You are on page 1of 189

T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ESKA TARH BLM DALI

BOZKIR KAVMLERNN KLTR VE MTOLOJLERNDE AT

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN ORHAN DOAN

TEZ DANIMANI Prof.Dr. LHAM DURMU ANKARA 2006

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne ................................................................... Ait................................................................................................................................................. adl alma jrimiz tarafndan.............................................................................Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan...............................................................................................

ye........................................................................................................

ye............................................................................................................

NSZ Hi phesiz tarihi olaylarn meydana gelmesinde atlarn en belirleyici bir unsur olduunu sylemek yanl olmaz.Atlar, zellikle bozkr corafyasnda yaayan gebe kavimlerin tarihi sre ierisinde kaderlerinin belirlenmesinde dorudan etkili olduu gibi birok medeniyetin seyrine yn vererek tarih kavramnn tanm ve ekillenmesi hususunda temel rol oynamtr. Bu temel rol elbette bozkr kavimlerinin sosyal, siyasi, iktisadi, askeri, dinsel, sanatsal ve mitolojik yaplanmasnda da kendini gstererek atlar dahili bulunduu corafi alan iinde bireylerin ve toplumlarn vazgeilmezi olarak karmaktadr. Trkler, Dnya Tarihinde saysz devlet kurmu birka topluluktan birisidir. Bu topluluun ksa srede devlet kurup ykmasnda hi phesiz atn nemi ve hz byk neme sahiptir. Trk devletlerinin at zerinde kurulup at zerinde ykldklarn syleyebiliriz. Bu almamzda Trklerin Dnya Kltr ve Medeniyetine bir katks olan atn

kullanm ve faydalar ele alnarak tarihi sre ierisindeki nemi vurgulanmaya allmtr. Bu aratrmann gerekletirilmesinde neri ve yardmlarn esirgemeyen sayn Prof.Dr.lhami Durmua, kaynak temini konusunda yardmlarn esirgemeyen sayn Prof.Dr. Salim Kocaya ve tarih metodolojisi konusunda yardmc olan Dr.Grkan Gkeke ok teekkr ederim. Orhan DOAN

GR Bozkr Kavimlerinin Kltr ve Mitolojilerinde At isimli almamzn zn oluturan bozkr kavimleri skit, Hun, Gktrk ve Uygurlardr.alma sahamz ieren Asya coraf bakmndan incelenecek olursa, Kuzey Asya, Dou Asya, Gney Asya , n Asya ve Orta Asya olmak zere be blmde incelenebilir1. Orta Asya olarak anlan kta douda Kadrgan Dalarndan batda Ural Dalar ve Hazar Denizine, kuzeyde Sibiryadan gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar uzanan geni bir sahay kapsamaktadr2. Grld gibi ok geni bir alan kapsayan Orta Asyada birok Trk kavmi kurulmu ve yaylma imkan da bulmutur. Daha ak bir ifade ile Orta Asyada kurulan Trk kavimleri in Seddinden Tuna Nehrine kadar olan alan kaplayan blgede yaama imkan bulmulardr. Atl-gebe kltrler byk lde Orta Asyada domu ve bozkr corafyasnn dier taraflarna da yaylmtr. Bir hayat tarz olarak ortaya kan gebelik, avclk ve ziraat arasnda geen yar yerleik olarak belirmemitir. Gebelik baz durumlarda fazla zellii olan ve uygun artlarda topra ilemekten daha az iilie ihtiya duyulan bir yaay biimi olarak ortaya km ve gelimitir3. Bozkrlarn dou tarafnda, zellikle Orta Asyada ortaya kan kltrler arkeolojik buluntular sayesinde aydnlatlabilmitir. Bozkr devletlerinin ortaya k ve kurulularnda byk lde atn hz ve demirin vurucu gc etkili olmutur. Atn binek hayvan olarak kullanm ve demirden yaplan sava ara ve gereleri yaygnlk kazanmtr.(Resim:1) Atl-gebelerin bu bilgi ve birikimi tarihin derinliklerinden szlerek gelmi, onlarn sosyal, siyas, kltrel, din ve ekonomik hayatna damgasn vurmutur. Her kltrn kendine has bir zellii vardr. Bozkr kltrnn de dier kltrlerden farkl ynleri bulunmaktadr.Kltrler yerleik, gebe ve asalak kltrler olmak zere temelde ksmda incelenmektedir.Yerleik kltrlerde ziraat
1 2

L.Ligeti, Bilinmeyen Asya( ev: Sadettin Karatay) Ankara, 1986, s.14-15. S .M. Arsal, Orta Asya, Ankara,1933, s.3. 3 E. H. Minns, The Scythians and Northern Nomads, CAH, IX, (1970), s. 190-191.

n plandadr.Topraa balanan insanlar geimlerini tarmla salamaya almlardr. Asalak kltrlerde ise insanlarn hayatnda avclk ve toplayclk en nemli yeri tutmaktadr.Gebe kltrlerinde hayvan besleme n plana kmaktadr. Bozkrlnn srlerini otlatabilmesine imkan veren otu bol otlaklar bu hayat tarznn gelimesine byk lde katkda bulunmutur4.Gebe kltrlerinden bir ksmnda ise hayvan besleyicilii ierisinde at en nemli yeri tutmakta, hatta kltre adn vermekte, bozkr kltr atl-bozkr kltr olarak kendini gstermektedir5. Orta Asya corafyas geni ve engebesiz arazi parasndan olutuundan bozkr corafyas olarak da bilinmektedir.Ad geen corafyada kurulan devletlerde bozkr kavimleri olarak anlmaktadr. Bu kltr Bat dillerinde de step kltr olarak gemektedir. Bu balamda Kafesolu Kltr, ilmi manas ile corafyaya deil Stepin Trke karl bozkrdr6. insan topluluklarna mahsustur. Burada da belirli bir arazi deil, bozkrl kavimler kastedilmektedir. Rusa bir kelime olan eklinde gr beyan etmektedir. Step yerine bozkr tabirinin kullanlmas kltrmz asndan daha isabetli bir tercihtir.(Resim:2.,3. 4.). Bir topluluun hayatnda ve kltrnn oluumunda blge corafi art, bitki rts, tarm rnleri, orman, madenler gibi; asalak, ifti ve oban hayat, yerleme ve g hareketleri, sanayi ekilleri gibi sosyal, iktisadi faaliyetlere ve dolaysyla hukuki, dini vb. kltrel davranlara byk lde etki yapt bilinmektedir7. Corafi evrenin insan hayat zerindeki etkisi bozkrlarda daha bir aklkla kendini gstermitir. Bozkrlarda gebe kltrnn en yksek derecesi olan atl kltr gelimitir. Dnya tarihinde nemli yeri olan atl bozkr devletleri, bozkr corafyas zerinde ortaya kmtr8. Coraf artlarn insan yaants zerine birok etkisi bulunmaktadr.

Yeryznde yaayan insan topluluklarna baktmzda genelde orman, hayvan


4 5

. Durmu, Sarmatlarda Sosyal ve Ekonomik Hayat, G..FEF. SBD, 1, (1996, s. 173. .Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G..FEF. SBD, Cilt I.Say 2,Sayfa 13-19,1997 6 . Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Ankara,1987,s.3. 7 . Kafesolu, a.g.e., s.3. 8 M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasal Yap, stanbul 1984. s. 1-2.

yetitirme ve tarm imkanlarn deerlendirerek hayatlarn srdrmlerdir9. Orman kavimleri asalak kltr, tarm yapan toplumlar ise kyl kltrn yani iftilik kltrn ortaya koymular, bozkrda yaayanlar ise oban kltrn ( besicilii) meydana getirmilerdir10. Bozkr kltr dier gebe yani yerleik olmayan kltrler ile

karlatrldnda birok farkllk da gstermektedir. Bu konuda Durmu l gebeliinin ana unsuru devedir. Bozkr kltrnn ise attr.At bu kltre dinamizm kazandrm olup ad geen kltr ise kuvvet, hareket ve srat zerine kurulmutur.11demektedir.Dolaysyla deve duraanl ifade eden bir hayvan olarak kltre adn vermitir.Burada yaayan topluluklarda l hayatna uyum salayan deve ok nemli ilevlere de sahiptir. l kavimlerinin kltrnde siyas, sosyal, ekonomik rol byktr. Bozkr kavimlerinde ise at hareketlilii ile kltrn oluumu ve geliiminde nemli rol stlenmitir.Bu vesileyle Durmu Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At12 isimli almasnda geni bilgi vermektedir. Gl bozkr devletleri at srtnda kurulmutur. Bu konuda Arslan Dnya tarihinde nemli yeri olan atl bozkr devletleri bozkr corafyas zerinde ortaya kmtr13.diyerek meselenin izahna yardmc olmaktadr. Konumuz asndan byk nem tayan ve almamzn anahtar kelimelerini oluturan kltr , mitoloji ve at zerinde durmak gerekmektedir. Orta Asya; geni otlaklar, verimsiz dzlkler ve kumlu llerden olumakla birlikte bitki rts iklim ve toprak trne gre deiiklik gstermektedir. Denizlerden uzak tamamyla bir bozkr lkesi olan corafyada kara iklimi hkm srmektedir. Bu iklimde klar ok souk ve sert; yazlar ise ok scak ve kurak

. Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Ankara,1987 ,s.2. .Kafesolu, a.g.e., s.15. 11 .Durmu, ; skit Kltr, Trkler, Ankara ,2002, s.15 12 Bu hususta Bkz, . Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At Gazi nv Fen-Edb Fak Sos.Bil Der Cilt I.Say 2,1997, Sayfa 13. 13 M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasi Yap , stanbul, 1984, s.1-2
10

gemektedir14. Kn scaklk 50 dereceye kadar dmekte, rmaklar ve gller donmakta, tabiat rts kar tabakalarnn altnda kalmaktadr.15 Orta Asya bozkrlarnda su kaynaklar olduka snrldr. Bu corafyada su hem insanlar iin hem de ekonomileri hayvancla dayal olan Trkler iin hayati derecede nem tamaktadr. Bozkrlarda iki tr su vardr. Bu sulardan birisi ak su dieri ise kara -su dur16. Bugn Anadoluda da bu isimlerle anlan birok ay ve dere ismi vardr. Bu da Orta Asyadan Anadoluya ynelik kkl bir gelenei gstermesi bakmndan olduka nemlidir. lkbaharda vadi tabanlarndan grl grl akan ve nehirleri besleyen ak sular, yazn ise kurumakta; kara su ise yer alt kaynaklarndan beslenmekle zira, yer alt kaynaklarndan beslenmesi nedeniyle kurumamaktadr. Bu nedenle bozkrl iin hayati derecede nemli olan su kara sudur.17 Orta Asyann ortasnda yer alan bozkr corafyasna bakldnda grlen manzara udur: orak ve kumlu topraklar, yer yer le dnr. Gobi, Taklamakan, Akkum, Kzlkum ve Karakum lleri ad geen corafyada bulunan llerdir. Trkler genellikle ormanlk ve l sahalardan uzak durmular bozkrlarn geni ve dz olan corafyasnda yaama imkan bulmulardr. Bu blgenin corafi koullar Trklerin yaantsn ve kltrlerini derinden etkilemitir. Bu etkileri ksaca yle sralayabiliriz: Karasal iklime sahip olan Bozkr corafyas tarmdan ok hayvancla

elverilidir. Bu nedenle bozkr kavimlerinin temel geim kaynan hayvanclk oluturmutur. Bozkr kavimleri srlerine ot ve su bulabilmek iin bozkr yaam biimini( konarger) benimsemilerdir. Evcilletirilen hayvanlarn beslenmesi iin baz bitkilerin ekilmesi zorunlu olmutur. Trkler hayvanlar iin yonca, kendi
14 15

J-P Roux, Trklerin Tarihi, stanbul,1995., s.78. S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara 2003,s.11. 16 S.Koca, a.g.e, Ankara,2003,s.11. 17 S.Koca, a.g.e.,s.11.

beslenmeleri iin buday ve msr yetitirmilerdir. Hayvanclkla uralmas ve konarger yaam biimi atn evcilletirilmesini zorunlu hale de getirmitir. Srleri idare edebilmek ve ulam, sava vb durumlarda atn hz ve gcnden yararlanmlardr. At binek hayvan olarak kullanmlardr. Bozkrn zor koullar Trklerde zgven, gl bir irade olumasna ve dayankllklarnn artmasna ortam hazrlamtr. Latincede cultura eklinde geen kltr kelimesi topra ileme anlamyla Avrupa dillerinde yksek bilgi manas ile Trkeye girmitir18. Kltr kelimesi eitli kavramlar ifade etmek iin de kullanlr : Milli kltr, ilkel kltr , beeri kltr, yerleik kltr, teknik kltr airet kltr olarak da kullanlmtr19. Kltr kelimesinin gnmze kadar birok tanm yaplmtr. Thurnwold kltr u ekilde tanmlamtr: Bir toplulukta rf ve adetlerden, davran tarzlarndan, tekilat ve tesislerden kurulu ahenkli btn, C.Wiesler ise kltr Bir topluluun yaama tarz, A.Sapire gre kltr Atalardan gelen maddi ve manevi deerler btn, A.K Kohen, Umumi olarak inanlar, deer hkmleri, rf ve adetler, zevkler ksaca insan tarafndan yaplm ve yaratlm her ey olarak tanmlarken, E.B.Taylor ise Bilgiyi ,iman, sanat, ahlak, rf ve adetleri, ferdin mensup olduu cemiyetin bir uvzu olmas itibaryla kazand itiyatlarn ve btn deer maharetlerini ihtiva eden gayet girift bir btndr eklinde tanmlamlardr20. Bu tanmlarda dikkatimizi eken en nemli nokta kltrn her toplumun kendine zg olan yaama tarz olmasdr. Kltrn bu tanm Ziya Gkalp tarafndan yaplan tanm ile paralellik gstermektedir. Gkalpe gre kltr Bir milletin dini, ahlaki, hukuki, insani, iktisadi, fenni hayatlarnn ahenkli toplamdr. 21 Kltrn tanm incelendiinde maddi ve manevi kltr kavramlar ne kmaktadr. Manevi kltr kavramlarna baktmzda; toplumdaki deer yarglar ,
18 19

. Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1997,s.26. . Kafesolu, a.g.e., ,s.26 20 M.Turhan, Kltr Deiimleri, stanbul, 1951, s.27. 21 Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1989, s.9.

gelenek ve grenek anlaylar ortaya kmaktadr. Maddi kltr unsurlarn ise insann doaya egemen olmasnda yarar salayan teknik ara ve gereleri ifade etmek iin kullanlr. Bu tanmlamaya Marx da katlmaktadr. Felsefe bir tanmlamada da Marxstan gelmektedir. Marxsa gre kltr; Doann yarattklarna karlk, insanolunun yaratt her eydir22. Kocaya gre ise kltr; Bir milletin kendine zg yaay, dn, inan ve davran biimidir. Bu tanmda sadece kltrn manevi cephesi belirtilmi olup bir de kltrn maddi cephesi vardr. rnein musiki kltrn manevi cephesini olutururken musiki aletleri de maddi cephesini temsil etmektedir23. Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk ise kltr Bir insan toplumunun devlet hayatnda, dnce hayatnda, ekonomik hayatnda; yani tarmda,sanatta, ticarette,kara, deniz ve hava ulatrmaclnda yapabildii eylerin toplam bileimidir. diyerek tanmlamtr. Kltrn temel dayana vardr. Bunlar coraf evre, insan unsuru ve toplumdur24. Corafi evre olarak ifade edilmek istenen iklim, gller, denizler, akarsular, dalar bitki rts , orman, ve maden ile bir lkenin sahip olduu yaad alana ait doal ortamdr. nsan unsurundan kastedilen ise bunlar kullanacak dnen insan anlatlmak istenmektedir. Cemiyetten maksat toplu halde insan topluluklar ifade edilmek istenmitir. Fertlerin ortaya koyduu faaliyetin cemiyet tarafndan yani toplum tarafndan kabul grmesi gerekmektedir. Kltrn Latince anlamna baktmzda kltr bir yerleiklii ifade etmektedir. Yerleik kltr evrelerinin varl dikkat ekmektedir. Gerekten de kltrler yerleiklikten mi ibarettir? sorusuna cevap aramak gerei vardr. Baz aratrmaclar kltr yerleiklikten ibaret sayarak kltrlerin ortaya k ve geliimleri iin eitli corafyalar ileri srmlerdir.Modern aratrmaclar yaanlan
22 23

T.Baykara, Trk Kltr Aratrmalar, zmir, 1997, s.27 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara,2003, s 2-.3. 24 . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1997,s.214.

corafyay ve toplumlarn hayat tarzlarn dikkate alarak yerleik kltr , gebe kltr ve asalak kltr tabirlerini kullanmlardr25. Gebe olarak ifade edilen kltr tipine bakldnda bozkrlarda yaayanlar aklmza gelmektedir. 3500 yllk hayat bozkr artlar iinde geen Trk topluluunun da kendine mahsus bir kltr tipi vardr ki buna da Trk milletinin yaad sahadan dolay Bozkr kltr diyoruz26. Trk kltr hayatn, birbirini takip eden safhaya ayrp incelemek gerekmektedir. Bunlar: 1-) Atl Gebe Trk Kltr ( Buna Bozkr Kltr de denilmektedir.) , 2-) slami Dnem Trk Kltr, 3-) Bat Medeniyeti Dairesi inde Trk Kltr ( Bunu, ada Trk Kltr )eklinde de sylemek mmkndr27. Milletleri millet yapan deerlerin banda hi phesiz kltr gelmektedir. Kltr beraberinde medeniyet kavramn getirmektedir. kltrden doar28 demektedir. Medeniyet, kltrden farkllk gsterir. Kafesolu medeniyeti Milletler aras ortak deerler seviyesine ykselen anlay, davran ve yaama vastalar btndr29. eklinde tarif etmektedir. Medeniyet, Arapada aslen ehir manasndaki medine sznden Kafesolu Medeniyet

tretilmitir. Medeniyet tabiri lgat manas ile ehircilik demektir. Bedevi (l halk, gebe) nin zdd olarak kullanlmtr. Bylece her biri kendi kabile hayatn srdren l halkna karlk; eitli soy, dil, din ve geleneklere sahip ktlelerin doldurduu ehirde gelien yaay birliini ifade etmek iin kullanlmtr30. Medeniyetin tanm genelde kltre bal olarak yaplmaktadr. Medeniyeti kltrn milletleraras lee ykselmi hali olarak tarif edenlerde vardr.
25 26

. Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1997,s.214. . Kafesolu, a.g.e.,s.214. 27 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara,2003, s.3. 28 . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1997,s.16. 29 . Kafesolu, a.g.e., s.16. 30 Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1989,s.7.

Gkalpe gre;

kltr ve medeniyet arasnda fark vardr. Bu farklar

medeniyet milletleraras kltr ise millidir. Bir millet medeniyetini deitirebilir fakat kltrn deitiremez. Bir millet medeniyetini deitirebilir; fakat kltrn deitiremez31. olarak sralamaktadr. Orta Asyada tarih ncesi dnemlere dair yaplan kazlar sonucunda ortaya kartlan buluntular sayesinde Trklerin atalarnn nerelerde yaam olduklar ve yayldklar saha hakknda bilgi sahibi olmaktayz.Bu kltrleri tarih srasna gre zetlemek gerekirse; M.. 4000-1000 tarihleri arasnda Trkmenistann bakenti Akabat yaknlarndaki Anav (Anau) adn tayan yerde ortaya kartlmtr. 32 Anavda ortaya kartld iin bu kltre Anav Kltr ad verilmitir. Anavda yaplan kazlarda , Anav insannn gnete kurutulmu tulalardan yaplan evlerde oturduu, at, koyun ve sr gibi hayvanlar besledikleri ve en nemlisi de iftilik yaptklar ortaya kartlmtr33.(Harita:1). Aral Gl evresinde Kelteminar adyla tantlan yerleik bir kltrn izine M.. 3000 ylarnda rastlanlm olmakla bu kltrn en nemli buluntular ise geni azl, dz tabanl, kulpsuz, ince izgili ve desenli mleklerdir34. Bozkrlarn dou tarafnda, zellikle Orta Asyada ortaya kan kltrler arkeolojik buluntular sayesinde aydnlatlabilmitir. Bozkrlarn dou tarafnda arkeolojik ve antropolojik buluntulardan hareketle ilk ortaya kan kltr Afanesyovo kltrdr. Bu kltrn M.. 3000lerde ortaya kt ileri srlmtr. Ad geen kltr, Altay ve Sayan dalar arasnda gelime imkn bulmutur. Afanesyovo kltr M.. 1700lere kadar hkm srmtr. Afanesyovo kltrnde byk lde atla ilgili buluntulara rastlanlmas, atn bu kltrde byk nem

31 32

Z.Gkalp, a.g.e., s.9. S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara,2003, s12. 33 S.Koca, a.g.e., s.12. 34 S.Koca, a.g.e., s.13.

tadn ortaya koymutur35. lkel biimde de olsa ilk kez ziraat yaplmaya balanlmas bu kltrn en nemli zellii olarak dikkatli ekmektedir36. M.. 1700 yllarnda Andronovo kltr ortaya kmtr. Ad geen kltrde de at bata olmak zere, koyun, deve ve sr gibi hayvanlarda beslenmitir37. Yine bu kltrde Andronovo kltr ile birlikte Orta Asyada gebe ve sava bir kavme ait kltr yava yava hakim olmaya balamtr. Altaylar ve Tanr dalar evresi ad geen kltrn temsilcilerinin yayld saha olmutur38. M.. 1200 yllarndan balamak zere, M.. 700 yllarna kadar Karasuk kltr devam etmitir. Yenisey ve Angara rmaklar evresi ve Abakan bozkrlarnda Andronovo kltrlerine gre daha gelimi bir kltr olan Karasuk kltr yaylmtr. Bu kltrn belirgin zellii demirin kullanlmaya balamasdr. Demir madenin kullanlmasyla birlikte demircilik gelimitir. Bunu, ortaya karlan buluntular belirgin bir ekilde gstermektedir. Drt tekerlekli arabalar ve keeden derme adrlar ( kurulup sklebilen) ilk kez bu kltrde grlmtr39.Karasuk kltrnn insan, ok miktarda besledii koyundan elde ettii yn dokuyarak, elbise yapmasn renmitir40. M.. 700 yllarndan balayarak, Minusinsk ve Abakan blgelerinden Altaylara doru uzanan blge merkez olmak zere, Tagar kltr yaylmtr. Demir bata olmak zere madenlerin ilenmesinde en gzel numuneler yaygnlamtr. Bu blgede tuntan yaplm iki yan keskin baklar, hanerler, ok sayda ok ular, sapl aynalar ile ineler, talar, bilezikler, kpeler taraklar ayakl ssl tuntan yaplma kazanlar bulunmutur41 .M.. 3. yzylda Altaylarn gneydousunda Pazrk ve ibe kurganlarnda grlen ve Orhun ve Selenge boylarna uzanan Pazrk

35 36

M. Kafal, Trklerin Anayurdu, TTD,I, Ankara, 1987, s.1. S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara,2003, s.13. 37 S.Koca, a.g.e., s.15. 38 B.el; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1984, s.7. 39 A.N. Kurat; IV-XVIII. Yzylda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri,Ankara, 1972, s.3. 40 B.el; slamiyet ten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1984, s.31. 41 E. Esin, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul, 1978, s.14.

10

kltr M.. 3000 yllarndan balayarak gelien kltr halkalarnn Hun Devletine kadar gelip balandn gstermektedir42. almamzn dier bir konusunu oluturacak olan mitoloji kavram zerinde durmak gerekecektir. Mitoloji, balarda mit olarak snflandrlm anlatma beklerine verilen ad iken, XVII. yzyln sonundan itibaren, bu anlatmalarn anlamlarn, hangi toplumsal snflamalara kaynaklk etmi olduunu, aratran bilim dal haline gelmitir43. Yzyllar boyunca oluan kltrel deimeler nedeniyle mitolojiye bak alar deimi ve buna bal olarak pek ok Mitoloji tanm domutur. Bu nedenle mitoloji nedir? sorusunun en kesin ve doru cevabn bulabilmek iin Trk ve yabanc aratrmaclar tarafndan yaplm mitoloji tanmlarn deerlendirmek gerekmektedir. Osmalcada ustre, estir; Yunancada mythos, Almancada mythe, Franszcada mythe; ngilizcede myth; Rusada mif sylenen mit Yunanca uydurulmu sz anlamndaki mythos deyiminden tretilmitir44. Orhan Hanerliolunun hazrlam olduu nan Szlnde , ll sz anlamndaki epos ve gerei dile getiren anlamndaki logos a kar mit, olaanst gleri anlatan hayal rn sz eklinde tanmlanmtr45. Ferit Develiolunun hazrlad Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgatta ise Uydurma hikayeler, yalanlar, masal trnden eyler olarak tarif edilmitir46.

M. Kafal, Trklerin Anayurdu, TTD,I, Ankara, 1987, s.1. L.Ylmaz, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, Ankara 2000, s.5. 44 P. Dnmez, Trk Mitolojisi zerine Trkiyede Yaplan Yaynlarn Bibliyografyas ve Bu Yaynlarn Analizi, zmir 2001 Yksek Lisans Tezi, s.7. 45 O.Hanerliolu, Mit Maddesi, Felsefe Szl, stanbul 1975, s. 416-419. 46 F. Develiolu, Estir Maddesi, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1984.
43

42

11

Develioluna

benzer bir bak acsyla , M Nihat znn hazrlad mitoloji iin lkalardaki insanlarn tanrlar

Osmanlca-Trke Szlkte

hakkndaki hikayeleri, masal, acayip garibeleri47 tanmna yer verilmitir. Kamus-i Trki de ise; Hurafat Eski akvam- merikenin kezib mabudlar hakknda olan hikayat ve nakliyat garibeleri: Estir-i Yunani, Estir-i rani48( Hurafeler. Eski dou kavimlerinin uydurma tanrlar hakknda hikayeleri ve garip anlatmalar) eklinde tanmlanmtr. Esatir, slam Ansiklopedisinin esatir maddesinde ise yle tanmlanmtr: Yaz yazmak manasndaki satr kknden treyen usture kelemisin oulu olan estir geree uymayan bo szler demektir. Gnmzde pek kullanlmayan estir kelimesi, Osmanllarda hayal rn motiflerle dolu olaylar yani mitoslar iin mitoloji karl olarak kullanlmtr49. Trk Dil Kurumunun hazrlad Trke szlkte mit yle tanmlanmaktadr: Geleneksel olarak yaylan veya toplumun hayal gc etkisiyle biim deitiren, tanr, tanra, evrenin douu ile ilgili hayali, alegorik bir anlatm olan halk hikayesi50 ayn szlkte mitoloji mitleri, doularn, anlamlarn yorumlayan, inceleyen bilim ve bir ulusa, bir dine, zellikle Yunan, Ltin uygarlna ait mitlerin, efsanelerin btn olarak aklanmaktadr51. Felsefe Terimleri Szlnn tanmna gre mit, Tanrlar, kahramanlar, nceki alarn olaylar zerine anlatlan masallar, yklerdir52. Mitolojiyi oluturan mitin en ok kabul gren tanmlarndan birisini dinler tarihi zerinde alan ve mitoloji zerine pek ok almas bulunan Mircea Eliade tarafndan yaplmtr. Eliade miti yle tanmlamaktadr: Mit, kutsal bir yky
47 48

M. N. zn, Esatir Maddesi Byk Osmanlca Trke Szlk. . Sami, Estir Maddesi Kamus-i Trki stanbul( Hicri) 1316. 49 slam Ansiklopedisi Estir Maddesi, Cilt 11, stanbul 1995. 50 T.D.K Trke Szlk Mit Maddesi Ankara 1998. 51 T.D.K Trke Szlk Mitoloji Maddesi Ankara 1998. 52 T.D.K Felsefe Terimleri Szl Mit Maddesi Ankara, 1975.

12

anlatr: en eski zamanda balangtaki masallara zg zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Bir baka deyile mit, olaanst varlklarn baarlar sayesinde , ister eksiksiz olarak btn gereklik yani Kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras olsun , bir gerekliin nasl yaama getiini anlatr53. Mitolojinin zelliklerini u balklar altnda toplayabiliriz: 1-Mit, doast varlklarn eylemlerinin yksn oluturur. 2-Bu yk, kesinlikle gerek( nk gereklerle ilgilidir) ve kutsal ( nk doast varlklar tarafndan yaratlmtr) olarak kabul edilir. 3-Mit her zaman bir yaratl ile ilgilidir. Bir eyin yaama nasl getiini, ya da bir davrann , bir kurumun, bir alma biiminin nasl yaratlm olduunu anlatr; ite bu nedenle de, mitler insana zg, anlaml her eylemin rnek tiplerini olutururlar. 4-nsan, miti bilmekle, nesnelerin kkenini de bilir. Bu nedenle de, nesnelere egemen olmay ve onlar istedii gibi ynlendirip kullanmay baarabilir. Burada dtan , soyut bir bilgi deil de ( mitin ya tren hocas iinde anlatlmas ya da kantn oluturduu ritelin gerekletirilmesiyle) rit biiminde yaanan bir bilgi sz konusudur54. Bilge Seyidolu mitoloji ile ilgili yapt bir aratrmada mitoloji tanmna deinirken Mitolojinin herkes tarafndan kabul edilebilecek bir tarifini yapmak ok zordur55 demektedir. kr Elin Trk Halk Edebiyatna Giri adl kitabnn Anlatm Trleri blmnde efsane ve miti ayn tr olarak kabul etmi ve mitleri snflandrmasn yle yapmtr56: Teogoni : Tanrlarn nereden geldiklerini ve onlarla ilgili eitli olaylar anlatan efsaneler
53 54

M. Eliade, Mitlerin zellikleri ev: Sema Rfat, stanbul 1993, s.23. M. Eliade; a.g.e., s.23. 55 B. Seyidolu, Mitoloji zerine Aratrmalar ve Tahliller, Kayseri 1995, s.10. 56 .Elin, Trk Halk Edebiyatna Giri, Ankara 1986, s.314.

13

Kozmogoni: Evrenin nasl meydana geldiini aklayan efsaneler. Antropogoni: nsann nasl meydana geldiini, nasl yaratldn anlatan efsaneler. Eskataloji : nsan ile evrenin geleceini, kyameti, lm ve lm sonrasn anlatan efsaneler. Bu mite rnek olarak Nuh Tufan verilebilir. XVIII. yzyldan balayarak arkeoloji , antropoloji ve filoloji gibi bilim dallar da mitolojiye esin kayna olmutur. nsanlar nereden gelip nereye gittiklerini , ne olduklarn , hayatn ve lmn anlamn , niin yaadklarn , doa st glerin srrn anlamaya alr ve onlara sayg duyar. te bizce mitoloji bu saygdan domu olmaldr. Trkler, son derece zengin mitleri olan bir millettir. En eski Trk mitleri Radloff, Verbitsky ve Potanin, .Valihanov ve Vladimir Proop gibi Rus bilim adamlar tarafndan derlenerek yazya geirilmitir.57 Ayrca Trk bilim adamlar da bu konuda eitli aratrmalar yaparak yazl hale getirmilerdir. Bunlar arasnda B. el58, A.,nan59 E. Esin60 ve Murat Uras61 gibi Trk bilim adamlarn sayabiliriz. Ayrca bu konuda Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Halk bilimi Anabilim Dalnda bir yksek lisans almas da yaplmtr62. Trk mitolojisinin, dier mitolojiler gz nne alnarak yaplan genel snflandrmalara dahi olan zellikleri ve kendine has zelikleri gz nne alnarak bir snflandrlmas yaplmamtr. Bunun en nemli sebebi, Trk mitolojisinin tam olarak incelenmemi olmasdr.

57 58

S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara, 2003, s.191. B.el, Trk Mitolojisi, Ankara,1970. 59 A.nan, amanizm, Ankara, 1972. 60 E.Esin, Trk Kozmolojisi, stanbul, 1979. 61 M.Uras, Trk Mitolojisi, stanbul, 1967. 62 M.Duranl, Trk Mitolojisi zerinde Yaplm Rusa Eserler, Ege nv Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, zmir 1999.

14

Kltr ve Mitoloji kelimeleri zerinde yapm olduumuz almalardan sonra almamzn esas konusunu tekil eden At hakknda ise Trk Kltr bahsiyle ierisinde olduka fazla bilgiye rastlamak mmkndr. At, yk ekme, yar veya tama gibi hizmetlerde kullanlan tek trnakl ve omurgal hayvandr63. Genellikle kk bal ve ksa kulakl, yelesindeki ve kuyruundaki kllar ise uzun; vcudunu rten deiik tonlar bir arada barndran tyleri ile doru, kr, yaz , al ve kula ad verilen donlara da ( trlere) sahiptir64. ( izim:1-2). Eski Trklerde yetikin hayvanlara genellikle at, yund, gt gibi isimler verilmekteydi65.Bu isimler arasnda en ok kullanlan at idi. Eskiden atn yavrusuna kulun, bir veya iki yana ulam hayvan yavrusuna da tay denmekteydi66.Tay, yandan itibaren, dii ise douracak, erkek ise binilecek duruma gelmekteydi. Bu duruma gre, douracak yaa ulam olan havyan ksrak, binilecek duruma gelmi olan havyana da at denilmekteydi67.Ayrca erkek havyana aygr (adgr) da denmekteydi.Bunlardan at binmek iin, aygr ise daha ok ksraklarn iftletirilmesinde kullanlmaktayd68.Binit olarak seilen at, genellikle idi edilmekteydi69. Bu suretle at daha dayankl hale gelmekteydi. di edilmi ata beel denmekteydi70. Knden byne doru btn havyanlar ayn sr iinde

toplanmaktaydlar. Knden byne doru; kulun, tay, ksrak, at ve aygr eklinde bir sralama yapabiliriz. Bu srye ylk denmekteydi71. Hayvanlarn her
63

At kelimesinin Latincesi equus caballas; Arapas hayl( oulu ahyal,huyul) veya feres ( oulu efras); farsas esb; ngilizcesi horse; Franszcas chevaldir.( Ferit Develiolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1982, s.276,309,412; Meydan Larousse C.I 1969,789-790) 64 A. A. nar, Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991, s. 13. 65 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara 2003, s.127. 66 S.Koca, a.g.e., s.127. 67 S.Koca,a.g.e., s..127. 68 S.Koca, a.g.e., s..127. 69 Erkeklik organ ldrlm,yani enenmi ata ididenmektedir. 70 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara 2003, s.128. 71 S.Koca, a.g.e., s..128.

15

biri zel bir iaret ile damgalanmaktayd. Bylece srlerin karmas halinde her aile kendi srsn damgalar vastasyla tanyabiliyordu. Trk atnn, dier atlardan farkl kendine zg baz zellikleri vard ki bu zellikleri sayesinde hemen tannmakta ve ayrt edilmekteydi. Onun en belirgin zellii ufak yapl, orta boylu (140cm), uzun ince bacakl marur bal olmasyd72. Ayrca Trk at, geni alnl, kk ve narin balyd73. Kulaklar dikkati ekecek kadar kkt. Az ok hassa ve yumuakt. Gzleri son derece etkili ve parlakt. Yelesi olduka sk ve uzun idi. Gs, sars ve ark bacaklar ok kuvvetliydi74. Genellikle tabir yerindeyse drt nala komaktayd. Trk at nadiren uyup daha ok ayakta uyumakta veya dinlenmeye almaktayd.soua, scaa, yamura ve rzgara kar son derece dayanklyd75. Atn binit ve koum takmlarn da konumuz asndan tanmak ve tantmak yerinde olacaktr. Eski Trk atlsnn eitli binit ve koum takmlar vard. Bunlarn banda gem(oyan), yular (burunduk, tin), eyer (eder) ve zengi gelmekteydi76. Gem ve yular, at sevk ve idare etmek iin kullanlrd. Bunlardan gem sadece atlara taklrd. Yular ise hem atlara hem de arabaya koulan hayvanlara yani atl arabalara taklmaktayd. Yular ipten yaplr veya kimi yrelerde ketenden yaplan yularlarda vardr. Keten ve kenevir bozkr corafyasna zellikle Karadenizin kuzeyindeki corafyada yetime imkan bulan bir bitkidir. Bozkr kavimlerinden atn yularnn keten ve kenevirden yapldn syleyebiliriz. nk kavmin yaad corafyada en ok yetitirilen bitki tr keten ve kenevirdir. Bu konuda Herodotos ayrntl bilgi vermektedir77. Gem esas itibariyle azlk, ask ve dizgin ( etgen) olmak zere birbirini tamamlayan ksmdan meydana gelmekteydi78. Atn burnunun ve alnnn st ksmnda birletirilmi olan ask, gemin ( azlk) sabit durmas iin baa bir halka gibi geirilmekteydi. Dizgin ise, atn
72 73

J.Deer, step Kltr,ev(erif Batav), DTCFD, XII,(1954), s.161. S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara 2003, s.130. 74 S.Koca, a.g.e., s..130. . 75 L. Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1970, s.51. 76 S.Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara 2005, s. 134. 77 Herodotos( ev Mntekim ktem), Herodot Tarihi, stanbul 2002, IV-75. 78 S.Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara 2005, s. 134.

16

aznn iki yannda birer halka veya dmle geme balanmakla birlikte binici, dizgin vastasyla atn sevk ve idare edebilmekteydi79. Daha ak bir ifade ile gem genel tarifi ile at srmeye yarayan nesnedir. Eski Trk binit ve koum takmnn en nemli unsurlarndan biri de eyer idi. Eyerin st, ie doru hafif kavisli olup, n ve arka ksmlarnda yastk gibi iki knt ( tmsek) bulunmaktayd ki bu tmsee kpk ad verilmekteydi80. Kpk binicinin ileriye ve geriye doru veya saa sola doru kaymasna engel olmaktayd. Eyer atn tam srtna oturtulmaktayd. Eyerin hem altnda hem de stnde hal tr bir rt bulunmaktayd. Altnda bulunan rtye terlik veya rtlk( rt), stnde bulunan rtye belleme denmekteydi81. Terlik genellikle kee, belleme de hal trnden bir rt idi. Her iki rtnn atn srtna konulmasnn bir nedeni vard. Her iki rt de atn srtna, eyerin sertliini yumuatmas ve teri ekmesi iin konulmaktayd82. Atn iki yannda eyere bal vaziyette zengiler bulunmaktayd. Binici zengi zerine ayan koymaktayd. zengiler, binicinin dengesini salayc fonksiyona da sahipti. Binicinin ayaa kalkp tekrar oturmasnda zengi biniciye basamak ve dayanak da olmaktayd. Binici zengi olmakszn ne ok atabilir ne de ayaa kalkabilirdi83. Eyeri sabitletirmek iin de, kolon ( orgun), kuskun ( kudurgun) ve glk ( kmldrk) kullanlmaktayd. Kolan ynden rlm enli bir kuak idi, atn karnnn altndan, kuskun da kuyruunun altndan geirilerek eyere balanmakta; Gslk ise, atn gsnde birleen kay olup, bu kaylarn iki ucu eyere, bir ucu da kolana monte edilmekte, kolan ve kuskun, binicinin ani durularnda veya saa sola manevralarnda eyerin bulunduu yerde dnmesini veya

79 80

S.Koca, a.g.e., s.134. S.Koca, a.g.e., s.135. 81 S.Koca, a.g.e., s.135. 82 S.Koca, a.g.e., s.135. 83 S.Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara 2005, s. 135.

17

ileri kaymasn nlemekteydi ki binici, kuskuna, yanck ad verilen yiyecek torbasn asmaktayd 84. Binit takmnn son ksmn ise gerdanlk oluturur. Gerdanlk nazarlk olarak da kullanlmaktayd. At, yaps gerei dinamik zelliklere sahip bir hayvandr. Trke; at kknden treme atm, atlamak, atlmak atmak vb birok kelime vardr. in kaynaklar Trklerin evcilletirdii at kelimesinin anlamn daima bir g ile sramaya istekliolarak aklamlardr85. Gerekten de atn dinamik yaps gz nnde bulundurulduunda at kknden tretilen kelimelerin anlam itibariyle birbirini tamamlayc unsur olduklar grlr86. nsanolunun at ile tanmas ve atn tarihine ksaca bakacak olursak; insanlarn ilk nce evcilletirdikleri hayvann M.. 12.000 tarihinde kpek olduu, onu M.. 9000 yllarnda koyunun izledii, ve M.. 7000 yllarnda ise kei, domuz ve geyiin izledii grlmektedir87.Ancak atn hangi tarihlerde evcilletirildii hakknda kesin bilgi sahibi deiliz. Atn ilk olarak Asyada M.. 5000-6000 tarihlerinde Neolitik dnemini sonunda evcilletirildii ileri srlmektedir88. nsanlar gebe avclktan yerleik tarm hayatna M.. 9000 yllarnda Frat ve Dicle nehirleri arasnda yer alan verimli topraklar zerinde getiler. Cilal Ta a olarak bilinen bu dnemde gnmz iklim koullar olumaya balam, insanlar maaralardan kaya oyuklarndan kmlar, tatan ve kerpiten evler yapmaya balamlar, kendi yiyeceklerini kendileri retmiler, at, koyun, geyik , kpek gibi hayvanlar evcilletirmiler, avclk yapmaya balamlar, toprak kaplar piirmiler,

S.Koca, a.g.e., s.135. . A.A. nar, Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991, s. 13. 86 . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1984, s.209. 87 Eser Tutel, At ve Atlk, Ankara 1998, s.73. 88 Eser Tutel, a.g.e., s.73.
85

84

18

hayvanlarn derilerinden yararlanarak souktan korunmular ve onlarn ynlerini kullanarak dokumalar yapmaya balamlardr89. Ata ilk binenler, Trk kkenli olduu bilimsel ynden ispatlanm olan

skitlerdir90. skitler M.. VII-VIII. Yzyllarda Tuna Nehrinden in seddine kadar olan corafyalarda yaam bir Bozkr Trk topluluudur. Bu insanlar ok sayda at beslemiler, besledikleri atlar eiterek kendilerine altrmlardr. Ayn zamanda skitler ok iyi birer binici olarak da evrelerindeki topluluklara korku salm ve o topluluklar tarafndan beenilen bir hayranlk duyulan bir anlmlardr. Ural ve Altay dalar arasnda uzanan bozkr blgesi byk atl kltr dairesin merkezi olmu, hayvan besleyen atl bozkrllarn uygarl buradan evreye yaylmtr. Kemik kltr ile birlikte, Ural-Altay kavimleri ilk olarak hayvan beslemeye balamlardr91. Bu olay uygarlk tarihinin nemli bir aamas saylmtr. lk defa kpei ve en geyiini evcilletirip besleyenler bu kavimler olmutur. Bu eski gebe kltr daha yeni bir aama olan at besleme kltrn dourmutur92. Sonralar at besleme bozkrlarda btn hayatn temeli olmu , yalnz yk tamakta deil, avclk ve besleme konusunda da ondan ok faydalanlmtr93. Atn ehliletirilmesi ve atl oban kltrnn ortaya kmas ile birlikte insanlk tarihinde ulalan bu baar , kavimlerin ve dier kltrlerin gelimesinde fevkalade sonular dourmutur. Hareketli hayat tarznn,
94

topluluk olarak da

zellikle atl yaayn ortaya k ve geliiminde

bozkrlar nemli bir yer tutmutur. Bozkrlnn srelerini otlatabilmesine imkan veren otu bol otlaklar bu kltrn gelimesine byk lde katkda bulunmutur.
89 90

Eser Tutel, a.g.e., s.73. . Durmu, skitler ( Sakalar), Ankara, 1993. Bu alma ayn zamanda doktora tezi olarak da sunulmutur. 91 .Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, Gazi nv Fen-Edb Fak Sos.Bil Der Cilt I.Say 2,Sayfa 13-19,1997 92 .Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G .. F.E. F. S.B D Cilt I.Say 2,Sayfa 13-19,1997 93 M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasi Yap , stanbul, 1984, s.1-2. 94 . Durmu, Sarmatlarda Sosyal Ve Ekonomik Hayat , G. .FEF.SBD.I/1 (1996).s.173.

19

Atn ehliletirilmesi insanlk tarihinin nemli bir aamasdr.skitler at ehliletiren ilk Trk topluluu olmalar ynyle insanla byk hizmetler etmi, kltr ve medeniyetin gelimesine katk salam, bu konunun ncln yapmlardr. skit ve dier Trk topluluklarnn at ehliletirmek bir yana, at ile ilgili maddi kltr unsurlarnn da yapmn ve kullanmn dnyaya yaydklar gereini de grmek zorundayz. Demiri bilmeyen milletlerin, atn gemini, naln, eerini yapmalar mmkn deildir95. Bozkr kltr olarak nitelediimiz Trk kltrnn en eski dneminin temel iki unsuru demir ve attr96. Fransz bilgini Buffonun nsann en soylu fethi diye niteledii atn eitilerek ehliletirilmesi , insanln uygarlk tarihi alannda atm olduu en nemli admlardan birisidir97. Belge ve bulgulara dayanlarak atn ilk olarak M.. yaklak 4000-3500 tarihleri arasnda Orta Asyada Trkler tarafndan ehliletirildiini ortaya koymaktadr98. M.. 2000lere kadar Mezopotamya olarak anlan corafyada at yoktu; bu topraklara atn; Karadenizin kuzeyinden geldii ne srlyordu99. lk sava arabalar M.. 2500 tarihlerinde Mezopotamyada grlr, Sumerlilerin bugnk Anadoludaki kan tekerleklerine benzeyen, ii dolu tekerlekleri olan arabalar yaptklar ve bunlara halka geirdikleri, atlar koturduklar biliniyor100. Ata ilk kez balk takp eyer vuran skitler olmulardr101. Hunlar ve egemenlik

Gktrkler at sayesinde Orta Asyada uzun bir zaman aralnda

kurdular. Eer at olmasyd Bozkr Kavimleri ( skit, Hun ve Gktrk) karlatklar vahi hayvanlara kar mcadele edemeyecekler, savata yerleik toplumlar atn hz

95 96

.Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.225. .Kafesolu, a.g.e., s.217. 97 N. Uar, Trklerde At Sevgisi, Yllarboyu Tarih, S,6, Ankara 1983, s.60. 98 W.Eberhard, in Tarihi , Ankara 1947, s.17-18. 99 Eser Tutel, a.g.e., s.74. 100 E. Tutel, a.g.e., s.74. 101 E.Tutel, a.g.e., s.75.

20

olmad iin yenmek zor olacakt. skit, Hun, Gktrk devletlerinin byk imparatorluklar kurmalar da mmkn olamayacakt. Orta Asya bozkrlarnda, en eski zamanlardan beri iki cin at yetitirilmekteydi. Bunlardan birinci cins taki, ikinci cins tarpan adyla tannmaktayd102. Trklerin btn atlarn bu iki cins atlar oluturmaktayd. Trkler, Orta Asya dnda gittikleri her yere atlarn da gtrmlerdir. Seluklularn Orta Douya inmeleri ve buradaki hakimiyetleriyle birlikte slm dnyasnda bu atlar Trkmen at adyla anlmaya balanmtr103. At daha sonralar ise Orta ve Bat Avrupa , Kafkaslar, Kafkaslar zerinden de Anadolu ve Arabistan ; douda ise inde yetitirilmeye balanm; Anadoluda ise balca ulam ve tama arac olarak kullanlan at ve eek Asurlu tccarlar iin hem tama hem de bu hayvanlarn paraya evrilmesi asndan son derece nemliydi104. Bu dnemde yk ve binek hayvan olarak ayrca katr , at veya devenin de kullanlm olabileceine dair bilgiler ile de karlamaktayz.Anadolunun ilk yazl devri olan bu dneme ait bilgileri, Asurlu tccarlarn bir pazaryeri olarak kullandklar yerin idari merkezi olan Kani karumunda ( Kltepe) yaplan kazlarda elde edilen tabletlerden renmekteyiz. Eski Asur lehesi ile yazlm ve bu gn saylar 25000 civarnda olan belgelerin hemen hepsi, Asurlu tccarlarn kendi aralarnda yapm olduklar ticarete dair bor senetleri, mahkeme zabtlar ve hesap listelerinden ibarettir105. Eski Babil Dnemi belgelerinde de geen ve at karlnda olan sis kelimesi ise, metinlerde rabi sis seyisler ba eklinde meslek ismi olarak kullanlmaktadr106. Anadoluda Hititler de ata byk nem verildiini gsteren rnek ve kaynaklar da vardr. Bunu Hititlerle Msrllarn yaptklar savata Hititlerin ok gl Msr ordusunu 7 bin atn ektii 3.500 sava

L.Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1970, s.51. E. Esin, The Horse in Turkic Art, Central Asiatic Journal,X, (1965), s.212. 104 G. Gkek, Asur Ticaret Kolonileri anda Anadoluda Hayvanclk ve Hayvan Ticareti, Ankara nv Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Archvum Anatolcum( Anadolu Arivleri) 7/1 s. 74, Ankara, 2004. 105 E. Bilgi, ivi Yazl Hukuk ktisad Kaynaklar, Mahiyet ve Muhtevalar, Belleten 11/44, s.571-602 , Ankara 1947, 106 G.Gkek, a.g.m., s. 74.
103

102

21

arabasnn sayesinde geri pskrtmeleri107, Hititlerin attan iyi anlayan ve at iyi kullanan bir topluluk olduklarn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Tarihte at ile ilgili ilk eserin Hitit lkesinde yazld ileri

srlmtr108.Saray ahrlarnn ba sorumlusu olan Kikkuli isimli birisi tarafndan yazlan eserde; o gnk binicilikten, at yetitiricilii ve at bakmndan sz edilmekle birlikte Hititlerin at yulaf yonca ve samanla besledikleri hakknda da bilgi sahibi olmaktayz109. Eski Trklerde genelde yetikin hayvanlara verilen isim at idi. At eski Trk devletlerinin kurulmasnda , gelimesinde byk bir neme sahipti. At, sosyal, siyas, ekonomik, dini, askeri, sanatsal, sporsal, mitsel faaliyetlerde yer almtr. Bu nedenle Bozkr kavimlerine adn da veren at esas alnmak suretiyle atl kavimler, atl gebe Trk kltr( bozkr kltr) tabirleri kullanlmtr. Bozkr at slam ordular tarafndan da kullanlm, Araplarn ata nem

verdikleri Hz.Muhammetin (570-632) Mslmanlara ocuklarna daha kk yalarda ata binmeyi , yzmeyi ve ok atmay retmelerini tavsiye ettii kaynaklarda yazldr110. Hz..Muhammetin Miraca karken bindiine inanlan Burak adl at da insanlk tarihine geen kutsal atlardan birisi olarak yer almtr. Dldl ad verilen bu at daha sonra Hz.Alinin katr olarak da nitelendirilmi bu at rivayetlere gre; Hzrn Boz At, Krolunun Kr At gibi lmszlk sembol olarak anlmtr.111 slamiyetin hzla yaylmas , Arap atnn da evreye yaylmasna imkan salad. Emeviler ve Abbasiler dneminde de Arap bilginleri at ve atlkla ilgili

107 108

E. Tutel, a.g.e., s.75. E. Tutel, a.g.e.,s.76. 109 E. Tutel, a.g.e.,s.76. 110 E. Tutel, a.g.e., s.86. 111 P. N. Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1973, s. 72.

22

eitli eserler verdiler. bn Ebi Hazzam- Hattainin lm-l Hayl( At Bilgisi) ile Frusiye( atlk) adl eserleri bunlarn banda yer alan eserlerdir112. Bozkr at Seluklu Trkleri tarafndan da beslenerek ve de gelitirilerek sosyal, askeri, ekonomik hayatta nem kazanmtr. Yabanclar Trk atlarnn ounu XIII. Yzylda Seluklu Trkiyesinin tannm milletleraras panayr olan Yabunlu Pazar ile byk ticaret merkezi yollarn kesitii ehir olma zelliini corafi konumu dolaysyla sahip olan Sivas ehrinden temin etmekteydiler113. Seluklu sultanlarnn bu ehirlerdeki at sat ve sabun satlarndan el ettikleri gelir 120000 akeyi bulmaktayd114. Marco Polo, 1271 tarihinde Anadoludan geerken Trkmen atlarn grm, bn Said ise Kastamonu blgesinde 100 bin Trkmenin yaadn ve Trkmenlerden atlarn satn alndndan bahseder115.Anadoluda zellikle Konya,Aksaray,Ankara, Eskiehir vb ehirlerde de at yetitiriliyordu116. Trklerin Anadoluda yetitirdikleri atlar,Trkistandan getirdikleri atlarn neslinden idiler, bu atlar , XII. yzyln ikinci yarsnda Suriyeye ihra edilmeye baland117. Anadoluda yetitirilen atlarn en deerlilerinin nceleri Germiyan atlar olduu , fakat Karaman atlarnn nnn daha sonralar Germiyan atlarnn nn getii anlalyor. Faruk Smere gre, Karamanda yaayan oymaklarn nemli bir blmnn sadece at yetitiricilii yamalarna dayanyor118. Bu atlar; Karaman, Ereli, Aksaray,Kohisar ve Akehir arasndaki at yetitiriciliine uygun corafi mekanda yetitirilmekteydi. Bozkr atnn tannan ve istenilen atlar arasnda yer almas dikkat ekicidir. Seluklu Trklerinden sonra Osmanl mparatorluu dneminde de at sosyal, siyasi, ekonomik,sanatsal( minyatrlerde), sporsal, askeri nemini yetirmemi daha da gelitirerek geliimini srdrmtr. Ancak Osmanllarn son dneminde at yetitiriciliine gereken nem verilmiyordu. Binlerce yl yabanc lkelere at ihra
112 113

E. Tutel; a.g.e., s.87. F. Smer, Trklerde Atlk ve Binicilik, Ankara 1983, s. 17. 114 F. Smer, a.g.e., s.17. 115 F. Smer, a.g.e., s.17. 116 F. Smer, a.g.e., s.35. 117 F. Smer, a.g.e., s.14-15. 118 F. Smer, a.g.e., s.20.

23

etmi olan Trkler 1856-1857 de ordular iin at ithaline gidiyordu119. Osmanl mparatorluunun at ithal etmesi ayn zamanda devletin de ke gittiinin bir delili olarak deerlendirilebilir120.ada tarihilik olarak deerlendirilen Trkiye Cumhuriyeti Devleti dneminde de at devletin kuruluunda nemli grevler stlenmitir. zellikle askeri baarlarn kazanlmasnda atn nemi inkar edilemez derecede byktr. Sava yarallarnn tanmas, sava meydannda dman ile savalmas, atn hz ve gcnn kullanlmas asndan nemlidir. At o yllarn adeta tanklar olarak kabul edilebilir. Gnmzde artk savalarda kullanlan vasta arac tank, Seluklu, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk kurulu yllarnn vasta arac ise attr. At bu ilevi ile tarihi mirasmzda nemli bir yere sahiptir. Atl bozkr devletlerindeki ilevini 19. yzyl bana kadar srdrmesi gkl bir gelenein gstergesi olarak da alglanmaldr. Cumhuriyetimizin kurucusu byk Trk Mustafa Kemal Paa da at srtnda cepheden cepheye komu vatan iin mcadelesini at srtnda gerekletirmitir. 1980 sonrasnda balayan her ile bir Atatrk heykeli projesinde de birok ilimizde Atatrk bir at zerinde dururken tasvir edilmitir. Ankara Ulus Meydanndaki Atatrk Heykeli ve Etnografya Mzesi nndeki Atatrk Heykeli bunlar arasnda ilk gze arpan rneklerdir.Yine eitli ressamlar tarafndan da anakkalede, Kurtulu Savanda Atatrk at srtnda savarken tasvir eden enstantaneler ile karlamaktayz. Gnmzde halk sanat almalarnda at arabalar ve arabalarn stndeki motifler incelenmek suretiyle etkisini de halk bilimi asndan srdrmektedir. Gnmzde baz yrelerde atn gcnden yararlanma faaliyetleri , sporsal etkinliklerde atn kullanlmas, at yarlarnn yaptrlmas atn gnmzde de deerini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Bu durum da aka gstermektedir ki at Trk milletinin kltrnde olduka byk neme sahiptir.

F. Smer, a.g.e., s.36. Osmanl Devletinin kurulu ve ykseli dnemlerinde ordunun ekirdeini oluturan svari (aknc) ve sipahi tekilatna gerekli olan atlar i piyasadan temin edilmekteydi. Osmanllarda at ve talk konusunda geni bili iin bkz Selahattin Batu, Trk Atlar ve At Yetitirme Bilgisi, Yksek Ziraat enstits Yaynlar, Ankara 1938,
120

119

24

At ve atl kltr dnya zerin en ok yaayan ve yaatan Trkler, birok millete de attan faydalanmay retmilerdir. Trklerin bu sahadaki baars dier milletlerce de benimsenmi ve at ile ilgili terimler dier milletlerin kltrnde geni yer bulmutur. Trke aygr121 terimi, Moolcaya acirga, Bat Sibiryada yaayan Hanti ve Mansilere aigar, Ket ve Arinlere askir biiminde gemitir122. inliler Bozkr atna ( Trk At) sahip olmak iin her trl yola

bavurmulardr. Bu atlar elde etmenin, savalarda da baar gstermek anlamna geldiini dnerek gerektiinde atlar iin savamaktan bile ekinmemilerdir123. Trke at ve atlk terimlerinin bir blm Rusaya da etki etmi ve Ruslar araclyla dier milletlere de bu kelimeler gemitir. Macar Trkolog Istvan Vasary at ve atlk terimlerinin Rusaya etkisi konusunda bulunmaktadr
124

nemli tespitlerde

. Vasary bu konuda : Birok Avrasya halk da gelimi atln

elerini Trklerden renmi, at ve atla ait terminolojinin bir ksmn Trklerden almtr125. demektedir. At ve atlk terimlerinin varl, bu terimlerin Trklerden Asya ve Avrupaya yaylmas yksek bir medeniyete ait bir zelliktir. Vasary, Trkeden Rusaya 35 at ve atlk teriminin getiini ifade etmekte bunlar anlam bilim (semantik) asndan blmde incelemektedir126: At ve at cinsleri adlar, Koum takm adlar, at donlar adlar . Bu almamzda atn Bozkr Kavimlerinin Kltr ve Mitolojilerindeki nemi zerinde durulmaya allmtr. Atn sosyal, siyasi, ekonomik, dini, sanatsal, askeri hayattaki ilevi ayr ayr Bozkr kavimleri incelenmek suretiyle ele alnmtr. Burada tarihi sralamaya nem verilmitir.skit, Hun Gktrk ve Uygurlar sralama ltnde ele alnmaya allmtr. Bozkr at hareketli ve gl bir at olmas

Bu kelime Gktrkede adgr olarak kullanlmaktadr. A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler enstits Doktora Tezi, Ankara 1996,s. 20. 123 A.A.nar, a.g.e., s.20. 124 A.A.nar, a.g.e., s.21. 125 A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler enstits Doktora Tezi, Ankara 1996,s.21. 126 A.A.nar, a.g.e.,s.21.
122

121

25

ynyle de ele alnmaldr. imdi ksaca kltr ve mitolojide at ksaca tanmaya alalm: Bozkr kavimlerinde gelenek ve grenekleriyle at sosyal hayatn vaz geilmez bir esiydi. Cenaze trenlerinde at yarlarnn yaplmas atn len kii ile birlikte gmlmesi atn dini bakmndan nemine iaret etmektedir. ok sayda atn beslenmesi, srler halinde at yetitirilmesi ve bunlarn bir blmnn yabanc lkelere satmalar ya da dei-toku usulyle deitirmeleri atn ekonomik hayattaki nemini gstermesi bakmndan dikkat ekmektedir. Atn kurban edilmesi, etinin yenilmesi, at yarlarnn dzenlenmesi, savalarda atn kullanlmas askeri hayatta atn nemini gstermektedir. At ile ilgili efsanelerin olmas ise mitolojik adan ata verilen nemin deerine iarettir. Sanatsal buluntularda tanabilir el sanatlarnda at motiflerinin bulunmas sanatsal adan ata verilen deeri gstermektedir. Atl sporlarda, binicilik, at yarlar, en, polo, gkbr, irit ve mzrak gibi oyunlarda at yardmyla oynanan oyunlard. Trklerde at sevgisi o kadar gelimitir ki atn adna mezar kitabesi dzenleyen svarilerin varl bu noktada dikkat ekicidir127. Anadoluda bu sayda birok mezarta kitabesi de bulunmaktadr.Bu kitabeler gerek sanat gerekse edebiyat asndan son derece nemlidir. Mezartalarnda at motiflerinin dikkat ekmesi Orta Asyadan Anadoluya kkl bir gelenei de gstermektedir. Bu konuda N. Sevgen128 ve .Hatipolu129nun almalar dikkat ekicidir. Ksacas; at Trkler iin sadece bir binit ve geim kayna deil; edebiyat, sanat, gelenek ve greneklerinin oluumunda ve geliiminde temel kltr unsurlarndan birisi olmutur. At bozkrlnn sosyal, siyasi , ekonomik ve dini hayatnda ok ynl olarak rol oynam ve bozkr kltrn oluumundan daha ok geliiminde en nemli unsur olarak etkisini hissettirmitir. Bu safhada almalarmzn birinci blmn giri ksm oluturmaktadr.Giri ksmnda kltrn tanm ve bozkr kltrnn geliim sreci zerinde durulmu,
127 128

E.Eldem, Bir Atn Mezarta Kitabesi, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, 9/86, s.196-199. N. Sevgen, Anadoluda Koyun ve At Motifli Mezartalar, Cephe, 1943, s. 5136. 129 .Hatipolu, Anadoluda Ko, Koyun ve At Biimli Mezartalar, Baslmam Yksek Lisans Tezi,stanbul 1993.

26

mitolojinin tanm ve zellikleri aklanmaya allm ve Atn Bozkr kltrnden balama zere gnmze kadar geirdii safahatlara yer verilmitir. Giri ksmnn ardndan ikinci blm skitlerin Kltr ve Mitolojilerinde At isimli blm izlemektedir. Burada atn skitlerin; sosyal, ekonomik, siyasi, askeri, dini, sanat hayatlarndaki yeri ile mitolojideki nemi ayr ayr ele alnmtr. Resim ve izimler ile ikinci blm desteklenmitir. nc blm Hunlarn Kltr ve Mitolojilerinde At isimli blm oluturmaktadr. Burada atn Hunlarn; sosyal, ekonomik, siyasi, askeri, dini, sanat hayatlarndaki yeri ile mitolojideki nemi ayr ayr ele alnmtr. Resim ve izimler ile nc blm desteklenmitir. Drdnc blm Gktrklerin Kltr ve Mitolojilerinde At isimli blm oluturmaktadr Burada atn Gktrklerin; sosyal, ekonomik, siyasi, askeri, dini, sanat hayatlarndaki yeri ile mitolojideki nemi ayr ayr ele alnmtr. Resim ve izimler ile drdnc blm desteklenmitir blm desteklenmitir. Beinci blm Uygurlarn Kltr ve Mitolojilerinde At isimli blm oluturmaktadr Burada atn Uygurlarn; sosyal, ekonomik, siyasi, askeri, dini, sanat hayatlarndaki yeri ile mitolojideki nemi ayr ayr ele alnmtr. Resim ve izimler ile beinci blm desteklenmitir blm desteklenmitir. Aratrmann altnc blm sonu ksmn iermektedir. Sonu blmnden sonra yedinci blm olarak kaynaka gelmektedir. Aratrmann son blm ekler ksmn iermektedir. Burada resim ve izim listesi ile haritalara yer verilmitir.

27

I.BLM SKTLERN KLTR VE MTOLOJLERNDE AT 1.1-SOSYAL VE EKONOMK HAYATTA AT 1.1.1-Sosyal Hayatta At Eski Trk toplumu idare edenler ve idare edilenler olmak zere iki tabakaya ayrlmt.Toplumda snflamann olmadn syleyebiliriz. Eski Trk toplumunda insanlar arasndaki ilikileri, yazl olmayan kanun niteliindeki tre hkmleri dzenlemekteydi. Trkler trenin nemini, l (devlet) gider, tre kalr sz ile ifade ediyorlard130. Sosyal hayatta at olduka nemliydi. skitler hayatlarn at srtnda geirmi olduklarndan at bir ulam vazifesi de grmt. Yaylak ve klak hayatnda at ulam vazifesini yerine getirmekteydi. Gidilecek yerlerin uzak olmasn ve uzun srmesi at sayesinde nleniyordu. At skitlerin hayatna dinamizm ile birlikte hz da katmt. Hareketli bir yaam tarz ve srekli yer deitirmeye dayal bir anlay skitlerin sosyal hayatn etkiliyordu. skitler yerleik bir hayat yaamadklar iin bozkrn her yeri onlar iin yurttu. Geni bozkr corafyasnda srekli yer deitiriyorlard.Bu yer hzl yer deitirmeler at sayesinde gerekletirilmekteydi. Bozkr obanl geliimini M..II bin yln balarndan sonra da srdrmtr. Bu gelimi corafyann geniliine gre byk srlerin oluumu , ata binme ve iklim artlarna bal olarak devam etmitir. Bu faktrler bozkr topluluklar arasnda byk bir geliimi zorunlu klmtr. Tarm ve yerleik olarak hayvan beslemeyi brakan bozkr insan mevsime gre yeil otlak aramak zere snrl gler ve nihayet at zerinde tam bozkr oban yaamna gemitir. oban bozkrllar arasnda srlerin varl evreyi geniletme eilimini ortaya karmtr. Bu durum sosyal nedenlerden olumutur. Hatta srlerin uzun zaman yaamasn salamak iin gerekletirilmitir. tinal bir ekilde srlerin gdlmesi ve gebe hayat tarz ok hayvana bakmay ve ok geni sahadan faydalanmay zorunlu

130

S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003,s.103.

28

klmtr. M.. II bin yln balarnda ata binme sayesinde hareketli yaay abuk yaylmaya balamtr131. skit sosyal hayatnn ekillenmesinde skitlerin yaadklar corafyann da etkisi byktr. Herodotos skit corafyas hakknda, skitlerin lkesinde normal mevsimde bir damla yamur dmez, sekiz ay sren iddetli k dnda kalan drt ayda souktur.buras ile dnyann teki lkeleri arasndaki ayrm ok belirlidir. Yaz gelince de aralksz yaan yamur bir an dinmez. Atlar ka dayankldr. Fakat eeklerle katrlar souktan etkilenirler.Her yerde ise bunun tersi olur ve eeklerle katrlar soua dayanrlar, atlarn ise souktan ayaklar donar132.skit atnn dayanma gc ve devamll dikkate deerdir. skitlerin gelenekleri ile ilgili bir baka zellik ise gen skit kadnlarnn da ata binmeleri, ok atmalar ve at zerinde karg savurmalardr. Ayrca onlar dman ldrmeden evlenmemekteydiler. skitlerin bu gelenek ve grenekleri daha sonraki bozkr kavimi olan Hunlar ve Gktrkler de de devam etmitir. Trk kavimleri gibi kmz imi ve st kurutarak kurut yapmlardr133. Sosyal hayatn vaz geilemez deerlerinden birisini de evlilik

oluturmaktadr. skitlerde ve daha sonraki Trk topluluklarnda evlenme, olan ve kzn ortak iradesi ile ve alilerin karlkl anlamalaryla mmknd. Ortak irade ile alnan evlenme kararndan sonra, olann babas kzn ailesine balk( kaln, kalm) demek, kzn ailesi de eyiz hazrlamak durumundayd134. Balk, genellikle at, koyun gibi canl havyan trnden mallar olmaktayd135.Verilen balk miktarnn belirlenmesinde ailenin durumu da nem arz etmekteydi. Baz durumlarda balk yzlerce at ve binlerce koyun olabilmekteydi136.Evlilik dn treni ile

.Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At G .F-E F. S.B.D Cilt I.Say 2,1997, s.14. 132 Herodotos IV: 172. 133 Y.Demira, nAsya Dnyasnda Kimmer ve skitler, Gazi nv Sosyal Bilimler Ens, Eskia Tarihi Doktora Tezi, Ankara 2003, s. 62. 134 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003,s.106. 135 S.Koca, a.g.e., s.107. 136 W.Eberhard, inin imal Komular, Ankara 1942, s.69.

131

29

sonlanmaktayd. skitlerde ev dier Trk toplumlarnda kz, damadn babasnn verdii yeni adra at srtnda getirilmekteydi137. skitlerde her boyun kendine zg bir damgas da vard. Damga genellikle dz, doru ve keskin izgilerden olumaktayd. Damgalar hayvanlarn zerine vurulmaktayd. Boya mensup aileler hayvanlarnn komularnn hayvanlarndan ayrt edebilmek iin onlar iaretlemekteydiler. Bylece atlarn, koyunlarn vb hayvanlarn damgalyorlard. skit ve dier Trk topluluklarnn bayramlarnda drt unsur gze arpmaktadr. Bunlar u eklide belirtmek mmkndr. 1) Ritel deer tayan davranlar, 2) Hayatlarnda rol oynayan nesneler, 3) Elence ile ilgili unsurlar, 4) Giyim, sslenme ve sslenme ile ilgili unsurlar138. Ritel deer tayan davranlar, dini inan ve trenlerde grlen davranlardr. Bunlarn banda kurban sunma treni gelmektedir. Bunun iin skitler nce tanrlar iin kurban kesmilerdir. Kurban olarak da, hayatlarnda nemli bir unsur olan ve balca rol oynayan at tercih etmilerdir. Hayatlarnda rol oynayan nesnelere bakldnda da Trklerin Orta Asyada hakimiyet kurmalarnda balca rol oynayan iki unsur dikkat ekmektedir. Bunlar at ve demirdir. Elence ile ilgili unsurlara da bakldnda skit bayramlarnn n nemli ksmn elencelerin oluturduu grlmektedir. skitler, hayata bal, hayat seven, glmekten ve elenmekten holanan son derece canl, dinamik, hareketli bir karakter yapsna sahiptirler139. Onlarn bu zellikleri daha sonraki Trk topluluklarnda da grlmtr. Zira Trkler bu zellikleriyle tannmlardr. skitlerin bayram yerleri, zellikle yeteneklerini gsterdikleri ve sergiledikleri bir elence yeri olmutur.
137 138

S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003,s.107. S.Koca, Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler IV, Ankara 2002, s.54.. 139 S. Koca,a.g.m., s..54.

30

Burada at ve ok yarlar yaplmakta, ayak topu oynanmakta ve bolca kmz iilmektedir140. Bu tr elencelere btn skit toplumunun katldn syleyebiliriz. skitler hi phesiz bayramlarn ruhuna gre uygun bir ekilde

giyinmekteydiler. zellikle onlarn kyafetlerinde, krmz, yeil ve sar renkler hakimdi141. Tekta kurgannda ortaya kartlm olan bir prens( tigin) cesedinin zerinde st ste sar, krmz ve yeil renklerde eit elbise giydirilmi durumdadr142. skitler, kn karl ve dondurucu gnlerinde bile ata salkl binebilmek iin av hayvanlar postundan krk, deri ve keeden izme ve pantolon giyerlerdi. Atl Kl denilen bu giyim tarz o ada ne Hint, in ve ran gibi Asya, ne de Msr, Suriye ve Anadolu gibi uygarlklarda bulunmaktayd. At merkezli sosyal hayatta yeri olan festival ve elenceler de yaplmaktayd. Bu elencelerde at yarlar dzenlenir, ava gidilirdi. Binlerce kiinin katld bu elenceler ve festivaller skitlerin bir birlerine bal bir topuluk oluturmalarnda ve dayanmada sosyal hayatn vaz geilmez unsurlar olmas bakmndan dikkat ekmekteydi. skitler bu elencelerde tanrlar iin havyanlar zellikle at kurban etmekteydiler. Bundan sonraki safhada bayram veya festivalin elence ksmna gemekteydiler. Bu ksmda skitlerin en ok sevdikleri bir spor tr olan at yarlar yaplyordu. At yarlar sekizinci ayda, yani sonbaharda bir kere daha tekrarlanmaktayd143. Trklerin tarih sahnesine kmalaryla onlarn hayat tarz belirgin bir ekilde ortaya kar. Hippokrates skitlerden sz ederken onlarla yaantlaryla ilgili dikkate deer bilgiler vermektedir: Onlar ata biner, ok atar , at stnde karg savurur ve dmanla savar. Aile ve ocuklar arabalarda yaarlar. Bu arabalarn kkleri drt tekerlekli , dierleri alt tekerleklidir, arabalarn drt bir yan ve st keeyle
140 141

S.Koca, S.Koca, Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler IV, Ankara 2002, s.55. B. el, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1984, s.143. 142 B. el, a.g.e., s.143. 143 W.Eberhard, inin imal Komular, Ankara 1942, s.76.

31

kapldr. Arabalarn bazlar iki bazlar da odal yaplmtr. Yamura, kara ve rzgra kar korunakldr. Arabalar iki ya da ift boynuzsuz kz eker... Bu arabalarda kadnlar ocuklarla birlikte yaar. Erkeklerse at stnde onlara elik eder. Erkekleri de koyun srleri koyun srleri, srlar ve atlar izler.bur yerde hayvanlarna ot bulabildikleri srece kalrlar , sonra baka yerlere gerler . Pimi etle beslenir, ksrak st ierler , ksrak stnden yaplan bir eit peynir yerler144. Sarmatlar atl gebe bir topluluk olduundan hareketli bir hayat tarzn da benimsemilerdi. Bu atl gebeler arabalarda yaamaktaydlar.arabalarn kkleri drt,bykleri de alt tekerlekliydi145.Arabalarn drt bir yan ve stleri ise kee ile kapl ve bazlar da iki veya odal ev eklinde yaplmlard arabalarda kadnlar ocuklarla birlikte yaamakta erkekler ise at stnde onlara elik etmekte, onlar koyun srleri, srlar ve atlar izlemekteydi146. Pimi at eti ile beslenmekte ve ksrak st imekteydiler. Atl gebe bir topluluk olarak drt ya da alt tekerlekli , iki ya da odal arabalarda yaamakta olup bu arabalar ise rzgra , yamura, kara ve souga kar korunakl bir ekilde yaplm ve zeri kee ile rtlmt147. Arabalar souk yznden boynuzlar henz kmam iki ya da ift kz ekmekte, arabalarn iinde ise kadnlarla birlikte ocuklar yaamakta, erkekler ise at zerinde onlara elik etmektedirler148.Pimi etle beslenmekte, ksrak st imekte ve at stnden yaplm bir eit peynir yemekteydiler149. Sarmatlar asl at yetitirmekteydiler, onlarn atlar kk olmalarna ramen ok hzlydlar150. Binlerce yllk Trk tarihinde renkler baz anlamlar da kazanmtr. Renklerin sadece bir anlam olmayp , kullanlaca alana gre farkl anlamlar da kazanabilir.

144

.Durmu, Eski Trklerde Askeri Kltr, Silahl Kuvvetler Dergisi, Temmuz 2005, S.385,Ankara 2005, s.7. 145 .Durmu, Sarmatlarda Sosyal ve Ekonomik Hayat G. . F-E. F. S. B D .Cilt 1, s.183,, 1996 146 .Durmu, a.g.m., s.183. 147 .Durmu Sarmatlar, s.97, Ankara 1997 148 .Durmu, a.g.e,s.97. 149 Hippokrates VI: 18 150 Strabo, VII: 3.12.

32

Her milletin sosyal hayatnda renklerin dili ve anlamlar olduunu syleyebiliriz. Trk kltr yapsnda renkler ynler Gk-Irmak, ve at rengi olarak snflandrabiliriz151. Drt yn farkl renklerle sembolize edilmitir. Bunlar iinde Kara kuzey, Kzl-Gney, Gk-dou,Ak-Bat olarak kullanlmtr152. Yeil renk corafi alanlarda kullanlm olmakla Anadoludaki Yeilrmak buna en gzel rnei tekil eder. Orhun kitabelerinde yerin kara ifadesini kullanmak zere yaz yer denilmi, toprak rengidir. At rengi olarak kullanlrsa siyah at manasna gelir153.Yaz kelimesi , yaz, yiit,kara yiit anlamnda kullanlm ancak dilimize yiitlik olarak gemitir154. Boz renk ise hem karann hem de beyazn karmndan meydana gelmitir. Metinlerde ise at ve toprak rengi olarak kullanlr, ak renk karl olmak zere at kelimesi olarak kr kelimesi de kullanlr ki kr kelimesi ile birlikte ala-kr, bakla-kr, boz-kr, krl, demirkr,gk-kr tabirleri at rengindeki beyaz rengin karmn da anlatmakta; doru, at rengi olarak kullanlmakla yannda krda olduu gibi yan renklerde barndrrlar. Bir de kula at vardr, kula ta kzl ile bozun karm olarak grlmektedir155 . Trklerin kullandklar renkler eyalarnda da dikkati ekmektedir. Pazrk kurganlarndan karlan eer, haa ve kee rtlerin aplikasyonlarndaki bakr krmzs, ak scak sar, sarya alan gekin ala yeili, ak ve krk gece mavisi gibi renkler ve bu renklerin tan deerleri ile mehur Pazrk halsndaki renkler ve onlarn ton deerleri arasnda byk bir yaknlk bulunmaktadr. hepsinin renk ve ton deerlerindeki ortaklk, ayn boya retim reetelerinin hem teki buluntularda hem de halda ayn insanlar tarafndan ayn blgede uygulandna iaret etmektedir156. Bu rnekler dikkate alndnda daha ok krmz, sar ve yeil renklerin n plana km olduu anlalmaktadr ran Turan mcadelelerinden sz eden eski ran kahramanlk edebiyat eserlerinde kahramanlarn ve ordularn bayraklarndan da sz edilmektedir.
151 152

M.Kafal; Trk Kltrnde Renkler, Yrtrk, S.42 Ankara, (2002), s. 39. M.Kafal; a.g.m., s.39. 153 M.Kafal; a.g.m., s.41. 154 M.Kafal; a.g.m., s.41. 155 M.Kafal; a.g.m., s.41. 156 E.G. Teke; Pazrk, Altaylardan Bir Halnn yks, Ankara 1993, s. 144.

33

Afrasyab (Alp Er Tunga)n bayra siyah renktedir. Bununla birlikte meneke, sar, krmz ve mavi renklerde bayraklar da vardr. Bunlarn zerinde kurt, ejderha, kaplan, arslan, kartal,at ve ay gibi trl trl ekiller bulunur157. skitlerin ranllarla yaptklar mcadele ilk Trk destan olan Alp Er Tunga hakknda geni bilgi vermektedir. Alp Er Tunga skit Trklerinin baars iin alm byk bir devlet adamdr. slami Dnem ncesi Trk Edebiyatnn szl eserler blmnn temel yaplarndan birisini de sagu, kouk, sav ve destanlar oluturmaktadr. Yazl edebiyat rnlerini ise Gktrk Kitabeleri (Metinleri) oluturur. Yu ad verilen lm trenlerinde, ounlukla yiitlerin arkasndan , onlarn iyilik ve yararllklarn dile getiren atlara sagu denilmektedir158. skit devlet adam Alp Er Tungann lm karsnda, boy beylerinin zntlerini dile getiren sagunun drtlkleri dikkate deerdir159. Eski Trke le Alp Ertunga ld m? Esiz ajun kald m? zlek in ald m? Emdi yrek yrtlur. * * * Begler atn argurup, Kadgu an turgurup Menhgzi yzi sargarup, Krkm angar trtlr. * * * Gnmz Trkesi le Alp Er Tunga ld m? Kt dnya kald m? Felek n ald m? imdi yrek yrtlr. * * * Beyler atlaryla geldiler, znt onlar durduruyor, Benizleri, yzleri sararyor Onlara(sanki)safran srlyor. * * *

Alp Er Tungann lm karsnda sylenen ve onun hayatta yaptklar iyilikleri anlatan Alp Er Tunga Destannda boy beylerinin atlaryla yo trenine gelmeleri sosyal ilikilerde atn hznn nemine iaret etmektedir. Alp Er Tunga da boy beyleri gibi attan inmeyen at srtnda bozkrlarda srekli savaan bir alp olarak
157 158 159

M. Fuad Kprl, Bayrak, slam Ansiklopedisi, 2, stanbul 1986, s. 401-420. . Kurgan, Eski Metinler Antolojisi, Ankara 1943, s. 5. . Kurgan, a.g.e., s. 5.

34

da tannmaktadr160.Alp hayat boyunca, insan gcn aan kahramanlklar gstermekle ykmlyd.Alp Er Tungann kyafeti de atl muharebeye elverili, binici giyimiydi161. Yukardaki sagu da onun kahramanlklar ve onun lm karsnda insanlarn duyduklar znt dile getirilmektedir. Trklerde alplik olmasa idi baka milletler tarafndan kolayca yok edilebilirlerdi. skit alpi Alp Er Tungann biniti, hayatta ve lmde arkada att. Baz alplerin alt yz at olurdu, bunlarn arasnda zlk at nemli bir yer tutar ve onun ad donu alpin mezar tana yazlr , kuyruu kesilip alpin mezarna dikilirdi kendisi de alp ile beraber gmlrd162. Herodotos skitlerin gelenek ve greneklerine bal ve yabanc geleneklere kesinlikle kapal bir toplum olduunu belirtmektedir 163. Atl bozkr topluluklar binek atlarna byk nem vermekteydiler. Onlarn en iyi ekilde eyerlemekteydiler. Kazlar sayesinde atlarn nasl eyerledikleri anlalabilmektedir. Eyerin kendisi ii geyik kllaryla doldurulmu iki yumuak kee minderden oluuyordu. Atn gs ve sarsna eyerin ne ve arkaya doru kaymasn nleyen iki kay balanyordu. zengi henz bilinmiyordu. Yular ise geme bal iki yanda kaylar olan bir boaz ba ve tek bir burun kayndan oluuyordu164. Bozkrllar , binek atlarna byk bir zenle bakyorlard. Bu atlarn tren takmlaryla donatlm durumda grnleri gerekten ok etkileyiciydi. Atn bana ssl bir maske geirilir , yularn yanaklar zerine gelen blmleri tahta oymalardan yaplr , zeri altn yapra ile kaplanrd. Keeden yaplma eyer minderleri ve aprak ad verilen eyer klfnn kenarlar eitli renklerde aplike ii ile sslenir , atn yelesine ve kuyruuna ise , deriden rt ve klflar geirilirdi 165

160 161

E.Esin, Alp ahsiyetinin Trk Sanatnda Grn Trk Kltr , S.70, 1965, s. 775. E.Esin, a.g.m., s.771. 162 E.Esin, a.g.m., s.773. 163 Herodotos IV, 76. 164 M.P. Zavitukhina Pazirik, Unescodan Gr , 12, (1976).s.32. 165 M.P. Zavitukhina, a.g.m., s.37.

35

skit erkekleri srekli olarak at zerinde (sabahtan akama kadar) dururken, skit kadnlar da ste kapal arabalarda oturmaktaydlar. Hareketli bir hayat tarz bu sonucu getirmekteydi. skitler at eti yemekte ve atn stnden yaplma ksrak st olan kmz imekteydiler166. skit hkmdar danthyrsos ve Pers kral Darius arasnda geen konuma skitlerin hayat tarzn da aka ortaya koymaktadr: Darius, skit hkmdarna bir eli ile gnderdii haberde : Ey garip adam, yapabilecein baka iki ey varken ne iin boyuna kayorsun ? eer kendini bana kar koyabilecek kadar gl sayyorsan ona gre davran, kamay brak, savaa gir; yok eer kendini daha aa gryorsan yine boyuna yrmekten vazge; efendine hara olarak toprak ve su getir, huzuruna k. 167 skit hkmdar danthyrsos , u cevab vermektedir: ranl, ite benim kanaatim: beni hi kimse ne korkutabilir ne de nnden kamaya zorlayabilir; senden de katm yok : imdiye kadar yapm olduum ey, bar zamannda da her zaman yaptm eydir. Neden hemen savaa girmiyorum, onu da sana aklayaym: Bizim ne kentimiz var ne de dikili aacmz var, ki elden gitmesin, ya da yaklp yklmasn diye korkup hemen savaa girelim; ama siz eer ille de savamak istiyorsanz , bizim atalarmzn mezarlar var ; onlar bulun , onlara el kaldrn, o zaman grrsnz , mezarlarmz iin dvyor muyuz dvmyor muyuz.168 skitlerin yerleik bir hayat yaamalar onlarn hayatlarnn yer deitirmeye dayal atlgebe bir hayat tarz olduunu ortaya koymaktadr. Geni bozkr corafyalarnda at sayesinde atl bir hayat tarz sergilemilerdir. Trk kavimlerinin en eski zamanlardan beri, en ok kullandklar takvim sistemi, devri Oniki Hayvanl takvim sistemidir. slam-Trk alimleri bu on ikili
166 167

E.Memi, skitlerin Tarihi, Konya 1987, s.41. Herdotos, IV,126. 168 Herodotos, IV,127.

36

sisteme Tarih-i Trki Tarih-i Trkisan, Tarih-i Khta ve Uygur veya Sal-i Trkan (Trk yl) demektedirler169. Bu takvimde Dnyann mr 3.600.000 yldr. Bu sre 360 veridir. 1 ven 10.000 yldr. 12 yl 1 devirdir. 1 yl 12 aydr. 1 ay 4 hafta ve 30 gndr170. Bu onikili sistemde her hayvan bir yla ad vermektedir. Devre tamamlandktan sonra, yeniden onikili devre balamaktadr. Yllara adlarn veren hayvanlar srasyla unlardr: 1) sgan (san),. 2) Ud (kz), 3) pars1) sgan (san),. 2) Ud (kz), 3) pars (pars), 4) tavgan (tavan), 5) nek (timsah), 6) ylan (ylan), 7) und (at), 8) koy (koyun), 9) biin (maymun), 10) tagaku (tavuk), 11) it (kpek), 12) tonguz (domuz)171 . Sralamadan da anlalaca zere, devrenin ilk san, sonu ise domuz yldr. Yund Yl, fitne ile gelir, cenk ve sava zuhur eder. Yaz ho, hububat ok olur; drt ayakllara hastalk ve helak eriir. K gayet yumuak ve uzun olur; meyvalara afet eriir172. skit Trklerinin at sevmesinin bir nedeni de hasadn at ylnda ok olmasdr. Binicilikteki ustala at stnde oynanan sportif oyun ve yarmalarla ulamaya alrlard. Atl sporlar daha ok dn, doum, evlenme vb gibi etkinliklerde yapldn tahmin etmekteyiz. Eski Trkler bayramlarda sk sk at yarlar dzenlemekteydiler. Dayankl Bozkr At ile uzun mesafe koular dzenlendiini kaynaklardan renmekteyiz. in kaynaklarnn belirttiine gre Trkler, sonbaharda dini temele dayanan ve zel bir alanda belli sayda turlar atmak suretiyle Gk Tanrya kran ve nimet borlarn dedikleri bir atl yarma yapmaktaydlar173.

O. Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, A..DTCF. Yayn, Ankara, 1954. R.Nur.; Trk Takvimi, Trk Yurdu, IV/19, (1926), 2-17 171 Kagarl Mahmud; Divan Lgat-it Trk, I-IV, (ev.:B. Atalay), Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara, 1992 172 .Durmu, Trklerde Zaman ve Takvimler, Trk Dnyas Nevruz Ansiklopedisi, Ankara ,2004,s.15. 173 C.Alpman, Eitimin Btnl inde Beden Eitimi Ve alar Boyunca Geliimi GSB stanbul,1972
170

169

37

Trklerin iyi birer binici olduklar hakkndaki ilk bilgileri millatan nceki devirlerin en byk hekimi olarak saylan ve gnmzde de doktorlarn greve balamadan nce yemin ettikleri Hipokrat Yeminin sahibi Hipokratesin Havalar , Sular ve Mevkiler isimli eserinde skitlerin rf ve adetlerine deinirken yalnz erkeklerin deil , kadnlarn da cesur olduklarn , ata bindiklerini ve kzlarn evleninceye kadar daimi surette at ve silah sporlarn yaptklarn anlatmaktadr. Cirit, btn atl sporlar gibi ,Orta Asya Trk kltrnden kaynaklanan bir oyundur. nsan, at ve denek arasnda gelien bu oyunu Trk folklorundan ayrmak mmkn deildir174. Bu oyun oynayana eviklik ve salamlk kazandrrken Eski Trklerin savaa hazrlanmalarnda olduka nemli bir binicilie dayal atl spor olarak gelime gstermitir. Trklerin sosyal hayatnda da cirit oyunun nemi olduka byktr. Gerek yas trenlerinde gerekse toy trenlerinde olsun Trklerin cirit oyununu ok sevdiklerini kaynaklardan renmekteyiz 175. Zaman zaman deien isimlerle gnmz kadar gelebilen atl sporlardan birisini de Gkbr oyunu oluturur. Trklerde totem saylan Bozkurt ile ilgili ve adn ondan alan dinsel geleneksel bir oyundur. Zamanla atl spor halini almtr.

M.S. lktar , bir makalesinde cirit gibi atl bir spor olan Gkbr oyununun esasn at salp koarak ola yakalama oyunu olarak deerlendirmektedir176.

174 175

S. Babrolu, Erzurum ve Milli Sporlarmzda Cirit , Ankara 1974 s.10 .Atlgan , Gerek Milli Sporumuz Cirit Erzurum 1974. 176 M.S. lktar evgen ve Gkbr Trk Kltr Dergisi S 259 ,Ankara 1976.

38

1.1.2- Ekonomik Hayatta At Bozkr Trk ekonomisinin temelini iklim artlarndan dolay hayvan besleyicilii oluturmaktayd.Yksek yerlerde sr, l blgelerde koyun ve kei, ova ve platolarda at ve koyun yetitirirlerdi177. Yetitirilen hayvanlardan at byk neme sahipti. Dayankl , salam olan bu hayvan her yerde ve her durumda hereyle beslenebilirdi, hatta kar altnda bile yiyecek ot bulabilirdi, daa kolay trmanr ve gnde 100 km yol gidebilirdi178. Ata sahip olmak ayn zamanda zenginlik ve fakirliin de bir gstergesi olarak grlrd. Yalnz bir at olanlar ok fakir , be , onbe ve elli at olanlar normal daha ok ata sahip olanlar ise zengin saylrd179. Tarihi M.. 2500lerde balatlan Afanesyova kltrnde at kemikleri bulunmu, yine Kelteminar kltrnde de at kemiklerine rastlanlmtr180.Tuvada bulunan Arzhan kurganndan da 360 at iskeletine aratrmaclar rastlamlardr. Bu durum Trklerin iktisadi hayatnda atn nemli bir yeri olduuna iaret etmesi bakmndan dikkat ekicidir. Eski Trklerde at say bakmndan koyundan sonra , deveden nce yer alrd. Ge dnemlerde yazlan eserlerde Divan- Lugat-ut Trkte Kagarl Mahmut; At Trkn kanatdrderken , Dede Korkut destanlarnda ise Yayan erin umudu olmaz sz ile , atn Trklerin yaamndaki nemi belirtilmek istenmitir. Bozkr Kavimlerinin at srlerine sahip olmalar onlara byk bir itibar salamakla birlikte zenginliin ve maddi gcn ls de olmaktayd. yi, salkl at srleri hibir zaman unutulmaz. Srlerin iyi yerlerde otlan bol olduu vadilerde otlatlmak istenmesi srekli bir mcadele ve savan da sebebi olur. Dmanla yaplan savalarn byk blm bu ekonomik temele dayanmaktadr. Yine i karklklarn kmasnda rol oynayan etkenlerin banda ylklarn yaylanaca

177 178

J.P Roux, Orta Asya, (ev: Lale Arslan), stanbul, 2001,s.48 J.P.Roux, a.g.e., s.50. 179 J.P.Roux ,a.g.e., s.50. 180 .Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1987, s.

39

mekanlarn paylalamamas grlmektedir. At srlerine ve iyi otlaklara sahip olanlar ekonomik, siyasi ve askeri gc de ellerinde bulundurmaktaydlar. Ekonomik adan ; bozkr kavimlerinin ekonomileri genelde hayvancla dayanmaktayd. Atl gebe hayat tarz ekonomiye byk lde etki etmitir. Bozkr corafyasnn iklim ve corafi yaps bu tr bir gelimeyi de zorunlu klmtr. Bozkrlnn btn ruhunu ve dnyaya kar takndklar tavr onlar ehliletiren ata , bykba hayvanlara ve koyun srleri belirlemekteydi181. Bozkrlnn birinci amac hayvanlar ehliletirmek ve hayvan saysnn artn salayarak onlarn yetimelerine ve korunmalarn salamakt. Hayvanlar hem etlerinden yararlanmak hem de stnden yararlanmak iin besliyorlard. Bozkr corafyasnn gney ksmnn medeniyetlerinde sr ve at her eyden nce yk hayvan , kasaplk ve kurbanlk hizmeti grmesine ve salmas daha uzun zaman mehul kalmasna karn , gebe ekonomisinde hayvann ekonomisini esirgeyen bu istismar tarz karakteristikti182. Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda gelimi bir ticaret vard183. Bu ticaret skit imparatorluunun kurulu dneminde mevcuttu. Karadeniz Grek kolonilerinin varlkl, youn nfuslu ehirlerinin geliimi Gney Rusya bozkrlarndaki skit imparatorluunun olumasna katkda bulundu184. Bu corafyada baka corafyalarn aksine atlarn eek ve katrlara nazaran soua dayanabilmeleri , at dnda katr ve eein yaayamamas atn Sarmatlarn hayatndaki nemini daha da artrmaktayd185.

.Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G .F-E F. S.B.D, Cilt I, Say:2, s.14,,Ankara 1997. 182 J.Deer; step Kltr, TDCFD, XII/1-2,(1954),s.161. 183 .Durmu, Sarmatlarda Sosyal ve Ekonomik Hayat G .F-E F. S.B.D.Cilt 1, s.173-191, 1996 184 .Durmu, a.g.m., 191. 185 Herodotos, IV, 28.

181

40

1.2-SYAS VE ASKER HAYATTA AT 1.2.1-Siyasi Hayatta At Bozkr kltrnn meneinin ne olduu sorusu aratrmaclar farkl grlere yneltmitir. Kltrn merkezini oluturan at merkez alnarak eitli grler bilim adamlar tarafndan ileri srlmtr. Bu grleri grupta toplamak mmkndr. Baz bilim adamlar bozkr kltrnn Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda ortaya ktn ileri srmlerdir. Bu bilim adamlarna gre Hazar Denizinden Tuna Nehrine kadar olan bozkrlar otlaklarn bol ve verimli olmas asndan hayvan besleyiciliine zellikle atn yetitirilmesine elverili olduunu belirtmilerdir. Kltre adn veren at yaygn olarak buralarda yetitirilmi ve atl kavimlerin sanatn da oluturan hayvan slubu Greklerin etkisiyle bu corafyada gelitirilmitir186. buradan ortaya kan kltr dier kltr corafyalarna da yaylmtr. Herodotosun konar ger skitlerin bir zamanlar Asya ilerinde olduunu ve daha sonralar Karadenizin kuzeyine geldiklerini sylemesi bu bilim adamlarnn tutarszln gstermektedir. Herodotos krali skitler Asyadaydlar. Massagetlerle yaptklar bir savata yenik ktlar demektedir187 . Baz bilim adamlar Macaristanda arkeolojik kazlar sonucu ortaya karlan at gemlerini snflandrmak ve baka kltr corafyalarnda ortaya kartlm olanlarla karlatrmak suretiyle atl kltrn Kafkaslarda ortaya ktn ileri srmler, teorilerinde atn menei olarak Cunguryada ortaya karlan ksa kaln bacakl , byk ve ne doru eik bal Equus Prewlsky gsterilmitir188. Buna kar eski alarda bir deil birok trden yabani atn yaad bunlar arasnda da Bozkr kltrndeki sava obanlar tarafndan binek ve muharebe at olarak kullanlan przewalsky cinsi deil, kk bedenli, uzunca ince bacakl,
186 187

.Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.27. Herodotos, IV. 188 .Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.29.

41

kk ve marur bal, sert trnakl bozkr atdr189. Kaln bacakl ve hantal gvdeli przewalskyat kou srasnda eitli ynlere hzl dn yapmaya elverili deildir. Bozkr at ise savalarda seri ve karmak manevra hareketlerine ve geri ekilme taktiine elverilidir. At bozkr kltr iinde deer kazanm ve bu kltr ile zdeletirilmitir. Bozkr at douya doru yaygnlk kazanm Orta ve Dou Asyada grnm ve inliler ata binmeyi ancak M.. 300lerde Asya Hunlarndan renmilerdir190. .Ayrca bu bilim adamlarnn grn destekleyecek arkeolojik deliller ortaya konulamamtr. Bilim adamlarnn bir ksm da Altaylar ve evresini bozkr kltrn ortaya kt yer olarak gstermilerdir. Atl kltrn bu corafyada ortaya kt ve yayldn ileri srmlerdir. Bu bilim adamlar arasnda W.Schmitd, O.Menghin, W.Koppers, F.Flor sayabiliriz191. At yetitiriciliinin ana yurdu , menei meselesine Prof.Dr.E.Erkes de katlmtr. Erkese gre : Asyada at yetitirenler inlilerdi ve Trkler at yetitiriciliini inlilerden renmilerdi. Demektedir in kaynaklarnda , inlilerin ata binmeyi ilk kez M.. 300 lerde Trklerden rendikleri ile ilgili bilgiler ile karlamaktayz192. Bu da bize bozkr kavmi olan Trklerin ata binmeyi ve at ehliletirmeyi nceden bildiklerini gstermektedir. inlilerin ata binmeyi rendikleri tarihten nceki srete Trkler ata binmeyi ve at kullanmay ok iyi biliyorlard. Amerikal aratrmac Mac Govern kitabnn baka bir blmnde ise; Trklerin at yetitirmeyi skitlerden rendiklerini skitlerin ise ndo Germen rkna ait bir kavim olduunu ileri srmtr. Mac Govern kitabnn bir blmnde ise ,
.Kafesolu; a.g.e., s.29. W.Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme Hakknda Malmat, lk, 92, (1940) s.189 191 .Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.220. 192 W.Eberhart, in Kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme Hakknda Malmat, lk, 92, (1940) s.189.
190 189

42

skitlerin ata binmeyi Trklerden rendiklerini ileri srmektedir. skitler ad geen eserde ata binmeyi iyi bilen bir topluluk olarak karmza kmaktadr. Bir bozkr Trk kavmi olan skitlerin ata binmeyi ve at kullanmay iyi bilmeleri ve bunu dier Trk kavimlerinden renmeleri bozkr kavimlerinin prehistorik tarihlerinin aydnlatlmasna yardmc olmaktadr. Daha ak bir ifadeyle Trk rknn ana vatan Asyann orta ksmdr. Buras douda Kadrgan dalarndan , batda Ural dalar ile Hazar Denizine kadar, kuzeyde Sibiryadan , gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar uzanan geni bir alan kaplamaktadr ki Trkler bu sahalardan btn Dnyaya yaylmlardr 193. Aratrmalar skitlerin gelenek, grenek ve kltryle tartma gtrmeksizin bir bozkr Trk kavmi olduunu ortaya koymutur. Bu konularda aratrma yapan Durmu194, skitlerin geldikleri corafya itibariyle, dilleri, dinleri, gelenek ve grenekleri, sanatlar itibariyle Trk kkenli bir kavim olduklarn koymutur. skitlerin Ural-Altay rkna mensup olduunu kabul eden ve bu konuda grlerini belirten Trk bilim adamlar da vardr.Bunlar arasnda Arsal195, Gnaltay196, Togan197, Krzolu198, Gubolu199, gel200, Seyidof201, ztuna202 ve Koca203 ve Durmu204 saylabilir. ortaya

.Durmu, skitler( Sakalar), Ankara 1993, s. 20. .Durmu, a.g.e., s.20. 195 S. M. Arsal, Orta Asya, Ankara, 1933, s. 8. 196 . Gnaltay, Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntibalarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi, Belleten, II, (1938)s. 349 197 Z.V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, I stanbul, 1981, s. 34. 198 M. F. Krzolu, Kars Tarihi, stanbul, 1953, s. 69. 199 - M. Gubolu; Romen Ulusunun Eski Tk Kavimleri le ilikileri Hakknda, TTK Bildirileri, II. (1979), s. 753. 200 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi. I. Ankara, 1981, s. 186. 201 M. Seyidof, Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda, Karda Edebiyatlar, V, (1983) s. 39. 202 Y. ztuna, Devletler ve Hanedanlar, lk a ve Asya-Afrika Devletleri,Ankara, 1990, s. 127. 203 S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri, I. stanbul, 1990, s. 31. 204 .Durmu, skitler( Sakalar), Ankara 1993, s. 20.
194

193

43

Arkeolojik kazlar sonucu ortaya kartlan materyaller bu bilim adamlarnn haklln ortaya koyabilmektedir. Kltrn ana unsuru olan at M.. 2000 lerde Altaylar ve evresinde binek hayvan olarak kullanldn, Afanasyevo ve Andronova kltr evresinde yaplan kazlarda azlarnda gem izleri tayan at iskeletlerine rastlanlmtr205. Arkeolojik kazlar sonucunda ok miktarda eyer ve zengi gibi at takm binitlerine rastlanlmas bu blgenin at binicilii asndan nemini de ortaya koymaktadr. Bu corafyalarda at binek hayvan olarak kullanlmtr. At yetimi olduu corafya ve hayatnda en ok oynad rol itibariyle Trk insanna daha yakndr. ndo German teorisyenlerinin savunduklar206 gibi atn kkeni prezevalski tipine bal deildir. Trk atlar genellikle kk bedenli, uzun ve ince bacakl, kk ve marur bal, sert trnakldr207.Ayrca R.Akn, Pazrkta bulunan bulgulardan hareketle Trk atnn fiziki yaps hakknda da bilgi vermektedir. Buna gre, Trk atnn boyu 1.50 cmdir. Ba byk ve burun kovaridir, boyun uzun, bel ksa, trnak salamdr208. Bu at tipi savalarda ,pratik , dayankl , manevra kabiliyeti yksek olmas sebebiyle tercih edilmitir. Ayrca bozkr corafyasnn dousunda at yetitiricilii ve at kurban etme gelenei bozkr kltrnn dou-bat ynnde yaylmasyla birlikte bozkrlarn batsnda da dikkati ekmitir. zellikle skit buluntular bu yaylm belirgin bir ekilde gstermektedir. Aa Dinyaperde Nikopol yaknnda Chertomlyk kurganndan gm amphora zerinde takriben on santimetre yksekliinde figrl firizden at yetitiricilii anlalyor209.Yazl kaynaklarda da skit lkesinde ok sayda atn bulunduu ve at yetitiriciliine dikkat ekilmektedir210. Hatta yabani

.Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.220. S. Batu, a.g.e., s.149-150.; Vasfi Gsar, At Neslinin Menei Yeni Kafkas, 19, Ocak-ubat, 1819, 1960. 207 .Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s. 207. 208 .R. Akn, Eski Trklerde At Sevgisini Gsteren Arkeolojik Bir Bulu Dolaysyla Trk Askeri Veteriner Hekimleri Dergisi, 198, s.11-12. 209 .Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G .F-E F. S.B.D, Cilt I, Say:2, s.14,,Ankara 1997. 210 Herodotos IV,28,110,136
206

205

44

atlar zellikle kr atlarn sz edilmektedir211. Pazrk aygrlarnda olduu gibi , skit ve Sarmat topluluklarnn atlarn idi etme adetleri de bulunuyordu. Bylece atlar uysallatrlyordu212. eitli at trlerinin bozkr blgesinde de binek hayvan olarak kullanldn Chertomlyk vazosu zerindeki tasvirler ispatlamaktadr. Gngr, meseleye farkl bir adan bakmaktadr: skitler, doudan batya doru at srtnda ilerlemeye baladklar zaman, nlerinde yryen, kpee benzer bir hayvan gryorlard. Onun ne olduunu, nereden geldiini bilmiyor, ona yaklaamyorlard.o hareket etmeye balad zaman onlara kendi dillerince-kalknzdiyorlard. Onlar kalkyor atlarnn srtnda o nereye giderse oraya kadar gidiyorlard. O bir blgeye yneldii zaman, onlarda yneliyor, o durduu zaman onlarda duruyorlard. Tam istedikleri yere geldikleri zaman da klavuzlar artk onlara gzkmyor, onlar da onu takip etmiyorlard213.Buradan o hayvann Bozkurt olduunu ve atlarn da o hayvan tanyp peinden gittiklerini syleyebiliriz. Bylece bir siyasi g olarak da at ve bozkurt arasndaki iliki dikkat ekmektedir. Atl gebe kltr dairesinde at; yk, araba hayvan olmaktan ok, binek hayvandr. Bu kltrde egemen olan unsur ise binciliktir. skit at askeri nitelik kazanarak sava at yani alp tipi ata doru gelmitir. slami dnemde ise alp tipi at yerini gazi tipi ata brakmtr214.Alp tipine bal olarak uan, konuan, kahramanna yardmc olan alp tipi atlar , baytarnamelerde yerini gazi tipi atlara brakmtr. At kltrnn Trk kltrne bal en eski ekli yok olmam, varln slamiyet ve daha sonraki kltr evrelerinde de srdrmtr.

211 212

Herodotos IV,52. Strabo VII,4,8 213 H. Gngr, Sryani Kaynaklarna Gre Trklerin Menei, Dini nan ve Adetleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S.40, ubat 1986, s.81. 214 A. A nar, Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991, s.16.

45

1.2.2- Askeri Hayatta At Trk Ordularnn zn oluturan temel unsurlar; Koca tarafndan yle sralanmaktadr215: Bakomutan ve komutanlar, Sava unsurlar, Tekilat, Sava ara ve gereleri, askeri eitim, askeri gelenekler, sava ve taktik vb unsurlardan olumaktayd. Trklerin gl bozkr devletleri kurabilmeleri , dank boylar bir devlet ats altnda tutabilmeleri, ortak dmanlarna kar bir gelebilmeleri, devletlerinin gl ve uzun mrl olarak hayatn srdrmesi kltre de adn veren at sayesinde mmkn olmaktayd. Trklerin hayatnda at en nemli unsur olma zelliini hep tamtr. Onlar ayakta durabildikleri andan itibaren mrlerini at stnde geirmiler ve hayatlarn ve bu hayvanla btnletirmilerdir. Zira eski Trkler at stnde yemek yer, kmz ier, toplant ve istiarelerde bulunur ve nihayet sava yaparlard. Trk devletleri at zerinde yaayarak ve savaarak kurulmutu. Trkler hzl atllar ve aknlar sayesinde kolaylkla istilalara giriiyor ; uzak-yakn lkeleri fethediyorlard. Trk askerlerinin kasrgalar gibi birden grnp kular gibi uzaklamalar atn kendilerine salam olduu imkanla balantlyd.Trklerin atlar ve svari tekilatlar gnmz zrhl vastalar , hatta uaklarna benzemekte , tarih boyunca kazanlan zafer ve fetihlerin sebebi bylece daha kolay anlalabilmektedir216. Trklere hakimiyet duygusu kazandran , girimi olduklar mcadelelerde avantajl konuma getiren bozkr at nemli zelliklere sahipti. Bu at kk bedenli uzunca ince bacakl , kk ve marur bal , sert trnakl bat bozkrlar tipiydi217.

215 216

S. Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara 2005, s.6-7. O. Turan; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi , I, stanbul, 1969, s.114. 217 .Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.206.

46

Ad geen at ounlukla drt nala komaktayd. Soua, scaa, yamura ve rzgra kar dayanklyd. Nadiren yatmakta , genelde ayakta uyumaktayd218. Baka kltr corafyalarnda yaayan atlar sadece tek tip bitkiler ile beslendii halde, bozkr at yiyeceini karn altndan toynaklaryla kar kazyarak elde edebiliyordu219. Bozkr at dayankll yannda , uzun mesafeleri koabilme yeteneine de sahipti. in kaynaklarnda bu tr atlarn gnde 1000 Li ( 1 Li aa yukar 300 metre) koabilmekteydi220. Buradan yaklak gnlk 300 kilometre yol gittikleri anlalmaktadr. Bylece Trklerin ksa zamanda usuz bucaksz bozkrlar nasl ksa zamanda getikleri de kolayca hesap edilebilmektedir. mer Hayyamn bildirdiine gre, skit hkmdar Efrasiyab (Alp Er Tunga) at irge da kim kkge ay ( ay gk iin ne ise at da insan iin odur.) demitir221.bu sz, Trklerde atn varlk olarak kltrel kklerini, dolaysyla da askeri roln de gsteriyor. Trk tarihinde, son yzyla gelinceye kadar at askeri hareketin n nemli kuvvetlerinden biri olarak grlmektedir. At ile binicisi birbirini tamamlayan iki unsurdur. skit svarisi dikkatli ve pratiktir. Bozkr at dayankll , hz ve uzun mesafeleri ksa zamanda kat edebilmesi ve savalardaki baarlarda stlendii rolle Trklerin gelenek ve folklorunda , efsanevi bir kahraman mahiyetini almtr. Nitekim , Lena nehri st boylar kazlarndan, devri iin yksek bir sosyal hayat bnyesi kurmu olan Trk halklarna ait , elde edilen ta heykellerindeki at ve sancak tasvirlerinden de anlalaca zere , at Trkler iin , ihmali asla kabil olmayan bir devlet mdafaas olmutur. Bu tasvirlerdeki sava atlar , kahraman svarisine nispetle , daha iyi giydirilmi ve sslenmitir. Atn ba ksmna giydirilen zrha, kl ve tylerden yaplm bir tu
218 219

L. Rasony; Tarihte Trklk , Ankara ,1993, s.51 .Durmu, Eski Trklerde Askeri Kltr, Silahl Kuvvetler Dergisi, S.385, Ankara 2005, s. 5. 220 W. Eberhard; in Kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme Hakknda Malmat, lk, 92, (1940) s.171 221 F. Smer, Trklerde Atlk ve Binicilik, Ankara 1983, s.12.

47

geirilmi , gemlere de ayn tarzda ssler aslm , bazen de tular atn karnnn altndan geen kaya taklmtr. Byk bir ihtimalle , srf byk zaferler kazanan atlara taktrlan bu kabil ssler dnda, umumiyetle bozkr devleti bozkr devleti savalarna katlan atlar , lmden ve yaralanmaktan korumak iin , oklarn kolay kolay delemeyecei zrhlarla rtmek en nemli meselelerden biri olmutur222. Kl Tiginin bindii atlardan birinin zrhna yzden fazla ok isabet ettiine dair kaytta atlarn bu eklide zrhlandklarnn bir iaretidir223. At bir binek hayvan olarak bozkr insann hayatnda zel bir yer tutmu , demirin yaygn olarak kullanm onunu nemini daha da arttrm , toplumun tm hayatna egemen bir unsur olmutur224. phesiz atn savata kullanm askeri adan en kayda deer vasta olduunu ortaya koymutur. Trkler atn hz ve demirin vurucu gc sayesinde dier milletlere kar stnlk salayabilmilerdir. Bozkr kavimlerden olan skitlerin ok geni corafyaya yaylm olmalar , deiik topluluklarla mcadeleye girmeleri, onlarn hayat mcadelesinde ordu ve askeri hayatn n palana kmasna imkan hazrlamtr. Thukydides Peloponnessoslularla Atinallarn Savaadl 3 kitaptan oluan eserinin 2. kitabnda skitlerden bahsetmi ve at zerinde savatklarn, silah olarak ise ok ve yay kullandklarn ifade etmitir225. Atn skitlerle birlikte askeri amalar iin kullanlmaya balanmas bozkr corafyasnda byk devletlerin kurulmasnn k noktasn oluturmutur. skit ordusunun byk bir blmn atllardan meydana gelen svari snf oluturmaktayd226. skit ordusunun ana kolunu atl svariler oluturmulardr. skit atllarnn incelenen sanat buluntularndan eyer kullandklar dikkati ekmektedir. skitlerin kulland atlarn iskeletleri yaplan arkeolojik kazlar sonucu kurgan ad
222 223

A. Caferolu ; a.g.m., s.208 H.N Orkun ; a.g.e.; s.45 224 . Durmu; Bozkr Kltrn Oluumu ve Geliiminde At G. FEF. SBD, 2,(1997), s.18 225 E.Memi, skitlerin Tarihi, Konya 1987,s.5. 226 .Durmu; skitler ( Sakalar), Ankara,1993, s.127.

48

verilen mezarlardan kartlmtr. Kuban blgesinde bulunan kurganlarda ok sayda at iskeleti ortaya kartld gibi, Altay blgesinde ibe kurgannda ondrt, Pazrk kurgannda saylar yedi ile ondrt arasnda deien at iskeletleri ortaya zdeletiini kartlmtr227. Bu durum bize skitlerin hayatnda atn nemini gstermektedir. Atn sahibi ile birlikte gmlmesi at kullanan kahraman ile gstermesi bakmndan nemlidir. At savalarda skitlinin kolu ve kanad olarak dikkati eken bir unsur olarak karmza kmaktadr. Bu durum skitlerden , Hun, Gktrk, Uygur, Seluklu ve Osmanllara geerek gl bir gelenei gstermektedir. skitler ile birlikte balayan ve Turan Taktii olarak anlan sava taktii dier bozkr kavimlerinde de grlmtr. Sava taktiinin ana unsurunu ise at oluturmaktadr. At zerinde geriye dnerek ot atabilme ve hzl hareket edebilme kabiliyeti bozkr kavimlerinin yenilmez bir g kayna haline getirmekteydi. M.. 513 ylnda gerekletirilen bir seferde , Pers ordusu Anadoludan batya doru hareket ederek , boaz gemi, Trakyadan Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda ilerlemeye balamlardr. skitlerle karlatklarnda skitler sava taktiklerini uygulamaya balamlardr228. ncelikle skitler savamayarak geri ekilecek , yollar zerindeki kuyular dolduracak , emeleri tkayacak otlar bieceklerdi229. skitler bu dncelerini uygulamaya koyulmular, en iyi atllarn onlara kar keif iin ileriye gndermilerdir. ocuklarnn ve kadnlarnn ilerinde yaad arabalar ve bunlarla birlikte srler de ayrlarak, nceden yola karlm ve gvenli yerlere sevk edilmitir230. skitler Perslerle karlatklarnda onlar ypratarak ekilmelerini

srdryorlard. Pers ordusu artk yorulmutu. Ayn zamanda Perslerin kaynaklar da tkenmeye balamt. skit hkmdar Dariusa eli vastasyla bir ku, bir fare, bir
227 228

.Durmu; a.g.e.,s.13. . Durmu; Saka Pers Mcadelesi, Bilig, 4, (1997) ,s.51. 229 Herodotos,IV, 120. 230 Herodotos, IV, 121.

49

kurbaa ve be tane de ok gndermiti. Bu u ekilde yorumland: ranllar , ku olup uamazsanz , fare olup yerin altna girmezseniz ve kurbaa olup atlamazsanz , yurdunuza dnemeyeceksiniz, oklarla vurulup leceksiniz231.Gerekten de her geen gn skitlerin lehine ilemekte ve Perslerin ypratlma ve yanltma sreci tamamlanp , yok edilme sreci balamaktayd. Taktiin ypratlma ve yanltma safhas tamamlanm , pusu ve imha safhas gereklemeden Persler dnmek zorunda kalmlard. Bozkr sava taktiinin uyguland en gzel rnek Massagetlerle Perslerin mcadelesidir. Pers kral Kyros ile Massaget lideri Tomris komutasnda iki ordu Byk Balhan dalk arazisinin dar bir boaznda kar karya gelmilerdir. Daha dorusu Pers ordusunu Massaget ordusu imha edecei yere ekmiti232. Bu dar vadide Massaget ordusunun nn kesmi , etrafn kuatm ve burada Pers ordusu sktrlarak ar bir yenilgiye uratlmtr .Bu sava M.. 528 ylnda gerekletirilmitir 233. zellikle dmann dar bir vadide sktrlarak etrafnn kuatlmas , ok yamuruna tutulmas ve dmann hareket kabiliyetinin tamamen ortadan kalkmas galibiyette nemli bir yer tutmaktadr. Ayn zamanda atlarn hz ve saa sola hareket kabiliyeti de savan kazanlmasnda nemli bir etken olarak dikkati ekmektedir. Bozkr Kavimlerinden Sarmatlar Karadenizin kuzeyindeki geni alanlara

yaylmlardr. Atl gebe bir hayat tarznn gerei srlerini otlatabilmek iin daha geni ve otlar gr otlaklar bulma, hayatlarn srdrebilme ve korunabilmek iin yeni alanlar ve sahalara gitmilerdir. Kimi zaman dmanlarna saldrmlar kimi zaman ise dman topluluklarnn saldrlarn nlemek amacyla gl bir askeri tekilat kurmulardr.

231 232

Herodotos, IV, 131-132 . Durmu; Massgetler , Bilig, 3, (1996) s.86-91. 233 A.Z.V.Togan; Sakalar (VI) , BTTD, 23 (1987), s.33

50

Sarmatlarn oluturmaktayd
234

askeri

gcnn

ana

kaynan

kalabalk

atl

ordusu

. Sarmat atllar mifer, pullu ya da deriden yaplma zrh

giymekteydi235. Onlarn ana silahlar ise mzrak ve demir kl idi. Sarmat ordusuna kar koyabilecek topluluk ise tarihimizde ender grlen bir durumdu. Dmanlarnn atlarn uzaklardan rktmek veya korkutmak iin byk yakalama ipleri de kullanyorlard236. Sarmatlar da turan taktiini severek uygulamaktaydlar. Bu sava taktii

bozkr topluluklarnn birbirlerine ve yerleik komularna kar yaplan savalarda uygulanmaktayd. At ve yayan etkin bir ekilde kullanlmasna dayanan bu sava tarz uzak sava olarak adlandrabileceimiz bir sava da akla getirmekteydi. Savaa atl birliklerin hcmu ile balanr ve dman ordusunun datlmas veya dalmas salanrd. At srtnda savaan bozkr savas atn hzndan yararlanarak dmanlarna ok yadrrd. Bu sava taktii atl gebe topluluklara g kazandrrken dier sava kaybeden dmanlarna ise sava stratejisini deitirme imkan tanmtr237. Bozkr sava taktiini uygulayan topluluklardan birisini de Sarmatlar oluturmaktayd. Sarmatlar bu taktii skitler gibi kullanarak savalarda byk baar da salyorlard. Atn srati ve demirin vurucu gc sayesinde Sarmatlar bozkr sava taktiini ok iyi uyguluyorlard238. Binicilik, ata binmek ve at zerinde binicinin hnerlerini gsterme sanat olarak tanmlanabilir. Eski Trk toplumlarnda uygulanan spor trlerinin ana unsuru attr. Bozkr Trklerinin atla ile ilgili kltr ve binme becerilerinin gelitirilmesinin en nemli sebebi srekli sava durumunda olmalar nedeniyle her zaman hazr bekleyen askeri gcn etkisine balayabiliriz.

234 235

.Durmu, Sarmatlar, Ankara 1997.s.94. . Durmu, a.g.e, s.94. 236 .Durmu a.g.e.,s.94. 237 J,Deer; step Kltr, TDCFD, XII/1-2,(1954),s.161. 238 .Durmu, Sarmatlar, Ankara 1997,s.94.

51

Eski a kltrnn en nemli aralarndan birisini de ok oluturmaktayd. Trkler oku en eski devirlerden beri biliyorlard. Trklerin Okulukta usta olmalar hayat artlarnn zorluundan meydana gelen bir durumdan ibaretti. Eski Trk toplumunda yiit ve kahraman olarak deerlendiren Alplerin alp olabilmeleri iin uan kular ok ile drmelerinin yannda at zerinde de ok iyi ok atmalar gerekmekteydi 239. At zerinde ok atma Eski Trklerde ok yaygn bir faaliyet olarak grlmektedir. Trkler bir hedef levhasna drt nala giden atlarnn zerinde nden ,yandan ve hedefi getikten sonra geri dnerek ok at yapmaktaydlar240. Trk tarihinin her dneminde ok ve yay Trk kltrnn spor ile askeri hayat ile ayrlmaz bir paras olmutur.skit, Hunlar, Gktrkler Krgzlar , Hazarlar ve Avar Trkleri ok ve yaya nem vermilerdir 241. Av iin altrlm kartal, ahin, doan gibi yrtc kularla at zerinde yaplan srek avlar Trklerin yaantlarnda nemli bir yer tutmutur242. ocuklarnn iyi birer avc olmasn isteyen Trkler onlara cirit, mzrak , kl ok ve yay kullanmasn retmiler , binicilik ve avlanmay da sevdirerek onlarn geleciin savas olarak yetitirmilerdir. Trklerin binlerce yllk tarihi gemiinde nemli rol oynayan spor dallarndan birisini de atn ana unsur olduu avclk oluturmaktayd ktisadi ve dini anlam da bulan avclk Trklerde milli bir gelenek halini de almtr. Tarih sahnesinde ata ve ava bu derece dkn olan bir millet grlmemitir diyebiliriz. Av Trklerin hayatnda nemli olduu gibi Rnesans hkmdarlarnn da hayatlarnda nemli idi. Avrupa lkeleri bu dnemde bilgi almak ve av renmek amacyla Osmanl
A.Karahan slam Trk Tarih ve Edebiyatnda Ok ve Ok Atma Geleneksel Trk Sporlar Semineri Ankara ,1976 s.16 240 C. Alpmen a.g.e., s.33. 241 C. Atabeyolu Orta Asya Trklerinin Ulusal Sporlar 5, Yllar Boyu Tarih Dergisi no:5, Mays 1984, s.70 242 C. Alpman a.g.e., s.33
239

52

mparatorluundan avc ad verilen birlikler istemilerdir243. Bu da bize at srtndan inmeyen atalarmzn ava verdikleri deirin baka topluluklarca da takdir edildiini gstermesi bakmndan dikkat ekici bir unsur olarak karmza kmaktadr. Eski Trlerden sonra da av ile ilgili gelenek ve greneklerin Seluklu ve Osmanl devrinde de devam etmi, sk sk av partileri yaplm ,padiahlar bizzat ava katlm ve sarayda bu ama iin bir tekilat kurularak Hassa Avclar ad verilen bu tekilat ile avclk dikkat ekin bir spor dalna dntrlmtr244. Bu da bize eski Trklerde balayan avclk faaliyetinin slam sonras Seluklu ve Osmanl mparatorluunda devam eden bir faaliyete dnen avcln izlerini devam ettirmesi bakmndan nemini gstermektedir. 17 yzyl Osmanl sultanlarndan (1648-1687) lml bir dnemde ie balayan IV Mehmet Avc sultan olarak da bilinmekteydi. nk ynetimden ziyade avclk balca ii olmutur.

1.3- DN, SANAT VE MTOLOJDE AT 1.3.1-Dini Hayatta At Bozkr kavimlerinde din bakmndan , ilk olarak gk tanrs Tengri tasavvuru ile ona taplmas nemli bir yere sahipti. Bu gk tanrs adna hayvanlar , zellikle at sunulmakta ya da kurban edilmekteydi. Ona ilkbaharda , yani oban gebelerin hasat mevsiminde taze ksrak st , yahut taze ot ve yosundan ibaret turfanda kurbanlar sunuluyordu. Gn byk vard245. Bozkr kavimlerinde gnee de at kurban etme sz konusuydu. zellikle Orta Asya Massagetleri Tanrlarn en hzls olan gnee lmllerin en hzls olan at
Y. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, CII, stanbul, 1978, s.353 . Yldrm, Tarihi Kaynaklar Asndan Trk Spor Kltr,Yksek Lisans Tezi , Ankara ,1986, s.94. 245 . Durmu, Bozkr Kltrn Oluumu ve Geliiminde At G. FEF. SBD, 2,(1997), s.18.
244 243

cisimleri gne ile ayn , sonunda gk

grlts ile imek gibi gk hadiselerinin gk tanrsyla belirli bir balants

53

kurban etmekteydiler246.Gne de ay ve yldzlar gibi gk ierisinde yer aldndan bu durum gk tanr inancyla balantlyd. Atn bozkr toplumunda ne derece nemli yer tuttuunu kazlarda ortaya kartlm buluntular gstermektedir. Ziyafetlerde lye nemli bir yemek pay ayrlmaktayd. teki dnyada hayatn devamn kabul ettiklerinden cesede mezara gidinceye kadar yemek ikram edilirdi. len ahsn mezarna lnn lzumlu elbiseleri , eitli eyalar, silahlar , bir odalk veya tadn hizmetkr , koumlu atlar. len ahsn binek at da dahil olmak zere hepsi birden gmlmekteydi247. teki dnya inancyla balantl olarak kazlar sonucunda kurganlarda ok sayda at kalntsna rastlanlmtr. zelikle Dou Altaylarda Ulagan vadisinde Pazrk kurganlarndan kartlan buluntular bu konuda bilgi sahibi olmamz mmkn klmaktadr. Kurganlardan 7-14 arasnda at kalnts bulunmutur. Atlarn buz kazmas ile alnlarna vurularak ldrldkleri anlalmaktadr, az ya da ok dzenli olarak st ste konulduklar ve dini geit treni koumlar grlyor. Atlarn i ksmlar , adaleleri , kl ve derileri korunmutur. Btn atlarn gen olmadklar belirlenmitir. Atlarn en azndan dokuzu aa yukar 17-20 yalarndayd. Mide ierisinde seilen tanelerin analizi yem olarak hububat verildiini , ahrda besleme ve ahrda bakmay tespiti gsteriyor ve nihayet her aygr mlkiyet alameti olarak kulandan kesilmitir. Btn bunlar iktisadi ve sosyal tarih asndan nemli ahitlik belgeleridir. Bu durum dorudan aygrlarn hususi hrmet ve tazimle yad edilmesi iindir. Btn aygrlar idi edilmiti, itinayla aln peremleri , yele ve kuyruklar ksaltlmt248. Massagetlerin politesit ( ok tanrl) deildi.Tanr olarak Gne tanyorlard. Herodotosun ifadesiyle Tanrlarn en hzlsna , lmllerin en hzls olan at kurban ediyorlard 249. Tiflis yaknlarnda Zemo-Avchalada 1928 ylnda kadn savaya ait bir

mezar bulunmutur250. Kadn melmi bir vaziyette gmlm ve silahlar da yan


246 247

Herodotos I,215. N. Diyarbekirli , Hun Sanat, stanbul 1972, s.67. 248 . Durmu, Bozkr Kltrn Oluumu ve Geliiminde At G. FEF. SBD, 2,(1997), 249 Herodotos I: 216 250 .Durmu ,Sarmatlar, Ankara 1997, s.94.

54

bana konulmutur 251. M.. III. Yzyla tarihlenen bu mezarn bir Sarmat kadnna ait olduu dnlmektedir252. skitlerde llere sunulan kurbanlarn nemli bir yeri vardr. Kurban iki ama iin yaplrd . Birincisi lden gelebilecek zarardan kurtulmak ikincisi ise lmden sonraki yaam iin gerekli eyleri gndermekti. skitler Tanrlarna eitli hayvanlar adam ve kurban etmilerdir. En ok kurban ettikleri hayvan ise attr Herodotos skitlerin kurban merasimleri hakknda da bilgi vermektedir. skitlerin kurban merasimlerinin her yerde ayn olduunu, kurbanlarn n ayaklarnn bir ipe balandn, kurban adayan ahsn onun arkasnda yer aldn ve elinde tuttuu ipi ekerek hayvan yere yktn bildirmektedir. Hayvan yere dnce, kurban hangi Tanrya sunuyorsa, ona dua ettiini, sonra hayvann boynuna bir ip doladn, ipin arasna bir sopa soktuunu, sopay evire evire skarak kurban boduunu ve sonra onlarn onu yzp, etini piirdiklerini yazmaktadr253. Herodotos skitlerin kesinlikle domuz kurban etmediklerini de bildirmektedir. Herodotosun anlattn gre skitler bata at olmak zere btn hayvanlar kesmektedir. Yine o, onlarn domuz kurban etmeleri bir tarafa, onu topraklarnda beslemelerinin bile sz konusu olmadn ifade etmektedir254. skitlerin gnee ve aya kurban kestiklerini de yine Herodotostan renmekteyiz255. skitlerin ate alevlerine ve st deneklerine bakarak fal atklar hakkndaki bilgileri dorulayan kaynaklar da bulunmaktadr256. Bu konuda Herodotos da unlar
251 252

. Durmu, a.g.e., s.94. E. Memi, skitlerin Tarihi ,Konya 1987. 253 Herodotos IV:60. 254 Herodotos, IV-61. 255 Herodotos IV 180. 256 K.Inostrantsev, Eski Trklerin nanlar Hakknda Birka Sz( ev: Abdlkadir nan),Belleten C.14, Trk Tarih Kurumu Yayn , Ankara 1950, s. 45.

55

sylemektedir: skitlerde pek ok falc vardr, bunlar ileride olacak eyleri st deneklerine bakarak haber verirler.yle, bu deneklerden byk demetler getirirler , yere koyup datrlar, sonra denekleri birer birer ayrarak gelecekte olacak eyleri sylerler257. Yukarda ad geen kaynaklarda ayrca u bilgiler de dikkat ekicidir: skitlerin byk hkmdarlarnn bir gn vardr ki kendisi iin byk bir ate yaklr bu atee at kurban olarak sunulur ve dualar okunur. Bu atein zerinde byk alevler ykselir .Bu alev yeilimsi renkte olursa bereketli yamur ve iyi mahsl olacaktr; beyaz renkli alev grlrse ktl olacaktr; sar olursa hastalk ve salgn olacaktr; krmz renkte olursa hkmdarn lmn veya uzak yolculuu gsterir258.eklinde bir bilgi ile karlamaktayz. Trende atn kurban olarak sunulmas dzenlenen sosyal ierikli bir trende yaplan etkinlikler hakknda bilgi vermektedir. Bozkr kltrnde l gmme yani defin treni de dikkat ekmekteydi. Bu tr trenlerin kkeni skitlere kadar uzanr. Kurgan ad verilen yma ad verilen mezarlar etmekteydiler skitler dalarn doruklarnda veya eteklerinde yapmay tercih
259

. Bu szck mezar koruyan anlamnda kullanlmtr. Byk bir

zenle seilen kutsal alanlara yaplan kurganlara skitler sonsuz bir sayg duymaktayd. Kurgan yapmlarnda skitler en ok sevdikleri hayvan olan atlarn kurban etmilerdir260.

257 258

Herodotos IV-67. K.Inostrantsev, Eski Trklerin nanlar Hakknda Birka Sz( ev: Abdlkadir nan),Belleten C.14, Trk Tarih Kurumu Yayn , Ankara 1950, s. 46. 259 O.Belli, Eski ve Ortaada Trklerde Kurgan Yapma Gelenei, Trkler III, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002. 260 O.Belli, a.g.m., s.929.

56

1.3.2- Sanat Anlaynda At skitlerin sanat anlaynda atn nemine ve yerine deinmeden evvel skit sanat buluntularnn nasl ortaya kt ve skit sanatna kar duyulan ilginin nasl baladna bakmak gerekmektedir. skit buluntular zerindeki tarihleme almalar Rus antikacs Tolstoy ve Kondakov ile balar. Onlar skit buluntularn listeleyerek tarihlendirmeye altlar.Daha sonra Rusyada Rostovtzeff261, ngilterede Minns262Fransada Reinach, Finlandiyada Talgren, K.Schefold, G.Brovko, A.Salmany,.R Anderson, ve bunlardan baka daha pek ok tannm ilim adam bu buluntular inceleyerek Herodotos, Hipokrates ve Strabonun beyanlar ile karlatrdlar263. skit Hayvan slubu hayvanlarn temsilinde kendine has zelliini aa vurmaktadr. Bu amala Rudenko,skit Trklerinin kltrel birliklerinin en ayrt edici ifadeleri sanatlarnda sakldr264. demektedir. Btn uralar, elbise ve kuyumculuk, techizat veya koum takm paralar yapma, kemer tokas, kl tasmas, eyer iin halkalar oluturmak, araba ssleri vb uralar yapmakta ustaydlar265. skitler, geyik veya yaban eei sktrmak, ssz bucaksz ayrlarda ceylanlar kovalayan kurtlarn hareketlerini gzlemek eklinde btn hayatlarn at stnde, o bozkr hayatnda geirmekteydiler266. skitler hakknda yaplan aratrmalar bir tesadfle balar. 17. yzyln son eyreinde, Sibiryadaki kurganlarda gizli kazlar yapan baz defineciler ok kymetli
261 262

M.Rostovtzeff, Central Asia and The Animal Style, Skythica I, Prague, 1923. E.H.Minns, Scythians and Greeks, Cambridge, 1913. , E.H.Minns The Art of the Northern Nomads, 1942, E. H. Minns, The Scythians and Northern Nomads, Cambridge Ancient History, IX, (1970), s. 190-191. 263 E.Memi, skitlerin Tarihi, Konya 1987, s. 11. 264 S.J. Rudenko, The Mythological Eagle the Gryphon,the Winged Lion, and the Wolf in the Art of Northern Nomads, Artibus Asiae, XXI,(1958), s.101-122. 265 S.J. Rudenko, a.g.m., s.58. 266 S.J. Rudenko, a.g.m., s.58.

57

altn eserler ele geirir. Durum 1. Petroya ihbar edilerek, eserlere el konulur ve sz konusu eserler St. Petersburga gtrlr. Koleksiyoncular ve sanatseverler, o zamana kadar hi grmedikleri bu deiik tarzdaki ilgi ekici eserlere hayran olurlar. Bunun hemen ardndan Sibirya ve Gney Rusyada bulunan benzer trden buluntular, bir yandan bu sanata olan ilginin daha da artmasna vesile olurken, te taraftan da bunlarn, bir zamanlar Asya bozkrlarnda yaam gebelerin sanat eserleriyle olan benzerliinin gndeme gelmesine sebep olurlar. Gnmzde Gebe Hayvan slbu olarak tarif edilen bu zengin arkeolojik materyal Bozkr Kurgan Medeniyetlerinin balca tipik kltr rnlerindendir267. Sanat eserlerinin ortaya kmas zerine General Melgunov 1736 ylnda Sibiryaya ilk keif seyahatini yapm ve orada bulunan mezarlar amtr. Bu durum bundan sonra yaplacak olan aratrmalarn hzlanmasna sebep olmutur. Bu mezarlardan insan ve at gmlerinin yannda birok metal obje de meydana karlmtr. 1865 ylnda Radloff Gney Altaylarda bulunan Katandada kazlar yapmtr268. 1924 ylnda Dou Altaylarda Pazrk vadisinde bulunan kurganlar, 1919 ylnda Antropolog Rudenko tarafndan kazlmtr269. Gney Rusyada yaplan kazlar sonucunda ok sayda arkeolojik buluntu elde edilmitir. bunlarn ierisinde Chertomlyk buluntular nemli bir yer tutmaktadr. Burada bulunan objeler eit olarak zengin olduu gibi, sanat kalitesi bakmndan da mkemmeldir270. skit ounlukla ormanlardaki sarmaklar gibi, lmne birbirleriyle mcadeleye girmi hayvanlar tasvir etmektedir. Uzuvlarn bklmesi, yrtc hayvanlarn, akbabalarn veya aylarn peelerinde kvranan geyikler ve atlar dramatik sanatta holanlan konular oluturmaktadr271.En ok kaplar, vazolar, levhalar ve ss eyalar zerindeki sava sahneleri ve hayvan mcadelelerinde ileri teknik dikkati ekmektedir. Bu sanatn en belirgin zelliini mcadele halinde olan

267 268

T. Tarhan, Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. TTKB, 1, (1979), s. 356 .Durmu, skit Kltr Trkler (2002) s. 15-24. 269 .Durmu, a.g.m., s.15-24 270 .Durmu,a.g.m., s.15-24. 271 .Durmu, a.g.m., s.15-24.

58

hareketli figrler oluturmaktadr. Orta Asya Trk sanatnn zn oluturan Hayvan slubunu en ok skitler kullanmlardr. skit sanat eserlerinin gn na kmasyla, skit sanat ve bu sanatn zn oluturan Hayvan slbunun douu hakknda bir takm grler ileri srlmtr. Bozkrda gelien, Orta Asya ve n Asyaya kadar yaylan Hayvan slbu geni bir corafyaya yaylm insanlarn tabiatst kuvvetlere kar olan eilimlerinden kmtr272. Atl bozkr kltrnde, insanla sava, hayvanla sava, bozkrn sert ve amansz mcadelecilii desen temalarn mcadele esasna balamt. Hayvan slubunun douunun bir sebebini de burada aramak gerekmektedir. Dokumalarda, keelerde, kl saplarnda, mzrak ve baklarda, kuandklar kuaklarda, at koumlarnda, eyerlerde, marapa kulplarnda ve gvdelerinde hemen her tarafta hayvan figrleri yer almaktadr273. skit sanatnn balangc Arzhan, Chiliktin, Kermes, Litoy ( Melgunov Hazinesi), Kastromoskaya ve ran platosunda Ziviyeden elde edilen buluntular yardmyla da aydnlatlabildi274. Gney Rusyada yer alan Altn Oba, Kul Oba, Tsarsky gibi, zengin ve nemli kurganlar ihtiva eden krali skit mezarlarnn varl da dikkat ekicidir. skit sanat buluntu ve zelliklerini aadaki tablolarda daha net olarak takip etmemiz mmkndr. Bu sralamada Resim numaras, dkman tr, bulunulan yer, tarih ve sanat zelliinin tanm ksmlarna yer verilerek konu ve anlam btnl salanmaya allmtr.

272 273

.Durmu, skit Kltr Trkler (2002) s. 15-24.

N. Diyarbekirli, Kazakistanda Bulunan Esik Kurgan, Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, stanbul, 1973, s. 300. 274 E. Jacobson, The Deer Goddess Of Ancient Sbera, New York, 1993,s.41.

59

RESM NUMARASI DKMANIN TR BULUNDUU YER TARH BOYUTLARI VE MALZEME TR BUGNK YER TANIMI

5 HALI PAZIRIK KURGANI M. 5.YZYIL 195X205 CM ltlerinde yaklak 4 metre kare gelmektedir.Yn ST PETERSBURG ERMTAGE MZES Yzde yz ynden el dokumas olarak yaplmtr. Orta Asya geleneklerine bal olarak dokunmutur. Halnn orta ksm sralar halinde yaldz ekilleri ile doldurulmutur. Bu blm be bant ile kuatlm durumdadr.Halnn en nemli zelliini gsteren ksmda hzl bir ekilde hareket eden bir sra svariyi gstermesidir. Renkler yumuak ve olgundur.Zemin koyu krmz, glgelerin bir ksm ak mavi , bir ksm krmz olup, yeil ve sar renkler hakimdir. Svarinin bindii atn eyerlerinin ssl olmas dikkat ekmektedir. Atlarn ayaklar ve binicinin duruu halya hareketlilik kazandrmtr. Bu hal dnyann bilinen en eski hals olmas sebebiyle ok nemlidir.Geleneksel bir Trk Sanat olan halclk lk defa Orta Asyada Trklerin( skitlerin) bulunduu blgede ortaya km, gelimesini Trklerle srdrm ve btn dnyaya Trkler tarafndan tantlmtr.

NEM

Ayn ekilde resimler izimlerle birlikte konu ve anlatm birliini salayacak dzende verilmeye allmtr. ZM NUMARASI DOKMAN TR TANIMI 1 HALI, PAZIRIK KURGANI Yukarda zellikleri belirtilen halnn daha iyi anlalmas amacyla zellikle hal bordrnn alt eridinde yer alan atlarn duruu ve eyerlerindeki ssler ayrntl olarak grlmektedir. At kuyruunun balanmas da ayrntl olarak izimde yer almaktadr.

60

skit kurganlarnn byk bir ksm Gney Rusyada bulunmaktadr ve bu kurganlardan ok sayda eser meydana karlmtr. Burada bulunan kurganlarn ierisinde Chertomlyk kurgan nemli bir yer tutmaktadr. Bu kurganda sanat ynnden olduka kaliteli eser ele gemitir275. skit gmlerinin en nemli ve en etkileyici rneklerini buluntular Chertomlyk kurgan ihtiva etmektedir.Bu kurgan iindeki objelerin hem eitlilii hem de kalitesi olduka zengindir.Bu kurganda, kk bir skit kazan ile oklarla dolu bir sandk ve vazolar, hallar ele gemitir276. Daha douya yneldiinde Kazakistanda Alma-Ataya elli kilometre uzaklkta Issk Gln yaknnda Esik kurgannda ok sayda eser meydana karlmtr277. Altaylara doru gidildiinde Dou Altayda Balklgl civarnda Ulagan rma sahilindeki Pazrk yaylasnda bulunan kurganlar kazlmtr278. Buradaki kurganlardan da ok sayda eser meydana karlmtr.

RESM NUMARASI DOKMAN TR BULUNDUU YER TARH TANIMI

6 TAINABLR EL SANATI (Chertomlyk vazosu) CHERTOMLYK KURGANI M.. IV.YZYIL Ykseklii 70 cm olan Chertomlyk vazosu zerinde st erit ksmnda atlarn svarisi ile birlikte nl ve arkal olarak tasvir edildikleri grlmektedir. Atn n iki ayan kaldrmas resme hareketlilik katmtr. Atlarn eyerlerinin ssl olmas da dikkat ekicidir.

NEM

Chertomlyk vazosu zerinde , skitlerin atlarn nasl ssledikleri ve koum takmlarn nasl yaptklar hakknda bilgi sahibi olmaktayz.

Trk Dnyas iin de en nemli eski eser kazs 1969-1970 tarihleri arasnda Kazakistann Almat ehrinin 50 km dousunda Essik( Esik) kurgandr. Mezardan
275 276

.Durmu, skit Kltr Trkler (2002) s. 15-24. T.T.Rice, The Scythians, London, 1958,s. 96-97. 277 .Durmu, skit Kltr Trkler (2002) s. 15-24. 278 .Durmu, a.g.m., s.15-24.

61

karlan 4.000 para altnn yannda zerinde Trke yaz olan gm bir kabn da bulunmas kaznn nemini artrmtr. Kaz hakkndaki en geni bilgiyi Kemal Akefin 1978 ylnda yaynlad Rusa Kazakistan Sakalarnn Sanat, Moskova 1978 isimli kitapta bulmaktayz. Bu kitab tercme eden Krgzistan Manas niversitesi Trkoloji son snf rencisi Canl Mirza Bapayevann Orkun.com.tr isimli internet sitesine verdii bilgiler esas alnmtr. Hkmdar mezarlklarnda bulunanlar skit toplumunun gelimi bir sosyal yapya sahip olduklar hakknda da bilgiler vermektedir.Essik kurgan,45 byk kurgann bulunduu Issk mezarlnn gney tarafnda yer alr. ZM NUMARASI TARH BULUNDUU YER BOYUTLARI 2 M.. V-VI. YZYIL KAZAKSTANIN BAKENT ALMATININ 50 KM DOUSU ESK KURGANI ALTIN ELBSEL ADAMIN gm odas 1,5-3 m uzunlukta , 25-30 cm kalnlkta, iten 2.9-1.5, dtan 3,3,-1.9 m iskeletin uzunluu 165 cm TANIMI Altn Adamn Miferindeki at figr, sadece atlarn ba ksmlar gzkmekte olup birbirinin tersi pozisyonlarda tasvir edilmilerdir. skitler at zerinde silah kullanmakta, zellikle ok atmakta son derece usta idiler. Onlarn bu sava unsurlar Samatulu tarafndan da izim ve resimlerle zenginletirilmitir279.

K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996. Bu kitab bana vererek gerekli izim ve resimlerden yararlanmam salayan sayn hocam Prof.Dr.Salim Kocaya teekkr bir bor bilirim.

279

62

RESM NUMARASI TARH TANIMI

7 M.. V-III. YZYIL ( skit Dnemi) skit askerlerini tasvir eden resim iki blm halinde incelenebilir. n ksmda bir at zerinde elinde mzrak tutan ve kl kuanan svari ve bindii atn n ayan biraz geriye ekmesi resm edilmitir. kinci blmde ark planda iki at stnde birbirine ters pozisyonda iki svarinin ok atmalar tasvir edilmitir. Geriye dnerek ok atan svari skit sava taktiini gstermektedir.ayrca atn iki ayan kaldrarak sava pozisyonunu almas ve atlarn kuyruklarnn dml olmas dikkat ekmektedir.

NEM

skit askerlerini sava ara ve gereleriyle tasvir eden resim, askeri hayatla sanat anlaynn i ie olduunu gstermesi bakmndan nemlidir

Bir baka rnekte eski skit svarilerinin resimleri yer almaktadr. RESM NUMARASI TARH TANIMI 8 M.. V-I. YZYIL ( skit Dnemi) n ksmda 4 skit askeri sava ara ve gereleri ile tasvir edilmitir.arka blmde ise iki skit svarisi atlarn zerinde sava pozisyonunda tasvir edilmitir.

63

Bu rnekte ise Sarmat svarilerinin resimleri dikkat ekmektedir280. RESM NUMARASI TARH TANIMI 9 M.. VI-I.YZYIL( Sarmat Dnemi) n ksmda iki svari ayakta sava ara ve gereleri ile tasvir edilmi, hemen arkalarnda at stnde elinde mzrakla hareket halinde bir svari tasvir edilmitir. Ark ksmda ise ayn yne doru hareket eden ve at stnde duran iki svari tasviri vardr. NEM svarinin elinde kurt ba armasn tamas kurdun savalarda bamszlk simgesi milli bir deer olarak alglamas olarak alglanabilir.

B.Piotrovski Altn Kul Oba kurganndan kan drt nala giden skitin grnne yer verdii eseri dikkat ekicidir281. RESM NUMARASI TARH TANIMI 10 M.. IV-V YZYIL Drt nala giden at zerindeki skitin yanda grn Altn. Kul Oba.skit savasnn at zerinde detayl olarak grebildiimiz rneklerden birisini oluturur. Atn ayaklarnn havada asl ekilde verilmesi ile n planda hareketlilik salanmtr. At zerinde bir skit Savann tasvir edilmesidir.

NEM

skitleri bir tarak zerinde gsteren sava sahnesi ise ilgi ekicidir282. Burada da skit sanat buluntularnn tanabilir nesneler olduu bir kez daha gzlenmektedir.

280 281

K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996. B. Piotrovski Skythishische Kunst, Leningrad,1986, 202 282 B. Piotrovski Skythishische Kunst, Leningrad,1986, Resim 128

64

RESM NUMARASI TARH TANIMI

11-12 M. IV-V YZYIL Altndan tarak zerine kopya edilmi skitlerin mcadele sahnesi, Solokha Kurgan . Sava sahnesi savan ayld an gsterecek kadar canldr. Figrlerin yerde yatar pozisyonda verilmesi sanat eserine gereklik katmtr. Atn yere dmesi ve savalarn sava brakmadan savamalar dikkat ekicidir. Tarak zerinde sava sahnesinin tasvir edilmesi.

NEM

1.3.3-Mitolojide At Atlarn destanlarda veya mitolojide yer almasnn temel nedeni dman ile sava veya mcadeledir. Mitolojilerde ve destanlarda kahramann en byk destekisi atdr. At da kahraman gibi alplik gstermektedir283. Kahramann bindii at ayn zamanda iyi bir binek at ve yar atdr. Bu atlar her zaman dier atlardan ayr tutulmulardr. Sava atnn kaderi ile kahramann kaderi birbirine baldr. Savalarda atlar aktif grevler stlenmektedir. Uzak yerlere at ile ulalr, yeni yerler atlar sayesinde fethedilir. Sava sadece kahraman ile dman arasnda deil ayn zamanda atlar arasnda da gemektedir284.bu dvte genellikle kahramann at galip gelmektedir. Mitolojide( skit) genelde at dman tekmeler, kahramannn sava

srasnda dmesi esnasnda yanna gider, ona yardmc olur, dmana kar durur, kahramann kurtarmak iin kendini onlarn oklarnn, kllarnn nne atar, kahraman yaralanm ise onu sava meydanndan kurtarc zelliklere sahiptir285. Destanlarda veya mitolojilerde Lipets skit at ile ilgili u bilgileri vermektedir: Mitolojide atn harp hilesine bavurduu da olur. Gerekten bu hileleri svarinin
A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, Ankara 1996, s. 64. 284 A.A.nar,a.g.e., s.64. 285 A.A.nar, a.g.e.,s.64.
283

65

kendisi retmitir. Atn geni manevra kabiliyete mitolojide nemli yer tutar. O, atlar oklardan kanr. Gerektiinde yere eilir, oktan kurtulur. Atn hileli ka da bir gerektir ve ama dman kandrmaktr.Dman yanltmak amacyla dalma, geri kamakta olma izlenimi verilir. Bir mddet gittikten sonra atllar arkadan dolaarak dman embere alr ve saldrr286.Bu zellik ayrca skit askeri dehasnn ve daha sonraki Trk Topluluklarnn uyguladklar bir sava taktiinin de rndr.nce bozguna uram izlenimi verilir.Bir mddet katktan sonra dman askeri embere alnr287. Bu tr atlarn svariler tarafndan yetitirildii tarihi bir gerektir. Dman aldatmak amacyla atn kendisini hastala verdii de grlmektedir288. Koblantnn ei Kurtka, aile efrad ve at dman tarafndan ele geirilir, karlr. Ancak Koblantnn at ayandan yaralym gibi davranr, aksamaya balar. Amac zaman kazanmak, dman ksa zamanda blgeyi terk etmesini engellemektir. At bazende kendini lecek gibi gsterir. Bunun rneklerini Altay ve Tuva Trkleri mitolojilerinde grmekteyiz289. skit mitolojisinde at alp tipi at kiilii ile karmza kmaktadr. Kahraman yaralysa onu sava alanndan kurtarr, dileri ile topraa brakr, kotuu zaman da dmemesi iin abalar. Fergana blgesinde yetien atlar da Tanr atlarnn soyundan gelmekteydiler. Bunlara Cennet Atlar deniliyordu. Da At neslinin bu atlardan tredii eklinde mitolojiler de bulunmaktadr290.

B. Seyidolu, Mitolojik Dnemde At, Trk Kltrnde At ve ada Atlk I stanbul 1995 .Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1987, s. 272. 288 A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, Ankara 1996, s. 66.
287

286

B. Seyidolu, Mitolojik Dnemde At, Trk Kltrnde At ve ada Atlk -I stanbul 1995.
290

289

B. Seyidolu, a.g.m., s.15.

66

Pegasus; Gksel at miti sudan kan atn uan bir figr olarak da tasvir edildii mitoloji ile birletirilmektedir. Eski alaca at yani gne at hem bir ejder hem de bir kutu ve Kua hkmdarlarnn ejder atlar , gkyznde giden bir arabaya koulmutu291 . Atn gkyzyle birlikte el alnmas oniki hayvanl takvime gre bir biri ardna gelen yllarn duran gsteren bir iaret olarak alglanmasyla balam olmakla at gk ve yldz tanrlarnn binei olarak da grlmtr292. lmden sonra cennete ykselen asil ruh da atl bir figr olarak karmza kmaktadr. Dou Trkistan blgesi uan at efsaneleri ynnden olduka zengindir. Kua hkmdarnn atn ektii bir gk arabas olduundan da bahsedilmektedir293. Kagarl Mahmud da at ile ilgili bilgiler vermektedir.Ata binmek iin kanatlanmak terimini kullanr ve canllk ve nee kayna veren ata binmeyi umaya benzeten birden ok szck ve ata szne de yer verir : Er atn , ku kanadn ( Ku iin kanat neyse er iin de at odur) 294.

291 292

E.Esin , The Horse in Turkc Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.187 A.Yund, Trklerde At Svari Mecmuas, Temmuz 1942,s. 53 293 E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.188 294 Kagarl Mahmud, a.g.e, s. 34.

67

II.BLM HUNLARIN KLTR VE MTOLOJLERNDE AT 2.1-SOSYAL VE EKONOMK HAYATTA AT 2.1.1-Sosyal Hayatta At Hunlarn atlara olan ilgisi bilinmektedir. Hunlar gebe Orta Asya halklar soyundan gelirler ve tarih sahnesinde at yetitirici zellikleriyle anlmaktadrlar. inliler onlardan bahsederken, Hayatlar atlarna baldr derler. Eski Trke metinlerde ve in ve Arap kaynaklarnda, Trklerin en eski alarda at yetitiricilii ile uratklar ve yetitirdikleri atlar komu lkelere satarak geimlerini kazandklar anlatlmaktadr295. Hunlarn atlarn imanlad zaman byk bir toplant yaptklar ve bu toplantda atlarn says ile insan saysn bularak bir nevi nfus saym yapmlardr296. Hunlarn adet ve geleneklerine bal bir topluluk olduklarn grmekteyiz. Yine Hunlarn ejderha festivali ad verilen bir festival dzenledikleri ve bu festivalde atalara ve yere kurban sunduklar , devletin ilerini grtkleri ve ayn zamanda at yarlar yaparak elendikleri de olmutur297. Hunlarda grlen elencelerde ortak noktay eken unsur merkeze atn alnmas ve devlet ilerinin grlm olmasdr. At hem kurban edilerek hem de spor faaliyetlerinde kullanlmak suretiyle elencenin ana unsurunu oluturmaktayd. At ayn zamanda hz ve gcyle elencelere renk katmaktayd.Grlen elence ve festivallerden ayrlk gstermemesine karn kopuz eliinde ata binme ve ok atma Uygurlarda grlen bir adet olarak karmza kmaktadr.

E.Esin, Trk Sanatnda At Trkler, C.4 Yeni Trkiye Yayn Ankara 2002,s.125. . zgi, Hun , Gktrk , Uygurlarda Geleneksel Festival ve Elenceler, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, stanbul,1969, s.30. 297 . zgi, a.g.m., s.31.
296

295

68

Hun, Gktrk ve Uygurlarda grlen elence ve festivallerin ortak noktasn at stnde ok atma ve atn stnden yaplan kmzn iilmesi oluturmaktayd. Bozkr kavimlerinin ata verdikleri deerin festival ve elencelerde de srdrlmesi bu adan byk nem tamaktadr. Tarihi kaytlara gre, Trklerin Hunlardan beri bayram ve festival trnden birok tren ve faaliyetleri vard. Hun Trkleri beinci ayda, yani ilkbaharda Lungcng ad verilen ad verilen yerde topluca byk bir bayram yapmakta ve bu bayramda kutsal saylan yer iin at kurban etmekteydiler298. Kurban treninden sonra sonra bayramn msabaka ve elence ksmna geiliyordu. Bu ksmda Hunlarn en ok sevdikleri bir spor tr olan at yarlar yaplyordu299. At yarlar sekizinci ayda, yani sonbaharda bir kere daha tekrarlanmaktayd. Bozkr kavimlerinde atn armaan olarak (hediye) kullanlmas ata verilen deerin bir gstergesi olarak karmza kmaktadr. Gktrk hakan Bilge Kaann cenaze trenine katlan Bukag Tutukun armaanlar arasnda iyi cins atlar getirmesi atn armaan olarak kullanldn gsteren iyi bir rnektir300. Bu uygulamann skit ve Hunlarda da olmas ve Gktrklerde de devam etmesi dikkat ekicidir. Erken slam dneminde de nemli ahsiyetlerin atlar ile anldklarna ahit olmaktayz. Hz. Muhammmed (SAV) ak renkli olduu sylenin katr daha sonra da Hz Alinin dldl olmutur301. Bu at rivayetlere gre Hzrn boz at, ah smailin Kamer-Tay, Krolunun Kr at gibi b hayat imi lmszlk sembol bir attr302. slamiyetten sonraki Trk kltrnde de geni yer tutan at ve atl kltr Seluklu ve Osmanl mparatorluklarnda da aynen devam etmitir.

S.Koca, Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler IV, Ankara 2002, s.51. S.Koca, a.g.m., s.51. 300 . Elin, Trklerde Atn Armaan Olmas , Trk Kltr Aratrmalar,Yl 1, say 1 Ankara , 1964,s.142. 301 O. Hanerliolu, nan Szl, Dinler-Mezhepler, Tarikatlar, Efsaneler, stanbul, 1975,s.72 302 P.N Borotav, 100 Soruda Trk Folkloru, istanbul 1973, s.72
299

298

69

Atn armaan olarak verilmesi bozkr kavimlerinde balayan bir gelenek olarak sosyal hayata canllk katan bir unsur olmas ve daha sonraki Trk devletlerinde de bu sosyal olayn yaatlmas olduka nemlidir. Byk Seluklu Devletinin ilk hkmdar Turul Beyin kardei ar Beyin hediye olarak aabeysine 1000 at vermesi, yine Seluklu sultan Sencere Karluklarn 5000 at hediye etmeleri rnek olarak verilebilir303. Atn armaan olarak seilmesinde atn hznn ve gcnn etkili olmas kadar atn sadk bir dost olmas da etkili olmutur. At sosyal hayatn ,elencelerin ve spor hayatnn da canlanmasna katk salam ve sosyal hayatn en nemli varl olmutur. Bozkr Trk kavimlerinde at srlerine sahip olmak zenginlik, bolluk ve servet sahibi olmann da bir gstergesiydi. Atn hz ve gc de dikkat ekmekteydi. Hun hakan Mo-tunun at Bin mil koan at unvanna sahipti304 . Gnlk hayatta da nceki dnemlerde de olduu gibi byk lde atlardan faydalanlmaktayd. Bozkrlarda yaayanlar hayatlarnn byk bir blmn at srtnda geirmekteydiler. Bozkrllar bir yerde hayvanlarna ot bulabildikleri srece kalmakta ve sonra baka yerlere gmekteydiler305 . Srlerin kontrol edilmesi ve yeni otlaklarn bulunmasnda attan byk lde faydalanlmaktayd. Atl bozkr topluluklar binek atlarna byk nem vermekteydiler. Onlarn en iyi ekilde eyerlemekteydiler. Kazlar sayesinde atlarn nasl eyerledikleri anlalabilmektedir. Eyerin kendisi ii geyik kllaryla doldurulmu iki yumuak kee minderden oluuyordu. Atn gs ve sarsna eyerin ne ve arkaya doru kaymasn nleyen iki kay balanyordu. zengi henz bilinmiyordu. Yular ise

303 304

S. Hseyni, Ahbar-d Devlet-is Selukuyi ev Necati Lugal, stanbul, 1943, s.18 B. el, Byk Hun mpataorluu Tarihi , C II, Ankara ,1981, s.214. 305 HPOKRATES XCIV

70

geme bal iki yanda kaylar olan bir boaz ba ve tek bir burun kayndan oluuyordu306. Bozkrllar , binek atlarna byk bir zenle bakyorlard. Bu atlarn tren takmlaryla donatlm durumda grnleri gerekten ok etkileyiciydi. Atn bana ssl bir maske geirilir , yularn yanaklar zerine gelen blmleri tahta oymalardan yaplr , zeri altn yapra ile kaplanrd. Keeden yaplma eyer minderleri ve aprak ad verilen eyer klfnn kenarlar eitli renklerde aplike ii ile sslenir , atn yelesine ve kuyruuna ise , deriden rt ve klflar geirilirdi307. Sosyal hayatn nemli bir paras da zaman renmeye yarayan takvimlerdir. Bozkr kavimleri Oniki Hayvanl Trk takvimini kullanmlardr. Bu takvimde her yl bir hayvan ad ile ifade edilmitir. Trkler tarih sahnesine klaryla birlikte kendileri iin nem tayan tarihi olaylar ve gnlerin tarihlerini belireme ihtiyac duymuladr. Yln belirli gnlerinde toplantlar yaptlar ve devlet meselelerini grtkleri yazl kaynaklarda gemektedir. Hayat tarzlar gerei yaylaktan klaa, klaktan yaylaa gte boylar ve boylar birliine mensup insanlarn ayn anda harekete gemeleri, toplum iin birinci derecede nem tayan siyasi, iktisadi ve dini toplantlarn gnlerinin sabitletirilmesi belirli bir tarih hesabnn yapldn ve takvime balandn dndrmektedir308. Trk kavimlerinin en eski zamanlardan beri, en ok kullandklar takvim sistemi, devri Oniki Hayvanl takvim sistemidir. slam-Trk alimleri bu on ikili sisteme Tarih-i Trki Tarih-i Trkisan, Tarih-i Khta ve Uygur veya Sal-i Trkan (Trk yl) demektedirler309. Bu takvimde Dnyann mr 3.600.000 yldr. Bu sre 360 veridir. 1 ven 10.000 yldr. 12 yl 1 devirdir. 1 yl 12 aydr. 1 ay 4 hafta ve 30
M.P. Zavitukhina,Pazirik, Unescodan Gr , 12, (1976).s.32 M.P. Zavitukhina, a.g.m.,s.32 308 .Durmu, Trklerde Zaman ve Takvimler, Trk Dnyas Nevruz Ansiklopedisi, Ankara ,2004s.13 309 O.Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, A..DTCF. Yayn, Ankara, 1954.
307 306

71

gndr310. Bu onikili sistemde her hayvan bir yla ad vermektedir. Devre tamamlandktan sonra, yeniden onikili devre balamaktadr. Yllara adlarn veren hayvanlar srasyla unlardr: 1) sgan (san),. 2) Ud (kz), 3) pars1) sgan (san),. 2) Ud (kz), 3) pars (pars), 4) tavgan (tavan), 5) nek (timsah), 6) ylan (ylan), 7) und (at), 8) koy (koyun), 9) biin (maymun), 10) tagaku (tavuk), 11) it (kpek), 12) tonguz (domuz)311 . Sralamadan da anlalaca zere, devrenin ilk san, sonu ise domuz yldr. Ad geen takvimin Hunlardan ncede kullanlm olabilecei ifade edilmektedir312. Gerekten de Saka dneminde kullanldna dair bilgi krntlar bulunmaktadr. M.. V. Yzyla tarihlendirilen Eksik kurganndan kartlm gm bir kap zerindeki yaznn, Hann olu yirmi yanda yok oldu. (Halkn?) ad da yok oldu. eklinde okunduu kabul grmektedir313. Burada kullanlan dil Trke olup, ya belirtmek iin say kullanlmtr. Yan belirli bir takvimle balantl olduu dnlmektedir. Atn binek hayvan olarak arabaya srlmesi de ilk kez Hunlarda grlmtr. Atl arabalar sosyal hayatn vaz geilmez birer unsuru da olmulardr. Arabay bir hayvan koma kltr olarak da aklayabiliriz314.in kaynaklarna gre atl araba M. 2000 ylnda Trkler tarafndan kullanlmtr315.Ayrca Trklerde oturma arabas vardr. Bu araba in kaynaklarnda kee arabas olarak gemektedir316. in kaynaklarnda geen, Hunlarda araba yapan ustalar yoktur, nk orada herkes araba yapabilirkayd, arabann Hunlarda kullanldn gstermektedir317. Hunlar arabay gnlk hayatta ve askeri amal olarak da nakliye ve ulamda kullanmlardr.in yllklarnda Hunlarn at arabas yapp kullandklar ok ak bir ekilde belirtilmektedir.
310 311

Nur, R.; Trk Takvimi, Trk Yurdu, IV/19, (1926), 2-17 Kagarl Mahmud: I, 346 Kagarl Mahmud; Divan Lgat-it Trk, I-IV, (ev.:B. Atalay), Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara, 1992 312 O.Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, A..DTCF. Yayn, Ankara, 1954 313 Durmu 1999: 50 314 B. gel, Trk Kltr Tarihine Giri, C.1, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1978, s. 395. 315 .U. ahin, Trk Kltrnde At Arabas, Bilig, S.32, Ankara 2005, s. 166. 316 .U.ahin, a.g.m., s.166. 317 .U.ahin, a.g.m., s.166.

72

Araba iin kullanlan atlarn byk ve gl atlardan seildii, eski dnem Orta Asya atlarnn uzun, byk gvdeleri ve dz srtlaryla , araba atlarna benzedii Hun araba atlar nldr318. Bir in kaynanda, Metenin bir mektubunda inlilere dostluk sembol olarak bir adet deve, iki adet binek at ile birlikte sekiz tane de araba at gnderildii belirtilmektedir319. in yllklarnda da Hunlarn araba yapp kullandklar da ok ak bir ekilde belirtilmektedir. rnein, M.. 8.ylda in hkmdar Hun sanysnden bir yer istemi, any bu istek karsnda Hunlarn bat kesiminde yaayan ahalinin adr ve araba yaptklarn, stelik blge halknn buradaki daa sayg gsterdiklerini , ayrca bu blgenin atalarnn mal olduunu, hepsinden nemlisinin de ev ve araba yapmak iin halkn aa ihtiyacn bu dalk araziden karladklarn belirterek in imparatorunun bu isteini kabul etmemitir320. Bu rnekler Hunlarn araba kullandklarn gstermektedir. inliler at sadece sava arabasnda kullanmay bildiklerinden, balangta kendilerine bir kasrga hzyla arpan ve kaybolan Hun atllarna kar ne yapacaklarn armlar , daha sonra bu dman ancak kendi sava vastalaryla yenebileceklerini renmilerdir321. anlamlar ve Hunlar gibi ata binmeyi Hunlardan

2.1.2-Ekonomik Hayatta At Hunlarn ekonomisi temele dayanmaktayd. Birincisi fethettikleri yerlerde yaayan insanlardan aldklar paralar, ikincisi dosta lkelerden gelen hediyeler ve ncs ise yabanc lkelerle yaplan ticaretlerdir322. Hunlarn ticaret ekilleri

E.Esin, Trk Sanatnda At, Trkler, C.4, Yeni Trkiye Yayn, 2000, Ankara,s.140. .U.ahin, a.g.m., s.168. 320 .U.ahin, a.g.m., s.167. 321 L.Ligeti, Bilinmeyen Asya ( ev Sadrettin Karatay), Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara 1986,s. 167. 322 . zgi, XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin in ile Yapt Ticari Mnasebetler, Tarih Enstuts Dergisi 9,, Edebiyat Fakltesi Matbaas , stanbul 1978 s.91.
319

318

73

askeri kuvvete dayanmaktayd. inliler hediye olarak Hunlara ipek verip karlnda ise at almaktaydlar. inden Hunlara altn, para, elbise, eitli ipekli mamul ve pirin verilirken karlnda ise at alnmtr323. Hun Trkleri M.S 52.de in sarayna at sunmular ve karlnda ipek almlardr324. Hun Trklerinde de ekonominin temlini oluturan hayvanclk deitoku usul ile ticari hayata canllk katmtr. Bozkr Kavimleri komularyla yaptklar ticaretin gvenlik iinde yaplmas amacyla eitli yntemlere bavurmular, bu amala serbest ticaret pazarlar kurmulardr325. Tarihi kaytlara gre ilk serbest ticaret pazar da Asya Hun Devleti ile in mparatorluu arasnda kurulmutur326. Avrupa Hun mparatoru Atilla da serbest ticaret pazarlarna nem vermi, Bizans ile yapt bir antlama metnine ki lke arasndaki ticaret nceden belirlenmi olan snr kasabalarnda yaplacak eklinde bir hkm koydurmutur327. Bu suretle Trkler at alveriini Bizansllarla da yapm olmalar muhtemeldir. Orta Asyada yer alan Kansu Blgesi, inin en kuzey batsnda bulunan, inden Trkistana kadar uzanan, kuzeyi Gobi l, gneyi Tibet dalar ile evrelenmi, l ile dalar arasnda kalm dar bir blge olup ziraata elverili bir alandr328.Ayn zamanda Kansu, in ile Bat Asya arasndaki byk kervan yolunun( ipek yolu) balad yerdir. Bu yzden in iin stratejik bir neme sahip olmutur. Kansu eyaletinin kuzeyi Ordos blgesidir.Ordos blgesi iin inliler ve Trkler srekli savamlardr329. Kansu eyaletinin gneyi Sar rman kolu Wei nehri blgesidir ve buras inin en eski kltr merkezlerinden biri olup, ok verimli bir

323 324

. zgi,a.g.m.,s..93. . zgi, a.g.m.,s..87. 325 S. Koca , Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2005, s. 145. 326 S.Koca, a.g.e., s.145. 327 .Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1987, s.51. 328 Z.mer, Miladi Dnem ncesi Orta Asyada pek, Bili, S.32 K, 2005, s.4. 329 Z.mer., a.g.m., s.4.

74

ovaya sahiptir330. Bu blgeler Orta Asya ipek bcei ve retiminde ok nemli yere sahip corafyalardr. Hunlular, inliler tarafndan srekli rahatsz edilmi ve hep kuzeye Gobi lnn kuzey alnlarna itilmilerdir. Hunlar ile inliler arasnda yaanan en byk sorun, ipek yoluna egemen olma mcadelesidir. pek yolu Orta Asya iin ticaretin merkezini oluturduundan iktisadi adan son derece nemli bir ticaret yoludur. Zaman zaman inliler ile Hunlar arasnda yaanan savalarn temel nedenini oluturmutur. in askeri yetkilileri askeri harekatn tek temelinin at olduunu anlamalar v e bunun sonucunda snr boylarnda kurulan pazarlardan Hun at satn almalar Hun ekonomisinin gelir kaynaklar arasnda nemli yer tutmutur331. 2.2-SYAS VE ASKER HAYATTA AT 2.2.1-Siyasi Hayatta At Hun Trklerinin ilk yurtlar Orhun ve Selenga Irmaklar ile tken evresidir. Byk Hun mparatorluunun varlndan bahseden ilk tarihi belge M.. 318 ylna M.. 318 ylna ait ince yazlm bir antlamadr.( Harita:2). Hun imparatorluu dneminde Kansu Blgesi olarak anlan corafyada At ehri olarak bulunan iki ehrin mevcut olduunu kaynaklardan renmekteyiz332.Bu ehirler atn ok yetitirildii ve at kullanan svarinin de eitim ald merkezler olarak da anlabilir. Atlarn , sava iin hazrlanmalar, in pei ile dei tokuunun yaplmas, kurban edilmesi, stnn iilmesi vb. nedenlerde ehirlerin oluum nedenini de aklamaktadr. Gebe bir hayat tarz sren Hunlarn byk bir ihtimalle ehir olarak anlan corafyalarn etrafn tahtalarla evirmi olduklar

W.Eberhard, in Tarihi, Ankara 1995,s.4. M.Kalkan, Bozkr Kltrnde At ve Prjevalskiy Atnn Bu Kltre Kazandrd Dinamizm, Erdem, Cilt 9, S.27, TTK, Ankara 1997, s.1141. 332 W. Eberhard, in kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme Hakknda Malumat, lk, C.16, 1940, s.167.
331

330

75

dnlmektedir. Dolaysyla atlar iin zel sahalarn seilmesi Trklerin atlara verdikleri deerin bir gstergesi olarak anlmaldr. Siyasi hayatta ta atn anavatann Trklerin yaadklar bozkr corafyalar olduu bir kez daha aklk kazanmaktadr. Asya Hunlarn hakan Mo-tun M.. 176 ylnda in imparatoruna gnderdii mektubu bozkr devletinin nasl bir ekilde kurulduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Mo-tun burada yle demektedir: Tanrnn inayeti, subay ve erlerinin yiitlii ve atlarnn mkemmellii sayesinde yirmi alt devleti yendiklerini ve bu surette btn yay kullanan kavimlerin Hunlar haline geldiklerini bildirir333. Burada da grlecei zere devletin oluumu ve temel unsurlar Hun imparatoru Mao-tun sralarken atlarnn iyi olduunu ve bu vesileyle sava kazandklarn anlatmaktadr. Hunlarda M.. 54. ylnda, ekonomik sknt ve taht kavgas olmak zere iki felaket ark arkaya gelmiti. Hkmdarlk tahtnda oturan Ho-han-yeh kardei ii ile giritii taht mcadelesinde yenik dm, vezirinin de tavsiyesi zerine in hakimiyetine girip durumu kurtarmak istemitir.in yllklarnn kaytlarna gre, bu durum Hun devlet meclisinde sert tartmalara sebep olmutur334. Bugnk belli bal Avrupa milletlerinin bile daha ortaya kmadklar bir ada, Trklerin istiklale verdikleri byk deeri gstermektedir. Konumuz asndan nem arz etmesi nedeniyle bu tartmay aynen alarak konunun nemine deinmek istiyoruz: Hunlar cesaret ve kuvveti takdir ederler; baml olmak ve klelik onlara en adi bir ey olarak gelir. At srtnda kavga ve mcadele etmek suretiyle devlet kuruldu ve milletler arasnda kuvvet ve otorite kazanld. Yiit savalar lnceye kadar savamal ki, varlmz devam ettirebilelim. imdi iki karde taht iin mcadele ediyorlar. Sonunda ya by ya k devlete sahip olacak. Onun( mcadeleyi kaybedenin) lmnden sonra itibar ve hreti artacak ki oullar ve torunlar daima devletin hakimleri kalacaklar. Geri imdi in bizden daha gl, fakat Hun lkesini ilhak edemez. Niin kendimizi ine baml klalm ve atalarmzn devletini
333 334

J.Deer ., step Kltr DTCFD, XII/1-2 (1954),s.172 S.Koca, Trk Tarihinde stikll Mcadeleleri, Milli Kltr, S. 42,Babakanlk Basmevi, Ankara 1983, s. 7.

76

(inlilere) devredelim. Bu, lm ( atalarmza) Tan-hulara byk bir hakaret olur ve bylece (komu) devletler arasnda gln duruma deriz. Evet, bu suretle( ine balanmakla) skunet tekrar tesis edilebilse bile, kavimler arasnda yeniden stnlmz elde edebilir miyiz?335 Hun Devletinin kurulu ve geliiminde at siyasi yaplanmada nemli grevler yklenmektedir. At srtnda mcadele edilerek devletin kurulmas Hun devlet yneticilerinin siyasi hayatta devlet meclislerinde bamszlklarnda atn nemini kabul etmeleri bakmndan dikkat ekicidir. Eski Trk devletleri tre hkmlerine gre ynetilmekteydi. Trklerde siyasal ve sosyal hayat dzenleyen hukuk kurallarna tre denilmitir. Tre yazl deildi. Tre halkn geleneksellemi kurallar , hkmdar ve kurultayn ald kararlardan oluuyordu. Trenin deimeyen hkmlerinin yan sra koullara gre deien hkmleri de vard.btn nemli kararlar tek hakann inisiyatifinde alnmamaktayd336. btn kararlarn alnd ve gndemi nceden belirli olan meseleler yln belirli gnlerinde toplanan kurultayda grlmekteydi. Bu toplantlar Hun mparatoru Mao-tun dneminden balamak zere yaplmaktayd337. devlet ileri ve dini trenlerle ilgili ayr toplantdan bahsedilmektedir338. Biri seneni ilk aynda , ileri gelen davetlilerle hkmdarn saraynda yaplyordu. Dini vasf baskn grnen teki toplant Lung kalesinde , ncs ise atlarn semizletii sonbaharda Tai-limde yaplmaktayd. nc toplantda halkn ve hayvanlarn says tespit ediliyordu. Bu tr toplantlarda devleti ilgilendiren nemli kararlar da alnyordu. Devletin ekonomisini oluturan hayvanclk nemli bir yere sahip olduu iin yln nc toplants bu alanda yaplmaktayd. Bu da bize siyasi adan devlet tekilatnda bozkr hayvanlarna verilen nemi gstermektedir.

S.Koca, a.g.m., s.7. . Durmu, Hun Devletinin Ortaya k ve Oluumunun Temel Unsurlar, Prof.Dr.Abdulhaluk M.ay Armaan, Ankara 1998 s.394. 337 . Durmu, a.g.m.,s.394. 338 . Kafesolu Eski Trklerde Devlet Meclisi (Toy) , MTK, stanbul,1980,s.205.
336

335

77

At bazen de siyasi yaplanmada sava nedeni de olmaktadr. Tunguzlar Mete tahta geince Hun imparatorundan baz isteklerde bulunmulardr. Mete Han Tunguzlarn at ve kadn isteini kabul etmi fakat toprak talebini ise reddetmitir O bu konuda Devletin temeli olan topra nasl verebiliriz diyerek toprak verme heveslisi olanlarn idam edilmesini istemi ve toprak verme heveslisi olanlar balarn ayaklarnn nnde bulmulardr. Tunguzlarn at ve kadn isteklerine Mao-tun fazla direnme gstermemitir. Mao-tun ok sevdii ve iyi bakt atn dahi devletin yani lkesinin felaketten kurtarlmas iin vermeye hazr olduunu gstermitir. Vergi olarak atn istenmesi hem siyasi hem de ekonomik anlamda atn deerini gstermektedir. Mao-tun eer atn vermese Tunguzlar bunu sava nedeni olarak sayacaklard. Eski Trklerde kutsal Trk sanca tu idi. Trk devletinin ve bamszlnn simgesi olan tuun bana at kuyruklar balanrd. Tu drt ksmdan oluurdu: sslenmi tu direi; direin bana balanm at kuyruklar; tu ba ( direin bana konulur ve kuyruklarn yerini gizlerdi) ; tu bann zerine konulan kurt ba. Atn bozkr kavimlerinde siyasi g olarak da kullanldn grmekteyiz. At zaman zaman taht sembol olarak da karmza kmaktadr. Eberhart , Bat Trkistan hkmdarlarnn hayvan eklinde tahtlar zerinde oturduklarn ve bunlar arasnda at biiminde olanlarn da bulunduunu belirtmektedir339. Eberhart ayn zamanda bu hayvan ekillerinin 12 hayvanl Trk takvimi ile ilgili olabileceini de aklamaktadr340. Uygurlularn 12 Hayvanl takvimlerinde de atn gk ile olan ilikisine iaret eden bir at figr yer almaktayd341. eitli Trk hkmdarlar zellikle Harzemahlar , zerinde eski aspavatinin atl tasviri bulunan sikkeler

W. Eberhart in kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme Hakknda Malumat, lk, C.16, 1940, s.164. 340 W. Eberhart,a.g.m., s.164. 341 .Yetkin, Konyada Bulunan Kanatl At Figrl Kabartma ve Anadolu Trk sanatndaki Yeri , Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan, ., Edebiyat Fakltesi , stanbul 1981, s.370.

339

78

kestirmiler, Hintliler Trk Memluklularn aspavati olarak adlandrmlar ve de onlarn da sikkelerinde efendileriyle ilgili atl tasvirler yer almtr342. At Trklerin siyasi hayatnda ok byk bir nemi sahip olduundan bozkr Trk Kavimlerini idare eden hakanlarna Atn Efendisi unvan verilirdi343. Trkler tarafndan yetitirilen at, btn kltre yn veren nemli bir etken olmutur. Eer at ehliletirilmemi olsayd eski a ve erken ortaan byk ldeki kavimler g meydana gelemeyecekti344.W.Koppersa gre, atn ehliletirilmesi ile elde edilen baar, kavimlerin ve dier kltrlerin gelimesinde olaanst sonular ortaya karmtr345.Avrupann bugnk modern toplumlarnn olumasnda Hunlarn ( Trklerin) ok byk katks olduu inkar edilemez bir gerektir. Bozkr kavimleri her eylerini ata borludurlar. Eer at olmasyd yaylak ve klaklara gidip gelmekte zorluk ekecekler, vahi hayvanlarla mcadele etmekte zorlanacaklar, savalarda byk baarlar kazanmayacaklard. skit, Hun, Gktrk, Avar, Gazneli, Seluklu, Osmanl mparatorluklarnn kurulmalar da mmkn olamayacakt. 2.2.2-Askeri Tekilatta At Hunlarn kulland en belirgin sava taktii ,sahte geri ekilme taktiidir. Hunlarn bu taktii gelitirebilmelerinde hzn savata ne kadar nemli olduunu kavram olmalar yatmaktadr. Bu taktie gre sava alalndaki Hun atllar ok hzl bir eklide dman ordusuna doru saldrr ancak yenilgiyi kabul etmi grnp geriye doru sahte bir ekilme hareketi yaparlar, bu geri ekili srasnda oku svariler at zerinde son hzla giderken geriye doru dnp arkadan gelen dman ordusuna ok yadrrlar, bylece dman ordusunu yenmeye alrlar.
342 343

E. Esin , The Horse in Turki Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.175 E. Esin, a.g.m., s.168 344 L.Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara ,1971, s. 51. 345 .Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1987,s.208.

79

Bozkr sava taktiini uygulayabilecek artlar Trkler iin hep mmkn olmutur. Atn zerinde yay gerip ok atabilme ve ani saldrp geri ekilebilme kabiliyeti stnlklerinde nemli etken olmutur. Trklerin drtnala koan at zerinde drt tarafa yay gerip ok atabilmesi , Uzak sava yntemini uygulamasna temel oluturmutu. Dmana ani saldrp , geri ekilebilmeleri svari olularna balyd346. Trk tarihindeki byk zaferler turan taktiinin uygulanmasyla kazanlmtr. 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi, 1396 Nibolu Sava, 1526 Moha Sava, ve 30 Austos 1922 Bakomutanlk Meydan Muharebesi bu taktiin uygulanmas ile kazanlmtr347 . Trklerin askeri baarlara gtren ve birok kavim zerinde hakimiyet kurmalarn salayan en nemli unsurlardan birisi phesiz attr. Trklerde atn ne derece nemli bir yer tuttuu yazl belgelerle de ortaya konulabilmektedir. Asya Hun devletinin kudretli hkmdar Mo-tunun M.. 176 ylnda in mparatoruna gnderdii ksa beyanat bozkr Trk devletinin kurulu tarzn belirgin bir biimde aydnlatmaktadr. Bu beyanatnda tanrnn inayeti, subay ve erlerinin yiitlii ve atlarnn mkemmellii sayesinde yirmi alt devleti yendiklerini ve btn yay kullanan kavimlerin Hunlar haline geldiklerini bildirir. Batl kaynaklara baktmzda da , atn Trklerin yaamndaki yeri ile ilgili birok gzleme yer verildiini gzlemlemekteyiz. ...Anlaldna gre M.. 4 yzyla kadar inde tipik Hun atl kltr tmyle mehuld. Gelecein oku Hun savas daha ocuk ada eitimlerine balyor, koyun srtnda binicilii deniyor ,

Durmu , Eski Trklerde Askeri Tekilat) A.Donuk, 26 30 Austos 1922 Taarruzu ve Turan Taktii, Tarih Enstits Dergisi, XII, st 1982 s. 459-498
346 347

80

nce sincap, gelincik ve kulara sonra da tilki ve tavanlara ok atarak atla alyor, byd zamanda mkemmel bir atl muharip oluyordu348. Gelecein oklu Hun savas daha ocuk yanda eitime balamakta . koyun srtnda ilk nce binicilii denemekte daha sonra sincap , gelincik ve kulara ok atmakta byd zaman atl bir muharip olmaktayd349. Hun, Gktrk, Seluklu ,Trk-Mool ve Osmanl imparatorluklar at zerinde yaayarak ve savaarak kurulmulardr. Sava meydannda svariler, atlarn renklerine gre belirli kanatlarda mevki almaktaydlar. Hunlarda douda boz atlar, batda kr atllar, kuzeyde yaz atllar , gneyde doru atllar yer almaktayd. Svari ve sava bir yaam tarzn benimseyen bozkr kavimleri iin at vazgeilmez bir varlkt. Hunlar gnlk hayatta atn etinden, stnden , derisinden , klndan ve gcnden yararlanrlard.ocuklara da kk yalarda ata binmesi retilir ve usta birer binici olarak yetimeleri salanrd. Avrupa Hunlar ile ilgili o dnemde ve daha sonraki dnemlerde yazlm kaynaklara bakldnda Hunlarn ata ne kadar bal ve sadk olduklarn grrz. Trklerin can yolda olan ve Orta Asya bozkrlarnn ok zor artlarndan kp gelen bu atlar ksa boylu, ksa bacakl, ve byk kafal olmakta , ala , soua, hastalklara kar son derece dayanakl ve kendisinden beklenemeyecek kadar da hzl ve eviktir. Hunlarn sava taktiini atn hz ve eviklii ile oklarn ustaca kullanlmas oluturur. At bozkr kavimlerinin hareketliliinde nemli bir yer tutmakta idi. Savaa girecek atlarn kuyruklarnn kesilmesi de Trklerde bir gelenekti.

348 349

L Ligeti, Atilla ve Hunlar, stanbul 1962, s.37.


L Ligeti, a.g.e., s..37.

81

Bozkr Kavimlerinde atn zenginlik, bolluk ve servet sahibi olduu ayn zamanda da hz sembol olarak deer kazand da grlmektedir350. bu hususu aydnlatmaya yarayan en nemli deliller kanatl at, havada uabilen at, tariflerde grlmektedir351. Hun imparatorluunun kurucusu Mete ( Mo-tun) nn at Bin mil koan at unvanna sahipti352. At bozkr kavimlerinin dncesinde savaa katlan bir unsur olarak karmza da karken, M.S VIII. Yzyldan kalma kitabelerden de rendiimiz kadaryla sadece kahramanlklarn deil ayn zamanda renk ve trn rendiimiz bir konuma brnmtr353. Baz boylar iin de at trleri ve renkleri olduka nemlidir. Peeneklerin her bir kabilesinin birer at rengine balanan isimleri bulunduu gibi, Trk kavimlerinde boylar ala-yuntlu, alaca atl ve Toraygr , dor aygr tarznda isimler ald da grlmektedir354. Sava meydannda svariler atlarn rengine gre belirli yerlerde konumlarn alrlard. M.. in imparatoru Kao-tiyi kuatt zaman Mo-tunun ordusu batda ak, gneyde doru, douda kr, kuzeyde yaz atl svariler yer almt355. Atl gebe topluluklarn askeri kltrnde ok atma ve ata binme gsterileri bata gelmekteydi356. Onlarn hayat tarzlar her zaman ayakta kalabilmek iin mcadeleyi zorunlu klmaktayd. Bozkr gen kzlar erkekler gibi ata binmekte, ok atmakta, at stnde karg savurmakta ve dman ile savamaktayd.Onlar hayat artlar gerei byle yaamak zorundaydlar. Trklerin giyim kuamlar hakknda yazl kaynaklarda gnlk hayatn dnda, zellikle savalarda devlet bykleri beyaz renkte elbiseler giymekteydiler.

Y.oruhlu, Trk Sanatnda At Figrlerinin Sembolizmi , Trk Dnyas Aratrmalar say.98, 1995 s.183. 351 Y.oruhlu, a.g.m., s.183. 352 B. gel, Byk Hun mparatorlu Tarihi, C.II, Ankara,1981, s.214 353 J.Deer , step Kltr DTCFD, XII/1-2 (1954),s.172 354 J.Deer , a.g.m., ,s.172 355 A.V. Gabain, Renklerin sembolik Anlamlar, Trkoloji Dergisi , III,Ankara ,1968, s. 107-113 356 J.Deer , step Kltr DTCFD, XII/1-2 (1954),s.172.

350

82

Ordu veya askeri birliklerin iinde, st subay veya komutanlarn, kendilerini askerlerden ayrabilmeleri iin, beyaz giydikleri baz belgelerden anlalabilmektedir. in komutanlar, beyaz giyinen Hunlar aryorlard. Beyaz giyinen komutan ldrrlerse, Hunlar datacaklarn dnyorlard. Hun ordusu ierisinde byle bir gelenek vard357. Buradan da anlalaca zere komutanlar savalarda kendi askerlerinden farkl kyafete sahiptiler. Ancak beyaz kyafet Trk kltr evresinde ok yaygn deildi. At binlerce yl Trk ad ile birlikte anlm ve Orta Asya Trkesinde savaa gitmeye atlanmak ad verilmitir Trklerde askerlik geici deil devamlyd. Bu da yaadklar corafyadan dolay kadn ve erkein almak zorunda kalmalarndan ileri gelmekteydi. Yerleik ve orman kavimlerinde Trkler kadar tabiatla mcadele yoktu. Savaa girmeden nce Hun hakan durumu beylere iletmekteydi. Haber verme iini stlenen at postas haberin en ksa zamanda lkenin her yanna duyurulmas iin nceden belirlenmi yerlerde at deitiriyordu358.Haber verme ii, sadece sava zaman deil , bar zamannda da yaplyordu. Bu atlarn en nemli zellii uzun yola dayankl olmalar ve hzl komalaryd359. Toplumlarn yaadklar corafya ile askeri tekilatn ilgisi vardr. Savunmaya elverili alanlarda yaayan toplumlar askeri gce fazla gereksinim duymazken, korunmas zor topraklarda yaayanlar ise askeri tekilat daha ok nem vermilerdir. Bozkr corafyasnn tabiat artlar, hayatn srdrlmesi , srlerin korunmas , otlaklarn elde tutulmas ve yama amacyla giriilen savalar , ailesini, maln korumak isteyen herkesin asker olarak yetimesini zorunlu klmaktayd.

357 358

B. gel; Trk Kltr Tarihine Giri, VI, Ankara 1991, s. 377. A.A nar, Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, Hacettepe niversitesi Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991, s. 24. 359 A.A nar, a.g.e., s. 24.

83

Trk ve at meselesi slam kaynaklarnda da olduka geni yanklar brakmtr. Mesala tannm Arap melifi El Cahiz(lm869) yle demektedir Hcum annda Trklerden bin svari , bin dman atlsna ok atsalar onlarn hepsini yere sererler . bu trl hcuma hibir ordu dayanamaz. Trk, vahi hayvana , kua, insana , avnn zerine pike yapan kulara ok atar o, hayvann hzla srd halde , nce arkaya, saa ve sola , yukarya ve aaya ok atar. Bir dadan inerken veya bir ukur vadinin iine girerken atn haricinin dz yerinde srdnden daha hzl srr. Trkn ikisi yznde, ikisi kafasnn arkasnda olmak zere drt gz vardr. Trk hcum ettii zaman ahs, silah, hayvan, hayvann takmlar ile ilgili hereyi yannda bulundurur. Hzl yrye , devaml yolculua, uzun gece yrylerine ve memleketler kat etmeye gelince , bu hususta o cidden baarldr. Atn kendisi yetitirir , tay iken kendisi yetitirir atnn adn sylerse at onu takip eder, koarsa at arkasndan koar. Trkn mrnn gnlerini toplasan at zerinde geen gnlerinin daha ok olduunu grrsn. Altndaki hayvan dinlendirmek isterse inmeden dierine biner.Trk hem oban, hem siyasi, hem cambaz, hem baytar hem de svaridir. Hlasa bir Trk bal bana bir millettir360. Trk ordusunun silahlarnn banda ise ok ve yay gelmekte, at sayesinde sratli manevra kabiliyeti ile uzaktan savamay tercih ediyorlard361 . Trk sava birlikleri at sayesinde ar hareketli ktle muharebesi yapan yabanc ordular karsnda stn baarlar da kazanyordu362. Her Trk svarisinin iki sava at vard. Her atl atn kotururken onu dizleri yardm ile koturabilmekte ve koarken de drt tarafa ( sa , sol, aa, yukarya) ok atabilmekteydi. Trk atlar ve svarileri dayankl olduklar iin savasn sonuna kadar yorulmamaktaydlar363.

360

El Cahiz ,Trke ter: R.een, Hilafet Ordusunun menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, Ankara 1967 s.66 361 Donuk, 1991: 459 362 . Kafesolu , Dou Anadoluya ilk Seluklu Akn, Fuat Kprl Armaan, ist 1953, s. 267 363 B. el, Trk Kltr Tarihi, s.205) .

84

Trkler at sayesinde usuz bucaksz topraklara kadar gidebilmilerdir. Hunlar, Avarlar, Gktrkler, Moollar, Seluklular ve Osmanllar imparatorluklarn at sayesinde savaarak kurmulardr364. Bozkr kavimlerinin at zerinde durabilmesi, ok atabilmesi ve her ikisine birlikte hakim olmas nemli bir mertebeyi gstermektedir. At binicilii ok farkl yn olan bir ura alandr. Atn dizginlenebilmesi olduka gtr. At binicili ve hakimiyet kltrn temelini oluturmaktadr. Atn binek hayvan olarak kullanlmas ok nemlidir. At baz topluluklarda arabaya koulmu olarak karmza kmaktadr. Sava arabas olarak kullanlm at bozkrlarda yoktur. Mstakil olarak binilmi at vardr. Atn kullanmnda farkllklar sz konusudur. Bozkr kavimleri iin nemli olan atn hzndan savalarda yararlanmaktr. Zaten Bozkr kltr de atn hz ve demirin vurucu gc zerine kurulmutur. Bozkr kavimlerinde bozkr insan hem src hem de ok atc olarak karmza karken dier taraftan n Asya dnyasndaki kavimlerde ise bu ekilde bir durum sz konusu deildir. Sava meydanlarnda svariler, atlarn renklerine gre, belirli kanatlarda mevki almaktaydlar. Hunlarda douda boz atllar, batda kr atllar, kuzeyde yaz atllar , gneyde doru atllar yer almaktayd. 365 Hayat mcadele ierisinde geen bozkr insannn baarsnda at gerekten nemli bir yer tutmaktayd. At bozkrlya hakim olma ruhu alyordu. Bozkr kavimlerinin hareketliliinde nemli bir yer tutuyordu. Hunlarn inlilere uyguladklar atl taktikler, inlileri tanmadklar dmanlar karsnda zor duruma drmtr. Atn kazandrd hareketlilik, manevra gc ve uzaktan yok edebilme imkan askerlik hayatnda atsz birlikler iin bir sonun balangc da olmutur. zellikle Kuzey in bu hareketlilik sonucu Hunlara yaknlk gstermitir. Uzun mesafeleri ok ksa zaman zarfnda almalar Hun atlarnn dier bir zelliidir. BU uzun mesafeleri kat eden birlikler atlar
364 365

. Batav, Eski Trklerde Harp Taktii; Trk Kltr say 22. s 45 J.Deer , step Kltr DTCFD, XII/1-2 (1954),s.166-167.

85

sayesinde fazla zorluk ekmeden istenilen yere zamannda ve hzl vurucu bir g olarak ulaabilmilerdir366. Fakat, Mesafe mahdut deilse , yani uzaksa er bu yzden muharebe takatn kaybedecei gibi, bir skk durum meydana gelince bu kymetli silahlar tayamayacak brakacaktr. Bu hal kaybedilen silahlarn birka misli stoklar bulunan ordularda beki mhim deildir, fakat yalnz eldeki mevcutlara istinat eden ordular iin son derce nemlidir367. Atn getirdii bu hareketlilik uzun sre piyade birliklerinin nemini ikinci palana itmitir. in ordusu bu atlardan svari birlikleri oluturmu, Hun askeri eitimine gre yetitirmilerdir. in oluturduu bu birliklerle Hun svari birliklerini durdurmutur. Fakat daha sonralar ise inli svarilerin birliklerini gelitirememeleri ve yetersiz sayda kalan atlar bir varlk gsterememitir. Atn zengilerinin ksal dolaysyla Trklerin oturular sanki bir krsde imi gibi olduka ierdedir. Dizleri de ok yksek grnr. Bu durumda mzrak yeme ihtimali ok azdr368. Hun saldrlarnda grlen bu avantaj farkl bir noktadr.inlilerin at zerinde bir hedef gibi durular keskin Hun okularnn iini kolaylatrmtr. Savaa girmeden nce, at kuyruu balamak, eski bir Trk deti idi. Bunun amac ok uzun olan kuyruk kllarnn sava esnasnda atn ayaklarna dolanmasn nlemekti. Trk savalar, arpmaya girmeden nce atlarnn kuyruklarn ipek ile rp balamaktaydlar369.Eski Trklerde bu ie, kuyruk tgmek ( dmlemek) veya at ermetmek denmekteydi370. At kuyruu balamak ayn zamanda kahramanlk ve yiitlik alameti saylmaktayd.

M.Kalkan, Bozkr Kltrnde At ve Prjevalskiy Atnn Bu Kltre Kazandrd Dinamizm, Erdem, Cilt 9, S.27, TTK, Ankara 1997, s.1140. 367 A.Gray, Modern Harp Gcnde At Kudretinin Deeri, Genelkurmay Bakanl Yaynlar, Ankara 1951, s. 22-23. 368 F.Smer, Trklerde Atlk ve Binicilik, stanbul 1984, s.22. 369 S. Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Ktr, Ankara 2005, s.204. 370 S.Koca, a.g.e.,s.204.

366

86

Tarihi kaytlara gre Sultan Alp Arslan, Malazgirt Savana girmeden nce atnn kuyruunu bizzat kendisini balamtr. Btn askerleri de ayn eyi yapmlardr371.

2.3- DN, SANAT VE MTOLOJDE AT 2.3.1-Dini Hayatta At Hunlar, insann sadece bedenden ibaret olmadna, her bedenin iinde grnmeyen varlk olarak birer ruhun bulunduuna inanyorlard. Geri bu inan sistemi btn bozkr kavimlerinde sz konusuydu. Eski Trklerde can ve ruh kavram tin( nefes) kelimesi ile ifade edilmekteydi372. Bozkrlarda kurban iin en ok kullanlan hayvan hi phesiz attr. Atn Trkler tarafndan kurban edildiini Trklerin yakn komusu olan in belgelerinde de grmekteyiz. Bir in yllnda Hun Sahan-yusunun bir daa karak beyaz bir at kurban ettii belirtilmektedir. Hunlar kurban kestikleri daa budun ili yani lkenin koruyucusu olan ruh adn takmlar ve bu ruhu simgeleyen daa tapmaktadrlar373. Eski Trk topluluklarnda , ruhun, insan bedeninde vcut bulmadan nce ku eklinde yaad ve gkte ikamet ettiinden dolay lm hali utu kelimesiyle ifade edilmekteydi374. Bu sz ile phesiz ruhun uarak gkteki eski mekanna , yani Tanrnn yanna gitmi olduu kastedilmekteydi. umak sz zamanla cennet anlamna gelmeye balamtr. Hunlar, lm olayn sakin bir eklide karlamyorlard. Onlar lm karsnda duyduklar ay aa vuruyorlard. lm halinde barmakta, bara ara
371 372

S.Koca, a.g.e.,s.205. S. Koca; Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003, s. 171. 373 Y.oruhlu,Trk Resim Sanatnda Hayvan Sembolizmi stanbul 1992 s. 136.
374

S. Koca; Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003, s. 171., Ayrca lm halinde ruhun ku ekline girerek uup gitmesi , Orta aa ait Trke metinlerde sungur bold ( ahin oldu) eklinde bir ifade ile belirtilmitir.

87

alamakta, salar ve kulaklar yolunmakta375 yzler bakla izilmekte ve elbiseler yrtlmaktayd. Hunlara ait Noin Ula kurganlarnda ipek rtlere sarlm bir halde 17 adet sa rgleri bulunmutur. Geride kalan elerin sa rglerini yardan keserek mezara koyma gelenei, Anadolu Trklerinde Aydnoullarndan Umur Beyin hem kardeinin hem de babasnn lm zerine salarn kesmesi rnek olarak verilebilir376. Trklerde eski yas adetlerinden biri de lenin bindii atn kuyruunun kesilmesi idi. Hunlara ait Pazrk kurganlarnda bulunan at cesetlerinin kuyruklarnn kesik ve yelelerinin rl olmas, bu adetin ok eskilere dayandn da gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca lnn adrna bayrak asmak ve siyah elbiseler giymek de birer yas alameti olarak deerlendirilmekteydi. Hunlara ait bir yas gelenei de l gmme treni srasnda yaanmaktayd. Tren srasnda elbiselerin ve balklarn ters giyilmesi, eyerleri ters evirmek ve atlara ters binmek yas alametiydi377. Hunlarda grlen bu adet daha sonralar Candaroullarndan Sleyman Paann ei lnce de aynen tekrar etmitir378.Ata ters binme ve eyerleri ters evirerek elbise ve balklarn ters giyilmesi gl bir gelenein de yaatlmas asndan dikkat ekicidir. Elbise ve balklar ters giymek, eyerleri ters evirme, atlara ters binmek , yere ters oturmak ve hatta lnn ahsi eyalarn mezara ters koymak gibi adetler, Eski Trk inancna gre , teki dnya bu dnyann tersi durumundadr; yleyse eyalar da teki dnya istikametine evrilmelidir379.

375 376

M. Ergin, Orhun Abideleri, Ankara 1973, sz. 46-86. bunca bodun san, kulkakn ... bd.. S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003, s. 172. 377 H. Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul 1997, s. 73. 378 . Parmakszolu, bn-i Batuta Seyahatnamesinden Semeler, stanbul 1971, s. 65. 379 L. Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1970, s.28.

88

Trklerin kendilerine zg yas adetleri olduu gibi , yine kendilerine zg l gmme gelenekleri de vard. Trlerde lm olayndan hemen sonra ceset ykanp temizlenmekte ve ek ad verilen bir kefene sarlmaktayd380. Eer len kii hanedan veya beylerden birisi ise i organlar alnarak mumyalanmaktayd. Bu mumya geleneine skit Trklerinde de rastlanlmakla birlikte daha sonralar Anadolu Seluklularda da bu mumya gelenei devam etmitir. Hunlarda da mumya yapma gelenei vardr. lnn yaknlar adrn nnde toplanmakta, at ve koyun kesilmekteydi. Bir nevi l yemei verilmekteydi. adrn etrafnda at zerinde yedi kez dnlmekte ve yzler bakla izilerek kanl yalar aktlmaktayd381. Hun kurganlarndan kartlan nedeni cesetler mumlanm durumdayd.

Mumyalanm ceset ahap bir sandukaya konmakta , yz de douya evrilmekteydi. Yzn douya evrilmesinin ise gnein doudan domu olmasdr. Hanedan yeleri iin yaplan kurganlar iki odalyd. Odalardan birisine lenin ahap sanduka iinde cesedi dier odaya ise atlar ve ahsi eyalar yerletirilmekteydi.daha sonra ise kurgan odalarnn st tomruklarla rtlmekte ve zerine toprak ylmaktayd. Kurgann etraf talarla evrilerek belirli hale getirilmekteydi. adrn etrafnda yaplan trenin bir benzeri de kurgann etrafnda yaplmakta ve lnn kurban edilen atlarnn derileri veya kafalar birer sra geirilerek , kurgann zerine dikilmekteydi382.Bunlar, lnn cennet giderken binecei hayvanlar idi383. Eer len kii kahraman bir kii ise kurgann etrafna salnda ldrd dman says kadar balbal dikilmekteydi ki bu da yle aklanmaktayd: Bunlar lnn uaklardr. Cennette ona hizmet edeceklerdir.384 Kurgan etrafnda yaplan trenden sonra toplu halde len kiinin adrna dnlmekteydi. Burada , len kiinin hayvanlarndan bir ksm kesilmek suretiyle

380 381

S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003, s.173. W. Eberhard, inin imal Komular; Ankara 1942, s. 86. 382 S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003,s.174. 383 W. Eberhard, inin imal Komular; Ankara 1942, s. 86. 384 S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003,s.174

89

yemek verilmekteydi ki bu yemee de yo basan, yo a, yo (l a) ad verilmekteydi385. Yo a iin genelde tercih edilen hayvan at idi. Avrupa Hun hkmdar Atillann lm treni bu konular somut bir biimde aklamamza imkan vermektedir. Atillann lm treninde Trk yas ve yo adetleri yerine getirilmitir. Atillann lm karsnda Hunlar yasa brndler. Kimileri salarn, kimileri da yzlerini izdiler. Atillann cesedi in ipeinden yaplm bir adra kondu. Hun beyleri atlarna binip, yoruluncaya kadar adrn etrafnda dndler. Ozanlar da kopuz eliinde Atillann hayatta iken gsterdii kahramanlklar ven destanlar okumaya baladlar. Latinceye evrilen ve gnmze de ulaan bu destanlarn birinde Hun ozan Atillann, en ulu Hun kahraman, Muncuk soyundan gelen en yiit halklarn babuu, daha nce ei grlmemi, yenilmez bir gcn sahibi olduunu, bu her iki Roma Devletinin ehirlerini alp, talan ederek veya yakp ykarak korku saldn . layvarp yakaranlara kar merhametli davrandn her eyin yaklp yklmamas iin hara denmesini kabul ettiini, btn bunlar talihinin yardm ile baardn , lmnn de dmann at yaradan deil, kendi kurduu tuzaa derek de deil, sevin ve mutluluk iinde , hi ac ekmeden olduunu birer sayp dkmtr386. Hazrlanan mezara Atillann cesedi ve atlar ile deerli eyalar gmlmtr. badetin neli bir parasn da dualar oluturmaktadr. Trk hkmdarlar her gn sabah otalarndan dar ktklarnda gnei, gece ktklarnda ay selamlyorlard. Bu durum dou ynnn Trk kltrndeki yerine ve nemini gstermesi bakmndan da dikkat ekicidir. 328 ylnda bir Hun babuu sefer srasnda terk edilmi bir ehri ele geirdii zaman, atnn zerinde elini havaya kaldrarak Tanrya yksek sesle kretmiler ayrca yine Tanr dalarndan geerken birliin komutan ile erler( askerler) topluca atlarndan inerek dua etmilerdir387.

385 386

W. Eberhard, inin imal Komular; Ankara 1942, s. 86. S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003, s.175. 387 H. Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul 1997, s.63.

90

Kurban sunma gelenei Hunlarda da devam etmitir. Hunlar Gk Tanrya ve lm atalarna kurban sunmulardr . kurban olarak genelde at kesilmitir. Atn da zellikle erkei ( aygr) tercih edilmitir388. Atn bozkr toplumunda ne derece nemli yer tuttuunu kazlarda ortaya kartlm buluntular gstermektedir. Ziyafetlerde lye nemli bir yemek pay ayrlmaktayd. teki dnyada hayatn devamn kabul ettiklerinden cesede mezara gidinceye kadar yemek ikram edilirdi. len ahsn mezarna lnn lzumlu elbiseleri , eitli eyalar, silahlar , bir odalk veya tadn hizmetkr , koumlu atlar. len ahsn binek at da dahil olmak zere hepsi birden gmlmekteydi. kalntsna rastlanlmtr. zelikle Dou Altaylarda
389

teki

dnya inancyla balantl olarak kazlar sonucunda kurganlarda ok sayda at Ulagan vadisinde Pazrk kurganlarndan kartlan buluntular bu konuda bilgi sahibi olmamz mmkn klmaktadr. Kurganlardan 7-14 arasnda at kalnts bulunmutur. Atlarn buz kazmas ile alnlarna vurularak ldrldkleri anlalmaktadr, az ya da ok dzenli olarak st ste konulduklar ve dini geit treni koumlar grlyor. Atlarn i ksmlar , adaleleri , kl ve derileri korunmutur. Btn atlarn gen olmadklar belirlenmitir. Atlarn en azndan dokuzu aa yukar 17-20 yalarndayd. Mide ierisinde seilen tanelerin analizi yem olarak hububat verildiini , ahrda besleme ve ahrda bakmay tespiti gsteriyor ve nihayet her aygr mlkiyet alameti olarak kulandan kesilmitir. Btn bunlar iktisadi ve sosyal tarih asndan nemli ahitlik belgeleridir. Bu durum dorudan aygrlarn hususi hrmet ve tazimle yad edilmesi iindir. Btn aygrlar idi edilmiti, itinayla aln peremleri , yele ve kuyruklar ksaltlmt390. Sonu olarak in kaynaklarndan elde edilen dier bilgilere bakarak Hunlarn defin trenleriyle ilgili adetlerini yle zetleyebiliriz391: -l iin yaplan yas merasimi yo.
388 389

S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003, s.170. N. Diyarbekirli , Hun Sanat, stanbul, 1972, s.67. 390 .Durmu, skitler( Sakalar) Ankara 1993 s. 96-97. 391 A.Karamrsel, Trklerde Mezar Gelenei Trkler III, s.77, Ankara 2002.

91

-ly gmmek . -ly yakmak . - Birden fazla l gmmek. -Cesetleri mumyalamak tahnit etmek. -Eyalar ve yiyecekleri ile birlikte gmmek. -Mezarlarn bir kesine at gmmek. -Alpin mezar yanna kendi heykelini balbaln dikmek.

2.3.2- Sanat Anlaynda At Kurganlardan karlan ve yzey aratrmalar sonucunda ortaya karlan arkeolojik materyal en ok Trk sanat hakknda bilgi sahibi olmay ortaya koymaktadr. Bozkr Trk Sanatnda hayvan mcadele sahnelerine ok yer verilmitir.Gebe-Hayvan Sanat ad verilen mcadele sahnelerinde en ok geyik, kei, kurt, at ve yrtc kulara yer verilmitir. Ta, toprak, kee ve madenden eitli sanat eserleri yaplmtr392. Hun sanatnn en nemli eseri, Dou Altaylarda, Balkl Gle 80 km mesafe uzaklktaki Ulagan Irma kysnda, Pazrk Vadisinde , in ktasnn kuzeybatsnda Ortosda , bugnk Moalistanda ( Noin-Ula)da Gney Sibiryadan kan buluntular aydnlatmaktadr393. Sovyet arkeologlarn Altay dalarnda , yakn zamanmza kadar yaptklar kaz almalar sonucunda Pazrk ve dier kurganlardan kan buluntulardan haberdar olmaktayz. Altay dalarnda ilk arkeolojik kazlar, 1865 tarihinde Avusturyal Radloff tarafndan yaplm, ilk aratrmasnda da aratrmac Katanda kurgann ortaya kartmtr394.Gney Altaylarda Berel Bozkrlarnda yaplan almalar

392 393

.Durmu, a.g.e., s. 96-97. N.Diyarbekirli, Eski Trklerde Kltr ve Sanat, Trkler V, Ankara 2002, s.549. 394 N.Diyarbekirli, a.g.m., s.551.

92

sonucu Berel Kurgan bulunmutur. Bu kurganda sekiz adet at ssl koum takmlar ile eyerlenmi ekilde bulunmutur395. Pazrk, ibe, Tekta, Berel, Katanda ve Noin Ula kurganlarndan kan buluntulardan Hunlarn, uygarlk seviyelerini, yaam tarzlarn, sava ara ve gerelerini, dinleri hakkndaki bilgiyi, gelenek ve greneklerini ve sanat yaantlar hakknda bilgi sahibi olmaktayz. Hunlarn hayatlar bozkr yaam gerei hayvanlara i ie bir yaam idi. Hayvanlara kar olan ilgileri sanat eserlerinin genellikle hayvan biimleri zerinde gelimesini salamt. Hun sanat eserlerinin izlerini; dokumalarda, keelerde, kl ve mzrak ularnda, at koumlarnda, eyerlerde grmek mmkndr. Trk sanat ve arkeolojisi asndan son derece nem arz eden ve nemli buluntularn kartld Pazrk Kurganlar 1924 ylnda kefedildi396. Altaylarda V. Pazrk Kurgannda karlan dnyann en eski dokuma hals, Orta Asya hal sanatnn slup ve tekniini en iyi ekilde yanstan rnektir. V: Pazrk Kurgannda onann ierisinde kee veya ipekten yaplm eitli eserler de bulunmutur. Ayrca odann eitli yerlerinde dokuz at cesedi de bulunmutur. Balar batya dndrlm bu atlar, dier mezarlarda olduklar gibi yine koum takmlaryla beraber gmlmlerdir. Her hangi bir metal ksm bulunmayan ahap drt tekerlekli zarif bir araba da atlarla birlikte bulunmutur397.Araba tahta ubuklardan yaplm ve zeri kee ile kapldr. Mezarda byk bir kee yayg ile bir de adrn tepe ksm ele geirilmitir. Sz edilen kee yaygda tekrarlanan bir atl figr, elinde bir aa bulunan nemli bir figr nnde durmaktadr398. St Petersburg Hermitage Mzesinde sergilenmi bulunan dnyann en eski Trk halsnn zemini krmz renkte olup , merkezdeki kareler iinde grlen iek
395 396

N.Diyarbekirli, a.g.m., s.551. Y.oruhlu, Hun Sanat, Trkler V, Ankara 2002, s. 55. 397 Y.oruhlu, a.g.m., s. 60. 398 Y.oruhlu, a.g.m., s. 61.

93

naklar ise sar renktedir. Halnn en geni blmnde ise acele eden atllar birbirini takip eder ekilde resmedilmitir. Burada bir svarinin atlarn yannda yrdkleri bazlarnn da atlarn zerinde dier atl svarileri takip ettikleri grlmektedir399. Atlarn kuyruklar ise dmldr. Hun sanat eserlerinden bir rneine Samatulunun almasnda

rastlamaktayz400. zellikle askeri tekilat konusunda kullanlan sava ara ve gereleri konusunda da bilgi veren eser Trk Sanat Tarihini de iine alacak ok zellikle Hun Sanat konusunda ayrntl bilgi vermesi asndan son derece nemli bir eserdir. RESM NUMARASI DOKMAN TR TAINABLR EL SANATI BULUNDUU YER TARH TANIMI M.. V.YZYIL Hun Svarilerinin sava durumunu gsteren ok nemli bir eserdir. At zerinde sava ara ve gereleri ile birlikte Hun Svarileri tasvir edilmitir. Resmin arka blmnde grlen ve ilk srada yer alan svarinin atnn ayann havada olmas, resmi hareketlilik katmtr.Ayn zamanda yanndaki svarinin binmi olduu atn kuyruunun bal olmas eski bir Trk geleneini gstermesi dikkat ekicidir. nde yer alan svarinin bindii atn preporsiyonu ( oran ve orant bakmndan deerlendirilmesi) ok iyi verilmitir. NEM Hun Dnemine ait nemli bir eserdir. sava sahnesine hazrl gsteren 13

399 400

N.Diyarbekirli, a.g.m., s. 569. K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996.

94

2.3.3. Mitolojide At Trk mitolojisine gre aman kutsal glerin yanna gtren, Tanrlarn yannda bulunan at lmn ve sezginin semboldr, gkyznde de, yeryznde de yere vardr. Tanrlarn insanlara yardm etmesi iin onun varl gerekmektedir. Esrarengiz bir alemi yeryznde temsil eden hayvandr. amann ve insanlarn en iyi dostudur. nsan cennete ulatracak oyu at bilmektedir401. Hun Trklerinde inana gre deve lden, inek sudan, koyun havadan, at ise rzgardan yaratlmtr402. Trkiye Trkleri de atn rzgardan yaratldna inanmaktadrlar. Bylece atn hzl rzgar ile sembolize edilmekte, rzgarn zelliinin, gcnn ata getiine inanlmaktadr. Atn rzgardan yaratlm olmas inancnn temelinde Gk Tanrya balln ifadesi olarak grlmektedir. Ejder Aygr; Atla ilgili en eski mitolojik unsurlardan birisinin suyla balantl olduu grlmektedir. Hunlar ve dier Trk kavimleri tarafndan bilinen maara ve ejder ayinleriyle ilgili olduu dnlen ejder aygr efsanesi Hunlarn yaad Kua blgesiyle ilgilidir403.Efsane ksaca yledir: Hurtaldaki Bek hanedann oturduu Rustabakn giriinde olaanst bir at cinsinin atas olan ve Beklerin bo yere uraarak yakalamaya altklar sudan gelen aygrn ortaya kt bir gl vard. Sudan gelen aygr yksek platolarn gizemli yerlerinde dolamaktaydlar404. Da at olarak da adlandrlan bu atn suyu ateten bir glle balantl ehli atlar ve yabani aygrlardan tredii ve en iyi atlardan stn tutulduklarna mitolojik efsanelerde rastlanlmaktadr405.

B. Seyidolu, Mitolojik Dnemde At, Trk Kltrnde At ve ada Atlk -I stanbul 1995 s.93. 402 A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Doktora Tezi, Ankara 1996, s.81. 403 E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.170 404 E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.170 405 E. Esin , a.g.m., s.171.

401

95

Ouz kahraman Bamsi Beyrekin at Ak-boz da , sudan km bir aygrdan ( deniz kulunu) tremiti406. Sudan kan at efsanesinin anlamnn unutulmakla birlikte izleri 18. yzyla kadar yaadn Anadolu nun sevilen airi Dadalolunun atn vmek iin syledii szler ortaya koymaktadr. At kulan dikmi de gz szer Gvel rdek gibi gllerde gezer rpndrr yele , ceyrandr tozar Atn ekini seldir, yiide gerek407. Pegasus; Gksel at miti sudan kan atn uan bir figr olarak da tasvir edildii mitoloji ile birletirilmektedir. Eski alaca at yani gne at hem bir ejder hem de bir kutu ve Kua hkmdarlarnn ejder atlar , gkyznde giden bir arabaya koulmutu408 . Atn gkyzyle birlikte el alnmas oniki hayvanl takvime gre bir biri ardna gelen yllarn duran gsteren bir iaret olarak alglanmasyla balam olmakla at gk ve yldz tanrlarnn binei olarak da grlmtr409. lmden sonra cennete ykselen asil ruh da atl bir figr olarak karmza kmaktadr. Dou Trkistan blgesi uan at efsaneleri ynnden olduka zengindir. Kua hkmdarnn atn ektii bir gk arabas olduundan da bahsedilmektedir410. Kagarl Mahmud da at ile ilgili bilgiler vermektedir.Ata binmek iin kanatlanmak terimini kullanr ve canllk ve nee kayna veren ata binmeyi umaya

406 407

M. Ergin, Ouz Kaan Destan, s.27 A.Yund, Trklerde At Svari Mecmuas, Temmuz 1942,s. 51 408 E. Esin , The Horse in Turkuc Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.187 409 A.Yund, Trklerde At Svari Mecmuas, Temmuz 1942,s. 53 410 E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.188

96

benzeten birden ok szck ve ata szne de yer verir : Er atn , ku kanadn ( Ku iin kanat neyse er iin de at odur) 411. Alaca At; Simgesel zellii de olan at renkleri arasnda alaca renk en bata gelir. inlilerin Orta Asyadan temin ettikleri ve adna da Cennet at dedikleri atlarn alaca atlar olduu gereine Hun devrinden beri rastlanlmaktadr412. Prof. Eberhard , alaca kelimesinin Altay dilleriyle muhtemelen erken Tabga Trkesiyle ve Kansuda Alaan Dalar Trkesiyle ilgili olduunu sylemektedir. Basmillerin sanat eseri buluntular incelendiinde alaca atlar ile ilgili tasvirleri dikkat ekmektedir. Bakentleri Bebalk ehrinde yaamaktaydlar.

411 412

Kagarl Mahmud, a.g.e, s. 34 E. Esin , The Horse in Turkuc Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.179

97

III.BLM GKTRKLERN KLTR VE MTOLOJLERNDE AT 3.1-SOSYAL VE EKONOMK HAYATTA AT 3.1.1-Sosyal Hayatta At Gk Trk kitabelerinde ismi en ok geen hayvanlar sralandnda at ilk sray almaktadr. At olduka geni bir manaya da sahiptir. Bundan dolay kitabelerde ismi en ok geen hayvan olmutur. Bu deerler sayesinde at manevi ve maddi deer kazanmtr. Gktrklerin hayat tarzlar da skit ve Hunlarnkinden farkl deildir. At , koyun beslerler. G ederler. Kee ile kapl adrlarda yaarlar. Et yerler. Kmz ierler413. At Gktrklerde bir gurur sembol, eref , haysiyet sahibi olarak anlam bulmutur414. At bir damga vazifesini de grmtr. Gktrkler atlarn zellikleri itibariyle tanmlar yabanc atlara ise itibar etmemilerdir. Yabanc atlarn lke topraklar iinde gezmeleri iyi karlamamlardr415. Tengi yarlukazu bu Trk budun ara yaraklg yeltirmedim tgnlk at yrmedim. Yani Tanr korusun. Trk Milleti arasnda silahl dman koturmadm, damgal at koturmadm 416. At, bozkrl insann gznde adeta kendisiyle birlikte savaa katlan bir silah arkada olmutur. Bundan dolay Orhun abidelerinde , atlarn kahramanlklar ,renkleri ve cinslerinden uzun uzun bahsedilmektedir. Bozkr kavimleri ierisinde en nemli yeri tutan Trklerde oymak isimleri de Ala-yuntlu (alaca atl) , Toraygr ( dror aygr) vb adlar almtr417.

W. Eberhard; inin imal Komular , Ankara, 1996 s.90. . etin; Gk-Trk Kitabelerinde simleri Geen Hayvanlar,Trk Folkloru Aratrmalar , 1986/I, Ankara 1986, s.127. 415 . etin; a.g.m., s.125. 416 M. Ergin; Orhun Abideleri, stanbul 1978, s.61. 417 J.Deer, step Kltr, TDCFD, XII/1-2,(1954),s.161
414

413

98

Bir totem olarak da karmza kan at Trklerin kullanm olduklar oniki hayvanl Trk takviminde yer alm olmakla genelde, sava, tama ve ulam arac vazifesini de grmtr. Gktrklerin inan sembol de olmutur. Gktrkler, bahar bayram kutlamalarnda bu kutlama trenleri iinde yaplan trenlerde at yarlar dzenliyor ve kmz iiyorlard. Atn stnden elde edilen kmz Anadoluda iilen eki ayran tadnda bir iki olup Trklerin milli ikisidir. At yarlar bir spor faaliyeti olarak deerlendirilebilir. Gktrklerin sava bir millet olmalar bozkr hayatnn bir gerei idi. Gktrklerde da bayram ve festivaller dzenlenmekteydi.Gktrkler, her yl belirli bir zamanda ecdat maarasnda atalarna kurban kesiyorlard418. Onlar ayn ekilde bayram kutlamalarna da beinci ayn ikinci yarsnda Gk Tanr ve Kutsal yer su iin kurban kesmekte ve at kurban etmekteydiler. Kurban merasiminden sonra elence balamaktayd. eitli spor faaliyetleri zellikle atl spor oyunlar oynamaktaydlar. Gktrklerde verilirdi419. zellikle Kl-Tiginin savalar esnasnda bindii atlar isimlendirilerek sylenir; Runik yaz ile okunuu ve Gnmz Trkesindeki anlamlarn aadaki tabloda olduu ekilde grebiliriz420: atlarn isimlerine gre zik edildiini kitabelerden

renmekteyiz. Atn rengine, sahibinin ismine, cemiyetin inancna gre isim

418 419

S.Koca, Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler IV, Ankara 2002, s.51. . etin; a.g.m., s.128. 420 M. Ergin; a.g.e, s.26-72.

99

RUNK YAZI LE OKUNUU orung boz at Kendimlig torug at binip Kl-Tegin bayu boz at Kl-Tigin azman akg Alp Sal ak ak Kl-Tigin az yazna Kl-Tigin ksz akn

GNMZ OKUNUU orun boz atna

TRKE

LE

Giyimli doru atna binip Kl-Tegin aln beyaz boz ata Kl-Tigin azman atna Alp Sal ak atna Kl-Tigin az yazna Kl-Tigin ksz ( anasz) atna

Ata sahip olmak at srlerine sahip olmak sosyal hayatta Gktrkler iin bir zenginlik kayna idi. Yine ata kazanma ve at sahibi olmann yksek gururunu Bilge Kaann blir sava sonras u szlerinde anlam bulmaktadr: Ol ylkg alp igittim. zlk atn . budunuma kazgan birdim.( o at srsn alp besledim. Binek atn milletime kazan verdim.)421 savata Bilge Kaann at kazanmn en st derecede tutan szleri atn sosyal hayattaki nemini gstermektedir. At takvim yl olarak da yond kelimesiyle ifade edilmitir. Gktrklerde de at yond kelimesiyle ifade edilmeye devam edilmitir. Giyinme ve rtnme ihtiyalarnn karlanmasnda da bata koyun olmak zere sr, at, geyik, kurt derilerinden yararlanlmaktayd. Atn, deri, ty ve kllarndan eitli malzemeler yaplmaktayd422. Giysi olarak yaplan bu malzemeler pratik iler iin genelde kullanlmaktayd. Kk avlarda tuzak yapm iin kullanlan at yele ve kuyruk kllar ayn zamanda kk alg aletlerinin ses karmas iin de kullanlyordu423. alg aletlerinde ses karmak iin kullanlan atn kuyruk kllar sosyal hayatta yeri olan elencelerin vaz geilmez birer parasyd. Elence ve festivallerde Gktrklerin mzik anlay ve mzikte kullanlan
421 422

malzemeler

M. Ergin; a.g.e, s.43. . etin; a.g.m., s.132. 423 . etin; a.g.m., s.132.

100

hakknda fikir vermesi bakmndan nemlidir. Ayrca kuyruk kllarndan kzldrk ad verilen siperlik, gnelik veya gzln yapld da bilinmekteydi424. Gktrk dneminde de eitli krk ve kumalardan sz edilmektedir. Bilge Kaan yaztnda iyi binek atn, kara samurunu, mavi sincabn saysz getirip hep brakt425 denilmektedir. Ayn ekilde Sar altnn, beyaz gmn, kenarl ipeini, ipekli kuman, binek atn, aygrn, kara samurunu, mavi sincabn trkme, milletime kazan verdim, tanzim ediverdim426 ibareleri gemektedir. Buruda kara, mavi, siyah, sar ve beyaz renkler gemektedir. pekli kumalarn renginden sz edilmemektedir. Arkeolojik boyutu ile ipekli kumalarn renkleri bilinmektedir. Bunlarn krmz, sar ve yeil renkte olduklar dnlebilir. Ayn ekilde kendi rettikleri ynl kumalarda da krmz, sar ve yeil renkleri daha ok tercih etmi olduklarn syleyebiliriz.Ayrca, at derisinden yaplan krkler ok uzun sre dayanklln koruma zelliine de sahipti. Atn derisinin salaml ok nemliydi. nk krk kn zor artlarnda Gktrkleri souktan korumalyd. 8 ay kn hkm srd bozkr corafyasnda kaln ve salam giyinmek zorunluluktu. Gktrkler zamannda yaayan ve onlara tabi olan Kurlkanlara ait olduu bilinen kaya resimlerindeki sava atllarn ellerinde bayraklar bulunduu grlmektedir. Bu bayraklar kumatan yaplmtr. Bayrak drtgen eklinde olup gndere dikey olarak balanmtr. Ayrca in kaynaklarnn verdii bilgiye gre Gktrk ve Uygurlarn kurt bal bayraklar bulunmaktayd427 Gktrkler sosyal hayatlarnda atlarna son derece bal kalmlardr. Bu bal kalma o derece ileri gitmitir ki onlara insan isimleri bile vermilerdir. rnein ksz at tabirini kullanmlardr. Kl-Tigin antnda bunun en ak rneini grmek mmkndr. Onlarn hayatlarnn ata ve koyuna bal olduunu syleyebiliriz. ayn zamanda demir de nemliydi. Atn hz ve demirin vurucu gc
424 425

. etin; a.g.m., s.132. Bilge Kaan Yazt, Gney, 12. (lhami Durmutan) 426 Bilge Kaan Yazt, Kuzey, 11-12.(lhami Durmutan) 427 A. nan; Tu, Bayrak (Sancak), Makaleler ve ncelemeler, II., Ankara 1991, s. 298-299.

101

bozkr kltrn zetlemektedir. Gk-Trkler at srtn evleri olarak grmlerdir. nk at srtnda haytalarnn byk bir blmn geirmilerdir.bozkrn zor koullar iinde at onlarn evi vazifesini grmtr. Gk-Trkler atlarn kendileri yetitirip kendileri eitmilerdir. Bu nedenle ok sayda ata sahip olmulardr. trt bing ylksn( drt bin at srs)428 bu metinde ylk at srs anlamnda kullanlmtr. Sosyal hayatta bireylerin birbirleriyle ve dier topluluklarla anlamazlklarn gideren genel kavram ve deerler btn olarak tanmlayabileceimiz hukuk anlay bozkr kavimlerinde de grlmektedir. zellikle Gktrklerde belirgin bir ekilde karmza kan ceza ve zel hukuk alanlarnda yer alan baz hkmler hayvanlara verilen deerin ak bir gstergesi olarak karmza kmaktadr. Soygun yapan veya bal at alan kiinin cezas idam olarak verilmekteydi429. At ve koyun alanlar ise aldklar hayvann deerinin on misli vergi demek zorunda kalyorlard430. in kaynaklar, Gktrklerin ev yerine kullanlan kee arabalarndan bahsetmektedir431. Ayrca Gktrk kitabelerinde ad geen bir Trk kavmi olan Kurkan Kavminde de iki tekerlekli, zerleri kapal ve atlar tarafndan ekilen arabalarn kullanld bilinmektedir432. Ayrca Kurkan resimlerinde atlar ve kpeklerle ekilen kzak kafileleri de grlmekle kzaklarn zerinde aynen arabalarda olduu gibi keelerle rtlmtr433. 3.1.2- Ekonomik Hayatta At Ticaret , satma( ihracat) ve satn alma( ithalat) gibi iki temel kavrama dayanmaktadr. Bunlardan ihracatta maln arz , ithalatta ise maln talebi sz konusu

428 429

M. Ergin; a.g.e.,s. 26. A. Taal, Gktrkler Trkler Ansiklopedisi, IV, s. 699. 430 A. Taal, a.g.m., s. 699 431 B.el, Trk Kltr Tarihine Giri, C.1, Ankara 1978,s.391-393. 432 .U ahin, a.g.m., s. 168. 433 B.el, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi( Orta Asya Kaynak ve Buluntularna Gre), Ankara 1988, s. 202-204.

102

olmaktadr. Mal arz etmek iin ok miktarda mal retmek, maln talebinde ise ihtiya durumu , eksiklik kouluna baldr. Esas itibariyle Trk ekonomisinin temeli hayvancla dayanyordu. Bundan dolaydr ki Trklerin sattklar mallar arasnda canl hayvan ve hayvansal rnler ilk srada yer almaktayd. Gktrk ekonomisinin temeli de hayvancla dayanmaktayd. At ve koyun bu ekonominin iki temel unsuruydu. Her iki havyan da srler halinde beslenmekteydi. Besicilik, hayvanlarn etinden ok stnden faydalanmak iin yaplmaktayd. At srs sahibine itibar, koyun srs ise maddi g salamaktayd. Yani, zenginliin ve maddi gcn ls at ve koyundu434. Gktrk ekonomisinin ihra mallar arasnda da canl hayvan nemli bir yer tutmaktayd. Gktrkler yetitirdikleri atlar ine ihra etmekte ve karlnda da ipek almaktaydlar435. Gktrk beyleri elerindeki mallar satabilecekleri ve ihtiyalar olan mallar alabilecekleri Pazar yerleri aramaktaydlar. Onlar bu ama ile 593 ylnda in mparatoruna bir elci gndererek, kendisinden in ile ticaret yapabilmek iin snr boyunca Pazar yerleri tayin edilmesi msaadesi talebinde bulundular ve imparator da yaynlad bir fermanla onlarn bu isteini karlad436. Bilge Kaan da serbest ticaret pazarlarnn nemini biliyordu. in mparatoru , Ordos blgesinin kuzeyinde bulunan bir in ehrinde serbeste alveri yapmalar amacyla Gktrklere izin vermi bu antlamadan iki tarafta fayda salamtr437. in, ordularnn ihtiyac olan at bu sayede Gktrklerden rahata temin edilmitir. Gktrkler de sattklar at sayesinde ok miktarda gm ve ipee kavumulardr.

434 435

S.Koca, Eski Trklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat Trkler, s.21. Ankara 2002 C.J. Tang; Tang Devrindeki Dou Gktrkleri Hakknda Yeni Belgeler, Tapei 1968,s.175. 436 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri , Ankara 2003,s.146. 437 S.Koca, a.g.e., s.146.

103

Gktrkler zamannda ,in ile yaplan hayvan ile ipein deitirilmesi , Orta Asyann en deerli ticaret piyasasn oluturmu olmakla in , Gktrk snr kasabalarnda yaplan ticari faaliyetlere byk nem veriyordu438. Gktrk kaan Bumin Kaan 551 tarihinde in mparatoru ld iin

taziyelelerini bildirmek zere 200 at in sarayna hediye etmi, 560 ylnda ise in sarayndan Gktrklere para ve ipek hediye olarak verilmitir439. likilerin daha ok yardmlama ve sosyal ilikiler etrafnda olduu aka grlmektedir. eitli tarihlerde yine ayn ekilde yardmlama faaliyetleri olduu grlmtr. Gktrk ekonomisi de hayvanclk ve sava ekonomisi zerine kurulmutur. Gktrkler ine sadece at satmamaktayd. Bunun yannda Altay dalarnn eteklerinde demir ve silah retip, in ile ipek ve baka eya ticareti yaparak, gl bir devlet haline de gelmilerdi440.Onlarn rettikleri demirli mamulat in ve ran tarafndan satn alnmaktayd. Eftalitleri ve Kuzey in mparatorluunu yenen Gktrkler batyla douyu birbirine balayan ipek yolunu elerinde tuttuklar iin hem ekonomik hem de politik ynden glenmilerdi441. in Denizinden ran snrna kadar olan yol 150 gn oradan Rum snrna yani Nizipe ise 80 gn olarak hesap edilmitir442. Burada gnlerin hesap edilmesinde bir gnlk yol, at srtnda gidilen 6 saat olarak kabul edilmitir443.Ticaret ok iyi ve bol kazanlyd. stemi Kaan M.S 568 tarihinde eline geen ok miktardaki ipei ran

zerinden Bizansa ulatrarak kazan elde etmeyi dnmtr.Ancak rann oynuna geldiini fark edince hemen sava ilan etme yoluna gitmitir. ran

. zgi, XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin in ile Yapt Ticari Mnasebetler, Tarih Enstits Dergisi 9, Edebiyat Fakltesi Matbas , stanbul 1978,s.98. 439 . zgi, XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin in ile Yapt Ticari Mnasebetler, Tarih Enstits Dergisi 9, Edebiyat Fakltesi Matbas , stanbul 1978,s.98. 440 S. Koca, Trk Kltrnn Temelleri, II.Cilt, Ankara 2003, s. 145. 441 L.N.Gumilev, Eski Trkler, stanbul 2002, s. 61. 442 L.N.Gumilev, a.g.e., s.62. 443 L.N.Gumilev, a.g.e., s.62.

438

104

snrlarnda bu ticaretin devaml hale gelmesinden ekinerek bu ticarete yanamamtr444.pek yoluna egemen olma mcadelesinde Gktrkler, ran ve Bizans ile mcadele etmek zorunda da kalmtr. Bu yoldan atlarn sat da olduka nemliydi. Gktrk ekonomisinin temeli hayvancla dayal olduundan yetitirilen atlarn alc bulmas ve bu atlarn ran ve Bizansa gnderilmesi bu yol zerinden olmaktayd. Gktrkler atn birok uzvundan yararlanmasn biliyorlard. Ayak derisinden de tulum yapyor, bunun ierisinde de st, kmz vb nesneler koyuyor, saklyordu445. Atn stnden, karnndan karlan ve zellikle ok sevildii ifade edilen yandan misk gibi kokan etinden ve zel olarak hazrlad sucuundan gnlk hayat iinde yararlanyordu446. 3.2-SYAS VE ASKER HAYATTA AT 3.2,1-Siyasi Hayatta At . Gktrkler, tarihte Trk adn tayan ilk devleti kuran, slamiyetten nce kurulan Trk devletleri iinde en geni snrlara ulaan ve btn Trk boylarn bir bayrak altnda birletiren Trk devletidir.( Harita :3). Ural ve Altay dalar arasnda uzanan bozkr blgesi byk atl kavimler kltr dairesinin merkezi olmu, hayvan besleyen atl bozkrlarn uygarl buradan evreye yaylmtr. Zamanla at besleme bozkrlarda btn hayatn temeli olmu, yalnz yk tamakta deil, avclk ve beslenme konusunda da ondan ok yararlanlmtr447. Atn ehilletirilmesi ve atl-oban kltrnn ortaya kmasyla birlikte insanlk tarihinde ulalan bu baar, kavimlerin ve dier kltrlerin

444 445

L.N.Gumilev, a.g.e., s.62. A.A nar, Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, Hacettepe niversitesi Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991s.30. 446 B.el, Trk Kltr Tarihi IV, Ankara 1985,s.395. 447 M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasal Yap, stanbul 1984. s. 1-2.

105

gelimesinde fevkalade sonular dourmutur. Tarihi balantlarn gsterdii gibi, byk devlet esas iin gerekli artlar bu sayede belirebilmitir. Gktrk dneminin en kayda deer devresi kinci Gktrk Devleti zamandr. Bu dnemde devletin sosyal, siyasi ve kltrel bakmdan gl bir konuma geldii bilinmektedir.ad geen dnemden ok sayda sanat eseri kalmtr. Bunlardan nemli bir ksm Orhun nehri kenarnda Kocho Tsaidam blgesinde bulunmaktadr448. ortaya karlanlar arasnda Kl Tigin ve Bilge Kaan klliyeleri nemli bir yer tutmaktadr. Gktrkler yaadklar kltr corafyas , corafya zerine yaylm insan unsuru ve bu unsurun Kaanlar tarafndan bir araya getirilerek bir devlet idaresi altnda toplanlmasyla kendine has bir yap oluturur. Onlarn bu ekildeki yaps Kl Tigin ve Bilge Kaan abidelerinin dou yznde yle geer: stte mavi gk , altta yaz yer klndka , ikisi arasnda insan olu klnm. nsanolunun zerine ecdadm Bumin Kaan , stemi Kaan oturmu. Oturarak Trk milletinin ilini tresini tutu vermi , dzenliyi vermi 449. Bu cmlelerden Trklerin yerleik hayata geinceye kadar, hatta ondan sonra da devam eden binlerce yllk tarihi macera ve abalarnn z aka anlalmaktadr. Burada sz konusu olan temel unsur vardr. Birincisi geni mekan, ikincisi bu geni mekana dalm halk kitlesi , ncs ise, Trk Kaanlarnn bu dank kitleye ekidzen vermek suretiyle onlar tek bir devletin idaresi altnda birletirmeleridir450. Belirtilen unsurlar bozkr devletinin oluumu ve geliimini gstermektedir. Burada lke, halk ve tekilat dikkati ekmekte olup , Trklerin hayatnn basit bir gebelik olmadn da gstermektedir. Siyasi yaamn belirlenmesinde atl kltrn nemi de aka grlmektedir.

.Durmu, Moolistandaki Trk Antlar Projesi 2000 Yl almalar ,TKA, Ankara, 2002, s. 13-21. Kl Tigin Yazt; dou,1; Bilge Kaan Yazt ; dou ,3. M.Kaplan; Orhun Abidelerinde Mekan nsan Mnasebeti, Trklk Aratrmalar Dergisi ,I,(1985), s.1.
450 449

448

106

Bilge Kaan lkesinde kaleler, surlar ve tapnaklar ina ettirmek istediinde , Tonyukukun u szleri Trklerin hayat tarzn ortaya koymaktadr:Hibir kentimiz yoktur. Sulu ve otlak yerler arayarak dolayoruz ve avlanarak yayoruz. Btn halkmz sava sanatn uygulayabiliyor. Gl olduumuzda askerlerimiz aknlara sevk ederiz, zayf isek bozkrlara ekilir ve korunuruz. inde oturmak iin kaleler ina edersek ve eski hayat tarzmz deitirirsek , gnn birinde yeniliriz451.szleri Gktrk yaam tarzn ve siyasi yaplanmay etkilemitir. At merkezli bir siyasi yaplanmada yerleik yaamn benimsenmedii grlmektedir. Anlald zere konar-ger kavimler bozkrlarda plansz bir ekilde dolamaz. Hayvan besleyen kii her eyden nce srs iin faydal yerleri semeyi dnr. Bu esnada komularn karlar birbirleriyle arpr. Burada arazinin belirgin bir ekilde blm ortaya kar. Bir boy belirli arazi parasn kendi mlk sayarak , oraya komularnn girmesine izin vermez452. Trkler iin hayatn gayesi vard. Bunlar Sr av ve aknd453.phesiz bu ama konar-ger hayatn vazgeilmezleriydi. Bu unsurdan ikisi srlerin otlatlmas ve av aslnda akn iin bir eitim mahiyetindeydi. Trkler srlerini otlatrken onlar sulamak ve otlaklarda belirli yerlere ynlendirmek iin at zerinde hareket halinde oluyorlard454. Ayn zamanda srden ylkdan atlarn yakalanmalarnda at zerinde kement kullanyorlard455. Gktrk siyasi hayatnn ekillenmesinde at dolayl deil dorudan grev almtr. At zerinde savalarn yaplmas at merkezli bir hayat anlaynn benimsenmesi ve yine at merkezli bir sava taktiinin uygulanmas ve yine siyasi yaplanmada bar grmelerine eli gnderilmesinde atn hz ve gc etkili rol oynamtr. Gktrk siyasi yaplanmasnda at dorudan ekillendirici bir rol stlenmitir.
451 452

.Durmu, Eski Trklerde Askeri Kltr, Silahl Kuvetler Dergisi, Temmuz 2005, say:385, s.7. W. Radloff; Sibiryadan Semeler , Ankara ,1986, s.192. 453 M.Kaplan; Trk Destannda Alp Tipi Zeki Velidi Togana Armaan , stanbul, 1955, s.205. 454 . Durmu, Eski Trklerde Askeri Kltr, Silahl Kuvetler Dergisi, Temmuz 2005, say:385, s.7. 455 .Durmu, a.g.m., s.7.

107

3.2.2-At ve Askeri Hayat At, manevra yetenei, savalarda yldrm hzyla delip geme kabiliyeti ile byk bozkr devletlerinin kurulmasnda nemli bir rol oynamtr. Bozkrlardaki devletler at srtnda kurulmu ve eitli kavimler zerinde bu sayede hakimiyet salanabilmitir. At, bozkrl insann gznde adeta kendisiyle birlikte savaan bir silah arkada olmutur. Bundan dolay Orhun abidelerinde , atlarn kahramanlklar , renkleri ve cinslerinden uzun uzun bahsedilmektedir. Hatta Kl Tiginin bindii atlarn Boz, gsiz ve Azman Ak vb isimler almalarnn dikkate deer olduu grlmektedir456. Gktrklerin, ulu atlarnn buyruklarn yerine getirmek, tresi bozulmu Trk ulusunu illi klmak ve asz, ocaksz, fakir milleti zengin yapmak iin tkenden batya, douya, gneye, kuzeye at sren Kltiginin bindii atlar da ak, boz, doru ve yazd. Batnn ak, dounun boz,gneyin doru ve kuzeyin sembolize edildii bu kutlu ilde , at da kutsald457. Bununla da kalnmyordu. Sava meydanlarnda svariler, atlarn renklerine gre belirli kanatlarda mevki alyorlard458. Gktrk askeri birlikleri de atllardan olumaktayd. Kktrk yaztlarnda attan, atl birliklerden sk sk sz edilmektedir. Tonyukuk yaztnn Dou ve Kuzey cephesinde; Trk kaanna ordu sevk etmek dncesinde olan dmana kar harekete geildii atlara binilip gidildii, dalarn doruklarnn ald haber veriliyor459.Burada da ordunun atl birliklerden olutuu grlmektedir. asker yrttm.Attan aa dedim ifadelerinin ilkinde, askerin yaya olduu dnlyorsa da attan aa dedim ifadesi dmana kar atl birlikler gnderildiini dndryor.

456 457

A. Caferolu; Trk Onomastiinde At Klt TM, X, (1953) ,s.204. S.Divitiolu, Kktrkler, stanbul 1987, s. 115. 458 .Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1987, s. 273. 459 M. Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1980, s. 55-56.

108

Savalarda Trkler, at sayesinde sratli manevra kabiliyetine sahip olduklar iin uzaktan sava tercih ederlerdi. Dmana iyice zaiyat verdikten sonra atlarndan iner, savan sonucunu kesin olarak kendi lehlerine evirirlerdi. brahim Kafesolu, Trklerin uzak sava usuln, muharebe taktikleri sisteminde bir yenilik olarak getirdiklerini belirtmektedir460. Atlarn bedenlerini saran tylere don ad verilmektedir. Atlar ou zaman donlar ile adlandrlmaktadr. Asl, tremi ve alaca olmak zere tr at donu bulunmakta, bu donlar kendi aralarnda da alt blmlere ayrlmaktadr: yaz, al, doru, kula,sincabi, kr,boz, ahre ve saksaandr461. Gktrkler atlarn bedendeki tylere, kuyruk ve yelesindeki kllara ve eitli nianlara gre adlandrmaktadrlar. ok sayda at yetitirdiklerinden byle bir yola gitme gereini duymulardr. Donu; boz ile kr arasnda olan ata kzgul; kumral ile sar arasnda olana kuba; krmz ile doru arasnda olana t; bedeninde belirli bir donun olduu ata doru at; krmz ile sar arasnda al; kr ata ala; yaza ise oy da deniliyor462 3.3-DN, SANAT VE MTOLOJDE AT 3.3.1-Dini Hayatta At Gktrklerin dini hayat ile ilgili bilgileri daha ok kurganlardan

edinmekteyiz. Kurgan kltr olarak da adlandrabileceimiz bu kltrde kurganlardan kan buluntular sayesinde aydnlanabilmekteyiz. Tuvadaki ( 7-9 Yzyllar) Trk mezarlklarnn ok ileri derecede yaplan aratrmalar Gktrklerin defin merasimi hakknda bize bilgi vermektedir. Ayn zamanda Altaydaki Kudirge mezarl ( 6-8 yzyllar) da bize bu konuda yardmc olan bir dier mezarlktr. Bu kurganlarda yaklak olarak 30 a yakn kk kurganlar ortaya kartlm, her

460 461

.Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1987, s. 272. S.Batu, Trk Atlar ve At Yetitirme Bilgisi, Ankara 1938, s. 161-176. 462 A.A nar, Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, Hacettepe niversitesi Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991, s. 27.

109

birinde de srt st yatrlm ekilde bir kii ile birlikte sahibine dnk vaziyette bir at sahibine elik edercesine yatar halde bulunmutur463. Baz kurganlarda defnedilenin at yerine onun ssl koum takmlar, eyer vb eyalar grlmtr. Bir atn bir adamla birlikte gmlmesi, atn Gktrklerin hayatnda oynad rol gstermesi bakmndan nemlidir. Ayn zamanda lmden sonraki hayat iin de ayn grevi stleneceine inanldn da gstermektedir. Bu gelenek ayn zamanda ok eski bir Trk gelenei idi464. Kurganlarda yalnz at iskeleti bulunmas farkl yorumlar da beraberinde getirmitir. Bu atlarn baka yerde gml olan kiiler iin dikilmi antlar olabilecei yorumunu da beraberinde getirmitir465. Atn , sahibi ile birlikte gmlmesi olay ok eski bir bozkr geleneini de yanstmaktadr. Bunu Syntastann ( M. . 2. Asr,bonz a kurgnalar), Aran( Tuva M.. 8 .Asr), Pazrk( Altay, M.. 5-3. Asr), Ertomlik( M.. 4-3 Asr) ve skit kurgan buluntularyla rneklendirebiliriz466. Bir kurgan iinde (Gktrk kurganlar) 1 metre ykseklikte 10cm genilikte olmak zere ykselmekteydi. Kurganlar iinde; defnedilen kiinin silahlar( kl ve haneri, yaylar ve ok ular), anaklar ve hafif binek aralar( eyer ve zengi), at iermekteydi. At ile birlikte defin geleneine ayrca Yedisu ve Tiyanann kuzey yarsna hakim olan (766-940) Ger Karluklarn sk sk ziyaret ettikleri yksek otlaklarda, Karadenizin kuzeyine g eden Trk kabileleri Dinyeper steplerindeki Peenekler( 10-11 yzyl l) Don ve Azak steplerinde grlen Kumanlar da rastlanlmaktadr467.

463

C. L. Muzo,( ev: Blent Kene) Erken Dnem Trklerinde Defin lemleri Trkler, C.III, Ankara 2002, s.1244. 464 skitler ve Hunlarda da ayn gelenek mevcuttu. 465 C.L. Muzo,( ev: Blent Kene,a.g.m., s.124. 466 C. L. Muzo,( ev: Blent Kene),a.g.m., s.125. 467 C. L. Muzo,( ev: Blent Kene),a.g.m., s.125.

110

ince kaynaklarn da Gktrk defin merasimi hakknda verdikleri bilgilere bakmakta fayda vardr. Gktrler genellikle llerini atlar ve dier eyalar ile birlikte bir kurgana gmmekteydiler. Gmld yere bir ant dikilmekteydi. Ayrca hayat boyunca ldrd her dman iin genellikle bir ta dikilirdi, cesaretinin seviyesine gre savann hatras , bu tr talar tarafndan yad edilirdi468. Gktrkler ayrca gkyzndeki cisimlere de deer vermekteydiler. Tabiat kuvvetlerine inanma, da ,tepe, kaya , vadi, kl , gk , gne, ay, yldz gibi gizli glerin varl ona da inanmaktaydlar. lm halinde yas trenleri de dzenlenmekteydi. Bozkrlarda lnn bulunduu adrn etrafnda sratli atlarla dolalr, salar kesilir, sa-ba datlr, yz kulak bakla izilerek kan aktlr ve len kiinin sahip olduu atlarnn kuyruklar kesilerek kurban edilir, yemek verilirdi, bu trenlere yo denilmekteydi469.Yo ( l a) treni: yo(-yu) terimi Eski Trkede a anlamn tad gibi matem anlamna da gelmektedir470. Trenlerde at eti tercih edilmekteydi. Gktrklerin defin trenleri hakkndaki bilgileri de in kaynaklarndan renmekteyiz. Bizans kaynaklarnn kaytlarna gre; Trklerde atee de inanma sz konusu olmaktayd. Ateperestlik dininin menei Eski ran ve Orta Asyaya dayandrlmaktadr.M. VII-M: VI yzyllarda Zerdt tarafndan ortaya atlp yayld iin bu inan sistemine Zerdlk Dini ad verilmitir471. Bunun sadece Bat Gktrklerde grlm ancak Trkler arasnda fazla itibar grmemitir472. lm byklere sayg da Gktrk dininin temelini oluturmaktayd. Atalar kltr olarak adlandrmaya alaamz bu kltrde atalarn ruhlar iin kurban
C. L. Muzo,( ev: Blent Kene),a.g.m., s.125. . Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997,s.303. 470 Y.Kocasava, Eski Trklerde Yas ve l Gmme Adetleri Trkler III, Ankara 2002, s.71. 471 L. Gan ( ev:Eyp Sarta), Gktrklerde Gelenek ve Dini nanlar, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi Say: IV, zmir 2000, s. 661-374. 472 . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1997,s.303
469 468

111

sunma sz konusuydu. ounlukla sunulan kurban ise en iyi atlar arasndan seilirdi. Eski Trlerde lnn deerli eyalar ile birlikte gmlmesi zaman zaman hrsklk olaylarna da meydan vermekteydi. Moollor ve Bizansllar Trklerde llerini silahlar, kymetli eyalar ve atlar, kadnlarn gmlmesinden ileri gelmekteydi473. Trkler gibi atalar kltrne sahip dier kavimlerde bu inan ileri gtrlm ve len kiinin tanr olarak grlmesine kadar giderken ayn zamanda da insan kurban ettikleri de grlmtr. Bozkr Trk topluluklarnn asl dini Gk Tanr dini idi. Tengi en yksek varlk ilan edilmitir. Gk Tanr inancnn toprakla ilgisi olmad iin yani yerliklikle bir ilgisi bulunmad iin Asyada yaam bozkr Trklerinin dini olarak kabul edilmitir. in kaytlar ve Gk Trk kitabeleri bu konuda bize bilgi vermektedir. Gktrkler Gk Tanr iin kurbanlar yapmlardr. Bu kurbanlarn banda ise at yer almtr. Gk, ak ve kara renkleri inan sistemi ile yakndan ilgili olan kelimelerdir. Bu szcklerin mitoloji ile de yakndan ilgisi bulunmaktadr.Gk,ak ve kara renk; matemi, kederi ve znty ifade etmek iin kullanlmtr474. Kltigin abidesinde geen: ze kk tengri asra yagz bir klndukta, ikin ara kisi olu klnms, manas yukarda mavi gk, aada kara yer yarldnda onlarn arasnda kii olu da yaratld ifadesi dikkat ekmektedir475. Tanrnn rengi gk, yerinki ise karadr. Ak renk burada tanry ifade etmek iin kullanlmtr. Gktrk hakanlarnn yalnz kabileleri, ongunlar, yaadklar ehirleri, evleri deil hatta onlara ait hayvanlar da ak ve boz renklerle ifade edilmitir.Hakanlar ve byk yiitler ak, bazen de boz ata binerler, mesela
473 474

mcevherleri ile

birlikte

. Kafesolu,a.g.e., s.304. M.Seyidov, Gk, Ak ve Karar Renklerin Eski nanlarla Alakas( ev: Orhan Yavuz), Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi S.52, ubat 1988, stanbul, s. 34. 475 M.Seyidov, Gk, Ak ve Karar Renklerin Eski nanlarla Alakas( ev: Orhan Yavuz), Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi S.52, ubat 1988, stanbul, s. 39.

112

Kltiginin iki at ak, ncs ise bozdur476. Dede Korkut hikayelerinin mehur kahraman Beyrek ise ak-boz ata biner, daha sonra da halk kendi kahramann ak ata bindirmitir477. Gktrklerin tanrlarna ak at kurban etmeleri eski inan szckleri ile yakndan ilgilidir. Dolaysyla matem ve znt szckleri yas ve yu trenlerini ifade de kullanlr. 3.3.2- Sanat Anlaynda At Bozkr Kavimlerinde sanat yerleik bir hayat tarz benimsenmediinden tanabilir malzemelerden olumutur. Gktrk sanatnn varlndan varlndan sz edebilmek, Gktrklerin byk bir devlet olarak ortaya kmasna sebep olan Orhun ve Yenisey kitabelerinde yer alan yazlarn zlmesi ile mmkn olabilmitir478. Gktrk sanat, yayld blgeler itibariyle ve daha ileri bir tarihte ortaya kmas sebebiyle baz farkllklar arz etmek ile birlikte Hun sanatnn daha da gelimi seklinden ibarettir. Atn rnek alnd sanat unsurlar olduka azdr. Elimizde sadece iki rnek bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, zrhl svarileri gsteren Kuzey Altaylarda Char Chaddaki kaya resimleri olduka ilgi ekicidir479. Bu yer Cast Uul Dana yakn bir mntkadadr. Burada bulunan bir vadiye bakan siyah kayalar zerinde ata binmi ve mzraklar ile gsterilmi zrhl Gktrk svarileri bulunmaktadr. Sz edilen her iki atl figrnde zrhn hemen hemen ayak bileklerine kadar indii ve at zrhlarnn da atn plak yerlerini kapatt gzlenmektedir. Bahsedilen zrhlar baka eitli blgelerdeki tasvirlerde de gsterilen baz zrhlara benzemektedir. rnein Dou Trkistanda Bezeklikte bulunan ve 7. yzyla tarihlenen bir zrh tasviri Gktrk

476 477

M.Seyidov, a.g.m., s. 42. M.Seyidov, a.g.m., s. 42. 478 Y.oruhlu, Gktrk Sanat, Trkler IV, Ankara 2002 , s.598. 479 Y.oruhlu, a.g.m., s.604.

113

sanat rneklerine benzemektedir480. Buradaki rnekler, Peenek Trklerine ait Macaristanda bulunmu Nagyszentmiklos hazinesindeki srahi zerinde bulunan sava tasvirinin bandaki mifer ile de kyaslanabilir481. (izim:3). Orhun abideleri ve dier mimari zellikleriyle birlikte bir ant mezar grnmne sahip Bilge Kaan, Kl-Tgin ve Tonyukuk klliyeleri zerinde 19. yzyln sonlarndan gnmze kadar eitli aratrmalar yaplmtr. Bilge Kaan ant mezarnda Radloffun 1891 ylnda yapm olduu kaz ve aratrmalardan 109 yl sonra T.C Babakanlk Trk birlii ve Kalknma idaresi Bakanl( TKA) ve Moolistan Eitim, Kltr ve Bilim Bakanl Ortaklaa Projesi ile kazlara balanm ve Trk Arkeoloji Tarihinin en byk projesi hayata geirilmitir. Bu proje kapsamnda 2000 ylndan balayan almalar 2001 ylnda 2002 ve 2003 yllarnda aralksz devam etmitir. 2003 yl ise en kapsaml almalarn yapld dnem olmutur. Bu dnem Trk Tarihine ilkler dnemi olarak da gemitir. Konumuzu oluturan At Motifi ne Duvar Blm Kaz almalar ad verilen ant mezar evreleyen istinat duvar zerinde alan amalar sayesinde ulalmtr482.

Y.oruhlu, a.g.m., s. 605. Y.oruhlu, a.g.m.,s. 604. 482 R. Kuzuolu, G.Gkek, 2003 Yl Bilge Kaan Ant-Mezar Kazs, Manas nv Sos.Bil Der, S:17, Bikek 2005, s. 35,
481

480

114

RESM NUMARASI ZM NO DOKMAN T BUL.YER TARH TANIMI

14-15-16 4-5 TAINABLR EL SANATI BLGE KAAN KLLYES M.. VII.YZYIL NH 267 A amas, antn n cephe gney- dou duvarnn batya olan uzantsn grebilmek amacya almtr483. Amada yaplan almalarda duvar izlerine 55.9 cm derinliinde ulalmtr.Gktrk Sanat Tarihinin n nemli buluntularndan biri olan ve gnmze kadar bir baka rneine tesadf edilmeyen bir sava sahnesinin yer ald at kiremidi ele geirilmitir484.Gri renkli at kiremidi zerine, siyah boya ile yaplm svariden oluan bir sahne yer almaktadr.Kiremidin st srasnda yer alan savalardan nde olan, geriye doru dnerek kendini takip eden savaya ok frlatmakta ve alt srada ise, krk olduu iin kimi kovalad anlalamayan svari, eliyle bir topuz veya sapan frlatrken resmedilmitir 485.

NEM

Gktrk Sanat ile ilgili elimizde bulunan tek at motifli sava sahnesini ierir eser olmas. Samatulu tarafndan ilim dnyasna kazandrlan bir almada Gktrk

svarilerinin sava ara ve gerelerle birlikte VII-VIII. Yzyllara tarihlenen bir eserde dikkat ekicidir486. RESM NUMARASI 17 DOKMAN TR TARH TANIMI TAINABLR EL SANATI M.. VII.-VIII. YZYIL Savaa giden Gktrk Svarilerinin sava ara ve gereleri ile birlikte tasvir edilmesidir. st blmde yer alan ve ayr ayr atlarda savaa giden Gktrk Svarilerinin atlarnn n ayaklarnn hareket halinde verilmesi resme canllk katmtr. At savata asl sava unsur olarak gze arpmaktadr. Gktrk Svarilerinin giysileri ve sava ara gereleri ile birlikte resm edilmi olmas Gktrk sanat ve halk bilimi asndan da dikkate deerdir.

NEM

483 484

R. Kuzuolu, G.Gkek, a.g.m., s.36. R. Kuzuolu, G.Gkek, a.g.m., s.36. 485 R. Kuzuolu, G.Gkek, a.g.m., s. 36. 486 K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996.

115

Samutulu tarafndan hazrlanan dier bir rnekte ise Bar Grmelerine Giden Gktrk Svarileri tasvir edilmitir487. RESM NUMARASI DOKMAN TR BULUNDUU YER TARH TANIMI M.. VIII.YZYIL Bar Grmelerine Giden Gktrk Svarileri ellerinde bar simgeleyen nesneler tamaktadrlar. En nde yer alan iki svari ise elleriyle onlar komuta etmektedir. NEM Gktrk Sanatnn sadece savalardan ibaret olmadn Gktrklerin bar bir toplum olduklarn gstermesi bakmndan da nemlidir. Kltr tarihimiz asndan da gayet medeni bir topluluk olmalar dolaysyla nem arz ederler. 18 TAINABLR EL SANATI

3.3.3-Mitolojide At Gktrk yaztlarnda geen ifadelerde de, atn Trk insan iin deeri gsterilir. Trkn kanad olan at, Gk Tanrnn buyruklar yerine getirilsin, Trk budunun ad, san yetirilmesin, budunu daim kudun kalsn diye Kaana gnderilen en byk yardmc unsurdu. Kanatlanp uabiliyordu488. Efsaneye gre Trk gk yznden yer yzne atl olarak inmiti. Tanr ile iletiim ata binilip gidilerek yaplyordu.tkende oturan Trk Kaan atna binerek Tanrya uuyordu489. Fergana blgesinde yetien atlar da Tanr atlarnn soyundan gelmekte ve cennet atlar olarak anlmaktaydlar ki, Ferganann da at neslinin bu atlardan

K.A.Samatulu, a.g.e.s.175. A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Doktora Tezi, Ankara 1996, s. 71. 489 M.Eliade, amanizm, Amerika 1970, s. 154.
488

487

116

trediine inanldn belirtmektedir490. Buna gre kuzeyde yer alan Poli Dandaki maarann iinde Trk( gk) at bulunurmu, orada yaayan insanlar ksraklarnn yaylalara srerler, bu ksraklar dada yaayan ve Tanrnn atnn soyundan olan yabani aygrlarla iftleirler ve onlardan ter yerine kan kan kulunlar doururlar491. Atn Gktrklerce de kutsal kabul edilmesinin sebeplerinden biri onun Tanrnn yaratt varlklarn iinde, insandan sonra, en gzel varlk olmas inancna dayanr. Trk mitolojisinde atn nemli bir yeri vardr. Mitolojik verilerin byk blm destanlarda yer alr. Bilge Seyidolunun verdii bilgiye gre492, amanlar iinde bulunduklar dnyadan br dnyaya gemek iin belirli bir hazrlk yaparlar. Hazrlk aamasnda yanlarna aldklar nesnelerden biri de at abl sopadr. nana gre, aman yer altna seyahatinde veya gkyznde indiinde ona kr at yardm eder. Gktrkler de dnya ile cennet arasndaki yolda atlarn bulunduuna inanrlar. aman davulu kutsallk ifade eder. Davula amann at demektedirler. Davulun sesinin ktlkleri kovduklarna inanrlar. Seyahat ncesi evin nne direk dikilir. Doudaki diree at ba konulur. Bu direkler at kllaryla birbirine balanr. Kutsal at ruhlarnn bu vesile ile amann yolculuunda ona yardmc olaca dnlr, at ba veya kllar ile bysel ilemlere bavurulur. Mitolojidede at dneminin en nemli ulam ve iletiim arac olarak grlyor. Kular bile atn hzna yetiemiyor, ayaklar altnda kalyor. Atn varl ile sr olmas gzden yitip gitmesi bir anlk zamanda gerekleiyor. Atn Efendisi; Mesudi kendi ann en byk ikinci veya nc hkmdarlarnn btn Trk hkmdarlarnn en by , Dokuz Ouz hakan , Atn Efendisi olduunu nakl etmektedir. Bu hakann en nemli zellii ise dier
A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Doktora Tezi, Ankara 1996, s. 71 491 A.A.nar,a.g.e., s. 72. B. Seyidolu, Mitolojik Dnemde At, Trk Kltrnde At ve ada Atlk -I stanbul 1995.
492 490

117

hakanlardan daha ok sayda ata sahip olmasdr. Dokuz Ouzlarnn bakentinin Kuan olduunu kaynaklardan renmekteyiz493. Kagari ise bu ehri iyi cins atlarn yetitirildii , ejder ve cennet at efsanelerinin lkesi Kuaya benzetip, ksen olarak adlandrmaktadr 494.Atlarla ilgili olan sadece Dokuz Ouz hakan deildi. Gktrkler de hkmdarlarn tahta ktklar sralarda trenler

dzenlendiini biliyoruz. Hakan, drt beyin tad kee hal zerinde kaldrlarak adet olduu zere adrn etrafnda dolatrlr ve atl trendeki yerini alrd ki at da hkmdarn binek hayvan olma sfatn kazanrd495. Eski Trk kavimlerinde ve de Orta a da yaama imkan bulan Trk devletlerinde Trk beylerinin veya hakanlarnn kahraman zellii olan atlar onlar tarafndan bir dost olarak grlmtr. Trk tarihinin ilk yazl belgelerini ihtiva eden Orhun Antlar da sk sk binek atndan ve atlarn renginden bahs edilmektedir. Sava atnn cesareti takdir edilmekte ve bir erkek kahramanlk unvann atna gre alrd496. Beylerin atlar hkmdar at olduklar iin zel ilgi de grrlerdi. rnein bey atlar hkmdara ait itlerle evrili zel alanlarda yetitirilirdi497. Ouz Kaan destannda da , kahraman ve at birbirlerine kardelik bandan da te sevgi balaryla balyd. Bams Beyrek dman kalesinden kaar ve srnn iinde aha kalkp kendine doru kineyen Boz Aygr bulur. Daha sonra Bams Beyrek her zaman yapt gibi atn ver ve yle der: At dimezem sana karta direm kardaumdan yi498. Atllar belli bir treye gre birbirini selamladklarn da grmekteyiz. Uygur prens ve prensesleri atlarndan inip Budist rahibin karsnda diz kerlerdi.

493 494

E. Esin ,a.g.m., s.169. E. Esin , a.g.m., s.169. 495 E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.169 496 E. Esin , a.g.m., s.169 497 E. Esin , a.g.m., s.169 498 M. Ergin, Dede Korkut Kitab, Ankara ,1964, s.37.

118

Gktrklerde hkmdar Umayn nnde atndan inerek diz km beyler kaya resimlerinde grlmektedir499. slam kltrnn etkisi altnda Orta Asyal aspavati , slamiyet dnemi Farsasyla hemen hemen atn efendisi anlamna da gelen , ehsuvar terimiyle adlandrlmt500. Karahanllarda da atn efendisi mitolojisine ok rastlanlmaktadr. Trk dnya hakimi (acun begi) Tunga ile zaman temsil eden ve at zamann simgesi olan dlek isimli mitolojik bir karakter arasndaki yar ile ilgili pek ok dize aktarmaktadr501.

Pegasus; Gksel at miti sudan kan atn uan bir figr olarak da tasvir edildii mitoloji ile birletirilmektedir. Eski alaca at yani gne at hem bir ejder hem de bir kutu ve Kua hkmdarlarnn ejder atlar , gkyznde giden bir arabaya koulmutu502 . Atn gkyzyle birlikte el alnmas oniki hayvanl takvime gre bir biri ardna gelen yllarn duran gsteren bir iaret olarak alglanmasyla balam olmakla at gk ve yldz tanrlarnn binei olarak da grlmtr503. Kagarl Mahmud da at ile ilgili bilgiler vermektedir.Ata binmek iin kanatlanmak terimini kullanr ve canllk ve nee kayna veren ata binmeyi umaya benzeten birden ok szck ve ata szne de yer verir : Er atn , ku kanadn ( Ku iin kanat neyse er iin de at odur) 504.

499 500

E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.169 E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.170 501 ( Kutadgu Bilig c.I, beyit 388-389 502 E. Esin , The Horse in Turkuc Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.187 503 A.Yund, Trklerde At Svari Mecmuas, Temmuz 1942,s. 53 504 Kagarl Mahmud, a.g.e, s. 34

119

Alaca At; simgesel zellii de olan at renkleri arasnda alaca renk en bata gelir. inlilerin Orta Asyadan temin ettikleri ve adna da Cennet at dedikleri atlarn alaca atlar olduu gereine Hun devrinden beri rastlanlmaktadr505. Prof. Eberhard , alaca kelimesinin Altay dilleriyle muhtemelen erken Tabga Trkesiyle ve Kansuda Alaan Dalar Trkesiyle ilgili olduunu sylemektedir. Basmillerin sanat eseri buluntular incelendiinde alaca atlar ile ilgili tasvirleri dikkat ekmektedir. Bakentleri Bebalk ehrinde yaamaktaydlar.

505

E. Esin , The Horse in Turkuc Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.179

120

IV UYGURLARIN KLTR VE MTOLOJLERNDE AT 4.1-SOSYAL VE EKONOMK HAYATTA AT 4.1.1-Sosyal Hayatta At Uygurlarda at arabas gelimi ekliyle kullanlmtr. Uygurlarn

kullandklar yksek tekerlekli arabalardan dolay inliler tarafndan kendilerine Kao-che( yksek araballar) denilmitir506.g veya sava srasnda bu arabalarna ok gvenmiler ve bar zamannda da bu arabalarn ev olarak kullanmlardr507. Bayram ve festivaller Uygur Trklerinde de karmza kmaktadr. M.S 450 ylnda Uygur Trklerinden be grup birleerek inin kuzeyinde byk bir tren yapmlard. Onlar bu trende nce Gk Tanrya at kurban etmilerdi508.840 ylndan sonra da Tarm Havzasna gelip yar yerleik hayata geen Uygurlar din olarak Budizm dinini kabul ettikleri halde eski geleneklerini terk etmemilerdir. X. yzylda Uygur Kaann ziyaret eden in elisi Wang-yen-teye gre, Uygurlar, nc ayn dokuzunda 9 Martta bir su festivali dzenliyorlard509.onlar bu festivalde at srtnda elenmekte ve birbirlerine su atmaktaydlar510. Tarm Havzasnda yazlar ok scak ve kurak gemekteydi. Uygurlar atlar vastasyla yaylalara karak scaklardan kendilerini korumaya alyorlard511. Uygur bayram ve festivallerinin en nemli unsurunu yarma

oluturmaktayd. Yarma sadece bayramlarda deil hayatn her zamannda da vard. Uygurlar ilerini yarma ve yardmlama anlay iinde srdryorlard. Uygur bayram kutlamalarna toplumun her kesimi katlyordu. Erkek ve bayanlar toplu halde tren yapyorlard.
506 507

.U ahin, a.g.m., s.168. .zgi, in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara 1989, s.14. 508 S.Koca, Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler IV, Ankara 2002, s.51. 509 S.Koca, a.g.m., s.51. 510 . zgi, in Elisi Wang-Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara 1989, s. 60. 511 . zgi, a.g.e., s. 60.

121

Uygurlar yerleik hayat tarzn benimsemi olmalarna ramen attan vaz gememilerdir. At onlarn gnlk hayatta vaz geemedikleri bir deer olmutur. Bu durum bize atn yerleik veya gebe bir hayat tarzna bal olmakszn ok nemli bir konumda olduunu gstermektedir. 4.1.2-Ekonomik Hayatta At Ticaret , satma( ihracat) ve satn alma( ithalat) gibi iki temel kavrama dayanmaktadr. Bunlardan ihracatta maln arz , ithalatta ise maln talebi sz konusu olmaktadr. Mal arz etmek iin ok miktarda mal retmek, maln talebinde ise ihtiya durumu , eksiklik kouluna baldr. Uygurlarda ticaret byk lde dei-toku esasna dayanmaktayd. Alnan bir mal karlnda baka bir mal verme bu al veriin zn oluturmaktayd. Mal bir baka mal ile deitirilmekteydi. rnein Uygur atnn in ipei ile deitirilmesi olaynda olduu gibi taraflarn anlamalarn zorunlu klmaktayd. Uygurlarn in ile olan iktisadi mnasebetleri daha iyi anlayabilmek iin baz terimleri de bilmek gerekir. in kaynaklar her hangi bir lkeden gelen heyetlerin getirdii ve imparatorlara sunduu mallar iin, kun, kung hsien, kung fang, Wu terimlerini kullanmtr ki bu kelimelerin dilimizdeki anlamlarna baktmzda hara, hediye takdim etmek, mahalli rnleri takdim etmek anlamlarndadr512. inin komusu olan Uygurlarla yapt ticarette , her iki lkenin mallarnn karlkl olarak deitirilmesi iki lke arasndaki ticari ban nemini de gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Her iki lkenin karlkl mal alp vermeleri ve mallardaki art miktarlar yllar itibariyle incelendiinde bariz ekilde grlecektir.

. zgi, XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticari Mnasebetler, Tarih Enstits Dergisi, IX, (1978), s.87.

512

122

in ile yaplan canl mal ticareti Uygur dneminde daha da gelime gstererek adete altn an yaamtr. zellikle bunda Uygur kaanlarnn, ine daha fazla mal satabilmek iin siyasi ve askeri glerini bir bask arac olarak kullanmlardr. Mesela, onlar satmak gayesiyle ine gnderdikleri atlarnn hepsini almalar iin inlileri zorlamaktaydlar513. inde bar korumak amacyla bu olaya sessiz kalyordu. Uygurlar da atn iktisadi adan olduka yksek bir deeri vardr. 10.

yzylda (981-984) Uygurlarn Turfan ve Be Bal ehirlerine bir gezi yapan in elisi Vang Yen T de nl seyahatnamesinde konu hakknda u bilgileri vermektedir: Be Bal dolaylar , at yetitirmeye ok uygun bir blgedir.bu blgede pek ok at srleri vard. Uygur hkmdarlarnn kars , oullar ve dier prenslerin hepsi de ayr yar at srlerine sahiptiler. Her sr ayr otlaklarda otlard. Hkmdarn, hatunun ve her prensin atlarnn renkleri ise , ayr di. Herkesin mal kendi atnn rengine gre tayin edilirdi. At srleri daha ok Be Bal vadisi boyunca otluyorlard.Atlarnn saysn ise Allah bilir demektedir.514 Ad geen corafyann daha sonraki yzyllarda da at yetitiriciliinin

yapld bir merkez olduunu yine 14. yzyl gezginlerinden bn Batuta da, Trkistana yapt geziye dair izlenimlerini anlatrken Bu memlekette attan daha bol bir ey yoktur. Bu atlar Msrda edi denilen atlar olup , hal bununla geinir. Bizde koyun ne ise burada at odur. Her Trk7n elinde bunlardan binlercesi vardr demektedir515. Uygurlarda atn renginin servete gre belirlenmesi bize atn Uygurlarda ekonominin temelini oluturduu gibi sosyal, siyasal ve kltrel hayatn da temelini oluturduu hakknda bilgi vermektedir.
513 514 515

W. Eberhard; in Tarihi, Ankara,1987,s.214. B. el , Trk Kltrnn Gelime alar, I, stanbul, 1971, s.12.

. Parmakszolu; bn- Batuta Seyahatnamesinden Semeler stanbul, 1971, s.,76.

123

Uygur in iktisadi al verii denince ilk akla gelen at ve ipek alverii olmaktadr. O devirlerde (744-840) Trk atlar ile inin mehur ipeklerinin alcs bulunmaktayd. Bu sebeplerden dolay in ipei ile Trk at dei doku yaplmak suretiyle iki lke arasnda canl bir ticaret a olumutu516. Tarihi bilgileri gre Uygurlar inlilerle at alverii yapmak istemilerdir. Bu tarih Uygurlarn siyasi adan ok gl olduklar bir dnemdi. inliler Bozkrn gl ve hareketli atn alarak siyasi, askeri ve ulam asndan yarar salamalar asndan bu durum dikkat ekicidir. At sayesinde gitmek istedikleri yerlere ok abuk gitmekte ve zaman asndan byk deer kazanmaktaydlar. Ayn zamanda siyasi ilikiler bakmndan baktmzda da bu ilikiler iki lke arasnda dostluk balarnn kurulmas ve gelitirilmesine de imkan salamtr. Uygurlar gnderdikleri her atn bana 40 top ipekli kuma istiyorlard517. Bu durum bize Bozkr atnn ne derece deerli olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. nk n dnyaca mehur olan in ipeinin yine n herkese bilinen Bozkr at ile bu ekilde deitirilmesi Bozkr Atnn nemi bakmndan dikkate ayandr. Her gnderilen at in mparatorlar kabul ediyorlard518. Bu durumda bize inli hkmdarlarn Bozkr atna olan gvenlerini gstermesi bakmndan nem arz etmektedir . in mparatorlar alm olduklar Bozkr atlar ile birlikte savunmaya daha ok nem vermekteydiler. Bu durum inlilerin savunma masraflarn in ipei sayesinde karlamalar ile mmknd. Bylece in hazinesi savunmaya dayal bir askeri tekilatlanma iin ipei deerlendirmi olmaktayd. in kaynaklarndan yaplan tercmeler sayesinde Uygur in iktisadi mnasebetleri hakknda bilgi sahibi olmaktayz. Bu evirilerin birinde Glin
516 517

G. andarlolu, Uygur-in ktisadi Mnasebetleri, Tarih Dergisi, XXXIV, (1983-1984), s.73. G. andarlolu; a.g.m., s.73. 518 G. andarlolu, a.g.m., s.73.

124

andarlolu tarafndan yaplan tercme de Esi Tang Slalesi Yllndan alnan bilgilerde, Uygurlarn sk sk eliler yardm ile atlar gnderip ipek aldklar ve bir ata karlk ise 40 top kuma istedikleri , her gelilerinden on binlerce at ile geldikleri , Bozkrllarn ipek kazandklar bunun karsnda inlilerin de iyi cins atlara sahip olduklar hakknda bilgi sahibi olmaktayz519. At ve ipek alverii bazen de sorunlar oluturmaktayd. Yine Glin andarlolunun in yllklarndan Tzu Chi Tung Chien isimli kaynaktan aktard bilgilerde; 769 senesinde Uygur kaann adam gnderip inlilere sitemde bulunduunu atlar gnderildii halde neden paralarnn denmediini sorduunu in imparatorunun da Uygurlarn deerli hizmetlerini bildiini iyi ilikiler kurmak istediklerini sylemek suretiyle ticari ilikilere nem verdiklerini gstermitir 520. Uygurlar, in kaynaklardan rendiimiz bilgilere gre her gelilerinde ilk nceleri 10.000 at ile daha sonralar ise 6.000 at ile in lkesine gelmekteydiler. Bu gelilerinden elde ettikleri binden fazla ara dolusu mal da lkelerine gtryorlard. in yllklarndan in yllklarndan Tzu Chi Tung Chien de Glin andarlolunun yapt tercmelerden edinilen bilgilere gre ; genellikle bu al veriler yln yedinci, sekizinci ve on birinci aylarnda olmakta, bu ticaretin yaplmasnda ise inlilerin istekleri nemli olmaktayd. inliler genellikle bu dnemlerde 1000 at satn almak istemilerdir. Yalnz yln 11. aynda ise 6.000 at satn alnmt. in imparatorlar yaplan bu iktisadi mnasebetlerde bazen de altn ve ipek vermeyi teklif etmekte Uygur kaan ise bunlar kabul etmekteydi. 780 senesinde yaplan ticarette inlilerin borcunun 1.800.000 kuang ( Tang Slalesi paras) tuttuu yer almaktayd521.

519 520

G. andarlolu; a.g.m., s.74. G. andarlolu; a.g.m., s.74. 521 G. andarlolu; a.g.m.,s.77.

125

At alverilerinde kaytl belgelerden anlald kadaryla Uygur kaan ile inli prenseslerin nian ve evlenmelerinde de at ve ipek alverii yaplmtr. Hsin Tang-Shu Yeni Tang slalesi yllnda Glin ardarlolu tarafndan yaplan bir trcme bu konuda fikir vermesi bakmndan dikkat ekicidir. Burada kaytl olan bir inli prenses ile Uygur kaannn nian srasnda yine at yaplmt522. inlilerin Uygurlardan at istemeleri ve bu atlar savunma amal kullanmalar Uygur atlarnn deerini gstermesi bakmndan olduka nemlidir. Uygurlarn yetitirdikleri atn sratli ve eitimli olmalar bu atlarn tercih sebebi olmutur. inliler at isterlerken at ile ilgili hibir pazarlk yapmadan verilecek atlar kabul edeceklerini de beyan etmilerdi. Uygurlar dneminde iktisadi hayatn gelime gstermesi dikkat ekmektedir. Ticaretin en canl olduu dnem Uygurlar dnemidir. Uygur-in iktisadi mnasebetlerindeki gelime de Uygurlarn yerleik hayata gemi olmalar etkili olmu olabilir. Ancak Uygurlar tamamen yerleik bir hayat srmemilerdir. Yine gebe bir hayat veya bir baka deyile Atl-oban kltrnn egemen olduu bir hayat srmlerdir. Uygur in iktisadi mnasebetlerinde ortaya yle bir tablo da kmaktadr: Uygurlar at yetitirmekte ve yetitirdikleri atlar ine satmaktadrlar. in ise ipek yetitirmekte ve elde ettii ipei Uygurlara satmaktadr. Burada fazla retilen ve elde ok miktarda bulunan rnlerin deiimi de sz konusunudur. Ticari ilikiler byk bir lde at ve ipek deiimine endeksli yaplmtr. Bu da bize ihracat ve ithalat hakknda bilgi vermesi bakmndan nemlidir. Burada unu da unutmamak gerekir. Uygur in iktisadi mnasebetlerinde sadece canl at satmlarndan ibaret deildi. slam corafyaclarnn bildirdiklerine ve ipek alverii

522

G. andarlolu; a.g.m., s.77.

126

gre Uygurlar inlilere; yn, ya, bal, elbise , zrh, kalkan, topuz gibi eitli malzemeler satmaktaydlar523. Uygurlar, sadece in ile deil slam lkeleri ile de ticaret yapmaktaydlar. Ouz, Bulgar, Hazar, Karluk, Krgz, Kimeklerle de ticari faaliyetlerde bulunmulardr. Bu devletlere ; Yn,ynl kuma, ynl ve ipekli elbise, zamk, ya , kl gibi rnlerin yannda ata binmeye yarayan eyer de sevk edilmitir524.

4.2-SYAS VE ASKER HAYATTA AT 4.2.1-Siyasi Hayatta At Soylar Asya Hunlarna dayanan Uygurlar Orhun ve Selenga Irmaklar evresinde Gktrklere bal olarak yayorlard. Gktrklerin i karklklarndan yararlanarak II. Gktrk Devletine son verdiler.745 ylnda merkezi tken olmak zere Uygur Devleti kuruldu.Uygurlar daha sonra Ordubalk( Karabalgasun) ehrini kurarak bakent yaptlar.(Harita:4). Uygurlar; yerleik hayata ilk defa geen Trk devleti, Kat ve matbaay kullanarak kltr ve sanat alannda en ileri dzeyde eser vermilerdir. Sk sk din deitirmiler ve Moollarn Trklemesini salamlardr. Uygur in iktisadi alveriinde zellikle at ticareti iki devletin siyasi olarak karlamalarna neden olmutur. Elilerin karlkl olarak kaanlara gnderilmeleri, eitli antlamalarn yaplmas ve bu olaylarda atn adnn gemesi siyasi yaplanmada atn nemini aka gstermektedir.

523 524

R. een; slam Corafyaclarna Gre Trk ve Trk Kavimleri, Ankara,1985, s. 101. R. een; a.g.e., s.47,56,61-62,63,83, 100,102,104,105,128,158,162,264.

127

4.2.2-Askeri Hayatta At Bozkr Trk Devletleri disiplinli ve gl ordular kurmaya zen gstermilerdir. Uygurlarn yaadklar blgelerinin corafi zelikleri bunu zorunlu hale getirmitir. zelikle in ile yaplan mcadeleler buna en gzel rnei oluturmaktadr. Uygur ordusu da atl birliklere dayanyordu. Bu nedenle hafif tanabilir silahlar kullanmlardr. Sava ara ve gerelerinde at ve hafif silahlar en nde gelmekteydi. Uygurlarn savataki baarlar ve stnlkleri bu iki arac ok iyi kullanmalarndan ileri gelmekteydi. Normal zamanlarda bile atsz ve silahsz bir Trk dnmek, mmkn deildi525. Uygur savas zellikle at ile birlikte kendini gvende hissetmekteydi. Sefer sralarnda bir asl, bir de yedek at bulundurmaya zen gsterirlerdi. Uygurlar at eitimine de byk nem vermiler ve atlarn kendileri yetitirmilerdir. Sahibi ata bir isim vermekte ve ona arkada gibi davranmaktayd. Uygurlar at dnda sava tehizat olarak; kl, mzrak, grz, kama, haner, kamc ve kement kullanmlardr526. 4.3-DN ,SANAT VE MTOLOJDE AT 4.3.1-Dini Hayatta At Uygurlar ok farkl dinleri benimsemi bir devlet olarak da Trk Kltr Tarihimizde yer alr. Gk Tanr Dinini de srdren Uygurlar bata Budizm olmak zere Manihizm ve amanizm gibi dinlere de inanmlardr527.
525

S.Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara 2005, s.128. S.Koca, a.g.e., s.140.

526

128

Eski Trk topluluklar tarafndan benimsenen Manihaizm dininin esasn insan ktlklerden korumak ve kurtarmak oluturmaktayd528.Bu dun ayrca hayvan kesmeyi kan iici bir barbar gelenei olarak nitelemekte, Trklerin en ok ihtiya duyduu hayvani gdalar zellikle at eti yemeyi yasaklyor, sebze yemeyi tavsiye ediyordu529. Bu dinden dolay Uygurlar sava zelliklerini yetirmilerdir. Bu dininin olumlu ve olumsuz baz zellikler tad grlmektedir. Olumsuz zelliklerinin banda Uygur Trklerinin hayvanclk zerine bir ekonomi kurmasn engellemesi rnek verilebilir. phesiz ki bu ekonomik hayat tarznda at olduka nemli bir ileve sahipti. Uygurlarn atn etinden ve gcnden yararlanmalar atn bir binek havyan olarak kullanlmas gibi uygulamalarda fazla etkili olamamlardr. Olumlu zellii ise, Koca tarafndan yle aklanmtr: Onlar bu dinin etkisiyle byk lde yerleik hayata gemiler, ticari faaliyetlerde son derece baar gstermilerdir; ilim, sanat ve edebiyatta nemli eserler meydana getirmilerdir530. Uygurlar kabul ettikleri dinlerdeki terimlerin Trke karlklarn kullanmaya zen gstermilerdir. Uygurlarda da tabiat varlklarnn gizli gleri olduu inanc vard. Uygurlarda llerden ve atalardan kalan hatralar kutsal saylrd. Uygurlar llerin ardndan cenaze trenleri dzenlerlerdi. lmden sonraki hayata inandklar iin lnn deerli eyalar, silahlar ve bindii at da kurganna konmutur. Orta Asyada yaplan kazlarda cesetlerin mumyalanm olarak kmas bu grmz glendirmektedir. At kurban etme , yu trenleri dzenleme Uygurlarn da gelenek ve inanlarnn bir gereiydi.

527 528

S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri II , Ankara 2003, s. 169. H.Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul 1997, s.129. 529 H.Gngr, a.g.e., s. 182. 530 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri II , Ankara 2003, s.183.

129

4.3.2-Sanat Anlaynda At: Uygurlar, yerleik hayat tarzn benimseyerek kalc eserler brakmaya zen gstermilerdir. Duvar sslemeleri, mimari eserler brakmalar onlarn sanat anlaylarn tanabilir eserler yerine tanamaz eserler zerinde gstermelerine olanak salamtr. Bu dnemden rnekler Dou Trkistan blgesinden gelmektedir. slam resim sanat asndan da bizi en ok ilgilendiren blge Uygur devletinin bulunduu Turfan havzasdr. Burada yer alan; Hoo, Bezeklik, Kzl gibi ehirler nemli Trk devletlerinden birisi olan Uygur devletine ait minyatrl el yazmalarnn bulunduu nemli bir blgedir531. Uygurlarn sanat tarihimiz asndan nemi Mani dinini kabulden sonra birtakm bu dindeki kitaplarn resimlenmesi ve Trk sanatnn ilk minyatrl kitap rneklerinin bu devirden gelmesidir. Bu tr minyatrlerde atn olmamas, Mani dininin sava konu almayan bir din olmasna balanabilir. Bu nedenle Uygurlar yava yava da sava zelliklerini yitirmeye de balamlardr. Uygur sanat buluntularndan phesiz tanabilir trden olan sanat eserleri de vardr.Bu eserlerden bir rnei Samatulu tarafndan derlenerek yayn hayatna sunulmutur532.

531 532

G.nal, Trk Minyatr Sanat, Ankara 1995, s. 7. K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996.

130

RESM NUMARASI 19 DOKMAN TR BULUNDUU YER TARH TANIMI M.. X. YZYIL Savaa Giden Uygurlar tasvir edilmitir.Sa ve sol istikamette Uyur svarileri sralanm durumdadr. Yine atlarn hareketlilii resme canllk sanki savan katmtr.Sava izlenimini pozisyonu yapld TAINABLR EL SANATI

uyandrmaktadr. Atlarn svarisine yardmc olmas, dinlenerek svarisine yol gstermesi dikkat ekici unsurlardr. Bu nedenlerle at savata svarinin arkada olarak da grlmektedir. NEM Uygur sanatna ait sava sahnesini ierir ok nemli bir rnektir. 4.3.3--Mitolojide At Bozkr Kavimlerinin kahramanlk ve yiitlik duygular atlarn destans gzelliklerinde , mitolojide geni yer bulmutur. At cini tasviri Bezeklikteki bir Uygur duvar resminde , onikili devirli hayvan takviminin insan biimli simgeleri arasnda grlmektedir. Trk-in yldz figrlerinin geni kolu kyafetini giymi , elinde Uygur harfleriyle Trke ad yazl tomar tutan her devrin cini , yldz tasvirlerine benzer bir biimde tasvir edilmitir533. At cininin hakimiyet dnemi ierisinde domu olan kiiyi etkisi altna altna inanlmaktayd534. Destans zellii olan atlarn bozkr topraklar asndan mitolojik yorumuna baktmzda mcadele ve savala dolu bir yln balayacann
533 534

E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.168 E. Esin Trk Sanatnda At, Trkler C.4, s.125

131

habercisi de olmaktadr. At ylnda doanlar hareket halinde olurlar ve ayn zamanda yiittirler535. At cininin baz olumsuz yanlar da destans zelliklerde grlmekteydi. zellikle eer bir kii at ylnn son gn bozkr topraklarnda domu ise bu kii, huzursuz , sabrsz e tehlikeli karakterli birisi olacaktr536. At cini ile ilgili efsaneler Trkler arasnda etkisini 18. yzyla kadar gstermitir. Bu cinlerin , kendi tesiri altnda doanlar etkilediine de inanlmakla birlikte brahim Hakk Efendinin Kozmoloji isimli eserinde de bu durum akca grlecektir537. Bozkr kavimlerinin mitolojisinde geni yer tutan at cini efsanelerine Osmanl mparatorluu Dneminde de etkisini srdrmtr. Atlarla ile ilgili H.1031 tarihli htiarat- Trki adl bir eserde atn mitolojik ynnn portresinin verilmeye alld grlmektedir538. At ylnda k aylar ok souktur, yaz aylar ise bolluk getirir. Bu kehanet atn en ok souk diyarlar yani memleketleri ve yazlar da bereketli otlaklar sevmesi gereine dayanr. Destans at figr savala dolu bir yln geeceini de haber verir, bu ylda doanlar hareket halinde olurlar. Atn Efendisi olarak belirtilen bir mite de Uygurlarda karlamaktayz. Uygur kaan Buku Han da Maniheist olduktan sonra her frsatta ata binmeye gayret gstermekteydi539. Pegasus; Gksel at miti sudan kan atn uan bir figr olarak da tasvir edildii mitoloji ile birletirilmektedir. Eski alaca at yani gne at hem bir ejder hem de bir

535 536

E. Esin Orta Asyadan Osmanlya Trk Sanatnda konografik Motifler, stanbul, 2004, s. 260 E. Esin, a.g.e., s. 260 537 E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.168. 538 E. Esin , a.g.m., s.168. 539 E. Esin , a.g.m., , s.169).

132

kutu ve Kua hkmdarlarnn ejder atlar , gkyznde giden bir arabaya koulmutu540 . Atn gkyzyle birlikte el alnmas oniki hayvanl takvime gre bir biri ardna gelen yllarn duran gsteren bir iaret olarak alglanmasyla balam olmakla at gk ve yldz tanrlarnn binei olarak da grlmtr541. lmden sonra cennete ykselen asil ruh da atl bir figr olarak karmza kmaktadr. Dou Trkistan blgesi uan at efsaneleri ynnden olduka zengindir. Kua hkmdarnn atn ektii bir gk arabas olduundan da bahsedilmektedir542.

Kagarl Mahmud da at ile ilgili bilgiler vermektedir.Ata binmek iin kanatlanmak terimini kullanr ve canllk ve nee kayna veren ata binmeyi umaya benzeten birden ok szck ve ata szne de yer verir : Er atn , ku kanadn ( Ku iin kanat neyse er iin de at odur) 543. Alaca at; Simgesel zellii de olan at renkleri arasnda alaca renk en bata gelir. inlilerin Orta Asyadan temin ettikleri ve adna da Cennet at dedikleri atlarn alaca atlar olduu gereine Hun devrinden beri rastlanlmaktadr544. Prof. Eberhard , alaca kelimesinin Altay dilleriyle muhtemelen erken Tabga Trkesiyle ve Kansuda Alaan Dalar Trkesiyle ilgili olduunu sylemektedir. Basmillerin sanat eseri buluntular incelendiinde alaca atlar ile ilgili tasvirleri dikkat ekmektedir. Bakentleri Bebalk ehrinde yaamaktaydlar. Uygur sanat eserlerinde de zellikle minyatrlerinde de alaca at tasvirlerine rastlanr. Alaca at hakann binek at olarak da bilinir545. Alaca at ayrca Merkr
540 541

E. Esin , The Horse in Turkuc Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.187 A.Yund, Trklerde At Svari Mecmuas, Temmuz 1942,s. 53 542 E. Esin , The Horse in Turkic Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.188 543 Kagarl Mahmud, a.g.e, s. 34 544 E. Esin , The Horse in Turkuc Art Central Asiatic Journal,10, 1695, s.179

133

gezegenin at olarak da mitoloji de yer almtr. anlmtr.

Zamann simgesi olarak da

Geriye dnk ok atan savann bindii at bu tasvire uymaktadr. (Resim:20).

545

E. Esin , a.g m., s.80

134

SONU Bozkr Kavimlerinin Kltr ve Mitolojilerinde At isimli almamzda, skit, Hun, Gktrk ve Uygurlarn gerek sosyal, ekonomik,siyasi hayatlarnda gerekse, dini, sanat ve mitolojik hayatlarnda atn nemi ortaya konulmaya allmtr. Bozkr atnn eski Trk topululuklarnn hayatlarnda nasl yer ald ortaya konulmaya allmtr. Ksaca zetleyecek olursak; Yaklak olarak M.. 8. yzylda tarih sahnesine kan ve bu tarihten M.S. 2. yzyla kadar hkimiyetlerini devam ettiren skitler, douda in eddinden batda Tuna nehrine kadar uzanan geni bir sahada varlklarm biraz nce verilen rakamlardan da anlalaca zere, yaklak olarak 1000 yl gibi olduka uzun bir zaman korumulardr. Onlar bu corafyada Atl Kavimler Medeniyetini oluturan kavimlerin ana grubunu meydana getirmitir. skit, Hun, Gktrk ve Uygurlarn tarihi, dili, dini, gelenek ve grenekleri, sanatlar hakknda yazl kaynaklar ve arkeolojik malzemelerden bilgi sahibi olabiliyoruz. ok geni bir sahaya yaylm olan bu topluluklarn eitli kavimlerle mnasebetleri ve onlarla mcadelelerini kaynaklarndan reniyoruz. Antik kaynaklardan dilleri, dinleri, gelenek ve grenekleri hakknda bilgi sahibi oluyoruz. Sanatlar hakknda ise arkeolojik kazlar sonucunda ortaya karlan ok sayda sanat eseri bize k tutuyor. skit, Hun, Gktrk ve Uygurlarn hayat tarzlar, kullandklar arabalar,

besledikleri hayvanlar, ata iyi binebilmeleri ve hayatlarnn byk bir ksmnn at zerinde gemesi dier eski Trk topluluklarn hatrlatmaktadr. Ayn hayat tarznn nceki yzyla kadar yaam olan bozkr Trk topluluklarnda varln da biliyoruz. skit, Hun, Gktrklerin gelenek ve greneklerine ballklar, genelde at kurban etmeleri ve onlarda domuz kltrnn olmamas, hatta l gmme adetleri eski Trk topluluklarnnkine aynen uymaktadr.

135

skit,Hun ve Gktrk kurganlarndan karlan sanat eserleri de byk nem tamaktadr. Gebe Hayvan slbu ad verilen ve stilize hayvan figrleriyle sslenmi olan buluntular eski Trk sanat eserleriyle balant kurabilmemize imkn vermektedir. zellikle Hun sanatnn, skit sanatnn bir devam olduunu sylememizi mmkn klmaktadr. skit,Hun, Gktrk ve Uygurlarn mitolojik hayatlarnda da atn geni yer tutmas ve mitolojik hikayelerin benzerlik gstermesi ve bu hikayelerin at merkezinde olumas ve gelimesi atn mitolojik adan da nemine iaret etmektedir. skit, Hun, Gktrk ve Uygur siyasi hayatnda da at nemli grevler stlenmitir. At merkez gsterilerek baz bilim adamlarnca Bozkr Kltr farkl bir topluluun kltr olarak gsterilmeye allmtr. Bu tr aratrmalar hazrlamaya altmz at merkezli almamzla da rtlmeye allm ve bozkr atnn Trk at olduu ve Anadolu ile de balant kurularak gl bir gelenein olduu vurgulanmaya allmtr. Bozkr Trk topluluklarnn hayat tarz gerei ekonomileri hayvancla dayal olarak gelimitir. Burada da at bata olmak zere eitli trdeki hayvanlar beslenmitir. Trkler atn stnden yararlanarak kmz yapmlar, eti ile de beslenmilerdir. Ayrca atn derisinden de giysi yapmay baarmlardr. At yetitirip komularna zellikle in ve Bizansa satarak ekonomik gelir de elde etmilerdir. Bylece ihtiya duyduklar mallarla atlar deitirmilerdir. Bozkr Trk topluluklarnda at savan birinci ve vaz geilmez malzemesi de olmutur. At sayesinde hzl hareket edebilmiler ve geri ekilme taktiini baar ile uygulayarak kendilerinden ok gl olan ordular yenebilmilerdir. Onlarn bu askeri dehas daha sonraki Trk devletleri tarafndan da rnek alnmtr. Trk tarihindeki byk savalar bu eklide kazanlmtr.

136

At, Trklerin hayatnn vaz geilmez bir paras olmutur. Bunu atn sosyal hayatta eski Trk Topluluklarnn hayat tarznda grmekteyiz. At bir hayat arkada olarak anlm ve onunu lm karsnda duyulan znt ve verilen nem dolaysyla sahibi ile birlikte gmlmtr. Ayrca bunda lmden sonraki hayatta dirilme inancnn olmas da etkili olmutur. At dini trenlerde hep tanrlara sunulan n nemli kurban havyan olarak grlmtr. At eti dini trenlerde tercih edilen et olmutur. Gelenek ve greneklerinde de Trk toplumlarnn at hayatlarnda, yaamlarnda neli yer tutmutur. Geleneksel gerekleen oyunlarla yaatlmtr. Oyunlarnn spor faaliyetleri at zerinde hala Anadoluda varln

srdrmesi gl bir gelenei de gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Sonu olarak, at Bozkr Kavimlerinin hayatnda siyasi, dini, ekonomik, sanatsal, askeri, sporsal, sosyal alanda ok nemli grevler stlenmitir.

137

KAYNAKLAR AKN, R., 1952 ALPMAN, C., 1972 Eitimin Btnl inde Beden Eitimi ve alar Boyunca Geliimi, GSB, stanbul. ARSLAN, M., 1984 1984 ATILGAN, ., 1974 1974 BATU,S., 1938 BATAV, ., Eski Trklerde Harp Taktii, Trk Kltr S.22, Ankara. BAYKARA, T., 1997 BELL, O., 2002 BLG, E., 1947 ivi Yazl Hukuki-ktisadi Kaynaklar, Mahiyet ve Muhtevalar Belleten 11/44 Ankara 1947. BOROTAV.P,N., 1973 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul. Trk Onomostiinde At Klt,Trkiyat Mecmuas ,X,(1953),s.206-212. CAFEROLU,A.; Eski ve Ortaada Trklerde Kurgan Yapma Gelenei, Trkler III, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. Trk Kltr Aratrmalar, zmir 1997. Trk Atlar ve At Yetitirme Bilgisi, Ankara. Gerek Milli Sporumuz irit, Erzurum. Erzurum ve Milli Sporlarmzda Cirit,Ankara. BABROLU,S., Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasi Yap, stanbul. Orta Asya Trklerinin Ulusal Sporlar V Yllar Boyu Tarih Dergisi S.V, Ankara. ATABEYOLU, C., Eski Trklerde At Sevgisini Gsteren Arkeolojik Bir Bulu Dolaysyla Trk Askeri Veteriner Hekimleri Dergisi, 198.

138

CAZ,E., 1967 CANG,J., Tang Devrindeki Dou Gktrkleri Hakknda Yeni Belgeler, Tapei. ANDARLIOLU,G., 1984 ETN, ., 1986 INAR.A,A., 1996 INAR,A.A., 1991 Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, H. Yksek Lisans Tezi, Ankara. CIRO Lo Muzo, 2002 Erken Dnem Trklerinde Defin lemleri ( ev: Blent Kene) Trkler, C.III, Ankara. ORUHLU,Y., 2002 2002 1995 Gktrk Sanat Trkler IV, Ankara. Hun Sanat, Trkler V, Ankara. Trk Sanatnda At Figrlerinin Sembolizmi, Trk Dnyas ORUHLU,Y., ORUHLU,Y., Aratrmalar,S 98, Ankara 1995. ORUHLU,Y., 1992 DEER,J.; 1954 step Kltr , DTCFD, XII/1-2. DEMRA,Y., Trk Resim Sanatnda Hayvan Sembolizmi, stanbul. Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, H. Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, Ankara. Gktrk Kitabelerinde simleri Geen Hayvanlar Trk Folkloru Aratrmalar, Ankara. Uygur-in ktisadi Mnasebetleri, Tarih Dergisi, XXXIV. Hilafet ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ( ev: R.een), Ankara.

139

2003

n Asya Dnyasnda Kimmer ve skitler, G. Sosyal Bilimler Enstits , Eskia Tarihi Anabilim Dal Doktora Tezi, Ankara 2003.

DEVELOLU,F., 1984 1987 1972 1973 Esatir Maddesi, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara. Kktrkler, stanbul. Hun Sanat, Milli Eitim Basmevi, stanbul. "Kazakistan'da Bulunan Esik Kurgan", Cumhuriyetin 50. Ylna Armaan, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1973. DYARBEKRL, N., 2002 DONUK, A., 1988 DONUK,A., 1982 DNMEZ,P., 2001 Trk 2001 . DURANLI,M., 2001 DURMU, ., 1996 DURMU, ., 1997 DURMU, ., 1997 Saka Pers Mcadelesi, Bilig, 4,s. 49-53. Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G.. F.E.F. Sosyal Bilimler Dergisi, 2, s. 13-19. Massagetler, Bilig, 3, s.86-91. Trk Mitolojisi zerinde Yaplm Rusa Eserler, Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir. Mitolojisi zerine Trkiyede Yaplan Yaynlarn Bibliyografyas ve Bu Yaynlarn Analizi, Yksek Lisans Tezi zmir 26-30 Austos 1922 Taaruzu ve Turan Taktii Tarih Enstits Dergisi, XII, stanbul 1982. Eski Trk Devletlerinde dari-Askeri Unvan ve Terimler, stanbul Eski Trklerde Kltr ve Sanat, Trkler V, Ankara. DVTOLU, S., DYARBEKRL, N., DYARBEKRL, N.,

140

DURMU, ., 2002 DURMU, ., 2002 DURMU, .; 1993 DURMU,.; 1998 Hun Devletinin Ortaya k ve Oluumunun Temel Unsurlar , Prof. Dr. M. Abdulhaluk ay Armaan, I, Ankara , 1998, s.399414. DURMU,., 1996 DURMU,., 2004 DURMU,., 2002 DURMU,., 2002 DURMU,., 1997 DURMU,., 2005 Eski Trklerde Askeri Kltr, Silahl Kuvvetler Dergisi, S.385, Ankara. EBERHARD,W.; 1940 Trkler ve Komularnda Spor, lk, 87, s.210-215. Sarmatlar, Ankara. Moolistandaki Trk Antlar Projesi 2000 Yl Kaz almalar, Tika Yaynlar, Ankara. skit Kltr, Trkler, Ankara. Trklerde Zaman ve Takvimler, Trk Dnyas Nevruz Ansiklopedisi, Ankara. Sarmatlarda Sosyal ve Ekonomik Hayat, G..FEF.SBD1/1 Ankara. skitler( Sakalar), Trk Kltrn Aratrma Enstits , Ankara. Scythian Culture, The Turks, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 979-988. skitlerin Kimlii, Trkler, I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 620-627.

141

EBERHARD,W.; 1940 in Kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme Hakknda Malumat, lk, 92, s.161-177. EBERHARD, W.; 1996 1987 ELN,., 1964 ELN,., 1986 ELDEM,E., 1926 ELADE,M., 1970 1993 ERGN, M., 1991 ERGN,M., Ouz Kaan Destan, Ankara . ESN,E., 1965 ESN, E., 1965 ESN,E ., 2000 ESN,E., 1979 Trk Kozmolojisi, stanbul. Trk Sanatnda At, Trkler IV, Yeni Trkiye Yayn, Ankara . The Horse in Turkc Art Central Asiatic Journal, 10.. Alp ahsiyetinin Trk Sanatnda Grn Trk Kltr S.70, Ankara . Orhun Abideleri, Boazii Basm ve Yaynevi, stanbul. amanizm, Ankara. Mitlerin zellikleri, stanbul. ELADE,M., (ev: S.Rfat,), Bir Atn Mezarta Kitabesi, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, 9/86 Ankara . Trk Halk Edebiyatna Giri, Ankara. Trklerde Atn Armaan Olmas, Trk Kltr Aratrmalar, s.1, Ankara. inin imal Komular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar ,Ankara. in Tarihi, Trk Tarihi Kurumu Basmevi, Ankara. EBERHARD, W.,

142

ESN,E., 1978 ESN,E., 2004 Orta Asyadan Osmanlya Trk Sanatnda konografik Motifler, stanbul. GABAN,A,V., 1968 GAN,L., , 2000 GKALP, Z., 1989 GKEK, G., 2004 Asur Ticaret Kolonileri anda Anadoluda Hayvanclk ve Hayvan Ticareti Ankara nv Dil Tarih ve Corafya Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Anadolu Arivleri ,7/1 Ankara . GUBOLU, M., 1981 GLER,A., 2001 1938 GAR, V., 1960 GNGR,H., 1986 GNGR,H., 1997 GRAY, A., Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul. Sryani Kaynaklarna Gre Trklerin Menei, Dini nan ve Adetleri Trk Dnyas Aratrmalar s.40. At Neslinin Menei Yeni Kafkas, S.19. Trklk Bilgisi, Ankara. "Trk Tarih Tezi Hakkndaki ntihalarn Mahiyeti ve Tezin Kat' Zaferi", Belleten, II, 337-365. GNALTAY, ., "Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleri ile likileri Hakknda", VIII. Trk Tarih Kongresi, II, 751-781. Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul. Gktrklerde Gelenek ve Dini nanlar ( ev E.Sarta)Trk Dnyas ncelemeleri, s:IV, Ege niversitesi Basmevi, zmir 2000. Renklerin Sembolik Anlamlar Trkoloji Dergisi, III, Ankara. slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul.

143

1951

Modern Harp Gcnde At Kudretinin Deeri, Genelkurmay Bakanl Yaynlar , Ankara.

HANCERLOLU, O., 1975 1975 1993 Mit Maddesi Felsefe Szl, stanbul . nan Szl, Dinler, Mezhepler Tarikatlar, Efsaneler stanbul. Anadoluda Ko, Koyun ve At Biimli Mezartalar, Baslmam Yksek Lisans Tezi stanbul . HERODOTOS, 1973 Herodotos Tarihi, (ev. Mntekim kmen), Remzi Kitabevi, stanbul. HPPOKROTOUS, 1816 HSEYN, S, 1943 MER, Z., 2005 NAL G., 1995 NAN, A., 1937 "Altay'da Pazrk Hafriyatnda karlan Atlarn Vaziyetini Trklerin Defin Merasimi Bakmndan zah", II. Trk Tarih Kongresi, Ankara. NAN, A., 1991 NAN, A., 1972 1950 amanizm, Ankara. Eski Trklerin inanlar Hakknda Birka Sz, ( ev: A. nan) Belleten ,XIV, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara. NOSTRANTSEV, K., Tu, Bayrak( Sancak) Makaleler ve ncelemeler II, Ankara. Trk Minyatr Sanat Yap Kredi Yaynlar, Ankara. Miladi Dnem ncesi Orta Asyada pek Bili, S.32. Ahbar-d Devlet-is Selukuyi, .,( ev: N. Lugal) stanbul. Hippokratous To Peri Aeron, Hydaton, Topon, Parisioi: .M. Eberartos. HANCERLOLU, O., HATPOLU, .,

144

slam Ansiklopedisi 1995 ZG, ., 1969 ZG, ., 1978 XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin in ile Yapt Ticari Mnasebetler Tarih Enstits Dergisi IX, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul. ZG, ., 1989 1993 KAFALI, M., 2002 KAFALI, M., 1987 1989 1980 1953 Trklerin Anayurdu Trk Tarih Dergisi Ankara. Trk Milli Kltr, Boazii Yaynlar, Ankara. Eski Trklerde Devyet Meclisi ( Toy) MTK stanbul. Dou Anadoluya lk Seluklu Akn Fuat Kprl Armaan, stanbul. KAFESOLU, ., 1987 KALKAN,M., 1997 Bozkr Kltrnde At ve Prejevalskiy Atnn Bu Kltre Kazandrd Dinamizm, Erdem C.9, TTK Ankara. KAPLAN, M.; 1955 Trk Destannda Alp Tipi Zeki Velidi Togana Armaan, stanbul, , s.204213. Trk Bozkr Kltr, stanbul . KAFESOLU, .; KAFESOLU,., KAFESOLU, ., Trk Kltrnde Renkler, Yrtrk, S:42 Ankara. in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara. The Deer Goddess Of Ancient Sberia, New York . JACOBSON,E., Hun, Gktrk ve Uygurlarda Geleneksel Festival ve Elenceler, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, stanbul. Esatir Maddesi Cilt XI, stanbul.

145

KAPLAN,M.; 1985 Orhun Abidelerinde Mekan-nsan Mnasebeti, Trklk Aratrmalar Dergisi , 1 , s.1-6. KAGARLI MAHMUD; 1991 1976 Divan Lugat-it Trk, I-IV, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. slam Trk ve Edebiyatnda Ok ve Ok Atma, Geleneksel Trk Sporlar Semineri, Ankara. KARAMRSEL, A.; 2002 1953 KOCA,S.; 2003 KOCA,S., 2002 KOCA,S., 2002 KOCA,S., 1983 KOCA, S., 2005 2002 1986 KURAT,A.N., 1972 IV-XVIII. Yzylda Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara. KURGAN,., Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara . Eski Trklerde Yas ve l Gmme Adetleri Trkler III, Ankara. Bayrak slam Ansiklopedisi, II, stanbul . KOCOSAVA,Y., KPRL,M.F., Trk Tarihinde stiklal Mcadeleleri Milli Kltr, S.42, Babakanlk Basmevi, Ankara. Eski Trklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat, Trkler IV, Ankara. Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler IV, Ankara . Trk Kltrnn Temelleri, II, Odes Ltd.ti .Kltr Yaynlar, Ankara. Trklerde Mezar Gelenei Trkler III, s.77, Ankara. Kars Tarihi, Il Matbaas, stanbul. KIRZIOLU, M. F., KARAHAN,A.,

146

1943 2003 LGET,L.; 1986 LGET,L., 1962 MEM, E., 1987 1913 MNNS, E.H. 1970 NUR,R., 1926 GEL, B., 1981 GEL, B., 1984 GEL,B., 1971 GEL, B., 1971 GEL, B., 1970 ZN,M,N.,

Eski Metinler Antolojisi, Ankara. 2003 Yl Bilge Kaan Ant Mezar Kazs Manas nv Sos.Bil.Der S.17, Bikek. Bilinmeyen Asya , Trk Dil Kurumu Yaynlar , Ankara. Atilla ve Hunlar, stanbul 1962. skitler'in Tarihi, Seluk niversitesi Basmevi,Konya. Scythians and Greeks, University Press, Cambridge. "The Scythians and Northern Nomads", The Cambridge Ancient History, IX, New York. Trk Takvimi Trk Yurdu IV/19 Ankara. Byk Hun mparatorluu Tarihi-I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Basmevi, Ankara. Trk kltr Tarihine Giri, C.1, stanbul . Trk Kltrnn Gelime alar I, stanbul . Trk Mitolojisi, Ankara. Esatir Maddesi, Byk Osmanlca Trke Szlk. Trk Tarih Kurumu

KUZUOLU-GKEK,R.G.,

MNNS, E.H.,

ZTUNA,Y.,

147

1978 ZTUNA,Y., 1990

Byk Trkiye Tarihi, C.II, stanbul 1978. Devletler ve Hanedanlar, ilk a ve Asya Afrika Devletleri , Ankara .

PARMAKSIZOLU,., 1971 1986 1986 bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, MEB Yayn stanbul Piotrovski Skythishische Kunst, Leningrad. Sibiryadan SemelerKltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, , (ev. A. Temir), Ankara. RASONYI, L.; 1993 RCE, T. T., 1958 1923 ROUX, J.P., 2001 ROUX, J.P., 1995 1958 Trklerin Tarihi , stanbul The Mythological Eagle the Gryphon the Winged Lion and the Wolf in the Art of Northern Nomads Artibus Asiae XXI. SAMATULU, K.A ., 1996 SAM, ., 1316 SEVGEN, N., 1943 Anadoluda Koyun ve At Motifli Mezartalar Cephe . SEYDOF, M., Esatir Maddesi, Kamus- Trki stanbul . Caragan Temir Kigender, Almat . RUDENKO, S.J., Orta Asya , (ev: L. Arslan), stanbul. The Scythians, Thames and Hudson, London. Central Asia and The Animal Style, Skythica I, Prague 1923. ROSTOVTZEFF, W., Tarihte Trklk , Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar , Ankara POTROVSK B. RADLOFF, W.,

148

1983 SEYDOF,M., 1988

"Altn Muharibin Soy Etnik Talihi Hakknda", Karda Edebiyatlar, V, 30-39. Gk, Ak ve Kara Renklerin Eski nanlarla Alakas ev: O. Yavuz) Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S.52, stanbul.

SEYDOLU, B., 1995 STRABON, 1969 SMER, F., 1983 AHN, U.., 2005 EEN, R., 1985 TDK 1975 TDK 1998 TARHAN, T., "Eskia'da Kimmerler Problemi," VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara, I,355-369. TAAILI A., 2002 TEKE, F., 1993 Pazrk, Altaylardan Bir Halnn yks, Ankara . Gktrkler Trkler IV, Ankara. Trke Szlk Mitoloji Maddesi, Ankara. Felsefe Terimleri Szl Mit Maddesi Ankara . slam Corafyaclarna gre Trk ve Trk Kavimleri , Ankara. Trk Kltrnde At Arabas, Bili, S.32, Ankara . Trklerde Atlk ve Binicilik, Ankara . The Geography of Strabo, (ev. Horace Leonard Jones), Harvard University Press, Cambridge. Mitolojik Dnemde At, Trk Kltrnde At ve ada Atlk-I, stanbul .

TOGAN, A.Z.V., 1981 Umum Trk Tarihine Giri, I., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.

149

TOGAN, A.Z.V., 1987 TURAN, O.; 1969 TURAN, O., 1954 TURHAN,M., 1951 TUTEL, E., 1998 UAR, N., 1983 URAS, M., 1967 1976 YILMAZ,L., 2000 YETKN,., 1981 Konyada Bulunan Kanatl At Figrl Kabartma ve Anadolu Trk Sanatndaki Yeri, Doumunun 100.Ylnda Atatrke Armaan, . Edebiyat Fakltesi Yayn , stanbul 1981. YILDIRIM, ., 1986 Tarihi Kaynaklar Asndan Trk Spor Kltr, Gazi nv Yksek Lisans Tezi Ankara 1986. YUND, A., 1942 1976 Trkler&de At Svari Mecmuas , Ankara . Pazrk Unescodan Gr, 12, Ankara . ZAVTUKHNA,M.P., Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, Ankara 2000. Trk Mitolojisi, stanbul . egen ve Gkbr Trk Kltr Dergisi, s.259, Ankara. LKTAIR,.M,S., Trklerde At Sevgisi Yllarboyu Tarih S.6, Ankara. At ve Atlk, Ankara . Kltr Deiimleri, stanbul . Oniki Hayvanl Trk Takvimi, A..DTCF, Yayn, Ankara. Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi I, Turan Neriyat Yurdu , stanbul, 1969. "Sakalar (VI)", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 23, 1987, 30-34.

150

HARTALAR CETVEL HARTA 1 : Anayurtta Kurulan Medeniyetler ve Trk Kavimlerinin G Yollar . HARTA 2 HARTA 3 HARTA 4 : Byk ( Asya) Hun Devletinin En Geni Snrlar : Gktrk Devletinin En Geni Snrlar : Uygur Devletinin En geni Snrlar

151

Harita 1: Anayurtta Kurulan Medeniyetler ve Trk Kavimlerinin G Yollar ( Ali Gler, Trklk Bilgisi, Ankara 2001, Harita 1)

152

Harita 2: Byk ( Asya) Hun Devletinin En Geni Snrlar (Ali Gler, Trklk Bilgisi , Ankara 2001, Harita 2)

153

Harita 3 : Gktrk Devletinin En Geni Snrlar, Bat ve Dou Gktrk Devleti ( Ali Gler, Trklk Bilgisi, Ankara 2001, Harita 3)

154

Harita 4: Uygur Devletinin En Geni Snrlar ( Ali Gler, Trklk Bilgisi, Ankara 2001, Harita 7)

155

RESMLER CETVEL RESM 1 RESM 2 RESM 3 RESM 4 RESM 5 RESM 6 RESM 7 RESM 8 RESM 9 RESM 10 : Bozkr corafyasndan at manzaralar : Orhundan Grnm : Orhundan Grnm : Orhun Nehrinin havadan grnm. : Pazrk, skitler dnemine ait hal. : Elektrum kmz srahisinin n yz ( Chertomlyk Vazosu) : skit askerlerinin sava ara ve gereleri ile resmedilmesi : skit dnemi sava sahnesi : Sarmat askerlerinin sava ara ve gereleri ile resmedilmesi : Drt nala giden at zerindeki skitin yandan grnts ( Altn

Kul Oba Kurgan) RESM 11 : Altndan tarak zerine kopya edilmi skitlilerin mcadele sahnesi . RESM 12 : Soloko Kurgan, Tarak zerindeki sahneden bir kesit, iskit muharibi. RESM 13 RESM 14 RESM 15 RESM 16 RESM 17 RESM 18 RESM 19 RESM 20 : Hun askerlerinin sava ara ve gereleri ile resmedilmesi : Gktrk dnemine ait resimli at kiremidi : Gktrk dnemine ait resimli at kiremidi : Gktrk dnemine resimli at kiremidi. : Gktrk askerlerinin sava ara ve gereleri ile resmedilmesi : Bar grmelerine giden Gktrk askerleri : Uygur askerlerinin sava ara ve gereleri ile resmedilmesi : At stnde drtnala giderken ok atan bir bozkr svarisi

156

Resim:1 Bozkr Corafyasndan At Manzaralar ( Prof.Dr. lhami Durmutan)

157

158

159

160

Resim: 5 Pazrk Hals ( Trkler I,Ankara 2002, s.832)

161

162

Resim: 7 skit Askerlerinin Sava Ara ve Gereleri le Resmedilmesi ( K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996)

163

Resim:8 skit Askerlerinin Sava Ara ve Gereleri le Resmedilmesi ( K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996)

164

Resim:9 Sarmat Askerlerinin Sava Ara ve Gereleri le Resmedilmesi ( K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996)

165

Resim:10 Drt Nala Giden At zerindeki skitin Yandan Grn, Altn Kul Oba ( B.Piotrovski, B.Piotrovski Skythishische Kunts, Leningrad 1986, Resim 202)

166

Resim:11 Altndan Tarak zerine Kopya Edilmi skitlerin Mcadele Sahnesi Solokha Kurgan ( B.Piotrovski Skythishische Kunts, Leningrad 1986, Resim 128)

Resim:12 Tarak zerindeki Sahneden Bir Kesit, skit Muharibi, Solokho Kurgan( M.I. Artamonov, B.Piotrovski Skythishische Kunts, Leningrad 1986, Resim 150)

167

Resim:13

Hun Askerlerinin Sava Ara ve Gereleri le Resmedilmesi ( K.A.

Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996

168

Resim:14 Resimli at Kremiti ( Moolistandaki Trk antlar Projesi 2003 Yl almalar, Ankara 2003, Resim:48)

169

Resim:15 Resimli at Kiremidi (Moolistandaki Trk antlar Projesi 2003 Yl almalar, Ankara 2003, Resim:49) Resim:16 Resimli at Kiremidi (Moolistandaki Trk antlar Projesi 2003 Yl almalar, Ankara 2003, Resim:50)

170

Resim:17 Gktrk Askerlerinin Sava Ara ve Gereleri le Resmedilmesi ( K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996)

171

Resim:18 Gktrk Askerlerinin Sava Ara ve Gereleri le Resmedilmesi ( K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996)

172

Resim:19 Uygur Askerlerinin Sava Ara ve Gereleri le Resmedilmesi ( K.A. Samatulu, Caragan Temir Kigender, Almat, 1996)

173

Resim: 20 At zerinde Drt Nala Giderken Ok Atan Bir Trk Svarisi ( Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, H.2165 Nolu Albmden,v.42b)

174

ZMLER CETVEL

ZM 1 ZM 2 ZM 3 ZM 4 ZM 5

: Bozkr atnn farkl ekillerde grnts : Atn binit ve koum takmnn izim ile gsterimi : Altn elbiseli adamn miferindeki sslemelerden ayrnt : izimli at kiremidi : Ayrntl izimli at kiremidi.

175

izim:1 Bozkr Atnn Farkl ekillerde Grnts(K.A. Samatulu, Caragan Temir


Kigender, Almat, 1996)

176

177

178

izim:4 izimli at Kiremidi ( Moolistandaki Trk Antlar Projesi 2003 Yl almalar, Ankara 2003, izim:13)

179

izim:5 izimli at Kiremidi( Moolistandaki Trk Antlar Projesi 2003 Yl almalar, Ankara 2003, izim : 14)

180

ZET

Bu Yksek Lisans tezinin amac Bozkr Kavimlerinin Kltr ve Mitolojilerinde atn yerini ortaya kartmaktr. Bu almada M.. V.yzyl ve M.S.IX. yzyla kadar Orta Asya Trk Kltrne ait birinci elden kaynaklar incelenerek atn nemi ve ilevi ortaya karlmaya allmtr. Trkler Dnya Tarihinde at ilk kez binek hayvan olarak kullanm ve at Trkler sayesinde Dnya Kltr Tarihine kazandrlmtr. Trklerin ata nem vermesi onlarn hayatna; siyasal, sosyal, ekonomik, askeri, dinsel, sanatsal ve mitolojik alanlarda yansmasna imkan salamtr. Ksaca; 1-Atn, hangi kltr corafyasnda ortaya kt ve yaplan anlamalarda vergi olarak atn verilmesi siyasi adan atn roln gstermektedir. 2-Atn, Trklerin elence ve festivallerinde yer almas, stnn iilmesi ve etinin yenilmesi sosyal hayatta atn roln gstermektedir. 3-Atn, in ipei ile deitirilmesi, zellikle sava atlarnn satlmas, atn ekonomik adan nemine iaret etmektedir. 4-Atn, kahraman ile birlikte gmlmesi, kaderini kahramannn kaderine balamas, eitli trenlerin yaplmas dinsel adan atn nemine iaret etmektedir. 5-Atn, sava ara ve gerelerinde en nemli unsur olmas hzndan ve gcnden yararlanlmas askeri hayatta nemine iaret etmektedir. 6-eitli sanat buluntularnda atn yer almas sanatsal adan atn nemini gstermektedir. 7-Atn, mitolojik hikayelerde yer almas mitolojik adan nemini gstermektedir.

181

ABSTRACT

The aim of this postgraduate study is to show horses place in steppe ethnicals culture and mythology. n this study, horses importance was tried to discover by reseorching the first and second hand souices about Middle Turkish Culture up to V. Century B.C. and IX A.C. n World History Turks used the horse firstly as a riding animal and by this way horse was earned to World Culture History. Thats why Turks gave importance to horse politically, socially, economically, military, religious, artistic and mythologically reflected to their life. Shortly; 1-Because the horse was appened in which culturel geography and was given as to payment shows the role in political scene. 2-Because the horse took place in Turks entertainments and festivals, its milk was drunk, its meat was eaten; shows the role horse in social life. 3-The change of horses with chinese silk, to sell them in meaning of commerce, especially war horses shows the importance in economy. 4- Heros were buried with their horses, horses spared the same fatalities with their owners, and some cereminies show the religious importance of horses. 5-Horses were used in wars as weapons, also used because of its speed and power and this shows the importance in militory life. 6-Horse takes place in some old artistic materials the artistic importance. 7-Horse takes place in mythlogical stories and show its mythological importance.

You might also like