk, bir birim hacmindeki elektrolitin arldr. rnein bir ak hcresinde, 1 cmlik hacim igal eden elektrolitin arl 1.220 gr.ise,o aknn elektrolit younluu 1.220 gr/cmtr denir. Younluun Deiimi: Servise verilmi olan bir aknn iletme esnasnda younluu iki durumda deiim gsterir. a)Elektrolit iindeki slfrik asitin elektrolitten ayrlarak plakalara gitmesiyle (dearjda) b)Scakln artmasyla, elektrolitin genlemesi sonucu birim hacimdeki (1cm),asit miktarnn azalmasyla,

13

Younluun llmesi: Elektrolit younluu, ounlukla Hidrometre denilen aletle llr. Alet lekli bir cam amandrann sv iinde yzmesi esasna gre alr. amandra, younluu dk elektrolite daha ok dalar, younluu yksek elektrolitte ise yzeye yakn seviyede yzer. Younluk lmnde hidrometre, st tarafna bir lastik top, alt ucuna ince bir lastik hortum taklm cam bir tptr, iinde ise lekli bir amandra vardr. Lastik top elle sklarak lastik hortum elektrolit iine daldrlr. Top yava yava brallarak cam tp iine elektrolit ekilir. lekli amandra elektrolitte yzerken, svnn yzeyi hizasndaki lekte, younluk deeri okunur. Elektrolit younluu Bome Derecesi olarak da ifade edilebilir. Bu birimle, younluk len alet, hidrometreye benzer ve Bomemetre olarak tanmlanr. Younluun, gr / cm3 veya Bome Derece olarak ifade edilmesi, aknn iletmesinde ve ilgi hesaplama metodlarnda bir deiiklii gerektirmez, deien yalnzca birim ve rakamsal deerlerdir. Aada, gr / cm ve Bome Derece olarak younluk deerleri gsterilmitir gr/cm 1,100 1,110 1,120 1,130 1,140 1,160 1,170 1,180 1,190 1,200 1,210 1,220 1,230 1,240 1,260 1,270 1,280 Bome Derece 13 14,2 15,4 16,5 17,7 19,8 20,9 22 23 24 25 26 26,9 27,9 29,7 30,6 31,5

Hidrometrenin Kullanlmas: Elektrolit younluunun lmnde u hususlara zen gsterilmelidir. a-Lastik top elle skl iken, hidrometre hortumu, ak hcresi iinde elektrolite girecek ekilde tutulmaldr. b-Lastik top, parmaklar arasnda yava yava braklarak hidrometrenin iine elektrolit girmesi salanmaldr. ekilen elektrolit tekrar hcre iine braklmal bylece lmlere balamadan nce hidrometre iinin slak hale gelmesi salanmaldr. c-Lastik top tekrar sklp yava yava braklarak hidrometre iine bu kez lm iin elektrolit ekilmelidir. d-Hidrometre srekli dik tutulmal, elektrolit ekilirken ve hcreye tekrar braklrken hidrometreden, hcre dna elektrolit dklmemelidir. e)Hidrometre iine, amandra serbest olarak yzecek miktarda elektrolik ekilmelidir. f)lm yaplrken, skalaya, elektrolit yzeyi hizasnda baklarak deer okunmal bu ilem yaplrken lastik topa elle basn yaplmamal ve amandrann cam tpn hibir tarafna temas etmeksizin dik ve serbest olarak yzdnden emin olunmaldr. g)lmler bittikten sonra, hidrometre iine temiz su ekilip tekrar dklerek, elektrolit kalntlar giderilmelidir.
14

7-KAPASTE Bir aknn, arj ilemiyle kazand, esas olarak, dearj ileminde verilebildii enerjiye aknn kapasitesi denir. Kapasitenin birimi Amper Saattir. Ksaca Ahharfleri ile ifade edilir. Aknn etiket deerine anma kapasitesi denir. Bir aknn kapasitesi u etkenlere baldr. a)Bir hcredeki plakalarn adedine ve boyutlarna, b)Elektrolitin younluu, c)Elektrolitin scakl. Elektrolitin scakl 7-VERM: Bir akden, derjda ekilen enerjinin, arlda verilen enerjiye blmnden elde edilen deere aknn verimi denir. Dier bir ifadeyle, deajda akden alnan kapasitenin, arjda akye verilen kapasiteye orandr. Verimin belirlenmesinde u husular salanmalr. a)Ak, anma kapasitesinin 10 saatte blmnden elde edilen akmla, arj ve dearj edilmelidir. b)Dearjda, hcre voltaj,1,8 volta dnce son verilmelidir. Aklerde iki eit verim vardr. 1-Amper Saat Verimi:(p.Ah) harfleri ile ifade edilir. Kurun asit tr aklerin Amper-Saat verimi takriben %90dr.Formlletirilirse: (pAh)= Dearj akm x Dearj sresi / arj akm x arj sresi 2-Watt. Saat Verimi: p.Wh harfleri ile ifade edilir. Kurun asit aklerin Watt Saat verimi takriben %75tir. AKLERN BALANTI EKLLER Aklerden istediimiz akm, gerilim ve gc alabilmemiz iin akleri gruplar haline getirmek zorunluluu vardr. Seri balama + Aklerde gerilimi ykselmek iin seri balama Yaplr. Gerilim ykselir akm ve kapasite sabit Kalr.

Paralel Balama

Kapasite ve akm ykselir Gerilim sabit kalr.

15

Kark balama

Kapasite ,Gerilim Akm bu balant ekli ile istenen seviyeye karlr.

Her trl balamada aklerin ( + ) ve (- ) kutuplar mutlaka tespit edilip iaretlendikten sonra istenilen ekilde balanmaldr. Yanl balamalar ksa devreler ve tehlikeler doar.

AKLERDEK KMYASAL OLAYLAR Ak arjl iken pozitif plakalar kurun peroksit negatif plakalar kurundur elektrolit ise slfirik asitle zenginletirilmi saf sudur. Dearj esnasnda: Elektrik akm pozitif plakalar zerindeki aktif materyal olan kurun peroksidi kurun slfata dntrr ve bu kimyevi deiiklikte elektrolitte slfrik asit kullanldndan dearj sonunda elektrolit slfrik asit younluu bakmndan zayf kalr. Teekkl eden kurun slfat beyazdr fakat eleman ar dearja maruz kalmadka gzle grlmez. Ar dearj ar slfatlama dourur. Ar slfatlama nce plakalarn renklerinin aklamas eklinde grlr sonra beyaz benekler balar nihayet plakalar tamamen beyazlar arj esnasnda: Yukardaki kimyevi olayn yn deiir ve plakalardaki kurun slfat kurun peroksit ve snger formunda kurun olur. Hasl olan slfrik asit elektrolitteki asit miktarn artracak elektrolitin younluunu normale getirir. Dearj durumu + Plaka Pb4SO - Plaka +PbS4O 2H2 O arj durumu + Plaka Pb2O - Plaka +Pb2+2H S4O

Yksz bir ak grubundaki arjn kaybolmamas iin redresrlerle ve retici firmann tavsiye ettii tampon arj voltaj ile devaml arj edilmelidir. 24 Volt iin = 26.70 volt. Ak says x 2.23 volt 220 Volt iin = 245 volt.

16

AKLERDE LETME ETLER Akler sadece elektrik enerjisi depolaycs olarak kullanlmaz ayn zamanda ksa zamanla arj veya dearj pikleri esnasnda gerilimi sabit tutmak iinde kullanlr. a- Yalnz batarya ile alan: Bu halde batarya direk olarak yke baldr. Ve yk akm yalnz bataryadan ekilir batarya ykten ayrlnca arj cihazna balanarak arj edilir. b-Tampon alma veya devaml arjda alma: Bu ekildeki almada batarya ve arj cihaz paralel olarak yke baldr. Yk az akm ekerken arj cihaz hem bataryann arj akmn hem de yk akmn temin eder. Yk akm belirli bir deerin zerine knca, bataryada arj cihaz ile paralel olarak yk beslemeye balar. c-Emre Hazr alma: Bu almada yalnz arj cihaz servis harici olduu zaman batarya yk besler. Dier hallerde yk akmn arj cihaz verir AKLERDE PERYODK BAKIM Bir aknn bakm ve iletilmesinde dikkat edilecek en mhim nokta imalatc firma tarafndan verilmi olan bakm ve iletme talimatlarnn uygulanmasdr. 1.Aklerin belli aralklarda younluk lm yaplmal her birhcrenin bome younluu ortalama 1,24 olmaldr. 2.Aklerin elektrolit seviyesinin kontrol yaplmal elektrolit seviyesi dk olduu zamanlarda maksimum seviyeye kadar saf su ilavesi yaplmaldr. 3.Aklerin bulunduu yer senede 1 kez temizlenmelidir. 4.Aklerin bulunduu yerdeki havalandrma elemanlarnn alp almad kontrol edilmelidir nk arj esnasnda aklerden patlayc gazlar kar. 5.Aklerin bir birlerine olan balantlar kontrol edilmeli geveklik varsa sklmaldr. 6.Oksitlenmeye kar balant yerleri vazalin ile yalanmal. 7.Aklerin zerinde toplanabilecek toz ve rutubet birleerek iletken bir tabaka meydana getirebilir bu tabaka kaak akmlara sebep olabilir, bunun iin aklerin zeri temiz olmas gerekir. AK ODALARINDA ALIMA YAPARKEN KULLANILAN KSEL KORUYUCU MALZEMELER 1-Kimyasal koruyucu elbise 2-Aside dayankl eldiven 3-Yaltkan baret 4-Ayakkab 5-Gzlk 6-Gaz maskesi

17

AK ODASININ DZENLENMES Ak odasnn belirlenmesi ve dzenlenmesine, aadak hususlar dikkate alnmaldr. 1-Ak odas nemsiz olmaldr, 2- Ak odas srekli gne nlarna maruz bulunmamaldr, 3- Ak odas yeterli derecede aydnlatlmaldr. Aydnlatma tesisat gaz sizdirmaz zellikte olmal, bylece yangn olma ihtimal ortadan kaldrilir, 4- Ak odasnn duvarlar ak renk, asite dayankl yal boya ile veya benzeri zellikte inaat malzemeleri ile kaplanmaldr. 5- Ak odasnn taban kaymayacak kadar dz olmal ve asite dayankl herhangi bir malzeme ile kaplanmaldr, 6- Elektrik anahtarlar ak odasnn dnda bulundurulmaldr, 7-Ak odas k yolu zerinde gz duu lavabosu bulunmaldr, 8- Ak odasn havalandrmak iin aspilatr bulunmaldr.

18

YKSEK GERLM TEHZATLARI

GENERATRLER Gnmzde orta ve byk gte imal edilen senkron makinalarda kutuplar rotor zerine ve alternatif akm sarglar da stator zerindeki oluklara yerletirilmitir. Bu tip senkron makinalarda dnen ksma kutup tekerlei (rotor), duran ksma da endvi (stator) denir. Alak devirli senkron makinalarda kutup tekerlei kk kutuplu, yksek devirli senkron makinalarda ise dolu kutuplu olarak yaplr. Dolu kutuplu rotorlara yuvarlak rotor da denir. Yuvarlak rotorlu senkron generatre Turbo Alternatr denir. Alak devirli senkron makinalarda kutup says ok ve kutup tekerlei ap byktr. Su santrali generatr, dizel veya pistonlu buhar makinalar ile tahrik edilen senkron generatrler kk kutupludur. Yuvarlak rotorlu senkron makinalarda kutup says 2 veya 4 nadir olarak ta 6 olup kutup tekerlei ap kk fakat rotor boyu uzundur. Alak veya orta su d yksekliklerinde su trbinlerinde tahrik olunan generatrlerde dik milli tertipler tercih edilir. Byle bir tertipte milin st ksmna yerletirilen bir tayc yatak btn grup arl ile birlikte su basncn da zerine almak zorundadr. Generatrn bundan baka iki adet boyuna yani aksiyal yata bulunur. Bu yataklar milin hareket ekseninde dnmesini salarlar ve bu yataklar radyal yklere maruz kalrlar. Tayc yataa ayn zamanda enine yatak da denir. Tayc yataa yerletirilmi bulunan segmanlar zerine btn arlk biner. Dn srasnda yataktaki ya dnen tayc halka ile eik yzeyli segmanlar arasna aklrcasna girer ve bu suretle milin yukarya doru itilmesi sonucunda yataktaki srtnme azaltlr. Yataktaki ya ise soutucu sistemdeki su ile soutulur. ok byk glerde tayc yatak zerindeki yk manyetik olarak da azaltmak mmkndr. Bunun iin milin st ksmna ekici elektomanetler yerletirilir. Bu suretle tayc yatan yk ok azaltlm olur Senkron makina ister motor olarak alsn ister generatr olarak her iki durumda da kutup tekerleindeki uyarma(ikaz) bobinleri doru akmla beslenir. ve bu doru akm bobinlerinin meydana getirecei manyetik alan senkron generatrn (Ns) senkron devir says ile tahrik edilmesi sonucu endvi (stator) evresinde bir senkron hz ile dner. Dardan tahrik edilmek suretiyle dndrlen bu magnetik alan stator sargsnda muhtelif fazlarda gerilimleri indkleyecektir. Bu gerilim frekansna (f) diyecek olursak makinanin kutup says ve dakikadaki devir says cinsinden bulunan deeri Generator durumunda : f = (P*Ns)/120 eklindedir.

1. ENERJ LETM HATLARI 1.1. Elektrik Enerjisinin Alak Gerilim ve Yksek Gerilim ile letilmesi: Elektrik enerjisi generatrlerden elde edilen k gerilimi ile iletildiinde; iletim akm, iletken kesiti ve ap yksek gerilimle iletime kyasla daha byk olmak zorundadr. Dolaysyla iletim maliyeti artar. Bu nedenle yksek gerilimle iletim yapldnda; Devreden az akm geeceinden g kayb az olur. Enerji nakil hatt sonunda gerilim dm az olur. letken kesiti daha kk olduundan iletimde kullanlan direkler ve dier yksek gerilim tehizat hacim bakmndan daha kk ve hafif olur. Sonuta da elektrik enerjisinin iletimi daha ucuza mal olur. 1.2. Enerji letim Hatlarndaki Kayplar: 1.2.1. Kapasitif Kayplar: Enerji nakil hatlarnda kapasitif zellik, iletkenlerin birbirleriyle ve toprakla olan pozisyonlarndan kaynaklanan kondansatr yapsndan olumaktadr. Kapasitenin bykl iletim akmna, letkenler aras mesafeye ve iletkenlerin toprakla olan uzaklklarna baldr. E.N.H.da oluan kapasitif ykler hattn uzunluuna, iletim gerilimine ve direk tipine baldr. Kapasitif kayplar sistemde bulunan reaktrlerle yok edilmektedir. Ayrca fazlar arasndaki kapasitif ykleri dengelemek iin E.N.H. gzerghnda transpozisyon ilemi yaplr. Faz sralarnn hat ba ile hat sonunda ayn olmas iin gzergh boyunca uygun yerlerde veya n katlar kadar transpozisyon ilemi yaplr.
A B C A B C

Transpozisyon ilemi 1.2.2. Endktif Kayplar: Endktif zellik E.N.H da kullanlan elik alminyum (St-Al) iletkeninin yapsndan kaynaklanmakta ve Endktif (Reaktif) yk olarak karmza kmaktadr. Alminyum damarlarn her birinden geen iletim akm her damar iletkeni etrafnda bir magnetik alan meydana getirir ve bu magnetik alan dier damarlar tarafndan kesilir. Bu olay Lenz Kanununa gre (Kendisini meydana getiren ebekeye kar koyma) damarlar zerinde bir zt E.M.K nn oluumunu salar. Bu olay iletkenin direncinin artmasna neden olur. Bu diren Endktif reaktans olarak tanmlanr.

E.N.H daki Endktif kayplar; Sistemin faz saysna, letkenlerin direk zerindeki pozisyonlarna, letken apna ve iletkenler aras mesafeyle orantldr. Bu kayplarn ebekemizdeki mahsurlar nt kapasitrlerle nlenmektedir. Korona Kayplar: Nemli ve sisli havalarda ok yksek gerilim ileten hatlarn hemen yaknlarndaki hava iyonize olur ve bu nedenle hattn etrafnda oluan kl tabaka karanlkta grlebilir. Bu srada slk sesine benzer ses titreimleri duyulabilir. Bu oluuma korona olay denir. Korona olaynn nedeni hattn hemen yanndaki bir noktada elektrik alan iddetinin, havann dielektrik dayanmndan daha byk olmasdr. Ancak teller arasndaki her noktada alan iddeti bu kadar byk olmadndan bir elektrik ark olumamaktadr. Korona olay s, ses ve kimyasal reaksiyonlar eklinde kendini gsteren bir enerji kaybdr. Korona olay sonucu meydana gelen kayplara iletme gerilimi, frekans, iletkenin yarap, faz iletkenleri arasndaki uzaklk etki eder. Ayrca havann nemli, sisli, yamurlu ve karl oluu da kayb artrr. letkenin yzeyinin dzgn olmamas da korona olay sonucunda meydana gelen kayplar artrr. Korona Gerilimine Tesir Eden Faktrler: letkenlerin yaraplar, letkenler aras aklk, Hava artlar ( scaklk, basn, rutubet, yamur, kar, sis v.s.) letkenlerin przll, Korona olayn azaltmak iin, demet iletkenler ve korona emberi (halkas) kullanlr.

DREKLER VE DONANIMLARI DREKLER letim ve datm hatlarnda kullanlan ve iletkenleri birbirinden belirli uzaklkta havada tutmaya yarayan ve hat boyunca uygun aralk ve ykseklikte yerletirilen ebeke donanmna direk denir.

DREK ETLER Demir Direkler Betonarme Direkler Aa Direkler DEMR DREKLER Boru Direkler A Ve Kafes Direkler Putrel Direkler(Pilon Veya atal)

BETONARME DREKLER Gerilmesiz Beton Direkler A.Santrifj Betonarme Direkler B.Vibre Betonarme Direkler n Gerilmeli Betonarme Direkler A.n Gerilmeli Santrifj Betonarme Direkler B.n Gerilmeli Vibre Betonarme Direkler

AA DREKLER Tek Aa Direkler ift Aa Direkler (kiz Veya H Tipi) A Direkler Payandal Direkler Kirili Direkler Lenteli Direkler

KULLANILDII YERLERE GRE DREK ETLER 3

Durdurucu Direkler Kede Durdurucu Direkler Tayc Direkler Kede Tayc Direkler Nihayet (Son) Direkler Branman Direkler Tevzi ( Datm) Direkleri

DREK DONANIMLARINDA YER ALAN MALZEMELER ZOLATRLER letkenleri diree tespit eden, fakat elektriki olarak izole eden elemanlardr. ZOLATRLER KORUMA TELLER TOPRAKLAMA LEVHALARI DAMPER CAMPER ARK BOYNUZLARI LETKENLER

Yksek gerilimli hatlarda zellikle zincir tip izolatrler kullanlr. Eleman says hattn gerilim deerine gre seilir. Durdurucu direklerde zincir izolatrler hattn gerilme kuvvetine ve arlna kar zorlanrlar, tayc direklerde ise zincir izolatrler ask izolatr olarak grev yaparlar ve hattn durdurucular arasnda ileri geri kaymasn salarlar.

ZOLATRLERN KORUNMASI zolatrler hava hatt iletkenlerini direklere tespit etmeye yarar. Yksek gerilim hava hatlarnda kullanlan izolatrler zincirinde koruma elemanlar yoksa gerilim dalm dzgn deildir. Genel olarak yksek gerilim hattnn baland izolatr elemanna en byk gerilim, ortadaki elemana en kk gerilim ve toprakl uca bal olan elemana da biraz daha fazla gerilim der. Yksek gerilim izolatrlerinin korunmasnda kullanlan koruma elemanlar unlardr: KUKONMAZLAR Yksek gerilim ENH n tayan direklerde bulunan traverslerdeki izolatrlerin balant yerinin st ksmna kularn konmas veya yuva yapmas istenmez. Bu nedenle traverslerin bu ksmna kularn konmamas iin bir kukonmaz malzemesi montaj edilir ve aras apraz ekilde galvanizli ince bir balama teli ile balanr. a. Ark koruma halkas Yksek gerilim tesislerinde izolatr zincirinin iletken tarafna izolatr saracak ekilde bir koruma halkas konur. Bu halka iletkeni izolatre balama parasna tespit edilir. Bu halkalar konsola veya traverslere tespit edilmi olan ark boynuzlar ile birlikte kullanlr. Bu sistem izolatrler zerinde meydana gelen yzeysel atlamann ark boynuzu ile koruma halkas arsnda devam etmesini salar. Bylece izolatrn atlama gerilimini biraz drr. Fakat zincir izolatr zerinde gerilim dalmn dzenledii iin tercih edilir. b. Ark boynuzlar Yldrm dmesi ve sistem arzalarndan dolay meydana gelen gerilim ykselmelerinde yksek enerjili bir arkn belli bir noktada bulumasn temin etmek ve topraa akmasn salamak amac ile kullanlrlar. Bu ekilde izolatr veya izolatr zinciri zerinden yksek gerilim atlamalarnn akmasna engel olunarak hasar grmeleri nlenmi olur. Yksek gerilim zincir izolatrlerinde ark atlamas neticesinde porselen ksm genellikle krlr ve dklr. Arkn izolatr zerinden atlamasna engel olmak iin hava hatlarnda kullanlan zincir tipi izolatrlerde ark boynuzlar kullanlr. Bu boynuzlardan birisi zincir izolatrn st ksmnda olacak ekilde konsolda veya traverste bulunur ve iletkenin izolatre balama parasna tespit edilir. Boynuzlar sayesinde ark, izolatrlerden uzakta tutulur. Bu ekilde izolatrn zarar grmesi nlenmi olur.

c. Ark emberi Zincir izolatrn herhangi bir noktasnda ark meydana gelebilir. Rzgrn geldii tarafta meydana gelen bir ark rzgr tarafndan ember zerinden yanlara doru itilir ve izolatre bir zarar gelmez. embersiz izolatrlerde arkn rzgr tarafnda izolatrn altna doru itilme ihtimali vardr.

KORUMA TELLER rgl elik iletkenler olup, E.N.Hna decek olan yldrmlar topraa iletir. Direklerin en st noktasndan ekilir.

TOPRAKLAMA LEVHALARI Koruma teline gelen yldrmn topraklama iletkeni vastasyla topraa kolayca geiini salayan elemanlardr. Koruma teli ile toprak arasnda 20 Ohmu gemeyen bir diren olmaldr.

DAMPER E.N.Hn rzgarlardan dolay meydana gelen darbe ve titreimlere kar koruyan amortisman grevi yapan arlklardr.

CAMPER Durdurucu direklerde E.N.Hn birbirine irtibatlamaya yarar.

LETKENLER Elektrik enerjisinin retim merkezlerinden tketim merkezlerine tanmas iin kullanlan ve iletkenlik zellii yksek olan metallerden yaplm tellere iletken denir.

Orta ve yksek gerilim iletim hatlarnda kullanlrlar. Alminyum tellerden ve inko kapl elik tellerden imal edilirler. letkenler yedi veya daha fazla tellerden e merkez tabakal olarak rlrler. Eer iletken birden fazla tabakadan oluuyorsa bitiik tabakalar birbirine ters adm ynnde rlr.

ORTASI BO RGL LETKENLER letim geriliminin ok yksek olmas durumunda enerjinin, iletkenin d civarndan kamas eklinde oluan ve korona olay diye adlandrdmz olayn neden olduu kayplar azaltmak iin, tel apn zahiri olarak bytmek amacyla yaplan iletkenlerdir. DEMET EKLNDEK LETKENLER Korona kayplarnn oluaca, ok yksek iletim gerilimi bulunan nakil hatlarnda, dier hat kayplarn da en aza indirmek amacyla her fazn iletkeni, aralarnda belli bir mesafe bulunmak art ile iki veya daha fazla sayda yaplr. Bu ekilde her faz nakili, birden fazla sayda demet eklindeki iletkenlerden oluur. Aralarna ara tutucu ad verilen elemanlar konur.

ALT SAHASI Genel olarak; ayrclar, kesiciler, baralar, transformatr ve yardmc tehizatlarn bir araya topland, enerjiyi datmaya yarayan tesistir. alt sahalar eitleri: Harici tip alt Tesisleri Dahili tip alt Tesisleri TRAFO STASYONU Genel olarak ; bir veya birden fazla yksek gerilim E.N.H.dan enerji alan ve bu enerjiyi genellikle orta ve alak gerilim ile mteri fiderlerine datan cihaz topluluunun bulunduu yerdir.

HARC TP ALT SAHASI ETLER Cihaz tipi alt sahas Kiri tipi alt sahas Toprak st alt sahas CHAZ TP ALT SAHASI Cihaz tipi alt sahalar, genellikle arazinin dz olmad yerlerde kurulur. Bu tipte hafif olan tehizat elik ereveler zerine oturtulur.(l transformatrleri gibi) Baralar, A tipi elik direklere balanan zincir izolatrler arasna gerilerek yerletirilir. Tesis masraflar ucuzdur ve gerekli her trl konstrksiyon deiiklikleri kolaylkla yaplabilir.

KR TP ALT SAHASI Kiri tipi alt sahalar; dikey, yatay ve kafes kirilerden yaplr. Baralar, zincir veya dikey tip mesnet izolatr yardmyla kiriler arasna gergin bir ekilde yerletirilir. Ayrclar ve dier hafif tehizat kiriler zerine monte edilirler. Bu tip yap; cihaz tipi yapdan daha pahaldr. Fakat daha kk yerde kurulabilir ve konstrksiyon birbirini destekledii iin daha salamdr.

TOPRAK ST TP ALT SAHASI Toprak st tipi alt sahas; pratik olarak btn cihazlar beton stunlar zerine oturtulur. Baralar betonarme kaideye ve zincir izolatrler arasna gerilerek yerletirilir. Tesisin iyi bir grnm vardr. Tehizatn alak seviyede montaj nedeniyle maliyet bakmndan ekonomiktir. Tesis iin genellikle dz ve geni bir sahaya ihtiya vardr. Bu tip yap; zelzele ve toprak kaymas olan yerler iin elverili deildir.

DAHL TP (KAPALI) ALT SAHASI Genellikle 36 Kv luk tesislerde datm fiderleri olan ve ierisinde kesici, ayrc, lama bakr bara tehizatlar bulunan fider hcre odalardr.

SF6 GAZ ZOLEL ALT SAHALARI Minimum alanda maksimum gerilim 72,5 ile 800 kV arasndaki gaz yaltml altn ana zellikleri ekonomik maliyeti, gvenilirlii ve mteri desteidir. Bunlarn kompak tasarm ister yksek bir binann bodrum kat, bir departmanl maaza, bir endstriyel tesis ister tarihi bir binann birinci kat veya bir mobil konteynr yer sknts ekilen mekanlarda kullanlmalarna olanak salar. Modern alminyum dkm muhafazalar, alt rnyle temas gvenli hale getirmekte ve evre koullarna direnci salamaktadr. Yksek kaliteye sahip alt rnn pratikte herhangi bir bakm gerektirmez. Elektromanyetik uyumluluk, alma personeli ve evre iin gvenli koruma salar. altn modler yaps esnek tasarmlara ve sorunsuz geniletmeye olanak verir. Dnyann her yerinde yksek dzeyde kaliteyi ve ekonomik maliyeti salamaktadr. Gaz yaltml altn yansra, uzun mesafeler arasnda yksek g kapasitelerinin iletimine ynelik gaz yaltml hatlar da vardr. Yerden tasarruf salayan tasarm Hafiflik Uzun hizmet mr Minimum iletme masraflar Ekonomik randman Yksek gvenilirlik Gvenli muhafaza Dk masraf Eriim kolayl Yksek kullanlrlk oran Grlt ve saha emisyonu dzeyleri son derece dk olduundan, bunlarn duyarl ortamlarda, konut blgelerinde ve ehir merkezlerinde bile entegre ekilde kullanlmalarna olanak vermektedir. Bu zellikleri sayesinde, evreye uyumlu bir yksek gerilim altndan beklenen her eyi karlamaktadr.

GAZ ZOLEL LETM HATLARI Kantlanm temellere oturan yeni teknoloji, Havai g iletim hatlar kullanlamadnda, hatlar size ekonomik, evre dostu ve bakm gerektirmeyen alternatif sunacaktr. Gaz yaltml iletim hatlar Tneller iine kurulur ve yeralt veya yer stnden geirilmeye uygundur. Harici ortama kar koruma salayan klfl konstrksiyonu nedeniyle, son derece gvenlidir. Ayrca, bakm gerektirmemeleri uzun hizmet mrne sahip olmalarn salarken, otomatik balant sistemi btn sistemin gaz geirmez olarak kalmasn salar. Gaz izoleli iletim hatlarnn en nemli zelliklerinden biri dk alma kaybdr; bir baka deyile, ortama daha az s yaylr ve iletme maliyetleri son derece dktr. Gaz izoleli iletim hatlar, ayn zamanda, elektromanyetik alanlara duyarl ortamlar iin de idealdirler; nk bunlarn konstrksiyonu, dier btn g iletim yntemlerine ok daha az elektromanyetik alan meydana getirir. Sadece maksimum ekonomik ve evresel uyumlulua deil, ayn zamanda onlarca yl gvenilir ve bakm gerektirmeyen bir hizmet salar. BARALAR VE BARA MALZEMES Baralar elektrik enerjisinin kontrol ve kumanda edilmesinde kullanlan tehizat ve malzemelerin birbirleri ile irtibatlarn salayan iletkenlerdir. Bara malzemeleri iletme gerilimine, akmna ve bulunduu yere gre seilirler. eitli bara sistemleri iinde en uygun olannn seiminde u faktrlere dikkat etmek gerekmektedir.

10

Ykn cinsi ve miktar Kullanlaca yerin zellii Besleme kaynaklarnn says Beslemenin sreklilii Ekonomik durum Emniyet

Bara malzemeleri bakr ve alminyumdan olmak zere aadaki ekillerde yaplrlar. Bakr veya Alminyum Lama, Bakr veya Alminyum Boru, elik Alminyum letken, Lama eklindeki baralar genelde dahili tesislerde, boru ve letken baralar ise harici tesislerde kullanlrlar. Dahili baralar; faz sralarn belirlemek, malzemenin oksitlenmesini nlemek ve akm younluunu arttrp soutmay salamak amacyla deiik renklerde boyanrlar.

elik-Alminyum iletkenli baralarda, bara seiminin scaklk deiimlerinde ayn kalmas iin bara ularna arlk balanr.

AYIRICI: AYIRICININ TANIMI Yksz devreleri gerilim altnda ap kapatmaya yarayan tehizatlardr.

AYIRICILARIN YAPISAL BLM Ayrclar hangi tip ve marka olurlarsa olsunlar genel olarak aadaki yapsal blmlerden oluurlar; 1. Sabit kontak ve sabit konta tayan mesnet izolatr,

11

2. Hareketli kontak ve hareketli konta tayan mesnet izolatr, 3. letme mekanizmas ve hareketi ileten kollar. LETME MEKANZMALARINA GRE (Kumanda ekline gre) Elle kumandal ayrclar Mekaniki kumandal ayrclar (Dili hareket ileten sistemli veya boru kollu) Elektrik motoru ile kumandal ayrclar Basnl hava ile kumandal ayrclar

MONTE EDLDKLER YERE GRE AYIRICILAR Dahili tip (kapal hcre ve alt sahalarnda) Harici tip (Direk zerinde ve ak hava alt sahalarnda) YAPILARINA GRE AYIRICILAR

BIAKLI AYIRICILAR Bakl ayrclarn hareketli konta ayn zamanda alr ve kapatlr. Bina iinde veya bina dnda kumanda dzeni emniyet mesafesi dnda ama ve kapama yaplr. Ayrclarn enerjisiz olan madeni ksmlar topraklanr. Bakl ayrclarda, hat ayrcs ile toprak ba arasnda kilitleme tertibat vardr.

12

BIAKLI AYIRICILAR YAPI TBARYLE Dahili bakl ayrclar (Sigortal olanlar da vardr) Harici bakl ayrclar (Sigortal olanlar da vardr) Toprak ba

DAHL BIAKLI AYIRICILAR Dahili tip bakl ayrclar bina iersinde kullanlacaklar yerlere gre duvar veya sa hcreler zerine monte edilir. Ayrca mekanik kumanda koluyla kumanda hcre dnda yaplr. Hcrelerde enerjili ksmlar tel fensle emniyet altna alnr.

HARC TP BIAKLI AYIRICILAR Harici ayrclar ak hava artlarnda alaca gz nne alnarak imal edilir. Kumanda mekanizmas, ayakta duran bir insann rahata ap kapayaca ekilde monte edilir.

TOPRAK BIAI Toprak ba bina iinde ve bina dnda kullanlabilir. Enerji iletim hatlar giri ve klarnda kullanlr. Bakm ve onarm iin hattn enerjisi kesildii zaman toprak ba kapatlr. Hat emniyete alnm olur. Bu ayrclar zel mesnetler, direk zerlerinde veya bina iinde hat klarnda kullanlr.

SGORTALI AYIRICILAR Sigortal ayrclar bina iinde ve bina dnda 36 kV. kadar kullanlr. Sistemde meydana gelen arzalarn dier mteriye yansmamas ve tehizat

13

koruma amac ile datm hatlar ve ok kk enerji eken mteri klarnda kullanlr.

DNER ZOLATRL AYIRICILAR Hareketli kontaklara bal izolatrler kendi ekseni etrafnda istenen alarda dnebilen ayrclardr. Dahili ve harici tipleri vardr. En ok harici tipleri kullanlr. Dner izolatrl ayrclar iki tipte yaplrlar Tek dner izolatrl ayrclar ift dner izolatrl ayrclar. TEK DNER ZALATRL AYIRICI Bu tip ayrclarda ortada dner izolatr zerinde sabit bir erkek kontak bulunur. Dner izolatr kendi etrafnda 90 derecelik ac ile mekanik dzen vastas ile dndrlerek kenarda bulunan sabit izolatr dii kontaklarna kenetlenerek ayrc kapanm olur. Tek dner izolatrl ayrclar iki eittir. Dner izolatr ortada ayrc Dner izolatr kenarda ayrc DNER ZOLATR ORTADA OLAN AYIRICILAR Bu tip ayrclarn dner izolatr ortadadr.

FT DNER ZOLATRL AYIRICILAR ift dner izolatrl ayrclarda ayrcnn her iki izolatr 90 derece kendi ekseni etrafnda mekaniki bir dzenle dnerek ayrcnn kapanmasn ve almasn salar. Bu tip ayrclar k mevsiminin ok sert getii yerlerde kontaklar kaplayan buzun krlarak almasn salar. Ayrclara elle mekaniki kumanda verildii gibi yakndan veya uzaktan elektrikli motor ile de ama ve kapama kumandalar verilebilir.

14

DNER ZOLATR KENARDA OLAN AYIRICILAR Bu eit ayrclar 110 KV. dan 800 KV. a kadar yaplmaktadr. lkemizde 154 ve 380 KV trafo merkezlerinde kullanlmaktadr. Dner izolatr kenarda olan ayrclar kendi aralarnda iki ye ayrlr. Mafsalsz dey kapanan ayrc Pantoraf ayrc MAFSALSIZ DEY KAPAMALI AYIRICI Dner izolatr kenarda olan ayrcnn hareketli konta yekpare olup, ayrc akken yere dik durumdadr. Kapal iken yere yatay durumdadr. Ayrc yakndan ve uzaktan kumanda edilir.

PANTORAF AYIRICI Pantograf ayrclar hareketli kontan ve bu kontan alma dzenine gre muhtelif ekilleri vardr. Pantograf ayrclarda, ayrcnn alp kapanmasn salayan dner izolatrler kenardadr. Hareket dzeni yakndan elle ve mekaniki olarak altrld gibi hareket dzeni motor ile yakndan ve uzaktan altrlabilir. Pantograf ayrc kendi arasnda ikiye ayrlr. Hareketli kontaklar yatay pantograf ayrcs Hareketli kontaklar dikey pantograf ayrc

Hareketli kontaklar yatay pantograf ayrcs

15

Hareketli kontaklar dikey pantograf ayrc

AYIRICILARIN GERLM KESMEDE KONTAKLARINI KORUYAN TEDBRLER 1. Yardmc Kontaklar 2. Ark Boynuzlar 3. Boynuzlu Kontak Elemanlar, Ayrclarn kullanlmas esnasnda kontaklar arasnda meydana gelen arkn etkilerinden ayrc kontaklarn korumak amacyla yukardaki tertipler kullanlr. Bunlardan ama, meydana gelecek arkn yolunu uzatp tutuma gerilim deerini arttrp, arkn snmlemesini ve kontaklarn arktan dolay tahrip olmasn nlemektir.

AYIRICI KONTAKLARINDA TEMAS Ayrclarda yi temas sabit ve hareketli kontaklarn kontak gei direncini minimuma indirir, aksinde ise kontak direncinin artmas ise s kayplarna neden olur.

Y TEMAS Kontak direnci Geen akm :0,1 Ohm :400 Amp.

KT TEMAS 1 Ohm 400 Amp.

16

Sre Kaybolan Is Q = 0,24 . I .R . t

:1 Sn. :3840 Cal.

1 Sn 38400 Cal.

AYIRICI KONTAKLARINDA OLAYLAR

KT

TEMAS

SONUCU

MEYDANA

GELEN

Kk arklar balar, Bu arklardan dolay kontaklar oksitlenir ve buna baml olarak kontak direnci artar, Kontak direncinin artmasyla arkn iddeti byr, Ar snmadan dolay kontak bask yaylar gever, Kontaklarn gevemesi ark arttrr ve ayrcsnn harap olmasna neden olur. KESC KESCNN TANIMI Ksa devre dahil olmak zere, her trl yk altnda ama ve kapama yapan sistem elemanlarna KESC denir. Yksek Gerilim Kesicilerin alma prensipleri Devre kesiciler, her alt tesisinin ana elemandr. Kesiciler, son derece gvenilir olmalarnn yan sra, dk iletme maliyeti ve uzun servis mr de salayabilmelidirler. Dolaysyla, bunlarla ilgili teknolojik beklentiler olduka yksektir. letim yolunun gvenilir ekilde kapatlmas ve kesilmesi tm servis mrleri boyunca ksa devrelerde sabit ark-snmlendirme kapasitesi gl, bakm gerektirmeyen, alma mekanizmalar yksek gerilim devre kesicileri her ihtiyaca ynelik olmas beklenir. Uygulama alanna ve sz konusu gerilim dzeyine bal olarak, eitli tiplerde alma mekanizmalaryla Yay mekanizmas, hidrolik mekanizma ve ark snmlendirme sistemleriyle kendinden sktrma uygulamas ve tampon ilkesi ile donatlrlar. Hem harici tipi devre kesiciler hem de gaz izole altlardaki kesiciler benzer bileenlere sahiptirler.

17

1 Terminal plakas 2 Kontak destei 3 Nozl 4 Ana kontak 5 Ark konta 6 Kontak silindiri 7 Taban 8 Terminal plakas

Akm yolu Akm yolu, terminal plakalarndan [(1) ve (8)], kontak desteinden (2), tabandan (7) ve hareketli kontak silindirinden (6) oluur. Kapal durumda, alma akm ana kontak (4) iinden akar. Bir ark konta (5) buna paralel hareket eder. alma akmlarnn kesilmesi... Ama ilemi srasnda, nce ana kontak (4) alr ve akm halen kapal ark konta zerinde komuta eder. Eer bu kontak daha sonar alrsa, kontaklar (5) arasnda bir ark ekilir. Ayn zamanda, kontak silindiri (6) tabana (7) hareket eder ve orada gaz sktrr. Daha sonra, gaz ters ynde kontak silindirinin (6) iinden ark kontana (5) doru akar ve ark orada snmlendirir. Arza akmlarnn kesilmesi... Yksek ksa devre akmlar olduunda, ark konta zerindeki snmlendirme gaz ark enerjisiyle nemli lde stlr. Bu ilem, gazn kontak silindirinde basn altnda ykselmesine yol aar. Bu durumda, gerekli snmlendirme basncnn yaratlmas iin gerekli olan enerjinin alma mekanizmas tarafndan retilmesi gerekmemektedir. Daha sonra, sabit ark konta nozl (3) vastasyla dar ak serbest brakr. Gaz, kontak silindirinden darya nozla geri akar ve ark snmlendirir. Yay Mekanizmas... Yksek gerilim devre kesicilerin alma mekanizmasnn tasarm potansiyel enerjili yay ilkesine dayanr. Daha dk gerilim dzeyleri iin bu tip alma mekanizmasnn kullanlmas, sadece az miktarda alma enerjisi gerektiren bir kendinden-sktrmal ark odacnn gelitirilmesiyle mmkn olmutur.

alma modu: 1- Kapatma bobini 2 -Kam plakas

18

3- Ke dilisi 4 -Akuple ubuu 5- Balant ubuu (kapatma yay iin) 6 -Balant ubuu (ama yay iin) 7 -alma yuvas 8 -Kapatma yay 9- Ama yay 10- Acil el krank 11 -arj dilisi 12 -arj aft 13 -alma aft 14 -Manivela 15 -Damper (kapatmak iin) 16 -Damper (amak iin) nemli zellikleri Hareket eden birka parayla karmak olmayan, salam konstrksiyon Bakm gerektirmez Titreim-yaltml mandallar arj mekanizmasnn yksz ayrlmas Eriim kolayl 10,000 ama kapama evrimi

KULLANILMA AMALARI Alak gerilimin stndeki gerilim kademelerinde elektrik devreleri kesildiinde (aldnda) meydana gelen, arkn ok ksa srede sndrlmesi dolaysyla devrenin enerjisiz hale getirilmesi gerekmektedir. Bunu salamak iin kesiciler gelitirilmitir. Kesiciler hem ark sndrme zelliine hem de ok hzl hareket etme zelliklerine sahiptir. KESCLERN YAPISI Sabit ve hareketli kontaklar Ark sndrme blm (hcresi), letme mekanizmas,

SABT VE HAREKETL KONTAKLAR Kesici tiplerine gre farkllk gsteren ancak grev olarak kesicinin akmn tarlar.

19

ARK SNDRME BLM (Hcresi), Kontaklarn birbirinden ayrld arkn meydana geldii ve sndrld blmdr. Ebatlar kesici tiplerine gre deiir. Grevleri arkn sndrlmesini kolaylatrmak, etkilerini azaltmak ve hzlandrmaktr.

LETME MEKANZMASI Kesici iletme mekanizmalar ayrclara kyasla ok daha hzldr. Balca eitleri; 1. Elle Kumandal Yayl, 2. Motorla Kurmal Yayl, 3. Basnl Haval, 4. Basnl Yal. Bu eitleri tmnde uzaktan kumanda ile kesiciyi amak-kapamak mmkndr. (Elle kurmal tipte snrldr)

KESCLERDE ARANAN ZELLKLER 1. Ama annda meydana gelen ark sratle sndrmeli, 2. Pepee ama ve kapama yapmal, 3. Hzl olarak ama kapama yapmal, 4. Kontaklar nominal akmlar snmadan, ksa devre akmlarn ise ksa bir sre tayabilmeli.

KESCLERN ARK SNDRME PRENSPLERNE GRE SINIFLANDIRILMASI Magnetik flemeli Kesiciler

20

 Basnl Haval Kesiciler Yal Kesiciler A- ok Yal Kesiciler a- Hcresiz Tip b- Hcreli Tip B- Az Yal Kesiciler SF 6 Gazl Kesiciler Vakumlu Kesiciler

MAGNETK FLEMEL KESCLER Bir magnetik alan ierisinde bulunan iletkenden akm geirilecek olursa, bu iletken magnetik alan tarafndan itilir ve ya ekilir. Bu prensipten istifade edilerek gelitirilen kesicilere Magnetik flemeli Kesiciler ad verilmitir.
Kontaklar Ark

Bobin

10 kV Bara

BASINLI HAVALI KESCLER Kesicinin amas esnasnda meydana gelen arkn, hcrede veya serbest olarak akta basnl hava pskrtlmesi prensibine gre alr. Pahal kesicilerdir. Ayrca basnl havann temini iin; hava kompresrleri, yksek basnl havann depolanmas ve datm iin hava tank ve boru tesisatna ihtiya vardr. Kesicinin ama ve kapama srasnda yangn tehlikesi yoktur. Kesici iinde ya ve dier svlar bulunmadndan yanc gazlar bulunmaz. Kesicinin her ama kapamasnda temiz hava kullanlr. Ama ve kapama sratli olduundan kontaklarda snma ve yanma olmaz; fazla bakm gerektirmez ve basit yapldr. Btn avantajlarna ramen pahal olmas, basnl havann temini iin kompresr, hava tank ve hava tesisatna ihtiya duyulur.

21

TAM YALI KESCLER lk kullanlan yksek gerilim g kesicileri yal kesici olarak yaplmlardr. Ya gerek izolasyonu gerekse ama srasnda meydana gelen ark sndrmeye yarar. Bu tip kesiciler hantal, ok fazla izolasyon yana ihtiya duyulduundan artk kullanlmamaktadr.

Hcresiz tip

Hcreli tip

AZ YALI KESCLER Tam yal kesicilerin gelitirilmi eklidir. Burada yan grevi izolasyon olmayp ama esnasnda meydana gelen ark sndrmektir. Az yal kesiciler ucuz ve montaj kolaydr. Kesici birka ksa devre amasndan sonra yan deimesi gerekir. Bu bakmdan fazla bakma ihtiya vardr. Artk yerini daha modern kesiciler almtr.

SF6 Gazl Kesiciler SF6 gaznn zelliklerinden yararlanlarak gelitirilen kesicilerdir. Kesicinin alma prensibi sabit basnta (4-6 bar)SF6 (Slfr hegza florr) hareketli kontaklardaki piston vastas ile sktrlarak ark zerine flenmesi ve arkn koparlmasdr. SF6 gaznn zehirsiz olmas, kesme hcrelerine az miktarda gaz baslmas, zamanla bozulmamas ve arktan az etkilenmesi nedeniyle bakm uzun aralklarla yaplr Bu zelliinden dolay orta ve yksek gerilimlerde kullanlr. Dahili ve harici tipleri vardr. SF6 GAZIN ZELLKLER ok yksek dielektrik (yaltkanlk) katsaysna sahiptir. Issal dalm dzgndr. Basnc arttrlnca, yaltkanl da artar. Tekrar birleme zelliine sahiptir. 22

 Bulunduu ortamda yer alan dier malzeme ve maddeler ile kimyasal reaksiyona girmez Renksizdir Kokusuzdur Yanc deildir Gaz halinde (SF6 iken) zehirsizdir. Havadan ar bir gazdr. SF6 GAZLI KESCLERN DEZAVANTAJLARI Boucu etkisi vardr. Kesicilerde kullanldka aadaki ekillere dnr. SF4 ve SF5 konumunda ciltte tahri edici etkisi vardr.

SFO2 SFO4

Gazn ark olumas srasnda patlamas sonucunda Oksijenle birlemesi sonucu gaz toz haline dnr. Toz hali salk asndan zararl bileenler ierebilir.

Toz ve atklar elektrik sprgesi ile temizlenirken muhakkak maske taklmaldr. Solunum ve sindirim sistemine zarar vermemesi iin gerekli i gvenlii nlemleri alnr. Yaltm gaz olarak neden SF6 ? Orta ve yksek gerilim enerji retim, iletim ve datmnda kullanlan sistem ve cihazlarn yaltmlar iin seilen gaz malzemelerinin, gvenilir bir alma ortam oluturmas daima aranan bir zelliktir. Birok gaz yaltm malzemeleri iersinden kkrt- hekzaflorr (sulphur hexafluoride- SF6) orta ve yksek gerilimli enerji sistemlerindeki tama kablolarnda, kesicilerde, transformatr istasyonlarnda olduka geni uygulama alan bulmutur. nk SF6 gaz normalde durgun ve kimyasal yaps itibar ile de kararl bir gaz olduu gibi saf halde zehirli de deildir. Bunun yan sra SF6'nn dielektrik dayanm, 1 bar basn altnda 89 kV/ cm. dir. Bu da havaya nazaran yaklak kat daha fazla dielektrik dayanm zelliine sahip olduunu gsterir. stelik SF6 mkemmel bir s transfer zelliine sahip olup ayn zamanda yanmaz bir gazdr. Bu zellikleri SF6'nn elektrik cihazlarnda geni bir kullanm alanna sahip olmasna neden olmutur. SF6 gazl kesicinin kesme prensibi ve zellikleri SF6 Gazl Kesicide yk akmnn kesme ve ama ilevi sktrlan gazn ark zerindeki etkisiyle gerekleir. Kesme srasnda yksek sdan dolay ayran flor ve kkrt iyonlar souma srasnda tekrar birleirler. Ortalama basn 6 bar dr. Yksek akmlarn ynetilmesi Ar gerilimlerin yaratlmamas SF6 kesme teknolojisinin salad saysz avantajlardan biri olup anahtarlama srasndaki dalgalanmalarn azaltlmas iin parafudur gibi cihazlara olan ihtiyac ortadan kaldrmaktadr.

23

Kapasitif akmlar SF6 gazl kesiciler ardk tekrar tutumalar tahrik etmez. Bu nedenle, kapasitif akmlar (hatlar, yksz kablolar, kondansatr banklar), ebekeye bal cihazlara hasar verebilen ar gerilimler meydana gelmeden kesilebilir. Dk Endktif akmlar SF6 kesme teknolojisini kullanarak, dk akmlarda ark dengesizliinden kaynaklanan kesik akmlar ok dk seviyelere getirilebilir. Bu nedenle, buna karlk gelen ar gerilim, cihazlara zarar vermeyecek bir seviyeye drlebilir. Ulusal ve uluslar aras laboratuarlarda gerekletirilen ok saydaki testler sonucunda, SF6 gazl kesici kullanldnda ardk tekrar tutumalarn (ama) veya n tutumalarn (kapama) meydana gelmedii grlmtr. SF6 gazl kesici darbesiz kesme salayarak sonuta ortaya kan yaltm delinmeleri ve parafudur gibi cihazlara olan ihtiyac ortadan kaldrr. ngrlen kullanm mr: 30 yldan fazla Orta gerilim kesicilerde Kesme sistemi uzun yllar boyunca bakm gerektirmeden alacak ekilde tasarlanmtr ve: SF6 gaznn kesme sonras zelliini korumas sayesinde cihazn kullanm mr boyunca tekrar SF6 gaz doldurmaya gerek yoktur, srekli basn izlemeye gerek yoktur. evreyi etkilemez Kesme iin olan aktif paralara ek olarak, szdrmaz muhafaza mekanik iletim iin en nemli mekanik paralar iermektedir. Sonuta sistem tam olarak yaltmldr. Ayrca, yaltml muhafazalarn kaak yolu mesafesinin uzun olmas, d ortam etkilememesine byk katk salamaktadr. ok az bakm gerektirir Szdrmaz muhafaza iinde bulunan elektrik kontaklar zel bir bakm gerektirmez. letme mekanizmas iin sadece kullanm koullarna bal olarak deien aralklarla ok az bakm yaplmas gerekir. Normal alma koullarnda 10.000 ilem veya 10 kullanm ylndan nce nleyici bakm yaplmas gerekmez. Orta gerilim kesicisi epoksiden yaplr. Gne grmemesi iin kapal yerde dahili tip olarak kullanlr. Yksek Gerilim olanlar porselenden yaplr. alt sahalarnda harici tip olarak kullanlr.

24

SF6 YK AYIRICISI Yk ayrcs ve topraklama anahtar faza ait dner kontaklar 1,5 bar basnta SF6 gaz ile dolu epoksi hazne ierisindedir. Bu sistem maksimum iletme gvenlii salar. Gaz szdrmazl Epoksi hcre mhrl basn sistemine uygun olarak SF6 gaz ile doldurulmutur ve gaz szdrmazl fabrikada kontrol edilmitir.

letme gvenlii Yk ayrcsnn konumu vardr: kapal, ak veya topraklanm. Bu sayede doal kilitleme (yani yk ayrcs hem kapal hem de topraklanm konumda olamaz) salanm ve yanl manevralar nlenmi olur. Kontak hareket hz zel bir mekanizma ile operatr hareketinden bamsz klnmtr. Bu sistem ile kesme ve ayrma ilevleri balanr. SF6 gaz ierisindeki topraklama anahtar standartlara uygun olarak ksa devre zerine kapama yeteneine sahiptir. Kazara oluacak basnlar gvenlik zarnn almas ile giderilmitir ve her

durumda gaz, hcrenin arka ksmna doru gnderilir. Bylece hcrenin n ksmnda oluabilecek tehlikeli durumlar nlenmi olur.

Kesme prensibi SF6 gaz kabul edilir kalitesi sayesinde elektriksel ark sndrlmesinde kullanlr. Arkn soutulmasn arttrmak zere ark ve gaz arasnda rlatif bir hareket yaratlr. 25

Kontaklar ayrlmaya baladnda ark oluur. Daimi mknatsn oluturduu manyetik alan ve akm birleimi, sabit kontak evresinde bir ark rotasyonu oluturur. Bu rotasyon sayesinde hem ark boyu uzar hem de sourken, akm doal sfrnda sndrlr. Sabit ve hareketli kontaklar arasndaki mesafe toparlanma gerilimine yetecek byklktedir. Bu basit ve gvenli sistemin ayrca kontaklar zerinde ok az bir etki yaratmas sayesinde elektriksel dayanm olduka iyidir. VAKUMLU KESCLER

Kesicinin her kutbu devreyi bir vakum kesicisi hcresi veya tp iinde aar veya kapatr. Havas boaltlm vakum hcresinin iinde vakum altnda bulunmasndan dolay hareketli konta sabit kontaklardan ayrmas ile kontaklar arasnda bir metal buhar ark oluur. Bu metal buhar ark snnceye kadar devam eder. Akm sfr deerine ulanca ark sner. Kondense olan metal zerrecikleri tekrar kontaklara dner ve kontak malzemesi anmam olur. VAKUMLU KESCLERN ZELLKLER Uzun mrl ve gvenilir kesicilerdir. Mekanik adan dayankl kesicidir. Elektriksel mr yksektir. Ksa devrede 100; anma akmnda ise 20.000 ama yapabilir. Az bakm gerektirir. 7.2 KV dan 40,5 KV a kadar Hermetik Yap (Contasz, kaynakl, metal krkl) Hzl ark sndrme ve Arkn tekrar tutumama zellii ok Yksek performans (10.00040.000 Ama-kapama), Arza ihtimali en az, Patlama riski yok, Gvenli ve istenildii kadar sk tekrar kapama (re-close) evre dostu

VAKUMLU KESCLERN AVANTAJLARI Yksek gvenirlilik Bakm ihtiyac yok Kompakt izalatr dizayn letme mekanizmasnn modlerlii 26

evre dostu Elektriksel zelliklerin mr boyunca deimemesi Her trl ama kapama iin uygun

Neden Vakum Kesici? alt Merkezleri, Endstriyel Tesisleri ve Enerji retim Merkezlerinde saysz miktarda kullanlm olmas Btn anahtarlama ihtiyalarnda gvenilir alma Tm mekanik ve elektriksel problemlerde gvenilir rn Elektriksel ve mekanik hizmet sresi ok uzun Kk kontak gei direnci Dk ark enerjisinden dolay dk kontak erozyonu sayesinde 8000 A- 6000 defa ve 12000 A- 3000 defa anahtarlama Kk kontak mesafesi ve zel hareketli kontak yaps ile iletme mekanizmas iin gerekli minimum enerjiye ihtiya duymas Kompakt dizaynndan dolay eski sistemlerin modernizasyonunda yer kazanmda en iyi zm Bakmsz Herhangi bir potansiyel toksik veya korozif madde barndrmamas

Vakum ve SF6 Kesiciler arasnda ark sndrme prensipleri karlatrmas Kriterler Yangn ve Patlama Riski Sndrme Ortamnn Denetimi Sznt Durumunda Gvenilirlik mr Kesme Kapasitesinde eitlilik Anahtarlama Annda Dalgallk Ebatlar Bakm Masraf SF6 Vakum

27

o Zayf TRANSFORMATRLER

yi

ok yi

Mkemmel

Herhangi bir alternatif akm veya gerilim seviyesini belirli bir oranda drme veya ykseltme ilevini indksiyon yoluyla yapan statik cihazlardr. . TRAFO ETLER 1. Fiziksel yaplarna gre aYal tip trafolar bKuru tip trafolar (epoksi-reine) 2 grevlerine gre trafo eitleri a.. G trafosu bDatm trafosu cl trafolar G TRANSFORMATRLER TRAFOYU OLUTURAN ANA ELEMANLAR Sarglar ekirdek (Nve) Yaltm ve destek aksam Ana ve Genleme tank, borular zolatrler Kademe alterleri - Yk altnda - Bota Soutma ekipman - Radyatrler - Fanlar, Pompa Koruma ve Yardmc ekipmanlar -Bucholz Rlesi, scaklk Gstergeleri (Ya/Sarg), Ya seviye Gstergesi, Basn emniyet Vanas, Nem Alclar, Kontrol Bobini Ya TRAFO KADEME TERTBATI Trafo kademe deitiricisi trafonun Y.G. Sargsna konur. Trafo kademe sargsndan kan ular kademe deitiricisine balanr. Kademe deitirildiinde gerilim ykselir veya der. Bara geriliminin dk veya yksek olmas durumunda kademe deiimi yaplr. Bu ilem elle veya otomatik olarak yaplr. Yk altnda: Trafonun etiketine baklarak alnmas gereken kademe tespit edilip uzaktan kumanda butonu ile veya el ile alnmas gereken kademeye getirilerek yaplr.

28

Yk Altnda Kademe deitiricisi ile yaplan reglasyon ilemlerinde gerilim ayar reglatrleri kullanlmaktadr. Gerilim regltrnden gelen kademe alaltma ve ykseltme bilgileri Yk Altnda Kademe deitiricisi motor src nitesine bal bulunan aft ile trafo kademe kontaklarna iletilir. Gerilimsiz durumda: Trafo enerjisiz durumda iken, trafo etiketine baklr ve kademenin hangi deeri alaca tespit edilir. Kademe uygun deere alnr.

TRAFOLARDA SOUTMA EKLLER G transformatrleri alma srasnda snrlar. Bu Isnma belli bir deeri atnda izolasyonun zarara grmemesi iin transformatrn soutulmas gerekir. Scaklk snr deeri trafo etiketinde belirtilmitir. Trafolarda balca soutma ekilleri Ya dolam iki ksma ayrlr. 1-Doal: a) Doal hava (ONAN) Isnan yan normal sirklasyon yoluyla soutulmas b) Cebri hava soutma (ONAF) Isnan yan hava fanlaryla soutulmas 2- Cebri: a) Cebri hava soutma (OFAF):Isnan yan; ya pompas ve hava fan sirklasyonu ile soutulmas. b) Su soutma ( OFWF) :Isnan yan; ya pompas ve su sirklasyonu ile soutulmas.

29

Trafo etiketleri Bir trafo etiketinde aadaki parametreler bulunur. Markas: Transformatr imal eden firmann addr Seri no: Transformatrn seri numarasdr mal yl: imal edildii yldr TS: Hangi standarda gre imal edildiini gsterir G: Nominal gc ifade eder. Frekans: Trafonun alma frekansn gsterir Kadem etiketi: Bulunduu kademedeki gerilim deerinin gsterir Balant grubu: Trafonun primer ve sekonderinin hangi balant grubunda sarldn belirtir. zole seviyesi: test edilen YG ve AG izolasyon seviyesidir. Nominal ksa devre gerilimi: bir trafonun sekonder taraf ksa devre edilmi iken primer tarafta nominal frekansta nominal akm aktan gerilimdir. Bu gerilim (Un) nominal gerilimi yzdesi olarak verilir ve Uk ile ifade edilir. Maksimum ksa devre sresi: trafonun en fazla ksa devreye dayanma sresidir. Soutma ekli: trafonun gcne gre deiiklik gsterir Nominal akm: primer ve sekonderden devaml ekilebilecek akm belirtir. Bota akm: I0 yksz iken ekilebilecei yzde olarak akm deeridir. zalosyon direnci test deeri tablosu: trafonun fabrikada yaplan test deeridir. Toplam arlk: trafonun aksesuarlar ile birlikte toplam aldr Ya arl: trafonun toplam ya aldr. Ya cinsi: trafonun kullanld yan markasn ve cinsini belirtir. Kazandan karlan ksmn al: nve ve sarglarn arldr. TRANSFORMATR BALANTI EKLLER: YILDIZ BALAMA: Sarglarn birer ular (x-y-z) ksa devre edilir. Dier ular serbest braklr. Yldz balamann faydalar, fazl ebeke datm sistemi iin sfr Hatt veya topraklama bobinleri irtibat ular elde edilmesini salar. ayet transformatr sarglar yldz balanm ise yldz noktas ile herhangi bir faz arasndaki yklenme dier fazlara

30

nazaran uygun olmayacandan gen balanm bir tersiyer sargnn transformatre eklenmesi gerekir. Fazlara gelebilecek dengesiz yklenmelerden doacak sakncalar, ksmen giderilmi olur. Bu tersiyer sarg gerektiinde yk sargs olarak da kullanlr.

GEN BALAMA: Her faza ait sarglar birbirleriyle kapal bir devre olutururlar.

ZKZAK BALAMA: Her fazn sargs iki paradr. Fazlarn dengeli yklenmesini salar. Kullanlan iletken miktar dier balant ekillerinden fazladr. Yldz balantlarn tm zelliklerini tar. Bu balant tipi transformatrlerin sekonder sarglarnda uygulanlr.

31

32

TP TESTLER Isnma Testleri Yaltkanlk Testleri ZEL TESTLER zel yaltkanlk testleri Kapasite ve kayp asnn llmesi Sfr bileen empedansnn llmesi Grlt seviyesinin llmesi zolasyon direncinin llmesi (meger) Botaki akmn harmonilerinin llmesi Ksa devreye mekanik dayanm deneyi Ya testleri Koruma ve kontrol cihazlarnn fonksiyon testleri Basn testi Vakum testi YERNDE TRAFO TESTLER Trafo koruma ekipman ve kalibrasyon testleri Trafo ve buing izolasyon varsa (Meger, Kayp faktr) Trafo ikaz akm testi Trafo ve buing kapasite testleri evirme oran Sarg diren lm Trafo ya elektriki veya kimyasal testleri Trafo ya gaz analizi

33

L TRANSFORMATRLER LME: Bilinmeyen bir bykln ayn birim cinsinden bilinen bir byklk ile karlatrma ilemine LME denir. LMENN NEM Gnlk yaamda birok alanda lme ile karlalmaktadr. Bu lmelerin yaplmad veya yaplamad zaman konular hakknda doru karar verilemez. Elektrik enerjisinin retimi, iletimi, datm ve tketimi aamalarnda lme ilemi hassasiyet gerektirir. rnein bir santralde generatr k gerilimi, frekans ve akm iddeti llemezse santral iletilmesinde ok nemli sorunlar kabilir. retilen ve tketilen enerjinin miktar, mali deerinin hesaplanmas, iletimde ise izolasyon seviyelerinin ve enerji kalitesinin srekli kontrol yaplarak tketicilere sunulmas srasnda srekli olarak lme yaplmas zorunludur. L TRANSFORMATRLER l transformatrleri byk akm veya yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren; l aletlerini ve rleleri besleyen cihazlardr. L TRANSFORMATRLERNN KULLANMA AMALARI l aletlerinin, lme snrlarnn bytlmesi salanr. l aletlerini ve koruma rlelerini primer devre geriliminden izole ederek gvenli alma imkn salar. l transformatrleri ile deiik primer deerlere karlk, standart sekonder deerler elde edilir. rnek 1 A - 5 A - 100 V Koruma rlelerinin, l aletlerinin ve sayalarn akm ve gerilim devrelerinde eitli balantlarnn yaplmas salanr. l aletlerinin ve koruma rlelerinin kk boyutlu ve hassas olarak imal edilmesini salar. AKIM TRANSFORMATRLER Akm transformatr; normal kullanma artlarnda primer akm belirli bir oran dahilinde dren ve uygun balanmas halinde primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir l transformatrdr. Akm transformatrleri genelde tek faz olarak retilir ve kullanlr. Bu nedenle fazl bir sistemde faz akmlarnn llebilmesi iin adet kullanlmas gerekir.

AKIM TRANSFORMATRNN YAPISI

SARGILAR PRMER SARGI: Kaln kesitli iletkenlerden az sipirli olarak sarlmtr. Devreye seri olarak balanr. SEKONDER SARGI: nce kesitli iletkenlerden ok sipirli olarak sarlmtr. Sekonder sargya akmla alan l aletleri ve koruma rleleri seri olarak balanr.

MAGNETK NVE: nce silisli salar paketlenip preslenerek gcne uygun kesitte yaplrlar. ZOLASYON MALZEMES: Yal tiplerde izolasyon ya ile kuru tiplerinde ise sentetik (epoksi) reine ile yaplr. zolasyon, 1-36 kV akm transformatrlerinde sentetik (epoksi) reine ile yaplr. 154 ve 380 kV akm transformatrlerinde ise ya ile yaplr.

Type of structure

Yagli tip AT
Type of structure

Kazan Tipi

Kafa Tipi

Porcelen Tipi

Kazan tipi

Kafa tipi

Porselen tipi

Yukarida gsterilen her tip de prensip olarak yksek akimlari emniyetli bir sekilde dsrmek iin kullanilmaktadir. Bununla birlikte bu tiplerin karakteristik zellikleri seim yaparken gznne alinmalidir.

ALIMA PRENSB: Primer sargdan geen alternatif akm nvede deiken bir (Fi) manetik aksn oluturur. Bu deiken (Fi) aks manetik nve zerinden devresini tamamlar. Bu aknn etkisinde kalan sekonder sargda bir gerilim indklenir. AKIM TRANSFORMATRLERNN SEKONDER SARGI ULARININ AIK KALMASI Akm transformatrlerinin sekonder devreleri; primer devresinden akm geerken ak kalmamaldr. Akm transformatrnn primerinden akm geerken sekonderi ak kalrsa; Sekonder akmn meydana getirdii zt manetik ak ( 2) ortadan kalkar. Primerden geen akma bal olarak nvedeki manetik ak ( ) nemli lde artar. ( = 1 olur.) Sekonder ularda fazla bir gerilim oluur. nsan hayat iin hayati tehlike sz konusu olabilir. Transformatrn nvesi snr. Nvenin snmas sarg izolasyonlarn bozar. Akm transformatrnn primerinden akm geerken sekonderi ak kalrsa; Nve ar snarak bir daha doru almayacak ekilde manetik zellikleri deiebilir. Bal bulunduu faz geriliminde de dme grlr. Yal tiplerde ya snr. Transformatr hasar grerek patlayabilir.

Akm transformatrlerinde bunlarn meydana gelmemesi iin; Akm transformatrlerinin; sekonder sarg ular kesinlikle ak braklmaz ve sigorta konmaz. Eer bu ular kullanlmayacaksa uygun iletkenler kullanlarak ksa devre edilmelidir. Birden fazla sekonder sargs bulunan akm transformatrlerinin kullanlmayan sarg ularnn da ksa devre edilmesi gerekir. Ayrca akm transformatrlerinin sekonderlerinde, diren artrc kt temaslardan, gevek balantlardan, oksit veya balantlar farkl metallerden kanlmaldr. AKIM TRANSFORMATRNN SEKONDERLERNN TOPRAKLANMASI Akm transformatrlerinin sekonder sarglarnn bir ucu emniyet asndan mutlaka topraklanmaldr. Bu topraklama; primer ile sekonder akmlar arasnda faz fark oluturmamas iin sekonder sargnn polarite olmayan (S2) ucundan yaplr. Akm transformatrnn primer sargs ile sekonder sarglar arasnda oluacak bir ksa devrede, primer devre gerilimi topraklanan sekonder utan beslendii g transformatrnn yldz noktas ile devresini tamamlar. Akm transformatrnn sekonder sarg ularnn topraklanmas halinde sz konusu arzada primer devre gerilimi, sekonderde bal olan lme ve koruma devrelerine uygulanm olur. Bu durumda; sekonder sargda yksek bir gerilim oluacandan bu sekonder sargya bal bulunan lme ve koruma elemanlarnn izolasyonlar delinerek arzalanr ve bu gerilim insan hayat iin tehlike oluturur. Akm transformatrnn sekonder bir ucunun topraklanmas ayr olarak yapld gibi transformatrn gvdesi ile birliktede yaplabilir. Polarite tayini: Akm transformatrlerinin sekonderine balanan baz l aletleri (aktif saya, kilovatmetre vb.) ve rleler iin akm yn nemli bir faktrdr. Akm transformatrnn giri - k ular bilinmeden l aletleri ve rleler balanamaz. Bu ularn mutlaka doru tespit edilmesi gerekir. Akm transformatrnn primer akm giri ucu ile bu ucun karl sekonder akm k ucuna polarite ular denir. Bu ularn bulunmas ilemine de polarite tayini denir. Polarite muayenesi iin birok usuller mevcut olmasna ramen biz burada en ok kullanlan basit bir usulden bahsedeceiz. Polarite ucu bilinmeyen bir akm transformatrnn polarite ularn bulmak iin ekilde grld gibi primer sarg ularna bir pil veya ak, bir anahtar ile seri balanr. Sekonder sarg ularna ise 100 mA. Kademeli bir DC ampermetre balanr. Test ilemi yaplrken anahtar birka saniye sreyle kapal tutup, kapama srasnda ampermetre ibresinin sapma ynnn gzlenmesi gerekir. nemli Not: Anahtarn kapatlmas ve tekrar almas esnasnda ibrenin sapma yn birbirine gre ters olacandan, anahtarn birka saniye sreyle kapal tutulmas gerekmektedir. Anahtarn kapatlmas annda, Ampermetre doru ynde saparsa polarite ular doru balanmtr.

AKIM TRANSFORMATRLERNDE ETKET DEERLER Akm transformatrleri zerinde bir etiket bulunur. Bu etiket akm transformatrnn teknik zelliklerini belirtir. PRMER ANMA (NOMNAL) AKIMI: Primer anma akm, transformatrn imalatnda esas olarak alnan ve nominal alma artlarn belirten akm deeridir. Akm transformatrleri primer anma akm 1,2 katna srekli olarak dayanabilmelidir. Akm transformatrlerinin primer anma akmlar; 10 12,5 15 20 25 30 40 50 60 75 100 saylarnn 5 veya 10 katdr. SEKONDER ANMA AKIMI: Akm transformatrlerinin imalatnda esas olarak alnan ve transformatrn nominal alma artlarn belirten sekonder akm deeridir. Akm transformatrlerinin sekonder akm deerleri: 1 2 5 A olarak eitli standartlarda belirtilmitir. Akm transformatrlerinin sekonderine balanmas istenilen l aletlerinin (Ampermetre, Watmetre akm bobini, saya akm bobini vb) akm deerleri akm transformatrnn sekonder akm deerlerine gre seilirler. DNTRME ORANLARI Akm Oran Akm transformatrnn primer sargsndan geen akm ile sekonder sargsndan geen akm arasndaki orandr. Buna gre; Akm Oran = Primer Anma Akm / Sekonder Anma akm n = I1 / I2 olarak da yazlr. Burada; n = Akm Oran (Dntrme Oran) I1 = Primer Anma Akm I2 = Sekonder Anma Akm rnein; Etiketinde 100 / 5A yazan bir akm transformatrnn dntrme oran 20 kar. Baka bir ifade ile bu akm transformatr, primer sargsndan geen akm 20 kat kltm olur. 20 A de 1 Amper veya 40 A de 2 Amper gibi Sarg Oran deal bir akm transformatrnde akm oran ile sarg oran birbirine eittir. Bu sonuca gre; Sarg Oran = Sekonder sipir says / Primer sipir says ns = N2 / N1 ns = Sarg Oran (Dntrme Oran) N1 = Primer sipir says N2 = Sekonder sipir says Termik Anma Akm: Akm transformatrlerinde primer sarg, sekonder sarg ve manyetik nvede oluacak s nemlidir. nk Akm transformatr, devreye seri olarak balandndan srekli olarak normal akm tadklar gibi kimi zamanda sistemde meydana gelebilecek ar yklenmelere veya faz-toprak ve faz-faz ksa devre akmlarnn etkilerine dayanabilecek ekilde yaplmaldr. Bu nedenlerle ar snmalar nlemek amacyla zellikle bu etkilere direkt maruz kalan primer sarglar uygun kesitte yaplmaldr. Bu etkiler akmn termik ve dinamik etkileridir.

Ksa Sreli Termik Anma Akm: Sistemimizde oluacak ksa devreler srasnda ilgili kesiciler ancaya kadar bu ar akmlarn etkisinden kurtulma olana olmadna gre akm transformatrleri iin rle gecikme zamanlar ile kesici ama zamanlarnn toplamna eit ksa sreli anma akm deerlerinin saptanmas gerekir. Trk Standartlarnda ksa sreli termik etki iin bu deer 1 (bir) saniye olarak belirtilmitir. Bir akm transformatrnn sekonderi ksa devre durumunda iken, herhangi bir hasara uramadan bir saniye sre ile dayanabilecei primer akmn etkin deerine denir. Ksa sreli termik anma akm deerleri ise nominal akmn 40-60-80-100 kat olarak etikette belirtilmektedir. Srekli Termik Anma Akm: Akm transformatrnn, sekonder yk anma ykne eit iken, scaklk artlar belirli snrlar amadan, primerinden srekli olarak geirebilecek akm deerini belirtir. Srekli termik anma akm akm transformatrnn nominal akmnn 1,2 kat olarak uygulanr DNAMK ANMA AKIMI (Idyn):Termik anma akmnda belirttiimiz ksa devrelerin akm transformatrlerine olan dier bir nemli etkisi ise zellikle sarg tipi olanlarda primer sarglar ile sekonder sarglar arasnda ortaya kan dinamik kuvvetlerdir. Termik etkilerin aksine dinamik kuvvetler zamandan bamsz olup ksa devrenin ardndan oluan ilk periyodun tepe deeriyle orantldr. Akm Transformatrnn sekonderi ksa devre durumunda iken; oluan elektromanyetik kuvvetler nedeniyle, herhangi elektriksel veya mekanik hasara uramadan dayanabilecei primer akmn tepe deerine dinamik anma akm denir. Dinamik anma akm, normal olarak ksa sreli termik anma akmnn 2,5 katna eit olmaldr. Bu deerden farkl olduunda akm transformatrnn etiketinde belirtilmelidir. GRNR G: Akm transformatr hata snfnn normal snrlarn amadan sekonderine balanabilecek Volt-Amper cinsinden toplam yk miktardr. Akm transformatrleri 30 VA e kadar, gc Volt-Amper olarak belirtilmek zere 2,5-5-10-15-30 gibi standart deerlerinden birine uygun olmaldr. Akm transformatrnn sekonderine balanan l aletlerinin ve koruma rlelerin toplam g kayb, transformatrn etiketinde yazl olan deeri gememelidir. letme artlar (Hata Snf in) Akm transformatrlerinin normal iletmede; 1-Primer akmn %50 ile % 120 si arasndaki deerlerinde 2-Etiketinde belirtilen grnr gcn %25 ile %100 arasndaki sekonder yklerde yapaca hatay bildirir. 0,1 ve 0,2 snf l transformatrleri ok hassas olduklarndan genellikle dier cihazlar etalon etmek iin kullanlan laboratuar tipidir. 0,2-0,5 snf l aletleri hassas lmelerde. ( zellikle digital saya devrelerinde kullanlmas zorunludur.) 1snf l transformatrleri devresinde saya bulunmayan endstriyel lmelerde(Ticari l aletlerin beslenmesi) 3 ve 5 snf l transformatrleri fazla hassasiyet gerektirmeyen lmeler ve koruma devrelerinde kullanlr.

ZOLASYON GERLMLER: Akm transformatrleri; hangi gerilim kademesinde kullanlacan ve kullandklar sistemdeki manevra veya yldrm darbe gerilimlerine izolasyonlarnn bozulmadan dayanabilecekleri gerilim snrlarn belirtir. Ayrca etikette belirtilen bu deerler imalat firmann akm transformatrlerini test yapt gerilim deerlerini de belirler. rnein; 0,6/ 3 kV etiketteki bu deerle ifade edilmek istenen; 0,6: Balanaca iletme gerilimidir. 3 kV: zolasyon test gerilimidir. Akm transformatrnn bal olduu devrenin gerilimi, frekans deimeden bir dakika sre ile ykselebilecei ve bu deerde akm transformatrnn primer sargs ile sekonder sargs arasnda izolasyonun bozulmayaca deeri belirtir. Doyma Katsays: Akm transformatrlerinin primer sargsndan geen akm arttka, sekonderinde akm deeri ayn oranda artar. Bu arza akmlar da ayn oranda sekondere yansyacak olursa sekonderden byk bir akm geecek demektir. Bu durumda sekonderdeki l aletleri ve rleler zarar grr. Bunu nlemek iin sekonder akmn belli bir deerde snrlandrlmas gerekir. Akm transformatrlerinin sekonderlerindeki akm artnn snrland noktaya doyma noktas veya bu akm, primer ile sekonder akmn katsays eklinde belirtiliyorsa doyma katsays olarak ifade edilir. lme devrelerinde kullanlacak Akm transformatrlerinin nveleri sekonder akmn maksimum be katndan nce doyuma ulaacak ekilde imal edilir. Akm transformatrlerinin etiketinde n < 5 , FS 5 veya M5 (Emniyet Katsays) olarak ifade edilir. Koruma devrelerinde kullanlacak olan Akm transformatrlerinin nvesi ise sekonder anma akmnn en az on katndan sonra doyuma ulaacak ekilde imal edilirler. Akm transformatrlerinin etiketinde n > 10 eklinde yazlmtr. Doyma katsaysnn deeri koruma amal akm trafolarnda minimum deer olarak verilir. lme amal akm trafolarnda ise bu deer maksimum deer olarak verilir ve sadece anma yklerinde geerlidir. Frekans: Akm transformatrlerinin hatasz olarak alabilecei frekans deerini belirtir. lkemiz de bu deer 50 Hz dir. Baz Akm transformatrlerinde 40-60 Hz yazabilir. Bu durum Akm transformatrlerinin bu frekans araln da hatasz alabileceini belirtir. zolasyon Tipi: Akm transformatrlerinin etiketindeki izolasyon tipi "K" yazyor ise bu akm transformatrnn kuru tip olduu ve izolasyonun epoksi reine ile yapld anlalr. "Y" yazyor ise akm transformatrnn yal tip olduu ve izolasyonun ya ile yapld anlalr. Gazl tipleride (SF6) mevcuttur. Kuru tip akm transformatrleri dahili tesislerde, yal tip akm transformatrleri ise dahili ve harici tesislerde kullanlabileceini belirtir. Akm transformatrlerinde sarg eitleri 1) Primeri tek sekonderi kademeli akm transformatrleri 2) Primeri tek sekonderi ift sargl akm transformatrleri 3) ift primerli ift sekonderli akm transformatrleri 4) ok primerli ok sekonderli akm transformatrleri 5) Primerli ok sekonderli ve sekonderi kademeli akm transformatrleri Toplayc akm transformatrleri: Ayn baradan ve ayn mteriye ait birden fazla fderin tek saya zerinde toplanmas amacyla kullanlr. Dolaysyla saya hatalarn veya okuma hatalarn en aza indirerek birden fazla saya kullanlmamasn salar.

Toplayc akm transformatrleri primer devrede kullanlan akm transformatrlerinin sekonder akmlaryla beslenir. Bu nedenle primer devrede kullanlan akm transformatrlerinin dntrme oranlar ayn olmaldr. Toplayc akm transformatrlerinin genel yaplar primeri ok sargl akm transformatrlerine benzer. Bir adet toplayc akm transformatr fderlerdeki ayn fazlar (A faz) toplar. Bu nedenle lme yaplabilmesi iin en az iki veya adet toplayc akm transformatrnn kullanlmas gerekir. Toplayc akm transformatrlerinde kullanlmayan primer sarg ular ksa devre edilmeyip bo braklacaktr. Toplayc akm transformatrlerinde, saya arpan hesaplanrken, arpan hesabna ait kurallar aynen uygulanr. Sonu ayrca toplayc akm transformatr oran ile arplmaldr GERLM TRANSFORMATRLER Yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren ve uygun balandnda primer ile sekonder gerilimleri arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir l transformatrdr.

Gerilim Transformatrlerinin eitleri Faz - Faz gerilim trafolar. Faz - Toprak gerilim transformatrleri. a- Endktif tip gerilim transformatrleri, b- Kapasitif (gerilim blc) tip gerilim transformatrleri

GERLM TRANSFORMATRLERNN YAPISI SARGILAR Primer sarg: nce kesitli ok sipirli iletkenlerden sarlmtr. Devreye paralel olarak balanr. Sekonder sarg: Kaln kesitli az sipirli iletkenlerden sarlmtr. Sekonder sargya gerilimle alan l aletleri ve koruma rleleri paralel olarak balanr. MAGNETK NVE: nce silisli salar paketlenip preslenerek, gcne uygun kesitte yaplmtr. ZOLASYON MALZEMES: Yal tip gerilim transformatrlerinde izolasyon ya ile, kuru tiplerinde ise sentetik (epoksi) reine ile salanmtr. alma Prensibi: Primer sargya uygulanan alternatif gerilim, primer sargdan bir akm geecektir. Bu akmn manetik etkisi, nvede deiken bir manyetik aksn oluturur. Bu ak nve zerinden devresini tamamlar."Deiken bir manetik aknn etkisi altnda kalan sekonder sargda bir gerilim indklenir." prensibinden sekonder sarg ularnda bir gerilim oluacaktr. Sekonderlerinin Korunmas ve Topraklanmas: Gerilim transformatrlerinin sekonder sarglarnn bir ucu emniyet asndan mutlaka topraklanmaldr. Bu topraklama; primer ile sekonder gerilimleri arasnda faz fark oluturmamak iin sekonder sargnn polarite olmayan ucundan yaplr. Gerilim transformatrnn primer sargs ile sekonder sarglan arasnda oluacak bir ksa devrede, primer devre gerilimi, topraklanan sekonder utan beslendii g transformatrnn yldz noktas ile devresini tamamlar. Gerilim transformatrnn sekonder sarg ularnn topraklanmamas halinde sz konusu arzada primer devre gerilimi, sekondere bal olan lme ve koruma devrelerine uygulanr. Bu durumda; sekonder sargda yksek bir gerilim oluacandan bu sekonder sargya bal bulunan lme ve koruma elemanlarnn izolasyonlar delinerek arzalanmasna ve dolaysyla insan hayat iin tehlike oluturmasna neden olur. Gerilim transformatrnn sekonder bir ucunun topraklanmas ayr olarak yapld gibi transformatrn gvdesi ile birlikte de yaplabilir. Gerilim transformatrlerindeki dier bir tehlikeli durum ise, sekonder devresinin ksa devre oluumudur. Sekonder devrede bir ksa devre meydana gelirse sekonderdeki akm byk lde artar. Bu esnada sekonder sarg ok snr, izolasyonu bozulur ve gerilim transformatr hasar grr. Gerilim transformatrnn hasar grmesini nlemek iin sekonder devredeki polarite ucuna (S) mutlaka uygun sigorta konulmas gerekir. FAZ FAZ GERLM TRAFOSU: Bu tip gerilim transformatrleri maksimum 36 kV'a kadar kullanlr. Faz - faz arasna balandklarndan iki adet buingi vardr. fazl sistemde lme yapmak iin en az iki adet kullanlr. Sadece fazlar aras gerilim deerlerini lebiliriz. Faz - toprak gerilimlerini lemeyiz. faz telli lme sistemlerinde kullanlr.

FAZ-TOPRAK GERLM TRANSFORMATR Bu tip gerilim transformatrleri Endktif tip olarak adlandrlr. 1000 Voltun zerindeki her gerilim kademesinde kullanlabilir. Faz-toprak arasna balanr. fazl sistemlerde lme yapmak iin en az adet kullanlr. Faz-faz ve faz-toprak gerilimlerini lebiliriz. 154 ve 380 kV sistemlerde kullanlan gerilim transformatrlerin primer girilerine sigorta konulmaz
1)ENDKTF TP GERLM TRAFOLARI: TP GERLM TRANSFORMATRLER: Kapasitif Gerilim Transformatrleri, genellikle 154 veya 380 kV gibi yksek gerilimlerde kullanlr. Kapasitif gerilim transformatrndeki 1500 ile 45000 pf arasndaki kondansatrler, baland devre gerilimini drerek primer sargsnda 3-20 kV arasnda bir gerilim dm salar. Ayn zamanda bu kondansatrler zerinden radyo frekans geirilerek iletim hatlarndan, iletiim ve koruma sistemlerinde kullanlmasn salar. Bu tip gerilim transformatrlerine kaplin kapasitrl gerilim transformatr de denir. 2)KAPASTF

Gerilim Transformatrlerinde Etiket Deerleri Gerilim transformatrleri zerinde bulunan etiket, gerilim transformatrnn teknik zelliklerini belirtir. Primer Anma (nominal) Gerilimi: Primer anma gerilimi, transformatrn imalatnda esas olarak alnan ve nominal alma artlarn belirten gerilim deeridir. Gerilim transformatrlerinin primer anma gerilimleri: 3,3 - 6,3 - 10,5 - 15,8 - 31,5 - 33 - 34,5 veya bu gerilimlerin 3' e blmdr. Bu gerilimlerin stndeki gerilim deerlerinde faz -toprak gerilim transformatr olarak imal edildikleri iin; primer anma gerilimleri 154 / 3 ve 380/3 kV tur. Gerilim transformatrleri primer anma geriliminin 1,2 katna srekli olarak dayanabilmelidir. Gerilim transformatrlerinin gerilim ykseltme katsaylar balama ekline ve baland ebekenin topraklama durumuna gre deiir. Sekonder Anma Gerilimi: Gerilim transformatrlerinin imalatnda esas olarak alnan ve trafonun nominal alma artlarn belirten sekonder gerilim deeridir. Gerilim transformatrlerinin sekonder anma gerilim deerleri; 100 - 110 - 115 - 120 - 200 V veya bu gerilimlerin 3'e blmdr. Gerilim transformatrlerinin sekonderine balanmas istenilen l aletlerinin (Voltmetre, Vat metre gerilim bobini, saya gerilim bobini vb ) deerleri de gerilim transformatrnn sekonder gerilim deerlerine gre imal edilir.

Yksek gerilim sistemlerinde kullanlan sekonder gerilim deeri genelde 100 V tur. Faz toprak aras balanan gerilim transformatrlerinde faz - toprak gerilimleri ise bu deerlerin 3e blmdr. Sekonder sargnn 100/3 oran ise, izole sistemlerde toprak koruma amac iin kullanlr. DNTRME ORANLARI Gerilim Oran Gerilim Transformatrnn primer sargsna uygulanan gerilim ile, sekonder sargsndan alnan gerilim arasndaki orandr. Buna gre; Gerilim Oran = Primer Gerilim / Sekonder Gerilim, Nu= U / U2 olarak da yazlr. Burada; Nu = Gerilim Oran ( Dntrme Oran ) U = Primer Anma Gerilimi U2 = Sekonder Anma Gerilimi rnein; Etiketinde 33000/100 V yazan bir gerilim transformatrnn dntrme oran 330 kar. Baka bir ifade ile bu gerilim transformatr, primer sargsna uygulanan gerilim, sekonderde 330 kat kltlm olur. 330 volta 1 volt veya primer sargya 660 volt uygulanrsa sekonderde de 2 volt okunur. Sarg Oran deal bir gerilim transformatrnde gerilim oram ile sarg oran birbirine eittir. Bu sonuca gre; Sarg Oran = Primer sipir says / Sekonder sipir says, ns = N1 / N2 olarak da verilir. ns = Sarg Oran (Dntrme Oran) N1 = Primer Sipir Says N2 = Sekonder Sipir Says Grnr G: Gerilim transformatrnn hata snfnn normal snrlarn amadan sekonderine balanabilecek toplam ykdr. Gerilim transformatrnn etiketinde grnr g (VA) cinsinden verilir. Gerilim transformatrnn sekonderine balanan l aletlerinin ve koruma rlelerinin toplam gc transformatrn etiketinde yazl olan deeri gememelidir. Gerilim transformatrnn gc seilirken gerek yk deerine gre seim yaplmaldr. Gerilim transformatrleri anma ykne gre kalibre edildiinden kk yklerde oran hatas byyecektir. Oran hatas anma ykne yakn yklerde minimumdur. Hata Snf (Oran):Primer gerilim, nvedeki mknatslanma akmn ve demir kayplarn da kapsadndan, primer gerilimin sekonder gerilime oran tam olarak dntrme oranna eit deildir. Aradaki bu fark oran hatas olarak belirtilir. Gerilim transformatrlerinin hata snf, primer anma gerilimi ve anma yknde yzde olarak gerilim yanlgsnn (oran hatas) st snrna eit olan ve snf indisi denilen bir say ile ifade edilir. Standartlarda hata snflar; 0,1-0,2-0,5-1-3-5 olarak belirtilmitir.

letme artlar (Hata Snf in):lme amal gerilim transformatrleri iin doruluk snflar, anma geriliminin % 80 - 120' si ve anma yknn % 25 - 100' arasnda geerlidir. Koruma amal gerilim transformatrleri iin doruluk snflar ise, anma geriliminin % 5'i - % 120' si ve anma yknn % 25 -100' deerleri arasnda geerlidir. Gerilim transformatrlerinin etiketinde bu deerler Cl, SN, 3P, 6P eklinde yazlmtr. Etiketinde 3P ve 6P yazan gerilim transformatrleri koruma amal kullanlacan belirtir. zolasyon (Anma Yaltm) Gerilimleri:Gerilim transformatrleri, hangi gerilim kademesinde kullanlacan ve kullanldklar sistemdeki manevra veya yldrm darbe gerilimlerine izolasyonlarnn bozulmadan dayanabilecekleri gerilim snrlarn belirtir. Ayrca etikette belirtilen bu deerler imalat firmann gerilim transformatrlerini test yapt gerilim deerlerini de belirtir. rnein; 0,6 / 3 kV etiketteki bu deerlerle ifade edilmek istenen; 0,6 kV : Balanaca iletme gerilimidir. 3 Kv : Gerilim testi Transformatrn bal olduu devrenin gerilimi, frekans deimeden bir dakika sre ile dayanabilecei ve bu deerde gerilim transformatrnn primer sargs ile sekonder sargs arasnda izolasyonun bozulmayaca deeri belirtir. Orta ve yksek gerilim de bu deerler en az tane olur. rnein; 36-70-170 kV gibi burada; 36 kV : Balanaca iletme gerilimidir. 70 kV : Gerilim transformatrnn bal olduu devrenin gerilimi frekans deimeden bir dakika sre ile ykselebilecei ve bu deerde gerilim transformatrnn primer sargs ile sekonder sargs arasnda izolasyonunun bozulmayaca gerilim deeridir. 170 kV : Darbe dayanm veya darbe delinme gerilimini belirtir. Gerilim transformatrnn bal olduu devrenin herhangi bir noktasna yldrm dtnde, devrenin gerilimi 170 kV ve zerine ktnda izolasyonun bozulduu noktay belirtir. DOYMA KATSAYISI: letme artlarnda gerilim transformatrlerinin sekonderlerinde, bazen nominal gerilimden daha byk deerde, evirme oran ile ilgisiz gerilimler grlebilir. Bu durum, gerilim transformatrnn manetik nvesinin doymaya gitmesi ve mevcut kapasitelerin rezonans artn oluturmas sonucu ortaya kmaktadr. Gerilim transformatrnn rezistif ykle yklendii veya fiderin devreye alnmas gibi primer artlar deitii takdirde bu durum ortadan kalkar. Frekans: Gerilim transformatrlerinin hatasz olarak alabilecei frekans deerini belirtir. lkemiz de bu deer 50 Hz dir. Baz gerilim transformatrlerinde 40 - 60 Hz yazabilir. Bu durum gerilim transformatrlerinin bu frekans araln da hatasz alabileceini belirtir. zolasyon Tipi: Gerilim transformatrlerinin etiketindeki izolasyon tipi "K" yazyor ise bu gerilim transformatrnn kuru tip olduu ve izolasyonun epoksi reine ile yapld anlalr. "Y" yazyor ise gerilim transformatrnn yal tip olduu ve izolasyonun ya ile yapld anlalr. Kuru tip gerilim transformatrleri dahili tesislerde, yal tip gerilim transformatrleri ise dahili ve harici tesislerde kullanlabileceini belirtir.

Gerilim Transformatrlerinde Polarite: Gerilim transformatrlerinin sekonderine balanan baz l aletleri (aktif saya, kilovatmetre vb.) ve rleler iin akm yn nemli bir faktrdr. Gerilim transformatrnn giri - k ular bilinmeden bu l aletleri ve rleler balanamaz. Bu ularn mutlaka doru tespit edilmesi gerekir.

Gerilim transformatrnn primer giri ucu ile bu ucun sekonder karlna polarite ular denir. Bu ularn bulunmas ilemine de polarite tayini denir.
DGTAL SAYALAR: Primer sayalarda enerji ve g deerleri Kilo yada Mega birimi ile gsterilebilir. EKRAN MODLARI 1 nolu stun: Otomatik ekran modu: Kaln puntolarla yazlm bilgiler ekran butonuna baslmad mddete 10 saniyede bir otomatik olarak deierek ekranda gzkecektir. Faturalama iin gerekli olan bilgileri ierir. 2 nolu stun: Geniletilmi ekran modu: Ekran butonuna basldnda 2.stunda iaretlenmi bilgiler srayla gzkecektir. MM ibaresi bulunan satrlarda bir nceki faturalama dnemine ait kaytta ekranlanacaktr. 3 nolu stun: Servis ekran modu: Daha detayl bilgilerin alnabilecei, tm bilgilerin ekranland, saat ve tarih ayarnn yaplabildii ekran modudur. MM ibaresi bulunan satrlarda gemi faturalama dnemlerine ait tm kaytlar ekranlanacaktr. Geniletilmi ekran moduna gemek iin Otomatik ekran modunda Ekran butonuna baslr ve ekrann tm dijitlerinin aktif olduu LCD test ekranda belirir.Bu anda Ekran butonuna tekrar baslarak Geniletilmi ekran moduna gei salanr. Servis ekran moduna ise ekran LCD test durumunda iken Reset butonuna baslarak geilebilir. SAYA EKRANINDAK SEMBOLLER VE ANLAMLARI

:Rezerv g ald uyars; ekilen gcn anlamal rezerv g deerini atn belirtir.

: Hata uyars veya Durum ikaz.

: Pil ikaz (Pil karldnda veya bittiinde ekranda belirir).

: Aktif ve reaktif enerjinin o anki ynn gsterir.

: Sayata gerilim uygulanan fazlar gsterir. Ekranda grnmeyen numaral faz yada fazlar kesik demektir.

DEMANTIN SIFIRLANMASI
1- Demant sfrlama ilemini gerekletiren Reset butonu n yzde Ekran butonunun altnda yer alr ve normalde mhrl halde bulunmas gerekir. Mhr sklen Reset butonuna bir defa basldnda saya tarafndan sfrlama istei alglanr ve ekranda "RESET" yazs grnr. Bu Reset ileminin teyit edilmesi gerekliliini belirtir ve Reset butonuna bir defa daha baslrsa Demant sfrlama ilemi gerekletirilmi olur. 2- Resetleme ileminden sonra saya ekranndaki demant sfrlanma says bir artar ve maximum demant kaytlar sfrlanr. Resetleme ilemi ile birlikte tm enerji ve demant deerleri hafzaya kaydedilir. 3- Reset butonu mhrlenir ve ilem tamamlanm olur. TARH VE SAAT AYARI Ekran butonuna basldktan sonra Reset butonuna bir defa baslarak set moduna geilir.Ekran butonuyla ayarlamak istediiniz tarih ve saatin bulunduu koda geiniz. Reset butonuna basldnda dijital ekranda saylarn yanp snmeye baladn greceksiniz. Ekran butonu ile basamaklarda bulunan deerler, istenen deerlere ayarlanr. Bir basamaktan dierine Reset butonu ile geilir. Tm basamaklar ayarlandnda Reset butonuna iki defa baslarak ayarlanm bilgi aktif duruma getirilmi olur. MONTAJ EMASI 3 Faz 4 telli balant emas

3 Faz 3 telli balant emas

Kontrol ve Pals girileri-klar (Opsiyonel)

Haberleme Girileri (Opsiyonel)

KORUMA VE RLELER

Elektro-mekanik rleler 1910 nmerik (saysal) rleler 1985

Analog rleler 1970

Rlenin tarihsel geliim aamasna bakldnda nceki btn kuaklarda, altn ihtiya duyduu tm fonksiyonlar, fonksiyona zel cihazlar tarafndan ayr ayr gerekletiriliyordu. Birbirinden bamsz ekilde kullanlan koruma ve kumanda ekipmanlar, ok sayda farkl sistemler meydana getirmekteydiler. Bu karmaklk, modern tmleik devrelerin ekonomik olarak kullanlmasn zorlatrmakta ve enerji otomasyonu sistemleri iin adreslemelerde sorunlara neden olmaktayd. Ancak koruma, kumanda ve lm fonksiyonlarn tek bir cihaza aktarlmasyla, bamsz tasarmlarn uygulanmas ve retilmesi kayda deer bir lde snrlandrlmtr. Bylelikle dnya apnda standart uygulamalar olumu ve kalitenin artmas salanmtr.

Koruma- kumanda sistemleri geliim sreleri

Tmleik koruma cihazlar koruma, lm, denetimsel kontrol, fider mimik ekran ve eer gerekirse fiderler aras kilitleme gibi tm ihtiya duyulabilecek fider fonksiyonlarn kapsarlar.

Tmleik koruma ve kontrol paneli

Ksaltmalar:

52 kesici 50N/51N IDMT & DT toprak arza rlesi 67N opsiyonel ynl toprak arzas korumas 21 mesafe koruma 27/59 ar ve dk gerilim 79 opsiyonel tekrar kapama 85 tele-koruma arabirimi FL arza yeri tespit fonksiyonu FR arza/dalga ekli kayt fonksiyonu LM hat yk monitr

Tmleik devre ana fonksiyonlarn kapsam

eitli saysal rleler

RLELER Rle: Ayarland alma byklnde istenen grevi gerekletiren kontrol cihazdr. alma prensipleri, alma zaman, alma bykl ve baland devreye gre eitlilik gsterirler. 1) alma prensiplerine gre -Elektromekanik Rle -Statik Rle -Dijital Rle 2) alma zamanna gre Ani amal ve kapamal rle Ayarland byklkte kontaklarn ani olarak aan veya kapatan rlelere denir. Ksa devre akmlarnda veya arzal ksmn annda servis d olmas gereken durumlarda kullanlr. ani almal rlelerde bir zaman ayar sz konusu deildir. Zaman gecikmeli rle Ayarland alma byklnde kontaklarn gecikmeli olarak aan veya kapatan rlelerdir. Sistemlerde oluan arzalar genellikle geici arza olmas nedeniyle arzal ksmn annda servis d olmas istenmez. Bu nedenle zaman gecikmeli rleler kullanlr. -Sabit zamanl rle alma byklnn deerine bal kalmakszn , ayarland zaman sonunda grev yapan rledir.

ama zaman (Sn)

alma bykl ayar katlar

-Ters zamanl rle alma byklnn deerine gre alma zaman deien rlelerdir. alma byklnn deeri ile alma zaman ters orantldr.

3) alma byklne gre Rleler beslendii alma byklnn adn alr. rnein akmla besleniyorsa akm rlesi, gerilim ile besleniyorsa gerilim rlesi, g ile besleniyorsa g rlesi ad verilir.

4) Baland devreye gre -Primer Rleler Devreye dorudan balanan rleye primer rle denir. Primer rleler ucuz ve basit olmalar nedeniyle alak gerilimde youn olarak kullanlmalarna karn, orta gerilimde snrl bir ekilde sadece ar akm rlesi olarak kullanlrlar. Primer rleler elektro manyetik ekme ve itme prensibine gre alr. Bir bobin, ters kuvvet yay ve itme veya ekme ilemini yapan hareketli koldan meydana gelir. Bobinden geen akmn meydana getirdii manyetik alann ekme kuvvetiyle oluan hareketi ile alr. Primer rleler ucuz olmalarna karn aadaki zellikleri nedeniyle gnmzde yerlerini sekonder rlelere brakmtr. - Ama kumanda ve mekanizmalarnn mekanik olmas nedeniyle arzalanma olaslklar daha fazla ve bakmlar zordur. - Bal olduu devre, gerilimsiz braklmadan ayar, bakm ve test gibi almalar yaplamaz. - Genel yaps nedeniyle duyarl bir koruma elaman olmadndan tam bir seicilik salamaz. Orta gerilimde kullanlan primer rleler genellikle Elektromanyetik alma prensibine gre yaplmaktadrlar ve dolaysyla ani almaldrlar. Ancak ama mekanizmalarna elektrik veya mekanik bir zaman eleman yerletirmekle, ters zamanl rle ekline dntrlebilirler.

Sekonder Rleler l trafolarnn Sekonder devresine balanan rlelere sekonder rleler denir. Alak ve Orta gerilim devrelerinde kullanld gibi zellikle yksek gerilim devrelerinde bu tip rlelerle koruma yaplmaktadr. Sekonder Rlelerin tesis maliyeti, primer rlelere gre ok daha yksektir. Ancak aada belirtilen zellikleri nedeniyle sekonder rleler daha ok kullanlrlar. Ama kumandalarnn elektriki olmas nedeniyle korumann baarszla urama olasl ok azdr. Rle bobinin besledii byklk belirli oranda drldnden, bu rleler daha duyarldr. Devre gerilimli durumda iken rle zerinde ayar, bakm ve test gibi almalar yaplabilir. Akm, gerilim, g ve frekans gibi byklklerle alabilirler Yn eleman olarak kullanlabilirler. eitli alma prensiplerine gre yaplabilirler

KORUMA SSTEMNN GENEL PRENSPLER Genel zellikler Generatr, Transformatr, kablo, hat gibi ebeke elemanlarnn birinde ksa devre veya izolasyon hatas sonucunda ark veya arza akmlarnn ve ar gerilimlerin yol aabilecei zararlar snrlandrmak veya en aza indirmek ve srekli bir ksa devrenin ebekenin genel iletmesi ve zellikle kararll zerindeki etkileri ortadan kaldrmak iin hatal elemann olabildiince abuk devre d edilmesi gerekmektedir. Hatal elemann otomatik olarak devre d etmek ilemi koruma sistemleri vastasyla gerekletirilir.Sz konusu koruma sistemleri balca ebekenin hat ,kablo ,generatr veya transformatr gibi ebekenin bir blmn devaml olarak gzeten ve ebekedeki akm tarafndan beslenmekte olan rleler topluluunu kapsamaktadr.Gzetilen ksmda hata olutuunda ayarlanan deerlerin stnde rleler iletmeye girer ve bu durumda dzenlenmesi gz nne alnan sisteme bal kontaklar dizisi alp veya kapanarak hatal blmn devre d olmas salanr. Koruma sistemlerinin iletim datm ebekesinde olduu gibi endstriyel ebekelerin gvenilir bir ekilde iletilip korunmasnda da ok nemli bir yeri vardr. Koruma sisteminde olmas gereken artlar 1-Gvenilir ekilde yaplm bir koruma sistemi, hatann meydana geldii blmn devreden karmal, hatal blmden baka ebekenin dier blmleride devrede kalarak iletmeye devam etmelidir. Ksaca dier blmlere ait anahtarlar kapal olarak devrede kalma artyla sadece hatal cihaz veya blm evreleyen anahtarlar almaldr. ekilde sadece L11 ve L12 hatlarnda ksa devre olursa L11 ve L12 anahtarlarnn (kesicilerin) almas gerekir. Koruma sistemindeki dier anahtarlardaki alma gereksiz ama olacaktr. Koruma sistemi sadece hatal eleman semeyi baarrsa bu sisteme seici koruma sistemi denir. Bir koruma sistemi gvenilir olmal yani gerekli olan durumlarn hepsinde alabilmeli ve ayn zamanda seici nitelikte olmaldr.

Genel G retim, iletim ve datm sistemi

2. Koruma sistemi en ksa sre iinde almas gerekir. Oluabilecek zararlarn en aza indirilmesi iin arkl ksa devrelerin alma sreleri olabildiince azaltlmaldr. Bundan baka ou kez faz - toprak arasnda balayan arkn gelierek baka fazlara da gemeye zaman bulmasn nlemek gerekir. zellikle ksa devrelerin abuk giderilmesi iletim ebekelerinde kararll salamada en etkin yol olmaktadr. 3.Bir koruma sisteminin davran, ebekenin yapsndan olabildiince bamsz kalmal, manevra serbestlii salamal ve ayar deiiklikleri gerektirmeden blokajlara, paralel balamalara besleme deiikliklerine uygun olmaldr. 4. Koruma sistemlerinin ebeke yapsnn deiimlerine olabildiince duyarsz yapmaya zen gsterilmelidir. Sistemlerin belirlenen deerlerden ve srelerden fazla olmamak kaydyla ar yklere duyarsz kalmas istenir. Eer ar yklenme sresi uzar ve cihazlarda tahribatlara yol aabilecek termik snmalar meydana gelirse, bu durumda snma ani amal rleler ile deil de, termik koruma rleler tarafndan izletilmeli ve ama kumandas verdirilmelidir. 5. Koruma sistemi ksa devre akmlarnn iddetleri, cinsi ve hata yeri nerede olursa olsun almak zorundadr. Baz durumlarda ksa devre akmnn deeri normal akm deerinden daha dk olabilmektedir. Hata yeri nerede olursa olsun ebekenin her trl iletme artlar altnda hatann giderilmesini salamak iin sistemin duyarllnn yeterli seviyede olmas gerekmektedir. Bununla beraber rleleri minimum ksa devre altnda duyarl yapmak verimsiz ve stelik ok az yarar salamaktadr. 6. letmenin devreye alnmasn uzatan, g klan ve hi bir fayda salamayan bir ebeke paralanmasna yol amamak iin senkronlama dndaki bir ilem srasnda gerilimler, akmlar ve glerde kendini gsteren salnmlara duyarsz kalnmas gerekir. Sistem Arzalarnda korumann nemi Seici bir koruma olmadan gnmzde bir g sisteminin iletilmesi dnlemez. Sistemlerde gerek koruma gerekse kumanda amacyla rleler kullanlr. Rleler dk akmlarla byk glerin kontroln salayan elektromanyetik cihazlardr. Koruma rlelerinin uygulanmasyla, g sisteminin herhangi bir noktasnda oluan arza tespit edilir ve arzal blm sistemden ayrlr. Arzal blm sisteme bal kalrsa, aada belirtilen ana etken nedeniyle sistemin bir blm yada tm tehlikeye der. - Generatrlerin senkronizasyon koullarn kaybetmeleri ve sistemden ayrlmalar. - Arzal blmn hasar grme ihtimali. - Arzasz blmn hasar grme ihtimali. Koruma rlelerin genel zellikleri 1. Basit ve salam olmal. 2. Hzl olmal. 3.Olduka az bir tketimi olmaldr. Bu zelliin rlenin ebekeye balantsn salayan transformatrler zerinde byk etkileri vardr. 4. Bir ksa devre annda ortaya kabilen en kk akmlar ve en dk gerilimler etkisinde bile doru almak iin yeterli duyarlla sahip olmal. 5. Atrma ilemlerini tehlikeden uzak kontaklarla gerekletirmeli.

Koruma rlelerinin genel amac, g sistemini koruma blmlerine ayrmak ve arzalarda en az miktarda dier sistemlerden ayrp uygun korumay salamaktr. Koruma blmleri unlardr. Generatrler Transformatr ve fiderler Baralar Enerji nakil hatlar

ebekelerde oluan arzalarn etkili ve ekonomik bir ekilde nlenebilmesi iin rleler ve bildirim sistemleri birlikte kullanlr. ebekelerde grlen balca arzalar unlardr: Ksa devreler, Gerilim ykselmeleri, Dengesiz yklenmeler, Salnmlar, Toprak ve gvde kaaklar, Ters g, Dk gerilim

Rleler ou zaman devre ac elemanlarla birlikte kullanlr. rnein, devre kesicilerle (disjonktrlerle) birlikte kullanlrlar. Ksaca korumann amac, kesicilerle birlikte g sisteminin her tip arzadan hzla temizlenmesini salamaktr. ANALOG VE SAYISAL (DJTAL) KAVRAMLAR Gnmz Elektronii Analog ve Saysal olmak zere iki temel trde incelenebilir. Analog byklkler sonsuz sayda deeri iermesine ramen Saysal byklkler sadece iki deer alabilirler. Analog byklklere rnek olarak Basn, Scaklk gibi birok fiziksel bykl rnek olarak verebiliriz. ekil (a) da grlen Elektrik devresinde k gerilimi ayarl direncin deitirilmesi ile birlikte 0 ile 12 Volt arasnda deer alabilir. ekil (b) de ise devrenin k gerilimi sadece iki gerilim seviyesinde tanmlanabilir. Eer anahtar aksa 0 Volt, anahtar kapal ise 12 Volt devrenin k geriliminin alabilecei deerlerdir.

ekil (a)

ekil (b)

MANTIK (LOJK) DEVRE ELAMANLARI VE TANITIMI Mantk devrelerinde k sinyali mevcutsa (1) deilse (0) sembolleri ile gsterilir. rnein bir rlenin kontann bir ucunda bekleyen pozitif kontan ak olmas halinde br tarafa geemeyecei iin bu rlenin kontak k yoktur ve (0) ile gsterilir. Kontak kapand takdirde ise pozitif geeceinden rle k verecektir ve bu ilemin yapld (1) ile gsterilir. Belli bal temel mantk devreleri ile bunlarn elektrik edeer devreleri aadaki gibidir. VE (AND) DEVRES Bir AND kapsnn almasn elektrik edeer devresi yardm ile aklayalm. A ve B anahtarlar ak ise (A=0, B=0) lamba yanmayacaktr (Q=0).

Mantk tablosunda, her stundaki 0 iareti kontan ak olduunu 1 iareti kapal olduunu gsterir.

VEYA (OR ) DEVRES

OR kapsnn almasn elektrik edeer devresi yardm ile aklayalm. A ve B anahtarlar ak ise (A=0, B=0) lamba yanmayacaktr (Q=0).

DEL (NOT) DEVRES Buna ayn zamanda tersleme kaps da denilir.

TERS VE (NAND) DEVRES Bu kap devresi VE kaps ile TERS devrenin toplamna edeerdir.

TERS VEYA (NOR) DEVRES Bu kap devresi ise VEYA kaps ile TERS devrenin toplamna edeerdir.

rnek: Bir kimyasal reaktrdeki ar basncn incelenmesi iin kontak bulunduunu ve bir oy ounluk devresi oluturmak istediimizi varsayalm. Eer bu kumanda anahtarna A,B,C ve oy ounluuna da Z denilirse bu olay u doruluk tablosu ile ifade edilir

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

Z 0 0 0 1 0 1 1 1

Kontak plan ve programlama teknii ile yazlan programlar biim olarak birbirine benzemekte, sadece giri k sembollerinin (kodlarnn) ve PLC iin adreslerin (sayc, zamanlayc gibi) kodlar deimektedir.

Lojik diyagram programlama teknii ile programlamada biim olarak benzerlik vardr. Programlamada genellikle ayn tip semboller kullanlmaktadr. En ok kullanlan ortak semboller aadaki ekillerde verilmitir:

VE (AND) kaps

VEYA (OR) kaps

DEL (NOT) kaps

KORUMA VE KUMANDA SSTEMLER

- Rleli sistem

PLCli sistem

(CPU) Sistem
Buton Giri Anahtar Alglama Elemanlar Sensr Giri Modl k Modl M k (yk) Elemanlar

Merkezi lem Birimi

Programlama Birimi

KORUMA DZENLER A) AIRI GERLME (YILDIRIM) KARI KORUMA Yldrm, basit olarak; toprakla, elektrik ykl bir bulut arasndaki elektriksel dearj olarak tanmlanabilir. Sz konusu bu dearj sadece bulutla yer arasnda olmayabilir. Gerekli artlar salanm ise iki bulut arasnda da olur ki, biz buna imek diyoruz. Her iki olayda olduka belirgin bir kvlcm atlamas grlr ve gk grlts iitilebilir. Btn bunlara meteoroloji dilinde oraj denilmektedir. 1. Eksi ykl elektronlar aa doru zigzag yapmaya balarlar 2. Art ykl paracklar da yerde bulut tabann altnda toplanr 3. Bulut yeryzne iyice yaklanca nc eksi ykler yere inerek bir yol aarlar (bunlar grlmez) ve sonra da yerden buluta doru elektrik akm balar. 4. Art ykler saniyede 100 000 km yi aan bir hzla buluta akar.

Elektrik akm havann direncinin en az olduu yada iletkenliin en fazla olduu yerde balar. nsan iyi bir iletkendir. Teller, metaller, nemli toprak, aalar, aa kkleri, vb. bir ka rnektir. Yldrm arpmas ile elektrik arpmas ayn ey deildir. Elektrik arpmasnda voltaj (yksek gerilimlerde) 20 000 volt ile en fazla 63 000 volt arasnda deiir. Yldrm arpmasnda ise voltaj 300 000 volttur. Elektrik arpmas nadiren yarm saniyeden (500 mili saniye) fazla srer nk ya devre otomatik olarak kesilir yada arpma kiiyi frlatr. Yldrm arpmasnda ise sre ok ksadr (bir ka mili saniye). Hemen her ikisinde de arplan kii ya kalp problemlerinden yada frlatlma ile meydana gelen yaralanmalardan hayatn kaybeder. Frtna bulutlar bytr ve bu bulutlarn iinde elektrik ykleri oluur. Art ve eksi ykl paracklarn ekim gc havann direncini krdklar zaman elektrik boalmas meydana gelir ve devre tamamlanm olur. Bir imein iindeki s 30000 dereceye kadar kabilir ve sresi ortalama 30 mikro saniyedir. Yeryznde gnn her dakikas ortalama 1800 imek akar ya da yldrm der. Bir kiiye yldrm arpmas olasl 700000 de birdir ancak, olasl dikkate almak gerekir.

Ar gerili

min etkisinden orta ve yksek gerilim devrelerindeki izolasyon maddelerini koruyabilmek iin genel olarak koruma tertibinden (Koruma Teli, Ark Boynuzu ve Parafudr) faydalanlmaktadr. 1-KORUMA TEL zolasyon maddelerini yldrm darbe geriliminden korumak amacyla yaplan bir koruma tertibidir. zellikle 154 kV un stndeki enerji nakil hatlarnda ve alt sahalarnda kullanlr. Koruma teli ile yaplan uygulamada esas olan, buluttaki elektrik yk ile toprak arasndaki boalma yolunu, sistem izolasyonuna zarar vermiyecek ekilde deitirmektir. Koruma telleri, elik konstrksiyon (pilon) direklerin st ksmlarna balanarak hat boyunca devam eder, (ekil-2). Dolaysyla enerji nakil hattna yldrm dtnde, elektrik yk koruma teli zerinden topraa aktarlarak hattn izolasyonu byk oranda korunmu olur.

Orta gerilim datm hatlarnda koruma teli kullanlmas sakncaldr. Yldrm darbe gerilimi sonucu elektrik yknn boalmas annda, koruma teli toprak arasnda oluan gerilim dm, izolatrlerin yaltm zelliklerinin bozulmasna neden olmaktadr. Koruma telleri, elik iletkenlere takviye edilerek, direklerin tepe kuvvetlerinin artrlmasna yardmc olurlar. Gnmzde E..Hatlarnda koruma teli iletkeninin iinde yer alan fiber optik kablo ile de haberleme salanmaktadr.

2-ARK BOYNUZU Ar gerilimin etkisinden izolasyon maddelerini koruyabilmek iin, izolasyon seviyesi dk yapay bir devre oluturmak yeterlidir. Ark boynuzu bu prensipten faydalanlarak uygulanan ok basit bir koruma tertibidir. Ark boynuzunun yaps, izolatr ve buinglerin hat ve toprak taraflarna monte edilen ular kvrk madeni ubuklardan oluur. Madeni ubuklar arasndaki bolua, ark boynuzlar atlama aral denir. Bu aradaki izolasyon seviyesi hava ile salanr. Ark boynuzu atlama aralndaki izolasyon seviyesi, buing veya izolatrn izolasyon seviyesinden daha dktr. Dolaysyla ar gerilim oluumundaki boalma (atlama), ark boynuzlar arasnda balayarak sistemin izolasyonu korunmu olur.

Ark boynuzlar arasndaki boalma, hava ile salanan faz toprak izolasyonunun ar gerilim sonucu delinerek bir arkn olumas eklinde olur. 3-PARAFUDR Yksek gerilim tesislerinde hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn etkisini nler. Ayrca iletim hatlarnda meydana gelen yryen dalgalarn tahrip etkisini nleyen cihazlardr. Parafudr emniyet supab gibi alr. Ar gerilim dalgalarn topraa aktr. Yksek gerilim iletkeni ile toprak arasna balanr. Parafudr bir diren ile buna seri bal bir ark sndrme elemanndan ibarettir. YG tesislerinde parafudrlar tesisatn zelliine gre e ayrlrlar: Faz parafudrlar: faz iletkeni ile toprak arasna yerletirilen parafudrdur. Yldz noktas parafudrlar: Yldz noktas ile toprak arasna yerletirilen parafudrdur. zel amal parafudurlar: zel hallerde kullanlan parafudrdur.

Yapllarna gre parafudr eitleri letmecilikte faz toprak arasndaki ark meydana getiren, ar gerilim etkisini kaybettikten sonra, iletme gerilimi nedeniyle devam eden arkn kesilmesi nemlidir. Parafudr bu ilevi salayan bir koruma tertibat olmas nedeniyle koruma eleman olarak kullanlr. Yaplarna gre parafudurlar drt eittir. a. Deiken Direnli Parafudurlar Parafudr izolasyon seviyesini aan bir gerilimde deiken direncin deeri der. Ayn zamanda seri atlama aralklar arsndaki izolasyon delinerek ark balar. Boalma annda ar gerilim deeri azaldka deiken direncin deeri ykselir ve akan akm snrlar. Bu nedenle birka mikro saniye sonunda seri atlama aralklar arasndaki ark snerek parafudr ilemini tamamlam olur.

b. Metal Oksit Parafudrlar Metal oksit parafudrlarda aktif eleman olarak deiken diren yerine yar iletken malzeme, inko oksit (Zn0) bloklar kullanlr. Bunlarda seri eklatr yoktur. Dolaysyla bunlar deiken direnli parafudrlara gre daha basit ve gvenli alr. Metal oksit parafudrlarn ana eleman olan metal oksit direnler bata inko oksit (Zn0) olmak zere az miktarda bizmut oksit (Bi2O3) mangan oksit (MnO2) ve antimon oksit (Sb2O3) ihtiva eder.

c.Borulu Parafudrlar Ar gerilimleri bir ark zerinden dirensiz bir balant yardmyla topraklayarak snrlar. Ark akm boru iinde meydana gelen basnl gaz ile kesilir. Ark akm: TSEye gre izleme akm boalma akmnn geiini izleyen ve ebeke gerilimi altnda parafudr dan geen akmdr. d. Koruma Elektrotlar ve Dearj Tpl Parafudrlar Ar gerilimleri bir ark zerinden ve dirensiz bir balant ile topraklamak sureti ile snrlar. Fakat bunlarda ark akmnn kesilmesi ebeke gerilimine baldr.

Parafudrlarn koruma grevleri Yksek gerilim hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn ve enerji iletim hatlarnda meydana gelen yryen dalgalarn tahrip etkisini nler. Tesisat ve transformatrleri ar gerilimlere kar korur. Bir hava hattnn devam olan 30 metreye kadar olan kablolar her iki ucunda parafudrlar ile korunmaldr. Geit izolatrl transformatrlerin yksek gerilim ve alak gerilim ular ile toprak arasna yerletirilen parafudrlar ile korunmas salanr. Yldz noktas yaltlm veya toprak ksa devre sndrmeli ebekelerde beslenme transformatrlerinin yldz noktalar parafudr ile korunmaldr

B) FDER KORUMA FDER KORUMA TANIMI

Trke karl Enerji hatt olan Feeder, ngilizce bir kelimedir ve teknik terim olarak sistemimizde kullanlmaktadr. k olarak ifade edilen fider, bir transformatr merkezi barasndan bir veya birka tketiciye enerji tamaya yarayan hat veya kablo donanmdr. Orta gerilim devrelerinde fider koruma, bir transformatr sargsnn besledii barada birden fazla alc k olmas halinde uygulanr. Amac iki ekilde zetlenebilir. A-Yalnzca arzal olan fideri devre d brakmak B-Besledii g transformatrn korumak FDER AIRI AKIM KORUMA Bal olduu ebekenin fazlarnda veya ntrnde oluan ar akm tespit edip elektrik tehizatn buna kar korumak ar akm korumann grevidir. Primer rleler kesici zerinde bir koruma eleman olup hat akm primer rlenin bobinindende geer. Sekonder ar akm rlelerine ksaca ar akm (a.a.) rleleri denir. Her ar akm rlesi bir akm bobini ve bu akm bobininin kumanda ettii bir kontaktan oluur. Hattaki bir ksa devre durumunda ar akm rlesi kontan kapatarak, kesici mekanizmas iindeki ama bobinini enerjiler ve kesiciyi atrr.

FDER TOPRAK KORUMA Orta Gerilim Fider devrelerinde oluan faz-toprak ksa devre arzalarna kar yaplan bir koruma eklidir. AC balant devresi, alma prensibi ve uygulama alanlar beslendii g transformatrnn toprakl veya izole oluuna gre deiir. Bu nedenle fider koruma iki ekilde yaplr. 1. Toprakl Devrede Fider Toprak Koruma Toprak Koruma Rlesi, akm trafosunun sekonder sargsnn ntr noktasna bal bulunmaktadr. normal iletme koullarnda, ntr noktasndaki akmlarn toplam sfrdr. Bu nedenle ntr noktasna bal olan akm rlesinden akm akmaz. Ancak bir faz-toprak arzasnda arzal fazdan geen ksa devre akm belli bir oranda akm trafosunun sekonder devresine yansr. bu durumda ntr noktasna gelen faz akmlar arasnda farkl deer oluur.bu akmlarn vektrel toplamlar alndnda ntr noktasnda bir akm ak sz konusu olur. bu akma SIFIR BLEEN AKIMI denir. Akm trafosunun sekonder sargsnn ntr noktasna balanan akm rlesine TOPRAK RLES ad verilir ve sfr bileen akm ile beslenir. sfr bileen akm dengesiz yklenme halinde de oluur. ancak dengesiz yklenme nedeniyle toprak rlesinin alma olasl son derece azdr. Toprak Koruma Rlesinin ar akm rlesinden fark, alma akmnn daha kk deerde olmasdr. Ayrca toprak koruma sisteminde alma zaman son derece ksa veya ani amaldr.

Toprakl Devrede Fider Toprak Koruma A.C balant emas Toprakl devrede fider ar akm koruma ile fider toprak koruma AC. balant devreleri, ayn devre zerindedir. bu uygulama daha ok iki ar akm ve bir toprak rlesi ile gerekletirilir.

2. zole devrede fider toprak koruma gen bal veya yldz noktas topraklanmam devrelere izole yada yaltlm devre denir. izole devrenin zelikleri iki ekildedir. 1) Bu tip devrede meydana gelen bir faz-toprak ksa devresinde, akm akn salayan bir kapal devre olumad iin ksa devre akm sz konusu deildir.ancak dier fazlarda devresini tamamlayan bir kapasitif akm meydana gelir ki; buda olduka kk deerdedir. arza noktasndan topraa akan sz konusu kapasitif arza akmna REZDEL AKIM denir. Rezidel akm , normal iletme koullarnda fazlardan biri ile toprak arasnda akan kapasitif akmn katna eittir. Ancak bu akm olduka kk deerdedir.

arza srasnda ayn devrenin fazlarndan topraa akan akmlar 2) zole devrede, normal iletme koullarnda her fazn faz-toprak gerilim deerleri eit olmasna ramen bir faz- toprak arasnda fazlarn topraa gre gerilimleri byk lde deiir. bu nedenle izole devrelerde gerilim deiiminden faydalanlarak faz toprak arzalar belirlenir. bu zellikten istifade edilerek yaplan koruma ekline HOMOPOLER TOPRAK KORUMA Yada REZDEL TOPRAK KORUMA denir. Homopoler toprak korumay gerekletirebilmek iin primeri yldz bal ve ntr noktas toprakl, sekonderi ak gen bal gerilim trafolarndan faydalanlr. Gerilim trafosunun her bir primer sargsna faz-toprak gerilimi uygulanmaktadr. yandaki ekilde grld gibi C faz toprak ksa devresinde, gerilim trafosunun primer sargsnn ntr noktasna C faz gerilimi uygulanm olmaktadr. Bu nedenle C sargs ularndaki potansiyel fark sfr, dier sarglardaki potansiyel fark ise fazlar arasndaki gerilim deerine ular. Rezidel toprak koruma a.c balant devresi

AIRI AKIM YNL KORUMA

Her iki taraftan beslenen bir ebekede eer 2 ve 3 nolu ar akm rleleri, ynsz olursa A1 noktasndaki bir arzada 1 nolu rle ile birlikte 2 ve 3 nolu rlelerde alp kesicilerini atrr. Bu yzden B barasnn enerjisi gereksiz yere her iki taraftan kesilir. Eer 2 ve 3 nolu rlelere B barasndan hatlara doru ynlendirilmi birer yn eleman ilave edilirse A1 arzasnda 3 nolu rle almaz. Bylece B barasnn enerjisi kesilmez. 3 ve 4 nolu rleler almayacandan B baras GII generatrnden beslenmeye devam eder.

C) MESAFE KORUMA Mesafe koruma rleleri zellikle datm ebekelerinde zellikle 10 km ve zeri hatlarda tercih edilmektedirler. Mesafe koruma, hattn salkl alma koullarndaki empedans ile arza durumundaki empedansn birbirinden farkl olmas gereine dayal olarak alr. Bu nedenle empedans koruma olarak da adlandrlr. Mesafe koruma rlesi, bir noktadaki akm ve gerilimi kyaslar. Rle; Z= V/I orann ler. Hattn herhangi bir P noktasnda oluan bir arzada (faz-toprak veya faz-faz) geen ksa devre akm Ik, ksa devre gerilimi Vk ile gsterilirse rle Zk=Vk/Ik ksa devre empedansn ler. Genel olarak ksa devre akm yk akmndan byk, ksa devre gerilimi, iletme geriliminden kktr. Dolaysyla ksa devre empedans yk empedansndan kktr. L uzunluu, arza noktas ile rle noktas arasndaki uzakl, k ise sabit bir sayy gstermek zere hattn arza noktasna kadar olan blmn empedans : Zk=k.l dir. Yani empedans uzunlukla orantldr. Empedansn lm arza mesafesinin lm ile ayn anlama gelir. Bu nedenle empedans rlelerine mesafe koruma rlesi de denir.

D) TRANSFORMATR KORUMALARI Enerji sistemlerinde en temel, en pahal ve nemli donanmlardan biri trafolardr. Meydana gelecek bir arzann evreye ve sisteme verebilecei zararlar, trafolarn pahal olmas, onarmlar veya deitirilmeleri sresince enerjide olacak kesintiler gz nne alndnda trafo arzalarnn hem iletme hem de mteri asndan nemli kayplara neden olaca anlalmaktadr. Trafolarn arzalanmas; yldrm, koruyucu ekipmanlarn yetersizlii, ar ykleme, ksa devre arzalar, ya kaaklar, ar scak gibi olumsuz hava artlar,kadn ve yan yalanmas sonucu dielektrik dayanmlarnn zayflamas gibi nedenlerden olmaktadr. Dolaysyla trafolara ait arzalarn nceden veya balang aamasnda belirlenmesi; - Enerji kesintisinin nlenmesi, - Byk hasarlarn nlenmesi, - Arzann ilerlemesinin nlenmesi, - Ekonomik kayplarn azaltlmas, -. Tamirat sresinin ksaltlmas asndan olduka nemlidir. TRAFO AIRI AKIM KORUMA

Trafo ar akm rlelerinin alma akmlar transformatr nominal akmna gre seilir. ounlukla sarg nominal akmnn %120 si esas alnr. Zaman ayar transformatrn dayanma sresine bal olarak hesaplanr. TRAFO TOPRAK KORUMA

Trafo yldz ntr noktalar empedans zerinden topraklanarak yaplr. Bu topraklama genel olarak bir diren veya reaktans bobini zerinden yaplr. Yukardaki ekillerde grld gibi topraklama daha ok yk tarafndadr.

YA SEVYE KORUMA Trafonun genleme tanknda bulunan bir amandra ile ya seviyesinin minimum olmas durumunda alarm alnr. TERMK KORUMA G trafolarnda nominal g, izin verilen maksimum izolasyon scaklnda trafonun ykyle tanmlanr. Trafonun ya ve sarg scaklnn belli bir snr amayacak ekilde ykselmesini salamak iin termik koruma kullanlr. Termik koruma ile belli scaklk deerlerinde nce alarm sonra ama verilir. ki blme ayrlr. a. Ya scakl koruma : Trafo tanknn st ksmndaki bir cep, trafo ya ile doldurulur. sonda yuvasna (cebe) monte edilen sonda, bir klcal tp ve spiral vastas ile trafonun termostat gstergesine balanr. Cepteki yan scaklnn deiimi, genleen bir sv ile dolu klcal tple, gsterge zerindeki 1 nolu ibrenin belirli scaklk deerini gstermesini salar. Dier bir deyile ya scaklna bal olarak hareket eden 1 nolu ibre, kadran zerinde ya scakln gsterir. 2 ve 3 nolu ibreler uygun scaklk derecelerinde sabit dururlar. Yan snmasyla hareket eden 1 nolu ibre nce 2 nolu ibreye deerek alarm verdirir. Scaklk ykselmeye devam ederse, 1 nolu ibre 3 nolu ibreye deer ve bu anda kapanan kontak zerinden kesiciye ama kumandas gider.

b. Sarg scakl koruma: Ya scakl lmne ek olarak sarg scakl da llr. Bunun iin trafodaki ayr bir cepte, sarg scakl temsil edilir. Trafonun buinglerinden birine yerletirilen uygun oranl bir akm trafosunda ykle orantl olarak elde edilen akm, cepteki stc eleman besler. Istc eleman, sarglarn yk ile orantl olarak, cepteki ya scakln artrr. Bu scakln llmesi ve koruma, ya scaklnda anlatld gibi termostatla yaplr. Trafonun primer buinglerinden birine yerletirilen uygun oranl bir akm trafosunun sekonderinden beslenen kk bir stc, trafo tanknn st ksmnda scak ya iinde, kk bir cebe konulmutur. Istc genel ya scaklna ek olarak sarglarnkiyle orantl bir scaklk art meydana getirir. Cebe konulan scakla duyarl bir diren, scaklk deiimine paralel olarak ok hzl bir ekilde deer deitirir. D.C. kaynann R direncinden geirdii akmla orantl olarak, gstergede sarg scakln temsil eden deer okunur.

BUCHOLZ KORUMA Bucholz rlesi trafonun ana tank ile genleme tankn birletiren borunun yatay olan ksmna konur. Bir arza durumunda gaz kabarcklar rlenin st ksmndaki haznede toplanarak buradaki ya aa iter. Yala birlikte hareket eden alarm amandras yatay konuma gelerek civann kontaklarn kapatmasn dolaysyla alarm vermesini salar. Arza bykse snan ve genleen ya hzla genleme tankna doru hareket eder. Bu srada atrma amandrasnn bal olduu paleti yatay konuma getirerek cam tp iindeki civann kontaklar kapamasna neden olur. Kesiciye ama kumandas gider.

Ana g trafosu ve Bucholz rlesi

Bucholz Rlesinin i yaps

Bucholz rlesinin prensip emas, alarm ve atrma devreleri

TANK KORUMA

Tank korumann prensibi, trafonun tankndan topraa akan arza akmn lmeye dayanr. Tank ile toprak arasndaki iletkene bir akm trafosu yerletirilir ve bunun sekonderinden ani almal tank koruma rlesi beslenir. Rlenin salkl almas iin toprak iletkeni dnda, tankla toprak arasnda, baka hibir elektriki balant olmamaldr.

Bu durum, trafonun zerinde durduu zeminden izole edilmesini gerektirir. deal olarak sonsuz olmas gereken bu direnci, uygulamada 10 ohmdan byk semek yeterlidir. DFERANSYEL KORUMA Adn kk deiim veya fark anlamna gelen diferansiyel kelimesinden alan rleler, snrlar belirli bir blgede koruma yaparlar. Trafolarn diferansiyel korumasnda, primer ve sekonder tarafta bulunan akm trafolar arasnda kalan blgeye diferansiyel koruma blgesi denir. Rle bu blge iinde kalan arzalarda koruma yapar. Rle, trafonun her iki tarafndaki akm byklklerinin kyaslanmas esasna gre alr. Bunun iin normal iletme koullarnda her iki taraftan rleye gelen akmlarn eit ve 180 derece faz farkl olmas salanr.

ekilde diferansiyel koruma prensip emas grlmektedir. Akm trafolarnn oran, her iki taraftan rleye gelen akmlar eitleyecek ekilde seilir. Akm trafolarnn balantlar da ekilde olduu gibi bir tarafta polarite uca dier tarafta polarite olmayan uca yaplarak, ayn fazn sekonder akmlar rleye bir taraftan girerken dier taraftan kacak ekilde balanr. Bylece rle altrma bobininden geen fark akm diferansiyel rleyi altrr. E) GENERATR KORUMA RLELER Diferansiyel Koruma (87G) Generatrlerin faz-faz, faz-toprak ve faz sipir arzalarnda en etkin korumadr. Stator sarglar arasnda bir izolasyon hatas sonucunda meydana gelen ksa devreler, en hzl bir ekilde diferansiyel rle ve diferansiyel koruma tertibi tarafndan tespit edilir ve gerekli koruma kumandas verilir. ayet sarglar arasnda bir ksa devre yoksa iletme elemannn yani generatrn faz sargsnn veya faz iletkeninin giri k noktalarndaki I 1 ve I2 akmlar birbirine eittir. Veya bunlarn fark sfrdr.

I1

I2

veya

I1

I2

Faz sarglar veya faz iletkenleri arasndaki izolasyon herhangi bir nedenle zarara urayp bunlar arasnda bir ksa devreye olursa generatrn giri ve kndaki akmlar artk bir birine eit olmaz. Statorun bir tarafndan gelen akmn bir ksm ksa devre noktasndan dier faza geer veya bu noktada dier fazdan dier faza bir miktar akm gelir bylece iletme elemanlarnn kndaki akm azalr veya oalr ve netice itibariyle arzal fazn bandaki ve sonundaki akmlar arasnda bir fark meydana gelir. Buna fark veya diferansiyel akm denir.

I1

I2

Uygulamada diferansiyel koruma iin kullanlacak akm trafolarnn benzer karakteristiklerde olmas istenir. Sekonderlerin dengesiz yklenmemesi iin akm devresinde baka bir cihaz altrlmaz. Ancak generatr diferansiyel korumada salanamaz.

Generatr k tarafndaki akm trafolar ve ntr tarafndaki akm trafolarndan farkl karakteristie haiz olurlar. altrma bobininden nispeten byke akmlar aktrlar. Bu sebeple yzdeli (tutucu bobinli) diferansiyel rleler kullanlr.

Ar Gerilim Koruma (59G) Ar gerilim koruma, btn hidrolik ve gaz trbiniyle alan generatrler iin nerilmektedir. nk bu tip gruplarda yk kayb halinde ambalman (ar hzlanmalar) nedeniyle ar gerilim ykselmeleri meydana gelebilir. Turbo generatrlerinde genellikle bu tr koruma gerekmez. Ancak uygulamada Turbo generatrlerde zaman gecikmeli ar gerilim korumas grlebilir. zellikle hidrolik gruplarda hem ani almal hem de zaman gecikmeli ar gerilim korumas kullanlr.

14.4/0.100 kV

Stator Toprak Arzas Korumas (64 G) Generatr byk bir empedans zerinden topraklanrsa, toprak arzalarnda diferansiyel rleler etkinliklerini byk lde yitirirler. Bu nedenle art bir koruma olarak stator toprak arzas korumasna gerek vardr. Topraklama bir datm trafosu ya da bir gerilim trafosu zerinden yaplmsa bu trafolarn sekonderleri kullanlarak basit bir toprak-arza korumas elde edilir. Stator izolasyonundaki delinme ve sargdan demir nveye kaak akmn meydana gelmesi, bir stator-toprak arzas olarak tanmlanr. Arza istatistiklerine gre bu en sk Rastlanan arza tipidir. Ntr izole bir generatrde, bu tr bir arza kk mertebede kaak akmlara sebep olmasna ramen zamanla hasar byyp fazlar aras ksa devreye ve dolaysyla ok daha tehlikeli bir duruma dnebilir

Rotor-Toprak Koruma (64 F)

(kaz

Toprak)

Arzas

Rotor sarglarnda veya ikaz DC bara sisteminde meydana gelecek direkt toprak arzalarnda alan bir koruma rlesidir. Rotor sarglar toprak arzas veya ak devre ile hasara urarlar. Rotor sarglarnda bir noktada meydana gelen toprak arzasnda herhangi bir hasar olmaz. Fakat ikinci bir toprak arzasnda, kutuplarn bir ksm ksa devre olup servis harici olacandan sarg akm artar ve dengesiz hava aral aks meydana gelir. Bu da vibrasyona neden olur, rotoru str. Vibrasyon nedeniyle yataklarda tahribatlar meydana gelir. Bu nedenle de rotor statora srterek, statorda tahribatlar yapar. Rotor toprak kaa atrmaya bal deilse afta vibrasyon koruma yapmak gerekir. Termik santrallerde meydana gelebilecek toprak kaa yataklarda ark meydana getirerek yataklarn tahribatna neden olur. Bu durumu nlemek iin, afta bilezik ve kmr fralar konarak direkt toprakla irtibatlandrlr. Hidrolik santrallerde ise byle bir sorun yoktur. Zira aft su ile irtibatland iin, meydana gelebilecek bir toprak kaanda, kaak akm dorudan doruya topraa akar. Rotor sarglarnda oluan kapasitif akmlar topraa doru akmaya alr. Bu nedenle rle alabilir. Rlenin almasn nlemek iin DC bara ile rle arasna seri filtre devresi konmas gerekir.

kaz (Alan) Kayb Koruma (40) Senkron generatrler sistem ile paralel alrken, ikaz sisteminde meydana gelen bir arza nedeniyle ikaz (uyarma alan) kaybedilince veya kararllk limitlerini aacak ekilde dk ikazla alrsa, tahrik sisteminin o andaki ykne bal olarak asenkron generatr veya motor olarak alr. Byle bir almada asenkron generatr olarak sistemden aktif gcn 2 ila 4 kat arasnda fazla miktarda reaktif g eker ve dolaysyla stator akmlar ok ykselir ve bunun neticesi olarak da generatrde snmalar meydana gelir. Sistemdeki dier generatrler otomatik olarak bu ek yk zerlerine alamazlarsa sistem stabilitesi bozulabilir. Stator sarg akmlarnn fazla miktarda ykselmesi neticesinde, makinenin ebekeden grlen reaktans senkron reaktansnn altna der. Bu dten faydalanarak generatr mho modeli bir empedans rlesi ile korunmutur. kaz (Alan kayb) korunmas iin birka metot vardr. a) Dk akm rlesi b) Dk g rlesi c) Empedans rlesi Kk gl generatrlerde dk akm ve dk g rleleri kullanlr. Byk gl gruplarda ise empedans rlesi kullanlr. Ters G (Geri Besleme) Koruma (32 G) Aktif bir ebekeyle paralel alan generatr tahrik eden gcn kaybolmas veya kesilmesi veya kayplar karlamayacak kadar az olmas halinde generatr senkron motor olarak alr ve sistemden g eker. ekilen g miktar generatrn nominal gcnn % 2-3 den fazla olursa bu rle vastasyla generatr servis harici olur. ANSI KOD SSTEM 21G : FAZ ARTI KORUMA 32G : TERS G GER BESLEME KORUMA 40 : MANYETK ALAN KAYIP KORUMA (KAZ KAYIP ) 46G : NEGATF BLEEN KORUMA RLES 50 : AIRI AKIM KORUMA RLES 51TN: ARTI TOPRAK KORUMA RLES 59G: GENERATR AIRI GERLM KORUMA RLES 60: GERLM ARIZA RLE KORUMA 64F: ROTOR-TOPRAK(kaz Toprak) Arzas Koruma 64G: STATOR- TOPRAK 81G: SPR KISA DEVRE KORUMA RLES 87G: GENERATR DFERANSYEL KORUMA RLES 87GT: GENERATOR - TRAFO DFERANSYEL RLES

nite rle fonksiyon emas (I)

nite rle fonksiyon emas (II)

KORUMA SSTEMLERNDE SECLK Elektrik g retim tama ve datm sistemlerinde besleme noktas ile hatann olutuu nokta arasnda iki veya daha fazla koruma cihaznn bal olduu durumlarda hata yerine en yakn koruma cihaznn alarak sadece hatal blm devre d etmesi gerekir. Hatal noktann st yani besleme tarafndaki koruma cihazlar hatal blm kesmesi gereken koruma cihaznn herhangi bir nedenle ama yapmad durumlarda destek korumasn salayacak ekilde dizayn edilmelidir. Bu koruma tarz seici koruma olarak adlandrlr. Sistemdeki gerekli koruma artlarn salamak iin koruma cihazlar seicilik gereklilikleri gz nne alnarak minimum ksa devre akm deerlerine ve minimum srede atrma yapacak ekilde dizayn edilirler.Koruma hassasiyeti ile seicilik ou zaman birbirine ters der. Projeyi dizayn eden kiinin sorumluluu optimum koordinasyon ve koruma hassasiyeti iin dizayn yapmaktr. Koordinasyon ilemleri ykten g beslemesine kadar seri bal tm koruma cihazlarnn seimini ve ayarlarn kapsar. Seimde ve ayarda sistemde kullanlacak cihazlarn ar akmn eitli seviyelerinde cevap srelerini karlatrmaktr. Burada dikkat edilecek en nemli zellik koruma sisteminin gvenirlilii asndan bir koruma sisteminde kullanlacak cihazlarn ayn imalat firmasndan hatta ayn imalat tipinde olmas gerekir. Yeni veya koruma sistemi deitirilecek mevcut sistemlerinin koordinasyon ilemlerinde olabilecek ksa devre akmlarnn maksimum ve minimum deerlerinin bilinmesi gerekmektedir. A- Zaman Karakteristikli Seicilik

ekilde grld gibi g sistemi boyunca ar akm koruma nitelerinin ama srelerini, gereken ekilde farkl deerlere ayarlama esasna dayanr. letme Tarz: ekilde grlen hata A-B-C-D ar akm koruma niteleri tarafndan ayn anda alglanr. Ancak koruma nitelerinin harekete geme sreleri sistemde aadan yukarya doru geciktirerek ayarlandndan en nce D nitesi ama yaptrr ve A-B-C niteleri stand-by pozisyonuna geri dner.

Zaman karakteristikli seici sistemin avantajlar: Koruma sistemi kendi kendini yedekler. Koruma sistemi arzadan dolay aktif hale geemeyip atrma yapamazsa bir sre sonra C nitesi aktif hale geerek arzal blm devreden kartr. Sakncalar: Kademe says fazla olduunda en st kademedeki koruma nitesi en uzun sreye sahip olacandan arza temizleme sresi ekipmann ksa devre dayanm asndan uygun olmayabilir. Uygulama: Zaman karakteristikli, seici sistemde sistemden geen akm, rlenin ayarlanan akm eik deerini atnda zaman rlesinin zaman mekanizmas aktif hale geer. ki tip zaman karakteristikli rle vardr. Sabit zamanl ve ters zamanl.

B) Akm Karakteristikli Seicilik Akm karakteristikli seicilik; g sistemi iinde kaynaktan uzaktaki hatada yani kaynakla hata yeri arasnda hata akmnn deerini ayarlanabilir bir ekilde azaltacak empedanslarn (transformatr, uzun enerji tama hatlar gibi.) bulunmas durumunda uygulanr.

letme tarz Akm koruma niteleri her bir blmn balangcna yerletirilir, Atrma akm eik deeri izlenen blmn yan st blmn minimum ksa devre akmndan byk deere alt blmde meydana gelen maksimum ksa devre akmndan byk deere ayarlanr. Avantajlar Ayarlanan atrma akm eik deerlerinde her bir koruma cihaz kendi koruduu blmde hata meydana geldiinde aktif hale geer .Koruduu blmn dnda meydana hatalara kar duyarl deildir. Transformatr tarafndan ayrlm hatlarn blmleri iin bu sistemi kullanmak basitlii yannda ,hzl amay salad gibi maliyetlerinde dk olmasn salar Sakncalar stteki A nitesi altta bulunan B nitesi iin yedek koruma salamaz. Alt nitenin koruma sistemi almad durumlarda A nitesi sz konusu blm iin koruma yapmaz. Pratikte seri bal iki nite iin ayar deerleri belirlemek zordur. Arada transformatrn bulunmad orta gerilim sistemlerinde kullanlmas ok zordur. Uygulama Ar akm deerleri ayarlamas iin

1.25.I ScB max

I SA

0,8.I SCA min

artnn salanmas iki nite arasnda seici ayrmay gerekletirebilir.

Akm karakteristikli seicilik erileri C) Lojik Seicilik Bu sistem zaman karakteristikli seici sistemin sakncalarn ortadan kaldrmak iin gelitirilmitir.Bu metot hata giderilme sresi ne kadar olaca belirlendikten sonra kullanlr

letme tarz
Koruma niteleri arasndaki lojik datalarn dzenlenmesi seici zaman aralklarna ihtiya duyulmasn ortadan kaldrr. bylece kaynaa yakn kesicinin ama sresinde dikkate deer bir azalma olur. Radyal g sistemlerinde, sadece hata yerinin st tarafna yani besleme tarafna yerletirilen kesici aktif hale gelir. hata yerinin altndaki kesici aktif hale gelmez.

Hata nedeniyle aktif hale gelen kesici aada belirtilen kontrol sinyallerini gnderir. Kendisinden st seviyede bulunan kesiciye atrma sresini bu kesicinin atrma sresini artrmak iin blokaj sinyali gnderir. Alt seviyedeki kesiciden blokaj sinyali almamsa ilgili kesiciye atrma kumandas gnderir.

B alt tarafta hata meydana geldiinde B deki koruma nitesi A daki koruma nitesini bloke eder. Sadece B deki koruma nitesi TB gecikmesini mteakip atrmay tetikler. Aradaki atrma nitesi iin blokaj sinyalinin sresi TB+T3 ile snrlandrlmtr.T3 zaman; B kesicisine ait alma ve ark snme sresi olup tipik olarak 200 milisaniyedir. Eer B kesicisi herhangi bir nedenle atrma yaptrmazsa A kesicisi TA sresi sonunda ait olduu kesicide atrma yaptrr. A ve B arasnda hata meydana geldiinde A kesicisi TA sresi sonunda atrma yapar.

Lojik seici atrma almas Avantajlar Atrma sreleri seicilik zinciri iinde hatann yeri ile ilgili deildir. Bunun anlam udur ; seiciliin salanmas ksa sre gecikmeli st taraftaki koruma nitesi ile uzun sre gecikmeli alt taraftaki koruma nitesi arasnda gerekletirebilir. Sistem destek yani artc koruma yapar Sakncalar Koruma nitelerinin farkl seviyeleri arasnda lojik sinyallerin gnderilmesi gerektiinden ilave balant hatlar tesis edilmelidir, Bu ise kontrol niteleri birbirinden uzaksa dikkate deer zorluklar meydana gelir.

Uygulama Bu prensip birden fazla seicilik seviyeli ve radyal branmanlara haiz orta gerilim g sistemlerinde oka kullanlr. D) Ynl Seicilik Gzl g sistemlerinde , her iki taraftan beslenen hatalarda hata akmnn ak ynne duyarl olan bir koruma nitesi gereklidir.hata yerini seici olarak belirleme ve hatal ksm ayrmak iin ynl ar akm koruma niteleri kullanlr.

ekilde grld gibi akm ynne gre rlenin hareketleri farkldr D1 ve D2 kesicileri baradan kabloya akm ak halinde aktif hale gelen ynl koruma niteleri ile donatlmtr. 1 noktasnda hata meydana geldiinde sadece D1 nitesi aktif hale gelir. D2 nitesi akm ynn algladndan D2 nitesi hatay alglamaz.Sadece D1 nitesi atrma yaptrr. 2 noktasnda hata meydana gelmesi durumunda her iki durumda hata alglanmaz ve D1 ,D2 kesicileri kapal kalr. Dier koruma niteleri baraya koruma atrmas yaparlar

Ynl koruma sisteminin almas

E) Diferansiyel Koruma Seicilii Bu koruma niteleri aadaki ekilde grld gibi g sisteminin her iki ucundaki giri ve k akmlarnn karlatrlma esasna dayanr

Korunan blgede hata meydana geldiinde giri ve k akmlar arasnda farkllklar grlr.Bu akm farkndan dolay diferansiyel koruma nitesi harekete geer ve bu koruma nitesi korunana blgenin dnda meydana gelen hatalara kar hassas olmadndan diferansiyel koruma yaps itibaryla seici bir korumadr Diferansiyel korumann dzgn almas ve d hatalardan dolay yanl amama yapmamas ve ebeke davranndan etkilenmemesi iin her iki utaki akm transformatrleri zel boyutlandrlr Diferansiyel koruma sisteminde ani ama Olduunda meydana gelir

IA IB 0

Aada belirtilen nedenlerden dolay diferansiyel koruma sistemi hata olmad halde yanl ama yapar. Transformatrn mknatslama akm; zellikle transformatr devreye alrken akm darbeleri meydana getirir. Hat kapasitif akmlar; zellikle ntr yaltlm veya yksek diren zerinden topraklanm ebekelerde ebekenin herhangi bir yerinde toprak hatas olutuunda ortaya kar. Akm transformatrlerinin farkl doyuma uramas sonucu ortaya kan durumdur. Avantajlar Hata akm koruma hassasiyeti korunan akmn nominal deerinden kktr. Rlenin atrma akm eik deeri korunan ekipmann nominal akmnn deerinden dk deere ayarlanr. Koruma ani ama olarak gerekletirilebilir. Sakncalar Tesis edilme maliyeti yksektir. Ar akm korumas tarafndan desteklenmelidir Uygulama Yksek g deerlerine sahip nemli motorlar, generatrler, transformatrler, baralar, kablolar ve hatlar iin kullanlrlar.

TRANSFORMATRLER Herhangi bir alternatif akm veya gerilim seviyesini belirli bir oranda drme veya ykseltme ilevini indksiyon yoluyla yapan statik cihazlardr. Transformatr eitleri: 1. Fiziksel yaplarna gre trafo eitleri a) Yal tip trafolar b) Kuru tip trafolar (epoksi-reine) 2. Grevlerine gre trafo eitleri a) G trafosu b) Datm trafosu c) l trafolar G TRANSFORMATRLER TRAFOYU OLUTURAN ANA ELEMANLAR Sarglar ekirdek (Nve) Yaltm ve destek aksam Ana ve Genleme tank, borular zolatrler Kademe alterleri - Yk altnda - Bota Soutma ekipman - Radyatrler - Fanlar, Pompa Koruma ve Yardmc ekipmanlar -Bucholz Rlesi, scaklk Gstergeleri (Ya/Sarg), Ya seviye Gstergesi, Basn emniyet Vanas, Nem Alclar, Kontrol Bobini Ya TRAFO KADEME TERTBATI Trafo kademe deitiricisi trafonun Y.G. Sargsna konur. Trafo kademe sargsndan kan ular kademe deitiricisine balanr. Kademe deitirildiinde gerilim ykselir veya der. Bara geriliminin dk veya yksek olmas durumunda kademe deiimi yaplr. Bu ilem elle veya otomatik olarak yaplr. Yk altnda: Trafonun etiketine baklarak alnmas gereken kademe tespit edilip uzaktan kumanda butonu ile veya el ile alnmas gereken kademeye getirilerek yaplr. Yk Altnda Kademe deitiricisi ile yaplan reglasyon ilemlerinde gerilim ayar reglatrleri kullanlmaktadr. Gerilim regltrnden gelen kademe alaltma ve ykseltme bilgileri Yk Altnda Kademe deitiricisi motor src nitesine bal bulunan aft ile trafo kademe kontaklarna iletilir.

Gerilimsiz durumda: Trafo enerjisiz durumda iken, trafo etiketine baklr ve kademenin hangi deeri alaca tespit edilir. Kademe uygun deere alnr.

TRAFOLARDA SOUTMA EKLLER G transformatrleri alma srasnda snrlar. Bu Isnma belli bir deeri atnda izolasyonun zarara grmemesi iin transformatrn soutulmas gerekir. Scaklk snr deeri trafo etiketinde belirtilmitir. Trafolarda balca soutma ekilleri Ya dolam iki ksma ayrlr. 1-Doal: a) Doal hava (ONAN) Isnan yan normal sirklasyon yoluyla soutulmas b) Cebri hava soutma (ONAF) Isnan yan hava fanlaryla soutulmas 2- Cebri: a) Cebri hava soutma (OFAF):Isnan yan; ya pompas ve hava fan sirklasyonu ile soutulmas. b) Su soutma ( OFWF) :Isnan yan; ya pompas ve su sirklasyonu ile soutulmas.

Trafo etiketleri Bir trafo etiketinde aadaki parametreler bulunur. Markas: Transformatr imal eden firmann addr Seri no: Transformatrn seri numarasdr mal yl: imal edildii yldr TS: Hangi standarda gre imal edildiini gsterir G: Nominal gc ifade eder. Frekans: Trafonun alma frekansn gsterir Kadem etiketi: Bulunduu kademedeki gerilim deerinin gsterir Balant grubu: Trafonun primer ve sekonderinin hangi balant grubunda sarldn belirtir. zole seviyesi: test edilen YG ve AG izolasyon seviyesidir. Nominal ksa devre gerilimi: bir trafonun sekonder taraf ksa devre edilmi iken primer tarafta nominal frekansta nominal akm aktan gerilimdir. Bu gerilim (Un) nominal gerilimi yzdesi olarak verilir ve Uk ile ifade edilir. Maksimum ksa devre sresi: trafonun en fazla ksa devreye dayanma sresidir. Soutma ekli: trafonun gcne gre deiiklik gsterir Nominal akm: primer ve sekonderden devaml ekilebilecek akm belirtir. Bota akm: I0 yksz iken ekilebilecei yzde olarak akm deeridir. zalosyon direnci test deeri tablosu: trafonun fabrikada yaplan test deeridir. Toplam arlk: trafonun aksesuarlar ile birlikte toplam aldr Ya arl: trafonun toplam ya aldr. Ya cinsi: trafonun kullanld yan markasn ve cinsini belirtir. Kazandan karlan ksmn al: nve ve sarglarn arldr. TRANSFORMATR BALANTI EKLLER: YILDIZ BALAMA: Sarglarn birer ular (x-y-z) ksa devre edilir. Dier ular serbest braklr. Yldz balamann faydalar, fazl ebeke datm sistemi iin sfr Hatt veya topraklama bobinleri irtibat ular elde edilmesini salar. ayet transformatr sarglar yldz balanm ise yldz noktas ile herhangi bir faz arasndaki yklenme dier fazlara nazaran uygun olmayacandan gen balanm bir tersiyer sargnn transformatre eklenmesi gerekir. Fazlara gelebilecek dengesiz yklenmelerden doacak sakncalar, ksmen giderilmi olur. Bu tersiyer sarg gerektiinde yk sargs olarak da kullanlr.

GEN BALAMA: Her faza ait sarglar birbirleriyle kapal bir devre olutururlar.

ZKZAK BALAMA: Her fazn sargs iki paradr. Fazlarn dengeli yklenmesini salar. Kullanlan iletken miktar dier balant ekillerinden fazladr. Yldz balantlarn tm zelliklerini tar. Bu balant tipi transformatrlerin sekonder sarglarnda uygulanlr.

TP TESTLER Isnma Testleri Yaltkanlk Testleri

ZEL TESTLER zel yaltkanlk testleri Kapasite ve kayp asnn llmesi Sfr bileen empedansnn llmesi Grlt seviyesinin llmesi zolasyon direncinin llmesi (meger) Botaki akmn harmonilerinin llmesi Ksa devreye mekanik dayanm deneyi Ya testleri Koruma ve kontrol cihazlarnn fonksiyon testleri Basn testi Vakum testi YERNDE TRAFO TESTLER Trafo koruma ekipman ve kalibrasyon testleri Trafo ve buing izolasyon varsa (Meger, Kayp faktr) Trafo ikaz akm testi Trafo ve buing kapasite testleri evirme oran Sarg diren lm Trafo ya elektriki veya kimyasal testleri Trafo ya gaz analizi

SENKRON JENARATRLER
SENKRON MAKNA; elektromknatsl bir endktr (rotor) ile bir veya ok fazla alternatif akm
sargl endvisi bulunan, sabit bir hzla dnen, motor veya jeneratr olarak alabilen bir alternatif akm makinasdr. Alternatrler genel olarak iki tipte yaplrlar.
1. Endvisi (statoru)dnen, endktr (rotoru) sabit olan alternatrler . 2. Endvisi (statoru) sabit, endktr(rotoru) dnen alternatrler.

Statoru dnen tip alternatrler kk gle yaplrlar. nk dnen statorlar akm bileziklerine srtnen fralarla alndndan, byk akmlar iin bilezikleri ve fralar bytmek gerekir. Yksek gerilimli olarak da yaplamazlar nk dnen statoru ve bilezikleri izole etmek zordur. Statoru sabit, rotoru dnen alternatrler 6,3 -24kv arasnda k gerilimli olarak imal edilirler.

SENKRON JENERATRLERN UYARILMASI

Jeneratrde gerilim elde edebilmek iin bir elektro motor kuvvet endklenebilmesi gerekir. Bunun iin dnen bir magnetik alanna ihtiya vardr. magnetik alan rotor sarglarna uygulanan doru akmla elde edilir. Uyartm gerilimleri 125-25V veya 300V seviyesindedir. Generatrlerde uyartm devresi, kutuplar zerine sarlan sarglardan oluur. Kutuplar hareketli olduundan bu sarglara doru akmn uygulanmas rotor mili zerinde bulunan iki adet bilezik ve bu bileziklere srtnen fralar yardmyla gerekleir. Bota alan bir alternatrden normal u gerilimini alabilmek iin verilen uyartm akm Io ise , jeneratr tam yklendiinde ularndan normal gerilimi alabilmek iin gerekli olan uyartm akm, botaki uyartm akmnn iki kat olabilir (2Io , 3Io).

Ar uyartlm senkron jeneratrler hattn endktif ykn aldklarnda kendileri bir kapasitr gibi alr. Az uyartlm senkron jeneratrler ise, hattn kapasitif ykn maske ettiklerinden kendileri bir endtr gibi alrlar. Senkron motorlarda bu durum tersine iler.

SENKRONZASYON ARTLARI
1. 2. 3. 4. Gerilimler eitlenir. Frekanslar eitlenir. Gerilimler arasndaki faz fark sfrlanr. Faz sras ayn olmal

1. YKSEK GERLM ENERJ LETM HATLARI: 380 -154- 66- 34,5 Kv ENERJ LETM HATLARI Bu hatlarda kullanlan srasyla: 477 2x477- 795 -2x795- 954-1272 MCM olarak tel aplar vardr. YG ebekesinde Kullanlan (St-AL) elik zl Alminyum iletkenler Swallow iletken: Kesiti 31,14 mm2'dir, akm tama kapasitesi 125A, 1km'sinin arl 109,96 k dr. Raven iletken (1/0): Kesiti 62,44 mm2'dir, akm tama kapasitesi 230A, 1km'sinin arl 216 k dr. Pigeon iletken (3/0): Kesiti 99,3 mm2'dir, akm tama kapasitesi 300A, 1km'sinin arl 343,9 k dr. Partriage iletken (266.800 MCM): Kesiti 156,86 mm2'dir, akm tama kapasitesi 460A, 1km'sinin arl 543,8 k dr. Hawk iletken (477.000 MCM) : Kesiti 280,84 mm2'dir, akm tama kapasitesi 670A, 1km'sinin arl 972,8 kg dr. Galvanizli elik letkenler: YG Hatlarnda koruma teli ve direk topraklamalarnda topraklama iletkeni olarak kullanlr.

2. LETKENLER LEV VE ETLER: Bir hava hatt gzergah boyunca ekilen ve bir baka yk merkezinden bir baka yk merkezine veya mterilere enerji tayan, plak ya da yaltlm. metal elemanlardr. yapld metallere gre: Bakr iletkenler Alminyum iletkenler elik zl Alminyum iletkenler Galvanizli elik iletkenler olarak isimlendirilir. Bakir letkenler: AG ve YG ebekelerinde kullanlan iletkenlerdir. 1980 ylndan nceki yllarda bakir iletkenle yaplm havai hat ebekeleri mevcuttur. Bakir iletkenin geirgenlii Alminyum iletkenlere gre daha iyi olmasna ramen, ekonomik olmadndan havai hatlarda kullanmdan vazgeilmitir. Alminyum iletkenler: AG ebekesinde rgl tam Alminyum, YG ebekesinde ise elik zl Alminyum iletkenler kullanlmaktadr. Aalar ve yaplara yatay ve dikey yaklam emniyet mesafesi kurtarmayan yerlerdeki AG ebekelerinde ntr ask telli fazlar izoleli AER(zel alml Alminyum kablolar) Alminyum kablolar kullanlr. a) AG ebekesinde Youn Olarak Kullanlan Tam Alminyum iletkenler 1- Rose iletken: Kesiti 21,14 mm2, akim tama kapasitesi 110A, 1Km'sinin arl 59.15 kg dir. Pansy iletken: Kesiti 42,37 mm2, akim tasma kapasitesi 165A, 1km'sinin arl 118,32 kg dir. Aster iletken: Kesiti 67,45 mm2'dir, akim tas. ima kapasitesi 225A, 1km' sinin arl 187.68 kg dir. 3. LETKEN EK MALZEMELER: Klemensler Ek maonlardr Ek maonlar, bkmeli ve preslemeli olarak iki eittir. Klemensler: a - Alminyum Klemensler : Braman ve durdurucu olmak zere iki eittir. Braman Klemensler fiziki balantlarda kullanlmakta, durdurucu Klemensler ise durdurucu direklerde iletkenlerin izolatrlere topba yaplmasnda kullanlmaktadr. b- Bakr-Alminyum Klemensler (AL-CU) : ebekedeki alminyum iletkenlere abonenin bakr iletkenli kablolarnn balanmas, Ayrc ve trafolarda 08 mm bakr borularn alminyum letkenlere irtibatlarnda, bir taraf alminyum bir taraf bakr dolgu Klemensler kullanlmaktadr.

4. YER ALTI KABLO TANIMI Yeraltnda zellikleri olan bir kanaldan, elektrik enerjisini iletmek veya iki elektrik cihazn birbirine elektriksel olarak balayan, elektriksel olarak yaltlm, bir veya birden fazla damardan meydana gelen bir malzemedir. Kablo Kullanm nemi: nsanlar daha rahat ve daha kolay yaamalar iin gnden gne gelitirilen teknolojinin getirdii rahatlk ve konforun yan sura doada eitli tahribatlar olumaktadr. Yaam artlarnn gerei, kalabalk ehirlerde yaayanlara elektrik enerjisinin getirdii rahatlk yannda evre ve yollarn estetii ile doal gzelliinin bozulmamas gerekmektedir. Oysa hatlarn tama gc arttka direk boylarca artacandan durum dahada nem tamaktadr. Bu nedenle elektrik enerjisinin datm, her zaman ve her yerde havai hat olarak yaplmas mmkn deildir. Meskun kesimlerin youn olduu yerlerde doal gzellikle korumak amacyla ve zel durumlarda, havai hatlara daha gvenli ve estetik bir yaps olan yer alt kablo hatlar kullanlr. Ancak bu ekilde yaplan tesislerin maliyet asndan olduka pahal olmas ve iletme glklerinin bulunmas yznden her yerde uygulama imkan yoktur. Bununla beraber yeralt kablo hatlarnn havai hatlara gre sralayacak olursak; 5. YERALTI KABLOLARININ STNLKLER HAVA HAT KABLOLARINA GRE

1-Hava yol, cadde ve meydanlarn estetiini bozulmamaktadr. 2-Yeralt kablolar ile yaplan iletim ve datm hatlarnda, direklere ve bunun gerektirdii donanma ihtiya yoktur. 3-Frtna, yldrm dmesi gibi atmosferik tesislere maruz kalmaz. 4-Yerleim sahalar iin havai hatlara nazaran daha ok emniyetlidir. 5-Yeralt kablolarnn yol, cadde ve meydanlarnn durumuna uyacak ekilde dz veya kavis yaptrarak demek mmkndr. 6-Bakm ve onarm kolaydr. Yer alt kablolarnn dezavantajlar 1-Montaj maliyeti havai hat kablolara gre daha pahaldr. 6. KABLO SINIFLANDILRIMASI: KULLANIM AMACINA GRE Havai Hat Kablolar Yer alt kablolar GERLM DEERNE GRE Tesisat Kablolar (V<0.6 kV) Alak Gerile Kablolar (0.6/1 kV) Orta Gerilim Kablolar(1-45 kV) Yksek Gerilim Kablolar(V>45 kV) LETKEN MALZEME TPNE GRE

7. KABLO YAPISI VE YAPI ELEMANLARI Damar:Damar kablonun yaltlm olan iletkendir. Tel :Tel tm uzunluk boyunca ap sabit kalacak veya nceden belirlenen tolerans snrlar iinde deime gsterecek biimde dairesel kesitli olarak ekilmi ince,uzun ve son bir metal mamuldr. letken:letken,elektrik enerjisini iletmeye yarayan tel veya tel demetidir

1. Dairesel ok telli sktnlm bakr iletken (Boylamasna su girmesine kar korunmu) 2. Yan iletken su durdurucu band 3. Yan iletken band 4. yar iletken tabaka 5. XLPE izole 6. D yan. iletken tabaka 7. Yan iletken su durdurucu band 8. Kurun alam klf 9. PVC d klf, grafit kaplama

Enerji (G) Kablolar:Yerine getirecekleri ilevlere gre eitli yaplarda da olsalar enerji kablolar benzer yap elemanlarndan oluur. Bunlar; Akm tayan LETKEN letkeni potansiyel farkna kar koruyan YALITKAN letkenin zerinden akm gemesi ile oluacak elektriki alan snrlayan, ksmi dearj, yk ve hat akmlarn tayan konsantrik yapda EKRAN Metal veya Metal olmayan koruyucu KILIF 8. KABLOLARIN SU ALMA NEDENLER VE ZARARLARI: Kablolarn su alma nedenleri; kablo d yzey izolasyonunda yarlma olmas ve kablolarn eskimesi nedeniyle meydana gelir. Bunun sonucunda kablonun iletkenlik zellii kaybolur. kazas meydana gelir. Bu kablolar yeraltna HDPE borular veya bz benzeri malzemeler ierisinde denirler. ncelikle fiberler yaplacak kablonun fiber saysna ve yapsna gre boyanr. Boyanan bu fiberler buffer izolasyon hattnda tp ierisine yerletirilirler. Bu tplerin ierisi tiksotropik jel ile doldurulur. Bu jel fiberin tp eperlerine srterek zarar grmesini nledii gibi su szdrmazlk iin de gereklidir. Daha sonra retilen bu tpler yine kablo yapsna gre elik veya FRP malzeme etrafnda SZ bkm makinelerinde bklerek z oluturulur. Bu z boylamasna mukavemetini artrmak iin aramid iplikle sarlr. Ayrca z su szdrmazla kar petro jel ile doldurulur. Daha sonra oluan bu z HDPE veya MDPE ile klflanr

Petro jel Merkez eleman (FRP) Aramid iplik

Tiksotropik jel Fiberler Buffer tp PE d klf

9. KABLOLARIN DENME KURALLARI Enerji ak hava hatlar ile iletilmedii yerlerde elektrik enerjisini iletme ve datmak amac ile yer alt kablolar kullanlr.Hava hattnn kullanma imkan olmayan yerlere nehir,gl ve deniz geimlerinde zorunlu kullanlr. Alm Bir Kanala Bir ve Birden Fazla Kablo Demesinde Dikkat Edilecek Hususlar Kanal Derinlikleri : 0-1 KV Ykseklik :40-50 cm 1-10 KV Ykseklik :60-70 cm 10-35 KV Ykseklik :90-100 cm Kanal Boyutlar Kanaln az genilii: 49 cm olacaktr.Birden fazla kablo dendiinde her kablo iin 10 cm arttrlr.Kablolar herhangi bir ksa devre esnasnda bir birinden etkilenmemesi iin aralara tula konulur. Denecek Kablolarn Dier Tesislerden Uzakl 1-Haberlime kablolarna.: 50 cm 2-Kanalizasyon su ve havagaz borularna: 50 cm 3-Yap duvarlarna ve dier tesislere 70 cm (OG kablolar duvara uzakl: 70 cm) 4-Demiryolu geimlerinde derinlik en az 150 cm bz iinde olacak ve bir yedek geim bulundurulmaldr. 5-Diree klar borularla olacak ve toprak st boyu 1,5 m den az olmal, kroelerle yerden monte edilmelidir. 6-Yksek gerilim kablolarnn beton kanal ierisine denmesi durumunda kanal derinlii: 30 cm geniliinde ise D=(2n+1) cm olmaldr. Ancak genilik snr 20 -100 cm snrnda olmaldr. D=Kablo ap N=Kablo Says 7-Kablolar birbirine ek kutularnda balant yaplmaldr. 8-Ek yerlerinde herhangi bir arza, tesislerinde, yerel datm ebekelerinde, evlerde, aydnlatma, maden ocaklarnda, gemilerde vs.)veya kumanda, lm gibi amalar iin kontrol kablosu olarak kullanlan kablolardr. Pek ok yapsal tipi bulunan ENERJ(G) kablolarnn seiminde yap, yatrm, tesis, g kayplar bedelleri dikkate alnarak optimal bir kesit tespiti, kullanmn ekonomik olmas iin gereklidir.

Kablo seimini etkileyen balca yapsal etkenler aaya ksaca zetlenmitir. En yksek iletme gerilimi, Yaltm seviyesi, Tanacak yk, Gnlk yk erisi, Oluabilecek ar yklerin sre ve bykl, Ksa devre akmlarnn sre ve bykl, Kablonun hava hatt ile balants, Gerilim dm, Hattn uzunluu, Hattn profili, Tesis edilme ekli(dorudan toprak ii veya kanal, havada, tnel iinde v.s.) Topran kimyasal ve fiziksel zellikleri (ta, kum, kur, nemli, korozif v.s.) Havann ve topran en az ve en ok ere scakl, Uyulmas gereken ynetmelik ve artnameler. 10. BALIK YAPMA NEDENLER VE BALIK ETLER Tek paradan oluan dahili ve harici silikon kablo balklar montaj kolayl ve uygulama gvenlii salamaktadr. Hidrofobik yzeyi sayesinde su tutmaz ve suyolu oluturmaz. Ultraviole nlarna kar dayankldr. Yksek ve dk slarda bile zelliini kaybetmez. ( -500C / +2500C ) Ksa devrelerde meydana gelecek termik ve manyetik zorlamalara ok kolaylkla dayanabilecek bir yapdadr. zel yaps sayesinde elektriki alan kontrol salar. 25mm/kV kaak mesafesi ile zor atmosferik artlarda bile rahatlkla uygulanabilir. Maksimum iletme scaklnda damar yaltkan malzemesini skca sarar. Her balkta elektrik alann dalmn dzenleyici, yar iletken ve zel silikondan yaplm bir deflektr bulunmaktadr.

11. KABLOLARDA AIRI AKIMIN NEDEN OLDUU TERMAL ETKLER: letkenlerin Doru Akm Direnleri letkenlerin Doru Akm Direnleri, zdirenleri ve uzunluu ile doru, kesiti ile ters orantldr. letkenler sndka direnleri scaklk sabitleri ya bal olarak artar. Bu bakmdan iletkenlerin doru akm direnlerinin standartlarda tarifinde bir kilometre uzunluunda 20Cda geerli olan deer esas alnr. R= p.l / q R = Doru akm direnci (Ohm/km) p= zdiren (Ohm.mm/m) q= Kesit (mm) l= uzunluk (m)

VDE Standartlarna Gre Kablo Kodlar

VDE 0271e Gre

A __Alminyum letken Y__PVC Yaltkan veya Klf 2Y__Polietilen 2X__XLPE H___Yar letken Klf / Sarg S___Siper SE__Her Damar zerine Siper C___Konsantrik letken F___Galvanizli Yass elik Tel Zrh R___Galvanizli Yuvarlak elik Tel Zrh G___elik Tutucu erit s___Sektr Kesitli letken v___Sktrlm letken rm__ok Telli letken k___Korozyona Dayankl W___Scaa ve Korozyona Dayankl u___Alev Geciktirici

VDE 0250ye Gre

Y___PVC Yaltkan veya Klf S___Metal Siper G___Lastik Yaltkan 2G__Scaa Dayankl W__Ak Hava artlarna Dayankl u___Alev Geciktirici AF__Burulmu Kablo B___Metal Klf (Kurun Klf) T___Tayc ip, tel vb. ___Yaa Dayankl J___Yeil / Sar Koruma letkeni

TOPRAKLAMA Topraklama nedir: Elektrik tesislerinde; Aktif olmayan blmler ile sfr iletkenleri ve bunlara bal blmlerin (gerilimsiz), bir elektrot yardm ile, toprakla iletken bir ekilde birletirilmesine TOPRAKLAMA denilmektedir. Elektrik sistemlerinin devamll ve insan hayatn gvenceye almak iin elektrik sistemlerinde, gerilim altndaki ksmlar yaltlrlar. Topraklama, meydana gelebilecek bir hata durumunda, insan hayatn gvenceye almak maksadyla uygulanacak ilemlerden biridir. Dier taraftan ebekelerin dzgn almasn salamak maksad ile topraklama ilemine gerek duyulur. Topraklamann nemi: 1- Topraklanacak cihaz veya blm ile referans toprak (topraklanan nesnenin elektrodundan olduka uzak, en az 20 m., bir toprak yzeyi) arasndaki direncin (toprak elektrodu gei direnci, yaylma direnci) olabildiince kk olmasn salamak. Bu suretle doacak hata akmlarn mmkn olduu kadar byltmek. 2- Cihazlarn, bina aksamnn ve benzeri elemanlarn aralarnda, iletme esnasnda potansiyel fark meydana gelmemesini temin etmek yntemidir. Burada uygulanan yntem ile, hata halinde, insan vcudu zerinden geecek akm olduunca kk tutmak ve bu arada devredeki koruma cihazlarnn almasn salayarak arzal ksmn, hzla devre d olmasn salamaktr. TOPRAKLAMA ETLER: 1- Koruma topraklamas 2- letme topraklamas 3- Fonksiyon (zel) topraklama 4- Mahalli topraklama
TOPRAKLAMALAR
L1 L2 L3 PEN

RA

RB

RA

Koruma topraklamas

letme topraklamas

Fonksiyon (zel)topraklama

Koruma topraklamas

1-Koruma topraklamas: letme aralarnn aktif olmayan blmleri, uygun ekilde toprak iine tesis edilmi olan bir topraklama dzenine iletken bir ekilde balanarak koruma topraklamas elde edilir. Alak gerilim tesislerinde temas gerilimine kar koruma yntemlerinden biridir. Yksek gerilim tesislerinde ise temas gerilimine kar korumada kullanlacak tek Amac: 1- Can gvenliini salayabilmek 2- Tehizatlarn hasrlanmasn nleyebilmek 3- Temas ( dokunma ) gerilimini 50 volt veya altnda tutabilmek 4- Tehizatlar zerine oluabilecek kalc yksek gerilimleri drebilmek, 5- Devre kesicilerine atrma yaptrabilmek Koruma topraklanmas u ksmlarda olur: a) Elektrik motor ve generatrlerin, transformatrlerin, ENH, traverslerin madeni ksmlar. b) Binalarn iletken olan ve ulaabilen ksmlar c) alak ve yksek gerilim kablolarnn kurun klf ve madeni zrhlar. d) l transformatrlerinin sekonder sarglar. e) yksek gerilim hava hatlarnn koruma telleri 2-letme topraklamas: Transformatrlerin ve motorlarn ntr noktalarnn ar gerilimler altnda kalmasn nlemek veya zararsz hale getirmek iin yaplan topraklama ekillerine denir. letme topraklanmasnn amac 1- Topraklanm Sisteme Gre Daha Emniyetlidir 2- Faz- Toprak Arzalar Ve Yerini Hemen Tespit Eder. 3- ki Faz-toprak Arzalarnn Oluumu Engellenir. 4- Fazlarn Topraa Gre Olan Potansiyelleri Belirlenir 5- Her Fazn Toprak le Ayr Ayr Kullanlmasn Salar. 6- Ar Geici Gerilimler Olumaz. 7- Ar Gerilim Titreimlerini ( Rezonans ) nleyebilmek. 8- Rle Koordinasyonunu Salayabilmek. 9- Devre Kesicilerinin Hemen Atrlmasn Salayabilmek. YAPILDII YERLER: 1-datm ve iletimde kullanlan g trafolarnda 2-alternatrlerde

3. FONKSYON (ZEL) TOPRAKLAMA Kk gerilimli, zayf akml cihazlarn Radyal elektrik alanlarndan etkilenmesini nlemek iin yaplan topraklamalara zel topraklama denir. YAPILDII YERLER: 1-Bilgisayar Balant Sistemleri 2-Telekomnikasyon Tesisleri 3-Baz stasyonlar 4-Radar Sistemleri 5-Telsiz Sistemleri 6-Telefon Hatlar 7-Paratonerler 4- MAHALL TOPRAKLAMA: a) Uygun iaretleme artlarnda yksek gerilim altnda olup,alma yapmak iin enerjisi kesilmi tesisat ksmlarnn korunmasn salar ( mahalli topraklama ) b) parafudr topraklamas Mahalli Topraklama Hatlarda, barlar da, trafolarda veya motorlarda enerji ( gerilim ) kesildikten sonra, almaya balamadan nce ( gerilim kontrol yapldktan sonra ) fazn her iki ynden uygun iletkenle ksa devre edilip, bu iletkenin toprakla elektiriki irtibatnn salanmasna denir. ( En az 16 mm2 rgl bakr iletken olmas) Yapld yerler: Enerji iletim ve datm hatlarnn trafolarnn baralarn ve motorlarn tamir ve bakm esnasnda. Enerji nakil hatlarnn tel ekiminde veya kullanlmayan enerji nakil hatlarnn ularnda yaplr. MAHALL TOPRAKLAMADA AMA: 1- letkenler zerindeki endksiyonu almak 2- Ters beslemeye kar alan korumak 3- Tablonun hatal manevrasna kar nlem almak 4- Yldrm darbe geriliminden koruma, olarak belirtebiliriz.

Topraklamada kullanilan nemli tanimlar

YG
4 4 4

AG 5 6

1. Koruma topraklamasi 2.Toprak 3. Toprak yz 4. Topraklama iletkeni 5. Dis iletkenler 6. Ntr (N) veya PEN

4 7 7

7. Isletme topraklamasi 8. Potansiyel dzenleleyici topraklayicilar 9. Temel topraklama

3 2
1

8 9 > 20 m
Dr.I.Kasiki

10. Derin topraklayici

10
14

Koruma iletkeni (PE) : letme elemanlarnn aktif olmayan blmlerini: Potansiyel dengeleme barasna, Topraklayclara, Elektrik enerji kaynann topraklanm noktasna, balayan iletkendir. Koruma iletkeni + ntr iletkeni (PEN) : Koruma iletkeni ve ntr iletkeni fonksiyonlarn bir iletkende birletiren topraklanm iletken. Temel topraklayc: Beton iine gml, toprakla beton vastas ile geni yzeyli olarak temasta bulunan iletken. Topraklaycnn yaylma direnci : Bir topraklama tesisi ile referans toprak arasndaki diren. Topraklama gerilimi: Topraklama tesisi ile referans toprak arasnda oluan gerilim. Dokunma gerilim: Topraklama geriliminin insan tarafndan kprlenen blm Toprak zgl direnci: Birim toprak ktlesinin sahip olduu direntir. Genellikle ohmcm, ohm-m birimleri ile ifade edilir. Metaller iin ohm.mm2/m birimi kullanlr Referans topra: Topraklaycdan yeterli bir uzaklkta topraklayc ile o nokta arasnda potansiyel fark sfr yazlabilir. te bu mesafedeki topraa referans toprak, sfr toprak veya ntral toprak denir. Potansiyel srklenmesi: Bir topraklama tesisinin ykselen potansiyelinin, bu tesise bal bir iletken yolu ile uzak bir blgeye tanmasdr. Potansiyel dzenlenmesi: Bir topraklama tesisinin potansiyel dalmn, adm ve dokunma gerilimlerini kltmek iin, dzenleyici elektrotlar yerletirilmesi Potansiyel dengelenmesi: letken ksmlar arasnda potansiyel farklarnn ortadan kaldrlmas. Koruma iletkenleri ile iletken yap ksmlar arasnda ya da yap blmleri arasnda potansiyel farkllklarnn giderilmesi amac ile yaplan dzenlemeler Elektrik arpmas Olay: nsan bedeninden geecek akmn bykl, kiinin vcut direncine, temas noktalarnn zelliklerine ve alternatif akmda frekansa baldr. nsan vcut direnci, vcut i direnci, temas noktalarndaki gei direnleri ve genel olarak akm yolu zerindeki dier direnlerden oluur. Bu deerler kiilere gre ok farkl deerler alabilirler. nsan vcudu toplam direnci 2500 ohm alnp, insan iin tehlikesiz akm 20 mA alnrsa 50 voltluk bir temas gerilimi snr deer olarak kabul edilebilir.30 mA ve akm ve 50 Volt un st tehlikeli gerilimdir.

Elektrik akm ile meydana gelen kazalar, tesir bakmndan grupta toplanabilir. 1. Elektrik akmnn sinirler, adaleler ve kalp almas zerindeki etkileri. 2. Elektrik akmndan doan snmann ve arklarn yapt zararlar, yanmalar. 3. Korku sebebi ile dme, arpma gibi mekanik zararlar. TOPRAKLAMA ELEMANLARI 1) Elektrot: (Topraklayc) Elektrot olarak 2mm kalnlkta bakr levha veya 3mm kalnlkta demir levha. aplar en az 50 mm ve uzunluklar en az 2 metre olan borular kullanlabilir elektrotlarn yzeyleri en az 0,5 m2 olmaldr. 2)Topraklama iletkenleri: Topraklama iletkeni olarak en az 16mm2 kesitinde bakr veya 25*3 mm boyutlarnda galvanizli erit kullanlacaktr. Toprak altnda ise en az 50 mm2 iletkenler kullanlacaktr. letme topraklanmas iin 1*50 mm 2 NYY kablo kullanlacaktr. 3) Topraklama prizi: Topraklama prizleri en az 5 amper veya tesisin toprak ksa devre akmlarn tayacak ekilde eitli boyutlarda imal edilirler. Korozyondan etkilenmeyecek ekilde bakr veya galvanizlenmi yaplmalar gerekir. 4) DREN DRC KMYASAL GEM TOZU Her trl toprak yapsnda (Kayalk, Kumlu toprak gibi) topraklama direncini dren ve iletkenlii zayf olan topraklar iin ideal bir malzemedir. Zamanla zlmez ve bozulmaz. Uygulandnda, sistemin mr boyunca elde edilen direnci korur. Donma dayanklln yaklak %10 artrr. Topraa zararl bir etkisi yoktur ve yeralt sularn kirletmez. 5-Termokaynak Sistemi: Harici s kayna gerektirmez. Malzeme bulunduu yerde, birka saniyede kaynaklanr. Kaynak balants molekler olarak gereklemesi sebebiyle; Mekanik balantnn aksine kaynak noktasnda gerilim dm olmaz. Ar akm tama kapasitesi en az kaynaklanan iletken kadardr. Mekanik balantlarda grlen, zamanda geveme ve korozyon grlmez.

Y.G. Tesislerinde topraklama direnleri iin tavsiye edilen deerler letme topraklamas RB < 2 ohm Koruma topraklamas RA Koruma dzeneine bal olarak Dengelenmi ebekelerde RA < 2 ohm Trafo merkezlerinde, direklerde RA < 4.2 ohm A.G. Ve Y.G. Balama tesisleri RA < 1 ohm birletirildiinde Parafudr topraklama direnci RA < 5 ohm

BRNC SINIF TOPRAKLAMA TESSLER VE DREN DEERLER Tesis ad Diren 380 kv alt tesisleri iin max. 0,5 154 kv alt tesisleri iin max. 1 Parafudr topraklama iin max. 1 Zayf akm trf. 2 < 380154 kV. E..H 20 . KNC SINIF TOPRAKLAMA TESSLER VE DREN DEERLER (max) Elektrik datm ebekelerinde yaplan iletme topraklamalar 2 iin Yksek gerilim ENH direk koruma topraklamalar iin 5 Yldrmdan koruma tesis iin 5

TOPRAKLAMA DRENLERNN LME DNEMLER: Enerji letim ve datm Hatlar iin: Tesisler iin (Elektrik retim iletim ve datm Sabit iletme elemanlar iin: Seyyar iletme elemanlar iin: Sanayi tesisleri ve ticaret merkezleri iin: 5 yl 2 yl 1 yl 6 ay 1 yl

Parlayc, Patlayc Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerleri 1 yl aamaz

TOPRAKLAMA ZEMNLER VE ZGL DRENC: Topraklama zeminleri toprak zgl direnci (spesifik diren) tanm: beher m3 topran alternatif akmn geiine kar gsterdii zorlua topran z direnci (spesifik diren) karlkl iki yzey arasnda bir metre aklk bulunan bir toprak kitlesinin zgl direnci olarak ta tanmlayabiliriz. Toprak zgl direncini etkileyen topran nemli olmas skma oran tane irilii gibi faktrlerdir.

Toprak z direnci dk olan zeminler: 1- tuzlu topraklar 110 m 2- killi topraklar 20200 m ( bataklk amur humas dahil ) 3- akarsular > 100200 m 4- rutubetli kum > 200 m; Toprak z direnci yksek olan zeminler: 1- kuru beton > 100.000 2- kaya 1000 100000 3- akl 2000 3000 4- kuru kum 1000 2000 ADIM VE TEMAS GERLM:
POTANSYEL DAILIMI

UST
TOPRAKLAMA GERLM

UE

DOKUNMA GERLM

UST
ADIM GERLM

USS

POTANSYEL DAILIMI DZENLENMEM 1 m.

POTANSYEL DAILIMI DZENLENM

15

ADIM GERLM: Bir insann ortama adm mesafesindeki olas gerilim fark 1m. dir. TEMAS GERLM: Bir insann elektrik ykl bir noktay tuttuu ve yasland nokta ile akmn o insan terk ettii nokta arasndaki olas gerilim farkdr. Temas gerilimi A.G. de 50 V.; Y.G. de 75 V. alnacaktr.

Kaak Akm Koruma Rleleri (hayat kurtarma rlesi): Tanm: Elektrik tesisatnda kk grlen, ancak zararlar bakmndan hite kmsenmeyecek kaak akmlar fark ederek devreyi aan anahtarlara kaak akm koruma anahtarlar (diferansiyel koruma cihaz) denilmektedir. alma Prensibi: (nsann elektrie arplmas) Kaak akm koruma anahtarlar, herhangi bir tesisatn hattndan gelen ve dnen akmlarn toplamnn sfr olmas esasna gre alrlar. Normal bir tesisatta gelen akmlarn meydana getirdii manyetik alanla giden akmlarn meydana getirdii manyetik alan birbirine eit ve zttr. Burada tesisatn bir veya fazl olmas sonucu deitirmez. Kaak akm koruma anahtarnn akm bobini, bir fazl devreler iin faz ile ntr, iinden geecek ekilde balandndan, tesisata gelen ve giden akmlarn bilekesinden etkilenmektedir. Belirttiimiz gibi gelen ve giden akmlar birbirine eit ise bileke alan sfr Olacandan, cihazn akm bobinine etki eden alan bulunmayacaktr. Ancak tesisatn herhangi Ancak tesisatn herhangi bir yerinden kk bir kaak(hata akm)akm varsa, gelen akm giden akma eit olmayacandan cihazn akm bobini zerinde fark alan(bileke alan)meydana gelerek bir emk indkler. Bu emk, kaak akm koruma anahtarnn ama snrna (30 mA) ulatnda devreyi otomatik olarak kesmektedir (Faz ve ntr beraber). 300 mA. de devreyi aanlar yangn koruma anahtar olarak isimlendirilir. Kaak akm koruma anahtar evde ve iyerinde tesisatn giriine, yangn koruma anahtarlar ise ana kolon hattna balanmaldr.

MEGER CHAZI LE TOPRAK DRENCNN LLMES: Direnci llecek tesisin topraklama prizindeki irtibat sklr. Topraklama elektrotundan gelen topraklama iletkeninin akta kalan ucu toprak megerinin p1 ve c1 ularna kprl bir balant ile birletirilir. Megerin P2 ucuna 20 metrelik kablo balanr ve dier ucu topraklama elektrodu aklarak irtibatlanr. C2 ucuna da 40 metrelik kablo ile irtibatlandrlr. Dier ucuda 2. elektroda balanr ve elektrod aklr. Topraklama megerinin arpan anahtar x 0,1 konumuna getirilir. Alt blmede yer alan numaral potansiyometrelerin hepsi -0- konumuna alnr ve megerin manyeto kolu standart 160dev/dak. hzla evrilmeye balanr. Alt blmedeki numaral potansiyometreler sa batakinden sabitleninceye kadar potansiyometreler ayarlanr. bre ortada sabitlenince 3 potansiyometrenin rakam arpanla arplarak topraklama tesisinin direnci bulunmu olur. rnein: skala arpan 0-9-8 olsun. Direncimiz 0.1*0,98=9.8 bulunur.