Hayal Perdesi Sinema Dergisi Kasim Aralik 2012

VZYON
Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31
HAYAL PERDES VZYON Sinema Dergisi Say: 31, Kasm-Aralk 2012

Yayn Danman hsan Kabil Yayn Ynetmeni Celil Civan Blm Editrleri Vizyon: Tuba Deniz Dosya: Murat Pay, Aybala Hill Yksel Perspektif: Cihat Arn Belgesel Odas: Esra Bulut Trk Sinemas Aratrmalar: Esra Tice Ksa-ca: Zeynep Merve Uygun Kamera Arkas - Sinefil: Aye Pay Neden Film Seyrediyoruz: Murat Pay Keif: Bar Saydam DVD: Aybala Hill Yksel DiziKritik: Hilal Turan Grsel Ynetmen: Erol Polat Grafik: Recep nder Web Sorumlusu: brahim Erba Reklam Sorumlusu: Gkhan Gkmen Halkla likiler: Glsm elik Bayram Katkda Bulunanlar Ebru Afat, shak Arslan, Zeynep Abidin Budak, Neslihan Demirci, Zeynep Gemuhluolu, Ayenur Gnen, Semih Kaplanolu, Sema Karaca, Hajnal Kirly, Rza Mirkerimi, Handenur Pekiner, Cem Pekman, Yldz Ramazanolu, Koray Sevindi, Turgay afak, M. Abdlgafur ahin, Bra Glcan imek, Remzi imek, Ahmet Terziolu, Hande Yavuz Topa, Zeynep Turan
Tarr, Trier ve Haneke

Grsel dilleri farkl, meseleleri ayr olan Tarr, Trier ve Haneke hangi ortak paydada buluuyor? Tarr sinemay braktn sylerken Trier ve Haneke her eyin kt olduunu sylemelerine ramen neden film ekmeye devam ediyor? Kapaa tadmz yazsnda bu ve dier sorularn peine den Zeynep Gemuhluolu sz konusu ynetmeni karlatrrken onlarn Hristiyan gelenekle, bat felsefesiyle ve zellikle Nietzsche ile ilikilerine deiniyor ve ynetmenlerin sinema yapmak yerine felsefeye daldklarn ve Nietzschenin hayat olumlayan ynn es getiklerini dile getiriyor. Hollanda Film Festivalinin bu ylki konuu Trkiyeydi. Perspektif kesinde Semih Kaplanolunun Hollanda Film Festivalinde yapt konuma yer almakta. Sinemaya dair grlerini dile getirdii konumasnda Kaplanolu, saf sinemaya ulamak iin gsterdii abay, gelenekle ilikinin nemini vurguluyor. Bu sayda sylei konuumuz Emin Alper. Ulusal ve uluslararas birok dl alan Tepenin Ard filminin ynetmeni ile filmin meselesini, ideolojik yapsn, ekim srecini ve ynetmenin sonraki projelerini konutuk. Kiyarstemi dosyasnn ikinci blmnde Lizbon niversitesinden Hajnal Kirly Kiyarsteminin filmografisindeki belirgin olan rol yapma, ereveleme gibi eleri ve bunlarn Dou ile Batya zg yorumlarn irdelerken, ynetmen Rza Mirkerimi Kiyarsteminin sinema dndaki ilgileri zerinden ynetmenin tabiatla ilikisini, hayata bakn kaleme alyor. Sema Karaca Kiyarsteminin air Furu Ferruhzadla olan irtibatn dile getirirken Aybala Hill Yksel Kiyarstemi sinemasndaki taray tartyor. Trk Sinemas Aratrmalar blmnde Cem Pekman Ertem Eilmezi anlatrken Kamera Arkasnda Orun Kksal senaryo yazm sreciyle ilgili bilgi ve tecrbelerini paylayor. Neden Film Seyrediyoruzun bu saydaki konuu yazar Yldz Ramazanolu. Ramazanolu sinemayla ilikisini bizim iin anlatt. Celil Civan
SAM
Sanat Aratrmalar Merkezi

Adres: Vefa Cad., No: 48, 34134, Vefa/stanbul Tel: +90 212 528 22 22 Faks: +90 212 513 32 20 E-Posta: hayalperdesi@hayalperdesi.net
www.hayalperdesi.net
HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012
VZYON
Ruhlarn Ka, (Sen to Chihiro no kamikakushi), Hayao Miyazaki, 2001
31
SAYI VZYON ELETR
28
PERSPEKTFKAPAK
indekiler
46 DOSYA
Son ve Balang Arasnda Tarr, Trier ve Haneke

Zeynep Gemuhluolu makalesinde ynetmeni karlatrrken onlarn Hristiyan gelenekle, bat felsefesiyle ve zellikle Nietzsche ile ilikilerine deiniyor ve ynetmenlerin sinema yapmak yerine felsefeye daldklarn ve Nietzschenin hayat olumlayan ynn es getiklerini dile getiriyor.
VZYON
36
DOSYA: YAKIN PLN KYARSTEM
06 oklu Evrenlerin Ortak Trajedisi: Bulut Atlas/

shak Arslan
38 Abbas Kiyarstemi: Dou ile Bat Arasnda Bir

Yolculuk/ Hajnal Kirly
10 Babamn Sesi: Politika Yapmadan Politik

Olabilmek/ Bar Saydam
46 Ahap Sandklarn Srr: Kiyarstemiye Bir

Bak ve El Yapm Sandklar/ Rza Mirkerimi
14 Gergedan Mevsiminde lm ve syan/

Tuba Deniz
52 Furuda Abbas Abbasta Furu/

Sema Karaca
18 Skyfall: Cesur Yeni Dnyann rselenmi

James Bondu/ Ebru Afat
58 Tarada Misafir Olmak/ Aybala Hill Yksel

SYLE
24 iedeki Gibi Durmayan: Uzun Hikye/

Neslihan Demirci
PERSPEKTF-KAPAK
62 EMN ALPER: Tepenin Ard Bir Milliyetilik

Alegorisi/ Aybala Hill Yksel-Celil Civan
PERSPEKTF
28 Yedinci Sanat ve Yedinci Gn zerine: Son

ve Balang Arasnda Tarr, Trier ve Haneke/ Zeynep Gemuhluolu
70 Bir Yaprak Da Oyuncu Kadar nemlidir/

Semih Kaplanolu
70 24 PERSPEKTF 62 SYLE
Semih Kaplanolu Emin Alper
Hollanda Film Festivalinin bu ylki konuu Trkiyeydi. Semih Kaplanolu festivalde yapt konumasnda, saf sinemaya ulamak iin gsterdii abay, gelenekle ilikinin nemini vurguluyor. Ulusal ve uluslararas birok dl alan Tepenin Ard filminin ynetmeni ile filmin meselesini, ideolojik yapsn, ekim srecini ve ynetmenin sonraki projelerini konutuk.
120
NEDEN FLM SEYREDYORUZ?
Yldz Ramazanolu
Bu saydaki konuumuz Yldz Ramazanolu. Ramazanolu sinemayla ilikisini bizim iin anlatt.
TRK SNEMASI ARATIRMALARI
104 AL ULV UYANIK: Belgesel Sinema vey

Evlat/ Aybala Hill Yksel
78 Nesilden Nesile Ertem Eilmez/

Cem Pekman
AIK ALAN
112
SNEFL
82 Kmuran Tann Ar nsani Hikyesi/ Remzi imek

KAMERA ARKASI
Muhafazakr ounluk/ Zeynel Abidin Budak
116
AIK ALAN
86 ORUN KKSAL: Senaryoda nemli

Olan Karakterler ve Mekn/ M. Abdlgafur ahin-Koray Sevindi
KEF
Scak ikolata tadnda: Wes Anderson Sinemas/ Bra Glcan imek
120
94 Doa Piyi Ka Alr?/ Ahmet Terziolu

BELGESEL ODASI
Filmlerin Hepsi Yalan Dolan/ Yldz Ramazanolu
124
KTAPLIK
100 Cennetteki plk: Bu pln Horozu

irket/ Ayenur Gnen
Bressonun Sinematograf zerine Notlar/ Zeynep Turan
VZYON
OKLU EVRENLERN ORTAK TRAJEDS
BULUT ATLASI
SHAK ARSLAN
Gereklik, bilin/farkndalk, zgr irade, iyilik, ktlk gibi temel felsefi kavramlarn sinema diline aktarlmas abasnn zengin ve nitelikli rnekleri her geen gn artyor. Matrix Serisi ile zirveye ulaan bu aba-
lar daha ok bilim kurgu sinemas iinde, zellikle kognitif bilimlerin jargonunu kullanarak derinlere doru ilerliyor. Bu adan bakldnda Bulut Atlas (Cloud Atlas), bilin sahibi olur olmaz insann iine dtn farkettii byk trajediyi (sonsuzluk arzusuna kar sonluluk/lm gerei)
VZYON
bir yandan Hristiyan kltrnn teolojik kalplarn kullanarak, te yandan zafiyet Teorisi, Belirsizlik lkesi, Paralel Evrenler gibi teorik fiziin popler konularna gnderme yaparak bir kez daha gndeme getiriyor. Film, bavurduu soyut emalar itibaryla aslnda Matrix (1999)in limitlerini amyor. Temel yaplarda ciddi bir yenilik bulunmadna gre farkllk, oyuna dahil edilen alt unsurlarn okluuna, seilen karakterlerin renkli ve cazip zelliklerine, ilikilerin karmaklna, olgu ve olaylarn konumlandrlmalarna, yani kurgu sihirbazlna braklm. Baka bir ifadeyle Matrixte tek bir hikye zerinden ifa edilen gereklik tartmas bu defa kimi zaman birbiriyle kesien oklu hikyeler, yahut paralel evrenler zerinden ele alnyor. Bu durum, yani gereklikle ilgili eitli varsaymlarn, bu varsaymlara bal olarak gelitirilen hipotezlerin paralel evrenler zerinden ilenmesi, hem tek bir hikyede zamanla soluklaan vurgu ve mesajlar canl tutuyor hem farkl hikyelerin kendisinde bulutuu ortak trajediyi derinletiriyor hem de seyirci iin heyecan dolu, ritmi yksek bir serven sunuyor. Bulut Atlasnn bavurduu paralel evrenler modeli, insann iine dt trajik durumun sadece bizim uzay-zamanmza has olmadn, tersine her trden irade sahibi varlk iin ve akla gelebilecek btn olas evrenlerde geerli olduunu ima ederek, trajediyi genelletirip evrenselBulut Atlas, bavurduu soyut emalar itibaryla Matrixin limitlerini amyor. Temel yaplarda ciddi bir yenilik bulunmadna gre farkllk, oyuna dahil edilen alt unsurlarn okluuna, seilen karakterlerin renkli ve cazip zelliklerine, ilikilerin karmaklna, olgu ve olaylarn konumlandrlmalarna, yani kurgu sihirbazlna braklm.
letiriyor. Bylece nihai kurtuluun sahip olunan imknlarla, ileri teknolojilerle, olaanst bilimsel keif ve ilerlemelerle mmkn olmayaca, hangi ada ve koullarda var olursa olsun bilinli bir iradenin hemen hemen ayn trajedinin kahraman olduu vurgulanyor. Bu durumda ister 2001: Uzay Yolu Maceras (2001: A Space Odyssey, 1968)ndaki gibi ileri yapay zekalar, ister Bulut Atlasndaki gibi organik robotlar olsun, farkndalktan kaynaklanan lezzet ve ac ekme duygusu btn bilin trlerine ve uzay-zamanlara temil edilmi. Kurtulu Fikri zerinde konuulabilecek onca kavram ve mesele arasnda Bulut Atlasnda tartlan temel kavram kadim toplumlardan bugne merkezi konumunu srdren kurtulu (salvation) fikri. Yine Matrixe benzer ekilde Bulut Atlasnda da Hristiyan teolojisinin Tanr, eytan, D, Kurtulu,
VZYON
Kurtarc, Kefaret gibi hemen tm unsurlar her paralel evrende farkl kiilikler ve klklarda tezahr ediyor. Bu adan bakldnda senaryonun Hristiyanln temel mesajlarn dnyeviletirerek koruduu, ancak mutlak hakikate ulamak gibi byk metafizik hedeflerin de zorunlu olarak revize edildii grlyor. lm sonras byk harfli Cennet vaadinden vazgeildiine gre, dnyada kk harfli cennetler ile yetinmeyi renmek gibi. Ya da muhteem bir senfoni ile seramik eyalarn krlrken kard grltnn aslnda eit olduunu kavramann acsna karlk krlan seramiklerde bile bir senfoni bulunduunu farkediin tesellisi.
Gl kurgusu ve grsel zenginliine karn Bulut Atlasnn zaaf, dmekten kurtulamad ciddi elikiler. Film daha ilk dakikalarda zamanda yapt baarl yolculuklar ile imdiki zaman (2012 yl) zamanlardan bir zaman, nihayet dlerden bir d klyor. Ancak kolayca paralamay baard gndelik gereklik algsn -btn abalarna ramen- film boyunca bir trl yeniden bir araya getiremiyor. zmlemedeki bu tkanma, sonlara doru hikyenin balanma noktalarnda verilen gereksiz mesajlarla kapatlmaya allyor. Kurulu dzenlere kar radikal bir bakaldr ars, iflah olmaz bir sistem kartl, ne kadar zayf olursan ol, asl g sende, hepimiz eitiz vb. nermeler
VZYON
filmin tartma dzeyini dren klieler. Yerleik kalplar sarsmak iin aba harcayan ve zekice numaralara bavuran senaristlerin, zmleme srecinde her kurulu dzenin bir tr devrimin sonucu olduu, her bakaldrnn kanlmaz olarak bir sisteme dnecei, her eitlik araynn sonuta kendi tirann yarataca gereini gzard etmeleri izahtan vareste. Filmin el abukluu ile halletmeye alt bir baka sorun da, glnn zayf ezdii, isterse yok edebildii mevcut zulm dzenlerine kar aslnda her irade sahibinin haklarn koruyabilme hakkna ve gcne sahip olduu varsaymn hakl karma abas. Bu aba iten ie politik zgrlk araynda elde edilen geici zaferlerin veya ksmi kazanmlarn zgrlk yarasn da iyiletirecei imasn barndryor. Politik dzeyde anlalr ve anlaml karlanabilecek bu varsaymn, bir adm sonra sanki metafizik dzeyde de zgrlk sorununu hallediyormu hissini uyandrmas, yine filmin balang nermeleriyle telif edilemeyen ciddi elikilerden biri. Bu tr elikilerin zaten farknda olan film, iddialarn daha ileri gtrmeksizin mtevaz bir nerme ile sonulanyor: Evet, bir kurtulu reetemiz yok, ama yine de denemeye deer! Kurulu dzene tabi olma konforunu terk edip deneme riskini/ sorumluluunu stlenenlerin (Matrixte krmz hap yutanlarn) dln de parlak yldzlar arasnda ldayan mavi gezegenli final sahnesinden reniyoruz. Bal bazerinde konuulabilecek onca kavram ve mesele arasnda Bulut Atlasnda tartlan temel kavram kadim toplumlardan bu gne merkezi konumunu srdren kurtulu fikri.
na bir yaz konusu olan bu sahnede metafizik kurtuluu mmkn grlmeyen irade duygusuna sahip varlklarn hi deilse fiziksel evrende dnya kafesinden bir gn uup gidecei midi/imkn sinema diliyle ikrar ediliyor. Baka bir gne sisteminden (ahiret) ileli gemilerini (dnyay) i geirerek seyreden bilinlerin (cennetlikler) mutluluu, nedeni ve nasl tam olarak aklanamasa da zgrlk mcadelesinin boa gitmeyecei fikrini telkin ediyor.
BULUT ATLASI/CLOUD ATLAS

Ynetmen: Tom Tykwer, Andy Wachowski, Lana Wachowski Senaryo: Tom Tykwer, Andy Wachowski, Lana Wachowski Oyuncular: Tom Hanks, Halle Berry, Hugh Grant Yapm: ABD, Almanya, Hong Kong, Singapore, 2012, 172 dk. Vizyon Tarihi: 26 Ekim 2012
VZYON
BABAMIN SES
BARI SAYDAM
POLTKA YAPMADAN POLTK OLABLMEK

Mithat Sancar gemile hesaplamann genel teorilerini, bu konuda retilen terimlerin dourduu sorunlar ve genel olarak hafza ve hatrlama ilikisini irdeledii Gemile Hesaplama1 isimli kitabna Luis Bunuelden bir alnt yaparak balar. Bunuel, hafzamz; tutarllmz, aklmz, duygumuz, hatta eylemimizdir. Onsuz birer hiiz,
1 Mithat Sancar, Gemile Hesaplama: Unutma Kltrnden Hatrlama Kltrne, stanbul: letiim Yaynlar, 2007
der. Bunuelin filmlerinde de sk sk gerekst sahnelerde karakterlerin hem kiisel hafzalaryla hem de iinde yaadklar toplumun kolektif hafzasyla kurduu ilikiye ahit oluruz. Hafzann insan bir an olsun yalnz brakmayan hayaletimsi glgesi Bunuel karakterlerini de evreler. Onlar, hatrladka vardr ve varolmalar hafzalaryla ilikilidir; zne olmalar, kendi benliklerini tamalar hatrlamalarna baldr. Ayn zamanda hafzann varolula ve benlikle ilikisinin bu denli gl olmas, onun biyolojik ve nrolojik bir alandan darya taarak,
10
VZYON
toplumsal olanla arasnda organik bir ba kurmasndan kaynaklanr. Bireysel hafzann olumas ve geliebilmesi iin toplumsal bir ereve gereklidir. Hafza bireye aittir, ama toplumsal koullar tarafndan belirlenir. Bu nedenle Bunuelin hicvettii burjuva karakterleri de proletarya da ayn kolektif hafzaya sahiptir ve hafzann aa kt gerekst bir evrende ayn derecede politik bir balam retebilirler. Bu ekilde, hafza/ hatrlama balants sayesinde bir Bunuel filminde Franco dneminin faist politikalar da o politikalar altnda bastrma ve ezilme dnda baka trl yaama imkn tannmayan sessiz ounluk da sesini ayn kanaldan iletme ansna sahiptir. Orhan Eskiky ve Zeynel Doann birlikte ektikleri Babamn Sesi filminde de hafzaya benzer biimde ilerlik kazandrldna ahit oluruz. Elbistanda yalnz bana yaayan ve telefon banda daa kan olu Hasandan haber bekleyen Basnin gelen sessiz telefonlar her anda anlatt kk hikyeler, filmin, dil zerinden ina ettii kimlik ve aidiyet konularna yaklam kadar, hafzann toplumsal ve politik meselelerden bamsz dnlemeyecei gereiyle de ilgilidir. Kolektif Hafzadaki atlaklar Bas, telefonda Hasana (daha doru bir ifadeyle Hasan olduuna inand sessiz telefonlara) seslenirken, Llijn, Kenger, Pasri gibi szcklerin geni anlamlarn kullanarak hem kolektif hafzada iz brakan olaylara gndermede bulunur hem de kiisel hafzayla toplumsal hafzann birbirini var eden organik ilikisini aa karr. Basnin konumalaryla, dier olu Mehmetin babasndan kalan ses kasetleri araclyla derine gmd, bastrd ve grmezden geldii gemiini yeniden hatrlamas paralel bir ekilde geliirken kolektif hafzada bir atlak alr. Alan atlak sayesinde, hafzann bastrma yoluyla gizledii ve derinlere gmd sistematik asimilasyon politikalaryla kar karya kalrz. Osmanlnn son yllarndan beri sregelen Krt meselesinin ve Cumhuriyet dneminde yeniden homojen ve tek tip bir ulus yaratma abas, etnik kimlik ve sekler yaam zerine yaplan vurgularla daha da derinleen ve Dounun srgn yeri gibi grlerek iktisadi adan bu blgenin gzard edilmesi, ideolojik basklarn ters teperek isyanlara yol amas ve isyanlarn askeri mdahalelerle bastrlma abasnn getirdii amazlara tank oluruz. Krt ve Alevi bir ailenin yaad ounluk basksnn sonularn aile bireylerinin birbirleri zerinde yaptklar mdahaleler araclyla grrz. Daa giden Hasann annesi Basnin ismini Asiye olarak deitirmek istemesi, babann olu Hasann kitaplarn ve dncelerini deitirmeye almas, Mehmetin annesinin Hasana kar zlemini gidermeye abalamas da aslnda hep bu sistematik politikalarn ve klie tabirle mahalle basksnn sonucunda oluan ve her biri sonrasnda bastrma/ unutma paradigmas iinde skp kalan
11
VZYON
eylemler btnn ifade eder. Rahata kendisini ifade edemeyen ve toplumsalla arasnda ba kuramayan bireyler, hkim ideolojiyle olan doku uyumazlklarn birbirlerinin yaamlarna mdahale ederek zmeye alr ama bu da tam tersine gittike aile bireylerinin gereklerden kaarak, yaananlar hasralt etmesine neden olur. Hafzann gemile olan bandaki kopukluk da imdiyi ve gelecei etkileyen bir sorunsala dnr. Maurice Halbwachs, hafzann yeniden kurma ilemine dayandn, gemiin hafzada imdiki zamann deiken ilikileri erevesinde srekli yeniden rgtlendiinden bahseder ve ekler: Hafza, sadece gemii kurgulamakla kalmaz, ayn zamanda imdinin ve gelecein deneyimlerini
de organize eder.2 Halbwachsn hafzann gemite sabitlenen bir depolama yeri olmadna, ayn zamanda gelecei de ekillendiren bir pusula grevi stlendiine ynelik yapt vurgu, Babamn Sesi filmindeki aile bireylerinin durumu iin de son derece isabetlidir. ki adan: Birincisi, karakterlerin gemite skp kalmalarn ve gemile yzlemeden geleceklerinin de aydnlk olamayacan gstermesi balamnda; bunun sadece karakterler zelinde deil, lkenin kendi gemiiyle yzlemesine ynelik metaforik bir dzlemde gerekletiini de unutmayalm. kincisi de, hafzann toplumsal koullar
2 Maurice Halbwachs, Das Gedachtnis und Seine Sozialen Bedingungen, Frankfurt am Main, 1985, s. 121; aktaran Mithat Sancar, a.g.e., s. 43
12
VZYON
tarafndan belirlendiini gstermesi, yani aslnda hafzann da bizatihi politik olduunu imlemesi balamnda Bu iki balam, Babamn Sesi filminin Krt meselesini ele alan dier filmlere nazaran daha farkl bir kanaldan derdini anlatmasn salar. Politik Bir Aygt Olarak Kamera Filmin anlatmnn yannda, politik bir aygt olan kameray kullanndaki bilinli tercihleri, blmleri balayan rya sekanslar ve d ekimlerde inadan ok, filme zgn ve ikin bir evren yaratan (rya sekanslaryla da btnleik olarak) nitelikli sinematografisi de dikkat eker. Orhan Eskiky ve zgr Doann ektii ki Dil Bir Bavul (2008) gerekiliiyle ne kan, karakterlerini takip eden, gzlemci (ama dikizci deil!) ve mesafesini iyi ayarlayan bir kamera kullanmyla da farkl bir yerde duruyordu. Orhan Eskiky zellikle sahnelerin mahremiyetini bozmamaya zen gsteriyor, dikizcilikten uzak durarak, Derridann Levi-Straussu eletirirken kulland ifadesiyle yorumlarsak, aratrma nesnesini seyrederek gereklie tecavz etmeden3, kurmaca olurken ayn zamanda da masum kalabiliyordu. Bu dengeyi yakalamak sinema gibi seyretmeye ve kayt etmeye dayal bir sanatta olduka zor olsa da, ki Dil Bir Bavulun esas baars meselesinden ok meselesine yaklam ve aktarndaki ustalkta gizliydi. Bu
3 Jacques Derrida, Gramatoloji, ev: smet Birkan, Ankara: BilgeSu Yaynclk, 2010, s. 175
adan, Babamn Sesi de ki Dil Bir Bavula benzer ekilde, meselesini ajite edecek, karakterleriyle zdeleme salayacak tercihlerdense, daha souk ve mesafeli kalmaya gayret ediyor. Tek farkla: Bu sefer kayt cihaznn varl kendisini daha ok hissettiriyor ve iin iine seme-dzenleme ediminin girdii, daha dz bir ifadeyle d mdahalenin ben buradaym dedii daha net duyuluyor. Eksikliklerine ve yknn gidiatndaki savrukluklara ramen, Babamn Sesi filmi, ki Dil Bir Bavulun dili dnmeyen Zilkifi, retmenin ya da resmi ideolojinin sylemiyle Zlkf, byrse bana neler gelebilir acaba sorusundan ok daha tesine uzanyor. ki film arasndaki devamllk kltrel iklim ve kolektif hafzadan ibaret kalsa da, Babamn Sesinin karakterleri tpk bir Bunuel filminde olduu gibi gemiin hayaletleriyle btnleiyor ve sylemlerini hafza araclyla ileterek, kuru politika yapmaktansa, politika yapmadan politik bir zemin yaratmay baaryor.
BABAMIN SES/DENG BAV MN

Ynetmen: Orhan Eskiky, Zeynel Doan Senaryo: Orhan Eskiky Oyuncular: Base Doan, Zeynel Doan, Glizar Doan Yapm: Trkiye, 201 88 dk. 1, Vizyon Tarihi: 2 Kasm 2012
13
VZYON
GERGEDAN MEVSMNDE LM VE SYAN

TUBA DENZ
ranl ynetmen Bahman Ghobadi, son filmi Gergedan Mevsimi ile alakal verdii bir rportajda randan ayrlan Bahman, benim iin ld, onu gmdm. imdi yeni bir Bahmanm ve sadece drt yandaym. diyor. lkesini terk etmek zo-
runda kalan ynetmenin ciddi bir krlma yaadn sadece demelerinde deil sinematografisinde de gryoruz. Sarho Atlar Zaman (Zamani baray masti asbha, 2000), Kaplumbaalar da Uar (Lakposhtha parvaz mikonand, 2004), Yarm Ay (Niwemang, 2007) ve Kimsenin ran Kedilerinden Haberi Yok (Kasi az gorbehaye rani
14
VZYON
khabar nadareh, 2009) filmlerinde daha ok belgeselle kurmacann girift bir btn olarak sunulduu, yeni-gerekilie yakn anlatm son filminde estetik kayglarn daha ar bast, sembolik, stilize bir dile evrilmi. Daha nce de metaforlara sk yer veren ynetmenin bu tercihi son filminde daha youn bir aktarma dnm. izgisel olmayan kurgusu, yakn pln ekimleri ve imdiye kadar hep amatr oyuncularla alan Ghobadinin Monica Bellucci, Behrouz Vossoughi, Ylmaz Erdoan gibi profesyonellere rol vermesi de sinema tarzndaki deiimin nemli gstergelerinden. Ghobadinin lkesinden ayrlmasna sebep olan bir nceki filmi Kimsenin ran Kedilerinden Haberi Yokda randa yaayan indie rock yapmaya alan genlerin yaadklar zorluklar, ileriye dnk hayalleri trajik bir ekilde hitama eriyordu. Hapishaneye dnm karanlk bir lkenin resmedildii filmde rettikleri eserlerle soluk alp vermeye alan sanatlarn sistem tarafndan yok ediliine tanklk ediyorduk. Mevcut rejim tarafndan sakncal grlen bu film ve blclk yapt iddialarndan tr lkesini terk etmek zorunda kalan ynetmen iin bu mahrumiyet, maduriyet biraz da mahkmiyet anlamna geliyor. Daha nce lkesinin snrlar dhilinde hissettii bu mevkuf ruh halini imdi gurbette yaamaya mecbur braklmas besliyor. Ghobadi drt yl nce lkesinden ayrldnda ilk dura New York ve ardndan Berlindir, oralarda yaad zaman zarfnda bunalma girer. stanbulda ektii film, yalnzl, aresizlii ve mecbur brakld sessizliinin neticesindeki hastalna tedavidir ayn zamanda. Daha nceki filmlerinde Krt halknn yaad trajik olaylara deinen, randa sanat olmann zorluklarn vurgulayan Ghobadi, son eserinde kamerasn tabiri caizse kendi iine, duygu hallerindeki ini klara dorultur, depresif suskunluunu konuturur. Kimsenin ran Kedilerinden Haberi Yok ve Yarm Aydaki gibi Gergedan Mevsiminde de temel meselesi randaki dzenin, zellikle sanat ve sanat zerindeki tahribatdr. ah dneminin sonlar, ran devriminin arifesinde Tahranda filizlenen bir akn, 2010 stanbuluna uzanan trajik hikyesini konu alr film. lk kitab yaynlanan ve youn alaka gren air Sahel (Behrouz Vossoughi) ile kars Minann (Monica Belluci) zerinde, onlar her daim gzetleyen bir ift gzdr Akbar (Ylmaz Erdoan). Minaya duyduu karlksz ak nedeniyle kendini yiyip bitiren bu aresiz baklar, devrimin ardndan ciddi bir tehdide dnecektir. Akbarn baklar yeni rejimin, ran slam Cumhuriyetinin halk zerindeki denetleyen, tahakkm edici nazarlar olarak da okunabilir. Benzer bir bak asyla sahip olmak istedii kadn, Minaya da rann bir temsili diyebiliriz ki, filmde Minann babasnn rtbeli bir subay olmas ve kzna akn ilan eden bu garip adam hrpalayarak kapnn nne koymas manidar. Devrim her eyi alt st ettikten
15
VZYON
Sahelin yz hatlarn psikolojik bir harita gibi kullanr ynetmen. Mekn ile zne arasndaki boluu, uyumsuzluu karakterin derin sessizlii ile doldurur. Muhammed Rasulofun son filmi Hoa Kal (B Omid Didar, 201 hatrlatan filmin 1) duygusu, ranl muhalif ynetmenlerin sinemasnda belirginleen pejoratif gndermelerin younlat rneklerden biri. Karanla gmlm suretler, klostrofobik meknlar, handiyse hareketsizletirilmi, l karakterlerle bir la dnen bu sinema dilinin en byk handikab, inandrclk duygusunu ciddi manada zedeleyen ar vurgular. Gergedan Mevsiminde ana hikyeye yama gibi eklenen yan karakterlerin (Belim Bilgin ve Beren Saatin canlandrd hayat kadnlar) senaryoya yksek volml girii de filmin aksayan yanlarndan. Srgnde yaayan ynetmen, filminde air arkadann lkesinden ayrlma mecburiyetini anlatyor ki, onu canlandran karakterin yine devrimden nce lkesini terk etmek zorunda kalan nl aktr Behrouz Vossoughi olmas dikkate deer. Zira oyuncu, karakter ve ynetmenin ortak bir kaderde bulutuu srgn kavram filmin mihenk noktas. Vatan, ev kavramlarnn ats altnda, snrda, berzahta yaamaya mecbur braklmak, srgnde yaamak ile lm fikri arasnda ince bir izgi var filmde. Bu ruh hali, Vossoughinin canlandrd Sahelin ifadesi(zlii)nde vcut buluyor. Ghobadinin ve onun ah-
randa yasakl bir Krt airin, Sadegh Kamangarn hatralarna dayanr filmin senaryosu. Ghobadinin kendini zdeletirdii airin, iirlerinin sinematografik lisana tercmesi de denilebilir Gergedan Mevsimine.
sonra sistem ierisinde kendine etkili bir yer bulan Akbarn ilk ii de Minann babasnn evini talan etmek, kocasnn siyasi iirler yazd iddiasyla hapse girmesine sebep olmaktr. Srgnn Ruh Hali randa yasakl bir Krt airin, Sadegh Kamangarn hatralarna dayanr senaryo. Ghobadinin kendini zdeletirdii airin, iirlerinin sinematografik lisana tercmesi de denilebilir Gergedan Mevsimine. Yakn pln ekimlere arlk vererek zellikle
16
VZYON
snda tm ranl sanatlarn da duygu halinin bir tecessm olarak grebileceimiz Sahelin donuk, sessiz, yar l bedeninde... Dili mhrlenmi bir air Sahel, tpk elinden sinema yapma yetkileri alnan ynetmen Ghobadi gibi, onun da varoluunun en temel ifade biimi yok edilmi. Her ne kadar susturulmu olsa da bu dzenin ranl sanatlar ortadan kaldramayaca, sanatn dolama girdikten sonra bir ekilde kendine hayat alan bulacana dair bir umut da var filmde. Zira Mina einin iirlerini hapishanenin duvarlarna kazmakla kalmaz, insanlarn bedenlerine dvme olarak iler. Grntlerin zerine seyir boyunca den msralar, filmdeki karakterlerin her birinden daha canldr, adeta soluk alp verir... Snrn o tarafnda ya da bu tarafnda olmak deil de snrda olmak Ghobadinin sinemasnn en nemli motivasyonlarndan biridir. Sahelin bir dizesinde getii gibi Yalnzca snrda yaayanlar topraklarn yaratrlar! Ghobadi de bu izgi zerinde kalmann buhrann ve nimetlerini bir arada yaar. Snrda kendine sanatn belirleyici olduu yeni bir corafya yaratr, bir adm tesi yokluk olan bir mevcudiyet alan. Sinemay bir direni hatt, silah gibi gren Ghobadinin daha nceki filmlerinde de karmza kan intihar fikri burada da benzer bir hizmet grr. Zira intihar her zaman bir ka ya da vazgei anlamna gelmez ou zaman geride kalanlara verilen en byk ceza, meydan okuma,
vicdanlar ile ba baa brakma eylemidir, bu yok etme giriiminin znde isyan duygusu vardr. Bu sebeple filmin nihayetinde Akbar ile suyun derinliklerine gmlen Sahel, hayata dair umudunu kaybetmi bir air deil de (ynetmenin yaznn banda alntladmz ifadelerinden yola kacak olursak) tm gcn iktidara ynelik muhalefetinden alan, randa len Bahman Ghobadinin ta kendisidir.
GERGEDAN MEVSM/ FASLE KARGADAN

Ynetmen: Bahman Ghobadi Senaryo: Bahman Ghobadi Oyuncular: Behrouz Vossoughi, Monica Bellucci, Ylmaz Erdoan Yapm: ran, Trkiye, 2012, 93 dk. Vizyon Tarihi: 26 Ekim 2012
17
SKYFALL
EBRU AFAT
CESUR YEN DNYANIN RSELENM JAMES BONDU

zerinde gne batmayan muhteem Byk Britanya mparatorluu gnlerini tarihin sayfalarnda brakp ngiltere, skoya, Galler ve Kuzey rlandadan oluan mevcut devlet kompozisyonunu korumaya alan Britanyann d lkelerdeki bilgi toplama faaliyetlerini yrten Gizli stihbarat Servisi (Secret Intelligent Service), MI6 adyla maruftur. te o MI6in en gzde d saha casuslarndan 007 kodlu Yarbay James Bond, bir sinema fenomeni olarak yirminci yzyln ikinci yarsnda
18
VZYON
hayatmza girmiti. Sinema tarihinin en uzun soluklu karakteri unvanna sahip olan James Bond, beyaz perdedeki 50. yln, serinin yirmi nc filmi olan Skyfall (2012) ile kutluyor. Oscar dll ngiliz ynetmen Sam Mendes tarafndan ynetilen Skyfallun senaryosu ise Neal Purvis, Robert Wade ve John Logan gibi tannm isimlerin imzasn tayor. Her eyden evvel Skyfall, dnyann drt bir yanndaki insanlarn zihnine kaznan Batl st dzey istihbarat grevlisi imajnn kodlarn belirleyen James Bondun deien dnyaya ayak uydurma mcadelesini talandran bir film. lkesi Britanya (resmi adyla Birleik Krallk) ve Majesteleri (Kralie 2. Elizabeth) uruna gzn budaktan saknmayan sper kahraman ajann yeni yks, Bond kltnn yarm asrlk serencamna sayg duruu gndermeleriyle, izleyicilerin belleklerine anlk geri dnler yaatyor. Dier yandan Skyfall, popler kltrn bu sarslmaz g, cesaret ve erkeklik abidesine yeni bir format atarak, karakterin tarihinde yeni sayfa ayor. Kresel zamanlarn update Bondu, btn faniler gibi hayal krkl yaayan, formdan den ve ac eken halleriyle, yirmi birinci yzyln kafas kark ruhlaryla arasnda dahi gereki ve yakn bir ba kuruyor. ngiliz aktr Daniel Craigin, birbirlerinin devam olan Casino Royale (2006) ve Quantum of Solace (2008) sonras nc defa James Bond karakterine hayat verdii Skyfall, MI6in silah kullanma Sinema tarihinin en uzun soluklu karakteri unvanna sahip olan James Bond, beyaz perdedeki 50. yln, serinin yirmi nc filmi olan Skyfall ile kutluyor.
yetkisine sahip saha ajanlarndan 007nin tekilatla ilikisi ve kendi tabiriyle Cesur Yeni Dnyada yn bulma arayna odakl bamsz bir yk anlatyor. stanbulda grev yaparken girdii bir atmada vurulan James Bondu herkes ld zanneder. Oysa MI6 efi Min sebep olduu bu olay sonras Bond hayatta kalmay baarm ve patronuna kar ar bir sadakat testinden gemek zorunda kalmtr. Kendini sorgularken ikiye snan Bond, inzivasna son vermek iin doru zaman beklemektedir. MI6in ciddi bir saldrya uramas ve kurumun deerlerinin temelden sarslmasyla Bond iin bekledii an nihayet gelir. Londraya geri dnen Bond, MI6 ile ciddi bir hesab olduu anlalan bu gizemli dman durdurmak iin harekete geer. Bondu hem artk ie yaramayacan dnen istihbarat sorumlularna kendini ispat etmek hem de Raoul Silva adl eski bir MI6 ajan ve bir zamanlar Singapurda M iin alm olan dmann stesinden gelmek gibi ikili bir snav beklemektedir. James Bondun sinemadaki 50. yldnm ansna ekilen Skyfall, birok ynden serinin en iyi filmleri sralamasnda ilk e girebilecek dzeyde bir yapm. Trkiye,
19
VZYON
Dnyann en byk metropolleri arasnda yer alan ve birbirinden ok farkl meknlar barndran stanbul gibi bir dnya ehrinde srarla Kapalarnn tercih edilmesi, Batl sinemaclarn oryantalist bilinaltlarna balanabilir.
ok farkl meknlar barndran stanbul gibi bir dnya ehrinde srarla Kapalarnn tercih edilmesi, Batl sinemaclarn oryantalist bilinaltlarna balanabilir. Sam Mendes gibi byk bir ynetmene gizli oryantalist bir tavr yaktramadmz ve dahi konduramadmz iin Kapalarda kovalamaca sahnesi ekmekteki srarn kolayclk olarak deerlendirip geilebilir. Ama yarm yzyl nceden kalma yk vagonlarna benzer bir trendeki atma sahnesi iin sylenebilecek en hafif kelime zensizlik. Kald ki stanbuldan yle geni pln bir siluet vermekte cimrilik yapan Mendesin, inin angay ve Macau ehirlerini tm ltlaryla kadraja d-
in ve Britanya ekseninde geen Skyfallun stanbulda Kapalar ve civarnda ekilen al sahneleri Trk basnn gnlerce megul etmiti. Son zamanlarda Hollywoodu, stanbuldan kareler aktarmak modas alm grnyor. Dnyann en byk metropolleri arasnda yer alan ve birbirinden
20
VZYON
rmekten, Londray ise hem tarihi hem de modern yzyle yanstmaktan imtina etmemesi de dikkatli gzlerden kamyor. Yine de iyi niyetinden phe etmediimiz Mendesin bu kusurlar bir tarafa brakalm ve bu etkileyici filmin epey uzun bir liste tutan olumlu taraflarn n plana karalm. Daniel Craig, hem iyi hem de kt adam rollerine rahatlkla brnmesini salayan ntr ve souk yz ifadesiyle, kimin neyi niin yaptn anlamann epey zorlat iki binlerin puslu havasn solurken yalpa vuran yeni nesil Bond iin biilmi kaftan olduunu, Skyfalldaki performansyla gzler nne seriyor. Baarl ngiliz aktre, M rolnde seyircinin alt zere Judi Dench, Silva rolnde spanyol sinemasndan Hollywooda transfer olan Javier Bardem, hkmet grevlisi Mallory rolnde de Ralph Fiennes elik ediyor. Ralph Fiennes, Skyfallun Craig ile tekrar arta geen ngiliz havasn glendiriyor. Naomie Harris, gz pek, becerikli ve gzel saha ajan Eve karakteriyle, Berenice Marlohe ise femfatal Severine olarak Bond kzlar kontenjann baaryla dolduruyorlar. MI6in teknoloji uzman emektar Q yerine gelen yeni yetme bilgisayar dhisi olarak Ben Whislawn, yar ocuk yar adam tavrlar ortama renk katyor. Souk Savan Sper Kahraman 2. Dnya Savanda Kraliyet Donanmasnn haber alma blmnde alan ve edindii tecrbeleri edebiyat alannda byk bir beceriyle kullanan ngiliz yazar Ian Flemingin 1953 tarihli roman Casino Royalein bakahraman olarak ortaya kan MI6 eleman James Bond, ksa srede zellikle ngilizce konuulan lkelerde byk ilgi uyandran bir kurmaca karaktere dnt. Fleming, hayatn kaybettii 1964 ylna kadar, James Bond etrafnda rl 12 roman ve 2 yk kitab yaymlad. Usta yazarn, eserlerinin film haklarn Eon Production irketine satmasyla, James Bondu kresel bir popler kltr figrne dntrecek srecin de temelleri atld. Flemingin altnc Bond roman olan Dr. No (1958), Terence Youngn ynettii ve henz pek tannmayan gen sko aktr Sean Conneryin 007 rolyle bir anda hretin zirvesine oturduu bir yapmla 1962de beyaz perdeye aktarld. Tm dnyada byk beeni toplayan Dr. Nonun elde ettii baar, Bond serisinin en iyi filmlerinden biri saylan ve bir ksm stanbulda geen Rusyadan Sevgilerle (From Russia with Love, 1963) ve dier filmlerle devam etti. Uluslararas politika ve istihbarat faaliyetlerinin, liderliini ABDnin stlendii ve liberal demokrasi ile serbest piyasa ekonomisi zerinde ykselen Bat merkezli zgr dnya ile Sovyetler Birliinin ban ektii sosyalist lkelerden oluan cephe arasndaki rekabetin erevesini izdii Souk Sava sistematii ierisinde akt bir dnyann rnyd James Bond. ki kutbun iki sper gc ile onlarn uydular konumundaki kk devletler ve mttefikleri konumunKasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31
21
daki orta glerin istihbarat rgtlerine bal casuslarn dnyann drt bir yannda srdrdkleri kran krana ama kurallar da belli bir yarn adyd istihbarat. Nitekim ilk Bond filmi olan Dr. Nonun ABD ile Sovyetler Birlii arasndaki hegemonya mcadelesinin doruk noktas saylan Kba Fze Krizinin yaand 1962 tarihli olmas phesiz tesadf deildi. ABDnin CIA, Sovyetlerin de KGB ile temsil edildii casusluk oyununda MI6, sper gcn en hayati srlarn paylat karde rgt konumunda, Bat cephesinin ne kan aktr roln canla bala oynuyordu. Her ne kadar Britanya, 2. Dnya Sava sonras smrgelerinin bamszlklarn kazanmasyla imparatorluunu kaybetmi ve kendisinden boalan yeri dolduran Anglo-Sakson kardei ABDnin byk patronluunu kabullenmek zorunda kalmsa da, zaman zaman onunla g savana girmekten de kanmyordu. zellikle Ortadouda o olmadan oyun kurulamayacan her frsatta tm muhataplarna gstermekten geri durmayan Britanya, istihbarat dnyasnda da CIAin
yardmcs gibi grnmemek iin yeri geldiinde tek bana oyun kurmaya yneliyordu. CIA-MI6 arasndaki bu dost ya da karde rekabeti, sper kahraman 007nin yeri geldiinde CIA ajanlarnn dahi hayatn kurtarmas ve rndan km olaylar sonuca balamas eklinde Bond filmlerine de yansyordu. Srasyla Sean Connery, George Lazenby, Roger Moore ve Timothy Daltonn canlandrd Souk Sava Bondlar, sadece Sovyetlerin gizli servisi KGB ile deil, kiisel hrslar iin dnyay ele geirmeye alan, ideolojiler st yar kak ve ktcl tiplerin de errinden insanl kurtaryorlard. Post-modern Zamanlarn Yeniden Doan Ajan Doksanlara gelindiinde, Souk Savan Sovyetler Birliinin dalmasyla sona erip ABDnin tek sper g olarak rakipsiz kald ve ortala tek bana eki dzen vermenin tadn kard bir uluslararas sistemin aknl ortam kaplamt. Flemingin yaratt ift Kutuplu Dnyann kahraman iin artk Yeni Dnya Dzenine yarar hikyeler yazmak gibi bir meydan okuma bekliyordu senaristleri. Pierce Brosnann canlandrd yeni dnemin ilk Bondu, bylesi bir ortamda hal ve davranlaryla biraz Amerikanvari kayordu ister istemez. Uluslararas sistemdeki bu deiimin Balkanlar ve Kafkaslarda kanl patlamalar yol at doksanlarn Bondunun dman yelpazesi, stanbulu
22
VZYON
havaya uurmak isteyen enerji baronesinden Britanyal medya patronuna uzanan yeni kt tiplemeleriyle, post-modern zamanlarn ruhunu sindirdii ve kimlik krizini zd mesajn gnderiyordu dnyaya. Yirmi birinci yzyl, her eyin altst olduu ve kimin gerekte neyi temsil ettii ve nerede durduunun netliini byk oranda yitirdii zamanlara tekabl ediyor. Bu karmaann en youn hissedildii alanlardan biri de istihbarat dnyas. Kraliesinin hizmetinde lkesine fedakrca hizmet eden Ajan 007 bu kaygan zeminde , artk daha sofistike ve daha insani olmak zorunda. Daniel Craigin ilk Bond deneyiminde, 007nin insanileme eiliminin ilk sinyalleri de verilmiti. Casino Royalda ak olan Bond, Quantum of Solace ile sevdiinin intikamn alrken ayn zamanda ak acs ekiyordu. ABDnin yakn dnemde Afganistan ve Irakta at cephelerden evlerine geri dnen askerlerin medyaya yansyan ruhsal travmalar, sinemadaki bilei bklmez Batl kahraman imajn ciddi bir erozyona uratmt. Bondun Skyfalldaki rselenmilii ve krlml, lkelerinin gvenlik yaplarnda grev alan insanlarn, btn cesaret ve becerilerine ramen, fiziksel btnlklerini koruyabilseler de zihinlerindeki keskin i ve d bklmelerden kaamadklar gerei ile de dirsek temasna giriyor. ksz ve yetim olduunu rendiimiz Bondun, annesi yerine koyduu M ile arasndaki fke-sevgi ban iyiden iyiye aa karan Skyfall, bu balamda Freudu okumalara imkn verecek ekilde katmanlayor. Bondun skoyann kuzey dzlklerindeki baba ocana yolculuu, adeta pek hatrlamak istemedii hznl ocukluu ile yzlemesini temsil ediyor. Bondun skoyall ve onun Britanyaya yani doduu topraklar da kapsayan byk vatana duyduu sevginin altnn bu kadar kaln izgilerle izilmesi ise Britanyann btnl ve Britanyal st kimliine incelikli bir destek nitelii tayor. skoyada 2014 sonbaharnda Britanyadan ayrlp ayrlmama konusunda bir referandum dzenlenecei gz nne alndnda, Skyfalldaki btn bu siyasal referanslar daha da anlam kazanyor. Bond filmlerinin sadece birer popler kltr rn deil zamann ruhunu aktaran siyasal alt-metinlerle rl ciddi eserler olduklar gerei, aksiyon ve macera sarmal iinde incelikle ve ustalkla gz krpyor.
SKYFALL
Ynetmen: Sam Mendes Senaryo: Neal Purvis, Robert Wade, John Logan Oyuncular: Daniel Craig, Javier Bardem, Naomie Harris Yapm: ngiltere, ABD, 2012, 143 dk. Vizyon Tarihi: 2 Kasm 2012
23
VZYON
EDEK GB DURMAYAN
UZUN HKYE
NESLHAN DEMRC
Sinemadaki edebiyat uyarlamalar bir beklentiyi de beraberinde getirir: Filmin kaynak metinle irtibat. Sanki filmin gmlei daha domadan biilmitir; biz okur-seyirciler, hafzamzdaki senaryoya satr satrna uymasn isteriz. Halbuki edebiyat kurgusuyla film senaryosu farkl dzlemlerin metinleridir ve bir edebiyat eserini beyaz perdeye aktarmak, dzlem deitirmek anlam-
na gelir. Hele kaynak metin bir hikyeyse, yazar muhatabna doldurulacak boluklar brakmtr, anlatm olabildiine kristalizedir; ynetmenin kendi inisiyatifiyle feda edecekleri ve ekleyecekleriyle kuraca sinema dilinde yine elini kolunu balayan, metnin kendisidir. Bu yzden baz ynetmenler edebiyatn dikenli tellerle evrili gl bahesinden uzak dururlar. Zaten asl mesele, klie ifadeyle filmin kitaba sadk kalmasndan tede bir yerde duruyor; iki
24
VZYON
eser arasnda zlenen bu uyum kurulsa da her zaman yeterli olmuyor. Senaryo asndan baknca Uzun Hikye, dayand edebiyat metnine handiyse okuyormuuz etkisi brakmak istercesine bal grnyor. Ynetmenin gzden kardklar ve sekanslara tadklar yerli yerinde. Hatta metinde yer almayan, Alinin Nun Suresinden bir ayetle gzda verdii ve kalemini silah gibi kulland trnden sahneler, filmin art hanesine yazlveriyor. Asl soru u: Senaryoyla metnin bu denli sk fkl okuduumuzun tadn damamzda hissettiriyor mu? Yoksa ynetmen metnin suskunluunu fazladan kurduu cmlelerle mi dolduruyor? Filmin niin iedeki gibi sakin durmadna bir bakalm. Uzun Hikye, Zalimin zulm varsa sevenin Allah var. mottosu zerine kurulmu bir melodram. Ezen ve ezilenlerden mteekkil bir dnyada adalet iin didinen iyi insan modelini sunan, tipik bir baba-oul hikyesi erevesine oturan filmi, hicret metaforu gibi farkl izleklerden de okumak mmkn. Akn kuvvetiyle akasya aacn skp yerine am diken delikanl; saka kuu, kpe iei, mzka gibi ufak eylerle ve tabii illa Remington marka daktilosuyla hayata tutunan yalnz adam; hikyeler balatan, hikyeler bitiren trenler; klar kavuturan kprler; dere kenarnda dertleen genler, Mustafa Kutlu evreninden filme tanan can alc alametifarikalar. Btn bu unsurlar asl hikyenin tadn duyurmaya yetiyor mu? Sinema byle bir misyon yklenmeli Senaryo asndan baknca Uzun Hikye, dayand edebiyat metnine handiyse okuyormuuz etkisi brakmak istercesine bal grnyor. Ama asl soru u: Senaryoyla metnin bu denli sk fkl okuduumuzun tadn damamzda hissettiriyor mu?
mi diye sorulacak olursa, ynetmenin bir edebiyat metninden yola karken onun kendinden menkul gcn/etkisini hesaba kattn gz ard etmeyelim. Filmi metinden uzaklatran, okuru eli bo gnderen iki talihsizlikten sz edilebilir: lki, bile isteye yaplan oyuncu tercihi; dieri, metnin filmde ihmal edilen fikri arka pln. Ana karakterlerin popler figrlerden seilmesi naif bir hikyenin bir gie filmine evrilmesinin yolunu ayor. Her daim yklmadm ayaktaym modunda, ar cokunluklaryla sahneyi fazla dolduran bir Ali ve bir trl azize mertebesiyle badatramadmz, partnerine inat, donuk duran bir Mnire izlemek zorunda kalmasaydk eserin ruhuna daha m ok nfuz ederdik diye soruyoruz ister istemez. Yazarn kaleminden kan Uzun Hikye, romantik renginin yannda eletirel ve gereki bir zemine oturmasna ramen filmde siyasi gndermelerden kast mahsusayla kanlarak -belki de bu yzden- masals elere dmen krlyor. Halbuki filmin vizyona girdii gnlerde yazlanlar da ele veKasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31
25
VZYON
riyor ki Nurettin Topunun syan Ahlkn idrak etmeden Mustafa Kutlunun sosyal adalet arayn, toplumdaki hakszla duyduu isyan anlamak mmkn deil. Ancak o zaman Alinin her defasnda byk altndan glerek Benim sadece lakabm sosyalist. diye dile getirdii ironisi anlam kazanr. Anlalan, Topunun fikirlerine de Kutlunun hikyeciliine de gayet vakf olan Osman Snav, filmin temel meselesinin, masal atmosferinin buusu ardnda kalmasna gz yumuyor. Kitaptaki serencamn aksine mutlu sonla biten film, iyimser rengiyle kimi yerlerde muhatap kitlesini de skalyor. Babasn film boyunca eletiren Mustafann -ekecei ileyi bile bile- babasnn yolunu izleyerek
evlenecei kz kardktan sonra mstakbel eiyle beraber eski bir vagonda yaayabileceklerine, bugnn ancak sosyal medyada grnerek var olabilen genlerini nasl ikna edilebilir?
UZUN HKYE
Ynetmen: Osman Snav Senaryo: Yiit Gralp Oyuncular: Kenan mirzalolu, Tue Kazaz, Ushan akr Yapm: Trkiye, 2012, 126 dk. Vizyon Tarihi: 12 Ekim 2012
26
VZYON
27
PERSPEKTF - KAPAK
YEDNC SANAT VE YEDNC GN ZERNE:
SON VE BALANGI ARASINDA TARR, TRIER VE HANEKE

ZEYNEP GEMUHLUOLU
Godardn mehur bir sz vardr, Sinema, Griffith ile balar, Kiyarstemi ile sona erer. Esasen Kiyarsteminin son deil baka bir gelenein devam olduunu dnyorum ama konumuz Kiyarstemi deil, daha ok Godardn grd ve Kiyarstemiyi de ekledii sona, sinemann sonuna, bu sonun bal olduu dier sonlara ve belki de dorudan son sylemine ilikin. Bat dncesi Hegelden beri srekli sonlardan sz eder oldu; sanatn sonu, tarihin sonu,
insann sonu. Hristiyanln yan sra eletirisini ayn lde metafizik felsefeye ve Hegele de ynelten Nietzsche ise baka bir sonu, Tanrnn lmn ilan etti ve baa nasl dnlebileceini gsterdi, insanlarla tanrlarn birlikte yaadklar o mutlu zamanlara, sanat yoluyla yeniden ve yeniden yaratlan dnyaya, gemie ve gelecee. Bu yzden Godardn cmlesini deitirerek yle sylemeyi tercih ederim: Sinema Griffith ile balad ve Bela Tarr ile sona erdi. Bela Tarr ve Torino Atn (A torini I, 201 1) sinemann sonu iin yeterince grkemli bir kapan olarak grmeyenler
28
PERSPEKTF - KAPAK
Bela Tarr
Lars von Trier
Michael Haneke
bulunabilir. Ancak bu film hem umutsuzca Nietzscheye adanm hem de Nietzscheyi tersyz eden ve Tarrn onunla birlikte sinemay braktn ilan ettii film. Ve ironik olarak sonu baa dndrmeye alan, insana ve sanata yedinci gn diyen Nietzscheyi de kendi ilan ettii sona dhil eden Heidegger eletirisinden bakldnda, represantation [temsil] yoluyla metafizik felsefeye eklemlenen sanatn ve -o dile getirmese de yedinci sanatn, sinemannsonuna ilikin yeni bir sylemle ilikili. Torino Atn Atlas Sinemasnda, ynetmenin de katld ve filmden sonra sorular cevaplad gsterimde izlemitim. Ynetmen, filmi izlemeden nce de duyduumuz sinemay brakt bilgisini yineledi. Orada sormadm ve beni uzun sre megul eden sorunun/itirazn fakat Nietzsche hayat olumluyordu!- cevabnn, aslnda so-
Bat dncesi Hegelden beri srekli sonlardan sz eder oldu; sanatn sonu, tarihin sonu, insann sonu. Hristiyanln yan sra eletirisini metafizik felsefeye ve Hegele de ynelten Nietzsche ise baka bir sonu, Tanrnn lmn ilan etti ve baa nasl dnlebileceini gsterdi.
runun kendisinde gizli olduunu anlamam baka Avrupal ynetmenlerin filmlerinden sonra mmkn oldu, Lars von Trierin Deccal (Antichrist, 2009) ve Melankolisi (Melancholia, 201 Michael Hanekenin Be1), yaz Bant (Das Weisse Band, 2009) ve Ak (Amour, 2012). Bu listeye belki bir adan Alexandre Sokurovun Faustunu (201 da 1) eklemek gerek.
29
PERSPEKTF - KAPAK
Torino At hem umutsuzca Nietzscheye adanm hem de Nietzscheyi tersyz eden ve Tarrn sinemay braktn ilan ettii film. eer var olan her ey iyiyse ilk gnaha da yer yoktur. Buradan rahata devam edebiliriz, o halde, Cevaba, nayete yani saya da.
Ktlk Meselesi Hem kullandklar grsel dilleri farkl hem de grnrde meseleleri ayr olan bu ynetmenleri birlikte dnmemi mmkn klan ve onlar Torino Atna balayan nemli bir ba var. Bu ba sanat ve felsefe ilikisinin yan sra garip bir ekilde Batnn neredeyse btn entelektel tarihine ilikin ikili gerilimlerle besleniyor: Hristiyan teolojisini mmkn klan masumiyet ve ktlk, Yeniada Hristiyanl ykmaya alan Deist felsefenin ba belas doal ktlk ve inayet, tm teodiseleri reddeden Kantn felsefesi ve romantiklerin iyi eytan. Ve yirminci yzylda bu zgnn ucunda Adornonun Auschwitzten sonra iir yazmak barbarlktrn yahut Arendtin ktln bayaln grmek mmkn. Bu gerilime basite ktlk problemi diyebiliriz, ancak ktln kartnn iyi deil masumiyet olduunu unutmadan. Zira Platondan Plotinusa iyi, var olmakla, kt ise yokluk, kemlin (entelchia) eksiklii ve dolayl olarak dnya, madde ve bedenle ilikilidir. Oysa Hristiyanlk, devrald felsefe geleneini iyinin yerine masumiyeti koyarak deitirir: Eyb soru ise sa cevaptr. Hristiyanlkta deien budur, zira Voltairenin dedii gibi, Ktlk meselesi znde teolojik ya da felsefidir, zira esasen dnyann bir btn olarak anlalabilirlii hakkndaki bir sorundur. Nitekim Hegel yle der: dnyann ayn zamanda akla uygun olduuna ilikin byk san, felsefe tarihine gerek ilgisini veren ilk eydir. Bu, farkl biimde de olsa Tanrsal nayete gvenden baka bir ey deildir. Bu, yle demenin baka bir yoludur: ktlk dinden de felsefeden de daha kkenseldir, hatta Hristiyanlk bizzat ktlk meselesi iin makul bir zmdr. Peki ya sanat? Hegel zaten kendi anda sanatn kavrama ve felsefeye dntn, dolaysyla da sona erdiini sylyordu. Oysaki iirin/sanatn yapt snrda durarak paradoksa iaret etmek, sorular oaltmak, elikileri yok etmeden biimlendirmek ve belki de yeni gerilim unsurlar bularak onu dillendirmektir. Bu zellikle sinema iin byle olmal. Sanat felsefe ve din gibi masumiyet, gnah ve inayet gerilimini yok etmeye almaz, btn mesele, olmak veya olmamak deil, olmak ve olmamaktr. Trier ve Haneke sinemasnn bir eit gerilimi trmandrdklar doru. Ancak onlar gerilimi sanatn dili olarak kullanyorlar, yani
30
PERSPEKTF - KAPAK
masumiyet ve ktlk arasnda yeni gerilim ve hakikatler retmek yerine sanat arasallatrarak hem sanatn hem de izleyicinin masumiyetine saldryorlar. Beyaz Bant, filmde, hi de masum olmadklarn bildiimiz ocuklarn koluna masumiyet simgesi olarak taklan beyaz bantn kendisi gibi bir film olarak masum olmadnn en byk simgesel kantna dnyor ve izleyici, ortalkta kol gezen sebepsiz ktln film kadar kendi zerine ykldn da ok iyi hissediyor. Film iin zaman olarak dinden sonra artk Aydnlanma ruhunun da yitirildii I. Dnya Sava dneminin seilmesi tesadf deil. Ktln bayal iin II. Dnya Savan beklemek gerekecekse de bu ilk savan Modernizmin iyimserliini ve ahlkln sarst kesin. Haneke bu yzden kendi tartt ktlk iin kendi yzyln deil onun sebebi olduunu dnd zamanlara geri dnyor. Trier ise Deccalde, grnrde eletirdii Hristiyanln doa ve kadn ilikisini Modernizmin akl-doa ilikisine balamakla yetinmeyip dorudan filmin diline uyarlyor ve bu defa doa ve kadn izleyici, ona tahakkm eden akl ise film oluyor. Filmin etkisine ilikin son, artk sadece bir anlamda tecavz edilmi kadn, doa ve izleyici. Aka unu demek istiyorum: bu iki ynetmen de neredeyse btn sanatlar bnyesinde bulunduran ve benzersiz bir simyac olan sinemayla, yeni sorular sormak, elikiler retmek yerine kavramda, idede hareketsiz kalmakta, yani felsefe yapmaktalar. Doiirin/sanatn yapt snrda durarak paradoksa iaret etmek, sorular oaltmak, elikileri yok etmeden biimlendirmek ve belki de yeni gerilim unsurlar bularak onu dillendirmektir.
laysyla da snrda durmak ve paradokslar dile getirmekten yani hakikatleri retmekten ziyade onlara mim koymak peindeler. Kulaa olduka Platoncu, Aydnlanmac ve hatta Hristiyani gelmiyor mu? Trier ve Hanekeyi bu ekilde dnmenin insan glmseten bir taraf var. Ancak bu iliki, -Lacann dile getirdii- Kantn Pratik Akln Eletirisi ile ondan yedi yl sonra yaymlanan -1795- Marquis de Saden Yatak Odasnda Felsefesinin rtmesinden daha garip deil. Lacan, bununla her iki kitabn da yasann mutlak saflna ulaabilmek iin duyumsal olan -ve tabii estetik olankreltmeye ilikin bir nerme gelitirmeye altklarn syler. Sade, genel olarak uyandrd tiksinti ve nefrete ramen entelektel sylem onu Aydnlanmann merkezi hedefi olan maskeleri kaldrma projesinin kahraman olarak gizlice onaylar da. Tpk Trier ve Haneke filmlerine gsterilen tepki ve aldklar dller gibi. Saden eserleri, baka herkesin hayal snrlarn aan radikal ahlki ktlkle ilgilidir ve nceki dnemlerde doal denilen ktlkleri ahlki ktlklerden ayrmak Modernitenin anlamnn
31
PERSPEKTF - KAPAK
bir parasdr. Bir Aydnlanma kahraman olmasnn sebebi bu. Yine, onun eserleri, bedensel zevklere benzeyen doann bir z ykma uratlmas ve doann alt edilmesine ynelir. Saden eserini Deccal ile ilikilendirmem bu yzden tuhaf grlebilir. Ne de olsa Trier orada Nietzschenin Deccalini de artracak ekilde Hristiyanln ve metafizik felsefenin doa eletirisine benzer bir ey yapyor grnmektedir. Ancak dahas var. Sade, bunu felsefe yoluyla deil ama nemli karakterlerinden birine Juliettee sylettii gibi yazda ilenecek bir su denemesi yoluyla yapar. Simon de Beauvoirn Saden yazlarna ya da anlattklarna maruz kalmann onun eline dmek kadar kt olduunu sylemesi bouna deil. Bir eit anti-katharsis: onun -doann- yaptn yapacam ama ona di bileyeceim, onu taklit edeceim ama onu lanetleyeceim! Halen ok Platoncu, zira ideyi/arzuyu saflatrmak iin arzu nesnesinin ksnllk yoluyla paralanmas, yok edilmesi, kurban edilmesi sz konusu. Sade, Platonun ve ona eklemlenen Modern felsefenin mndemi olduu ancak grmek istemediklerini aa karyor. Ancak bedenden kurtulu, mesela intihar deildir. Belki buradan baka bir ktmsere, Schopenhauera balamak gerek: Eer paymza den sonsuz zdrab sonsuzca hak ediyorsak o halde intihar bizim iin fazla iyidir. Izdrap, yaklar ve aslnda arzuyu reddetme imkn sunar. Ama intihar, arzunun nesnesini yani bedeni yok ederek bunu reddeder ki arzu paralanmadan bir btn olarak kalabilsin. Bu ifadeler bizi Deccalin seyirciye ynelen mtecaviz dili kadar dorudan Melankolinin sonuna da balamyor mu? ntihar ederek arzuyu paralamay gze alamayan Johna karlk Justine. Evet Trierin Justinei Azize Justine deil Saden Justineidir. Bu yzyln Justinei. Trier de Sade gibi idenin peinde nk, felsefenin ve Nietzschenin aksine ahlakn. Bu iki ynetmenin sinema dillerini Sadea ve ahlkla balamamn bir sebebi daha var. Sade, en nemli romanlarndan olan Justinei yazdn reddeder. stelik bu yalanlama, onun projesinin bir parasdr. Trier ve Hanekeyi ona balayan ba, bylelikle belirginleir; onlar filmlerine imza atmalarna ramen insan, dnya, masumiyet, ak ve insani ilikiler gibi deersizletirdikleri eylere sanat da dhil ederler. Buradan Tarra ve Torino Atna ve sona geriye dnmemiz ve hzlca ilerlediimiz yolu adm adm bir kez daha gememiz gerek artk. Ancak yukarda zikrettiim Sokurovu imdiden yolculuun dnda brakarak. Zira Sokurovun Faustu ktlk meselesini Mephistopheles figr zerinden tartararak yolunu dierlerinden ayryor. Onun eseri, Goetheden ok Mintonun Mephistophelesine ve hatta Valerynin tamamlayamad roman Benim Faustuma yakn olsa da baka bir dmlemenin/Auschwitzden sonra da yazlabilecek bir iirin peinde. nk bir ekilde Tarkovskinin devam ve
32
PERSPEKTF - KAPAK
ahlk deil. Sinemayla ve sanatla benzersiz elikiler, hakikatler retiyor. Oysa Deccali Tarkovskiye adayan Trierin hedefi hem o filminde hem de Melankolide izleyicinin olduu kadar iirin/sanatn ve Tarkovskinin de masumiyetidir. Bir eletirmenin syledii gibi, Tarkovski ve Trier arasndaki fark, iyimserlik ve ktmserlikle aklanabilecek kadar basit deil. Melankolinin sonunda Saden artk gz alm Justineinin yapt ve sondan da ktlkten de korumayan byl maara, sanatn, izleyicinin, hatta bizzat Tarkovskinin masumiyeti ve iiri nk. Film Yapmay Brakmak Sokurovun byl maarasnn veya Tarrn itirafnn tersine Trier ve Hanekenin Nietzsche ncesi on sekizinci yzyl ahlklna geri dnmeleri ve bunun iin farkl son, kyamet ve dekadans sylemleri retmeleri ilgin bir elikiyi gndeme getiriyor. Yine de yedeimizdeki soru u: Tarr, bu iki ynetmenin gremedii yahut grmek istemedii neyi grd ve sinemay brakt? Soruyu baka trl de sorabiliriz, son filmlerinin hepsinde irrite edici ve mtecaviz dillerine, bu dilin syledikleri kimse bizi zlemeyecek, asli olan ktlktr olan bu iki adam halen neden konuuyorlar? Hali hazrda sanat/film yaptklarna gre dertlerinin Adorno gibi Auswichtzden iirin/sanatn artk teselli veremeyecei olmad ok ak. Onlar Sadea ve on sekizinci yzyln aydnlanmac ahlkna baDeccali Tarkovskiye adayan Trierin hedefi hem o filminde hem de Melankolide izleyicinin olduu kadar iirin/sanatn ve Tarkovskinin de masumiyetidir.
lamam ncelikle buradan cesaret alyor. Zira mesela Romantizmin iyi eytan ve hatta Nietzschenin sanats bilinli bir ykmcdr ve konumaya devam etmesinin anlam, ktln mevcut olmamas, aksine bunun yaamaya muktedir olmayanlarca yaratlmasdr. Sanat mmkn klan ey de budur, zira olan ile olmas gereken arasnda hibir arabuluculuk yoktur. Yaam ve ahlk uzlatrlamaz. Nietzsche, yaamn deersiz olduu yargsnn, yaamdan ziyade onu yarglayanlar hakknda bilgi verdiini dnyordu: Sadece artk deerim yok demek yerine dekadann azndaki ahlki yalan yle der, hibir eyin deeri yok, yaamn hibir deeri yok. Burada ironik olan, Trier ve Hanekenin bunu Nietzschenin at yolla, sanatla ancak sanat felsefeye ve daha kts bir eit ahlka dntrerek yapmalar. te tam burada Torino Atna geri dnmenin vakti. Torino At, imgelerle deil kelimelerle alr -geri perdedeki kelimelerin de birer imge olmadn kim syleyebilir ki: Nietzschenin delirmeden nce bana gelen trajik olayn
33
PERSPEKTF - KAPAK
Trier ve Haneke gerilimi sanatn dili olarak kullanyorlar, yani masumiyet ve ktlk arasnda yeni gerilim ve hakikatler retmek yerine sanat arasallatrarak hem sanatn hem de izleyicinin masumiyetine saldryorlar. Yedinci gn nemlidir oysa: insanda yaratan ve yaratlan birlemitir, insanda malzeme, krnt, fazlalk, amur, kir, samalk, karmaa vardr. Ve yine insanda yaratc, biim verici eki sertlii, seyircilik tanrsall ve yedinci gn vardr der Nietzsche. Yedinci gn, yaamn onaylanmas, insann onaylanmas ve bunun sanat yoluyla yaplmasdr. O zaman Nietzschenin son szlerinin anlamn ve Tarrn sinemay neden braktn anlarz: o at, bizzat onaylanan yaam ve bu onaylamann yolu olan atn yry yani sanattr. Son sz, baka bir anlama brnr, bu onaylamaya ilikin baka bir bilince, anne, ne kadar aptalmm! Ancak sonraki deliliin sessizlii Nietzschenin bu bilincini dillendirmez. Bunun iin Heideggeri beklemek gerekecektir. ronik bir ekilde sanatn altnc devresine Nietzscheyi dhil eden, metafizik felsefeye ikin olan nihilizmle olan btn savana ramen, yaam bu trden bir onaylamann onu nihilizmin son temsilcisi yaptn syleyen Heideggere. Tanrnn lmnden sonra dnyay bir sanat eserine, insan da sanatya dntrmek isteyen Nietzsche bu ekilde metafizik felsefeye bal bat sanatnn da son grkemidir. Tarrn sinemada fark ettii budur. Godardn fark ettiiyle ayndr bu yzden, bir sanat olarak sinema, yaam onaylamann ve nayetin yolu olarak sona ermitir. Zira Nietzschenin yapt gibi dnyay ebediyen istemek ile ona olaan dnyala-
anlatmyla. Nietzsche, yrmemekte direndii iin sahibi tarafndan krbalanan bir at kurtarmak iin atlr ve ata sarlarak onu korur. Ayn zamanda yaraland bu olaydan sonra evinde gnlerce ateler iinde ve bilinsizce yatar. Kendine geldiinde yanndaki annesine sarlarak son cmlelerini syler: Anne, ne kadar aptalmm!. lk sahne bylece Nietzschenin sarlarak kurtard atla alr. Atn ve sahibinin eve dn ile. Ve sonrasnda yaam denen hava, ate, toprak, su veya yemek, imek, hareket etmek, giyinmek, uyumak seyrettiimiz alt gn. Her ey yaratltaki gibi basittir, eyalar, yiyecekler, aletler. Bir de oul yoktur bu filmde baba, kz ve at vardr. Yani ne baba ve oul arasndaki teolojik gndermeler ne de bir iktidar ekimesine yol bulmayacamz gibi bir e olmad iin cinsellik, ak, arzu ya da yaamn/varoluun devamna ilikin bir yol da bulamayz. Ancak bir kyamet deildir bu, belki daha ok bir anti-yaradl hikyesi, alt gnde yaratlan dnyaya yakr bir veda.
34
PERSPEKTF - KAPAK
rn en iyisi demek yani nayet arasndaki pek bir fark yoktur: oysa filmde olduu gibi, yedinci gn, gne asla domayacaktr. Hanekenin son filmi olan Aktaki gvercinin bu anlamda Nietzschenin sarlarak kurtarmaya alt at, yani olumlanan yaamdan fark yoktur aslnda. Adna insan veya ak da diyebiliriz. Nitekim orada da son, Tarrn filmindeki gibi yaam denilen eyin en minimal eleriyle gsterilir, zellikle de beden hareketleriyle. Ancak Anne lmemekte, gvercin ise inatla ve umarsz bir ekilde eve girmekte inat ederek yaam, bedeni, istenci ve arzuyu bir btn olarak tutmaya alrlar. Oysa krbalanan at da, arzunun nesnesini yani Anne da, yanllkla eve girmi gvercini de kurtarmak sz konusu deildir artk. Hanekede Tarrdan farkl olan, gvercinin ayn zamanda seyirci olmasdr. Ve bu fark azim bir farktr. Tarrn anti-yaradlnda olmayan ak yani yaradl veya varolu, yalansa ve anlamlar deise de -nk Hristiyan ak varolula ve nayetle e anlamldr- bu an elinde kalan tek eydir. Haneke dorudan bunu hedef alr, seyircinin elindeki Nietzschenin insanda var olan seyircilik tanrsall da bu ekilde yok edilir ve Saden meum ahlklna geri dnlr. Arzuyu/ideyi saflatrmak adna yalnz ak deil, akn nesnesi olan bedeni de paralamak ve imha etmek yetmez, arzunun kendisi de imha edilmelidir. Artk sz konusu olan Annen bedeni kadar seyirciyse, bu defa Saden yaz yoluyla suu sinema yoluyla sua dnr, Georgesin boduu nefes, Annen olduu kadar seyircinin de nefesidir. Ynetmenin kendi filmi Kurdun Gn (Le temps du loup, 2003) iin syledii gibi: Yzeysel toplumumuz iin bir film yapmak istedim. leri iyi olanlar iin, rahat yerinde olanlar iin. Dnyann sonunu uzaktan izleyenler iin. Ve onlarn balarna gelseydi nasl hissederlerdi, tadn vermek istedim. Oysa Nietzsche ktmser sanat diye bir ey yoktur der, sanat, olumlar; i, olumlar. Trier ve Haneke, sonu artlarnda sryerek bunu bir devamlla dndrmeye alrken ironik bir ekilde bu sonu hazrlayan sebeplerden yardm umuyorlar; Metafizik felsefenin nihilist karakterinden ve batda metafizik dnceden ayrlamayacak denli sk balarla bal olan Hristiyanln ktlk ve masumiyet geriliminden. Tarr gibi anne, ne kadar aptalmm! diyemedikleri iin. yle grnyor ki Batda Heideggerin kendisiyle aldn mutulad sanatn yedinci evresi, yedinci sanat yoluyla Torino Atnda artk domayan yedinci gnn gnei gibi bir tr sanat ve sinemada hi balamam yahut henz dnlmemi olmal.
35
DOSYA
K
36
Yakn Pln Kiyarstemi
Kiyarstemi dosyasnn ikinci blmnde Lizbon niversitesinden Hajnal Kirly Kiyarsteminin filmografisindeki belirgin olan rol yapma, ereveleme gibi eleri ve bunlarn Dou ile Batya zg yorumlarn irdelerken, ynetmen Rza Mirkerimi Kiyarsteminin sinema dndaki ilgileri zerinden ynetmenin tabiatla ilikisini, hayata bakn kaleme alyor. Sema Karaca Kiyarsteminin air Furu Ferruhzadla olan irtibatn dile getirirken Aybala Hill Yksel Kiyarstemi sinemasndaki taray tartyor.
HAJNAL KIRLY
38 46 52 58
ABBAS KYARSTEM: DOU LE BATI ARASINDA BR YOLCULUK AHAP SANDIKLARIN SIRRI: KYARSTEMYE BR BAKI VE EL YAPIMI SANDIKLAR FURUDA ABBAS, ABBASTA FURU TARADA MSAFR OLMAK
RIZA MRKERM SEMA KARACA AYBALA HLL YKSEL
37
ABBAS KYARSTEM
DOU LE BATI ARASINDA BR YOLCULUK
LIZBON NIVERSITESINDE ARATIRMACI OLAN HAJNAL KIRLY DOKTORASINI SINEMA-EDEBIYAT ILIKISINE DAIR ALTERNATIF SYLEMLER ZERINE YAPTI. KITAP VE FILM ARASINDA ISIMLI DOKTORA TEZI 2010 YILINDA KITAP OLARAK MACARCA YAYINLANDI. EITLI DERLEMELER IIN ORTAMLARARASILIK, MEDYA-SONRASI A, YENI DALGA AKIMLARI ZERINE MAKALELER YAZAN VE KIYARSTEMI SINEMASI ZERINE ALIAN KIRLY BU MAKALESINDE KIYARSTEMI SINEMASININ BELIRGIN UNSURLARINI VE BU UNSURLARIN BATI VE DOUYA ZG YORUMLARINI IRDELIYOR.
HAJNAL KIRLY
Kaplarm seviyorum. Eski dostlar gibiler. (Dostun Evi Nerededeki yal adam) Eletirmenler, Akira Kurosawann Satyajit Rayin vefatndan dolay hissettii kederin Abbas Kiyarsteminin ortaya kmasyla hafiflediini sylemesini sklkla alntlamlardr. ki ynetmen arasnda yaplan karlatrmann temeli ikisinin de Doulu
gemilerinden ya da (Hollywood ve Avrupa Sinemasndan sonra) nc Sinema ya da Dnya Sinemas ortak paydasndan ok daha teye geer: kisi arasndaki benzerlik, son zamanlarda Cannes Film Festivalinin yaymlarnda gerein orijinal bir ekilde erevelenmesi eklinde temsil edilen belirli bir bak kategorisiyle daha alakaldr. ereveler -kap eikleri, kaplar, pencereler- bu ynetmenlerin filmlerindeki hikyenin yapsal paralar, anlatnn belli
38

ynlerini vurgulayan sembolik motiflerdir (ve oryantal bezemeleri oluturmadan da sorumludur), ancak Batl seyirci iin bunlar ayn zamanda hem film seyretme hem de film yapma srecini konu olarak ileyen filmsel z-bilinliliin formlardr. Kurosawann filmleri resimsel, dramatik ve epik Japon gelenei ile Holywood film trleri, Batya zg tablovari kompozisyonlar ve simgesel ykler arasnda mkemmel bir dengeyi sunar. Dolaysyla, seyirci, randa filmler ekmesini engelleyen aikr politik nedenlerin dnda, Kiyarsteminin -Dou ile Batnn sadece kltrel olarak deil, corafi olarak da bulutuu- Japonyada ekilen son filminin ayn zamanda Kurosawa ve Japon filmlerine bir sayg duruu olduu eklinde yorumlarda bulunabilir. Sebep ne olursa olsun, Sevmek Gibi (Like Someone in Love, 2012), Kiyarsteminin almasna yapsal olarak uyan, en bandan beri filmlerinde mevcut grsel ve tematik parametrelerin hepsini bir araya getiren bir filmdir: rol yapma, iletiimdeki eksikliklerden doan yanl anlamalar, (ounlukla arabayla yaplan) yolculuk, kadn ve erkek, hepsi, maharetli bir ekilde erevelerde grnr klnm ve bylece Batnn (yanl) yorumlamalarna ak kap brakmtr. Rol Yapma Son iki filmi olan Asl Gibidir (Certified Copy, 2010) ve Sevmek Gibide ana tema olarak ilenen kadn ve erkek arasndaki ili-
Kirazn Tad, 1997
Batl yorumlar, modernist filmler balamnda sklkla deinilen yabanclama ve iletiim problemleri arasnda bir karlatrma yapmaya kar koyamayabilir. Ancak Kiyarsteminin filmlerindeki iletiimsizlik sosyal snfa zg deildir; daha ok, insan iletiiminin evrensel bir zellii olarak karmza kar.
ki balamnda rol yapmak, Kiyarsteminin filmlerinde tekrar tekrar ele alnan bir konudur. Bu konu, sinemasal temsil ve gereklik, zdnmsellik ile ok popler bir konu olan tekiye ilikin saysz Batl yorumlamalarn muhtemel nesnesidir. Ancak Kiyarstemi, rportajlarda, Bat etkisinin
39

izlerinin filmlerinde grldne ynelik iddialar hatrlatldnda ketum davranmtr. Sinemayla ilgili yeni gerekilik, modernizm, Fransz ya da dier Avrupal yeni dalga akmlaryla olan benzerliini hibir zaman aka kabul etmemitir1. Aslna baklrsa, Avrupa filmlerinde sklkla merkezde yer alan (ikizin, tekinin ya da ikinci benliin) estetik bir modeli olan rol yapma, Kiyarsteminin filmlerinde o kadar merkezi deildir; daha ok insan doasnn organik bir zellii, bir hayatta kalma arac, (ne kadar beyhude olursa olsun) ryalarn gerekletirilmesiyle benliin bir uzants olarak tezahr eder. Filmlerde, ou defa rol yapmann arkasndaki sosyal mekanizmalarn da i yzn kavrarz: mesela, ocuk karakterler cezadan kamak iin ya da yetikinlerin takdirini kazanmak iin rol yapmaya balamlardr. Dostun Evi Nerede? (Khane-ye doust kodjast?, 1987) adl filmde okul ocuu yetikinlerin umursamazlndan dolay arkadann evini bulma abalar sonusuz kalnca nihayetinde (arkadaym gibi davranarak) okuldan atlmaktan kurtarmak iin arkadann ev devini kendisi yapar. Dn Elbisesi (Lebassi baraye arossi, 1976)ndeki terzi ra, bir mterinin yepyeni takm elbisesini bir Sihirbazn ovuna katlmak ve birka
1 Mesela, Alberto Elena, The Cinema of Abbas Kiarostami adl kitabnda Kiyarsteminin filmlerini Avrupa sinemasyla karlatryor. Londra, SAQI, Iran Heritage Foundationn katklaryla, 2005.
dakikalna da olsa illzyonistin yardmcs olmak iin bir geceliine dn alr. Benzer ekilde, Yakn Pln (Nema-ye Nazdik, 1990) da sadece film iinde film deildir, ayn zamanda nl ranl ynetmen Muhsin Makhmalbaf imi gibi rol keserek kendisinin ve dier insanlarn hayatlarn kontrol etmeyi ksa bir sre iin baaran, isiz bir adamn varolusal buhrannn da hikyesidir. Bundan baka, Zeytin Aalar Altnda (Zire darakhatan zeyton, 1994) adl filmdeki kk rol, gen adamn Tahire ile konumasna, hatta kendilerini gelecekte evli bir ift olarak hayal etmesine imkn tanr. Son olarak, rol yapmann, Asl Gibidir adl filmde ilenen gereklik ve kurgu ilikisi konusunu ak bir ekilde ortaya koyduu iddia edilebilir ancak u da bir gerektir ki rol yapma, kadn-erkek ilikilerinin doal bir koulu ve yanl anlamalarn bitmez tkenmez kayna olarak ortaya kar. Yanl Anlamalar Batl yorumlar, modernist filmler balamnda sklkla deinilen yabanclama ve iletiim problemleri arasnda bir karlatrma yapmaya kar koyamayabilir. Ancak Kiyarsteminin filmlerindeki iletiimsizlik sosyal snfa zg deildir; daha ok, insan iletiiminin evrensel bir zellii olarak karmza kar. Szl iletiim ounlukla evli iftlerin jenerasyona ait problemlerini, eski ile yeni, geleneksel ile modern arasndaki atmay su yzne karan, sosyal tabular, travmalar gizleyen aralarla blnmtr.
40

Kirazn Tad (Tam e guillas, 1997) adl filmde, arabann iindeki diyaloglar, nce ofrn uzun monolounun kolaylkla cinsel bir teklife zemin hazrlama eklinde yanl anlalabilecek olmasndan dolay, sonra da ofrn hem din hem de toplum tarafndan yasakland iin doas itibariyle konuulamaz olan intihar etme meselesinde ikinci yolcusundan yardm istemekten sz etmeyi baardnda elektriklenir. Sz konusu diyaloglardaki gerilim, muhatap (szl ya da szsz) geri bildirimde bulunmadndan diyaloglarn monologlar olarak grnmesini salayan a/kar ann yokluu ile de vurgulanr. Bu ekim tarz, Kiyarsteminin kendi tarzn yanstan bir imzas haline gelecektir. Sonunda, yal adam, tahniti, ofr anlar ve yardm etmeye sz verir. Bir bana seyahat eden ve aresiz durumdakilerin hlinden anlayarak onlara yardm eden yal, bilge adam evrensel motifi Kiyarsteminin eitsel temal ilk filmlerinden biri olan Ekmek ve Yol (Nan va Koutcheh, 1970)da da mevcuttur. Bu filmdeki olan ocuu, fke saarak havlayan bir kpekten kamak iin yal bir adamn arkasna saklanr. Bu sahne, sesini yetikinlere duyurmak iin verdii abalarn sonusuz kalmasnn ardndan bu ocuu arad eve gtren -kaplar ve pencereler yapma metaforik roln stenen, bylece iletiim iin fiziksel kanallar aan- yal bir demircinin olduu Dostun Evi Nerede? adl filmde yeniden ortaya kar. Ayn empati, olan ocuunun zeytinlikler arasnda Tahireyi kovalamasn ve ikisinin Zeytin Aalar Altnda filmindeki ilk -olduu farz edilen- diyalog sahnesini takip eden ynetmenin gznden yanstlr. Erkek ve kadn arasndaki szl iletiim, (On (Ten, 2002)daki kadn taksi ofr ile onun ataerkil bir toplumun grlerini paylaan olu arasndaki tartmalar hesaba katmayacak olursak) Asl Gibidirden nce ya hi gsterilmemi ya da ok ksaca gsterilmitir. Gsterilmi olsa bile bu iletiim, halihazrda bahsedilen Zeytin Aalar Altnda ve Rzgr Bizi Srkleyecek (Bad ma ra khahad bord, 1999)deki gibi snrl ve oklukla tek tarafldr; bir monolog, grntye methiye eklindedir. Rzgr Bizi Srkleyecekte, cep telefonunda sinyal olmamas ya da muhataplarn -ehirdeki i arkadalarnn ve grnte ve metaforik olarak (nihayet hayattakilerle ller arasnda bir telekomnkasyon iin bir ukur kazan) mezar kazclarn- cismen grnmemelerinden dolay (inekten st saan) dilsiz bir kza (Fru Ferruhzada ait) filmle ayn ad tayan iirin sylenmesi, filme zg eksik iletiim modelinin bir versiyonudur. Erkek ve Kadn Yukarda da bahsedildii zere, Kiyarsteminin filmlerinde kadnlar ou zaman grnr deillerdir (tpk Rzgr Bizi Srkleyecekte lm deindeki yal kadn gibi. Filmde herkes bu kadn hakknda konuur, dolaysyla kadn, filmin sanal ana
41

men bu edilgenlik bysnden tamamen kurtulmu deildir. Arabasnda mahsur kalmtr, seyirci onu arabann dnda neredeyse hi grmez: ofr, kadn yolcularnn anlatt hikyeleri sadece dinleyen, dardaki olaylara ahitlik eden bir seyircidir. imdi bahsedeceimiz iki film de, erkeklerinki ile mukayese edildiinde, kadnlarn simalarna, szlerine ve davranlarna younlaan bu iirsel ynelmenin mantksal devam niteliindedir. 2010 yapm bir film olan irin (Shirin), kamerann 90 derecelik dnyle, kadn seyirciyi yalnzca (feminist film teorisinin popler kavramlaryla yorumlanacak) filmsel ya da felsefi bir varlk olarak deil, ayn zamanda dardan aresizce seyreden, tarihi bir karakter olarak da afie eder -tarihin savalar, vahetler, kallelikler ve cinayetler sonucunda nasl erkekler tarafndan yazldn gsteren irin efsanesi rneinde olduu gibi. Kiyarstemi ilk kez bu filmde, onlardan oynamalarn talep etmeden oyuncularla -hem de ok sayda oyuncuyla- alr. Sz konusu oyuncular, paradoksal bir biimde, bir melodramann anlatmyla bylenen ve kendini kaptran seyircinin edilgenliini canlandrrlar. Asl Gibidir, kadn karakterini tekiyle, bir erkek karakterle kt ve gerek ile sahte, nemli ile nemsiz hakkndaki fikirlerinin karlatrld bir yolculukla serbest braktnda bir adm daha ileri gider. Kiyarsteminin almasnda, sadece tematik olarak deil, ayn zamanda iirsel olarak da paradigmatik bir deiime iaret eden birletirici bir kadn bak as gz
Sevmek Gibi, 2012
Kiyarstemi, mmkn olabilecek en sade hikye etme biimi olan yolculuk temasn seer. Karakter (ounlukla arabayla) bir yolculua kar ve bu yolculuun sonunda farkl bir (kendini) anlama seviyesine varmtr.
karakteri hline gelir), sz konusu kadnlar (Deneyim, (Tadjrebeh, 1973) ya da Zeytin Aalar Altnda adl filmlerde olduu gibi) bakn suskun nesneleridir. Anne ya da komu kadn gibi yardmc rollerdedirler ama asla yetkin bir rolde olmazlar. Deneyim adl filmindeki fotoraf dkknnda vitrine konan, ran yzn deitirerek patronunu sinirlendirdii, insan ebatlarndaki karton manken gibidirler. Ondaki kadn taksi ofr de erkek ii yapmasna ra-
42

nne alndnda (Koker lemesinden sonra) On, irin ve Asl Gibidir bir leme eklinde dnlebilir. Yakn pln ekimlerin gittike daha fazla tercih edilmesi vurguyu grntlerin (manzara, uzaklklar) sembolik yanndan sz konusu filmdeki duygusal younluun sorumlusu olan anlatmclna kaydrr. Seyircilerin fiziksel tepkileriyle uraan, ada, duyular sinemas teorileri ile kusursuz bir ekilde uyumlu olan bu deiim, Asl Gibidirde yapay, elikili bir temsille kar karya gelir. Bilindik yolculuk temas ile erevelenen, anlamlamann, nceki filmlerden Bat felsefesi ve sinemasna getirilen birok derecesiyle oynayan bu film, kadn ve erkek bakn birbirleriyle uyumsuz olarak sunar. Baka bir yerde de ileri srdm zere bu, Kiyarsteminin filmini, Godardn Nefret (Le mpris, 1963) ve Rosellininin talyaya Yolculuk (Viaggio in Italia, 1954)u gibi, erkek ve kadn arasndaki ilikiye varolusal ve estetik bir boyut katan paradigmatik Avrupa filmlerinin asl gibi olan bir kopyas klyor2. Yolculuk Kiyarstemi, filmlerinin ounda mmkn olabilecek en sade hikye etme biimi olan yolculuk temasn seer. Karakter (ounlukla arabayla) bir yolculua 2 bkz. World Cinema Goes to Italy. Abbas Kiarostami: Certified Copy (2010), Acta Universitatis Transilvaniae, Film ve Medya almalar, cilt 5 (2012), 55-70.
kar ve bu yolculuun sonunda -Ekmek ve Yoldaki gibi kpekle karlama sahnesi hari, grnrde ok fazla bir ey olmasa da- farkl bir (kendini) anlama seviyesine varmtr. Bu niteliksel deiim, tipik bir ran sahnesinde, virajlarla trmanlan ve selvi aalaryla evrili bir yolla ya da yayalarn kulland zigzagl patikalarla temsil edilir. Bunlarn daha ok i yolculuklar ve ruhi manzaralar olduu sklkla belirtilmitir. Bu tarzn, Kirazn Tad adl filmde kesinlikle baarl olduu grlr: arabann gezindii yolun cehennemvari manzaras, kahramann ruh halinin ve intihar plnnn mkemmel bir yansmasdr. Amerikan kovboy filmlerindeki gibi, byk, efsanevi yolculuklarn taklitleri olmaktan uzak olan bu yolculuklar daha ok minyatr birer olgunlama hikyesidir. Kiyarsteminin filmlerinde her ke banda insann hayatn deitiren bir tecrbe vardr ve sradan bir eve dn yolculuu bir maceraya dnebilir. zellikle -Deneyim ya da Ekmek ve Yol gibi- eitsel, ksa metrajl filmlerde ve bu filmlerin sentezi olan uzun metrajl Dostun Evi Nerede? adl filmde ocuk kahramanlar yetikinlerin hezeyan, keyflik, yalnzlk ve iletiimsizlik dolu gerek dnyasna kabul edilmek iin bir eit kabul treninden geerler. Yetikinler iin bu yolculuk Kirazn Tad ya da Hayat Devam Ediyor adl filmlerde olduu gibi- arama ve kefetme ile ilintilidir ve ounlukla, mesafe ile sembolize edilen manevi tecrbe ile eletirilir (mesela, Rzgr Bizi Srkleyecek filminde iletiim kurabilmek iin
43

tepenin bana kmak ya da Kirazn Tad filminde kurtulabilmek iin nce bir yerde skp kalm biri gibi hi durmadan fasit daireler izmek ya da Dostun Evi Nerede? adl filmde arkadan aramak iin da eteindeki kynde bir yukar bir aa hareket etmek). Manevi tecrbe ile daha ilintilidir nk ou kez bu yolculuklarda kahraman fiziksel olarak aktif deildir; yolculuklar arabayla yaplr: hareket eden karakterler deildir ancak onlarn etrafndaki dnya, manzara, znelliin modern bir sembol, hareket halindedir. ou zaman, arabalar sonsuz bir yolculukta, yalnzl saran d bir kabuk olarak grnr, bylece, selvi aal bu metruk kr manzaralarna varolusal bir anlam katar. Yolculuk, Hayat Devam Ediyorda (bu filmde, Dostun Evi Nerede? adl filmin ynetmeni, iddetli bir depremden sonra, filmin ekildii yere dnyor) ya da (evli iftin muhtemelen, evlendikleri yere geri gittikleri) Asl Gibidirde olduu gibi gemie uzanan bir zaman yolculuuna dnebilir. Bu ikinci filmdeki gemie yolculuk tamamen hayali olabilir: iirsel adan bu aslnda ehemmiyet arz etmez, Kiyarsteminin tartmaya ak filmindeki birok ereve, iinde sadece hikye anlatan bir baka erevedir. ereveler Kiyarstemi erevelerini, kat bir ran film politikas ile Bat ve geleneksel fikirler ile deerler arasnda kalm bir toplumun dayatt, kelimenin kstlama ya da snrlandrma manasn ifade edecek ekilde ekilenlerini bile sever. Bu durum, onun, arkaik bir kltrel gelenein iinde kalmasna yardmc olur, hatta onu Batl etkilerin (kendisi ou kez, hafif mstehzi bir tavrla film izlemediini iddia etmitir) kafa kartrc heterojenliinden korur. ereveler, ayrca, en bandan beri mevcut olup Kiyarsteminin kariyeri boyunca sistematik olarak gelitirilmi, zenginletirilmi ana temalar ve grsel ema ile, onun yaptlarnn organik karakterinden de sorumludur. Yukarda ayrntl bir ekilde anlatld zere, rol yapma, yolculuk, iletiimsizlik, farkl balamlarda ve grsel iirsel sahnelerde tekrar tekrar ortaya kar. Fakat onun filmlerinde ereveler -pencereler, kaplar ve arabalarn n camlar- bir motif dizgesine dnr. Bu motif dizgesi sadece rana zg ssleme ve Orta Dou geleneinin (Binbir Gece Masallarndan da bildiimiz zere) hikye iinde hikyesi ile snrl kalmaz; ayn zamanda bu filmleri, ounlukla grsel sembolizmle ve zn temsili konusuyla ilintili bir Batl anlam-yklemeye de ak klar. Bu ise sz konusu filmlerin sanat filmleri gsteren Avrupa sinemalarndaki baarsn aklar. Sinema seyircisi, ayn zamanda tandk grnmekle birlikte orijinal ve egzotik olana duyduu al giderir. Koker lemesinin ilki Dostun Evi Nerede? Kiyarsteminin filmlerinde erevelerin farkl ilevlerinin gzel bir sentezidir. Filmin en banda alan kap sadece retmenin snfa giriini gstermekle kalmaz; ayn za-
44

manda imgeyi aarak bizlerin de hikyenin iine girmemize msaade eder. Film boyunca, pencereler ve kaplar ya iletiim kanallar ya da bir dier bilgi ve irfan seviyesine geileri ifade eden eikler olarak ilev grr. Bunlar ayn zamanda dar ile ieri, gelenek ile yenilik arasndaki balantlar olarak ortaya kar. Gelenek ile yenilik arasndaki balant eski, ahap kaplar demir olanlarla deitirme ii ile metaforik olarak temsil edilir mesela. Kk olan ocuunun, kyn btn kaplar yapan yal demircisiyle yapt sembolik gezinti, kl pencerelerden gzel, renkli motiflerin yansd bo, karanlk sokaklarda geer. Bu sihirli fenerler hem bir ocuun eski zaman masallaryla ekillenmi dnya tasavvurunu hem de karanlkta sihirli imgelerin yanstlmas olarak grlen cinematic apparatusun kkenini simgeler. Sinemasal temsilin yeniden-erevelenmesi olarak bir dier metaforu arabann n camdr. Bu metafor, Hayat Devam Ediyorda, imgenin effafln (grdmz gerek olandr) ortaya koymakla birlikte ayn zamanda felaket ve metanet zerinde kafa yorarken estetik bir mesafeyi de ifade eder. Sz konusu metafor, Kiyarsteminin btn yaptlarnda bir imza olarak mevcuttur, ayn zamanda gittike giriftlii artmaktadr3. Mesela Onda,
3 n camn nemi ve bunun bak ve kant ile olan alakas iin bkz. Jean-Luc Nancy: The Evidence of Film. Abbas Kiarostami. Brksel: Yves Gevaert, 2001, s. 66.
aracn n cam darnn manzarasn gstermez ama gerilim ve duygularla dolu bir feminen dnyaya kar bir igr kazandrr. Asl Gibidir adl filmde bir pencere ve bir ayna gibi ayn ekilde hem saydamdr hem deildir: n camda bazen ona yansyan sokan grntsn ve bazen de dary, selvi aal bir Toskana manzarasn grrz4. Bu ift ilev, film teorisinde iki ana paradigmaya tekabl eder. Bu paradigmalardan biri, keif, muhafaza ve gerekliin gc ile urarken, dieri ise kurgusal bir dnya yaratmada filmin sihirli imknlarn vurgular. Daha nce bahsi geen Godard ve Rosellininin filmlerinde olduu gibi, Asl Gibidirde de bu iki bak ayn zamanda kadnlarn ve erkeklerin gereklii nasl grp yorumladklar arasndaki farkllkla da ilintilidir. iftin yaad gerilimlerin sorumlusu olan bu badamazlk, Batya zg bir dier yorumlama deildir, alenen Kiyarsteminin kendisi tarafndan oluturulmu bir eydir. Ynetmenin son filminde, Dou, Bat ile sadece Batya zg bir (yanl) yorumlama sebebiyle deil, ayn zamanda anlamn, akn ebedi mitiyle oaltlm her seviyesinde buluur. (Tercme: Hande Yavuz Topa)
4 Agnes Pethonun, ierinin ve darnn, gerekliin ve dn birden ok katman olarak ifade ettii durum. bkz. Cinema and Intermediality. The Passion for the In-Between. Cambridge Scholars Publishing, 201 s. 169. 1, Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31
45
AHAP SANDIKLARIN SIRRI

KYARSTEMYE BR BAKI VE EL YAPIMI SANDIKLAR
CANNES FILM FESTIVALINDE ELETIRMENLER HAFTASI BYK DLN KAZANAN AYIII ALTINDA (ZIR-E NOOR-E MAAH, 2001) ILE IYI BIR IKI YAPAN IRANLI YNETMEN RIZA MIRKERIMI, KARIYERININ DEVAMINDA BURADA YANAN BIR IIK VAR (INJA CHERAGHI ROSHAN AST, 2002), OK UZAK, OK YAKIN (KHEILI DOUR, KHEILI NAZDIK, 2005), BU KADAR BASIT (BE HAMIN SADEGI) VE SON OLARAK DA EKER TANESI (YE HABE GEHAND, 2011) FILMLERINI YNETTI.
RIZA MRKERM
Orijinal olan gzlerden gizli olur. Kk Prens Giri Kiyarstemiyi nasl tanmal? Kiyarstemi daha ok saf sanata eilimi olan bir sanat olarak tannr. Bu sanat; sanatsal eserin
fonksiyonelliinden ve faydaclndan uzak, iirde olduu gibi muhatabn aracsz olarak sanatn zyle ilikiye sokan bir sanattr. Bu yzden Kiyarsteminin faaliyetlerinin byk bir ounluu sinema ve fotorafln glgesinde ilerlemitir. Aynen Japon haikularnda olduu gibi Kiyarstemi de glgeleri takip edilerek tannabilir. Tpk Kiyarsteminin Yollar filmindeki
46

ay haikusunda sylenildii gibi. Bu glgeler nelerdir, eitim amal filmler mi, belgesel filmler mi, reklm filmleri mi, yoksa el yapm ahap sandklar m? Ben ahsen sze Kiyarsteminin ahap sandklarndan ve el sanatlarndan balamak isterim. Yani Kiyarsteminin en kullanl olmasna ramen glgelerin ardnda kalan eseri. El Yapm Sandklarndan Baka Kiyarstemi sorgulayan bir ynetmen olup sinemada grnt dilini bulmak iin abalamaktadr. Edebiyatn sinemadaki etkisinin artmasyla ortaya kan bu durum ran sinemasnda bulunmamaktayd. Kiyarsteminin yapsalclnn arkasnda insanlk ve sevgi gizlenmi olup ynetmen yaama midini, tamamen kapal ve hissedilemeyecek bir acayiplikle sunmaktadr. Bu bak zellikle Dostun Evi Nerede? (Khane-ye doust kodjast?, 1987), Hayat Devam Ediyor (Zandagi ve digar hich, 1992), Zeytin Aalar Altnda (Zire darakhatan zeyton, 1994) lemesi bata olmak zere son filmlerine kadar devam etmitir. Peki, acaba Kiyarstemi syleyeceklerini gizli ve kapal olarak m sylyor? rencilik yllaryla yetmili yllarda yapm olduu baz resimlerinden konularn sadelii ve bakan kiinin resmin tesinde bir eyler kefettii ak bir ekilde hissedilebilir. Konular yollar, yol kenarlarnda uzayp giden tren raylar, dalarn doruklarndaki aalar ve yine hep aalar olan resimler. Kiyarstemi insan yzyle ok Filmin kavramlarla olmasa da bizzat kendi olarak bize at mesele, onu bir film kuram iinde dnmekten teye yerletiriyor ve felsefe-sanat, dolaysyla da felsefe-sinema ayrmn belirsizletiriyor.
47

fazla uramyor, srekli tabiat ve tabiatn drt mevsimini insanlara gstermeye alyor. Dz hatlar ve derinliksiz meydanlar. Her ey sade ve iki dz yzey yan yana yer almaktadr bu resimlerde. Bu tr resimler ran resim sanatnda olduka yaygndr. Perspektifi ve derinlii olmayan bir meydan. yle ki, olayn meydana geldii zaman ve mekn ile tabloda yer alan eylerin yerletirilmesi muhatabn kararna braklm gibidir. Ama te yandan arabesk izgilerde gizlenmi bir dzeni de takip eder ki bu rahat bir ekilde tehis edilebilir deildir. Kiyarsteminin resim ve fotoraf almalar ran resim sanatnda olduu gibi ayn konunun farkl anlatmlarla tekrar edilmesidir. Onun konular tabiat ve mevsimlerin deimesidir. Kiyarstemi bu tr ak/gizli oyunlar grafik almalarnda da uygulamaktadr. Mesela Sinema Evinin dzenledii on birinci festivalin posterinde sadece iki servi aac kullanm ama dikkatlice baktmzda servinin bir rakamnn sembol olduunu, yan yana duran iki servinin 1 saysn artrd ortaya 1 kacaktr. Yine orijinalin glgemsi tekrar ve yine gzden gizlenmi olan gerek. Kiyarsteminin grdklerinin bakalarnn grdkleriyle kk ayrntlar dnda bir fark yoktur. Kiyarstemininki, sadece beyin mekanizmasnn istemd hareketiyle gerekleen bir bak deil ayn zamanda gzlerin hayat seyretmesinden etkilenmi bir baktr. Burada izleyici Kiyarsteminin bak asnn glgesinin sylemsel formuna m bakmal yoksa tabiatn glgesinde vcuda gelen almalarnn aydnlna m bakmal, yoksa hibirine bakmamal m? Hibiri kkn u sebeple sylyorum; Kiyarstemi rportajlarnda almalarndaki mefhumlar olduka kstl olarak aklamaya giriir veya onlar grsel forma dntrerek almalarnn irtibat halkasn srekli olarak slam Devrimi sonras ranl sanatlar tarafndan pek nemsenmeyen insann tabiattaki yerini ve dostluu aramaya evirir. Kiyarstemi birok kez randa slam devrimine, [Irakla yaanan]savaa ve yabanc lkelerin rana olan dmanlklarna kar duyarsz kalmakla sulanmtr. Sadece On (Ten, 2002) filminde bugnk ran toplumunun soluduu havann ipularn sezinlemek mmkn. Peki, gerekten de o ran halkna ve kendi yaad topraklara yabanc m? Kendisinin aktardna gre 1979 ylnda devrimin tam ortasnda, tam da Knn-i Perveri-i Fikr-yi Kdekn ve Novcevnnn1 kapatld bir dnemde, Kiyarstemi ne film yapabilmek iin paraya sahipti ne de grafik ve reklm ileri kmaktayd. Kendi evindeki kk marangoz atlyesinde klsik naklarla ssl kk sandklar yapp satarak geimini temin etmekteydi. rann deimeye balad ve halkn diktatrlk sistemine itiraz ettii
1 ocuklarn ve Genlerin Dnsel Geliimini Destekleme Merkezi [Ksaca: Kanun]
48

o gnlerde baz kimseler ahsi ilgileri ve dnceleri ile itirazlarn dile getiriyordu. Kiyarsteminin de aralarnda bulunduu baz kimselerse grnte inzivaya ekilmilerdi. Grnte diyorum zira Kiyarsteminin devrimden iki sene nce ekmi olduu Rapor (Gozaresh, 1977) adl filme tekrar baktmz zaman orta snf arasnda gizlenmi olan baskya dair ngrlerinin farkna varrz. Bu bask kendisini daha ok adaletsizlikle gstermi, aile iinde yaanan kavgalar ve fkeyle neticelenmitir. Rapor filminin bir sahnesinde erkek oyuncu karsna sert bir tokat atar ve kadn kocasndan gizlice gidip intihar eder. Kiyarstemi o yllarda Kanunun en nemli ynetmenlerinden birisi olarak kabul ediliyordu. Ekmek ve Sokak (Nan ve Koutcheh, 1970) adl ksa filmi Birinci Uluslararas Tahran Film Festivalinde en iyi film seildi. Jri yeleri tarafndan yaynlanan bildiride bu filmin bundan sonra ran sinemasnn en sekin rnei olacan beyan etmilerdir. Kanun tarafndan yaptrlan eitim amal belgesel filmlerin hepsinde ynetmenin sade ve kendine has imzas vardr. El Yapm Kk Sandklar Bu sandklar ninelerimizin aile yadigr olan deerli taklarla eyalar sakladklar ve kendileri iin deerli ve zel eyleri gizledikleri mcevher kutularna benzer. Bunlar evin en gizli kesine yabanclarn eriemeyecei zel yerlerde muhafaza edilirdi. Bu kk sandklar, aile ecerele-
rann deimeye balad ve halkn diktatrlk sistemine itiraz ettii o gnlerde baz kimseler ahsi ilgileri ve dnceleri ile itirazlarn dile getiriyordu. Kiyarsteminin de aralarnda bulunduu baz kimseler ise grnte inzivaya ekilmilerdi.
rinin, aileden miras kalan deerli ve antika kymeti olan eyalarn muhafaza edildii meknlar olduundan bu durum onlara gizemli bir hava ve hatralarla dolu hviyet kazandrr. Sandklar grsel gzellie ve kendilerine mahsus ekillere sahiptir. Drtgen ve kk ahap paralarn birlemesinden olumu olan eitli ebatlarda dikdrtgenler sandn zahiri eklini oluturur.
49

lgin olan nokta Kiyarstemi sandklarnda modern yaptrc malzemeler kullanr, sandklar gze batan ssleme ve naklardan arndrlm tamamen minimal, kendine mahsus sadelikle salamlk ve dayankll iletecek ekilde tasarlar. Kiyarsteminin ocuka yaramazlklarnn etkisi de bu sandklarn yapmnda gze arpar. yle ki sandklardaki ince izgileri kolaylkla grebilmek mmkn deildir. Hatta kullanc onu temizlemek iin iyice kurcalamadka sandklarn iine yerletirilen menteelerin farkna varamaz. Hatta unu iddia edebilirim ki Kiyarstemi bunlar yaparken sandn n, arkas, alt ve stnn ilk bakta hemen fark edilmemesi ynnde aba harcamaktadr. Bu kk sandklarn yapmnda Kiyarstemi sanatsal anlatnn zirvesine ulamtr. Sandklarn fiziksel formu ve yaps tamamen bir macerann habercisidir. Burada asl (orijinal) olan sandn iinde bulunan ey deil, grnrde muhataptan gizlenmi olan o gizemli eyin mahiyetinin ne olduudur. te vesveseye yol aan bu gizem insan sorgulamaya, harekete ve dnceye ynlendirmektedir. Kiyarsteminin kk sandklarndaki bu ak gizli oyunu, sandklarn boyutlarn soyutlama lsnde filmlerine benzetebiliriz. Mesela daha kk olan sandklar ksa filmlerine ve daha byk sandklar ise uzun metraj sinema filmlerine benzetebilir. in ironisi uradadr ki, sandklarn mterileri, baka bir deyile Kiyarsteminin yaptlarnn muhataplar veya filmlerinin izleyicileri, kendi glerinin yettii ve sahip olduklar kadar serveti bu sandklarda muhafaza edecek, sandklarn deeri birka kat artacaktr. Dier taraftan sandklara hi bir ey konmasa dahi yaratc bir sanatkr tarafndan yaplm olmalar sebebiyle yine de deerli saylacaktr. Bu makalede k, glge, asl, kopya, ak, gizli gibi anahtar kelimelerin kullanld cmleler kurarak Kiyarstemi ile el yapm sandklar arasndaki iliki anlatlabilir. Sandklar Kiyarsteminin asaletinin glgesini kendisinde gizler ki eserlerinin asl ite budur. Eer sandklar oluturan paralar arasndaki irtibat salam bir ekilde kurulmazsa her ey hi olur. Sade ve tekrarlanan aatan kesilmi tahta paralar insan eliyle kesilip tralanm ve dier materyaller yardmyla bir btn haline konulup kullanlr hale getirilmitir. yleyse gryoruz ki Kiyarsteminin el yapm kk sandklar da fotoraflnda olduu gibi tabiatla i iedir. Aynen Kirazn Tad (Tam e guilass, 1997) filminin son sahnesi gibi. Yine ayn tabiat ile onu gren insann ben buradaym diye seslendii grafik almalarndaki gibi. Onun evinde sandklar fotoraflarken ev sahibine hrmeten onlar doal hallerinde ve bulunduklar ortamda ekmeye gayret ettim. Ama k ve glge durumu sebebiyle ve sandklarn asl varlklarnn bu k/glge oyununda daha iyi grnmesi iin baz kk yer deiiklikleri yaptm. Sandklarndan birini kaldrrken arlnn fazla
50

olacan dndm ve kendi kendime bu Ekmek ve Sokaktr herhalde dedim. Daha da ilgin olan sandklar arasnda en byk ve ar grnenin iinde hibir ey yoktu. Buna da beenmediim bir filminin adn koydum. Acaba iin asl bu hi midir? Onun iin yaplan mezar tana yazld gibi sadece; hi. Hi Asldr Sandk ve mezar ta yaklamm Kiyarstemi ile paylatm zaman glmseyerek bu soruya cevap vermekten imtina etti. Mezar tanda yazlm olan hiin anlam neydi acaba? Bunun iin daha ok zamana ihtiyacmz var diyerek konuya girmedi ama sz bu ekilde bitirmek istemediinden Brak da sana hi ile absrt arasndaki fark anlataym. dedi. Aynen onun gibi yaklak elli film yap, onlarn hepsinde insan, tabiat ve ahlktan bahset, hatta isimlerini mevsimlerden al; mrnn sonuna geldiinde kafasndaki sorulara cevap bulabilmek iin mezarnn bana gelmi birine gerek bir zen stad gibi verebilecei bir cevab var. Hayatn asln/anlamn kavradnda bunlarn hepsinin hi olduu anlalr. Bu yaklam insann sonsuz lem karsndaki acziyet ve aknl bakmndan tasavvuf dncesiyle benzemektedir. Kiyarstemi evinin nndeki baheden bahsederek sade bir misal verdi. Ksa bir sre nce bahesini dzenleyip yenilemi ve buraya, byk zahmetler ekip zararl otlardan temizleyerek yksek fiyatlara getirdii bonsai fidanlarn dikmi. Bu pahal fidanlar iin zel toprak getirmek yerine evreden iek topra kullanm, uzun sre baheyle bizzat ilgilenip sulamasn ve temizliini yaparak bonsai fidanlarnn filizlenip bymelerini beklemi ama tabiat afacanca bir aka yapm. Dikmi olduu btn pahal bonsai fidanlar kurumu, onun yerine tohumlar baheye getirdii toprakla birlikte gelen yabani kavunlar sarm baheyi. Kiyarstemi basite tabiatn asaletine teslim olup u sonuca varm: Varlk btn boyutlaryla bizden kendisine elik etmemizden baka bir ey istemiyor ve bizim de tabiatn bu kapsayc arsna uymaktan baka aremiz yoktur. Onun varla kar bu zarif yaklamnda dindarca bir dnceye benzeyen mistik bir yan bulunmaktadr ya da ben onun zihin sandndaki srlarn arasnda bu manay grmek istiyorum. Zira sanat manevi tecrbelerini sanatsal eserleri araclyla izleyicisi ve muhatabyla paylar ve her muhatap kendi kiisel tecrbesine dayanarak yeni manalar yaratma hakkna sahiptir. Grmenin sonunda Kiyarstemi sessizce yle dedi: Uzun yllar yaamak ve yine filmler yapmak istiyorum. Ama sonunda herkes gibi ben de gideceim. zleceim tek ey tabiatn asl olan ve asla tekrarlanmayan, her zaman gizemli kalan gzelliini, yani mevsimlerin deiimini grememek olacaktr. (Tercme: Turgay afak)
51
FURUDA ABBAS, ABBASTA FURU

FURU FERRUHZAD ILE ABBAS KIYARSTEMININ YOLLARI BIRBIRINE BENZER. IKISI DE MODERN IRAN SANATINA, EDEBIYAT VE SINEMASINA KAYDA DEER KATKILAR YAPMI NEMLI ISIMLER. KIYARSTEMI DE FURU DA IRAN YENI DALGASI OLARAK TANIMLANABILECEK BIR EKOLN TEMSILCILERI.
SEMA KARACA
Abbas Kiyarstemi ada ran sinemasnn phesiz en fazla dikkat eken isimlerinden biri. 1970de balad ynetmenlik serveninde bugn krka yakn filme ulam durumda. Dnyada ileri merakla beklenen, hakknda kitaplar yazlan, ksacas her daim gndemde kalan bir sanat. Kiyarsteminin sinamatik yolculuu Ekmek ve Sokak (Nn o Kuche, 1970) filmiyle balad, o zamandan bu yana Yakn Pln (Nema-ye Nazdik, 1990), Kirazn Tad (Tam e guilass, 1997) ve Rzgr Bizi Srkleyecek
(Bad ma ra khahad bord, 1999) gibi ok sayda bayapta imza att. 2010da ektii filmi Asl Gibidir (Copie Conforme) ile yine olduka ses getirmi, konuulmay baarmt. Son filmi ise Filmekimi kapsamnda lkemizde de gsterilen Sevmek Gibi (Like Someone in Love, 2012). Furu Ferruhzad ise ran iiri zerinde derin izler brakm, Haim Hsrevahinin deyimiyle bir kadn-air. 1935-1967 yllar arasnda, ok ksa bir hayat srmesine ramen lkesinde ve dnyada yandan daha uzun sredir konuulan bir isim. Furu Ferruhzad, iirin yannda tiyatro ve sinema ile
52
de ilgilenmi, 1963 ylnda ektii Ev Karadr (Khaneh siah ast) ile Almanyada dzenlenen Oberhausen Film Festivalinden dlle dnmt. Ayn zamanda yapmc ve oyunculuk kimlii de olan Furu Ferruhzad, sanat benliinin ve kendi gerekliini ifadenin bir yolu olarak gryordu. Derdini iirle, sinemayla anlatmay, anlam tekdzelikten kurtarp btn zenginliiyle aktarmay semiti. Bilindii gibi, Furu Ferruhzad, bir dnem randa en ok konuulan ve kendisine kar entelektel lin giriimleri tertip edilen aykr bir isim. lkenin baskc atmosferinde, stelik de kadna ve kadnla dair her sz ve imann eytanlkla zdeletirildii, iirde, sinemada, sosyal ve kltrel her alanda rejim kaynakl ataerkil bask mekanizmalarnn, dine referanslar verilerek hem de, merulatrld bir iklimde, ok cesurca klar
Furu ile Kiyarstemiyi birletiren en temel nokta hayata baklarnn iirsellii belki. Her ikisi de gndelik ve sradan olann mesele edilmesiyle, gerekliin perde zerinde katman katman almasyla megul.
yapyor. ran iir geleneinin ok dnda bir yerlerde konumlandrlmaya allan kadnca iirler yazyor ve bunlar imkn bulabildii her ortamda -grecei tepkileri ok iyi bildii halde- yaynlyor. Her trl dlama abasna ramen bugn Ferruhzad -belki ona Furu demek daha adil bir hitap ekli olur, zira Furu, soyadna gvenerek yaamamtr- ran iirinin en gl seslerinden biri olarak kabul ediliyor.
53

olduunun farkndadrlar. Ve belki tam da bu nedenle lkelerinden ayrlmay, baka memleketlerde bulunmay istemez, btn zorluuna ramen randa yaamay yelerler. Bugn Kiyarstemi filmlerinin randa gsterimi yasak; ancak bu, izlenmedii anlamna gelmiyor elbette. Khatereh Sheibani, Furu ile Kiyarsteminin beslendikleri ortak kayna tariflerken u ifadeleri kullanyor: Ferruhzadn isel iirsel bak, () onun iirini evrensel ve insani kayglara sahip hale getirmitir. Tahran edebi evrelerinin kat politik atmosferi set ekerken, o, sade, kesin ve temiz iirsel dile dntrd gnlk yaamda sofistikleme yolunu buldu. Bylece kltrel ve politik eikleri, insani ilgilerin ontolojik alanna adm atmak iin at. Benzer biimde, Kiarostaminin dorudan politik konular ve toplumsal sorunlar terkedii onu ieride ve darda r ac bir ynetmen yapt. Kiarostami, yerel konularla snrlanmadan sorular sorar; daha ok varolu gibi evrensel kayglar, izleyicinin ufkunu aarak perdeye getirir. Bu nedenle, onun gereklie minimalist ve depolitize yaklam hem ranl hem de uluslararas eletiri evrelerinde tartld ya da en azndan yakndan izlendi.1 Hayata iirsel Bak Furu ile Kiyarstemiyi birletiren en temel nokta hayata baklarnn iirsellii belki.
1 Khatereh Sheibani, Kiarostami ve Modern Fars iir Estetii, ev. Sevcan Snmez, Sinecine, Yl: 2010-Bahar, Say: 1, s. 103-104.
Tpk Furu gibi Kiyarstemi de, sinemann kaplarn iirsel bir dil kullanarak gndelik hayatn derinlikli bir yansmasna aar ve bunu byk lde baarr.
Furu Ferruhzad ile Abbas Kiyarsteminin yollar birbirine benzer. Her ikisi de modern ran sanatna, edebiyat ve sinemasna kayda deer katklar yapm nemli isimler. Kiyarstemi de Furu da sinemasal anlamda ran Yeni Dalgas olarak tanmlanabilecek bir ekoln temsilcileri. Yollar tam olarak nerede kesiiyor sylemek zor olsa da, ruhlarnn bir anlamda muhalif bir rzgrla birlikte srklenmeyi setii yorumu yanl olmayacaktr. Kiyarstemi de, Furu da sanat adna rettikleri her eyin sosyopolitik durularn simgeleyen ve kar klacak eylerin aleyhine birer enstrman
54

Furuun iirlerinde grlen, her gerein sanatsal bir soyutluk kazanmakla birlikte somut varlndan bir ey kaybetmiyor oluu, Kiyarstemi filmlerine de damga vuran bir hal. Her ikisi de gndelik ve sradan olann mesele edilmesiyle, gerekliin perde zerinde katman katman almasyla megul. Zira, Bir an Ve sonrasnda hi. Bu pencerenin arkasnda gece titremede Ve yeryz giderek durmada Bu pencerenin arkasnda bir bilinmez Seni ve beni merak ediyor diyen air Furula, 1999 tarihli filmiyle, mezarlkta kaz yapan ancak kadraja asla girmeyen, bir bilinmezlikten konuuyor hissi verse de gerekten topran birka metre altnda dnyevi bir ile megul olan gen renberi ruhlara kazyan ynetmen Kiyarstemi benzer pencerelerden bakyor dnyaya. Kiyarsteminin 1999 ylnda ektii Rzgr Bizi Srkleyecek ayn zamanda Furuun en nl iirlerinden birinin ad. Bu film, ynetmen iin de bir politik dnm noktasna iaret ediyor, zira Rzgr Bizi Srkleyecekten sonra yani doksanlarn sonunda Kiyarstemi rann yasakllar listesine giriyor. Gerekeyse ok ilgin: Batnn sinematik etkisine girmi olmak2. Kiyarstemi, sz konusu filmin bir sahnesinde kyl gen kz st saarken mhendis beye Furuun ayn adl iirini okutuyor.
2 A.g.e., s. 105.
Kzn yzn ne izleyiciler olarak biz, ne de btn srarna ramen mhendis bey grebiliyoruz. Gen kzn ve stn, safl ve el dememilii temsil ettii bu sahne, bir anlamda ynetmenin modern insann mdahaleciliini tehir etmesine imkn tanyor. Hayat daha yeni yeni tanyan bu kzn karsna kan mhendis, tecrbeli olduundan ok emin, gen kza sorular soruyor; dokmentarist ve sorgulamac bir tavrla onun hayattan ne anladn kavramaya alyor. Ancak gen kz ne suretini ne de siretini gstermedii bu adama kendisiyle ilgili bilgi vermezken, mhendisle ilgili ok ey reniyor: okuduu iiri aslnda hi anlamam biri. Bu sahnenin yine modernle gelenekselin bir karlamas niteliinde olduu dnlmeli. Mhendis bey, meslei ve geldii mekn itibaryla akl, merkezi ve sistemin karmaasn temsil ediyor. Gen kz ise duyguyu, taray ve safl. zelde bu film, geneldeyse Kiyarstemi filmografisi bu ikilikleri hem belirginletiren hem de anlamszlatran bir dile sahip. Kirazn Tadnda bilhassa belirginleen bu ikilikler, ynetmenin ilk filmlerinden beri varln srdryor. Gndelik yaam biimlendiriyor olsalar da kesif skma anlarnda ondan bir syrlma veya kaa da kap aralayabiliyor. Tam da bu sebepten ynetmenin gndelik ikilemlerden beslenerek akn cevaplara yol bulduunu syleyebiliriz. Rzgr Bizi Srkleyecekte kullanlan, kaplumbaay ters evirip gitme/mekn terk
55

etme sahnesi de gndelik olandan akna yol bulma temsilinin doruk noktalarndan biridir. Dnyevi skntlarla -lm de buna dhildir, hatta lememe hali- bunalan mhendis, btn sinirini tabiattan karrcasna yerde grd ve tek yapt kendi yoluna gitmek olan kaplumbaay ayayla ters evirir. O an, kaplumbaa iin zamann durduunu, insann zalim ve bencil varlnn baka canllara verdii sknty idrak ederiz, ancak nemli olan dier nokta, kaplumbaann birka kk hamleden sonra kendine gelip yola devam etmesidir ki izleyiciye Aslnda yolda kalan kim? sorusunu sordurur. Ayn diyalog/iliki, aralarnda ne bir konuma ne de meknsal temas olmamasna ramen mhendis ile lmn bekledii Melek Hanm arasnda da cereyan eder. Mhendisin btn arzusuna ve hastalnn arlna ramen Melek Hanm bir trl lmek bilmez. kisi arasndaki bu inatlama, akn plnda mhendisin Tanryla inatlamas gibidir. Mhendis, yalanan kadnn artk lmesi gerektiini dnmektedir, hem de onlara vaad edildii gibi en fazla iki- gn iinde. Ancak kadn, mhendisin istedii deil, Tanrnn tayin ettii zamanda lerek gerekenle olan arasndaki boluu ak eder. Modern ve Geleneksel Arasnda Yine Rzgr Bizi Srkleyecekte mhendis bey, geldii kentte yaayan ve modern dnyay temsil eden insanlarla iletiim kurabilmesinin tek yolu olan mobil telefonuyla grme yapabilmek iin kyn en yksek yeri olan kabristana gitmek zorunda kalyor. Hem de gnde birka defa. Tpk Hz. Hacerin su aramak iin Safa ile Merve tepeleri arasnda kouup durmas gibi, mhendis bey de ky ile kabristan arasnda adeta mekik dokuyor. Kyle kabristan arasnda, gerekle mit arasnda, lmle yaam arasnda, modern ve geleneksel arasnda. Kabristan sahnelerini ilgin klan, bir insann lmn bekleyen ve bunu hibir duygusal forma balamadan salt bir i olarak gren mhendisin, her gn bir ka kez kt mezarlkta yatan ller ya da lm zerine hi dnmyor oluu. Mhendisi anlamamakta direnen yapmc Guderzeh Hanma benzer ekilde mhendis de lm ve mezarlarn mesajn anlamyor, hayat bilmiyor belki de... Filmin ou sahnesinde Furuun iirlerine gndermeler bulunduunu sylemek mmkn. Mutlu cesetler Kederli cesetler Cesetler suskun ve dnceli nceliksever, giyimsever, yemeksever Belirli zamanlarn duraklarnda Ve kukulu zemininde gelip geen klarn stekle dolu bounaln rm meyvalarn Toplarken3
3 Furu Ferruhzad, Souk Mevsimin Balangcna nanalm, der. Fahri zdemir, Ak iirleri, Krmz Yaynlar, 201 stanbul. s.52. 1,
56

dizeleriyle anlatt gibi Furuun, Kiyarstemi de mhendisin mezarlkta yrrkenki ceset halini yazyor kamerasyla. Furuun ve yeni iirin peindeki dier Fars airlerinin4 yapmaya altklar geleneksel veznin dna karak iirin kaplarn hayalden ok geree amak. Tpk bu yeni dalga airler gibi Kiyarstemi de, sinemann kaplarn iirsel bir dil kullanarak gndelik hayatn derinlikli bir yansmasna aar ve bunu byk lde baarr5. Kiyarstemi, en arpc ilk filmlerinden biri olan Dostun Evi Nerede?de (Khane-ye doust kodjast, 1987) rnein, kk rencinin arkada iin rpnn yle sradan fakat derin bir hikyeyle anlatr ki, grsel dilin iirsellii ve gndelik olann derinlii karsnda seyirciyi hayrete drr. ocuun daha nce hi gitmedii bir evi bulmak iin gsterdii inat adeta bir isyandr d dnyaya. Anlamszca tehditler savuran byklerin dnyasna kar, btn risk faktrlerine, geceye, yabancla aldrmadan meydan okuyan bir kklk hikyesidir. Bu film seyirciye Furuun bir dizesini hatrlatr ayn za4 Furu Ferruhzad, Nima Yusi ve tabii Shrab Sepehri gibi isimler bu dneme damga vurmutur. 5 Furuu anarken Kiyarstemi filmlerinde Sepehrinin etkisini de hatrlatmak gerek. Nasl bu airler kalemleriyle konuuyorlarsa, Kiyarstemi de kamerasn kaleme dntrerek hem izer, hem de yazar. (Kamera-kalem/ Camera stylo kavram Alexander Astruca aittir. Bkz. Astruc, The Birth of a New Avant-Garde, 1968).
manda: Yaam belki okuldan dnen bir ocuktur.6 Kiyarsteminin d ekimlerini krsal-doal alanlarda yapmay semesini Sheibani, insann yaamla ve Tanryla karlamas olarak okur. Hem Kirazn Tadnda, hem de Rzgr Bizi Srkleyecekteki geni pln doal mekn ekimleri seyircide bir aknlk ve ayn zamanda da gndelik bir tat brakr. Bir adm daha atlsa insan telere ulatracak bir kap gibidir bu manzaralar. Kiyarstemi, karakterlerin o kapnn farkna vararak yaamasn ister, onun filmlerinde lmle irtibat, yaam deerli klma potansiyelinden ileri gelir. Zira lm bilmek bir anlamda insann kendini tanmasdr. Kiyarstemi, ve tabii Furu, randa hayatn sradan akna gizlenmi olan kymetleri ve bastrlm sesleri meydana dktkleri iin, kenara atlmlar merkeze ekmeye altklar iin ya da belki kenar-iinde-merkez oluturabildikleri iin deerliler. Onlar nemli klan dier yanlar ise rejime ramen ranl olular. ranll salt politize edilmi kimlik ediniminden keskin izgilerle ayrp yeniden ina etmeleri. Her ikisi de kendilerine ait olan zgn bir dille ifade etme peine dmler, ait olduklar topluma ancak bu ekilde katk salayabileceklerinin farkndalar. Belki de bu yzden Kiyarstemi sinemasnda iir byle grkemli bir dil yaratyor.
6 Furu Ferruhzad, Yeniden Dou, Yaralarm Aktandr, ev. Haim Hsrevahi, Telos Yaynlar, 2002, stanbul, s. 129 Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31
57
TARADA MSAFR OLMAK

KIYARSTEMININ FILMOGRAFISI BIR INCELEMEYE TABII TUTULURSA ILK DNEM FILMLERINDE GENELLIKLE HIKYESINI TARADA KURDUU, YAKLAIK ON YILDIR ISE FILMLERININ MEKNININ EHRE TAINDII GZLEMLENEBILIR.
Conforme, 2010) filminde talyada, Sevmek Gibi (Like Someone in Love, 2012) ile Japonyada ama yine byk ehirlerde ve ehirli hayatlarda dolatn gryoruz. Filmlerin genel grnts bu denli farkllarken; duygusunun, tartt temel meselelerin, hikyenin unsurlarnn, seyirciye yaatt deneyimin nasl ayn kalabildiini anlamak iin ncelikle Kiyarsteminin neden taraya gittiini anlamak gerekiyor. Bu yazda filmin derdinin mekn belirlediini dnerek, Kiyarsteminin hangi fikri sreler sonunda taraya gitmeye mecbur hissettii; aslnda doal bir paras olmad bu meknda hikyeler kurma ve film yapma srelerinin zorluklaryla nasl baa kt tartlacak. Bunlar anlamak iinse yalnzca Kiyarsteminin dnyasn en saf haliyle yanstan filmlerine kaynak olarak bavurulacan belirtmekte fayda var. Konumalar, dier sanat rnleri, zellikle de tara ve sinema ilikisine mercek tutan sosyoloji teorilerinden uzak durmaya allacak.
AYBALA HLL YKSEL
Abbas Kiyarstemi sinemasnn yaps, zerinde soukkanl analizlere girimeye pek fazla msaade etmiyor. Tm filmografisi kendi iinde kuvvetli bir btnlk tad iin olsa gerek iinden bir paray ayrmak ve incelemeye tabii tutmak her durumda hakszlk etmek gibi. Yine szn sinemay zenginletireceini dnerek, yani konumumuzu bylece merulatrdktan ve ustadan bir nevi destur aldktan sonra Kiyarstemi sinemasnn tara ile kurduu ilikiye gz atmaya balayabiliriz. Kiyarsteminin filmografisi uzun metrajl kurmaca filmleri zelinde kabaca bir incelemeye tabii tutulursa ilk dnem filmlerinde genellikle hikyesini tarada kurduu, yaklak on yldr ise -On (Deh, 2002) filmi ile balayan son dneminde- filmlerinin meknnn ehre tand gzlemlenebilir. Hatta son iki filminde artk ran corafyasnn da dna ktn; Asl Gibidir (Copie
58

Meakkat ve Eksiklik Filmlerinde her zaman grmenin ve idrak etmenin mmkn olamad gzelliklerin ve iyinin peinden giden ynetmenin ehirde gremedii veya gsteremedii bir eyleri tarada bulduu dnlebilir. Daha dorudan ifade etmek gerekirse tartmak istedii meselelerin en ak ekilde grnecei yerin tara olduu tespit edilebilir. Amaladnn klielemi bir tara insan daha samimi, daha hakiki nostaljisi olduu iddia edilmiyor elbette. Bu grn yanlln anlamak iin filmlerinde yanstt manzaralara bakmak yeterli olacaktr. nsann insan olmaktan gelen zaaflar onun baknda son derece n plndadr zira. Bencillii, laftan anlamazl veya inad anlatabilir; tabii bunlar yanstrken kendine has bir ekilde yorumlar ve bu insani hlleri gl bir muhabbet duygusu ile birlikte idrak ettirir. Tara romantizmi grn de elediimize gre, sanatnn hangi dertleri dile getirmek iin bu mekna geldiini irdelemeye balayabiliriz. Bu noktada filmlerinin hemen hepsinde Kiyarsteminin peine dt iki kelime zerinden gidilebilir: meakkat ve eksiklik. Kiyarstemiyi daha iyi anlamak iin onun yrd yoldan bir kez daha yrmek ve bu anahtar kelimelerin izini srmek gerek. Kiyarsteminin filmlerinin tipik zelliklerinden biri bakahramann olduka meakkatli bir durum iine sktrmasdr. Bu skmlk bir pasiflik deil, bilakis srekli mcadelenin olduu bir hareket halidir. Filmlerindeki insanlar arkadana defterini gtrmek iin, sevdii kzdan duyaca bir tek kelime iin
Kirazn Tad, 1997
veya cep telefonunun ekebilecei yksek bir noktaya ulamak iin film boyunca koturur dururlar. ehirdeki grece konforlu ve eylere ulaabilirliin ok daha yksek olduu hayatlarn iindeki meakkati, gndelik hayatn kk ini-klar iinde aktarmann zorluu ortadadr. nsann iindeki gzelliklerin ancak ve ancak karlalan zorluklar ile ortaya kacan gz nnde bulundurursak, gzeli arayan sanatnn bu tercihi olduka anlamldr. Tekniin getirdii aralarn hayatn kolaylatrmad, te yandan da vaktini alamad insanlar arar Kiyarstemi; acelesi olmayan tam da bu yzden iinde bulunduu vakti tam manasyla yaayan insanlar Kiyarstemi filmlerinin kahramanlarna yakndan baktmzda fark ettiimiz bir dier nemli zellik, yine meakkati arama meselesiyle paralel olarak da dnlebilecek eksiklik vurgusudur. Sanat byk resimdeki byk boluklara evirir kamerasn,
59

peinden koulan, elde edilemeyeni gstermese bile hissettirmek ister. Eksikliin, yoksunluun, var olmayann izini srer. nsann eksikleriyle gzelletii, zaaflar ile insan olduu ve bu dnyada bulunma hali ile barabildiinde tamam olduunu hissettirir. Eksik olana, hi olana yapt her imada varlk leminden bir para olsun uzaklaarak onun perdeledii bir baka gereklie, var olu biimine iaret eder. Onun iin eksik olann peinden yollara den, yolda karsna kan engellerle mcadele eden insanlarn halleri hayatn ta kendisidir. Bu gidilerde kahraman istisnasz olarak yola k amacndan ok farkl bir noktaya ulasa da insan olmaya bir derece daha yaklat iddia edilebilir. Misafir Gzyle En az taraya neden gittii kadar nemli olan bir baka mevzu da Kiyarsteminin taray nasl yanstt, daha dorusu tarada ne ekilde bulunduudur. Darlkl bir ynetmenin, paras olmad bu mekn ve yabanc olduu insanlar kendi gereklerine uygun ekilde yanstmasnn zorluklar ortadadr. Bu mevzunun filme getirebilecei inandrclk sorununu zmek iin ok etkili ve nemli bir tercih yaplr. Hikyesini anlatt kahramanlar da bir ekilde yolu taraya den ehirlilerden semek filmi maniplatif olmaktan kurtarr. Kamerann taradaki misafirliini korumas hususunda gsterilen bu zen ayn zamanda Kiyarstemi sinemasndaki sahici damarn rneklerinden yalnzca biridir. rnein Kirazn Tad (Tam-e Guilass, 1997) filminde ehrin kylarnda dolaarak kendine yardm edebilecek birini arayan Bedi Bey bu karakterlerden biridir; seyirci onunla birlikte kt yolculukta baka hayatlarda grlecek, kefedilecek gzelliklerin peine der. Filmin bakahramannn taradaki misafirlik hali, ynetmenin taradaki filmlerinde kendini konumlandrd yere de iaret eder. Derinlemesine tanmad ve bu yzden olumlu da olumsuz da kurgulasa yabanc kalaca taral bir karakter yerine, tarada misafir olan bykehirden gelen adam anlatmak ynetmenin kendisi iin izdii ahlaki snrlar ak ekilde gsterir. eitli deneyler yapabilecei izole bir alan veya insann derinlerindeki gdlerin ortaya kaca bir ortam olmaktan kan tara, gerekte var olduu hali ile doal bir ekilde filmlerde yer alr. Bu durumun daha ileri bir yorumu Hayat Devam Ediyor (Zendegi va Digar Hich, 1992), Zeytin Aalar Altnda (Zire Darakhatan Zeyton, 1994) ve Rzgr Bizi Srkleyecek (Bad Ma Ra Khahad Bord, 1999) filmlerinde olduu gibi kahramanlarnn tarada bulunma sebeplerinin de ektikleri veya ekecekleri filmler olmasdr. Bakarakterin bu hem hareket halindeki zne olan hem de seyreden, gzlemleyen, tecrbe eden ahs olmas dikkate deer bir noktadr. Ayrca filmin seyircisinin de hikyeyi bu kahramanla birlikte takip etmesi, seyircinin konumunu Kiyarsteminin istedii noktaya getirir.1
1 Bu meseleyi daha detayl olarak tartan Murat Payn kaleme ald Bu Bir Film Deildir! balkl
60

Sz buraya gelmiken Abbas Kiyarsteminin tarada geen son filmi Rzgr Bizi Srkleyeceke yakndan bakmakta fayda var. Cenaze merasimini grntlemek zere yzlerce kilometre uzaktaki bir kye gelen ve yal kadn bir trl lmedii iin haftalarca beklemek zorunda kalan ekim ekibini anlatan bu film, Kiyarsteminin tarada filmler eken kendisi ile giritii bir eit hesaplama olarak da okunabilir. Kye ait olan, o kyn ruhundan beslenen, kyn ruhunu var eden eylerin bir film malzemesi olarak grlmesi ve kullanlmasnn doruluu film boyunca tartlr. Bir ocuun safiyane konumalarnn, bir lye ait kemiin, bir gelenee ait grntlerin sahiplenilmesinin, alnp gtrlmesinin yakkszl hikyenin arka planndaki mevzulardandr. Bu duygunun zirve yapt sahne ise filmin sonunda ekimi yapamadan kyden ayrlmak zorunda kalan Mhendisin hnla ve hrsla fotoraf ektii ksmdr. Misafir olarak her zaman gler yz gren Mhendisin byk plnda grnmez snrlar amasna msaade edilmez. Kyde geirdii vakit boyunca oradaki hayata ayak uydurmaktan ve kendisininkinden olduka farkl bir hayat tasavvurunu gzlemlemekten baka yapabilecei bir ey yoktur. Kamerann mekna misafirlii ile yakalanan gl sahicilik filmlerin etki gcn ve duygusunu olduka ykseltmitir. Zira Kiyarsteminin doksanlarda ektii bu
yazy dosyann ilk blmnde, Hayal Perdesinin 30. Saysnda okuyabilirsiniz. www.hayalperdesi. net/edergi/default.aspx?dergiid=30
filmlerin etkilerini iki binli yllarda sinemamzda da gzlemlemek mmkn olmutur. Trkiyede bugn artk bir dalga gibi yaylan, yakn dnemde gen ynetmenlerin de benimsedii kamerasn veya fotoraf makinesini alp taraya giden skntl adam hikyelerinin ayn etkiyi yakalayamamasnn temel nedeni de ayn fikri srelerden gememi olmasdr. Taray yanstma biimi, daha dorusu tarada kameray koyduu yerdeki arazlar filmlerin inandrclna ve samimiyetine zarar vermektedir. Kiyarsteminin neden artk tarada film ekmediini sorabiliriz. Filmografisindeki tutarlla bakarak bunun iki sebebi olabilecei iddia edilebilir: filmlerinde ele ald meselelerin deitii veyahut bu meselenin artk tarada tartlmay talep etmedii. Abbas Kiyarsteminin On filmi ile balayan srete dalm aileleri, kadn-erkek ilikilerindeki sorunlar, iletiim kazalarn ve kadnn toplumsal hayatta karlat zorluklar ne alan filmler yaptn dnrsek aslnda onu taraya gtren iki ana temann deimediini grrz. Meakkat ve eksiklik filmlerinde peine den ve insan ycelten unsurlar olarak grnmeye devam eder. ehirden hayatlar anlatan ve kadnlar zerine odaklanan filmler yapan ynetmenin tercihleri elbette ki baka bir yaznn konusu. Ancak her filminde anlatm olanaklarn biraz daha ykselten Kiyarsteminin kurduu eksiltili ve katmanl dilin ayn meseleyi herhangi bir yerde anlatabilecek yetkinlie ulatn sylemek bu noktada herhalde yeterli olacaktr.
61
SYLE: EMN ALPER

Fotoraf: Handenur Pekiner
EMN ALPER
TEPENN ARDI BR MLLYETLK ALEGORS

erlin bata olmak zere katld pek ok festivalden dlle dnen Tepenin Ard Aralk aynda vizyona giriyor. Film stanbulun ardndan son olarak Malatyada da En yi Film dln kazand. Tepenin Ard, tarada bir Yrk hikyesi zerinden tekinin inasn yetkin bir sinema diliyle anlatyor. lk uzun metrajl filmine imza atan ynetmen Emin Alper ile hikyenin politik alt metnini, erkekliin dayatt iktidar mcadelesini, iddet girdabn ve tara-doa ilikisini konutuk.
SYLE: AYBALA HLL YKSEL CELL CVAN
62
SYLE
f Filmin hikyesi nasl ortaya kt?
Filmin hikyesi benim yllar nce yazdm bir senaryoydu. Ama bunu o zamanlar ekme frsat olmad, bir keye koydum. Ondan sonra ilk filmi ekmek iin Kltr Bakanlna bavurdum. lk projemiz kabul almad, ikinci proje de almad, derken ben artk srekli proje hazrlama durumundaydm Bakanla kar. O srada ite aklma yllar nce yazlm, rafta duran bu hikye geldi. Tekrar atm, bir daha okudum, baya kt durumdayd ama bunda bir ey var dedim. Yani ilenebilir, gelitirilebilir. Ondan sonra tekrar ileyip gelitirdim. O zamanki haliyle byle metaforik, alegorik ynleri pek olmayan bir aile dramas eklindeydi ama yine ok benzer bir meknda geiyordu, bir ailenin yine bir gnyd hikye. Erkeklik temalar, sava temas vard ama daha dramatik bir ekilde ele alnmt. kinci kez ele aldmz zaman yazarken biraz daha alegorik anlam kazand. Yrk hikyesi girdi.
f nceki versiyonda yoktu.
Filmi ok genel anlamda bir milliyetilik alegorisi olarak okumak mmkn. Yurtdnda gsterildii zaman ok abuk algland bu nedenle. Mesela Berlinde Almanlar Bizim hikyemiz. dediler.
bu nedenle. Mesela Berlinde Almanlar Bizim hikyemiz. dediler. Tabii ki Trkiye Cumhuriyeti de son derece milliyeti bir gemie sahip olduu, tarihinde kendi isel meselelerini zmekte baarsz olduu ve sk sk bunun suunu darlara atfettii iin Trkiye Cumhuriyeti alegorisi olarak da okumak mmkn.
f O zaman yle de bir ey kmyor mu: Btn karakterler ok kt insanlar. yleyse Trkler kt gibi bir anlam kabilir mi?
Yrk hikyesi yoktu nceki versiyonda. Yeniden yazm sonucu ortaya kt. Birazck ocukluk hikyeleri, birazck aile dramas ve onun stne eklenmi biraz siyasal metafor hikyesi diyebiliriz.
f Bir Cumhuriyet alegorisi olarak okumak mmkn mdr filmi?
ok genel anlamda bir milliyetilik alegorisi olarak okumak mmkn. Yurtdnda gsterildii zaman ok abuk algland
Elbette ki yle bir ey sz konusu olamaz sadece filmde sylemek istediiniz bir ey var ve karakterlerin de o sylediiniz eye hizmet etmesi gerekiyor. Sekiz tane karakter var ve hepsini btn derinliiyle ele almak tabii ki mmkn deil. Dolaysyla filmde n plna kmas gereken hikye bir tr su, su ilemek, kabahat ve bu kabahati bastrma istei. Bu kabahati bastrmak isteyen insanlarn bu kabahatleri zaten grmek istemeyen bir otorite ile yapt i birlii. Dolaysyla byle bir hikye anlatrken biraz karikatrleme zorunlu.
63
SYLE: EMN ALPER

Burada dorudan Trk insann temsil ediyor demek elbette ki mmkn deil.
f Ama Berlinde de Almanlar sahiplendi dediniz.
Tabii o zaman insanla dair daha karamsar bir tablo kyor. Bu da sylenenler arasndayd. nsanla dair karamsar bir tablo mu iziyorsunuz diye soruluyordu. Byle sylenirse buna katlrm.
f O zaman yle soraym. Srekli byle bir kmaz durumu olmu oluyor, filmde gitgide iddet, paranoya artyor. Sonda ailenin yryne baktmz zaman bir militerleme balyor. O zaman k yok gibi bir durum ortaya kyor.
gibi duruyor ama sonra gitgide mizahi yn yksek bir film olduu hissi veriyor. ktidar gsteriyorsunuz, iktidar srekli artyor, ykseliyor veya geniliyor ama ayn zamanda o kadar krlgan ki. ocuk srekli erkeklik taslyor ama kpekten korkuyor mesela. Karakterlerin hepsi byle. O krlganla, iktidarlar ok gl ama ufack bir eyden yklabilirler duygusuna vurgu bir tr muhalefet olabilir mi? Zaten btn hikye durumun absrdl zerine kuruldu. Kara komedi de oradan kyor. Birisi kp Bunu ben yaptm, zr dilerim. dese btn yap dalacak. Ama o ikiyzllkler, arkadan i evirmeler sonradan ii komikletirecek hale getiriyor. Benim bu filmde nemsediim de btn her eyi kontrol eden bir iktidarn, yani dedenin yol at olaylar deil dede ile kendi karlar gerei ibirlii yapan aile yelerinin oluturduu dram.
f Dededeki hazr paranoyay daha da iiren bir ey yapyorlar.
Filmde k yok ama seyircide bir k hissi uyanmas amacyla yaplm bir film bu. Filmin finalindeki yabanclatrma, o marla dalga geme hikyesi aslnda o insanlarn durumuyla seyirci arasnda ciddi bir mesafe yaratarak kendilerini sorgulamasn amalyor.
f Uyann artk der gibi.
Evet amac ok kaba anlamda bu. Uyann laf daha iddial, filmde kimsenin uyanaca yok. Filmin iinde k yok ama bu filmi yapmann ve bu ekilde yapmann altnda bir k olduu inanc ve umudu var.
f Zaten br trl filmi de yapmazdnz.
Dedenin otoritesi kar konulmaz bir otorite deil. Hikyenin ilk versiyonunda bambaka bir final vard ve orada kk torun dedeye isyan edip baka yerlere gidiyordu. Bir tr kattan kule gibi, bir ey ekilse yklacak. yle sarslmaz falan deil.
f Ama korkuluyor tabii onun yklmasndan.
Tabii ki.
f Film ilk bata karamsar, karanlk bir film
Elbette, bir bir korku ve ekinme var.
64
SYLE
f O yap yklrsa yerine ne gelecek, ne yapacaz kaygs da var.
Kendi sular ortaya kacak, daha ok korkma durumu sz konusu.

f Filmdeki tek kadn karakter Meryemin vicdan, akl- selim sahibi tek kii olduunu sylemisiniz bir syleide ama Meryem erkeklerin zerinde iktidar kurmak istedii objelerden biri olarak temsil ediliyor. Sizce kadn nerede duruyor filmde, kadn bu kadar snrl bir alana hapsetmek ya da vicdan tecavze uram gstermek ne kadar adil?
Filmde k yok ama seyircide bir k hissi uyanmas amacyla yaplm bir film bu. Finaldeki yabanclatrma, insanlarn durumuyla seyirci arasnda ciddi bir mesafe yaratarak kendilerini sorgulamasn amalyor.
Kadn filmin madurlarndan bir tanesi. Bir madurlar listesi karacak olursak Zafer ve Meryem elbette ki madurlar lis-
tesinde, kk kz da. Kadnn saduyuyu temsil etmesi gibi bir durum sz konusu. Btn bu dman yaratma srecinin ok eril bir taraf var, ok erkeksi bir ey bu, tabii sadece erkeklere zg bir ey deil, kadnlar da bunu yapyor ama benim zellikle filmde eletirmek istediim erkek kltr, mao kltryle bunun ilikisiydi.
65
SYLE: EMN ALPER

Fotoraf: Handenur Pekiner
Filmde nemsediim her eyi kontrol eden bir iktidarn, dedenin yol at olaylar deil dede ile kendi karlar gerei i birlii yapan aile yelerinin oluturduu dram.
Erkek olmak istemek, kpekten korkma hikyesinden tutun da orada bulunan bir kadn zerinden erkekliini ispatlama hikyesi vesaire asl hedef erkeklik olduu iin kadn orada saduyu sahibi, belki de tek olumlu karakter olarak iziliyor ve tabii ki de pasif bir konumda. Erkeklerin iddetlerini, cinsel iddetini gstermesi amacyla konulmu bir figr o. Evet, kadn belki de gerek protagonist deil filmde ama byle
bir tercih yapmak durumundaydm. Ama filmin hem dramaturjik btnl hem estetik btnl byle bir ey yapmay gerektiriyordu. Bu konuda ok dndk, tarttk ama kadnn dnyasna girersen film farkl bir yere gider, o zaman ayn anda iki ey anlatmaya alan bir film kabilir ortaya. Dolaysyla orada bir seim yapmak durumunda kaldk. Kadn da erkekler gibi birazck karikatr ama daha olumlu bir karikatr diyebilirim.
f Korku ve iddetin birbirini douran yapsnn yan sra doayla kurulan bir iliki de var. Nusretin dedii gibi buras insan vahiletiriyor. Doaya girdiklerinde vahileme ve irkin ynlerin ortaya kmas gibi bir durum var. Doay iddetten ibaret tek bir katmana indirgemi olmuyor musunuz ya da insann doas vahi midir?
66
SYLE
yle bir amacm yoktu. Doayla iddet arasnda dorudan balant kurmak gibi bir niyetim olmad akas. Ama yle bir taraf var. Dardan gelenlerden ziyade orada yaayan insanlar iin doa hibir zaman bizim pastoral bir ekilde tasvir ettiimiz gibi bir uyum mekn veya bir estetik gzellikler hazinesi vesaire deildir, doa bir mcadele alandr. Filmi ekerken bizzat orada da grdk. oban Sleymann -o oban gerek bir obandyaay biiminden gryorsunuz, elinde silahla kurt bekliyor mesela. Onlarn zaten doayla kurduu ilikide byle bir ey var. Trnak iinde vahet, yani hayatta kalma mcadelesi veya hayvanlarla bizim gibi bir empati ilikisi kurmuyorlar, ok daha sertler. Dolaysyla gereki, daha ikna edici bir tablo izmek iin byle bir ey gerekiyordu. zellikle Canerin, yani ehirden gelen torunun vahetinde ok daha ergen bir ey var. ocuklar da biliyorsunuz acmaszdr hayvanlara kar, ben hibir zaman yapmadm ama benim arkadalarm kedilere ne ikenceler yaparlard. Bunlar ehirlerde byyen insanlar, zellikle bilinli olarak doaya bir anlam atfederek yaptm eyler deil. Daha ziyade karakterleri olutururken doal bir ekilde gelimi eyler.
f Ama Slnn aata yaamas, Zaferin srekli imlerde uzanmas, Zaferin sudan kmas. Sudan kma genelde arnmadr ama filmde tam tersine sre gitgide daha karanlk bir hal almaya
balyor. Doaya girdike daha m vahileiyorlar? Nusret de tabir-i caizse air adam ama doaya girince kadna tecavz ediyor. Dediim gibi doaya girince o ynlerinin aa kma hikyesini ok dnmedim ama Sleymann -Sleyman zaten doada yaayan yar vahi bir adam- yle bir taraf var. Zafer sz konusu olunca da doa Zafere ilkel taraflarn hatrlatmaktan ziyade sava hatrlatt iin nemli; dalarda gezmi, atmaya girmi bir adam. Caner iin de doa az nce sylediim gibi biraz erkekliini ispatlama, vurma krma arac. Mesela Mehmet karakteri iin doann hibir nemi yok. O para mara ileriyle urayor, kavaklara zarar vermek istiyor. Onun zaten umurunda deil byle eyler. Dolaysyla yle bir ey dnmedim, o yne gitmek iin de zel bir aba harcamadm.
f Yakn dnem sinemasnda tara artk ok ilenen bir mevzu oldu. Genelde bunlar hep bireysel hikyelerdi. Sizse toplumsal bir alegori kuruyorsunuz. Taray semenizin sebebi neydi?
Galiba ok iyi bir laboratuar olmas. Dediim gibi hikye en batan tarada gemi bir hikyeydi. Ben bir alegori anlataym, Trkiyeyi eletireyim, onu da taraya koyaym diye gelimedi. Zaten genelde byle gelimez. nce hikye, fikirler gelir, ondan sonra bir yere doru evrilir. Dolaysyla zellikle taray semedim ama
67
SYLE: EMN ALPER

buraya doru gitmeye karar verdikten sonra bunun ok iyi bir mekn olduunu dndm. Bir kere orada karakterleri izole etme ansna sahipsiniz. Dedenin patriarkal gcn ok etkin bir ekilde orada tasvir etmek ihtimaline sahipsiniz. Bir de ok tipik bir eydir, tara kavgasdr: Yrk olmazsa komunun arazisi olur, komunun hayvan olur, bu tip aile kavgalar ya da bir klann, airetin dier airetle sava vesaire ok taraya zg eyler. O adan da ok elverili bir zemin oluturuyor.
f Filmde Yrkleri hi grmyoruz, olmaya da bilirler. teki olmazsa birlik beraberlik de domuyor.
naryo biraz daha gevezeydi, konumalar azalttk. Tekrar ilevi grebilecek birka sahneyi attk. Bir de ufak yer deitirmeler, yani kronolojide ufak yer deitirmeler yaptk. Onun dnda aa yukar plnland gibiydi.
f Filme baktmzda mizansenler ok nemli. Oyuncularn durular Kurosawa filmlerindeki gibi.
lk kez birisi bunu fark etti.

f Sonundaki mzik ve o yry Kurosaway hatrlatyor.
Evet byle bir ilev gryor. Yani Yrkler olmayabilir gibi bir soru uyanyor seyircinin kafasnda ama daha dikkatli bakldnda Yrkler var kukusuz. Faik deli deil sonuta, Faik birileriyle kavga ediyor. Onu gstermememizin sebebi; bunun bir nemi yok, onlarn yapt eylemlerin nemi yok, orada bunlarn stlendii ilev nemli demekti. Elbette ki ilev ailenin birlikteliini yapay bir ekilde kurma ilevini gryor.
f Filmin kurgusu ne kadar srd, senaryoda aynen plnland gibi mi oldu film? Sanki siz kafanzda her eyi nceden oluturmusunuz gibi bir alg olutu bizde.
Biraz yle oldu. Senaryoyla son rnn arasnda ok byk fark yok. Tabii ki fark kanlmaz ama bu farkn minimum olduu filmlerden biri saylabilir. Kurguda ok az eyi deitirdik. Baz sahneleri attk, se-
Ben Kurosawa mizansenlerini severim. Filmde de zellikle byle bir ey yapmaya altk. Biraz stilize olsun istedim. ok gereki deil, sonuta hibir yerde drt insan arka arkaya yrmez. Filmin gereki yapsyla tezat oluturacak, -filmin gereki bir taraf da var diyaloglara baktnzda- onunla biraz tezat oluturacak ve bunun bir tr farkl yerlere gidebileceini, bunun gereki bir film olmadn bir ekilde bize iaret eden, oraya doru bizi srkleyen bir yaps da olsun istedim. O yzden de mizansenlerde zellikle stilize ve yer yer abartl olmaya altk. Finalde, doruk noktasna kan bir abarty nceden hissettirmeye altk. Evin nnde mesela drt kii sefere karar verirken, kayalarn nnde otururken, cesedin banda otururken oralardaki o trnak iindeki byklk, epiklik, hep o sondaki alegoriyi de besliyor.
68
SYLE
f Oyuncu seimini nasl yaptnz?
Oyuncu seiminde bizim cast Ezgiyle altk ama ok fazla insandan fikir aldk. Mesela Mehmet zgr bulmamzda Reha yardmc oldu. Daha nce hi izlememitim, ok da iyi oldu onu tanmamz. Oyuncularn da, benim arkadalarmn da katld ama Ezgi ile, cast ajansyla birlikte yrttmz bir alma sonucunda karar verdik. En nemli meselelerden bir tanesi oyuncularn filme ve projeye inanmas. Bizim amzdan gerekten de herkes batan sona senaryoyu severek, bizim ekibe inanarak geldiler. ok da iyi oldu, set ok iyi geti. Kkler beni zorlad tabii. Onlar bulmak ok zor Trkiyede, ergen sektr de yok, ergen oyuncu da.
f Sl gerek oban dediniz ardm, iyi bir oyunculuk karm.
Kadn filmin madurlarndan bir tanesi. Kadn filmde saduyuyu temsil ediyor. Erkeklerin iddetlerini gstermesi amacyla konulmu bir figr o.
sonra sosyal bilimler. Bunlarn sinemanzla ilikisi nasl, sizi besliyor mu? Mhendisliin besledii bir taraf yok nk ben teknik konularda ok cahilimdir. Sinemann teknik ksm sz konusu olduu zaman mhendislik hi beslemedi. Sosyal bilimlerin muhakkak etkisi vardr. u an bunu ok lp biemiyorum ama muhakkak vardr. Ayn ekilde sanatla, sinemayla uramann sosyal bilimlere de ok fazla etkisi oldu yani ikisi byle karlkl bir etkileim iinde geliti. Ama fen lisesi yllarmda bile hep tiyatro, sinema, edebiyat ok ilgilendiim eylerdi, yani sonradan km bir karar deil. Tarada alkan renci olduunuz zaman ister istemez bir yere itiliyorsunuz.
f Yeni projeleriniz var m?
Bu ilerde tesadf ok nemli. Ermeneke gittim bir, iki hafta kadar oyuncu aradm kk kz ve Sl karakteri iin. Kk kz bulduk ama Sly bulamadm. Karamsarla kapldmz bir anda mekn bakmaya gittiimiz kyn imam syledi. Bu arada kullandmz ev de kyn imamnn babasnn evi. Kyn imam byle bir karakter var, bakn istiyorsanz, dedi. Grr grmez tip olarak oturduunu grdm. Bir iki muhabbet edince de hemen yapabilecei ortaya kt. Deneme bile yapmadk, ayak st muhabbet ettik tamam dedik.
f Farkl disiplinlerden geliyorsunuz. ncesi fen lisesi, sonra mhendislik ve daha
Yeni bir proje zerine almaya baladm. Senaryo aamasnda, bakalm greceiz. Para bulmak iin gerekli almalara yava yava balamak zereyiz.
f Yine politik bir ey mi olacak?
Daha politik bir backgroundda geen, daha insani bir trajedi. Dorudan politik denebilir mi bilmiyorum. Dorudan politik deil ama ok belirgin bir politik atmosferi olan bir hikye.
69
PERSPEKTF
BR YAPRAK DA OYUNCU KADAR NEMLDR

Nederlands Film Festival Holland Film Meetingsin 2012 ylndaki konuk lkesi Trkiye. stanbul Film Festivali Kprde Bulumalar ve Nederlands Film Festival Holland Film Meeting, bu yl Hollanda ve Trkiye arasndaki diplomatik ilikilerin 400. yl kutlamalar erevesinde ortak yapm toplantlar ve panellerden oluan etkinliklerini bu iki lkeye ithaf etmeye karar verdi. Bu kapsamda festivalde 1932den bu yana film endstrisinin bugnnn ve geleceinin tartld Cinema Militans Konumasn bu sene Semih Kaplanolu yapt. Konferansa ynetmenin filmlerinden yaplm bir sekinin gsterimi de elik etti. Daha nce bu konumay yapan ynetmenler arasnda Peter Greenway, Tom Tykwer, Istvan Szabo, Roland Joffe ve Mira Nair de bulunuyor. Semih Kaplanolunun konumas ayn zamanda Londra meneli prestijli sinema dergisi Sight & Sound ve Nederlands Film Festival tarafndan yaymlanacak.
SEMH KAPLANOLU
Yazsn okumaya oturmadan nce Menno ter Braak hakknda hibir ey bilmiyordum. Baz noktalarda bana temas ettiini fark ettim. zellikle imajn filmin ana grameri, ana paras olduuna dair fikri. Olduka ilgin bulduum bir nokta daha var. O da birlik fikri. Ben buna ahenk demek
istiyorum. Bununla unu kastediyorum; filmi meydana getiren paralar imaj, k, oyunculuk, montaj, mekn vesaire hepsi bir arada almallar ve hibiri dierinin nne gememeli. Son olarak da ten Braak beyin saf sinema fikri dikkatimi ekti. nk bu benim de balca endiemdir. Bugn younlamak istediim ana tema bunlar.
70
PERSPEKTF
Sahte bir zamanda yayoruz ve herkes olay daha da sahteletirme abasnda gibi grnyor. 13-14 yandaki ergen ocuklar bilgisayar oyunlarnda srekli birilerini ldryorlar. Dolaysyla bir kiiyi veya eyi ldrmek ok sradan hale geliyor. Sadece yaayan canllar deil fikirleri de, bakalarnn haklarn da vesaire. Sinemay kullanarak emniyetsiz ve korkun bir dnya yaratlmasn m desteklemeliyim yoksa insanlarn ruhunda yatan gzellii mi gstermeliyim?
Sahte bir zamanda yayoruz ve herkes olay daha da sahteletirme abasnda gibi grnyor.
71
PERSPEKTF
Bal, 2010
Zaman sinemann ana maddesidir ve zaman nasl kullandnz konusu ahlki bir meseledir. Bana gre sinema dua gibi, meditasyon gibi olmal. Hayatn ve grnenin i yzn seyirciye hissettirebilecek kadar yava olmal.
Film yapmaya balamadan nce iir yazyordum ki bu tamamen farkl bir eylemdi. 1986da niversiteden mezun olmu stanbulda yayordum. Selim Cebeci adnda ressam bir eski dostum var. Onun ngilterede yaayan arkadalarndan biri Tarkovskinin Ayna (Zerkalo, 1975) filmi televizyonda gsterilirken Betamax kasete ekmi. ngilizce altyazl ve reklm doluydu ama stmde byk bir etki brakt. Bugn sinemada ne yapyorsam bunun fikirlerinin tohumlar Aynay seyret-
72
PERSPEKTF
tiimde atlmtr. Ksa bir sre sonra ksa filmler ekmeye balaynca hikyeden ok imaj ve sesin bir araya gelmesiyle oluan duyguyla ilgilendiimi kefettim. Ayn zamanda sinemann edebiyattan beslendiini ve bunun snrlayc bir etki yapabileceini de fark ettim. Tabii ki edebiyatn ana akm sinemaya faydas olabilir. Aslnda, ana akm sinemann bir tr snrlamaya da ihtiyac var hedefini gerekletirebilmek iin. Zamanla ilgili bir ey bu. Sinemada zamann genellikle her eyin olabildiince hzl bir ekilde kesmeler yaplarak kullanld ekli hem sinemacda hem seyircide bir tr uyuma hali ve duyarszlk yaratabiliyor. Zaman sinemann ana maddesidir ve zaman nasl kullandnz konusu ahlki bir meseledir. Bana gre sinema dua gibi, meditasyon gibi olmal. Hayatn ve grnenin i yzn seyirciye hissettirebilecek kadar yava olmal. Hakikati kefetmek grnr klmak iin zamann kullanm ok nemlidir. Filmdeki zaman ile hayatlarmzdaki zaman arasnda bir paralellik kurmaya alyorum ben. Bu yzden filmlerimde hzl sahnelerden kanyorum. Ayn zamanda bn Arabinin de dedii gibi Yaratlla balayan sonsuz bir imdiki zamanda yaadmz da unutmamak gerekir. Sinema kesinlikle duygular ve onlarn armlar ile alakaldr. nsanlar her yerde hatralarn ve hayat tecrbelerini paylamlardr ve hafzamz harekete geiren de budur. Bazen bir koku bize ocukluumuzu hatrlatr; sinema da bizde ayn etkiyi brakabilir: hatralarmzn ve tecrbelerimizin izini srmemizi salar. Bu yzden bir filme baladmda hikye yazarak balamam. ncelikle belli temel bir duyguyu konumlandrmaya/bulmaya alrm, ardndan bu duyguyu daha somut daha elle tutulur gzle grlr hale getirmeye alrm. Senaryo yazarak balamam. lk nce bu duyguyu saracak mekn, , renkleri kefetmeye alrm. Hikye bu kefedi sreci ierisinde ortaya kar. Mesela Alfred Hitchcock filmlerinde objeler kullanr. Eer filmini yaparken objeleri dnmyorsan hikyeni onlarla glendiremezsin. Filmdeki her para dier paralarla ahenk iinde olmaldr. Ne oyunculuk ne mzik ne senaryo dierlerinden daha nemli hale getirilemez. Her e azami derece de kullanlmal ve organize edilmelidir. Bana gre bir yaprak da oyuncu kadar nemlidir. Bu bir obje de olabilir. Bir aa da olabilir. Bir aa kabuunun rengi de olabilir veya o srada belki de rol kesmeyen bir aktrn yz de olabilir. Her ey o duyguyu yakalamak iin yaplr. Her ey bir duyguya hizmet etmek iin vardr. Bu duygu, ta batan itibaren meknn, zamann ve nesnelerin kendi doallklarndan ortaya kmtr. Suni k kullanmyorum nk filmde o mekn kullanmaya karar vermisem, karar verdiim andaki hali, atmosferi yani , plak gzle grdm gibi filme yanstmak istiyorum duyguya hizmet etmesi iin.
73
PERSPEKTF
Bu sebeple bu atmosferi bozacak bir yapay k kullanmaktan kanyorum. Doal k kullanmamn sebebi de budur. Eer i meknda floresan lamba varsa onu kullanrm. Eer d meknda bir sokak lambas varsa belki voltajn birazck artrrm ama o kadar: yine de bu eleri kullanrm. Bilmiyorum bu ekilde devam edebilecek miyim ama ben hl 35 mm kullanyorum. sterim ki devam edebileyim nk dijital ekmek tamamen farkl bir zihni sre gerektiriyor. Aslnda dijital kullandnzda her eyin radikal bir deiime uradn dnyorum. Getiimiz yzylda 35 mmde olduu gibi saf sinemann kendini gsterebilecei bir alan bulma fikri dijital film anda henz ortaya kmad. Dijital teknoloji ile yaplan film zamanla baka bir eye evirilecek. Bunun ne olacan bilmiyorum. Ona artk film denip denmeyeceini de bilmiyorum ama kesinlikle baka bir eye evirilecek. Ama henz o noktaya gelmedik. Filmlerimde meknlar ok nemli. Yusuf lemesinin ilk iki filmi zmir dolaylarnda zellikle zmirde bir kasabada ekildi. ncs ise Trkiyenin Dou Karadeniz blgesinde ekildi. Aradm ey doann ortasnda kk bir kyd. Diger filmer kasabada ve br ksmyla ehirde geciyordu. leme ky bile denilemeyecek bir yerde domu, kasabada bym ve imdi ehirde yaayan bir airin hikyesini anlatr. Son iki yz yldaki modernleme sreci srasnda Bat ile Dou, yerel ile evrensel arasnda bir gei noktas olmak kadar kyden kasabaya ve kasabadan ehre gei de ok nemli olmutur. Modernleen Trkiyede douyla bat, evrenselle yerel, kyle ehir arasnda bir gerilim ortaya kmtr. zellikle Trkiyede son elli ylda halkn kyden ehre g etmesi insanlarn hayatlarndaki deerler arasnda, eski ile yeni arasnda atma ve uyumazlklara sebebiyet vermitir. Dolaysyla btn sanat formlarn besleyen arada kalmlk durumunu ortaya karmtr. Tara ile merkez, dou ile bat, Osmanlca harfler (Arap harfleri) ile modern Trke (Latin harfleri) ve bunun gibi pek ok durumla/arada kalmlkla karlaan birey ben kimim?, ben aslnda neyim?, kyl mym, ehirli miyim?, dindar mym, sekler miyim? ikilemlerini btn hcreleriyle yaar. Ve buna makul bir cevap bulamaz. ada Trk edebiyat kesinlikle bunun zerine kuruludur. zellikle Orhan Pamuk romanlar bu dou-bat kartl fikriyle, btn bir memleketin ortada kalmlk ve ne yne gideceini bilememe durumu ile ilgilenir. Manevi Gelenekle liki Kurmal Ben kendi adma bu ikilikten, arada kalmlktan syrlmann yolunun manevi gelenekle (islam ve tasavvuf dncesiyle) kurulacak ilikide yattna inanyorum. nk gelenekle modern arasnda sreklilii salamal ve ilikileri tesis edip kprleri kurmalyz. Bunun iin nceki
74
PERSPEKTF
kuaklarn (bunu 1000 yl ncesine kadar gtrebiliriz) birikimini tekrar tedavle sokabiliriz. nk insanln o tecrbeleri insann doasyla, ftratyla, maneviyatyla daha bark. Bylelikle, sanatm yukarda bahsi geen 1000 seneyi aan gelenein, Anadoluda nev nema bulan mirasndan beslenmektedir. Tasavvufta hal dediimiz bir mefhum vardr ki bu bir bilin halidir. Yerel ve otantik olmakla beraber evrensel bir zellie sahip Sufi mzikte olduu gibi sinemada
Hangi sanat formundan bahsedersek bahsedelim her zaman yerel, otantik ve manevi-geleneksel olan devreye sokarak formun kendisinin snrlarn bir ekilde zorlayabilirsiniz.
75
PERSPEKTF
da insan ftrat iin evrensel olarak da geerli yerel ve otantik bir boyut, bir duygu durumu olarak bahsedebileceimiz hali sinemada yakalamaya alyorum. Hangi sanat formundan bahsedersek bahsedelim her zaman yerel, otantik ve manevigeleneksel olan devreye sokarak formun kendisinin snrlarn bir ekilde zorlayabilirsiniz. Getiimiz yaklak 10 yldr halin sinemacasyla youn bir ekilde ilgileniyorum, zellikle de tasavvufun sanata ve kendi kltrmze nasl yansdyla. Gryorum ki bizim Trkiyede ok zengin bir geleneimiz var ve bu sanata yeterince yanstlmyor. Bu gelenein sahip olduu potansiyelin kullanlmas konusunda byk bir boluk gryorum. Ve inanyorum ki eer hakikaten kendi hayatmza has bir ey reteceksek beslenilecek damar budur. Beni saf sinema fikrine iten de budur. Saf sinema sinemaya has eylerin kullanm ve dier sanat formlarnn rnein edebiyatn minimum dzeyde kullanmyla varlk gsterebilen bir sinema trdr. Edebiyat formlarndan uzaklamak saf sinemaya yaklamann bir yoludur. Ana akm bir filmde 1.5 saat ierisinde genellikle bir hikye izleriz ama oradaki duygunun st rtldr. Ama saf sinema kendi maddi imknlarn kullanarak filme temel tekil eden duyguyu hissettirmeye alr. Ve seyircinin sahip olduu, iyi bildii duyguyla filmde ortaya kan duyguyu, aradaki hikyeyi kaldrarak birbirine kavuturur. Seluklular dnemine ya da klsik Osmanl dnemine ait mimari eserlere baktmzda ta iilii ve ustaln minimalist bir mantkla hareket ettiini grrz. Bu bize gnmz mimarisi anlamnda ok ey retebilir. Ayn ekilde sinemaclarn kltrmzde ok derinlere ilemi olan bu gelenekten renecek ok eyleri olduuna inanyorum. Gelenein bu sorular baka trl bir cevaplama ekli, baka trl bir yaklam olduunu fark ettim. Bu konuda olduka ge renmeye baladm sylemem gerek aslnda. Ama olabildiince ok renmeye ve bu gelenee gark olmaya alyorum. Bunu kullanarak sinematik sanatma nasl yaklaabileceimi bu fikirleri nasl yanstabileceimi grmeye alyorum. Bir filmde almaya baladmda setiim mekna defalarca giderim. Orada bir sr vakit geiririm. Bir sr ses seerim ve senaryoyu yazmadan nce bir sr ayr ses kayd yaparm. Ve senaryoyu yazmaya oturduumda btn o sesleri hatrlamaya ve senaryoya ilenmi olan sesleri duymaya alrm. Projenin banda kendime snr koymay severim, mesela lemede olduu gibi. Batan karar verdim. Mzik kullanmayacaktm. Arka plndaki sesleri ve gerek mekndaki sesleri kullanmaya alacak ve onlar bir eit mzik grevi grecek bir ses evrenine dntrmeye alacaktm. Sesimi kayda gnderdiim-
76
PERSPEKTF
de ona zellikle neleri istediimi ve neleri kaydetmelerini istediimi liste halinde veririm. Post prodksiyon srecinde de muhtemelen en fazla zaman harcadm yer ses blmdr. Bazen ses tasarmn tamamlamak ay alabilir. Bu benim iimde en ok nem verdiim ksmdr. rnein Balda ocuun ormandan yrd sahne zerinde alyorduk. Foleyci ses kayd iin stdyoda bir aa bir yukar yrmeye balad. 2 metre boyunca 100 kilodan fazla bir adamd. Gzlerimi kapadmda bir ocuk deil de bir dev yryormu gibi. Admlarnn hibir ritmi yoktu. Ve bir ocuk ormanda yrrken hep ayn sesi karmaz. Bunu adama syledim. imin stnde, topran stnde, kumun stnde ve sonra talarn stnde yryeceksin. Drt farkl sesi ekmek iin onu drt defa ayr ayr yrttm ve bu kanallar birletirerek bir tek ses elde ettim. Adam iimin uzun sreceini syledi. Tabii ki bitirmesi uzun srecekti. Seyirci bu gibi detaylar fark etmese bile kesinlikle hisseder. Ayn ekilde belli bir sahneyi ekmek iin karn yamasn bekleyebilirim ya da bir sahneyi istediim ekilde ekebilmek iin darda bulutlu bir atmosferin olumas iin oturup saatlerce bekleyebilirim. nsanlar bunun aptalca olduunu syleyebilirler. nk dijital teknolojiyle istediin her eyi sonradan ekleyebiliyorsun. Ama sahnenin duygusunu ekleyemezsin: o gerekliine baldr. Amacm filmlerimde bir tefekkr hali gibi etki yaratmak olduu iin bu etkiyi bozacak herhangi bir ey kullanmak istemiyorum. Bir gn dijital kamera kullansam bile filmin gereklik duygusunu ldren renk ayarlar yapmayacam ve kar veya yamur efekti eklemeyeceim. Eer o sahne yamurlu bir sahneyse ya da karl bir sahneyse karda ekeceim veya yamurda ekeceim. Yamuru beklemeyi seviyorum. Bunun aptalca, iptidai bir ey olduunu, zaman israf olduunu dnebilirsiniz. Ama benim iin doru olan bu. Kendi filmlerimin yapmcs olmak bana burada bir avantaj salyor veya yle diyelim ynettiiniz filmin izleyicisini dnmeme zgrlne sahip olduunuz ikircikli bir durum yaratyor. Ama size onlara dair bir sorumluluk da yklyor. Ynetmen olarak ne kadar ok izleyiciye ularsam o kadar iyi. Ama nemli olan film. Yumurta iin bir Trk film festivalinde aldm btn paray Stn prodksiyonuna koydum. Bir filmden kazandm paray dier filme harcyorum. Herhangi bir film btesinde ynetmen creti, yapmc creti vardr her zaman. Ama ben bunlar asla almam. Hep bir dahaki filmime kullanrm. Dolaysyla yaam standardmda bir deiiklik olmad. Mtevazi yayorum. alanlarmz ve ben irketten maa alyoruz. Harcamalarmz irket kredi kartndan dyoruz. Neticede hayatta kalacak kadar kazanyoruz. Ve filmler yapabiliyoruz. Bundan daha fazlasna niye ihtiyacm olsun?
77
TRK AYARI BEYAZSNEMASI ARATIRMALARI
NESLDEN NESLE ERTEM ELMEZ

CEM PEKMAN
Getiimiz gnlerde kaybettiimiz byk ynetmen Metin Erksan, 1989 ylnda Ertem Eilmezin lm ardndan unlar sylemi: Benim nerim Ertemin hayatn film haline getirsinler. Ne kadar gzel bir film olur. Mthi hrsl bir adamd. Mthi bir hayat hikyesi var. Ortaya mthi gzellikte bir film kar.1 imdi ayn eyi ne yazk ki rahmetli Erksan iin dilemek gerekiyor. Yine ne yazk ki, Trk sinemasnn biyografik filmler rettiine pek ahit olmuyoruz; film ynetmenleri bir tarafa genel olarak sanatlarmzn yaam ykleri de beyaz perdede yer bulmuyor. Bu anlamda anmsama, anmsatma abalar deerlidir, nostaljik baktan teye bir tarih bilincinin olumasna hizmet eder. Sinemamz kendi tarihine sklkla, sklkla bakmaldr; aratrmaclarn yaynlar da
1 Erksan, Metin (1989).Ertem ok Kiileri Star Yapt. Beyazperde. 1 Kasm.
gn doru anlamak adna gemile olan balar zmlemeye ynelmeli, bu bakmdan sinemamza destek vermelidir. Ertem Eilmezin lmnden nce tamamlad son filmi Arabesk (1989), Trk sinemasnda bylesi bir gemie bak ieren nadir filmlerdendir. Arabesk basit bir talamann tesinde durur; Yeilam melodramlarn, arabesk furyasnn acl yklerini, Trker nanolunun ifadesiyle o gne dek Trk sinemasnn i unsuru olarak kulland btn eleri2 hicvederken Trk sinemasnn topyekn gemiiyle de hesaplar. Ancak, Arabeskte Eilmez her eyden nce kendisiyle hesaplar. Scognamillonun dedii gibi kendi sanatsal gemii, kendi sinema anlay ve icraatyla yzleir ve yaptklaryla dalga geer, bir hayat bilanosu karr.3 Gerekten
2 Scognamillo, Giovanni (2004). Bay Sinema Trker nanolu. stanbul: Doan. s. 382. 3 Scognamillo, Giovanni (2005). Trk Sinemasnda ener en. stanbul: Kabalc. s. 98.
78

de, bu vasiyet filminin ats, Eilmezin bir zamanlar ak filmlerinin nl ynetmeni olarak anlmasna sebep olmu filmlerinden, zellikle de Srtk (1965), Senede Bir Gn (1966) ve Bo ereve (1969)den atlmtr. Ynetmen uvaldz kendine batrmakta ama evresine de kuvvetli bir ine yapmaktadr. Kendisiyle dalga geebilme insann mr yolu zerinde ulaabilecei nemli zelliklerden biri olsa gerek. Eilmezde bu zellik ok belirgindir. Yaam yksn anlatt, yazk ki yarm kalm geni syleisi4 ynetmenin prltl zeks, alkanl, azmi ve hrs, sezgi ve zmleme gc yan sra dobral, hiddeti, kendisine de yneltmekten kanmad acmasz eletirellii ve alayclnn yansmalaryla doludur. Eilmez, yolunu alayl bir sinemacdan alayc bir sanatya dnerek tamamlamtr. Hayata atlan gencecik bir delikanl olarak yolun banda girmedii boya kalmamtr. Sinemaclkta karar klana dein, bakkallktan kitap-dergi yaymclna, lokanta patronluundan langrt krallna birok i yapm, zirvelere km, iflaslara dmtr. lk filminin yapmclna soyunduu 1961 ylnda 32 yandadr; tek dncesi o yllarda hzla byyen ve kr vaat eden film piyasasndan para kazanmaktr. Arkada Nahit Atamanla ortak olarak kurduklar ilk film irketi Efe Film, yapt birka filmden sonra batar. ki kafa4 Akura, Gkhan (1990). Ben Ertem Eilmez. Gne. 21-27 Eyll.
dar 1963 ylnda bu kez Arzu Filmi kurar; ksa sre iinde Trk sinemasnn 4-5 byk firmasndan biri olacaklar akllarnn ucundan gememektedir. Arzu Filmin ilk yapm Fatoun Fendi Tayfuru Yendi (1964) isimli komedinin ynetmenliini de Ertem Eilmez stlenir. lk ynetmenlik denemesidir; sebep sinema ak, merak vb. deildir, irketin ynetmene verecek paras yoktur. Film, Eilmezin szleriyle Dnyann en acayip filmi olur.5 ama senenin en iyi ilerinden birini yapar. Baarya koullanm gen sinemac ynetmenlie de byle balklama dalmtr. Yeni iine tutkuyla sarlm, Kemal Tahir gibi byklerinin bu ite kalc ol tlerine kulak vermi, Sadk endil gibi bir yazar, Mnir zkul gibi bir aktrle yoldalk etmitir. Ynetmenlii de film eke eke renir, bu konuda zellikle kameraman Kriton lyadis ona hocalk eder.
5 Aya, Engin ve Co, Nezih (1974). Ertem Eilmezle Konuma. Yedinci Sanat. Aralk. Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31
79

ok deil, bir sene sonra, ynetmenlikte hangi noktaya geldiini Srtk ile ortaya koyar. Bu film Trk sinemasnn o gne dek grd en byk gie hslatlarndan birini yapar. Eilmez artk nemli ve popler bir yapmc-ynetmen, Arzu Film ise nde gelen bir firmadr. Srtkn olaanst baarsndan sonra yetmilere kadar akmelodram filmleri ynetmenin imzas olur. Bu dnemde Arzu Film retimi byk lde yabanc film/edebiyat uyarlamalarna, yerli romanlara, tutmu filmlerin tekrar evrimlerine yaslanmaktadr ve dnemin ticari sinema kalplar iinde i grmektedir. Yetmilerde ise Arzu Film Trk sinemasna damgasn vurduu, aile komedileri diye adlandrlan bir tarz benimser ve bu izgi zerinde yalnzca ekildii dnemde deil, kuaklar boyunca ilgi ve sevgiyle izlenen, halen de izlenmeyi srdren yapmlar retir. Bu filmler arasnda Hababam Snf (1975-1981) serisi, 1974te Kyden ndim ehire, Mavi Boncuk, Salak Milyoner; St Kardeler (1976), 1977de Glen Gzler, abanolu aban gibi Eilmezin kendi ynettii filmler, yahut Arzu Filme bal baka ynetmenlerce ekilmi Bizim Aile (1975), Tosun Paa (1976), pler Kral (1977), 1978de Neeli Gnler, Sultan gibiler hemen akla gelebilir. Arzu Film bu dneminde tam bir ekip haline gelmitir, Amerikan stdyo sisteminin kk apl yerli versiyonu olarak i grmektedir. Kendi kadrolarn oluturmutur; Tark Akan, Emel Sayn, Mjde Ar gibi bir iki star dnda hepsi tiyatro kkenli olan oyuncular firmaya bal olarak almaktadr. Mnir zkul ve Adile Nait gibi ustalarn yannda her biri bu filmlerde yldzlaacak Zeki Alasya, Metin Akpnar, Halit Akatepe, Kemal Sunal, ener en, Ayen Gruda gibi genler ekibe katlr. Bu oyuncularn bir ksm senaryo grubu iinde de yer almaktadr; Arzu Film senaryolarndaki imza genellikle Sadk endile ait olsa da Ertem Eilmez ynetimindeki Arzu Film ailesi neredeyse tam kadro senaryo almalarna katlmakta ve Yeilam standartlarna gre ok uzun ve youn bir senaryo retim srecine dhil olmaktadr. ekim ve ekim sonras evrelerde de ayn ynetmenler, ayn grnt ve set ekibi, mzikiler vb.den oluan takm uyum iinde alr. Dolaysyla bu yerli stdyo sistemi, birbirine benzer, belirli bir standard yakalam, zellikle senaryo asndan tkr tkr ileyen, iyi yazlm, iyi oynanm komedileriyle kitlelere ulamay bilir. Yetmilerin Arzu Film retiminin halk kitleleriyle kurduu, nesilden nesile geen, bugn bile devam eden scak ilikinin srrn zmeye altmzda her eyden nce filmlerin arkasndaki bu uyumlu ekip almasn ve bu yetenekli kadroyu bir araya getirip yneten Ertem Eilmez ismini buluyoruz. Eilmez bir ynetmen olarak sanatnda yetkinlemeye alr, bunun iin srekli okuyup aratrr, dnr ve denerken, ayn zamanda bir yapmc olarak da kitlelerle bulumann, daha ok izlenmenin ve ticari baarnn peindedir. Sinemas bu iki arayn eseridir. zellikle yetmili
80

yllarda yapt filmlerle bir halk sinemas ortaya karm, arkasndaki ekibin de Trk tiyatrosu ve temaa sanatlar geleneinden yetimi olmasnn kazanmyla, halka ok yakn, tandk ve scak gelen bir sinemasal tarz ortaya koymutur. Bu sinemann dourduu aban gibi tiplemeler giderek birer halk kahraman haline gelmilerdir. Geleneksel temaadan bildiimiz biimde, Eilmez komedisi de hep belli lde bir sosyal eletiriyi ve kssadan hisseyi barndrm, kk insann yannda durmu, bu anlamda da izleyenine belli bir rahatlama salamtr. Seksenlerin Trkiyesinde siyasal-ekonomik-kltrel ortam hzla deiirken sinema sektr byk bir bunalmn iindedir ve Eilmez ile Arzu Film de bu bunalml dnemden nasibini alr. Eilmez 1980de Banker Biloyu, 1981de son Hababam filmi Hababam Snf Gle Gleyi eker ve bundan sonra 1989daki lmne dek sadece filme daha ynetmen olarak imza atar: Namuslu (1984), Ak Oldum (1985) ve Arabesk. Yine de hem sektr saran sorunlarn hem de ynetmenin hastalnn retimini kstlad bu dnemde, Trk sinemas zerindeki etkisi ve arl srer. Ynetmen, senarist ve oyunculardan oluan talebe grubuna el vermeye, yol gstermeye, ustalk etmeye devam eder. yle ki, seksenlerde Arzu Film dnda yaplan, rnein Davaro (Kartal Tibet, 1981), iek Abbas (Sinan etin, 1982), Dolap Beygiri (Atf Ylmaz, 1982), alvar Davas (Kartal Tibet, 1983), plak Vatanda (Baar Sabuncu, 1985), Zrt Aa (Nesli lgeen, 1985), Deirmen (Atf Ylmaz, 1986) ve Muhsin Bey (Yavuz Turgul, 1986) gibi kalburst komedilerde bir ekilde onun da pay bulunur. Arzu Film ise ekerpare (Atf Ylmaz, 1983), Milyarder (Kartal Tibet, 1986), Selamsz Bandosu (Nesli lgeen, 1987) ve Zengin Mutfa (Baar Sabuncu, 1988) gibi nitelikli yapmlara imza atar. Ertem Eilmezin bu dnemde ektii Banker Bilo ve zellikle Namusluda gncel meselelere ilikin gzlemler keskinlemi, mesajlar netlemitir. Olgunluk eserlerini verdii bu dnem ne yazk ki sanatnn vakitsiz lmyle sonlanr. Ertem Eilmez etkisi lmnden sonra da srm, sinema/televizyon sektrnde belirleyici olmaya devam etmitir. Arzu Film yapmlar zel televizyonlu yllarda hep bir reyting arac olarak kullanlm, ayrca birok yerli diziye de kaynaklk etmitir. Gncel popler sinemamzn komedi damar da bu etkiyi aka tar. te yandan, Eilmezin talebeleri de Trk sinemas ve televizyonundaki etkinliklerini, ynlendiriciliklerini srdrm ve srdrmektedir. Gen nesillerin, sinema tarihimizle iliki kurarken klavuz ald sanatlarn banda geldii sylenebilir. Bu lkede, Eilmezi ismen bilen bilmeyen hemen herkes onunla yapt zerinden bir ba kurmutur. Eilmez hepimizin hayatna bir ekilde dokunmutur. Byle bir sevgi ba her sanatya nasip olmuyor; Metin Erksann diledii gibi, bu halk sanatsnn filmini ekmek umarz sinemamza nasip olur.
81
AIK ALAN
KMURAN TANIN AIRI NSAN HKYES

REMZ MEK
Alkanlk tketici davrandr. Celal Tan ve ailesinin bana gelenler tpk karakterler gibi olaand diyebileceimiz trden olaylar. Filmin izledii yol yani geliimi aslnda bu olaandln kimi hayatlarda ne kadar olaan bir hal ald zere. Bu sebeple de Onur nl yaananlara tam manas ile doal insann muhtemel davranlar zerinden yaklamaya alm ve filmin ana atsn bunun zerine kurmu. ok eletirilen Celal Tann kfrler yadrd sahneyi de keye skan insan kfreder minvalinde bir cmle ile aklamas bu niyetini belli ediyor. Gayet normal bir aile grnts ile baladmz filmde he-
men bata radikal bir hamle ile bir cinayet gerekleir. Kurgunun merkezine yerletirilen bu cinayet, mevcut karakterlerin gitgide nasl irenleebildiklerini gstermek iin kullanlr. Aa kacak gerekler, gelinen son noktada tekrar tekrar kurulan komplolar insann nasl insanlktan ktnn kant niteliindedir. renleen karakterlerin arasndan balkta da bahsedilen oul Kmuran farkl bir noktada durabiliyor, buna dikkat kesilmek asl ama. Kmuran hayatta hibir ite baarl olamam, babasnn itibarn da kulland halde tkezlemi, ezik, ezilen bir karakter olarak hemen balarda bu durumunu bize aktarr. Dz bir kafaya sahip Kmuran yine babasnn balants ile niversiteye satmay dnd masaj koltuu ile hikyenin iinde bir yer aar kendine. Babasnn iti-
82
AIK ALAN
Kmuran hayatta hibir ite baarl olamam, babasnn itibarn da kulland halde tkezlemi, ezik bir karakter.
barndan ne kadar faydalansa da babasna, kz yanda biri ile evlendii iin tepkilidir. Bu duruma alma noktasnda da ne istekli, ne de beceriklidir nk Kmuran kendinin de syledii gibi satcdr, oysa alkanlk bir tketici davrandr. Biraz amak gerekirse alan tketici farkllaarak dnmeye mahkmdur. Bu dnmn menfi yan ise Montaignein verdii gzel rnekle aklamak iyi olacaktr; lkenin birinde bir kadnn buzas olur, ok gzel olan bu buzay kadn devaml kucanda tar ta
ki koca kz olup kana kadar. te almadan kaynakl ykn farkna varamama halinden kaar Kmuran, bunu istemez ve hatta reddeder, o yzden de satan tarafta kalmay yeler, nitekim de satar. Filmin sonuna kadar almayacak ve ufak deiimler yaasa da dnmeyecektir, ite bu yzden de tam manas ile gerekleri bilip rahatsz olan tek karakter o olacaktr. Celal Tan cinayet sonras evi terk ettiinde evde bir panik havas hkim olur ve kimse ne yapacan bilmemektedir. Celal Tann annesi Kmuran Hanm sessiz kalm, kz Jlide ise panik halinde ne yapacaklarn sormaktadr: ite bu noktada en makul cmleyi Kmuran kurar: Polisi arayalm. Tabii ki kabul grmez ve Jlide tarafndan susturulur, Kmuran Hanm ise azn bile amaz. Kmurana dair ilk ipucu elimizdedir
83
AIK ALAN
Kmuranda asln kaybetmeden, tr deitirmeden, insan kalabilme hali mevcut.
ve ikinci ipucu ise daha da gldr; Celal Tan cinayet mahalline geri dndnde peinden ailesi gelir ve ucuz oyunculuu ile karlar onlar. Jlide mkemmel bir oyuculuk sergiler, Kmuran Hanm ise sessizlii ile oynar ama Kmuran rol bile yapamaz sessiz de kalamaz. Babasnn, karsndaki o haline bakp hayvan herif diyebilir sadece. Kmurann karmak ilikileri yoktur dierleri gibi. Jlide rnein; karikatrize edilmi tenor Okan ile olan arpk ilikisi rndan
kt noktada mevzua dhil olan komiser Hakk ile irenleir, kurduklar komplo ile de snrlarn tesine geerler. Kmuran Hanmn ise gnahkr bir gemii olduu, onun da aslnda o kadar masum olmad sinyalleri verilir. sminin manasn bile -istediine kavumu olan, mutlu- dndmzde grrz ki lanetlenmi gibidir. Ne Nida Beye kavuabilir ne de lmek istediinde lebilir. Olaylar srasndaki sessizlii, sonrasnda btn her ey olup bittikten sonra yani, hzla normalleebilmesi manidardr. Celal Tan zikretmeye zaten gerek yok, yaptndan piman bile deildir. Bunu da zgeyi camii nnde grdnde tek-
84
AIK ALAN
rar ldrmesinden anlarz. Peki, Kmuran ne yapm? Kmurann batrd iler vardr, o kadar. Kmuran daha temiz ve dz bir noktaya yerletirdiimizde neden zgenin ruhunu onun grdn -ya da halsinasyonanlayabiliriz, tabii bunun yannda yaanan durumdan sadece onun rahatsz olmasn da bunun yanna eklemek gerekir. Ama Kmuranda da bir deiim vardr, dikkat edilmesi gereken bu duruma iddetle iaret edelim; dnm deil bir deiim sz konusu. Yani asln kaybetmeden, tr deitirmeden, insan kalabilme hali mevcut. arkc Okan muhtemelen haddini bildirmek niyetiyle kenara ektiinde onun Rektr Beyin yeeni olduunu renir, yapacandan vazgeer nk Rektr Bey Kmurana artk bir baltaya sap olduu mjdesini verir. Drt yz adet masaj koltuu satn alnacaktr ve Kmuran sonunda bir ii baarabilmitir. Tabii ki bunu berbat etmek istemez, ona gre tavr taknr. lk bata, ite bu da Kmurann yenik dt nokta, diye akldan gemesi normal ama durum aslnda tam yle deil. Filmin hikyesinin toparlanmas olarak okunabilecek son sahnede, evde nce Jlide ile Hakky grrz, tiksindirici bir ekilde birbirlerine kur yaparlar. Akabinde arkc Okan ile Kmuran eve bir masaj koltuu getirirler ve henz irenliini dorua vardramam Okan, merhum zgenin fotorafn ister Kmurandan. Kmuran zayf bir adamdr, bu doru ama Okann bu isteini yakksz olarak grmesi, zgeyi sevmemesine ramen fotoraf aile hatras olarak nitelendirmesi onun irenlemeden insan kalabildiinin belirtisidir. Son kertede Kmuran dnmez ve almaz; o satar, bir miktar da deiir, bu deiimi sala kyafetlerinin yerini alan basit takm elbisesinden anlarz. Son sz niyetine bir ar yorum yapp bitirmeli. Yaznn sonuna kadar neredeyse btn karakterden bahsettik ama bir tanesine hi deinmedik, deinmeden olmaz. nk bu karakter, Kmurann insanlktan kan dierlerinin yannda btn zaaflaryla insan kalan yannn bir nceki aamas niteliinde; bu karakter Jlidenin oludur. Filmin bandan sonuna kadar devaml hikyenin iinde olan bu ocuk genel kurgunun tam olarak neresinde duruyor sorusunu sorduumuzda cevab, artk Onur nl sinemas diyebileceimiz bir eyin ok gl bir ekliyle vuku bulduu o sahnede, adli tabipliin nndeki sahnede buluruz. Otopsiden kan zgenin cesedini aar Celal Tan, annda korkar sonra normalleir etkilenmez, nitekim Jlide de ayn ekilde tepki verir ama izleyiciler bile bu tabloya mideleri bulanacak ekilde dhil olur. te bu noktada en batan beri hikyede etkin bir ekilde yer alan kk ocuk kalkp per zgei, Jlide de olunun azn siler. Bu dehetengiz sahnede ocuk saf, temiz kimlii ile oradadr, en bandan beri olduu gibi. Kmuran ise insan kalabildii iin kusar. Gerisi komplolar, ihanetler, iftiralar; yani insanln ar ackl hikyesi, daha ne olsun deil mi?
85
KAMERA ARKASI BEYAZ AYARI
ORUN KKSAL
SENARYODA NEML OLAN KARAKTERLER VE MEKN

1978 ylnda zmirde doan Orun Kksal, Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blmn bitirdi. Melein D film ekibinin sanat grubunda yer ald. Yusuf lemesinin senaryo yazmnda Semih Kaplanoluyla birlikte alt. Yumurta filmiyle 44. Antalya Altn Portakal Film Festivali ve 40. Siyad dllerinde En yi Senaryo dllerini ald. Eitimini ald ii yapmayan Orun Kksal bu durumu yle aklyor: Yazmaya merakm vard. Daha sonra Semih Kaplanoluyla bir ekilde bulutu yollarmz. Ve onunla birlikte senaristlie baladm. SYLE: M. ABDLGAFUR AHN KORAY SEVND
f Teknik anlamdaki senaryo ile izleyici algsndaki senaryonun farkllklar arz ettiine ahit oluyoruz. Bu farkll ortadan kaldrmak adna senaryoyla ilgili bir tanmlama alabilir miyiz? Anladm ve deneyimlediim kadaryla senaryo, ekilecek film iin bir yol haritasdr; edebi bir metin deildir. Dolaysyla senaryonun edebi bir metnin sahip ol-
duu gibi bir deeri de yoktur. Senaryo bir ablondur, bir haritadr. Ynetmene ve filmi ekecek ekibe yol gsterir. Ama senaryo kmsenemez, nk senaryo olmadan film de olmaz. Sonuta senaryo ekilecek olan filmin plndr. O pln olmadan da bir inaat yapamazsnz. f Senaryonun ortaya kmas sinopsis, tretman gibi aamalarla gerekleiyor, fa-
86
SYLE: ORUN KKSAL

Fotoraf: M. Abdlgafur ahin
kat ncesinde fikir boyutu var. Senaryonun bu srelerinden bahsedebilir misiniz? Senaryoda nce bir derdinizin olmas gerekiyor. Yani bir eyi dert edinmi olmalsnz ve derdinizi nasl anlatabileceinize dair bir tema yakalamalsnz. llki bunlar yazp izmeniz gerekmiyor. Benim altm ilerde bu byle gelimedi, ama mutlaka iin bu taraf da dnld. En azndan sizin bildiiniz bir tema olmal. Ondan sonra o dert edindiiniz konuyu amaya balyorsunuz. Tabii hemen sinopsisi yazarak olmuyor bu. stne notlar derek ve en nemlisi karakteri gelitirerek ie balyorsunuz. Anlatacanz hikyeyi o karakter zerinden kuracanz iin karakteri dlyor ve oluturuyorsunuz. Karakterden sonra mekn biraz grmeye alyorsunuz. Bunlar belirmeye baladktan sonra yava yava o karakterin etrafndaki dnya kurulmaya balyor. Onun yan karakterleri, kuraca ilikiler, yan hikyeler, yan meknlar vs. Ama bata nemli olan ey, karakter ve mekndr. Daha sonra da yava yava sinopsisi yazmaya balyorsunuz. Eer sizi de tatmin eden ve derdinizi ifade eden bir sinopsis ortaya kmsa, artk bir filminiz var demektir. Ondan sonra sinopsisten tretman safhasna geiyorsunuz. Daha sonra da senaryoya geilir. Tabii bunlar ok hzl safhalar deil. Bazen bir sinopsisi yazmak bile ok uzun bir zaman alabilir. Bu aama da kendi iinde ayr dnlmeli. Yani sinopsisin, tretmann ve senaryonun yazm ayrdr.
Senaryoda nce bir eyi dert edinmi olmalsnz ve derdinizi nasl anlatabileceinize dair bir tema yakalamalsnz.
f Senaryonun oluma srecinde senaristin tkand yerler olabiliyor. Bir yerde taklyorsunuz ve oray geemiyorsunuz. Bu tip durumlar nasl ayorsunuz? Senaryoda, benim de imdiye kadar rendiim kadaryla, hibir ey deimez deildir. Sonuta bu sizin kurmaya
87

abaladnz bir yap. Dolaysyla eer tkandnz yerde onu aamyorsanz ve oradan bir yere varamyorsanz, orada direnmenin ok da anlam yok. O zaman belki de olaya baka bir adan bakmak ve senaryonun kendi iinde baka bir zm yolu retmek gerekiyor. Belki de tkandnz eyi bir an iin bir kenara brakp, aka devam ederek, daha sonra tekrar onun zerine dnmeniz gerekir. nk tkanmalar illki olacaktr ama bir ekilde farkl bak alaryla, farkl zmlemelerle onu aabiliyorsunuz ve o tkankl giderebiliyorsunuz. Burada kilit olan ey, senaryonun iindeki hibir eyin vazgeilmez olmamasdr. Vazgeebilmek, bir filmin yapmndaki en nemli unsurlardan biri. Sadece senaryoda deil, filmin ekim veya montaj safhasnda da bu geerli. Bunu yapabildiiniz lde retkenliiniz artyor ve bak anz oalyor. Bir eye taklp kalmyorsunuz. Onun iin senaryo, deimez bir metin, kimi sinemaclarn tabiriyle kutsal bir metin deildir. f Baz ynetmenler senaryoyu bire bir ekiyor. Kimi ynetmenlerse daha dinamik bir yol tercih edip bunu bir yolculua eviriyor. Yazlanla ekilen ok byk farkllklar arz edebiliyor. Sizin bu konuya bak anzdan yola karsak hangi yntemden yanasnz? Sizin altnz ynetmenlerle nasl bir ilikiniz oluyor? Ben senaristlik yaptm srete Semih Kaplanoluyla altm. Yusuf lemesindeki alma ilikimizden yola karak unu syleyebilirim ki bizim iin senaryo, tamamen bir ablondu, bir yol haritasyd ve her zaman deiebilen bir eydi. Yazm aamasnda defalarca deitii gibi, ekim aamasna gelindiinde de zerinde deiiklikler yaplyordu. Senaryoda olmayan bir ey set esnasnda ynetmenin o anki tespitiyle veya ihtiyacyla ekilebiliyordu. Senaryoda olan baz eyler de ekilmeyebiliyordu. Keza montajda da yazdnz sralamadan ok daha farkl bir kurgu ortaya kabiliyordu. ok bal kalnacak bir metin olarak grmyorum senaryoyu. nk yazdnz senaryodan memnun olsanz da, senaryo iinize sinse de sonuta yazlan ey baka, ekilecek ey bakadr. Yazlan ey bir tahayyldr, ama ekilen ey artk gerekleir ve bunun birebir birbirini tutmas ok zordur. Tutmas da gerekmiyor. Sonuta sinemada duygu nemlidir. Filmi sadece senaryoya ykleyerek bir yere vardrabilirsiniz belki, ama bu bana ok da doru gelmiyor. Hem senaryonun hem ekimin hem de kurgunun sonucunda ortaya bir eyin kmas ve her srete daha iyi olann aranmas bana daha doru geliyor. f yi bir senaryo iin iyi bir hikyenin yeterli olmad sylenir. Edebiyat uyarlamalarn buna rnek gsterebiliriz. yi senaryo yazma konusunda senarist, farklln nasl ortaya koyar? yi bir metin nasl senaryoya evrilebilir? Senaryonun kendi gereksiniminden duyulan teknikler nemlidir. O tekniklerle senaryo metni ortaya kar. Ama bir Hollywood
88
SYLE: ORUN KKSAL

senaryosu gibi, belli ablonlar neredeyse her filmde belli dakikalarda uygulayarak iyi bir senaryo yazlacana ben ok da inanmyorum. yi bir senaryo yazmak iin tekniin haricinde anlattnz karakteri ok iyi ilemeniz gerekiyor. Bence bu kolay bir ey deil. Senaryodaki en nemli, en hayati srelerden bir tanesi o karakteri grmek, onu yazabilmek, onu kurabilmek, onu yaayabilmek, onunla empati kurabilmek ve onu hissetmektir. Karakter ok iyi kurulduu ve yaad o mekn tekrar karakterin paralelinde kurulabildii takdirde senaryo daha iyi bir metin hline gelecektir. Yani btn o ablonlarn, tekniin, gereksinimlerin haricinde karakter ve mekn bence ok nemli unsurlar. Ve tabii ki duygu. Senaryoda srekli duyguyu takip etmek, o duyguyu verebilmek, metnin iine koyabilmek ok nemli. Keza metnin iinde olmas filmin iinde olacan gstermez. Onu ekerken hissettirebilmek gerekir nk. f Blog ve benzeri mecralar sayesinde yazarlk ok popler hle geldi. Bunun getirisiyle ou insanda bir senaryo yazma sevdas olutu. Bu ok kolay bir imi gibi dnlyor. Siz bu konuda ne dnyorsunuz? Herkes senaryo yazabilir mi? Bence herkes senaryo yazabilir. Ama sadece teknik uygulayarak yazlan senaryodan, ne derece iyi, ne derece derdini anlatabilen, gl bir i kar, ne derece sk bir film olabilir tabii ki tartlr. Sonuta senaryo bir tekniktir. ok basite indirgemi gibi olmayaym ama neticede bir formldr. Yani en azndan formle edilebilen bir eydir. Bir edebiyat eseri deildir. Dolaysyla merak olan ve kendini gelitirebilen, bunun zerine alan bir insan, istei, azmi ve gayreti dorultusunda senaryo yazabilir. Ama burada bir farktan bahsedebiliriz. Ben Gzel Sanatlarda okudum ve okula yetenek imtihanyla girdim. O yetenek imtihanna bir sene boyunca bir resim kursunda hazrlandm. Grdm ki resim yapmak bir yetenekti, fakat o yeteneini hi kefetmemi veya nceden resimle hi o kadar uramam insanlar dahi kurstaki belli metotlar, izim tekniklerini, llendirmeleri rendikten sonra, karlarndaki nesneleri, torsu ve oturan bir figr izebiliyorlard. Yani karsnda bakt eyi kdn zerine resmetmeye balyorlar ve kendileri bile bu geliime arabiliyorlard. Bir p adam bile izemezken resim yapmaya balamlard. Fakat sra hayalden bir ey izmeye geldiinde hepsi ayn geliimi o kadar srede gerekletiremiyordu, kimisi de beceremiyordu. Herkesin senaryo yazmas da belki byle olabilir. Yani karnda olan bir eyi kopyalayabilir, benzetebilirsin ama ona kendinden bir ey katmak sz konusu olduunda ite orada iin fark ortaya kabilir. f Hollywood filmlerinde bir zgnlk problemi yaanr ve ou filmde kullanlan kimi klieler vardr. iman ve gzlkller erken lr, iyiler filmin sonunda mutlaka kazanr vs. Yzyl aan sinema tarihini dndmzde tekrara dme riski olduka yksek. Bu balamda tekrarlardan
89

nzdaki bir eyi yapmaya alyorsunuz. Onun iin bu konuya altmz ilerde pek taklmadk. Evet belki benzeyen eyler vardr. Belki okumalar yaptnzda baka eyleri de benzetebilirsiniz. Bu da greceli bir ey ama bence nemli olan tamamen hissedebilmek ve iin iine girebilmek. f Usta olarak kabul ettiiniz ve rnek aldnz baz kiiler olabilir. Senaryo yazarken ya da film ekerken onlardan yknmeyi doru buluyor musunuz? Tabii ki; esinlenmek bence doru bir ey. Onlarn tecrbelerinden istifade etmek ve yaplabiliyorsa onlara selm gnderebilmek nemli. Bence bunlar doru eyler. f Hollywoodda her ey sektrletirildii iin bir mekaniklik vardr. Byle bir sektrleme bizim sinemamzda da sizce oluabilir mi ve senaristler asndan bu durum avantajl m olur yoksa dezavantajl m? ok cevap verebileceim bir soru deil aslnda. nk yle bir sektrn iine hi girmedim. Belli bir ynetmenle, onun sinemasna inanarak altm. Ama piyasaya, televizyona alan ok sayda senarist var. Sektrlemek, sadece senarist balamnda deil, ynetmeninden set alanna kadar birok insan iin ekmek kaps oluyor ve bir imkn salyor. nceki yllara nazaran Trkiyede en azndan televizyon anlamnda byle bir sektrlemeden bahsedebiliriz ve bu, sektrdeki insanlarn da bu ekilde hayatlarn kazanmalarn salyor. nk yarn, br gn bir sinema filmi ektii-
Senaryonun iindeki hibir ey vazgeilmez olmamal. Vazgeebilmek, bir filmin yapmndaki en nemli unsurlardan biri.
ve klielerden kanmak iin zel bir aba gsteriyor musunuz? Ben yle zel bir aba gstermiyorum. Yine ayn yere kyor aslnda. Senaryoyu yazarken dnmeniz gereken tek ey, elinizdeki fikri veya hikyeyi gerekletirirken, duyguyu takip ederek o karakteri nasl yaatabileceinizdir. Onun dnyasna girebilmek, yani kendi dnyanzdan o dnyaya adm atabilmek, oray hissedebilmek, onu dnmek ok da kolay bir ey deil. Benim de ou zaman yaparken zorlandm bir ey. nsan zaten bunu dnrken, yapmaya alrken, buna m benzedi yoksa unu mu andrd gibi kayglara ok taklmyor. nk siz zgn bir eyi yapmaya alyorsunuz. Kendi hayalinizdeki, kafa-
90
SYLE: ORUN KKSAL

nizde siz yine o sektrde alan kyla, sesiyle, setiyle alyorsunuz. Dolaysyla onlarn hayatn kazanabilmeleri, hayatn devam ettirebilmeleri olduka nemli. f Peki bahsettiiniz televizyon sektrnden ekiplerle altnzda bir dezavantaj oluyor mu? Evet, bir dezavantaj var. Piyasada, televizyonda alan ekipler, oradaki hzl tempoya, iin kendi iindeki disiplinine altklar iin, bu durum bir sinema ekibinde skntya neden olabiliyor. Televizyon alkanlklar, dizi alkanlklar sinema setine yansyabiliyor ve siz bir izleyici olarak bile o sinema filmini izlerken orada o etkiyi hissedebiliyorsunuz. Belki o mekaniklemenin sinema filmine byle bir dezavantaj vardr. f Bunu biraz da Profesyonel soukluu diye adlandrabiliriz herhlde. Evet, mesleki deformasyon veya dediiniz gibi profesyonel soukluk diyebiliriz. f Genel bir soruya geersek sizce iyi senaryo yazan biri iyi bir film ekebilir mi? Gzel bir soru. Byle bir nerme olmaz. yi senaryo yazan biri iyi bir film eker ya da ekemez diyemeyiz. Yazmak baka bir ey, ekmek baka. ok iyi ynetmenlik yapan, film eken biri hi yazamayabilir. Ayn ekilde ok iyi yazan biri de film ekemeyebilir. f Biraz daha amak iin tekrar sormak istiyoruz: yi senaryodan kt bir film kabilir ama kt bir senaryodan iyi bir film kmaz. szn nasl deerlendiriyorsunuz? Kesin olarak byle bir ey denmemeli. Bu, senaryoyu ve hikyeyi ok ycelten bir ey olurdu. Metnin iyi olmas ok nemli, ama asl olan ynetmenin yeteneidir. Sonuta iyi senaryoyu eken iyi bir ynetmen nasl ki iyi bir film kartabiliyor yahut kt bir ynetmen o iyi senaryodan kt bir film kartabiliyorsa, kt bir senaryoyu ekecek iyi bir ynetmenin de o senaryoyu olabildiince iyi hle getireceini dnyorum. f Senaryonun deikenliinden ve kutsal bir metin olmadndan bahsettik. Peki sete girildii zaman senaryodan emin olmak gerekmez mi? Aslnda bunu ynetmene sormak lzm. Ama bence mutlaka biraz iine siniyor olmas gerekir. Senaryodan biraz emin olmal ki o sete girebilsin. Eer herhangi bir vakit darl yoksa insan sete girmeden nce o senaryoyu halletmi olduuna, en azndan o an iin emin olduuna kanaat getirmeli. f Bir de senaryonun dinlendirilmesi meselesi var. in iindeyken baz eyleri ok da gremiyorsunuz ve bir sre iten uzaklamak gerekebiliyor. Bir bakma demlenmeye brakyorsunuz. Bu konuda ne dnyorsunuz? Buna ben de katlyorum. Yazlan metni bir sre kenara brakp, ondan uzaklaarak baka bir eyle urap tekrar ona dnmek
91

ve onu bir daha ele almak gerektiine inanyorum. Bence doru bir ey bu. nk insan iindeyken gremiyor. Yazarken gremiyorsunuz. Hatta bir sre sonra senarist kendi de metne kr bir gzle bakmaya balyor. Kr oluyorsunuz ve baka gzlere ihtiya duyuyorsunuz. Bakalar yazan kiinin gremedii birtakm eyler grebiliyorlar. Bundan dolay, yazmak, bir kenara koymak, daha sonra bir daha onu alp okumak iyi olacaktr. Ama bu durum iin geni bir vaktinizin olmas gerekir. Eer vaktiniz varsa, beklete beklete yazmak iyi olacaktr. f lk senaryosunu yazanlarn dt eitli hatalar vardr. Bu kiilere tecrbelerinizden yola karak verebileceiniz tavsiyeler nelerdir? lk senaryosunu yazanlar genellikle her eyi birden anlatma kaygsna dyorlar. Hikyeleri de zaten kendi hayatlarndan, kendi deneyimlerinden yola karak anlattklar bir ey oluyor. Bir nevi orada kendilerini kaleme alyorlar ve birok eyi ayn anda anlatmaya alyorlar. Bu ok dlen bir hata. Hatta bu sadece ilk senaryosunu yazanlarn deil, ilk filmini eken birok ynetmenin de dt bir hata. Filmin iine her eyi koyup her eyi bir filmle anlatma kaygs. Bunun yerine, iindeki tek bir olaya odaklanp, o olay zerinden derinleebilmek, onu anlatabilmek ok daha doru. Bir de bu iin ok banda olan ve ilk denemelerini yazan kiiler, ele aldklar olay veya durumu karsndakinin aslnda o senaryoyu ilk defa okuduunu ve senaristin kafasndakilerden habersiz olduunu, o metne yabanc olduunu unutarak yazyorlar. Yani kafasnda kurmu olduu ilikileri, durumlar, o olay rgsn sanki kar taraf da biliyormu gibi varsayarak yazabiliyorlar. Bu da o metni ilk defa okuyan kiide birtakm soru iaretleri oluturuyor. nk onlarn karl aslnda okuyan insanda yok. Bu sk dlen bir hata. Karsndaki de sanki biliyormu gibi yazlmas. f Senaryonun nasl kurulmas gerektii zerine konuurken nce bir fikirden, anlatlmak istenenden, dertten bahsettiniz. Ama yle bir ey daha var. Gzel bir an -bir sekans- grp, o an bir filme evirme dncesi olabiliyor ou zaman. O ann zerine bir film giydirme, bir senaryo yazma abas da diyebiliriz. Sizce byle bir ey baarl olabilir mi? Bu konuda ne dnyorsunuz? Dediinize rnek olarak Takeshi Kitanoyu verebiliriz. Okuduum baz rportajlarnda aklmda kald kadaryla bu konudan bahsediyor. Onu ok heyecanlandran bir sekans, bir sahne veya bir an gznn nne geliyor ve o an ekmek iin bir film yapyor. O da ayr bir hner. Bu ok doru bir ey olmaz bence. nk bir btnn iinden detaya doru gitmek daha doru olacaktr. Bir detay dnp o detayn etrafnda btnlk kurmaya almak ok zor bir ey. Mesela resimden rnek verirsek bu durum, resim yapacanz kt zerinde hibir yerletirme, hibir kompozisyon almas yapmadan, hibir ey
92
SYLE: ORUN KKSAL

kurgulamadan, uraya yle ok gzel bir el izsem deyip de sonra o elin devamnda figr izmeye almak gibi bir eydir. Zaten yle bir almann sonunda ok byk bir olaslkla da figrn kda smadn veya figrn yanl konumlandn grrsnz. Dolaysyla bir anlk heyecana kaplarak ok gzel bir sahne dleyip o sahneye gre bir film, bir btn oluturmak, mantkl bir ey deil bence. Bir de yle bir ey var. Hikyede ok gzel bir sahne veya montaj aamasnda ekilen ok gzel bir pln vardr ve bundan bir trl vazgeemiyorsunuzdur. Onu atma gerei duymazsnz. Hlbuki istedii kadar gzel olsun, btnn iinde yeri olmayan bir eyin mutlaka kmas gerekir. Sahneye dair yazdnz, olay rgs iinde yer alan o durumlarn, mutlaka senaryoya hizmet etmesi gerekir. Eer hizmet etmiyorsa, yazdnz istedii kadar gzel, ho olsun veya o an bizi ok farkl duygulara gtrsn, eer btn iinde yeri yoksa, btne hizmet etmiyorsa mutlaka kartlmas gerekir. Filmlerde de ynetmenin kyamad iin onu filmin iinde brakmas ok sk grdmz bir eydir. Bu duruma gzel bir rnek syleyebilirim: Heykeltra Rodin aylarca altktan sonra bir almasn tamamlyor. Gece ok ge saat olmasna karn onun verdii coku ve heyecanla btn rencilerini uyandrp atlyeye getiriyor. Syleyin ne gryorsunuz? diye soruyor. renciler heykele hayran kalyorlar. Fakat hepsi heykelin gzelliinden te heykelin eline taklyorlar. Bu ellerden daha mkemmel bir el herhlde yaplamaz. diyorlar. Hepsi ayn eyi dile getirdikten sonra Rodin baltay alyor ve heykelin elini paralyor. nk el heykelin nne geiyor. Senaryoda da buna dikkat etmek ok nemli. Unsurlar birbirine oturacak, hepsi birbirine hizmet edecek, hibir ey birbirini perdelemeyecek ve nne gemeyecek; yeri yoksa kmak zorunda. f Daha nce yazm olduunuz senaryolardan edindiiniz tecrbeler, yeni bir senaryo yazmak istediiniz zaman size ne gibi artlar salyor? Bir senaryo yazm olmak, yazlacak dier senaryolar iin bir deneyim, bir kolaylktr. Sonuta insan pratiklik kazandka ilerletiyor; bu hayatn birok alannda byle. Sadece teorikle kalmyorsunuz, pratie dktnz zaman bu ie daha vkf oluyorsunuz. Ama senaryo yazmak, yaz yazmak yle bir ey ki bunun bir ayar yok. Herhangi bir ibresi, gstergesi, dmesi yok. Yazdnz her yeni metne sfrdan balyorsunuz. Daha nce yazm olduunuz eyle bundan sonra yazacanz ey birbirinden ok farkl dnyalar. kisinin birbirine aktarm yok. Belki deneyim olarak bir ey aktarabiliyorsunuz. Yeni senaryonuzda ok baka bir dnyann iine girebiliyorsunuz. Yani sizi hi gitmediiniz bir yere nlyorlar ve siz tekrar orada domu gibi orann artlarna almaya alyorsunuz. Oradaki dnyay kavramaya ve kurmaya alyorsunuz.
93
KEF
DOA PY KA ALIR?
AHMET TERZOLU
Yemyeil bir allk. Gzel bir iek bahesi. Bir koyun srs. Tatl bir esintiyle dalgalanan, olmas gerekenden biraz daha derin ve geni su birikintisi. Herhangi bir evin nnde duran yrtk p torbas. Bacasndan duman tten bir ev. Saanak bir yamurun slatt toprak bir patika yol... Uzun uzadya hazrlanm senaryolar, karmak metinler, tretmanlar, zorlu aratrmalar sonucunda yazlan hikyeleri bir kenara braktmzda, hi zorlanmadan kendi hikyesini anlatan, yan hikyelerini inanlmaz rahat biimde ana hikyeye balayan en byk hikye anlatc doadr. Kendi iindeki potansiyeli korkusuzca somutlatrr ve ona ynelen gzlerin nne serer. Ona bakanlar dlsz brakmayan doa,
hikye anlatmak isteyen herkese, kendi hikyesini iinden geldii gibi anlatrken nemli bir ey syler: Hikye her yerde. nemli olan, bakt eydeki bu potansiyeli grebilen gzlere sahip olmak. Doann kendi karmak aritmetiinin yaratt kimi zaman iirsel, kimi zaman ise inanlmaz derecede bilimsel anlatlara her gn, her saniye bir yenisi ekleniyor. Bu sonsuz ve sessiz yaratcl fark edenler ise kimi zaman gzlerini, kimi zamansa kameralarn doal yaratcln kaynana eviriyorlar. Ann, farkl anlat yollarna sokulmaya msait sessizliine, tpk herhangi bir fotorafn altna yazabileceiniz tanmlama cmlesiyle yeni anlamlar katabileceiniz gibi yeni anlamlar katyorlar. Drt Defa (La Quattro Volte, 2010) ile sinemasal anlat konvansiyonlarn dnsel bir zenginlikle gncelleyen Michelangelo Frammartino, potansiyel anlat demekten ekinmeyece-
94
KEF
im bir trn, birka cmle nce szn ettiim anlam ykleyen metodu baaryla kullanan nemli temsilcilerinden biri. Potansiyel Anlatlar, Anlatlardaki Potansiyel 1968 ylnda Milanoda doan Michelangelo Frammartino, Milan Polythecnicte mimarlk okudu. Meknla arasndaki iletiimin merkezinde yer alan mimarlk, daha sonra kendisini, gerekletirdii ada sanat projelerinde; fikir ve meknn bulumas olarak yorumlanabilecek enstalasyonlar ve video projelerinde gsterir. Daha sonra gerekletirdii almalarda genellikle enstalasyon, ksa film ya da deneysel film kategorisinde deerlendirilebilecek iler ortaya koyan Frammartino, bir ynetmenden ok ada sanat olarak yorumlanabilir. lerindeki kavramsal derinlik, dncenin ou zaman biimsel unsurlar hie saymasnn temelinde bu yatar. Ksa filmleri ve enstalasyonlaryla ne kan, ancak 2010 ylnda ektii Drt Defa ile sinema dnyasnda, zellikle de akademik anlamda ilgi oda olan Michelangelo Frammartino iin akademik bir sinemac demek, eserler ortaya koyduu mecralara baklarak varlabilecek yanl bir kanaat olur. Sadece Drt Defann ele ald konuya odaklan biimine ve yeniliki anlatm tutumuna odaklandmzda bile, eer ki sabit fikirli deilsek bu kanaati rtmekte zorlanmayz Frammartino, film yapma biimi hakknda
Drt Defa ile sinemasal anlat konvansiyonlarn dnsel bir zenginlikle gncelleyen Michelangelo Frammartino, potansiyel anlat demekten ekinmeyeceim bir trn nemli temsilcilerinden biri.
kendisine yneltilen sorulara, daha ok yapl srecinde kefettiini ve byle ilerledii yantn veriyor. Yani aslnda bir ey zerine dnyor ve filmlerinin anlatm biimini de srecin kendisi belirliyor. Burada karmak sulara adm atyoruz. Biraz daha ak konumakta fayda var: Frammartino, art house ynetmenlerin zerine dndm eyler zerine film yapmay seviyorum kliesini alt st eden bir isim. nk her koullanm art house ynetmeKasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31
95
KEF
ninin, syleilerinde sylemeden edemedii iki eyden biri olan bu yant, Frammartino iin film yapma biiminin ta kendisi. Filmin ekildii, talyann gneyinde yer alan Calabriada iki yl boyunca bulunan Frammartino, yeni projesi iin arad fikrin kendisini bulmasn bekliyorken, hikyesinin zn, bitkilerin yaklarak minerallerin oluturulduu bir tesisle karlatnda bulmu. Aklda kalc sahne, Pisagorun Metempsychosis (ruh g) teorisini Frammartinonun aklna getirmi ve doann iinde cereyan eden dnm hikyesi, potansiyel olarak bir sanatnn karsna ktktan hemen sonra kendi entelektel zeminini de ina etmi. Muhtemelen Pisagorun doaya baktnda grd eyi kendi gzleriyle gren Frammartino, Pisagorun teorisinin bilinsiz bir belgeselini oluturmu. Drt Defada grdmz eyi, airane biimde tarihi bir karlama ya da gz gze gelme olarak yorumlayabiliriz. Doann iindeki potansiyeli gren bir dnr, oradan bir fikir karyor. Daha sonra bir sanat, o fikrin aslnda potansiyel bir anlat olarak da yorumlanabileceini, kamerasn bir eit gvenlik kameras olarak kullanarak ispatlyor. Pisagordan yllar sonra, Frammartinodan yllar nce, 1974e gidelim. Paristeki Saint-Sulpice Meydannda bir kafede gn boyunca ayn saatlerde oturarak grdklerini kaleme alan George Perecin de aklnda Frammartinonunkilerle benzer eyler vard. Perec, bir meydan birbirinden bam-
sz nedenlerle ortaklaa kullanan binlerce insann yaptklarnn gizli bir olay rgs oluturduunu biliyordu. Hibir ey anlatma arzusunda olmayan bir btnn, aslnda kendi iinde barndrd potansiyelin, bir Oulipo yesi yazar tarafndan kefedilmesinde artc bir taraf yok. Tentative dpuisement dun lieu parisien, insanlarn sradan tekil hikyesinin, zerinden yrnp geilen bir meydanda nasl bir araya geldiini ve birbirinden ayrldnn gzel bir gstergesidir. Perec, kendi hikyesine dnsel bir zemin oluturmaz. gn boyunca etelesini tuttuu bir meydandan geen insanlarn gnlk rutinini aktarr, meydann anlat potansiyelini sosyal bir deneye dntrr. Trkeye Olaan-i adyla evrilen ve alt bal Gndelik Hayatn Envanteri olan Linfraordinairede,sradann, olaann ve gn-
96
KEF
nsan. Hayvan. Bitki. Mineral. Doayla insann, insanla doann, madde ile ruhun kar karya ve i ie hikyesi Drt Defada gzler nne seriliyor.
deliin potansiyeliyle ilgilenen Perec, her gn milyonlarca insan tarafndan yaplan trilyonlarca hareket, konuma, bak gibi edimlerin aslnda arka arkaya, birbirinden bamsz biimde izlendiinde ne kadar byk bir iirsellik tadn, bu ksa ama farkl metinlerinde ortaya koyar. Frammartino da benzer bir iirsellii gzlemleri srasnda kefeder. Bir felsefeciyle yollarn kesitirir ve aslnda bize grsel bir makale, dnsel bir tanklk imkn sunar. Perec iin betimleme neyse, Frammartino iin imgeler ayn eydir. Drt Aama Frammartino, mhim hikmet-sever Pisagorun 4l dnm teorisini ele ald filminde, teorinin 4 aamasn 4 farkl organik ve inorganik unsurun bireysel hikyesini bize seyrettirerek anlatr. Hikye, bir ada-
mn kilisede ifa arayyla balar. Yolun sonuna gelmi olmas olas adam, hikyeyi balatarak dnmn ilk sinyalini verir. Anlatya bu noktada, ky istila eden kei srs dahil olur ve barole minik bir kei geer. Hayatnn banda, doayla giritii byk mcadelenin ilk admnda yer alan bir kei sahne almaya, hikyeden pay almaya balar. Kk keinin ormann kalbine giden yolculuunun sonunda, grkemli bir kknar aac karmza kyor. Kknarn hikyesi, ait olduu yerden alnp, doal bir kltrel-tarihi ktk olarak ehir meydanndaki karnavalda tehir edilmesine kadar sryor. Aa, ait olduu yerden koparlarak, ahit olduu potansiyel hikyeleri sezgi yoluyla sergiliyor. nsanlara aktaryor. Grevinin bylece tamamlayarak, birikimi aktararak maddesel deeri iin kullanlmaya, hikyenin son aamasna gnderiliyor. Kknarn doal belleinin yaklarak yakacak konumuna getirilmesi ve kasabadaki evlere datlmas hikyenin sonu gibi grnse de aslnda dngnn uzunluuna dikkat ekiyor: Evlerin bacalarndan kan duman, szlerek gkyzne ulayor. Karbon, bir biimde soluduumuz havaya kartnda,
97
KEF
hikyesinin grsel diline dair bir balam oluturan Kiyarsteminin aksine, teorinin gzlemlenerek oluturulabileceine dair basit bir felsefi ilkeyi bir hikye anlatma metodu haline getiriyor, Drt Defa. Rastlantsall deil, etkileimi, bounal deil, sebep-sonu ilikisini, grsel hayranl deil, dnsel duyarll ne karyor. Drt Defa ile Frammartino, teori kelimesinin kkeninde yatan theoria, gzlemleyerek alglama, gzlemleyerek bir sreci alglayp sistem haline getirmenin, bir hikye retim metodu olabileceini gsteriyor. Video art, enstalasyon srecinde kard derslerden kendi sinemasal dilini retiyor. Vizyona girdiinde eletirmenlerden ve akademisyenlerden byk vg alan Drt Defa, ne yazk ki ynetmeni iin ayn anlam tamyor. Frammartinonin yapt syleilerde dikkat ektii bu durum, onun farkl bir tre ynelmesine de neden olmu. Frammartinonun yeni projesi bir animasyon film. nce bir izgi roman fikri ile yola kan Frammartino, filmlerine de alrken genellikle taslak izimlerle hikayesini oluturduu iin bu trde kendisini daha rahat hissetmi. Ancak izgi roman fikri yerini zamanla harekete, yani animasyona brakm. Bakalm, sinemann farkl ve ender gzlerinden biri olan Frammartino, bu kez bizi nasl bir dnsel servene karacak.2
2 www.experimentalconversations.com/articles/969/to-believe-in-this-world-an-interviewwith-michel/
bu dngde insann konumland yer/grev de somutlayor.1 nsan. Hayvan. Bitki. Mineral. Doayla insann, insanla doann, madde ile ruhun kar karya ve i ie hikyesi Drt Defada gzler nne serilir. Bu niceliksel olarak ksa (88 dk), niteliksel olarak ise binlerce yla yaylan sreci doal sesler, devinimler yoluyla grsel ve iitsel olarak takip ederiz. Bir felsefi metin, dnce parac, grsel bir makale olarak karmza kar. Abbas Kiyarsteminin Five Dedicated to Ozu (2003)da belirsizlii, serbest armn yerine bir teoriyi koyarak aan Frammartino, teori kelimesinin de hakkn veren bir sinemasal anlay, doann iinde barndrd potansiyele kulak kabartan bir gz hizmetimize sunuyor. Ozuya adanmlkla
1 worldcinema.com/201 1/04/02/directorsfortnight-at-cannes-2010-le-quattro-voltethefour-times-at-film-forummarch-30th-april-12201 1-1p2504406308201010pm/
98
99
BELGESEL ODASI BEYAZ AYARI
CENNETTEK PLK
BU PLN HOROZU RKET
AYENUR GNEN
zira hikyeler ylesine tandktr ki bunlar yaand m, yaanmad da kurguland m sorusunu uyandrmaktan uzaktr. Cennetteki plk belgeseli ite bu romandaki rneklerin bile eline su dkemeyecei bir deliliin gzler nne serilmesine alan bir film. Bu kez denize nazr bir tepeye kurulan akl hastanesi deil bir p toplama yeri. Alann etraf ak havaya parfm pompalayan direklerle evrilmi evrilmesine de pln kokusu bastrlacak gibi deil. E haliyle ahalinin fkesi de. Blge sakinleri deliye dnm, pln kaldrlmasna abalam fakat abaladka bataa saplanm. Her yamurla birlikte atk sular altnda telef olan rn-
Ayfer Tun, Bir Deliler Evinin Yalan Yanl Anlatlan Ksa Tarihinde1 bir Karadeniz ehrinde denize nazr bir tepede denize srtn dnm, hibir penceresi denizi grmeyen bir akl hastanesinde olup bitenleri anlatr. Hastane leinde, en kk yap tamz olan aile messesesinden tutun da st dzey brokrasiye kadar yaadmz topraklarda nasl bir deliliin kol gezdiini nefis bir gzlem gcyle anlatr bu roman. Gzlem gc diyorum
1 Ayfer Tun, Can Yaynlar, stanbul, 2009.
100
BELGESEL ODASI
lerine mi yansnlar, sularn getirdii tbbi, hayvansal trl trl atkla birlikte, kirlenen denizde oluk ocuk yzdklerine mi? Film ierisinde gr bildirenlerin yzlerinden okunan acziyet yrek burkar cinsten. Belediye bakan tokatlana tokatlana sersemlemi gibi krk dkk cmlelerle anlatmaya alyor olan biteni. Her frsatta karsna kan st dzey bir yetkiliye son durum hakknda bilgi vermeye, Hani yle sz vermitiniz, yle yapacaktnz? diye yaplacak dzenlemelerin haberini almaya alyor. ounlukla duymazdan geliniyor yahut deil bir belediye bakanna sradan bir vatandaa bile reva grlemeyecek bir suratla yz evrilip uzaklalyor. Kyllerden en cesur davranan evi ple en yakn olan.
Fatih Aknn ynetmenliini yapt Cennetteki plk belgeseli bir deliliin gzler nne serilmesine alan bir film.
Belgeselin hikyesi yle: 2007de Trabzon, amburnu Belediyesinin snrlar ierisindeki eski bakr madeninin yerinde bir p boaltma alan kurulmasna karar verilir. Ne var ki bu alan yerleim yerleriyle neredeyse iie denebilecek bir mesafededir. Evlerinin yan banda bir plk kurulacak olmas blge sakinlerinin tepkisine yol aar. Salklarnn tehlike altnda kalacan dnen halk, hijyenin salanmas iin gerekli
101
BELGESEL ODASI
tedbirlerin alnacandan kuku duymaktadr. Nitekim belediyenin iletmeye ruhsat verirken ne srd tedbirler firma yetkililerince dikkate alnmamtr. amburnu Belediyesi ve halk, yetkili firmaya onlarca dava aarlar. Alan davalar pl ileten firma lehine sonulanr. stelik dava srerken yrtme durdurulmadndan plk yar yarya dolmutur bile. Karlanmayan Talepler Belediyenin talep ettii dzenlemelerden ilki plkten szan suyun yeralt sularna karmasnn nlenmesi iin zeminin korunmasdr. Lakin uygulanmas olduka kolay bu nlem bile gerektii gibi ikame edilmez. Szde yaltm iin kullanlan alelade malzemenin daha ilk kullanmnda oluan yrtklarndan szan atk su, evlerde ve bahelerde kullanlan yeralt sularna karr. stne stlk yamurlu havalarda da plk su dolmakta, taan su artlp civardaki derelere salnmakta, buradan da halkn plaj olarak kulland sahilden denize ulamaktadr. Buralarda yamurun neredeyse hi dinmediini hatrlatmaya bilmem gerek var m? Yine bu p toplama yerinden ykselen kt koku buradakilerin yaam kalitesini etkilemekte, bu sebeple blge nfus kaybetmektedir. yle ki, nfusun gerekli saynn altna dmesi sebebiyle belediye kapanma tehlikesiyle kar karya kalr. Burada bir p toplama alan kurulmas karar alnalberi ahali eitli eylemlerle bu
karar protesto etmekte fakat sesini yetkili kiilere duyurmakta ve zme ulamakta sknt yaamaktadr. amburnu Belediye Bakan halkn yannda hareket etmesine ve her frsatta sorunlarn yetkililere hatrlatmasna ramen giriimlerinden bir sonu alamaz. stelik pl ileten firma, kendilerine zorluk karmakla sulad bakana kar at davay da kazanr. Cennetteki plk, Karadeniz yaylalarn gezerken kyllerden dinlediim ama ciddiye almadm, sonralar rastladm gazete haberiyle dorulanan bir bilgiyi hatrlatt bana. Ayderi ve civardaki yaylalar ziyarete gelen srailli turistlerin buradan ayrlrken adrlarnn altnda kalan toprak tabakasn zerindeki bitkilerle birlikte arabalarna atp gtrdkleri sylenmiti bana. Bilhassa srailli turistlerin buradaki bitkilerden numuneler toplayp memleket-
102
BELGESEL ODASI
lerine gtrdklerini sylediklerinde vatanperver kyllerin dman paranoyas deyip gemitim. Ne var ki sonraki aylarda vapurda bir yolcunun elinde grdm gazeteyi dikizlerken yakaladm haber bu paranoyay dorular nitelikteydi. Haber srailde Ayder benzeri yapay bir yayla kurulduu hakkndayd. Bu iki bilgiyi birletirince yle bir sonu kyor ister istemez: srailden turist klnda gelen biyolog ajanlar Karadeniz yaylalarndan topladklar bitki numunelerini oaltp memleketlerinde yavru bir Ayder yaylas kurmular. Bunun filmle ilgisini nasl kurdum dersiniz? Aklamaya gerek var m bilemiyorum. Bizim hoyratlkla ple dntrdmz topraklar, turist klndaki srail ajanlarnn srtlayp gtrdkleri yaylalarmzn topra. Aslen Trabzonlu ynetmen Fatih Akn memleketi amburnunun bu felaketine kaytsz kalmaz ve bir sinemac olarak zerine deni yapar. Tesisin kuruluundan itibaren yaananlar kamerasyla kayt altna alr ve be yl sren ekimler sonucunda bu film ortaya kar. Belgeseli Cannes Film Festivali bata olmak zere eitli platformlarda gsterime sokarak boyun borcunu ifa eder. Film Trkiyede nce Filmekiminde, hemen ardndan 6 Ekim itibariyle sinema salonlarnda gsterime girdi. Bir belgeselin bu yaygnlkta izletilebilmesi nemli bir baar. Fakat iknaya ihtiya duymayan hakllna ramen, konuya yaklamndaki zayfl sebebiyle amburnunda bir p toplama alan kurulmas karar alnalberi ahali eitli eylemlerle bu karar protesto etmekte fakat sesini yetkili kiilere duyurmakta ve zme ulamakta sknt yaamaktadr. Belediye Bakan halkn yannda hareket etmesine ve her frsatta sorunlarn yetkililere hatrlatmasna ramen giriimlerinden bir sonu alamaz.
filmin baarsn sorgulatabilecek hususlar var. 2007den 2012ye kadar uzun bir zaman dilimine yaylan ekimler esnasnda kyllerle daha yakn bir ba kurabilmesi beklenirdi rnein. zleyici olarak film boyunca Nesi var bu adamlarn?, Neden konuamyorlar? diye sormaktan kendimi alamadm. Bu da filmle aramdaki elektriin gidip gelmesine, zaman zaman da kopma noktasna gelmesine sebep oldu. Basnda film hakknda sylenegelenlere ilaveten sorulmas gereken bir soru var bence. O da u: Bunca ikyete sebebiyet veren firmann, halk, belediye yetkillilerini ve hatta adalet sistemini ezip geebilmesi nasl mmkn olabilmitir? Anlalan o ki bu firmann uygulamalar evreye zarar vermekle kalmam, vatanperverliiyle maruf Karadenizlinin gvenini zedelemek suretiyle valiliin ve adaletin tzel kiiliine de zarar vermitir.
103
AL ULV UYANIK
BELGESEL SNEMA VEY EVLAT

1984 ylndan bu yana sinema yazlar yazan Ali Ulvi Uyank bu ylki Uluslararas Antalya Altn Portakal Film Festivalinde belgesel dalnda jri yesiydi. Uyank ile Trkiyenin en eski film festivali Altn Portakalda belgesel sinemann nasl konumlandrldn ve lkemizde belgesel algsn konutuk. Laf laf at ve konumamz belgesel sinemann halinden ehirleraras bir yar alanna dnen film festivallerine, her geen gn says artan ulusal yarmalara kadar uzand.
SYLE: AYBALA HLL YKSEL
f Sizce Altn Portakalda nasl konumlandrlyor belgesel sinema, Trkiyenin en eski film festivalinde hak ettii yeri buluyor mu? Bu yl Altn Portakala baktmz zaman magazin haberlerinin arlkl olarak gndemi megul ettiini gryoruz maalesef. Herhangi bir ayrm yapmadan sylyorum; btn siyasi erkler bir yere para
yatyorlarsa bunun karln reklm, propaganda olarak geri almak istiyorlar. magazine dndnde sinema taraf biraz geri plna atlyor. Mesela belgesel yarmas vard Altn Portakalda. On alt tane film gsterildi ve o filmlerden n setik. Bunlar En yi Film, En yi lk Belgesel, Jri zel dlyd ve gerekelerini yazdk. Bu gerekeler sahnede zaman yokluundan okutulmad; yani
104
SYLE: AL ULV UYANIK

btn arlk kurmaca sinemaya verildi. Ulusal Yarmada bir para dl veriliyor. Aslnda 49. ylnda Altn Portakaln bir arl olduu iin orada alnan heykelcik ok nemlidir. Siz mesela Cannesda, Berlinde, Altn Krede para dl verildiini grdnz m? Byle bir ey yok; nk sanat yle bir ey ki sanat o heykelcii aldnda manevi deeri ok baskn kar. Buna bir de maddi bir karlk koymak ii Adanada ve Antalyada son yllardaki yar neticesinde iyice zvanadan kt. Bunun siyasi partisi yok, kim yaparsa yapsn grgszlktr. Dolaysyla ben bunu eletiriyorum ncelikle. Maalesef basnda bu konuda hibir ey yazlp izilmiyor; varsa yoksa Hlya Avarn jri yeliiyle mr Gedikin performans. Keke bunun dnda da baz konulara eilinse. Altn Portakaldaki on alt belgesel iin doru bir ey yaplm, hakkn teslim etmek gerekiyor. Btn ynetmenler davet edilmiti, on be filmin ynetmeni geldi. Her filmden sonra ynetmen-seyirci sohbeti soru cevap eklinde devam etti, bu ok olumluydu. Bir ilgi vard ve bu filmden filme deiiyordu. ne karlmasa da ksa filmle belgesel sinema, kurmacann nnde vey evlat gibi dursa da festivalin iinde yer ald. Yani isteyen seyirci belgesel sinemay on alt film araclyla ve yarma d gsterilen filmlerle takip etme olana buldu. f Belgesel sinema neden vey evlat? Belgesel sinema vey evlat nk belgesel sinemann bir getirisi yok. Belgesel sinema
Altn Portakalda on alt tane filmden n setik ve gerekelerini yazdk. Bu gerekeler sahnede zaman yokluundan okutulmad; btn arlk kurmaca sinemaya verildi.
105

Trkiyede u anda ne konuuyoruz hemen hepsi yer alyor belgesellerde. Belgesel sinema son derece sorumlu hisseder kendini ve btn yakc konularn stne gider. f Televizyon belgeselcilii ile ilgili ne dnyorsunuz? Haber merkezlerinde gerekten mthi haber programlar hazrlanyor. Onlar da bir gerek zerine gidiyor ve siz onlar izlerken de gzyalarnz tutamyorsunuz, glyorsunuz, fkeleniyorsunuz. Kurmaca bunu yaparken bir sr teknie bavuruyor ama belgeselde sadece gerein kendisi var. Oscarl Teldeki Adam (Man on Wire, 2008) belgeselinde bir baar yks var. New Yorktaki iki yksek bina arasnda tel gerip yryen bir adam yasal olmayan bir i yapyor; ama film onu anlatrken aslnda onu anlatmyor. O adama yardm eden dostlaryla btn o sre boyunca adamn ilikilerini didikliyor film. Bir olay etrafnda nasl en yakn dostlarn bile deiebildiini, arpabildiini, baz eylerin bitebileceini veya yeniden balayabildiini, yani insan anlatyor bize. Siirtin Srr da yle bir baar hikyesi anlatyormu gibi grnrken aslnda baar hikyesinin etrafnda rlen btn o sorunlar anlatyor; o kozann iine girerek temele ulatrmaya alyor. Benim tanmladm, algladm gnmzn gl belgesel sinemas bu ynde tezahr ediyor. f En gl taraf da bu belgesel sinemann; farkl bir bak asn bize ap hi grmediimiz bir yerden gsteriyor gerei. Aynen yle. Jri zel dln verdiimiz Yuvada da ok zel bir ey yaplmt. Belgeselin bir de etik bir taraf vardr.
bizim basnmza da ok uzak ve yabanc. Basnmz polemii, reytingi ve tiraj seviyor. Belgesel sinema bunlara hizmet edemiyor. Grsel ve yazl basndan bahsediyorum, tabii istisnalar da var. Belgesel sinema yle bir yerde duruyor ki kendi alcs var fakat yeni alclar yaratmak iin ticari birtakm atraksiyonlar yapamaz. Asil bir duruu var. Belgesel sinema, ada sinema tanmna getiimizde, drama sinemasnn da temelini oluturur. Trk sinema tarihinin ilk filmi de belgeseldir. Belgesel sinemada ortada bir gerek var ve bu geree farkl alardan bakan bir sinema var. Bizim bu yl Altn Portakalda setiimiz Siirtin Srr da byle bir filmdi. En yi Film olarak setiimiz, nan Temelkurann filminde bir gerek var. Siz belgesel sinemada gerei hibir ekilde zerinde oynama yapmadan, birtakm kurmaca tekniklere sapmadan anlatrken aslnda o gerekten kat kat baka gerekler kartyorsunuz. Deiik katmanlara iniyorsunuz ve o deiik katmanlarla birlikte aslnda siz gerein derinliine ulayorsunuz, kkeninde neler yattna bakyorsunuz
106
SYLE: AL ULV UYANIK

ylesine bak srt yryor ki belgesel, kurmaca tuzana dmemesi gerekiyor. Hibir ekilde egzajere etmemesi gerekiyor. Hem dz bir yolda yryecek hem de bizi bambaka alanlara sokacak ve farkl bak alarndan bize gerei gsterecek. Yuvada ynetmen, genel anlamda aile ii tacizi ele almt. Kurbanlar bulmutu ve yzlerini gstermeden kendi seslerinden hikyelerini anlattryordu, yani konuyu smrmeden. Belgeselin ahlki tarafn da gz ard etmemek gerekiyor. Trkiyenin belgesele ihtiyac var. Trkiyenin sorunlar ok fazla, bunlar birer tarihi belge olarak da kalmal. Yaldz kazyarak altndakini grme meselesi anlamnda da ihtiyacmz var belgesellere. Antalyada belgesele bir para dl veriliyor; keke bu para dlleri daha fazla olabilse. Belgesel sinemaclar gerekten kendi imknlaryla veya birtakm fonlarla g bela para bularak bu ii yapyorlar. Dolaysyla belgesel sinemann daha fazla desteklenmesi lazm. imdi Kltr Bakanl fonlarndan destekleniyor ama yeterli mi, yeterli deil bence. f Belgeselin en byk sorunu da bu herhalde. Hem kaynak bulmak hem de seyirciyle buluturmak olduka zor. Belgesel film festivalleri biraz bunu dengelemeye alyor ama bunun daha genele yaylmas gerekmez mi? Bir yandan kurmaca ile belgesel birbirini srekli besleyen iki tr. Bu noktada ulusal festivallere nasl bir grev dyor? Ulusal festivaller daha fazla blm aabilirler belgeselle ilgili olarak. lla para veriyorlarsa ben para dln kurmaca iin gereksiz buluyorum. Ak sylemek lazm, profesyonel sinema gidiyor, giesinde ne elde ediyorsa ediyor. Profesyonel anlamda para kazanamayan belgesel gibi, ksa film gibi trlerin desteklenmesi ve para dllerinin artrlmasndan yanaym. Ulusal festivaller bizde belgesel filmlere yer veriyor. Haklarn yememek gerekiyor. Basna daha fazla grev dyor bana gre. Bir festivale gittikleri zaman belgesel sinemaya da yer vermeleri gerekiyor. Ulusal festivaller tantlrken, belgesele zellikle televizyonda daha fazla yer verilmelidir diye dnyorum. Bir de tabii televizyonlarda belgesel gsterilmesi; doa belgeselleri de ok nemli ama doa belgeselleri dnda haber kanallar ve ulusal kanallarn bizim yerli belgesellere de yer vermeleri gerekir. Mesela yarmaya katlan on alt film Bu belgesellere baktmz zaman gerekten Trkiyenin u andaki portresini gryoruz. Trkiyede u anda ne konuuyoruz hemen hepsi yer alyor belgesellerde. nk zaten belgesel sinema son derece sorumlu hisseder kendini ve btn yakc konularn stne gider. Belgesele kar bizim seyircimizi sndrmak gerekiyor. Bu kanallar belgesellere haftada bir iki kez yer verebilir. Mesela Antalyada gsterilen on alt belgeseli tek tek gstermeye balayabilir.
107

f Sadece u an TRT alyor bildiim kadaryla belgesel filmleri desteklemek adna. Tabii ok kstl Tabii. Daha yaygnlaabilir. Belgeselle ilgili programlar yaplabilir. Altn Portakal Belgesel Jrisi iinde Nezahat Hanm, ynetmen Nalan Sakzl ve Kemal ner vard. Bu duayen isimlerle programlar yaplabilir. Belgesel sinema, sinema yazarlarnn da daha fazla ilgilisini ekmeli. SYAD olarak biz belgesel sinemay dllendiriyoruz artk. Biliyorsunuz bizim belgesel kurulumuz var ve baya iyi bir alma yapyorlar. Belgeselleri belli bir sayya indirip izleyerek puanlamayla en iyi belgeseli seiyoruz her yl. f Documentarist, 1001 Belgesel hakknda ne dnyorsunuz? Documentarist, 1001 Belgesel ok nemli. Hani dediim gibi ortalama vatandaa, yani gndz baka ilerde alan gece tek elencesi televizyon olan vatandaa da belgeseli sevdirici baz programlar hazrlanr diye mit ediyoruz. f Ben u noktaya da taklyorum. Belgeseli ayryoruz ya ayr bir kategoriye, sinemann dna karyoruz. Hayr yle deil, uzmanlama diyelim ona. Oscar dl trenlerinde, Altn Krede animasyonlar da ayr alnyor; yani artk amzda uzmanlama ok nemli. Tabii sinemada da bu nemli. f Mesela en iyi kurmaca film demiyoruz, en iyi film diyoruz Evet, belki dediiniz doru olabilir; dnrsek kurmaca ya da drama denebilir. Ulusal deniliyor; o da bir tuhaf. Bakn size ulusal yarmalar sayaym; stanbulda yaplyor, Ankarada, Adanada, Antalyada var. 2012dekileri sayyorum zmirde var, Malatyada var. Alt tane, peki bu alt tane yarmada kim yaryor? Her yarmada bir grup film kendi arasnda yaryor; ulusal yarma diyoruz. Adanada bir grup film kendi arasnda yaryor. Antalyada bir grup film kendi arasnda yaryor. Onlardan kalanlar Malatyada yaryor ve sonra
108
SYLE: AL ULV UYANIK

f Yeilam dlleri zebilir mi bu sorunu? Tabii. Trk sinemas yznc yla yaklarken, yani bir yl kala ve Akademi artk kurumsallap her yl Oscar gibi veya dier lkelerdeki gibi seecek filmleri inallah. O daha iyi olacak, yani bu alt tane yarmann iinde bir de yle bir durum var bir grup film yaryor; ama o bir grup filmden kimi vizyon grmemi, kimi grmeyecek, kimi grm. f Siz Altn Portakal dnda belgeseller izlediniz mi bu yl? Bir karlatrma yapmanz istesem Yabanc belgeseller izledim. Yabanc belgesellerle bizim belgeseller arasndaki fark tabii bir kere maddi destek. mknlar! Yabanc belgesellerde o kadar profesyonel ekipler o kadar uzun srelerde alyorlar ki Bizimkiler yoktan var ediyorlar gerekten. Yabanclarda bir kere ariv zenginlii var. Eer bir belgesel arive bavuruyorsa o arive ulama olanaklar da bence snrsz olmal. Trkiyede arive ulama olanaklar ok snrl, ulatnz zaman da ciddi paralar talep ediliyor. TRTnin ciddi paralar talep ettiini biliyorum. Belgeselci en azndan byk paralar dememeli arivlere ulamak iin. Bir belgeseli zenginletirmek iin ok sayda kaynaa bavurmak gerekebilir. Yurt dnda byle bir sorun yok. 30 saniyelik grnt iin belki haftalarca alyor; ama o belgeye ya da o kaynaa ulayor ve sunuyor. Bir belgeselle
polemik yaplyor. Bu filmin hakk yenmi. Zaten hepsi birbiriyle yarmad ki. Bir de yarsalar ne olacakt? Grup grup filmler yaryor bunlarn hepsi ulusal yarma. Bu ok kargaa yaratyor bence, bunun tek yarmaya indirilmesi lazm. Oscar deyince ylda bir tanedir. Ne kazand dense geen yl hemen bilirsiniz. The Artist ald, bitti. Bir de yabanc basn birliinin Altn Kresi var ki bu ikisi olay bitiriyor. talyada Donatello, spanyada Goya, Bafta ngilterede, Fransada Sezar hepsinin ad belli; akademi bunlar. Bizde ulusal yarmada kim kazand diye biri sorsa, alt tane yarma var hangi birini syleyeceksiniz?
109

gerektiinde iki--be yl uraabilirsiniz. Bu sre zarfnda sizin kendi hayatnz srdrmeniz Nasl olacak bu i? Gerekten kahramanlar. Ciddi sinema belgeselleri iin Kltr Bakanlnn kaynaklarn bir daha gzden geirmesi gerekir diye dnyorum. Sinema belgesellerine ihtiyac var Trkiyenin ve bu konuda desteklemek gerekiyor insanlar. Kurmaca bir ekilde kendini kurtaryor ama belgesel ok zor. f Aslnda seyircinin de bir ilgisizlii var. Biraz burun kvrarak yaklalyor. Gerekten takip eden kitle de var ama genelde daha az sayda koltuun dolu olduunu grebiliyoruz belgesel izlemeye gittiimizde. O biraz bizim tarih merakszlmzdan da kaynaklanyor. Mesela daha gncel konularda son derece ilgililer. Hani ite imdi cezaevlerindeki koullarla ilgili belgeseller, Madmak olay vs Tarih okumuyoruz, tarihle pek ilikimiz yok. Biz yakc konularda polemik yapmay, o konularn zerine gitmeyi ok seviyoruz. O da art tabii, her insan siyasetle ilgilenmek zorunda. Bu lkede yayorsak hepimiz siyasetle ilgileneceiz. Ama onun yan sra daha evrensel, daha gelecee de k tutacak, gelecei de kucaklayacak belgeseller konusunda ilgi yok. Doa belgeselleri de heyecan veriyor. Kameralar yle noktalara geldi ki artk inanlmaz yerlere gidip inanlmaz doa koullar iinde sabrla bekleyip ekim yapyorlar. Btn dnyay ayanza getiriyorlar bu ok nemli. Mesela Kular Kanatl Uygarlk (Le peuple migrateur, 2001) belgeselinde mthi bir i yapmlard. Franszlar birtakm hava aralaryla havalanp kularn g yollarn kularla beraber takip ediyorlard. Veya Mikrocosmos ok nldr. Kameralarn boyutlarn o bceklerin evrenine indirgeyip orada btn bir bcek evrenini gzlemliyordu. Tabii bunlar ok byk paralarla yaplan iler. f Bizde de seviliyor karlk buluyor bu belgeseller Allahtan bunlar izleniyor. Televizyon belgeselleri gidip bir yeri tantmak, meknlar tantmak, yine doada bir yerlere gitmek, servenlere atlmak veya baka lkelere gitmek Onlar aslnda her kanalda var. Bizim olaymz sinema. Belgesel sinemada ok kalc filmler olmas gerekiyor, bu konuda destek gerekiyor. Belgesel sinema, televizyon deil. f Sanatlarn belgesel sinemaya destei nasl? Kurmacadan para kazanan sanatlar var; isteseler bir deil birka belgeseli finanse ederler. Ama bu konuda sanatlar da duyarsz. Yatrm olarak bakld iin olmuyor. Bu i yatrm olmamal. Bu topraklardan para kazanyorsunuz sonuta, bu topraklara olan borcunuz. Deerli bir belgesel, tarihe kalacak bir hazine. Onun hep bir belge deeri olacak. Ben imdi mesela neden Osmanl tarihini siyasi, sosyolojik, kltrel boyutlaryla adam akll bir sinema belgeselinden renmeyeyim? Maalesef biz pespaye dizilere kalyoruz.
110
111
SNEFL
MUHAFAZAKR OUNLUK
ZEYNEL ABDN BUDAK
Sermayeye, retim aralarna, siyasal iktidara, dini inana, mezhebi kabul edilirlie ve sayca etnik bykle sahip olanlarn, aznlk diye addedilen iilere/emekilere, dine inanmayanlara, mezhebi kabul edilmeyenlere ve sayca etnik kklktekilere zulmettii, onlar gc orannda ezdii (kann emdii) sylemi gndelik hayatta bile karmza sk sk kar oldu. Yeni Sinemaclarn ne kan bol dll rneklerinden ounluk (2010) da bu sylemi yeniden dillendiren filmlerden. Filmi yahut sz konusu ounluu anlamaya alrken zerinde duracam ontolojik problem kavram iin ksa bir tarihsel giri yapmak gerekli. Modernite ncesi dnemi sonrasndan ayran en nemli husus insan beninin
ontolojik dzlemdeki hiyerarisiydi; farkl kltrlerde farkl tezahrleri olmakla birlikte insan beni doadan veya yaratc inancndan sonra gelirdi. Bu varolu ekli bilindii zere hibir yerde mkemmel bir dnya dzeni kurulmasn salamad. Siyasi, ekonomik ve sosyolojik problemler her kltrde vard. Fakat bunlar hibir zaman insan fertlerinin varoluuyla ilgili probleme dnmemiti. Varolu sorunu yoktu. Yani var olmak, hayat zoraki devam ettirmek, istenmeyen, ylesine bir ie dnmemiti; kymetliydi, hatta kutsald. Bu balamda her bir fert vard. Arzi problemler (dini farkllklar, mezhep farkllklar, savalar, etnik kimlikler, salgnlar, topraa baml iilik, gelir dalmndaki eitsizlik -gnmzdekiyle kyaslanrsa insanidir-) bu varolu durumunu asrlarca deitiremedi. Modernite (dnemletirme salkl deilse de aklayc olduundan Rnesansla balatlr) ise sre
112
SNEFL
ierisinde insan benini ontolojik dzlemde doann veya yaratc inancnn nne geirerek varolua yapt saldryla kendini var etti. Bylelikle arzi problemler arziliklerinden kurtulmaya balad. Btn zgrlk iddialar her bir ferdin varlnn yok olmas (Liberalizm) pahasna yayld. zgrlk mcadeleleri, arzi problemler boyutunda zaman zaman ksmi doruluklar tarken ontolojik boyutta geri dn olmayan yarklar at. Bugn varlan yer vahi kapitalizm. Kapitalizmin vahilemeye balamadan nceki srete karsna karlmaya allan komnizm ise arzi problemler boyutundan hareketle kurulduundan zahirde hak mcadelesi veriyor gzkse de batnda atlaklarn bymesine yol amaktan
baka bir ie yaramad. Komnizmin bu atlaklar bytyor oluunun farkna varldnda ulalan yer nesneler sistemiydi. Bu srete Bat dndaki kltrler modernitenin meydan okumasna kar yok olmama mcadelesi verirken alternatif retme imknndan uzakt. Komnizmin can simidi gibi yaylmasnda, Bat dndaki kltrlerin alternatif retemiyor oluunun pay byk oldu. Ancak 1990 sonras srete yok olmama mcadelesi verip dn(trl)erek de olsa var kalabilen kltrler yeniden hareket kazand. Muhafazakr Bir Sinema Dili Yok olmama mcadelesinden domu bir devlet olarak Trkiye, slm kltr ve medeniyetinin dn(trl)m bir parKasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31
113
SNEFL
asdr. Bnyesinde resmi tarihinin yok saymaya alt bol miktarda arzi sorun barndrr, ancak ontolojik dzlemde de skntlar mevcuttur. ounluk filmi ismiyle uyumlu olarak Trkiyenin arzi problemlerine odaklanr. Filme gre bu problemler, Trk-slm sentezini gerekletirmi yeni yeni oluan burjuvalardan zuhur eder; (Elhamdlillah Mslman Trk) babann iktidar, annenin eve hapsi, asker gibi yetitirilen dzenin veliaht erkek ocuun baba tarafndan bastrlmas (eitilmesi), Krt kzn tekiletirilmesi; zetle gc yetenin ezmesi, gc yetmeyenin ezilmesi problemler olarak seyircinin yzne (kulana) pornografik gerekilik ile arplr. Bu arpmann biimsel adan problemli oluu (kamerann hareket etmeden,
olaylar kesmeden kenardan izliyor oluundaki sakinlik, her an kaba gerekliin iddetine gebeliinden pornografikleir) ve arzi olan problemlerin indirgenmilii (ezenin din ve Trklkle zdeletirilip, ezilenin Krtlk ve iilikle zdeletirilmesi) bir yana asl temas etmek istediim filmde ynetmenin tercihi olan muhafazakrlktr. Burada muhafazakrlk kavramn kullanlageldii politik balamndaki dini ve kltrel gelenek mealinin dnda, dnen-sorgulayan-soran olarak insan olma-olabilme balamndaki yok saymacaclk-korumaclk-rtmecilik anlamnda kullanyorum. Menei Bat olan ve btn kltrlere yaylan ontolojik hastalk, yani her bir ferdin
114
var olamamas problemi, filmde indirgenmi arzi problemler ve onlar sunan pornografik biimle gizlenir. Muhafazakrca bir tutumla btn dnya kltrlerini ilgilendiren ontolojik sorunun zeri rtlr. Ontolojik problem yok saylarak sorgulamaya almaz; zaten halledilmitir yahut hi olmamtr. te yandan arzi problemler temel problemmi gibi sunulur. Tarihin sonu ve simlasyon evreni, bilinli veya deil, rtk olarak onaylanr. Geriye kalan ise bir tr hn almaya dnmtr. Filmde asl olan rtmenin, yok saymann sonucu olarak hncn bakasndan almann karl aamada kendini gsterir. Balangta grdmz terli, yorgun, iman erkek ocuun ormanda hzla yryen babasn yakalama mcadelesi filmin zetidir. nk arzi problemi verir: Erkek ocuk babadan dzenin veliahtln kapmaldr. Ormann yry alan oluu ise normaldir, sorgulanmaz. Orman, yani doa (bilinmezlik, mucize, yaratcnn tezahr alan) modernite sonras benin hiyeraride ilk sray almasyla insan beninin bitmez ihtiyalarndan biri olarak yry alanna dnmtr; arzi problemlerin anlatm aracdr. lk aama Mertkann Gl ile yaad dayatmac ilikide ortaya kar: Veliahtlk tehlikeye dmtr. kinci aama basklara dayanamayan Mertkann kararszlk durumudur: veliahtlk m Gl m? nc aama Gl den vazge(irtil)en Mertkann veliahtla geite (mavi k altnda uyuturulmu gibidir) iyileme evresidir. Babann dzeni
ufak aksaklklarla srecektir. Baba, karsn eve hapsedip onunla ilgilenmeyen, olunu kendisine benzeten, inaat irketi sahibi, Bahelievlerde oturan, (muhtemelen cumaya gittiinde) takke takan, bol bol kfreden, taksicileri dven, kibirle insanlar batan aa szen, yolunu kesen arabalarn aynasn kran, Elhamdlillah Trk ve Mslman bir aile babas, ksaca ounluktur. Maalesef modernitenin bulac ontolojik probleminden uzak yaayan hibir kltr yok. Bununla birlikte asl mevzuymu gibi dayatlan arzi problemler ise umutlar tketecek seviyeye ulam durumda. Trkiye de bu durumdan muzdarip; sanld zere hi de uzanda deil. Oysa tarihsel srecine baktmzda Trkiye toplumunun bal bulunduu slm kltr ve medeniyeti, gemite gl bir ontolojik dzenle arzi problemlerin azald (ama bitmedii, yani yeryz cenneti yoktu) bir tecrbe yaam. Bu tecrbeyle ba kurulabilmesi btn kltrler iin ifal olacaktr. Hem asl olanla arzi olan birbirinden koparrcasna ayrmadan hem de arzi problemleri ne geirmeden-asllatrmadan verilebilecek her aba, vahi kapitalizmin iktidar olduu simlasyon evrenini zayflatacaktr. ounluk, Trkiye zelinde arzi problemleri yakalamasyla deer kazanabilecekken bu arzi problemleri asl gibi pornografik gereklikle sunmasyla temeldeki ontolojik problemi rtm muhafazakr bir film olarak nitelendirilebilir.
AIK ALAN
SICAK KOLATA TADINDA:
WES ANDERSON SNEMASI

BRA GLCAN MEK
Wes Anderson filmlerinin arasnda kyas niyetinde olmayan bu yaz, Moonrise Kingdom (2012) zerinden Anderson filmlerindeki ilikiler, duygu durumlar, kutsallk mevzuna dair birka noktaya temas edecek. Moonrise Kingdom, Tenenbaum Ailesi (The Royal Tenenbaums, 2001) kadar sevilebilecek, fakat ondan daha kuvvetli hikyesiyle seyirciye absrdden drama birok duyguyu yaatan ve alt metniyle birok adan doyuran bir film. Byklerin dnyasndaki katlam, dolayl ilikilerin, itiraf edilemeyen aklarn, nefretlerin, ihanet ve yalnzlklarn karsnda Suzy ve Samin ilikileri naiflii ve doallyla filmin alt izilen
nemli bir noktas. Tanmalar, bulumalar, yakalandklar sahne, ocukluk ve yetikinlik arasndaki izgideki o duygu durumu, aralarndaki doallk, ynetmenin tm filmlerinde bir ekilde vurgulad katlk ve samimiyetsizlie kar anlaml bir birliktelik oluverir. Samin Suzynin kulaklarna kpe takt sahne ise ocuk saflndan syrlarak o vakte kadarki ilikilerinin yrngesini deitiren ve ilikiyi baka boyuta tayan bir imgelem. Anderson sinematografisi komu, arkada, akraba bir araya gelmek zorunda kalan ve bu birlikteliklerden treyen doal absrtln filmleri. Bir bakma modern insannn yalnzlaan hikyesiyle elenen hikyeler. ocuk ya da ocuk konumunda kalan karakterler sorunlu, tatminsiz ve mutsuz bir ergenlik sonrasnda byyorlar
116
AIK ALAN
ve varolularnn mutsuz, eksik ve sorunlu taraflar evlilik, lm ve aklarla geici olarak rtlyor. Sonrasnda birtakm sebeplerle ortaya kan travmatik durumlaryla, Anderson dalan bu aile yelerini bir araya tekrar toplayarak oradan balyor hikyelerine. Filmlerinde ortak nokta olan bu ocuklar her ne kadar az eye sahip olsalar ve hayal krklna urasalar da byklerden ok daha kuvvetliler. Nitekim filmlerin ana mevzuu ergenlik ve yetikinlik arasnda yaananlar. Hep aile etrafnda dnen, eski arkadalar, yetersizlikler, erken byyen ocuklar, anne ya da baba olamayp giderek ergenleen ve hi byyemeyenlerin hikyeleri. Anderson hikyelerindeki karakterlerin ilikileri girifttir. likiler sradanlam, ilikilerin muhataplar rselenmi, hayattan kopukturlar. Ynetmen sradanlaan ilikilerin zerine gider ve insanlarn iini boaltt, sradanlatrd deerleri farkl adan ele alr ve anlamdrr. Filmlerinde bu sradanlamann nne geebilmek iin bir eyler marjinalletirilir, absrdleir. Andersonn bunu sorunlarla baa kma yolu ya da bir eit savunma mekanizmas olarak tercih ettii sylenebilir. Bir taraftan ahlk, kurum, dzen gibi kavramlarn karsnda gzkse de baka bir adan kendine zg bir ahlk ve kutsallk yaratr. Anderson un filmlerinde rastlanlan kutsala dair gndermeler ile ilgili olarak filmlerinde birka sahne zerinde durmak gerekirse; Moonrise Kingdom filminde Sam
Anderson hikyelerindeki karakterlerin ilikileri girifttir. likiler sradanlam, ilikilerin muhataplar rselenmi, hayattan kopukturlar.
Nuhun tufann izlemeden sahnenin arkasnda dolap hayvan kostm giyenlere alay edercesine bakmas bir sahne oyunu gibi kalan, alglanan kutsal alaya almaktadr. Tenenbaum Ailesinde, pederin karakteri kutsamaya alrken merdivenlerden yuvarlanmas kutsal addedilene kar ciddi bir alayken, dier tarafta baka bir kutsallk ina eder. Suzyle kamas, evlenmesi,
117
AIK ALAN
Anderson bir taraftan ahlk, kurum, dzen gibi kavramlarn karsnda gzkse de baka bir adan kendine zg bir ahlk ve kutsallk yaratr.
yldrm arpmasndan sonras kilisede sel ve kulede asl kalmasyla Sam bir eit kutsal hikyeye karm bir mitolojik karakter oluvermitir. Dier yandan evlilik messesinin, ilikilerin yozlamasna karn Sam ve Suzynin evlilii ve izci kampndaki kilisede arka fondaki rengrenk ha ok anlaml durmakta. Suzynin Samin elini pt sahnedeyse film sregelen erkekkadn polemiklerini rafa kaldrr, ilikiyi kutsallatrr. Suzy bir kadn olarak cinsel-
liin ve cinsiyetin tesinde erkeini kabul ediin, imzann tesinde biat ediin semboldr. Bu da Anderson filmlerinde kutsaln en gzel satr aras varolularndan biridir. Sam Suzynin tersine filmin sonuna doru olgun adam izgisinden kp ocuk safl, naiflii noktasna gelerek tersinden evrimini tamamlar. Yoluna kanlara sava aarak, kadnna sahip olarak, polis efiyle bir aile kazanarak yaralarn kapatm, eksikliklerini kapatm olur. Objelerin Dnyas Wes Anderson filmlerinde kamera tek tek nesneler etrafnda dolarken en ufak nesneler dahi gzden kamayacak ekilde erevenin iindedir. Her karakterin yalnz dnyasndan kamamasna yetecek kadar zen-
118
AIK ALAN
gin ierikli bir hayat, odas, eyas vardr. Filmde kamerann dolat o nesneler yalnz ve melankolik dnyay elenceli klsa da aslnda yalnzla hizmet eder niteliktedir. Nesneler seyirciyi kurgulanan dnyaya yaklatrma vazifesi grrken, kendi doalarn kaybeder. En kk bir nesneye bile melankoli sebebi olabilecek nitelikte anlam yklenir. En alakasz bir nesneyi bile, anlatt hikyeye dhil edebilmesi bir baaryken, szkonusu nesneleri kendi doallklarnda kullanmadan oyuna dhil etmesi eyann kleletirilmesi olarak okunabilir. Mesela Anderson filmlerinde sigara her zaman ayn anlam dnyasndan kan bir nesnedir; o sigaray grdnzde akla melankoli gelir. Sigara her zaman bir takntnn, melankolinin sebebi olmak zorundaym gibidir. Anderson filmleri battaniye altnda elde scak ikolatayla seyredilerek yksek dozda keyif verip kk dnyalar hediye eder. Filmlerde bir karakterin oturuuna kadar her ey hesapl kitapldr. En ufak bir nesne bile o dnyaya aittir ve seyirci olarak byle olduu iin bu filmleri severiz. Dekoruyla, kyafetiyle, mziiyle ne hissedilmesi gerektiini seyirciye fsldayan bir yapdr bu. Ancak bu adan filmlerde her ey cetvelle izilmi gibi durur. Her bir ark, duru, kalem, sigara hep o dnyada hapis gibidir: bir dnya olarak kusursuz, ancak kusursuz olduu kadar gerek hayata szmaktan da bir o kadar uzak. Filmler her eyiyle hazr bir hikye sunarken seyirciyi duyumsayacak baka bir alandan mahrum brakr. Anderson filmlerinde bir karakterin oturuuna kadar her ey hesapl kitapldr. En ufak bir nesne bile o dnyaya aittir. Dekoruyla, kyafetiyle, mziiyle ne hissedilmesi gerektiini seyirciye fsldayan bir yapdr bu. Ancak bu adan filmlerde her ey cetvelle izilmi gibi durur.
alan bir mzik bile sahnenin duygusuna hapsolur. ou filminde hissedilebilen bir durumdur bu. Ancak Ks Kardeler Limited irketi (The Darjeeling Limited, 2007)nde iaret edilen hayata karma mevzusu gereklemi denilebilir. Filmin Hindistanda suya den ocuu kurtarmalaryla, filme farkl bir katman ve boyutluluk katar -tabi ki yine Anderson mantnda. Szkonusu sahne Anderson karakterlerinin dnda bir hayat ereveye almasyla snrl alann dna ayak basma asndan son filmden daha takdir edilesidir. Bir masal iin fazla snrl olan Anderson filmleri kannza karan ve kurduu dnyada nefes almaya altran bir eit uyuturucu gibidir. Ancak bu tek boyutlu bir masal dnyas, eyann katmanlamasna izin vermeyen iirsellii snrl bir yapdr. Anderson filmlerinin karamsar bir bak iin fazlaca umut vaat eden, dsel bir taraf vardr. Melankoli iinse fazla hafif. Bir ergenlik filmi tad var hepsinde, ergenlikten kurtulamam taraflarmza iyi gelen.
119
NEDEN FLM BEYAZ AYARI SEYREDYORUZ?
YILDIZ RAMAZANOLU
FLMLERN HEPS YALAN DOLAN

Sinema ocukluumun rya lemi. Ben baka insanlarn hayat nasl algladn, ne ryalar grdn, benimkilere benzeyip benzemediini gzlemek ve bu dnyada kayda deer bir hikyemiz olup olmadn anlamak iin sinemaya gitmeye baladm. Srklenme hissinden kurtulmak, varolann nasl izler braktn takip edebilmek iin. Baka hayatlarn boy aynasnda kendimi grebilme midiyle. Bakalm bamzdan zerine dnlecek bir ey geiyor mu yoksa sadece p myz. Babam bir Pazar gn hepimizi ailece alp sinemaya gtrdnde be-alt yanda olmalym. Filmin ad Ben-Hur (1959)du. Amerikan sinemasndan bir epik drama, 1959 yapm bir William Wyler filmi. Gezegende bizden akraba ve komularmzdan sadece mekn olarak deil zaman olarak da farkl insanlar yaadn, bizden nce de nice insanlarn gelip getiini, geride braklm zaman diye bir gereimiz olduunu, klelii, zgrln boyunduruktan kurtulmakla snrl olmadn, ruhun derinliklerinde yeermi olmas gerektiini Kuds, eski Romay, metaforik olarak Roma Hristiyanln, zalimlii ve gzpeklii, daha nice eyleri ilk kez bu filmde grp belleime kaytlar yaptm syleyebilirim. ocuk ne anlar ama levhalar halinde zihnime yazlan sahnelerin, genlik anda anlamlarn gl yapra misali almasnda nemli katklar olduunu biliyorum. Gndelik yaamda belli belirsiz akp giden ve dnp zerine dnemediimiz insanlk halleri iyi bir filmde belirginleir ve bu, ruhu bizi aalara eken tutkulardan
120

arndrma iin tersinden ya da dznden izlenecek yolun aydnlanmasn salyor. Muhayyilemizi harekete geirmek bakmndan da film izleriz. Yazlk sinemalar olaanstdr, yldzlarn altnda bulutlar zerimizden geip giderken. Babam bizi yazlk sinemaya gtrmt, tahta sandalyelere oturmutuk. Hava alabildiine akt ve daha perde karanlk olduundan yldzlar lamba gibi parldyordu bamzn zerinde. nann tek bir bo sandalye bulamazdnz. Genelde iki film birden olurdu. Tugay Toksz ile Fatma Girikin oynad Orhan Elmasn Bo Beik (1969) filmi yeni vizyona girmi, kamaz elbet, yllarca yolu beklenen bebei kartal kapp havalannca sinemadan sesler ykselmeye balamt. Herkes gerekmi gibi kartala fkeleniyor ve tepki veriyordu. Sinemalarda eitli entrikalarn stesinden gelen aklarn kavuma sahneleri ya da polisin eninde sonunda, son anda da olsa yetiip masum birini kurtard sahnelerde seyirciler alklard. nanlmaz bir olay. Perdeye yansyan bir hayali kutluyorsun ya da ayaa kalkp bir hayale kfr ediyorsun. nk grnt dle gerek aras bir arafta, ruhun t derinliklerine nfuz ediyor. Bo Beiki izlerken demek 20 Temmuz 1969mu, nk Neil Armstrong aya ayak basyordu ve haberi naklen dinleyebilmek iin babam beraberinde getirdii radyosunu kulana dayamt. Ne hayal perdesindeki Tugay Tokszn feryadndan ne de Armstrongun kesik kesik gelen ilk cmlelerinden vazgemeye niyeti yoktu babamn.
Gndelik yaamda belli belirsiz akp giden ve dnp zerine dnemediimiz insanlk halleri iyi bir filmde belirginleir ve bu, ruhu bizi aalara eken tutkulardan arndrma iin tersinden ya da dznden izlenecek yolun aydnlanmasn salyor.
121
NEDEN FLM BEYAZ AYARI SEYREDYORUZ?

Varolanla olmas gereken arasndaki farkn berraklamas iinde film izleriz. Sinema hayallerimizin, beklentilerimizin ryalarmzn gerek olma yeri bir bakma. Arthur Hillern Ak Hikyesi (Love Story, 1970) filmi vizyona girdiinde Avrupada kopan frtnay anlamakta ne ok glk ekmitik. Filmde Ryan ONeal ve Ali McGrawn temsil ettikleri klarn balarndan geenler, birbirlerine gsterdikleri sadakat, fedakrlk ve ballk bizim Trk filmlerinde her gn izleyegeldiimiz durumlard. Fakat sabr ve zverinin yaamdan giderek ekildii, bizden ok nceleri sszlamaya balad Bat dnyas iin aslnda bilinaltnda hayat bulmay bekleyen duygularn aa kmasn salamt film. Haftalarca gielerin nnde uzun kuyruklar olumutu. Lale Mldrn Buhurumeryem kitabndaki dizeleri de unutulacak gibi deil, bir filmin air zerindeki etkisi bakmndan: bir gn sokakta beni greceksin, hi anlayamayacaksn beni yedi uyuyanlardan biri sanacaksn yine de pardesme ilitirilmi envai eit rozet ve boncuklara dehetle bakacaksn tuhaf bir skntyla adm soracaksn AL McGRAVV deyince hi deimediimi anlayacaksn Bazen de kendimizi ifade etmede zorlandmzda filmler buulu bir patika gibi beliriveriyor nmzde. Biz Mslmanlar Batya ne verebiliriz, diyen baz genlere Mecid Mecidinin Baran (2001) filmini verebiliriz mesela, diyordum kendisine binbir dua ederek. niversite rencisi olduum dnemde gittiim svirede yamurlu bir akam sinemada Ylmaz Gneyin bol dll Sr (1978) filmini izlerken salonda oluan havay da hi unutamam. Aabeyimle birlikte iki Trk olarak iimizin nasl da burkulduunu, ok kt temsil edildiimizi ve yaratt gl etkiyi neredeyse sabaha kadar dolaarak konumutuk. Artk daha sakin bakabiliyorum elbette, sonuta bir film ve vahi ve acmasz yanmza vurgu yapyor ama akl banda insanlar bir tek filmle bir yargya varmamal, bunu hibirimiz yapmamalyz zaten. Fakat baka halklar hakknda fikir edinmek iin film izlenmesi, zerine dnlmesi gereken bir durum. Son olarak ocukluumda her aramba annemle ve arkadalaryla birlikte gittiimiz kadn matinelerinde Hlya Koyiit filmlerinde kr olduu, kt adamlarn hilebazlklar yznden ocuundan ayr dt sahnelerde can yrekten gzya dkerdim; onlar rol yapyorlar, hepsi yalan, inanma, derdi annem beni teselli ederken. Bunu bir vesileyle tantmzda Koyiite sylediimde kyamam o kk kza demi, bunu nice insanlardan iittiini, gereklik duygusunu verebildii iin kendini baarl grdn sylemiti. Yalansa neden gidiyorduk o zaman izlemeye?
122
123
KTAPLIK
BRESSONUN SNEMATOGRAF ZERNE NOTLARI

ZEYNEP TURAN
Bresson hayat hakknda konuma, hayatn benzersiz ynn gsterme, her jestin beyazperdede tekrarlanamayacan gsterme imkn aryor. Fakat yle bir eliki var, btn jestler sradan. Sradan olan benzersiz olanla ifade ediyor. Sonsuz derecede byk olan, sonsuz derecede kk olanla ilikilendirme becerisi beni her zaman etkilemitir. Sanrm onun ne demeye altn anlamay hep baardm.1 1978de Le Mondea verdii rportajda Bressona dair bunlar sylyordu Andrey Tarkovski. ki usta ynetmenin tarzlar arasnda neredeyse hibir benzerlik bulunmamasna ramen Tarkovskiye gre Bresson sinemasnda kimsenin ulaamad bir sadelik sz konusuydu. Bressonun sinematograf zerine yazd notlarda da bu
1 John Gianvito, iirsel Sinema - Andrey Tarkovski, ev: Ebru Kl, Agora Kitapl, s. 55
124
KTAPLIK
sadelikten ve sradanlktan doan akn olann izini srmek mmkn. Bresson notlarnda rol-model ayrmna, tiyatronun ve sinemann birletirilemeyecek oluuna, bu konuyla irtibatl olarak sinema ve sinematograf ayrmna dein daha birok meseleye olabildiince derinlemesine ve sadelikle deiniyor. Sinematograf zerine Notlar (Kre Yaynlar, 2012) bize Bressonu dneminin ynetmenlerinden ayr klp onu benzersiz bir konuma iten bu zgn duruun sebeplerini bir kere daha gzden geirme frsat sunuyor. Bresson sinemasnda hkim olan sradanln nereden kaynakland sorusunu sorduumuzda bunun grnrde Bressonun oyuncu, ses ve grnt seimine karlk geldiini ifade edebiliriz. Notlarnda sk sk dile getirdii grme ve iitme hususu teknik alanda ses ve grntye denk dmektedir. Ynetmen insann vcut fonksiyonlarn da gz nnde bulundurarak, gze ve kulaa neyin nasl hitap edeceini kendi sinematograf anlayna paralel olarak sunuyor. Sesin ve grntnn birbirlerinden bamsz olarak var olabildikleri ve seyirciye, seyircinin iki yetisini de tam olarak kullanabilecei bir alan ayor. Bylece notlarndan da yola karak filmlerinde gzlemleyebildiimiz yalnln ve st ste gelmemelerin grnrdeki karln aka vurgulam oluyor. Bressonun oyuncu seimindeki duyarll ve titizlii onun sinematograf dncesinin vazgeilmez bir unsuru. Onun oyunculuk anlaynda klsik anlamdaki bir proSinematograf zerine Notlar Bressonu dneminin ynetmenlerinden ayr klp onu benzersiz bir konuma iten zgn duruun sebeplerini bir kere daha gzden geirme frsat sunuyor.
fesyonellie yer yok. Bressonun notlarnda dile getirdii gibi: fade gc, (oyuncu olsun, olmasn) kiilerin mimiklerine, hareketlerine, seslerindeki ini klara bal olmayan, grntler ve sesler arasndaki ilikilerle yaratlan sinematograf filmi. Tahlil etmeyen, aklamayan. Yeniden Kuran. Mouchette (1967)in Mouchettei, Pickpocket (1959) filminin Micheli, seyirciyi Bressonun da ifade ettii gibi mimikleri ya da usta oyunculuklar sayesinde deil Bressonun onlardan talep ettii performans en iyi ekilde yerine getirebildikleri iin etkiliyor. Bu tam da Bressonun notlarnda da srekli olarak vurgulad model fikrinden ileri gelmektedir. Otomatizmden kaynaklanan bir mekanikliin rettii model yaps Mouchettein hakikilii de otomatizmden doan bu mekaniklikten kaynaklanmaktadr. Sadelikten ya da isel bir oyundan te, hi oynamamak Modeller, otomatikleme sonucunda artk etraflarndaki dier oyuncularla, eyalarla ve srelerle dnlmemi ilikiler kurar ve sinematograf ortaya kmaya balar. Bressonun notlaryla irtibatl olarak bizi ilgilendiren dier bir husus ise, bu ortaya
125
KTAPLIK
Bressonun oyuncu seimindeki duyarll ve titizlii onun sinematograf dncesinin vazgeilmez bir unsuru. Onun oyunculuk anlaynda klsik anlamdaki bir profesyonellie yer yok. k srecinde gerekleen birikimlerdir. Mouchettein yoksulluu ve yetimlii, Yvonun sululuu birikirler. Farkl tarzlarda ve ynelimlerde, ama bu birikim imajlarda ya da imalarda gerekleiyor deildir. Dnn ki henz su ilenmeden bir sululuk, yani ekranda gsterilemez olan bir ey, film boyunca birikip duruyor2 Ulus Bakerin kastettii anlamda seyirci Mouchettei intihara gtren srece tank olabilir ancak onun intihar ann gremez. nk zaten Mouchette iin intihar bir anlamda zorunludur. Bresson iin nemli olan Mouchettei intihara srkleyen srete birikenlerdir. Yine Bakere gre bu birikimler Bressonun el yordamyla bir araya gelir. Bu sanrm Bressonun not dt u cmleyi destekler nitelikte: Filminde ruh ve yrek hissedilsin ama ellerinle yaplm olsun. Bressonun hem sinemasndaki hem de notlarndaki bu sadeliin, dinginliin ve maneviyatn nasl bir zihni altyapdan beslendii nem arz ediyor. Bressonun notlar, hem sinemaya yeni balayanlar hem de bu yolda devam edenler iin nasihat niteliinde; ayn zamanda Bressonun birikimlerinin de izini srebileceimiz bir yapt. Bakerin sz konusu makalesinde bahsettii gibi: te Bresson bizi neredeyse her imajnda Tanr ile, yani asla grlemeyecek, iitilemeyecek olanla karlatrmak isteyen bir sinemac-filozof
2 www.korotonomedya.net/kor/index. php?id=21,243,0,0,1,0
126
127
VZYON ELETR
128
HAYAL PERDES - Ocak-ubat 2010

Hayal Perdesi Sinema Dergisi Kasim Aralik 2012

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hayal Perdesi Sinema Dergisi Kasim Aralik 2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VZYON

Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31

HAYAL PERDES VZYON Sinema Dergisi Say: 31, Kasm-Aralk 2012

Tarr, Trier ve Haneke

Sanat Aratrmalar Merkezi

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

Ruhlarn Ka, (Sen to Chihiro no kamikakushi), Hayao Miyazaki, 2001

Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31

SAYI VZYON ELETR

Son ve Balang Arasnda Tarr, Trier ve Haneke

DOSYA: YAKIN PLN KYARSTEM

06 oklu Evrenlerin Ortak Trajedisi: Bulut Atlas/

38 Abbas Kiyarstemi: Dou ile Bat Arasnda Bir

10 Babamn Sesi: Politika Yapmadan Politik

46 Ahap Sandklarn Srr: Kiyarstemiye Bir

14 Gergedan Mevsiminde lm ve syan/

52 Furuda Abbas Abbasta Furu/

18 Skyfall: Cesur Yeni Dnyann rselenmi

58 Tarada Misafir Olmak/ Aybala Hill Yksel

24 iedeki Gibi Durmayan: Uzun Hikye/

62 EMN ALPER: Tepenin Ard Bir Milliyetilik

28 Yedinci Sanat ve Yedinci Gn zerine: Son

70 Bir Yaprak Da Oyuncu Kadar nemlidir/

NEDEN FLM SEYREDYORUZ?

TRK SNEMASI ARATIRMALARI

104 AL ULV UYANIK: Belgesel Sinema vey

78 Nesilden Nesile Ertem Eilmez/

82 Kmuran Tann Ar nsani Hikyesi/ Remzi imek

Muhafazakr ounluk/ Zeynel Abidin Budak

86 ORUN KKSAL: Senaryoda nemli

Scak ikolata tadnda: Wes Anderson Sinemas/ Bra Glcan imek

NEDEN FLM SEYREDYORUZ?

94 Doa Piyi Ka Alr?/ Ahmet Terziolu

Filmlerin Hepsi Yalan Dolan/ Yldz Ramazanolu

100 Cennetteki plk: Bu pln Horozu

Bressonun Sinematograf zerine Notlar/ Zeynep Turan

OKLU EVRENLERN ORTAK TRAJEDS

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

BULUT ATLASI/CLOUD ATLAS

Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31

POLTKA YAPMADAN POLTK OLABLMEK

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

BABAMIN SES/DENG BAV MN

GERGEDAN MEVSMNDE LM VE SYAN

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

GERGEDAN MEVSM/ FASLE KARGADAN

Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31

CESUR YEN DNYANIN RSELENM JAMES BONDU

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

Kasm-Aralk 2012 - HAYAL PERDES 31

YEDNC SANAT VE YEDNC GN ZERNE:

SON VE BALANGI ARASINDA TARR, TRIER VE HANEKE

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

Lars von Trier

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012

HAYAL PERDES 31 - Kasm-Aralk 2012