ALTAYLARDAN ANADOLUYA KAMZM

(BALANGITAN GNMZE TENGRCLK-GKTENGR NAN SSTEM)

Dr. Yaar KALAFAT

Dr. Yaar Kalafat

lk ve orta tahsilini 1939 ylnda dnyaya geldii Kars'da, Yksek tahsilini 1961 - 1962 yllarnda mezun olduu Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi'nde zooteknist olarak yapt. 19861987 Gz dneminde Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnden fark derslerini vererek mezun oldu. 1987 ylnda Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnden Yakn a Tarihinden "eyh Sait" konulu 1989 ylnda Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Halk Edebiyatndan "Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri" konulu ve 1991 ylnda Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dinler Tarihi'nden "Kuzey Azerbaycan Dou Anadolu ve Kuzey Irak'da eski Trk Dini zleri, Dini Folklorik Tabakalama" konulu mastrlar yapt. 1992 ylnda Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ana Bilim Dal'ndan "ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar" konulu almas ile bilim doktoru nvann ald. 2002 ylnda KPSA (Kazakistan)nn Fahri doktoru oldu. Irak, ran, Suriye, Trkmenistan, Tacikistan Afganistan, zbekistan, Karakalpakistan, Krgzistan, Kazakistan, Nahvan, Azerbaycan, Grcistan, Karaay-erkez, Kabartay-Balkar, Dastan, Krm, uvaistan, Tataristan, Bakrdistan,Altay, Hakasya,Yunanistan, Romanya, Makedonya, Srbistan, Dastan, Bulgaristan, Gagauzeli, Kbrs, Dalk Altay gibi Trk Blgelerinde, Suudi Arabistan'da Almanya, Belika, Avusturya, Norve, sve, Hollanda bulundu ve buralarda alannda yapt almalar srdrmektedir. 1999 ylnda Babakanlktan emekli olan Yaar Kalafat bir dnem ASAM'da Kafkasya Aratrmalar Masa Bakanl ve Ynetim Kurulu yelii yaptktan sonra halen ayn kurumda Trk Kltr ve Stratejileri Aratrma Masa Bakan olarak almaktadr. LESAM, Folklor Aratrmalar Kurumu, Dinler Tarihi Dernei, Egeli Aratrmac Yazarlar Birlii yesidir. Avrasya, Alanz, Stratejik Analiz, Avrasya Dosyas, Jeopolitik Gndem gibi yaynlarn Yayn Kurulunda grevlidir.

NDEKLER

BRNC BASKIYA SUNU KNC BASKIYA NSZ NSZ YAZARIN NSZ GR GK TENGR DNNN ANADOLU TRKLERNDEK ZLER = Bibliyorafya Denemesi = ALEVLK =Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri= ALEVLK TREVLER =Orta Douda Eski Trk nanlarnn zleri= AMANZM KE TALARI =Terminoloji Denemesi= TENGRCLK =Krgzistanda Eski Trk nanlarnn zleri = BAKSCLK =Kazakistanda Eski Trk nanlarnn zleri= A TENGR NANCI =Saha Trklerinin nan Sistemi= AK DN-amanizm =Altay Trkleri Halk nanlar= KAMZM =Altay Kamizminin Anadolu Trk Halk nanlarnda zleri ELOYUN KLTR ETKNLKLER VE DALIK ALTAY GEZ NOTLARI =Altay kii Trk Halk nanlar= NEO AMANZM =Hakasya Trklerinde Dini Hayat= TATAR AMANZM I =Katanovu Okurken= TATAR AMANZM II =Tatar Mifleri=

KAZAN TATARLARI III =Karlatrmal Halk nanlar= TUVA ALTAY HAKAS TRKLERDE HALK NANLARI =Atlas Dergisinin Tespitleri= UVA TRKLERNDE AMANZM =ubakar-Macaver= SONU NDEKS RESMLER

BRNC BASKI N SUNU

Nasl ki bir maddi nesnenin kendine zel yaps varsa, sosyal gruplarn ve milletlerin de kendilerine mahsus baz zellikleri vardr. te o zellikler milletleri birbirlerinden farkl klar.

phesiz sosyal farkllklar maddi nesneler gibi kesin izgilerle ayrlmazlar. Ancak onlar analiz ettiimizde benzerlerini dier milletler ya da halklarda grsek de baz hususlar ya da baz anlamlandrmalar dierlerinde gremeyiz. Zaten kltr milli yapan da bu anlamlandrmalardr. Yani kltr unsurlar genellikle de milli deildir. Onlar evrensel zellikler tar. Fakat kltr unsurlarna verilen anlamlar ya da onlara kar taknlan tavrlar, onlar dierlerinden ayrr ve onlar milli yapar. Mesela her toplumda aile vardr, her toplum yemek yapar ve yer. Fakat her toplumun aile anlay ve yemek kltr bir dierinden farkldr. G.L Bonun ifadesiyle bir uygarln temel fikirlerinden en nemlileri arasnda dinsel fikirler bulunurlar. Tarih olaylarnn ou dolayl olarak dinsel inanlarn deiikliinden kmlardr. nsanln tarihi her zaman tanrlarn tarihine kouttur. Bu balamda din, dini riteller ve inanmalar sosyal yapy etkile yen sosyal faktrlerin en nemlilerinden birisidir dersek yanl yapm olmayz. Trklerin slamiyete girmeden nceki dini anlaylar yeterince ele alnmad gibi, imdiki durum da gerektii ekilde deerlendirilememitir. Dier yandan Trklerin eski dini sadece Ouz grubu esas alnarak tanmlanmaya allmtr. Oysa Kpak grubu en azndan Ouzlar kadar Trk tarihinde nemli bir yer igal eder. Bu nedenle gnmzde eski Trklerin dini inanlar hakkndaki yeterli bilgileri renebilmek iin Asyada yaayan Kpak gruplarnn yaaylarna da bakmamz gerekir. Elinizdeki alma, hem Ouz hem de Kpak grubuna ait Trkler arasnda saha almalar yaplarak hazrlanmtr. te bu adan Trkiyede bir ilke imza atlmtr. Bir ok almada Trklerin Gk Tanr ya da amanizm dinine inandklar yazlmaktadr. Bir defa amanizmin bir din olmad hususunu konunun dnyaca tannan Dinler Tarihi uz mam M. Eliade amanizm adl eserinde dile getirir. Her ne kadar Eliade eserinin nsznde amanizm de tam byle bir arkaik bir esrime tekniklerinden biridir; hem gizemcilik hem by hem de terimin geni anlamyla dindir dese de ileriki blmlerde amanlk bir vecd tekniidir der. Ona gre amanizm Orta ve Kuzey Asyann dinsel yaamna egemen olsa da bu geni blgenin dini deildir. Baz kimseleri kuzey insanlarnn ve TrkTatar halklarnn dinlerini amanizm saymaya gtren ey, geveklik ve kafa karkl olmutur. Ayrca Eliadeye gre amanlar bir din adam yerine koymaktansa onlar mistikler arasnda kabul etmek daha doru bir yaklamdr. Sayn Kalafata gre de ...aman kii olu ile ruhlar alemi arasnda grev stlenmi iken, Kam daha ziyade Tengri buyruu ile kiiolu arasnda ilev stleniyordu. Kam kavram z Trke olduu ve anlam farkllna ramen Trkiyede yaplan almalarda baz istisnalar hari aman kavram kullanlmtr. Bu almada da bazen aman kavram kullanlmtr. Ancak burada amana verilen anlamla Kama verilen anlam arasnda bir farlla da dikkat ekilmitir. Eliadeye gre dnyann her yerinde bir Gk Tanr inanc vardr. Dolaysyla Sibirya Orta Asya halklar arasnda da bu inan vardr. Onlara gre Tunguzlar, Samoyedler, Trk Tatar halklar arasnda Gk Tanr inanc vardr. Ancak bunun dnda dier tanrlar da vardr. Ancak Gk Tanr byk tanr anlamna geldiinden en kutsal tanr Gk Tanrdr. Buna Samoyedler Num, Tunguzlar Buga, Moollar Tengri, Buryatlar Tengeri, Volga Tatarlar Tngere, Beltirler Tingir, Yakutlar Tangara derler. Bu kavramlarla Yakutlar Yce

Egemen, Altay Tatarlar Ak Ik, TrkTatar halklar da Bakan, Han, Bey ve daha ok Ata anlamn verirler. Bir dier Dinler Tarihisi W. Schmidte gre de btn toplumlarda bir Yce Yaratc inanc vardr. Hatta Schmidte gre insanlar nceleri tek tanrl inanca sahiptiler, zamanla bu inanlarndan eitli nedenlerle uzaklaarak ok tanrl inanmalar ortaya kt. Yaplan antropolojik almalarda da tanr inancnn olmad bir sosyal gruba rastlanlmad eitli almalarda dile getirilmitir. Kalafat, byk ounluu Mslman olan Trkler yerlere gre deien, geen yzyllara ramen eski ve yeni inanlarnn karmasn yaamaktadrlar der. Bu anlay belki bazlarnn houna gitmeyebilir. Ancak sosyal gereklerden kaamayz veya onlar grmezden gelemeyiz. Biz onlar grmezden gelsek de onlar bizimle yaamaya devam ederler. Bu hususa yllar nce dikkati eken G. L. Bon de bir ulusun zihin yaps, sadece o ulusu oluturan yaayan bireylerin sentezini deil, fakat zellikle onun olumasna katkda bulunmu olan saysz atalarn sentezini temsil eder der. Kalafatn bu almas eski Trklerden gelen atalar klt konusunda alanlara da nemli malzemeler sunmas asndan son derece faydal bir almadr. Dier yandan bu almann bizce en nemli taraf yllardan beri masa banda eski Trklerin dine hakknda yorum yapanlarndan farkl olarak, ok geni bir sahada ilk defa bir alan almasna dayal olarak hazrlanm olmasdr. Bu adan Kalafat, almasyla eski Trklerin inanlar konusunda bir ilke imza atm olup, umarz bu alma bakalarna rnek tekil eder ve konu hakknda ayn slupla yaplm baka almalar bunu takip eder. ok nemli bir almaya imza atmasna ramen sayn Kalafat, her zamanki slubu ile alak gnllln yine gstererek eski Trk inan veya inanlar konusunda yaplmas gereken almay yapabildiimi sanmyorum.Yaptm almann ihtiyac karlayabilecei iddiasnda da deilim der. Kalafat, din konusunda almalar yapanlara da bir gnderme yaparak, farkl bir konuda ilgililerin dikkatini eker. Ona gre Trkiyede dini reten messeseler ile renilmi dini uygulatan din grevlileri, gnmz inan dnyasna tanan ve kayna ounlukla eski inan sistemi olan birok inan ve uygulamay; bidad, hurafe, batl ve irk olarak nitelemekte ve din d olduklarm belirtmekle yetinmektedirler. slamiyeti, ona ait olmayan inan ve uygulamalardan ayklamak slamiyetin bizatihi gereidir ve her Mslman bu uyarya uymak ve bu mcadeleye katkda bulunmak zorundadr. Ancak mcadele adna alnan tavrn daha etkili ve realist olabilmesi itibariyle ayet ve hadislerde de yer almad halde Mslmann inan dnyasna giren uygulamalarn kaynana inebilme zorunluluu vardr. Sonu olarak Kalafat, yle der: Sizin olan sizi siz yapandr. Sizin olan tanmadan nasl ona sahip kabilirsiniz?O halde biz olmak, bizim olan tanmak iin, ncelikle disiplinler aras bir anlayla, bizi var eden ve bizimle yaayan sosyo-kltrel deerlerimizi tanmak zorundayz.

KNC BASKIYA NSZ

Birinci basks Altaylardan Anadoluya Kamizm amanizm ismi ile kan kitap almamzn ikinci basksn Balangtan Gnmze Tengricilik/Gktengri nan Sistemi bal altnda hazrladk. sim deiiklii izah u ekilde yaplabilir. Birinci baskda da

belirttiimiz gibi kitabn ad amanizm olmasna ramen eski Trk dini amanizm deildi. Din grevlisi konumunda olan kiinin aman olmasndan hareketle bu isim Trk olmayanlar tarafndan biraz da jeokltr amalarla verilmitir. Trklerin eski inanlarndaki din grevlisi konumunda olan Kam idi. Buradan hareketle isim verilmesi halinde Kamizm denilebilirdi ki, bu da doru olmayacakt. Zira, bu taktirde islamiyete hocaizm veya hristiyanla papaizm denilmesi gerekirdi. Baz uzak dou dinlerinde emsalleri olsa bile bize pek uygun deildi. Kamdan hareketle Kamlk dini belki denilebilirdi. Ancak kaynaklara da bu inan iin Tengri, Gktengri, Trk Tengri gibi salam deliller var iken, uygun ismin de buradan alnmas gerektiini dndk. Okurun geneli itibariyle zet mahiyetinde olan ilk bask iin Tengri Gktengri isimleri gazla yeni olabilirdi. lk ismin aman-Kam ad kullanlarak km olmas bu itibarla yararl da olmutur, kanaatindeyiz. Bu hususa yeni bask da ayrca aklk getiriyoruz. kinci baskya, birinci baskda hacim kadar daha ilave yaptk. Bu hal, geniletilmi ikinci bask olmaktan ziyade kitaba yeni isim verilmesini gerektirdi. Yeni bir kitap ortaya kmt. Bibliyografya ksmndaki eski inan sistemi ile bir ekilde ilikisi olan yayn knyesini %50 artrarak indeksi yeni artlarda zenginletirerek baz blmler ilavesi suretiyle gelitirmi oluyorduk. Bu arada kitaba resim koyarak mesajmz glendirmek istemitik. Ayn resimleri tekrar kullanmak istemedik. Baz blmler eklenmek sureti ile ilaveli bask hazrlam oluyorduk. Biz isimdeki anlam ieriini de dikkate alarak yeni ve son ismi koymay setik. Birinci baskda Trk corafyas itibariyle yer vermitik. Bu kez Tengricilik inancnn daha youn grld Anadolu Trk-slam kesimlerinden Alevilik konusundaki almamz, Anadolu Trk heterodoksisinin hinderlant durumunda olan Ortadoudaki izlerine yer veren bir almamz da kitaba aldk. Birinci baskda; Krgzistan, Kazakistan, Altaylarn baz blmleri ve uvaistan dini hayatndan bahsetmi iken, bu defa Katanovun almalar ve Tatar Mif (mit)leri gibi blmleri de ekleyerek sadece Trk corafyasnn daha geni bir blm ele almakla kalmayp evvelce ele alnan olanlarda derinlemeye de almay amaladk. Bylece kitabn yeni ismi Balangtan Gnmze Tengricilik Gktengri nan Sistemi olarak kt. Kitap almamzn ismini deitirmemize vesile olan bir husus da, Tengricilik inanc Trk Dnyasnn her kesiminde hala canl izler brakmt. Bu tespitlerin izah yaplrken her defasnda balang dnemine atf yaplyordu. Bu zellik Trk elleri arasnda ortak gsterge oluturmutu. Hal bu olunca Balangtan Gnmze ifadesinin mevcut durumu daha iyi yanstabileceini dndk. Konu ile ilgili birisi Kstencede Trk Dnyas Genlik Kurultaynda dieri Trk Ocaklar Ankara ubesinde yaplm iki sunumu da kitabmza aldk. Bu iki yaz daha ziyade Trk tefekkrnde genel inan yaplanmasnn kklerinden yola klarak gnmzdeki yansmalarn tartlmas mahiyetinde idiler. Ayrca gemiten gnmze Trk inan anlayn yanstmas itibariyle Trklk nan ve Terr konulu bir hazrladmz da kitaba aldk. Zaman ierisinde konuyu daha yakndan ele alma imkan bulmu olan Fuzuli Bayatn Trkiye artlarnda bilhassa Alevi nanl kesim arasnda gelitirerek inceleyen Cemal enerin ve dier aratrmalarn almalar da oldu. Bu almalardan da ksaca bahsettik.

YAZARIN NSZ

Bu alma, Trk Dnyasnda bulunma imkan elde ettiim yerlerden; uvaistan, Tataristan, Kazakistan ve Altayda Trklerin hala inanmakta olduklar literatre eski Trk nan

sistemi olarak geen ve bu blgelerde; Baksicilik, Manasclk, Kamizm, amanizm, Altay Kii nan Sistemi, Ak din Neo amanizm, Tatar, uva amanizmleri, Ortadouda amanizm gibi isimlerle tannan dini muhteval yazlardan olumutur. Evvelce mstakil makaleler halinde, Diyanet, Erciyes, Trk Dnyas Tarih, Birleik Kafkasya gibi dergilerde yer alan bu yazlara geni bir giri yazs eklemek suretiyle yaplan almann mahiyet ve amac anlatlmaya allm aralarndaki boluun doldurulmas cihetine gidilmitir. almay ayrca benzeri dier yaynlarmzda olduu gibi bir de resim blm eklenilmitir. Bununla izah yaplan hususlarn pekitirilmesi amalanmtr. Keza kitaba konulan inan indeksi de dier kitap almalarmzda uyguladmz metodumuzun bir parasdr. Bu metodun imar hocam Sayn Dursun Yldrmdr. Bu alma ile, evvelce Trk corafi kesimleri veya Trk boylarndan yola karak, mahiyetlerine dair anahtar mahiyetli bir halka eklemek istedim. Yazlarmzda geen inan isimlerinin snrl da olsa tantmlarn yapmak istedik. Bu seriden olmak zere elimizde Anadolu ve yakn evresini ilgilendiren alma vardr. bunlardan drdnc basks hazrlanmakta olan Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zlerive ikinci basks hazrlanan Gktengri Dininden Gnmze Anadolu Trk Halk nanlarnda Katmanlama Etrskler, Smerler, Sakalar, Hunlar, Hazarlar, Seluklular, Osmanllar isimli almalarmz yeni bilgi ve bulgularla geniletilmitir. Dier iki alma ise tamamen yenidir. Ayn aratrma ablonunu ayrca Balkanlara da uygulamay tasarlyoruz. Bu almalarmz hazrlk safhalar byk lde tamamlanm benzeri dier almalarmz izleyecektir. almalarmzla birinci admda varmak istediimiz; malzemenin temini, karlatrmas ve yazl kaynaklardaki yerlerinin tespiti dnemi alma planmzn snrlar itibariyle byk lde hedefine varmtr. Muhtelif vesilelerle tanmlamaya altmz tasarmz bitirilince, inan lgat ve inan atlas gibi almalara balanlmas tasarlanmaktadr. Malzemeden Trkiyenin Trk Dnyasnn kreselleen, globalleen dnyada nasl yararlanlabilecek ierikli almalar planlanacaktr.

Dr. Yaar Kalafat Kafkasya Masas Bakan

GR

Gk tengri, bilgisi ile ilk tanmamz Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri isimli almamz mnasebeti ile oldu. Konunun ilk yazl kaynaklardan incelenmesi halinde karlalan tablo udur; Trk nanlar ile ilgili en eski bilgilere in yllklarnda, Beng Ta yaztlarnda ve muhtelif yazl kaynaklarda rastlamaktayz. Trk inan sistemini oluturan unsurlar, bunlarn ve gnmzde yaayan biimlerinin verdii imkanlar erevesinde deerlendirmek mmkndr. Bu konudaki ilk bilgiler mild ncesi Hun Trkleri ile ilgili olanlardr. Bu bilgilere gre, eski atalarmz Hun Trkleri, Tengriye, Yir-Sub iyelerine, Yaz Yir iyelerine, Kk Tengri (mavi gk) iyelerine ve ata arvaklarna kurban keserlerdi. Yln beinci aynda, Hun Trkleri Kaan halk biraraya toplar, kurban merasimi yaparlard. Sonbaharda tekrarlanan ayinden sonra ise, kaan ile beraber orman etrafnda dolatklar ifade edilmektedir.1[1] Hun andan sonra Trk devletleri hakknda bilgi veren ayn kaynaklar, onlarn da dininden sz ederken, Tengriye, Kk Tengriye, Yaz Yire, Yir-Suba, gne ve aya ata ruhlarna kurban kestiklerinden sz eder.2[2] Trkler, kendilerinden sonra gelecek nesillere t vermek amacyla yazp braktklar Beng Ta yaztlarnda inanlarla ilgili bilgiler de vermilerdir. Yaztlardan anlaldna gre, Kk Trk inan sisteminde yaratc, klc, kut, k, lk ve bilik verici yce varlk Tengri, her eyin stndedir. Kk-Tengri (gk-yz, yahut mavi gk), Yaz Yir (kara yer ; veya toprak yahut yer alt) ve Yir Sub (yer ve sular, yani yeryz)n Tengri tarafndan klnd/yaratld bir duk kabul edilir ve kutsanr. Bu dnce tarz yaradlan severiz, yaradandan trmsrasyla gnmzde bile yaamaktadr.3[3] Tengri, balayc ve mkafatlandrc olduu kadar, cezalandrc vasfyla da Trk hayatnda grlr. Kaanlarn terkeden halk, baka inanlara kaplanlar, kt kaanlar cezanlandrr. Kii olunu yaratan tengri, tp (tepe)snden tutup ge kaldrld kiileri insanolu zerine kaan tayin etme gcne ve kudretine sahiptir. O, yani seilen kaan, Tengrinin kendisine verdii buyruk evresinde halka hkmetmekle grevlidir. Kaan seildikten sonra, treyi yrtmek, alar doyurmak, plaklar giydirmek, az milleti ok etmek mecburiyetindedir. Bu adan kaan, Kk Trk hayatnda bir resul grevi iinde karmza kar.4[4] Ata, baba anlamndaki kang ile kam arasndaki iliki ve kaanlarn kurban sunma ayinlerini ynetmesi bize, onlarn da ayn zelliklere sahip olduklarn gsteriyor. Belki ilk kaanlarn, kang/kam gibi ad tayordu.Bilge Tonyuluk yaztnda yle bir ibare var: Tengri ana timi eri: Kan birtim, kanngn kodup iik ding, iikdk n Tengri ltmi

.Kafesolu ,Trk Bozkr Kltr, Ankara 1987, s. 90-91 D.W. Eberdhard, inin imal Komular, Ankara 1942, s. 80 2[2] Kaynaklar asndan S.Divitiolu, Kk Trkler, Istanbul, 1987, E.Esin Trk Kosmolojisi, stanbul, 1979 B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar,stanbul 1988, Byk Hun mparatorluu Tarihi , Ankara 1981, cilt 2; J.P Roux, Trklerin Tarihi, Byk Okyanustan Akdenize kibin Yl, stanbul 1989, s. 110-119 lev Nukolayevi Gumilev, Eski Trk Dini(Aktaran a. Gngr), Trk Kltr, say 377, Eyll 1994 s. 8 19 adl eserler, bizi burada bir sralamadan kurtaracak lde zengindir. Dolaysyla arzu edenler, bu eserlerden istifade edebilir. 3[3] But sz, Yunus emreye atfedilir. Ancak, tespit edebildiimiz ekli biraz farkldr. Belki anlama bakmndan yukardaki ekle sokulmu olabilir. Bk. Faruk K. Timurta, Yunus Emre, stanbul 1972,s.33 4[4] Kaann resul mevkiinde bir fonksiyona sahip olduunu S. Divitiolu da vurgulamaktadr. Bk. a.g.e. s.124

1[1]

erin(Tonyukuk, B 2,3).5[5] Bu mesaj kim alm? Bize bu ak; kaanlk iin ge tpsnde tutulup ekilen kii az ile bu sz kiioluna, buduna iletilmitir. Halk tasavvufunda at nefs olarak gemektedir. Kltiinin yaln bir devlet adam olmadan teye Tanr adna bir misyon stlenen uyarclk grevi olduu da ifade edilmektedir. Miraa atla kan ulu kii nefsine binmi, yenmi olmaktadr. Kltiin (abidesinde)savaa giderken 8 defa ak ata, 3 defa boz ata, 2 defa konur ata ve1 defa keher ata binmitir.6[6] Kltiinin seferleri, amalar ve sonular ile atlarn don renklerinin ilgisi olmal. Beng Ta yaztlarnda Tengrinin bir kez Trk sfat ile, Trk Tengrisi eklinde getiini gryoruz. Bu da, onun dier milletlerin inand tanrlarn veya Tanrdan farklln gstermek iin yaplmtr. Kk Trkler iin ikincil bir Tanr kavram yoktur. d Tengri kavram, bizce ibarenin yanl okunup anlalmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ibare bilim adamlarnca farkl okunmutur. Kimi, zaman Tanr yaar, kii olu hep lml yaratlmeklinde manalandrm;kimi, ebedi olan Tanrdr, kii olu hep lml yaratlmtrdiye anlalmtr. Fiilin, yaar m aysar m olduu zerinde tartlmtr.7[7] Oysa, Divan Latit-Trkde yas fiili mevcuttur.8[8] Dolaysyla, cmlenin anlam, zaman Tanr zp datr, kii olu hep lml yaratlm, olmal. nk, zaman yaratan ve datanda Odur. Bugn bile, yazan da O, bozan da Odemiyor muyuz? Anlam ayndr. Prof.dr. Dursun Yldrma ait olan bu tahlile biz de katlmaktayz. Beng Ta yaztlarnda ocuklarn koruyucu iyesi olarak Umay ad gemektedir. Umay teg anam tabirinde de, Umay iyesinin tpk lbilgenin ocuklarn korumas gibi bir vasfa sahip olduu anlalyor. Onu da bir tanrlk/tanralk fonksiyonuna sahip olmad aka grlyor.9[9] Tengri, dediimiz gibi, sadece yeri ve yeryzn, yeryznde yaayan canllar, insanlar yaratmakta iktifa etmez. Yaratt yeryznde, Iduk tken Y, duk yir sub sahipsiz kalmasn, Trk budunu yok olmasn diye de kaan seip gnderme, yardm etme vasflarna sahip bir Tengridir. Daha sonra Tengrinin yan sra yce yaratc, Bayat, Ogan ve Bir Tengri eklinde de ifade edilecektir.10[10] slam olmayan Trkleri anlatan bir Arap seyyah X. Yzylda Ouz Trkleri ile karlar. O, seyahatnamesinde bu Ouzlarn bir Tanrya inandklarn kaydeder.11[11] uva Tengriciliinde dua Allaha yaplr. badet dili uva Trkesidir. Dini merasimlerden, baharn uyan duas, yamur duas, hastalara ifa duas, kurbanlarn kesilmesi, Adak amna bez balanmas Adak Tepesinde yaplmakla beraber, ibadet ve dua her yerde ve
M.Ergin Orhun Abideleri, stanbul 1973 s. 91 K.N.Veliyev, Trk Dnya Baknda Renk, Nevruz ve Renkler, Ankara 1996;M.T:Kyel Bilge Kaan Bir Filozof-Ahont mudur?,XI.T.T Kongresi, 5.9.1990, Ankara 7[7] Bu konudaki yaplan mnakaa ve farkl grler iin bk. E. Esin Trk Kosmolojisi, stanbul, 1979, s. 19-22; S. Divitiolu, Kk Trkler, stanbul, 1987 s. 62-65 T. tekin, Orhun Yaztlar, Ankara 1988 s. 87 8[8] Divan Lgat-t Trk, (bkz.B.Atalay)Ankara, 1985, 2. basm Cilt 3 s. 59-60 9[9] A.nan, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976, s. 24-26 10[10] Trklerde Tanr iin kullanlan adlar iin bk. H.Tanyu, Trklerde Tek Tanr nanc, stanbul, 1986, A.Kk slamiyetten nce Trklerde Tek Tanr nanc, Bogazii Dergisi, Ankara 1954 I-II s. 59-80 11[11] bn Fazlan Seyahatnamesi, (Hz. R.een), stanbul 1975, s. 31
6[6] 5[5]

her saatte yaplr. Gece balayan ibadetler daha ziyade gn douncaya kadar devam eder.12[12] Altay kiinin akdin/Gk Tanr inancnda da mescit yoktur. Bir aa , bir kaya ibadet iin yeterlidir. Trk hayatnda eriilmez kabul edilen Kk/ gk tasavvurundan ulu varla doru gidii Kafesolu, dikkati ekici kabul eder. 13[13] Burada hemen ifade edelim ki, Hun andan itibaren Trk hayatnda grlen Tanr, Tengri veya Trk Tengrisi, Bir Tengri kavramyla slamiyete kadar gelmitir. slami devrede Tanr, Allah olmu ekli ile, hayatna devam etmitir. Trk Tengrisi etrafnda da, semavi dinlerde olduu gibi, yaratlan evre/etraf vardr.14[14] ye/ige/s/ts gibi muhtelif adlarla Tengri etrafnda yer alan veya inan sistemi iinde grlen bu unsurlar semavi dinlerdeki meleklere benzetmek abart olmaz. Hun andan itibaren sistem iinde varl grlen gne, ay, yldzlar, gk ve yer, yer ve bu ile Umay bu erevede deerlendirilebilir.15[15] Bizce, Kk Tengri ile Tengri kavramlar birbirine kartrld iin, Trk nan sisteminde maddi varlktan ulu varla doru bir gelime olduu varsaym ihtiyatla karlanacak bir grtr, nk, Kk Tengri kavram, tpk yaz Yir (kara yer) gibi Tengri tarafndan yaratlm/klnm maddi g ifade eder. Nitekim, B. el de bu dncededir. Hristiyan Ruslara bir tepki olarak , eski inanca dn eklinde gelien avu Tengriciliinde, hafif alkoll iki iilebilmekte, domuz eti yenilebilmekte, belirli dnemi ve sresi olamamakla beraber oru tutulabilmekte, ayinlerden ve toplu olarak yenilmi yemeklerden sonra avu Milli Mar ayakta okunmaktadr.16[16] Trkler, ele gre, yaratc gce, varla kar slamiyet ncesinde ve sonrasnda pek farkl bir inanca sahip olmamtr. Semavi dinlerde olduu gibi, Trklerde kaanlarn, yeryznde Tanrnn yukarda, gkyznde olmas inanc, Trkler arasnda, balangtan gnmze kadar devam etmitir.17[17] Tanrnn gkte, yukarda bulunduu inanc Dede Korkut boylarnda da grlmektedir. O zamanlar alk alk olan Trk Beyleri, ellerini ap, yzlerini ge doru tutup, Tanrya yakarrlard.18[18] slami devrede de, Trklerin avularn ap ge yz tutarak dua etmeleri acaba bu inancn izleri midir? Veya fkelendiimiz, hakszla kar ktmz zaman, yukarda Allah var dediimizde, biz bu inanc m srdryoruz? Dou Anadolu yresinde, bu anlamdaki Trk nancnn izlerine her tarafta rastlayabiliriz. Karsta, tavuk bile su ierken Allaha bakar tabiri, Allahn yukarda, gkyznde olduu inancnn bir yansmasdr.

Yaar Kalafat uvaistan-Bakurdistan-Tataristan Gezi Anlar ve uvaistanda Tengricilik T.D.A. Dergisi, s. 113 Ankara 1998 13[13] .Kafesolu, Eski Trk Dini, Ankara 1980, s. 57, 58 ;D. Yldrm Kk-Trk anda Tanr m Tanrlar m Vard? IV. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Antalya, 1991 Cilt 2. s. 351-363; Kk Trklerde Kaganlk Sreci Ya (kaldrma, ktrme ve oturma), IX. Trk Tarih Kongresi (Bildirileri),Ankara, 1991. 14[14] B.el, Trk Mitolojisi, stanbul. 1971, Cilt I. s. 117 15[15] .Kafesolu a.g.e s. 253-254 16[16] Yaar Kalafat uvaistan Bakurdistan, Tataristan Gezi Anlar ve uvaistanda Tengricilik, T.D.A Dergisi , s. 113, Ankara 1998 17[17] B.el, a.g.e. s. 115 18[18] M.Ergin , Dede Korkut Kitab, stanbul, 1964, s. 26

12[12]

Dou Anadoluda, gk grleyince niyet tutulur, die demir vurulur. Kelime-i ahadet getirilir. Azeri Trklerinde, gk, Allahn bir nimeti olarak kabul edilir. Gkyz ile yeryz Tanrnn iki meyvesidir.19[19] Eski bir Trk efsanesine gre, Trk, gkyznden yeryzne atla inmitir.20[20] Dou Anadolunun birok yerinde imek aknca yaplan dualarn kabul edileceine inanlr. aban Kuzgun Trklerin Mslmanlkta evvel de evhid inancna mensup olduklarna inanan bilim adamlarmzdandr. Ona gre: Trklerin dini tarihinin ok byk bir ksmn Gk Tanr inanc ismini verebileceimiz bu din kaplamaktadr. Bat aratrmaclarnn etkisi altnda kalan baz bilim adamlarmzn bu inanc amanizm ismini vermeleri katiyyen doru deildir. Gk Tanr nanc amanizm ile ayn olmad gibi, amanizm Trklerden ziyade Moollar, Tunguzlar vb. kavimlerde grlen ilkel bir by sistemidir ve asla bir din hviyetinde deildir. amanizm belki de Putperestlikle badatrlabilir ama, Gk Tanr nanc gibi tek Tanrya inanan bir sistem ile badatrlamaz. (aban Kuzgun, slamdan ncesi dnemde Trklerde Din.... Atalarmz amanist Deildi Tarih ve Dnce , Mart 2000, s. 2000 3. sh. 2235) Gk Tanr Dininin, nan sistemleri ierisinde yeri ok tartlmtr.21[21] Lozslo Rasonyi22[22], zkan zgi23[23], Nihat Nirun24[24], Osman Turan25[25], A.Altay Kymen26[26], S.Hayri Bolay27[27], ve Ziya Gkalp; konuyu incelerken Trklerde Totemciliin varln ileri srmlerdir. O.Turan, M.A. Kymen ve balangta A.nan28[28], Eski Trk dininin amanizm olduunu belirtmilerdir. Ziya Gkalp29[29], ise amanizmin din deil, byclk olduunu belirtirken, H. Tanyu, .Kafesolu, B.el, M.Erz, D.Yldrm gibi aratrmaclar eski Trk dininin tek tanrl olduunu aklamtr. V. Ecer bu konudaki iddialar karlatrm, Osman Turan daha sonra tamamen H.Tanyunun fikirleri dorultusunda Trklerin semavi bir dinlerinin olduunu aklamtr. E.Kaydu ise tehisini Eski Trk dini Monoteizm deil, Henoteizm idi. Ulu ve ezeli Tanrnn kendi dnda pek ok Tanrlar yarattn ksmen uluhiyet cevheri tayan tanrsal varlklarn mevcudiyetine inanlrd eklinde koymaktadr. Biz de eski Trk dinin tek Tanrl olduu kanaatini tayoruz. amanizm meselesi konusunda .Kafesolu; ........Trklerin kendi dnce mahsl olmayp eitli dinlerden gelen tesirlerin birbirine karmasndan meydana km bir tasavvur rgsdr.....dinden ziyade bir sihir karakteri ortaya koyan ve esasen bir Bozkr- Trk inan sistemi olmayan amanln tarihi, Trk topluluklarndaki Tanr ve Yer-Su inanlar ile bir ilgisi mevcut deildirdemektedir.
M.Sleymanl, G, stanbul.1990s. 112 U.Gnay, Prof Dr.Mehmet Kaplann Trk Halk Edebiyatna Bak, Milli Folklor, Say 9 Bahar 1992, s. 4-6 21[21] Turgut Akpnar, Eski Trklerin Dini Tek Tanr nanc myd? Tarih ve Toplum , s.27 Mart, 1986, s. 17-21, Nejdet Sevin; Trkmenlerin slamiyete Geilerini Kolaylatran Sebepler Trk Dnyas Aratrma Dergisi, s. 4,s.5-30 22[22] L.Rarasony, Tarihte Trklk s.22 23[23] zkan zgi slamiyetten nce Orta Asya Trk Kltr, Milli Kltr Dergisi, ubat 1977, s. 2 24[24] Nihat Nirun, Sistematik Sosyoloji Asndan Ziya Gkalp, stanbul, 1981, s. 31-48 25[25] Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul 1969 s. 318-319 26[26] M.Altay Kymen, Seluklular Devri Trk Tarihi, Ankara, 1976 s. 14 27[27] S.Hayri Bolay-O.Karm, Din Bilgisi, Lise I, Ankara 1976, s. 14 28[28] A.nan, Mslman Trklerde amanizm Kalntlar, lahiyat Fakltesi Mecmuas s. 4 , 1954, s. 19-30 29[29] Ziya Gkalp, Trk Medeniyet Tarihi, stanbul, 1976, s. 116
20[20] 19[19]

N.Gumlev, Trklerin eski inanlarndan szederken ben onlar ilkel saymak dncesinde deilim. Trklerin asular V-VII asrlarda eitli kabilelerin birlemesi neticesinde ortaya kmtr. Ayn zamanda onlarn destanlara ait inanlar da devrin dier dini sistemleri gibi ayn derecede inkisaf srecini geirmekte idi deyip Trk inan sistemindeki baz kltleri incelemektedir. L.Nikolayevi Gumilev, aktaran H.Gngr, Eski Trk dini Trk Kltr, Eyll 1994, s. 337 sh. 520-531) Eski Trk dinin amanizm olmad konusunda G.Tmer ve A.Kk Dinler Tarihi (Ankara 1993)isimli almalarnda grlerini aklarken; Trk Dininin Gk Tanr Tektanr dini olduunu savunan merhum Hikmet Tanyu, aman kelimesinin Trklere yabanc olduunu, Trklerin amanizm diye bir dinlerinin olmadn bu adlandrmann yanlln ortaya komutur.demektedirler. Muhtelif vesilelerle belirttiimiz gibi bizi bu almay yapmaya ynlendirilen hususlar arasnda, slamdan nceki dnemimize ait inan motiflerinin meneini aramaktr. Ahmet Yaar Ocak, Bektai menakibnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, (stanbul 1983) isimli eserinde , amanizm, Gk Tanr inancnn dnda tutmaktadr. O, Gk Tanr Kltn, Atalar Klt ve Tabiat kltleri ile birlikte, Eski Trk inanlarnn iinde ve amanizmin dnda bir sistematik iinde ele almaktadr. Ona gre amanizm, Trklerin slam olmadan evvel girdikleri veya bugnn slam Trkne motif vermi dinlerden birisidir. amanizmin kendisine gre olan bir takm mukaddesleri eitli kavimlere gre deimektedir. Ostiak, Vogul ve Samoyedler resmen Hristiyan olmalarna ramen eski aman inanlarnn yer yer akisleri gze arpar. Bulu, Trk Amac, 1942 ,46-47; Hayati Yavuzer, amanizmde Evren ve Dnya Tasviri Milli Folklor Gz, 1997, S. 35, sh. 5055)..........amanistlere gre kainat ksmdan ibarettir; Gk, Yeryz ve Yer alt Alemi Aydnln Alemi olan gk 17 kattr. Karanln alemi olan yeralt 7 veya 9 kattan mteekkildir. Gkle yeralt tabakas arasnda bulunan yeryznde insanolu yaar. Biz almamzda Gk tengri nancnn Trk dnyasndaki dalmn incelerken; Gk Tengri nan Sisteminin tezahr ekilleri zerinde durduk. aman kelimesinin olumas ve sistemdeki yeri ile Kamn arasndaki fark belirlemeye ve sistemin genelinde aman ve Kamn fonksiyonlarna ve bu tipe yklenen grevin bize gre ne olduu zerinde durduk. Vardmz sonuca gre aman kii olu ile ruhlar alemi arasnda grev stlenmi iken Kam daha ziyade Tengri buyruu ile kiiolu arasnda ilev sleniyordu. Tek tip bir amanizm olmadn, amanizme farkl izahlar getirildiini ve amanizmin zamanla ve farkl corafyalar da dank tezahr biimleri sergilediini gzledik. Bu tip tespitlerimizi vesile dtke yazlarma yansttk. amanizme deiik aklamalar getirenlerden bizzat temas kurabildiimiz aratrmaclarnda izah ekillerine muhtelif vesilelerle almalarmzda yer verdik. Bunlardan Krgzistan bir evreye gre amanizm Trk nan sisteminin dnemindeki felsefi akmlardan biri idi. Krgzistandaki baka bir kesim dnr evresine gre adeta amanizm Gk Tanr dini dneminin adeta gnmze gelen bir mezhebi veya tarikat idi. Karakz ve Dimitrinin Altay amanizmine dair grleri amanizmin ortak ynlerine ramen yrelere gre farkllklar arzeden ynleri de vardr. amanizmin gnmz uygulamalarnda yrelere gre farkllk arzedebildii fikrine N.Yugusova da katlmaktadr.

Uhana gelince Onun bu konudaki tehisine gre batl aratrmalarn amanizm diye yazdklar almalarn hibirisi gerei grememi. Trkiyede bu konuyu en sistematik ele alan bize gre Harun Gngrdr. Onun grlerine de yer verdiimiz yazlarmz oldu. Ona gre; ... bir dinden ok, karmak bir inan ve uygulamalar dokusu tekil eden ve bu haliyle bir alt kltr olarak varln Trkler arasnda mteakip dnemlerde de srdren amanizm, Trklerin asli dini formu deil, fakat orada sonradan gelien (melez) bir dini shri mistik oluum olduuna nemle iaret etmeliyizdemektedir. H.Gngr, U.Gnayla birlikte yazdklar Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi (Ankara 1977) isimli eserinde Gk tanr inancn incelerken de bu inanc amanizmin dnda tutmaktadr. Biz N. Yugsuvann aman teriminin sahneye kas ve Ruslardan balayarak dier bat misyonerlerinde amanizmin zerinde srdrlen Hristiyanlatrma faaliyetlerine dair olan grlerine katlyoruz. Bize gre amanizm ile Gk tengri inanc adatrlar. Adeta bunlardan din grevlisi kam olan Gk tengri inancnn anda amanizm bir nevi byclk idi. Zamanla iki inan sisteminin yayldklar corafya i ie geti. Alan kaymas oldu. Terimleri de kart ve e anlam da kullanlmaya balanld. Ataperestlik, tabiatperestlik, ruhperestlik farkl boyutlarda farkl etkinliklerde n plana ktlar. Gnmzde Gorna Altayda Akdin olarak zerinde ciddi almalar yaplan Altay Kii nan Dnyasnda Kara ve Ak iyelerin fonksiyonlarndan Ak iyeler arlkl bir yap gelimektedir. Biz kitabmza aldmz yazlar arasna ksa da olsa bu konuya yer veren aklamalar da aldk. amanizm mahiyetli tespitlerimiz, eski Trk dinleri ile ilgili almalarmzla yattr. Birinci elden ile tespitlerimiz Bakrdistanda oldu. Burada Dalk Altayda bu konuda akademik alma yapan Karakz Tadina ve Grigori Samaev ile tanma ve grme imkan buldum. Bu grmeden edindiim malumat Urfa Uluslar aras Trkiyat Kurultay ve dil-Ural Altay Trk nanlar isimli yazmzda yaynlamtk. Bu bilgileri kitabmza Altay Trk Halk nanlar Mezar- erif Afganistanda temsili aman merasimini genlerin bayram trenlerinde resimlemitik. Bu almay uvaistanda bizzat izlediim aman Tepesi Kurban Ayini izledi. Bu tespitlerimiz ile uva amanizmi ve onun zerindeki Hristiyan etkilerini uvaistanBakrdistan-Tataristan isimli yazmzda anlattk. Bu yazmz kitabmza uva Trklerinde amanizm bal altnda aldk. Bu yazmzdan evvel balayan konunun literatrden takibi almalar bu yazmzdan sonra da srd. Bu yazmzdaki bilgileri uva, aman, Ultiyar (Alek) Siplankovdan aldk. Krgzistanda amanizm Manasclk olarak inan dnyamzdaki yerini almtr. Corafyamzn Misyonerlik faaliyetlerinin ok youn olduu bu kesimde Krgz aydnlar ile grmelerimiz oldu. Ayrca kentsel ve krsal kesimde farkl trous tedavi ortamlarnda faaliyet gsteren Manas- Baksilerle tantk. Aldmz bilgileri Tengrilik isimli yazmzda yaymladk. Bu yazlar kitabmzda Tengricilik- Krgzistanda Eski Trk nanlarnn zleri isimli balkta yer ald. Bu konuda yn mraliolu ve Nur Kemal Kalmatov isimli uzmanlar yardmc oldular. Halk inanlarna dair uzun-ksa alma yaptmz; Afganistan, Karakalpakistan, zbekistan, Trkmenistan, Krgzistan, Kazakistan, ran, Irak, Suriye, Nahvan, Azerbaycan, Karapapahistan, Dastan, Kumuk, Nogay, Balkar, Tatar, Karay, Krmak, Bulgaristan,

Makedonya, Krm, Bakrdistan, uvaistan, Tataristan, Dalk Altay, Anadolu gibi Trk blgelerinde amanizm ve Kamizm muhteval tespitlerimiz oldu. Ancak bu blgelerden Kazakistan, Altay, Krgzistan ve uvaistanda bu inan zel isimler altnda btn canll ile yaamaktadr. Anadoluda bu inancn sadece Alevi- Bektai inanl mslman Trkler arasnda yaad gr doru deildir. Ruhi Flal hocamzn da belirttii btn Anadolu inanlar eski Trk inancnn farkl yzdelerde de olsa izlerini tar. Burada Mustafa Erdem hocann belirttikleri gibi eski Trk inan m inanlar m sorusu cevap beklemektedir. Bize gre bu tabir byk lde Gk Tengri nan Sistemi karldr. phesiz konu alanla ilgili alma yapan bir ok disiplinin dayanmas ile aydnlanabilecek trden umulludur. Biz belki bu ihtiyac biraz karlar diye dnp, Trkiyede yaplan ve konuya dair bilgi ieren literatr Gk Tengri nancnn Anadolu Trklerindeki zleri isimli yazmzda tantmaya altk ve yazy da kitabmza aldk. Bu arada unu da belirtmeliyim ki, seyahatlerimde temin ettiim ilgili bir hayli literatr, ekip almas beklemektedir. amanizme Anadolu halk nanlar arasnda birebir ba kuran yazmz Nadya Yugasova ile birlikte yaptk. Bu yaz byk lde tarafmzdan sorulan sorulara N.Yugosvann verdii cevaplardan oluuyordu. Ondan derlenilen bilgileri Anadoluda yaamakta olanlarla karlatrma ilemini biz stlendik. Altay Kamizminin Anadolu Trk Halk nanlarnda zleri ismi ile yaynlanan bu yazy kitabmza Kamizm Altay Kamizminde Anadolu Trk Halk nanlarnda zleriisim ile aldk. 7-10 Haziran 2000 tarihleri arasnda Dalk Altayda yaplan El- Oyunu izleme imkan bulduk. Bu bizim iin alan almas mahiyetinde oldu. Burada or, Tuva, Altay, Hakas gibi Trk Haklar ile temas imkan buldum. Altay Kltrn Aratrma Merkezi ile grtm. N.Yugasavo giderken ve gelirken srekli yardmc oldu. Altay kiinin evinde ve adrnda gnlerce kalabilme imkan elde ettim. Bol malzeme ile dndm. 100 kadar resim ektim. Bu tespitlerimi El Oyun Kltr Etkinlikleri ve Dou Altay Gezi Notlar ismi ile yayna hazrlam iken, bu yazmz da kitabmza aldk. Yesevi dergisinden Erdoan Aslyce magazin arlkl olmakla beraber incelmeye altmz blgeyi dolam tespitler yapm inan ierisinde inan ierikli bilgilerin de bulunduu bu derlemeleri resimleyerek dokmante etmitir. Bu blgelerden Hakasya konusunda olanlar derginin 4,36,39,40,42 ve 60. saylarnda, Tuva konusunda olanlar 1. saysnda ve Altay konusunda olanlar ise, 5,6, ve 77. saylarnda yer almlardr. Yesevi Dergisi konunun uzman Harun Gngrn iki yazsna da yer vermitir. uvalarn Dini zerine isimli 5. saydaki yazda H.Gngr anlamna gelmekte olup Rus misyonerleri bu kavram zellikle Hristiyanl kabul etmeyen uvalar iin kullanmaktadrlar. Yaznikler biri yazn dieri de gzn olmak zere iki ayin srasnda kurban kesiyor, bu kurban da trenlere itirak edenlere eit olarak paylatryorlar. Mezarlarna Yuba ad verilen aalar dikmekte olan Yaznikiler, lnn arta kalan elbiselerini dere kenarlarndaki oyuklara gmmektedirler. Bunlara gre en kutsal hayvan attr demektedir. H.Gngrn ikincisi yazs derginin 10. saysnda yer almtr. Trk Topluluklar Hangi Dinlere nanyor? isimli yazda yer alan harita Dnya Trklerinin dini dalm haritas da verilmekte ve bu haritada, dier dinlerin yansra Budist (Lamaist) nanl Trkler ile Ak Yang-Ak din inanl Trklerin yaadklar blgeler de gsterilmektedir. Kazakistann Yedi-Su blgesinde Baksilerin ortamna girdik, merasime katldk, konuyu ada bilim nda inceleyen Prof Dr. T. Fatima Saimbekovna ile tantk, geni bilgi aldk.

Baksilik ismi ile yaynladmz bu almamz da kitabmza Baksilik,Kazakistanda Eski Trk nanlarnn zleri ismi ile aldk. Maalesef buradan tespitini yaptmz resimleri dier bir ok resim ve bilgi filerini ev tama srasnda kaybettik. aman inanl ve amanizm konusunu akademik disiplinle inceleyen ve bu sahadaki almalarn uluslar aras ilmi ortamlarda tartan Uhhana gre inan sisteminin orijinal adi Aii Tengri inancdr. Bu inan sistemi ayn zamanda Trk tefekksnn, dari ve askeri yapsnn da esaslarn tekil eder. Ayn zamanda musiki dahil Trk kltrnn her kesimine bu sistem sinmitir. Uhhanla yaptmz sylei bir biz bir makaleye dntrp Saha Trkleri nan Sistemiismi ile yaynladk. Anlan yaz bu kitabmz da da yer almtr. Uhhann ifadesine Prof Dr. Sema Barutu znder Trkiyede bu konuyu en iyi bilenlerden olmal. Zira kendisi blgede uzun sre kalp grmeler yapp Trkiyeye bol malzeme ile dnmtr. Eski Trk inancn ayrnts ile aratrm olan Hakasyadan bilim adam Butanayev Victor Yonovlevi ile Bikek de grtk. Bize geni zaman ayrd. N. Yogosuva ile yaptmz grmede olduu gibi Ona ayn konuda birtakm sorular yneltip cevaplar aldk. Dalk Altayda derlediimiz bilgilerde olduu gibi bunlar da henz bir yerde yaynlamamtk. Bu bilgileride yazmza Hakasyada Trk Halk nanlar altnda aldk. Abdlkerim Rahman hocann amanizm konulu aratrmas Divan Lgat-it Trkden yola karak uygun Trk Dnya Gr ile irdeleme eklinde idi. Reat Gen Hoca, bu ihtiyac baka bir perspektiften ele almt. Bu defa biz Trkiye Trkleri arlkl olmak zere bulunduumuz Trk Corafyas halk inanlar itibariyle inceledik. Bu yazmz, kitabmzn amanizm Ke Talar, Terminoloji Denemeleri ile geti. Terminolojiden nce literatr almas yapm ve Gk Tengri nancnn Anadolu Trklerindeki zleri ismi ile yaynlamtk. Bu defa anlan almay genileterek Gk Tengri nancnn Anadolu Trklerindeki zleri, Bibliyorafya Denemesi ismi ile kitabmza aldk. Kitabmza aldm blmlerden birisi de Atlas dergisinin almalar ile ilgili idi. Sinan Anadol, Tuva , Alhas, Saha, Altay blgesinde geni malumat toplam ve bunlar dokmante etmitir. Bu corafyadan Tuva gibi blgelere ben henz gitmedim. Onun tespitlerinden ksa alntlar yaparak baz aklamalar ekleyip bu bilgileri kitabmza Tuva-Altay Hakas Trklerinde Halk nanlar Atlas Dergisinin Tespitleribal altndadr. Btn bunlardan sonra Eski Trk inan veya inanlar konusunda yaplmas gereken almay yapabildiimi sanmyorum. Yaptm almann duyulan ihtiyac karlayabilecei iddiasnda da deilim. En azndan bu konudaki yeni almalarmn yaplmasnda daha az zorlanacam ve bu alma ile birikimim danklktan kurtarm olduumuzu biliyoruz. Bu konudaki tm tespitlerimin almama yanstabildiimizin ise farkndayz. Bizim amanizmin, Baksicilik, Manasclk, Kamizm, Ak Din konularnda imkanlarmz lsnde eilmemiz kanlmazd. Zira halk kltrnn inan fasl bir ekilde muhakkak bu inan sistemi ile doal olarak balantl idi. Bu sahada yaplacak daha ok eyin olduu inancndayz. Evvelce aratrmalar ksa seyanslar boyutundan kurtarlmal, sonra ahsi gayretten karlmal ve farkl disiplinlerin bir araya gelebildii projeler gelitirilmelidir. Altaylardan Trkiyede yaplan sempozyumlara katlan veya Trk niversitelerinde grev alan aratrmaclarn almalar olduka yekn tutmaktadr. Burada Atlas Dergisi gibi yayn

organlarnn da katklar olmaktadr. Ancak bize gre ok daha uzun somluklu almalar balatlmaldr. Trkiyede dini reten messeseler ile renilmi dini uygulatan din grevlileri, gnmz inan dnyasna tanan ve kayna ounlukla eski inan sistemi olan birok inan ve uygulamay; bidad, hurafe, batl ve irk olarak nitelemekte ve din d olduklarn belirtmekle yetinmektedirler. slamiyeti, ona ait olmayan inan ve uygulamalardan ayklamak slamiyetin bizatihi gereidir ve her mslman bu uyarya uymak ve bu mcadeleye katkda bulunmak zorundadr. Ancak mcadele adna alnan tavrn daha etkili ve realist olabilmesi itibariyle ayet ve hadislerde de yer almad halde mslmann inan dnyasna giren uygulamalarn kaynana inilebilme zorunluluu vardr. Bu tr bir alma, her seviyedeki mslmanda az veya ok grlebilen ve bidad, hurafe tehisi ile red edilen tespitlerin bu tebligat gnmzde slamiyet adna yapan kesimler arasndaki yorum elikisini de giderecektir. Bizim kam ile ilgili almalarmz imkan bulabildiimiz nispette devam edecektir. Bu alma phesiz ikmal edilmeye muhtatr. Bizim yapmak istediimiz karmza ok kere dini uygulamalarn tabakalamasna k tutmaktadr. Konuyu geni anlamda slamn kantarnda tartabilmek bu tartnn darasn dp firesini tespit etmek, sadece halk bilimcinin veya sosyal antropoloun snrlarn doal olarak amaktadr.

Gemiten Gnmze Trklerde Din ve ilgili Baz Meseleleri

Din, insanla beraber var olmu, insanla beraber varolmakta varolacak bir kurumdur. nsanlk tarihinde ne kadar gerilere gidilirse gidilsin, dini inanlardan yoksun bir topluma rastlanmamaktadr. Tarihi devrelerde olduu kadar, tarih ncesinde de insanolunun baz inanlara sahip olarak yaad, yaplan ilmi aratrmalardan anlalmaktadr.30[30] Eski Trklerde din; Geleneksel Trk dini ve ilikili olduu dier dinler; Budizm, Muecesillik, Moniheizm, Hristiyanlk, Museviliktir.31[31] Trklerin ok byk ounluu Mslmandr. Keza Mslman Trklerin, byk bir blm Snnidir ve Hanefi mezhebindendirler. afiileri de mevcuttur. Ayrca nemli bir blm Alevi-Bektaidir. slamiyetin dnda Trklerin arasnda halen varln srdren dinler Hristiyanl, Budizm, Musevilik ve Geleneksel Trk dinidir. Hristiyanln daha ok Ortodoks mezhebi yaygndr. Ayrca Katolik ve eitli Protestan mezheplerine mensup olanlar da bulunmaktadr. Musevi gruplar Karaidir. Talmudist olanlar da bulunmaktadr. Budizm ise daha ziyade Lamaizm eklinde varln srdrmektedir. Tuvalarn arasnda Tibet Lamaizmi ile geleneksel din birlikte yaamaya devam etmektedir. Yakutlar da yzeysel olarak Hristiyanlam olup, geleneksel inanlarn birok ynleriyle devam ettirmektedirler. Saylar ok az olan, Yakutlarn olduka etkisinde bulunan Dolganlar da eski geleneklerini srdryorlar. Beyaz Kalmuklar veya Da Kalmuklar da denilen Altay Kiiler Hristiyan Ortodoksluk, Tibet

30[30] 31[31]

Prof. Ddr. Gnay Tmer, Prof. Dr. Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara, 1993 sh. 1 Prof. Dr. Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2000, sh. 113-115

Lamaizmi ve geleneksel Trk dini arasnda blnm durumdadrlar.32[32] Bir ksm Gregoryan inanl Trkler ise adeta Ermeniler arasnda yok olmaya terkedilmilerdir.33[33] Ben, bu ksa konumann da merkezinde din-inan olan Trklk eksenli konulara deineceim. Bilinen hususlara temas etmeye alrken, bu konulardaki son gelimelere dair ksa aklamalar yapacam. Bu mnasebetle ksa bir din tanm, Trklerin eski dinleri, gnmzde Trk dnyasnn inan dalm, Trk mslmanl, geleneksel Trk dini, folklorik islam gibi konularda aklama yapacam. Pir klt gibi kltlere ada oriyantalizmin verdii nem Gagauz Trklerinin Trk inan dnyasndaki nemi, Trk dnyasnn inan haritasnn ehemmiyeti, islam ve terrizm arasnda kurulmak istenen ban mahiyeti gibi konular zerinde de duracam. Ancak daha evvel birka cmle ile bu seksiyonun ana temas olan islamda ve Trklerde tolerans konusuna dair baz aklamalar yapmak grlerimi ayrntya girmeden belirtmek yararl olabilir diye dndm. Bizim kimliimizin yap ta hogrdr. Biz yaradlana yaradan iin ho gren bir milletiz. Bizim islam anlaymzda kii kalbi krann hakka eyledii secde deildir. Biz Hak iin halka hizmet ederiz. Bizim inan anlaymzda kin, nefret, garaz, husumet yoktur. Bunun iindir ki, Admz miskindir, dmanmz kindir demiiz. phesiz miskinlikle tembellik, uyuukluk beleilik kastedilmemitir. Biz komusu a iken tok yatan bizden saymam bir zihniyetin mensuplaryz. Biz birlikte yaadmz halklar ve dier adem evlad itibariyle hogrl davranrken ille de soydamz, dindamz olmas artn aramamz, aramayz. Biz dier soydan ve inantan insanlar da yaradann saygn eserleri olarak kabul ederiz. insanlar incitmemiz anlay sadece din ve soy birliimiz olan halklar iin geerli deildir. Adem evlad olarak yaradlm her halktan insana hizmetin Hakka hizmet olaca inancn tarz. Bizde baka soydan ve dinden inanlara kar kibirlenmek yoktur. A komumuz var iken tok yatamaymz anlay sadece din ve soy birliimiz olan kesimler iin deildir. Biz bu dnyada byle davranmak suretiyle ebedi olduuna inandmz teki dnyamz kazanm olacamza iman ederiz. Btn Trk ellerinde kutlanan Yenign Nevruz Bayrammz kslerin kaldrld bir bayram iken kaldrlmas hedeflenen bu kslk sadece aile ii veya ok yakn evre itibariyle getirilmi bir husus deildi. Bu bayramla toplumun eitli kesimleri arasndaki barn salanlmas amalanmt. Bu bayramda insanlarn st balar, ev-eikleri, ambarlar kilerleri temizlenirken kalplerin kin, nefret, garazle dolu halde kirli braklmas dnlebilir mi? Bu bayram kalplerin de temizlenme bayram idi. smi yeniden dou anlamna gelen bu bayramda sadece insanlar, hayvanlar, bitkiler yeniden domuyordu. Hayat yeniden balarken fikirler de yeniden domu olmalyd. Eski fikirler de yeniden domal kii kendisine z eletiri getirirken eski fikirlerini yenilebilmeli idi. Aksi takdirde bayram anlamn yitirir, sadece bir ekil olmaktan ileri gidemezdi. Bu konuyu burada kesip dier hususlara geelim.

Prof. Dr. nver Gney Prof. Dr. Harun Gngr , Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Ankara 1977, sh. 249 33[33] Yaar Kalafat, Trk Ermeni likilerinde Kltrel ve Siyasi Boyut Ermeni Aratrmalar, K 2003 lkbahar 2004 S. 12-13 sh. 59-63

32[32]

Trk Mslmanl tanmlamas zerinde de durulmaldr. Esasen islam Allahn tek olan dini olup, Hz.Ademden itibaren din anlamnda bir tanedir. Hz. Muhammetle balayan medeniyet anlamnda islam ve ona mensup olma anlamnda mslmanl da, Arap slami, Fars slami, Trk slami, tevhit dini olan slami blmek anlamna gelir ki, hibir makul taraf yoktur. Hz. Muhammed bu dinin elisi ve Kuran- Kerim de kitabdr. Ne var ki btn dinlerde, kendisine mensup farkl milliyetten halklarn daha evvel ki dinlerinden tayp getirdikleri ve girdikleri son dinin rts ile rttkleri bir takm inanlar vardr. Trkler de islama girmeden Muhammedi olmadan Tengricilik ncelikli ve arlkl dinlere mensuptular. Bu inanlardan son dinlerine bir takm inanlar tadlar. Bu farkllk Trk slamn oluturdu. Biz Mslman Trkler Hanif inanl oluumumuzla hamt ederiz. Alternatif inan araynda da deiliz. Bizim inancmza rengini Allahn boyas vermitir. Tanmlardan birisi budur. Ancak Trk islami daha ziyade tasavvufi anlamda kullanlmaktadr. Sait Baerin Yahya Kemalda inceledii Trk islami bu anlamda slamn batini boyutu ile Trklk Kltr Kimliince bir kazanda mayalandrlmtr. Merkezinde Ahmet Yesevi ve tayclar Horasan Erleri olan slam bu slamdr. Yahya Kemal bu konuda; Aba var, post var, meydanda er yok Horasan erlerinden bir haber yok Uzun yollarda durdum hi eser yok Dyar- Ruma gelmi evliyadan!34[34] derken zerinde durduu slam, bu slamdr. Bu noktada gndeme tre ve kut girecektir ki, Kutatku Bilig ve Trk Atl Gebe Bozkr Medeniyeti bahislerine girilmelidir. Konuyu uzatmamak adna bu kadarla yetiniyoruz. Tengricilik, Gktengri dini veya Geleneksel Trk Dini inanc veya eski Trk nan sistemi, tepesinde Tanrnn bulunduu Ak ve Kara yeler, Atalar Ruhu, Kam-aman ve bir takm kltlerden olumutu. Bu kltler Da, Su, Ate, Toprak ve benzerleri idi. Umay Ak iyelerden iken Erlik- Karakan, Yeraltn, karanlk alemi temsil eden yaplanmann banda idi. Bu sistemde yer alp gnmz Trk slamnda baz izler brakan Kltlerden birisi Atalar Klt idi.35[35] Kamaman konusu ise bal bana nem arzetmekteydi. Tengricilik ile amanizmi e tutmak Hikmet Tanyu gibi bir ok otoritenin tek tanrl olduu zerinde durduklar Tengriciliki byclkle e anlamda tutmak olur.36[36] Tengricilik de din grevlisi Kamd. Zamanla anlam kaymas olmu, aman, Kamn yerine kullanlr olmutur. Bize gre Trklk milletimizin ismi olmadan evvel mensup olduumuz inancn ismi idi. Tek Tanrl bu inan sistemi, Tek Tanrl dinler kronolojisinde Trklk olarak tezahr etmiti.37[37] Ayrntsna girmeyi baka bir zamana brakalm. Trk heterodoksisini tanmlayan baz kesimler bu evrenin inanlarn eski ve yeni Trk inanlarnn birliktelii olarak yanstrlar. Bu gre biz de byk lde katlmamza ramen
Dr. Saut Baer, Yahya Kemalde Trk Mslmanl, stanbul 1998 Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri,, Ankara 1996 36[36] Prof. Dr. Hikmet Tanyu, slamiyetten nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara 1986 37[37] Yaar Kalafat, Trk Adnn lahi Muhtevasna Dair Prof. Dr. Faruk Smere Armaan, TDA ubat 1999 S. 100 sh. 97-113
35[35] 34[34]

eski inan kltrmz sadece Alevi-Bektai nanl Trklerde deil, btn Trk-slam tarikatlarnda az ok grebildiimiz grn tayoruz. ok zerinde durulan hususlardan birisi de folklorik islamdr. Bazan Folklorumuzun mistik boyutu anlamnda kullanlr. Kitab slama (Ayet ve Hadislerden oluan islam) nazaran folklorik islamn kapsamna, irk, hurafe ve bidatlarn karm olduu zerinde de durulur. Mistik folklor islama aykr olmayan bir takm inan ve uygulamalarn folklorlemesidir. Mevlt okunmas gibi, ok kere halk inanlar olarak geer. Trk halk inanlar hibir zaman din deildir ve dine aykr olmamalar gerekir. Ancak phesiz dinin de dnda deildir. Dine aykr nitelik tamamaldr, kanaatindeyiz. Folklorik islamn Trk slam alemi iin gnmzde zel nemi vardr. slamiyeti zaruri norm ve messeseleri ile hayatna tayamam Trk kesimleri iin folklorik islam, misyonerlik, siyasi islam ve inanszlk kskacnda snak olmutur. Uzun ladini dnemden km, irticai faaliyeti nleyebilecek yaplanma imkanlarn henz elde edememi Krgzistan gibi Trk kesimleri zm folklorik islamda bulmulardr. Folklorik islam Trk slam veya Trk halk tasavvufu da denilebilecek bir dini yaplanma Ulu Trkistanda islamiyeti materyalist ynetim dneminden gnmze tamtr. Bu zellii ile Halk tasavvufu tam anlam ile hulul edemedii iin oriyantalizm apka kard bir engel ve bizim, yani Trklk iin bir korunma alandr. Nitekim Bat emperyalizmi gnmzde Anadoluda Kafkasyada Ulu Trkistanda Pir kltn incelemektedir. Bununla amac Trk insannn halk kahraman tipini tespit etmektir. Trklerde inanl geni halk kitlelerinin nasl liderler setiini renmektir. Bunun srrna vakf olur iseniz. Bu klt etrafnda oluan messeseyi ykabilir veya sahte eyhlerle toplumu blebilir veya ayaklandrabilirsiniz. Trkiye ve dier Trk kesimlerinde bunun rneklerini biliyoruz. Gagauzlarn ve dier Hristiyan Trk kesimlerin dini almalar itibariyle zel nemleri vardr. Trklerin eski dini denilirken bir tek dine mensup olmadklarn belirttik. Bu dinlere mensup Trklerin gnmzde de mevcut olduklarn akladk. Trklerin ilk inan eklinin muhtemelen Tengricilik olduunu da syledik. Bu noktada zerinde durulacak husus Trklerin ilk dinleri ile yaygn anlamda son dinleri olan islamiyet arasnda geirdikleri servendeki kronojidir. Bize gre, Tengricilikten slamiyete geenler olabildii gibi bir ksm ara sre olarak Musevi veya sevi de oldular. Belki bir ksm her iki dine de hatta Zardizme falan girenlerde olup sonradan Muhammedi oldular. Bu aklamann u nemi vardr. Gnmzde yaamakta olan halk inanlarndan yola karak, Trklerdeki dini tabakalama irdelenecek olur ise, geriye sayta Gagauzlar gibi Ortodoks Trkler Trk inan srecinin son ve ilk gnlerinin adeta orta yerlerindedir. Metodik bir irdelemede Gagauz halk inanlar bu itibarla ok nemlidir. Trk halklarnn inan haritas karlmadan inancn kltrel bir kpr olduunu izah ok zorlar. Trk dnyasnn bugnk durum itibariyle inan haritas tabakalama itibariyle karlacak ise, Sibirya Trkleri kuzeyi ve gneyi ile Ulu Trkistann daha ziyade kuzey blgesi Krgzistan bir ksm ile Ural-dil Trkl bir grup oluturabilir. Trk dnyasnn her kesiminde grlmekle beraber eski Trk Tengriciliin izleri buralarda daha barizdir. zbekistan, Trkmenistan, Karakalpakistan, Tacikistan, Afganistan bir blm Iran ve Azerbaycan nihayet Dou Anadolu Trklnden slam alglay ortak zellik arzeder ve Zerdizmin izlerini daha fazla tar. ran, Azerbaycan bir ksm ile Irak ve bir ksm ile Dastan Trkl ii-Caferi slam karakteri de tar. Kafkasya Krm, bir ksm ile Suriye ve Irak, Kbrs, Bat Trakya ve Balkan

Trkl, Osmanl slam denilebilecek bir karakter arzeder. Bu tespitler phesiz yzeyseldir. Bir fikir vermek adna irdelenilmek zere aklanmaktadr. Uygulanlacak stratejiler itibariyle anti-emperyalist tutumlar adna nemlidirler. 2004 yl sonlar itibariyle islamiyet ile terrizm birlikte telaffuz edilmektedir. phesiz bu sadece cahillik veya maksatllkla izah edilemez. Bu arayn derinliklerinde stratejik bir amac vardr. slamn Trkler dahil birok lkenin kltrel kimliinde belirleyici bir pay vardr. Dnya egemenliinde kimliklerine, kltrel deerlerine sahip kan halklarn engel oluturmasn gidermek iin gelitirilmi bir psikolojik harekettir. Ayrntsna girmek konuyu ok uzatacaktr. phesiz vermek istediimiz mesaja islam adna katliam yapanlara savunuculuk yapmak deildir. slami savunma adna cinayet ilemek kadar, cihat ile terr bir arada mtalaa etmek cihat terr gibi mant olmayan terminoloji retmek de stratejik amaldr. slamn Hazreti Ademden beri var olan dinin genel ad olduunu belirtmitik. Bir Muhammedi Trk ile sevi Trkn fark ilki lailahe illallah Muhammeden resllallah derken mesela Gagauz Trk lailahe illaallah Iseyi resllaflah Musevi Trk ise mesela Karay Trk lailahe illellah Musai resullah der. Muhammedi slam Trk, Amentye ki, o imann artlarn ierir inanrken; Allahn reslleri ile onlara gnderilen kitaplara da iman ettiini aklam olur. Mslmanlkta senin dinin sana benim dinim bana denilmiken Allah peygamberi Hz. Muhammede bile sadece tebligat emretmitir. Byle bir dinde din adna terrn aranmas ancak bir stratejik ama iermi olabilir. Daha fazla uzatmak zaman ok am olmaya yol aacaktr.

GK TENGR NANCININ ANADOLU TRKLERNDEK ZLER BBLYORAFYA DENEMES

Bu bibliyorafya denemesine, Bakde kmakta olan Altay Dnyas Dergisini grnce karar verdim. Orada bana Trkiyedeki Trk nanlarnn izleri var m?, Bu konuda alma yaplyor mu? diye sormulard. Benzeri bir yaz da Yakup Mahmudlunun ad geen dergisi iin yazdm. Halk inanlar Bibliyorafyas, yurdumuzda alt balklar halinde, ilgili kaynaklarda kmtr. Ben bu yazmla alan, biraz daha daralttm ve ayn zamanda derinletirmek istedim. Bektailiin k noktasnda Yesevilii aryor isek, Yeseviliin Trk nanlarnn slama tadn da kabulleniyor isek, giderek gelitirdiimiz bir bibliyorafyamz da olmal diye dndm. Gk Tengri nan Sisteminin Anadoludaki zleri konusu da esasen bizim iin yabanc bir husus deildir. Dou Anadoludaki zleri de konusu esasen bizim iin yabanc bir husus deildir. Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri isimli almamzda hayatn muhtelif safhalar ile ilgili inan ve uygulamalar tespit edip yaynlamtk. Ad geen bu almamz da Gk Tengri nancnn sistemaini de yanstmaya almtk. Bu nedenle tekrar ayn konuya dnmeyeceiz. Bu saha ile ilgili ikinci almamz, henz yaynlanmam olan Dr. Abdlkadir Sezgin ile birlikte hazrlamakta bulunduumuz Gk Tengri nan Sisteminden Alevilik Bektailike (Kltrel Kurumlar-lenler Tanmlar) isimli incelemedir. Biz yazmzda, konunun ayrntl tahliline girmeyeceiz. Sadece ilgili literatrn knyesini vereceiz. Bazen ksa aklamalar mahiyetinde tantacaz. Bu kaynaklar monografi muhteval olduklar iin ayrca tasnif edilmeleri bu safhada mmkn olmamtr. Sistemdeki; Umay, Ana Maygl, Ak Ana, Kara yelerden; Erlik, Alkaras, Gk iyelerden; Gne, Ay, Yldzlar Yer iyelerinden; Da yesi, Kaya-Taa iyesi, Toprak iyesi, Su iyesi ayrca, Ev yesi, Ocak yesi, Al yesi, Kiiolu, Ata Ruhu, Arvak, Kurban, Sa, Saya, Yu Trenleri, gibi konularda dorudan doruya ilgili kaynaklar tespitlerin dnda tutulmutur. Bununla beraber tespitler yaplrken, Gk Tengri inan merkezli olmak zere; dini musiki, dini raks, kutsal hayvanlar, totemler, aklk gelenei, gk yz, by, kiiolu, bereket, at, ad verme, Hzr, Tengri, Ata, kurban, aa gibi baz inan kotlar zerinde durulmutur. Alanla ilgili bibliyorafik aklamalara gemeden evvel, bu konuda yaplm baz almalar ksaca tantmak istiyoruz. Cemal enerin amanizm Trklerin slamiyetten nceki Dini38[38] isimli eseri 12. basksn yapabilmi bir almadr. enerin eserinin odaklat nokta u ifadelerle aklanmaktadr; (...) amanlarn tren srasnda vazgeilmez aralar vardr. Bunlarn banda mzikli alg (davul veya kopuz) ile kurban gelir. Kurbanlar kanl ve kansz olmak zere ikiye ayrrlar. Kanl kurbanlarn at veya koyun iken, kansz kurbanlarn banda ise, iki gelir. ki; kmz, arap veya bira olur.
38[38]

Cemal ener, amanizm Trklerin slamiyetten nceki Dini, stanbul, 2001 sh. 9

amanizm de iki ibadet srasnda kurban kabul edilir. kisiz ibadet saylmaz. Dier nemli bir zellik de, ibadette kadn erkek ayrm yaplmaz. Kadn ve erkek birlikte ibadet yapar. badet srasnda iki ve dinsel dans (semah) yer alr. te Trkler, slamiyeti kabul ederken bu saydmz zellikleri de yeni dine tamlardr. Tpk mezartalarn islamiyete tadklar gibi. Trkler asndan durum byle iken, Snni Mslmanlkta, ibadette ne kadn, ne de iki yer almamaktadr. Trk aman Metinleri-Efsaneler ve Memoratlar39[39] isimli alma, kanaatimizce bu konuda Trkiyede ve Trk dnyasnn sair kesimlerinde yaplm almalara yeni bir saluk ve ciddi bir ilmek getirmitir. Yazarn Rusa bilmi olmas eitimini zbekistan ve memleketi olan Azerbaycanda Sovyet ynetimi zamannda yapabilmi olmas, metot, kaynak ve gzlemler itibariyle bu alandaki almalara farkl bir zenginlik kazandrmtr. almann yenilik getiren ve bize gre ok nem arzeden zellii aman metinleri (efsane ve memoratlar) iermesidir. ncelenilecek metni olmayan yaplan almann ok kere yetersiz olaca bir gerektir. Eski Trk inanlar bilinen kesinlemi tebligat veya tebligatlar olan veya yine tadklar tebligat metni bulunan bir din deilken daha ziyade inan yuma eklindedir. aman metinleri Tengriciliin yazl belgeleri olmamakla beraber, yazl aman metinlerinin incelenmeleri Trk dini hayatnn gemiine k tutacaktr. Evvelce biz Azerbaycandan dostumuz Mevlt ..............den 40 kadar metin getirmitik. Yaynlarmzda bunlardan mealen bahsetmitik. Fuzuli Bayatn bu alandaki kltrmze katks kyas kabul etmeyecek derecede saygndr. Yazar eserinde bu metinlerin alnd kaynaklar mstakil bir blmde vermektedir. Eser, amann stats blmnden sonra, amann oluumu, aalarla, hayvanlarla, tedavi yntemleri, ruh bahsi, amanlar aras ihtilaflar, aman definleri ve dier aman anlatlarna yer vermektedir. Bu eserin yeyininden sonra, gezi gzlemleri notlar almalarn aamamz amanizm almalar Trkiyede yeni bir derinlik kazanacaktr. Evvelce Trk okuru Rchard Erdoes ve Alfonso Ortizin A. Ulu ve S. Yenierinin dilimize evirmi olduklar Kzlderili Efsaneleri (stanbul ?) biliniyordu.

Aa Mehmet, amanla Geiteki lp Diriltme Ritelinden Trk destanlarndaki lp Dirilmeye Milli Folklor, Uluslar aras Halk Bilim Dergisi Aa Mehmet, Tiva Trklerinin Alklar zerine Notlar Milli Folklor, Uluslar aras Halk Bilimi dergisi, K 2002 S. 56 sh. 166-179 Aa Mehmet, Kazak ve Krgz Trklerinde Defin Sonras Baz Uygulamalar ve a Verme (A Toyu) Milli Folklor, Gz 1999 S. 43 sh. 24-32 Aa Mehmet, Yaratl Mitleri, amanizm ve Tasavvuf Balamnda d, Mahrumiyet ve Hapis Milli Folklor, Aylk Uluslar aras Halk Bilimi Dergisi, Yaz 2004 S. 62 sh. 8-19

39[39]

Amanolu Eblfez Kulu, Nahvanda Eski Trk nanlarnn zleri (Aa Klt) Milli Folklor, Yaz 1998 S. 38 sh. 36-44 Akpnar, T: Eski Trklerin Dini Tek Tanr nanc myd?, Tarih ve Toplum, 1984, S. 27 sh. 17-21 Altnmakas, L: Kazak Trklerin Gelenekleri ve slamiyetin Etkisi, Trk Kltr Dergisi, 1983, S. 250 sh. 118-130 Anadol S: Tanyeri Trkleri Tuva Atlas, ubat 2000 S. 83 sh. 96-118 Anadol S: aman Trkler Tuva ve Hakasya Atlas Ocak 2000 S. 82 sh. 30-54 Anadol S. Hakaslar Bin Su TatarlarAtlas Austos 2000, s. 89 sh. 96-158 Anadol S: Altaylar Anayurt Atlas Kasm 2000 sh. 32-56 And, M: Anadolu Halk Danslar ve Halk Tiyatrosunun zellikle Hayvan Benzetmeleri Bakmndan Asya Kkeni, 2. Milletleraras Trk Folklor Kongresi (Bildirileri), Ankara 1983, C.3, sh. 31-50 And, M; Oyun ve By, Trk Kltrnde Oyun Kavram, stanbul, 1974 Aras R; Harputta Eski Trk inanlar ve Halk Hekimlii, Ankara 1995 Aslan A.A; Amerikan Kzlderili Kabileleri ve Trk Dnyasnda Yeni Yl Ba Merasiminde Paralellikler Nevruz (Hazrlayan S.Tural) Ankara 1995, sh 251-273 Ataman S.Y; Folklor Aratrmalar Asndan Halk Oyunlarmza Genel Bir Bak ve Ate Klt le lgili Doyunlar 3. Milletleraras Trk Folklor Kongresi (Bildirileri), Ankara 1987, C.3 sh. 39-49 Aydn M; amanizmin Eski Tr Dini Hayat le likileri 11. Trk Tarih Kongresi, 5/9/1990, Ankara Bayarov, Avrupann Eski Trk Runik Abideleri Ankara 1996 Bayat Fuzuli, Irk Bitigde Sosyal ve Mitolojik Konular Folklor/Edebiyat, Halkbilim, letiim, Antropoloji, Sosyoloji, Mzik, Tarih, Edebiyat, 2004/2 S. 38 sh. 109-125 Baer S, Kutadgu Biligden Kut ve Treden Sevgi Toplumuna stanbul 1995 Bekki Selahaddin, Trk Halk Anlatlarnda lm Ruhu Motifi Milli Folklor, Aylk Uluslar aras Halk Bilimi Dergisi, Yaz 2004 S. 62 sh. 53-67 Behrudi R, aman Duas Ankara 1992

Buran A; Eski Trk Gelenek ve Greneklerinin Frat Havzasndaki zleri Frat Havzas Folklor ve Etnorafya Sempozyumu (Bildiriler), Elaz, 1985, sh. 33-34 Chang K.C.(ev. M.. zarslan), amanizm ve Siyaset Milli Folklor, Yaz 1997 S. 34 sh. 99-103 aatay S; Trklerde Batl nanlar Arasnda Tabu, 1.Uluslar Aras Trk Folklor Semineri, Ankara, 1974 sh. 364-372 akr A; Trk Halk oyunlarnda Hayvan Motifleri zerinde Bir Atlas Denemesi, 2. Milletleraras Trk Folklor Kongresi (Bildirileri), Ankara, 1987, C. 3, sh. 75-87 etin smet, Orta Asya Trk Kltrnde Efsun ve Efsun Trenleri Milli Folklor, Yaz 1991, S. 10 sh. 24-29, Gz 1991 S. 11 sh. 27-33 etin smet, Trk Mitinde Kut yesi Kdv ve Medeniyet Deiikliinde Kdvdan Hzra Gei Milli Folklor, Yaz 2002 S. 54 sh. 30-35 Danimend, ,H; Trk Irk Niin Mslman Oldu? Konya, 1978 Dede A. ; Bat Trakya Trklerinde Eski Trk Dini amanizmden Kalntlar, 2. Milletleraras Trk Folklor Kongresi (Bildirileri) Ankara, 1982 Deli merolu , Yakup; Saha Trklerinde Bir Nevruz Versiyonu Isakh Bayram, Nevruz ve Renkler (Yayna hazrlayanlar: S.Tural-E.Kl) Ankara, 1996 sh. 131-139 Dilek, brahim; Altay Bayramlar Nevruz ve Renkler (Yayna hazrlayanlar: S.TuralE.Kl) Ankara 1996 sh.331-337 Divitiolu, S.; Kk Trkler, stanbul, 1987 Dilek brahim, Altay Trk Folklorunda Ar ve Ataszlerinde Ar Milli Folklor K 1997 S. 36 sh. 60-66 Donuk A. Gktrk Kitabelerinin Dini Adan Deerlendirmesi Gktrk Devletinin 1450. Kurulu Yldnm Sempozyum Bildirileri (Haz. Y.Hacalolu, Ankara 2001) Donuk A.; Eski Trkler Dini amanizmi idi? Trk Dnyas Tarih Dergisi, 1988, S. 14, sh. 7-12 Durmu lhami, skitlerde l Gmme Gelenei Milli Folklor, Aylk Uluslar aras Halkbilimi Dergisi, Bahar 2004, S. 6 sh. 21-30 Duvarc Aye, Halk Hekimliinde Ocaklar Milli Folklor, Eyll 1990 S. 7 sh. 34-39 Duymaz Ali, Tekerlemelerin Kkeninde amanizm Unsurlar Milli Folklor, Bahar 1998 S. 37 sh. 114-121

Drury N. amanizm, (ev. Elif imek) amanizm, stanbul 1996 Eunkyung Oh, Trk ve Koreliler Treyi Efsanelerinin Mukayese almalar Milli Folklor Gey 1995, S. 27 sh. 34-37 Ecer, V; Trklerin Eski Dini Hakknda Sylenenler, Tre, Ankara 1982, S. 132 sh. 3336 Erseven I.C; Alevilik ve Semah, Ankara 1990 Erz. M. Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevilik Bektailik, stanbul 1992 Erz, M; Trk timai Hayatnda Toteizmin zleri, stanbul niversitesi slam Tetkikleri Enstits Dergisi, 1973 Erz, M.; Trk Boylarn Kansz Kurban Gelenei, Dou Anadolu MilliyetilikAtatrk, stanbul, 1987 sh. 292-296 Gazimihal M.R; Hayvan Taklid Edici Oyunlar Trk Folklor Aratrmalar, 1961, S. 147 sh. 23-25 Grousset R.; Bozkr mparatorluu, Guseynovc Halk Korolu, (Rusadan eviren. Birsen Karaca) Trk Totemleriyle lgili Mitler Folklor /Edebiyat (...) 2004 /1 S. 37 sh. 73-80 Gme S. Kk Trk Tarihi Ankara 1997 Gumilv,L.N; Eski Trkler stanbul 2000. Gumilv L.N.; (ev:D.A. Batur) Hazer evresinde Bin Yl Etno Tarih Asndan Trk Halklarnn ve evre Haklarnn ekillenmesi zerine stanbul 2000. Gumilv L.N.; (Akt. Harun Gngr), Eski Trk dini Trk Kltr, Eyll 1994, S. 377 sh. 8-19 Gnay, U.; Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi,Ankara 1986 Gven, R.O.; Varlk Alannda Trk nsan ve Trk Musikisi Trk Dnyas Aratrmalar 1985 S. 34 sh. 216-221 Gzelbey C.C; Gaziantepte doum ve ocua ilikin Eski Tre ve nanlar Trk Folklor Aratrmalar, 1981 C. 11 Ankara 1984 sh. 1936 Gngr H. Eski Sovyetler Birliinde Gayri Mslim Trkler Trk Dnyasnn Dini Meseleleri, Ankara 1998, sh. 159-168

Gnay , Gngr H; Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi Ankara 1997 Gngr, Harun; Kama Ural uvalarn Yeni Yl Bayram Nartukan Nevruz ve Renkler (Yayna hazrlayanlar; S. Tural, E. Kl) Ankara, 1996, S-4 sh. 161-167 Hasan ; Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, Ankara 1985 nan A; Makaleler ve ncelemeler, C.1 Ankara 1988 C.2 Ankara 1996 nan A; Hurafeler ve Meneyleri, Ankara 1962 nan A; Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1972 nan A; Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976 nan A; Mslman Trklerde amanizm Kalntlar , lahiyet Fakltesi Mecmuas, 1954, S. 4 sh. 19-30 Kafesolu, ; Trk Bozkr Kltr, Ankara, 1987 Karadoan Ahmet, Trk Ad Biliminde Renk Klt Milli Folklor, Aylk Uluslar aras Halkbilimi Dergisi Yaz 2004, S. 62 sh. 89-100 Kalafat, Y.; Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, 4. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi, Ankara 1972 Kalafat, Y; Kars ve Yresine Eski Trk nanlarnn zleri 4. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Ankara 1972 Kalafat Y.; Gk Tanr nancndan Gnmze Kadar Efsunlanma Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 69, Eyll 1992 , sh. 50-57 Kaya Muharrem, Eski Trk inanlarnn Trkiyedeki Halk Hekimliinde zleri Toplum Bilim S. 81-92 Kutay C; Ben amanm Tarih ve Dnce, Mart 2000 sh. 17 -22 Kuzgun ; slam ncesi Dnemde Trklerde Din, Atalarmz amanist Deildi Tarih ve Dnce, Mart 2000 sh. 22-35 Kkyldz A; Alkay Trklerinde aman Nadya Yugueva ile Bizim Yurdumuz ksz Kalm Yesevi, Mays 2000, S.20-21 sh. 20-21 Nasgal,E.G; Sibirya Aratrmalar Nasgal E.G; Duranl ,M; Altayca-Trke Szlk, Ankara 1999

Ouz cal, Mitolojimizde ve Ural Batr Destannda Balangtaki Sonsuz Su Milli Folklor Yaz 1998 S. 38 sh. 22-25 gel B; Trk Mitolojisi stanbul, 1971 2.C gel B; Trk Kltr Tarihine Giri Ankara 1991 zhan Mevlt; Seyirlik Oyunlarda Aratrmalar 1985/1 Ankara 1985, sh. 71-80 Ak-Kara almas 1. Trk Folkloru

zen K, Sivas ve Divrii Yresinde Eski Trk nanlarna Bal Adak Yerleri Sivas 1996 szeg V.DI. (ev. Elif Demir) Baraba Trklerinin slam ncesi amanizm nanc ve Baz Etnogenetik Sonular Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, K 2004 S. 32 sh. 229-241 Pirverdiolu Ahmet, Trk Halk Tiyatrolarnn Gelime Sreleri Milli Folklor Uluslar aras Halkbilimi Dergisi K 2003 S. 60 sh. 57-72

Sakaolu,S; Anadolu Folklorunda Gktrk Efsanelerinin zleri 5.Milletleraras Trkoloji Kongreleri Bildirileri, stanbul 1985, C. 2.Sh.255-262 Seferolu S.K;Gzel A; Trk Milli Kltrnde Babalar, Erol Gngr in, Ankara, 1988 sh. 51-59 Sertkaya O.F.-Vaslyev,D.D;Kansz Kurban Kesme, 2. Milletleraras Trk Halk Edebiyat ve Folklor Kongresi (19-21 Ekim 1992) Konya. Sevgen N.; Anadoluda Koyun ve At Motifli Mezartalar Trk Dnyas, 1950, S.8 sh.10-12 Sevengil, R.A; Eski Trklerde Yamur ve Kar Yadrma Adedi. Resimli Tarih Mecmuas, 1953, C.4 S.44 sh. 2533-35 Smer ,F; Eski Trklerde sim Koyma Geleneinden Atsz Trk Edebiyat ve Folklornde Yeni Grler, Ankara 1985, C.1 Sh, 23-27 Yener Cemal; Trklerin Mslmanlktan nceki Dini amanizm, stanbul, 1997 engl A.; Altay Trklerinde El-Oyun Kutlamalar Bilge S.27 K 2000 sh. 21-24 iman Bekir; slamiyetten ncesi Trk nan ve Ritellerin Samsun Yresindeki zleri, Trk Kltr, Eyll 1996, S.401, sh. 469-496 imek Esma, Anadoluda Yamur Duasna Bal Olarak Oynanan Bir Oyun meli Gelin Milli Folklor, Uluslar aras Halk Bilimi Dergisi K 2003 s.60 sh. 78-92

iman Bekir, Anadoluda Yaayan Halk nanlarnn Menei zerine Bir Aratrma Milli Folklor, Yaz 2000 S. 46 sh. 104-108 iman Bekir, Samsunda cra Edilen Bir Yamur Duas Riteli ve Trk Kltr Tarihi Balamnda Dndrdkleri Milli Folklor, Aylk Uluslar aras Halk Bilimi Dergisi Yaz 2003 S. 58 sh. 86-93 Radloff W.;Sibiryadan , stanbul 1954, 1957 Ronx, Jean Paul; Trklerin Tarihi, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, Aksak Timur, slamn Kutsal Savas,stanbul, 1994 (ev: A.R. Yalt), Trklerin Moollarn Tarihi, Payot, 1984 Roux J.P. Trklerin Tarihi, Byk Okyanustan Akdenize ki Bin Yl Ankara, 1989 Tan,N; Trk Folklornde Nisan Yamuru Motifi, 2. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri., Ankara 1982, C.4 sh. 469-496 Tanyu, H; Eski Trklerin Dini Totemizm ve amanlk Deildir, 5. Milli Trkoloji Kongresi, stanbul, 1985 Tanyu,H; Trklerde Tala lgili nanlar I. Uluslar aras Trk Folklor Semineri Bildirileri, Ankara, 1974, sh. 414-416 Tanyu H: slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, stanbul, 1986, Tanyu H; Trklerde Atele lgili nanlar 2. Uluslar aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, sh. 129-142 Tavkul U; Karaay-Balkan Kltrnde amanizm zleri, Trk Dnyas Aratrmalar S. 65, Nisan 1990, Sh. 303-310 Tavkul U; Karaay- Malkar Trklerinde Eski inanlar, Trk Kltr, S. 313-319 Temir A; Tarihinde Wilhelm Radloff Devri Hayat-lmi Kiilii Eserleri Ankara1991 Turan O, Trk cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi CI-II, stanbul 1978 Tmer G; K.Abdurrahman; Dinler Tarihi, Ankara, 1993 Trkkan R.O. Kzlderililer ve Trkler Bir Tarihin Bir Dramn Hikayesi, stanbul 1999 Uslu kr, Darente ve evresinde Halk nanlar Milli Folklor, Aylk Uluslar aras Halk Bilimi Dergisi, Bahar 2004, S. 6 sh. 90-102 Yaar Kalafat Anadoluda Ulu Kadn Kiiler ve Halk nanlar Hac Bekta Veli Aratrmalar Dergisi K 2003 S. 32 sh. 37-55

Yaar Kalafat Gk-Tengri nancnn Anadolu Trklerindeki zleri Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Yaz 1999 S. 10 sh. 199 202 Erciyes, ubat 1999 S. 254 sh. 5-6 Yavuz H; Efsanevi slam; Atalar Dini ve Modern Balantlar Trk Dnyas Dini Meseleleri, 1998,sh.11-25 Yavuzer, H; amanizmde Evren ve Dnya Tasvirleri Milli Folklor, Gz 1997, S. 35, sh. 50-56 Yavuzer Hayati, amanizmde Yerin Menei Milli Folklor, Gz 1998, S. 39 sh. 77-82 Yldrm D; Corafyadan Vatana Gei ve vatan iye G Edi Problemleri, Trk Yer Adlar Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984, Sh. 157-168 Yldrm Nilfer, Anadolu Masallarnda amanizm zleri Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Elaz 2004 Yldz N; Manas Destan (Wadloff) ve Krgz Kltr ile lgili Tespit ve Tahliller , Ankara 1995 Yololu G; Sibirya Trk Halklarnn edebiyat Karde Edebiyatlar, S.38, sh. 43-47 Yund, K; Trklerin Kutlu Aac Kaym (Hu) Ad zerine Trk Kltr Dergisi s. 120 sh 1260-1264 Zarcane,T; Yunan ve Anadolu amanlar I. Milletleraras Trk Halk Edebiyat ve Folklor Kongresi, 12.10.1988, Konya Trklerin Eski nanlar tanm, muhakkak Gk Tengri nanc anlamna gelmeyebilir. Trkler slam olmadan evvel, Hristiyan, Musevi, olabildikleri gibi Maniheist, Budist, Lemanist de olmulardr. Biz yapabildiimiz kadar ile Gk Tengri muhteval inanlara dair kaynaklarn knyelerini aktarmaya altk. Tanmn yaptmz kaynaklara, Trkiyede yaplm Gk Tengri inanlarn anlatan eserleri esas aldk. Bu inancn yaayan izlerini tespit eden bildiri, makale ve kitaplarn tanmlanmasn esas aldk. Ayrca bu saha ile ilgili alma yapanlar, ok kere eski Trk inan sistemini amanizm olarak almlardr. amanizm tanm, Gk Tengri nanc karl olarak da ok kullanlmtr. Biz bu yazmzda kaynak knyesi karrken, amanizm ierikli isimlere de yer verdik. kastettiimiz inan, Gk Tengri nancdr.

ALEVLK Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri Halk inanlar tanm zerine durularak konu ele alnabilir.1 Halk inanlar muhtelif k noktalarndan hareketle izah edilmektedir. Trkmenistan da halk bilimcilerin ounluu. halk inanlarn gelenek ve greneklerin bir rn olarak tanmlamaktadr. Bunlara gre halk baz uygulamalarnn olumlu sonularn alm, zamanla bu uygulamalarn yararna inanm ve bylece halk inanlar domutur. Bu grn sahipleri halk inanlarnn gemiteki dinlerin kalnts olduklar grne kardrlar. Halk inanlarnn kaynan dinlerde arayanlara gre: halk inanlarnn sadece gemiteki dinlerin kalnts olmadklar, ayn zamanda yaayan dinlerin halkn alglama dzeylerinin bir sonucu olarak da doduklar eklindedir. Ayrca bu grn sahipleri, halk inanlarn; hikmet sahibi bir ulu kiinin belirli artlarda uygulayp olumlu sonu alnm bir tatbikatndan halkn artlar deimi olmasna ramen ayn uygulamadan ayn neticeyi yanlarak beklemeleri eklinde izah etmektedirler. Ben halk inanlarnn yle veya byle dinlerle ilgili olduklar kanaatindeyim. Konuyu yle veya byle diyerek irdeleyemeyiz. Halk inanlarnn din balants belirlenebilmeli ki. Alevliin bu inan yaplanmasnn ierisindeki veri belirlenebilsin. Zira Alevlik, onunla ilgili ok farkl tanmlara ramen inan muhteval bir yaplanmadr. Trkiyede halk inanlar tabiri ile Trklerde halk inanlar tanm zerinde de ksaca durulmaldr. Trkiye tanmndan yola kmak, Trkiye corafyasnn vatanlk yapt dinlerin zerin de durulmasn gndeme getirecektir. Bu arada komu dinleri de gzden geirmek durumundayz. Trklerde halk inanlar tabiri ise, bizi daha ziyade gemite ve gnmzde Trklerin mensubu olduklar dinlere gtrecektir. Ben, Alevliin Trkiyede bir ekillenme sreci geirdiine inanmakla beraber, Aleviliin douu, serpilip gelimesi, beslendii kaynaklar itibariyle Trklerin mensubu olduklar dinlerden de etkilendii kanaatindeyim. Alevliin Anadolu kaynaklar dahi byk lde dini Trk tarihi ile ilgilidir. Esasen, malumdur ki halklar yeni dinlerine eski dinlerden inan ve uygulamalar tarlar. Bu tama ii Anadolunun Mslman Trkleri iin de geerlidir. Arap slamnn Trk slamndan gsterdii farkllklarn sebeplerinin birisi bu husustur. Trk slamna gelince. phe yok ki Trklerin tm slama ayn dinden geerek girmediler. Hal bu olunca evvelki dinlerinden tadklar inan ve uygulamalar da farkl oldu. Ancak Trklerin slamdan evvelki bir inanlar vard ki muhtemelen ilk dinleri bu idi. Yanlmyorsam Trkler en uzun sre bu dinin sahibi oldular, Bunlar daha ziyade ara dinlerdi. Trklerin karakteri ile imtiza etmi olan bu din Gk Tanr, bazlarna gre yanl olarak amanizmdi. Bu nokta Alevlik itibariyle zel nem arz eder. Bu aklama u anlama
Y.Kalafat, Trkiyede Halk nanlar ve Alevilik Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Bahar 1999 S. 9 sh. 15-21; Erciyes, Kasm 2003 sh. 311 sh. 5-10 1 Yaar Kalafat, Trkiyede Halk nanlar ve Alevilik Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Bahar 1999 S. 9 sh. 15-20

gelmemeli. Trklerin mezhep, tarikat ve inan kesimlerinden sadece Alevlik eski Trk dinlerinden bu arada Gk Tanr nancndan etkilenmitir. Trkiyede hibir inan kesimi yoktur ki, Trkiyedeki veya Trklerdeki evvelki dinlerden etkilenmemi olsunlar. Bu noktada, Alev kimliinin tanm zerinde de durulmaldr. Alevler Alev olmayanlarn kendilerinden saymadklar kesimler midir? Alev isim bal altnda toplanlan ve fakat bu kapsamda mtlaa edilmelerine ramen birbirlerinin inan ve uygulamalarn kesinlikle onaylamayan onlarla ifade edilebilecek kesm-evre vardr. Halk inanlarn ele alacamz Alevlerin tarifi ve Aleviliin snrlarnn belirlenmesi gerekiyor. Alevlik, homojen olmad gibi. bu ad altnda kesimler itibariyle toplanan insanlarn inan kodlar da ok farkldr. Bu iki nokta Trkiyede halk inanlar almas yapanlarn uzun zamandan beri gndeminde olmutur. Bunun iindir ki, Trkiye de Trkmen Alevlii, Krman Alevilii. Zaza Alevilii zerinde durulmutur. Acaba Alevilik Trkiyede etnik kesimlere gre mi kimlik kazanyor, sorusuna cevap aranmtr. Grlen udur: Sadece Arap Alevlii, Anadolu Alevliinin genel inan snrlarn zorlamtr. Anadoludaki dier kesimlerin Alevlik anlaylarndaki farkllk, onlarn etnik isimlerinin getirdii zelliklerle ilgili deildir. Bir baka deneme daha yaplm ok kere Alev genel bal altnda toplanan elebi Manav, Tahtac gibi Trkmen unsurunun ayr ayr ele alnmas cihetine gidilmitir. Btn bunlar Anadolu Aleviliinin Trk Alevlii karakterini ortaya karm ve kaynann Gk Tanr inanc olabilecei kanaatini glendirmitir. Bu konu belki de Alevlikte; kltler. kurumlar. kavramlar, lenler, trenler gibi balklar altnda ele alnp, var ise sadece Alevilie mahsus olan ynleri zerinde durulmaldr. Biz imdiye kadar yaptmz alan almalarn hayatn doum. evlilik ve lm gibi safhalarn esas alarak yrttk. unu grdk; Snn olmayan Mslmanlardaki halk inanlar daha youn tayorlar. Halk inanlar, halkn yaanlan ve ilah tebligat ile mahiyeti belirlenen dinden farkllklar vardr. Byle olduu iindir ki halk da kapsamna alan bir din ve bu dine ramen halkn inanlar vardr. Halk inanlarn anlamaya alrken onlara sadece bir takm dini pratiklerin yaplmas ve bu uygulamalardaki fonksiyonlar gz ile bakarsak, konunun derinliklerine giremeyiz. Halk inanlarnn bir felsefesi vardr. Veya onlar ayn zamanda bir felsefenin rndrler. Konu slam halk inanlarndan alm ise, belki de yksek tasavvufun ierisinde bir halk tasavvufundan bahsedilmelidir. Halka mahsus olan bu sufistik yap kendine zg bir sisteme sahiptir. Bunun iindir ki halk inanlar, din psikolojisi. dinler tarihi, din sosyolojisi. din felsefesi gibi disiplinler gz ard edilerek incelenilemez. Halk inanlarndaki ulu kii klt, yatr kltnden tamamen farkl dnlemez. Ulu kii

lnce de tad stn vasflar korur. Onun sadece trbesi deil. hayatta iken kulland tesbih veya asa, lnce defnedildii da, bu dan yanndaki maara, nndeki aa ve su da kutsaldr. Bir takm hikmetlere sahiptir. Nitekim gk cisimlen gne, av ve yldzlar da yledir. Bu misalleri oaltabiliriz.

Fonksiyon konusuna gelince. Alev inanl Mslmanlarda bir klt oluturmu olan Hz. Ali zerinde duralm. Hz. Aliye btn Mslmanlar sayg duyar. Snni olmayan kesim kapsamnda mtlaa edilen Alevler arasnda Hz. Aliye bir ok farkl fonksiyonlar yklenilir. Bu nedenle konuya hangi Alevilik sorusuna cevap bularak girmek gerekmi daha ziyade Alevler arasnda ortak inan zerinde durulmutur. Bunlardan Hz. Ali, Hz. Fatma, seyitlik, dede-babalk, kurban din toplantlar, da-kaya, gne-ay, ... gibi kltlere ver verilmitir.

Alevi halk inanlarnda Hz. Alinin zel bir konumu vardr. Halk muhayyelesi Hz. Aliyi btn Anadoluda dolatrm, at Dldl ve klc Zlfikarn bir ok da ve kayada izini tespit etmitir. Bu tr makamlar kutsal kabul edilir. Ziyaret edilir, adak kurbanlar buralarda kesilir. Buralarda halk her trl ihtiyac iin niyazda bulunur. Ancak Hz. Al sevgisi azalmamakla beraber inanlarn menkbey cihetleri byk lde eskilerde ve krsal kesimde kalmtr. Nazimiye Tunceli arasndaki Ali Kaya bu trden bir tespittir.

Hz. Fatma ile ilgili inanlar Fadima Ana olarak doumla, bereketle, kadnlarn trl darda kalma halleri ile ilgilidir. Fadima Anamzn eli, Fadima Ana otu, Fadima Ana uuru Trkiye Alevliinde sihirli szler olarak bilinir. Alev olmayan halk da bu inanlara ilgisiz deillerdir.

Seyitlik, Babalk, Dedelik ve Dede Babalk kimlikleri farkl olmamakla beraber ok kere halk bunlar kartrm veya e anlamda kullanmtr. Bu isimlerle bilinen sekin kimseler hayatn her safhasnda etkinlikleri azalmaya yz tutmu olsa da messirdirler. Dua ederek, bazen muska yazarak, ocuk edinmede, hastalklarn tedavisinde. rnn hareketinde, rahmet okunmasnda, yamur duasnda etkilidirler. ldklerinde trbeleri, trbelerinin su ve topraklarnn hl hikmet gsterdiine inanlr.

Alev ve Alev arlkl Bekta halk inanlar derlememiz, blge gzetmeksizin Anadolu genelinde olmutur. Yaptmz tespitleri Snni inanlardaki benzerleri ile karlatrma cihetine fazla gitmedik. Baz iaretlemeler yapmakla yetindik. Alevlerin kendilerini kapsam ierisinde mtalaa etmedikleri Aliyl Allahi ve Ehli Hak inanlarna da fazla yer vermedik. Atflar yapm olmakla birlikte Aleviliin kaynaklar zerinde de durmadk. Yaptmz halk inanc tespitlerini daha ziyade doum, evlilik ve lm sralamasna gre ele aldk. Bu sralamaya tbi olmayan rneklemeleri de zikrettiimiz oldu.

Adana Drt ol ile ay arasnda ocuk tedavisi iin gidilen Cennet Ana Ocana tavuk kesilir. Aaca aput balanr. Hasta ocua aacn topraa yakn ksm ptrlr. Beyehir-Konyada ii delik kuru aacn kabuundan uyumayan ocuklar iin Aa boncuu yaplr.

Edremit yresi Alevi Tahtaclarnn yre inancna gre; Hz. Alinin ei Hz. Fatmadan olan Hasan ve Hseyin isimli ocuklarn dnda, Kabeye bir nur gibi den bir kz vardr. Bu kz Sar kz veya Sar Sultandr. Sar kzn makam kaz Da olup kutsal kabul edilir, bir ok mevsimlik uygulamalar yaplr. Buradaki Alaca Denek ziyaretilerce defa plr.

Tahtac Alevilerinin on iki gnlk orucuna n durma denir. Bu oru Kurban Bayramndan sonra tutulur. Lokma ok yerde horoz kurban etmek demektir. Buna Cebrail Ada denir. nanca gre Hz. Muhammede gelen Cebrailde kanad olduu iin bu ismi almtr. Muharremin on ikinci gnnde Cebrail veya kurban kesilir. ki Cebrail bir kurban yerine geer. nanca gre horozu ttren semadan ald sestir. Tahtaclarda ikrar vermemi olanlar kurban kesemezler. Onlara Az Kara denir. Ak-Kara ve Alaca/boz renk inanc Tahtaclarda da vardr. Dede, gnahkar Tahtacya Alaca bez yumak verir ve onu yakmasn ister.

Tahtaclarda kadnlar amar gnlerinde veya rya grdklerinde Dernek yaparlar. Bu toplantlara erkek giremez. Dernek, toplu yenilen yemek, yiyecek ikramdr. Bir nevi sacdr. Dernek yapan kadn kirden kurtulmu aklanmtr, Rya grnce yaplan Dernek ile hayra yorulmas temenni edilmi olur.

Btn Alevilerde Tenash inanc vardr ve kalp deitirme olarak bilinir. Herhangi bir canlya zulm yaplmamasnn sebebi, o canlnn ahsnda Hz. Alinin tecesss edeceine inanlmasdr. lenlerini bahelerine gmmelerinde ki ama bir gn dnyaya dnecekleri iyi ve kt insan olularna gre bu dnmn ekilleneceine inanc ve hazrldr.

Tahtaclarda doan ocuk erkekse, amma yeil yaylk balanr. Gemi olsuna gelenlere gyven ikram edilir. Bahi getirmeyen ve adak adamayana grm veya gzlk vermeyene ocuk gsterilmez. Bu uygulamadaki gyven bir nevi sacdr. Bu ikramla ocuk iin hayr ilenmi olunmaktadr. Gnm veya gzlk nazar nleyici nefsin. zararn giderici bir uygulamadr.

Baz Tahtac Alevilerde deiik bir krklama yaplr. ocuun krk dolunca bir ka ko kurban edilir. Krklamak iin kabaca bir dek alnr, beik bu dein zerine konulur. Yrenin ileri gelen baclarndan birisi beiin sana dieri soluna oturur. Sa tarafta oturan ba kbleye gelecek ekilde ocuu kucana alr ve Sall salavt sall Muhammed diyenin akbeti hayrolsun der ocuu beiin altndan yuvarlar. Karsndaki hac ocuu kapar, bu uygulama defa tekrarlanlarak ocuk krklanlm olur.

Tahtaclarda snnet olacak ocuk hediyesini almadan attan indirilemez. Gelinin ve ocuun attan indirilmesinde at herhangi bir tat deildir. ndiri esnasnda kadnlar ellerinde oklava dndrerek salavat diye barrlarken silahlar atlr. Oklavay ksmeti almas istenen kzn minarede at gibi bindiini veya gne domadan su musluuna soktuunu gryoruz. Bu bize oklava ile cinsi hayat arasnda bir ilikiyi dndryor. Silah atlmasn da sradan bir enlik cokusu olarak anlamalyz. Bize gre yaplan grlt ile zarar verebileceinden kuku duyulan grnmeyen glerin defedilmeleri salanlmaktadr.

Kesilen snnet parasnn (derisinin) muhafaza edilmek istenilmesinin altnda lmden sonra dirilecei inanc vardr. Bu para doum halindeki vcudun bir parasdr korunmas gerekir.

Alevlerde dnde olduu gibi, snnette de bayrak ve snnet alay vardr. Bayrak egemenliin semboldr. Snnet olan ocuk inanca gre yeni bir leme gemitir. Erkek olmu, slm olmutur. Evlilikteki bayrak, baba evinden ayrlp kendi egemenliinin ilandr. Nitekim yeni yaplan evin ats atlnca bacasna bayrak aslr. Bu bayrak yeni evliliin kalesi olan eve dikilmektedir. Yatrlara dikilen bayrakla yatrn egemenlik alan ilan edilmi olmaktadr.

Doyrak Tahtac Trkmenlerinde Kemer, salavat getirerek peygamberin ad ile baland iin nikah yerine geer ve nikahlanm iken ayrlan kiiye iyi gzle baklmaz. Ayrca Kepez Dzme de salavatla yaplr. Kepez rengarenk boyanm pul iek ve gmlerle sslenmi bir ta veya duvaktr. Bazan kepeze Tozak, Cgada denir. Kepez de duvak da al renktedir. Kepez davetinden sonra kna yakmna geilir. Kna yakmn da keza salavatla yaplr.

Kemer, halk inanlarmzda sanld gibi sradan bir bel ba veya giyimkuamn bir paras deildir. Kemer, balang iin bereketin ve doumdan lme kadar namusun simgesidir. Baba evinden kncaya kadar sorumlusu erkek karde daha sonra gelinin eidir. Kepezde zel anlamlar ierir. Derinliinde ba bal, ba balanm olmak, ba bozuk inanlar vardr. Ba balanan iftler taraflarn sorumluluunu alm olurlar. Evli bir hanmn ba ban dmann nne atmas onun dmanln nlemeye yeter. Kepez ise hatta bir defa balanan ba badr. Keza kna da adakl olmann nianesidir. Kna yaklan gelin eine adanmtr. Ayrca renklerin de zel mesajlar vardr.

Tahtac Trkmenlerinde mezarn tabanna Dek serilir. Kuzeybat ve gneydou istikametinde mezara yastk uzatlr. ly mezara kii uzatr. Kefen balar mezarda zlr. Hrsl ve gz a olanlara gzn toprak doyursun denilir ve gzlerine birer tutamdan tutam toprak atlr. Mezarn almasnda kazmay ilk vurana mezar kapatlrken ilk toprak attrlr.

Bu uygulamadaki incelik sahiplik inancndan kaynaklanmaktadr. nanca gre o toprak o mevtanndr. Btn mezarlkta orada vatan llerindir. Keza ulu kiilerin mezarlarndan benzeri malzemenin de artan geriye getirilmez. Sahipleri olduuna inanlan defineleri bulan, hereyi alp gtremezler. Onlar akl veya akrebe dnebilirler. Bunun iindir ki zel dualar okutulur, kurban kesilir.

Mezarlara kap-kacak, yatak-yorgan, silah-kibrit konulmas, lmden sonra hayatn devan edecei inancnn bir sonucudur. Bu inan Tunceli yresinin Alev Zazalarnda da vardr.

Tahtaclarda l gmldkten sonra mezarn bas ve ayak ularna yukar ksm geni ve yuvarlak alt ksm dar bir tahta dikilir. Bunlarn aralarna birer ip gerilir ve lnn kullanlmam giysileri bu ipe aslr. Buna Tug denilir. Bu tuun gkten Cebrail tarafndan Fadime anamza indirildiine inanlr. Varto Alevlerinde Mezar Kaldrma diye bilinen bir ziyaret tr vardr. Nevruz Bayram dolaylarna tekabl eden bu uygulamaya kyller davet edilir. Davetliler sv et, helva, peynir trnden kr yiyecekleri getirirler. Gen kzlar ve erkekler en k elbiselerini giyerler, mezarlarn onarm yaplr ve onlara iek konur, ruhlarna Fatiha okunur.

Tunceli Alevlerinde kkl bir Kirvelik kurumu vardr. nanca gre Hz. Muhammed de torunlar Hasan ve Hseyini snnet ettirirken bizzat kirveleri olmutur. Kirve olan iki aile akrabalktan daha yakndrlar. Kirve aileler arasnda evlenme tabudur. Kirveler arasnda imam kan girer inanc vardr. Bu kutsal ba anlamndadr. 12 iman mmasili tutulurlar. Kirveye hyanet yaplmaz. Byk ihtilatlar, kirve hatrlar giderir. Kirvelik iin davet edilen kirveye bir mum ve bir elma ile gidilir. Alevlerde 17 Mart gn kutsal kabul edilir. Bu gecenin yarsnda btn insanlar, dalar talar ve btn mebatlar gece yarsndan sonra Tanrya secde ederler. Secde anma sadece yrei temiz olanlar girebilirler. O gn rzklarn ve kaderlerin belirleneceine inanlr.

Tunceli Alevilerinde akamdan sonra defin yaplmaz ertesi gne braklr. Yas giysileri giyilir. Yasta olanlar salarn yolar, yzlerini yrtarlar. Ba salna gelenler teneirin zerine para atarlar. Biriken para mevtay ykayana ve mezar eenlere verilir. Bylece lye kar vecibelerin yapldna onun ruhunun rahat etmesine yardmc olduuna inanlr. lnn dul kalan ei bir yl sonra yaplan mezar kaldrma ileminden sonra evlenebilir.

ran ias ile Anadolu Alevilii arasnda ben. zerliklerin aranlmasna ok gayret edilmitir. Bu araylarda snn taasubun da pay oktur. ranl ia, Anadolu Alevliini siyasi olarak kendi uzants savar ancak onun dini alglayn onaylamaz. Anadolu Alevilii de kendisini ii olarak dnmez ve hissetmez. Anadolunun bir ok yerinde kutsallna inanlan Babal dalar vardr. Dumlu Baba, Hazan Baba, Ak Baba. oban Dede, Parmaksz Sar Baba, Gzel Baba, Kuzucan Baba, Sar Baba gibi da ve tepeler zerinde bulunan yatrlar ve ziyaret yerlerine isimlerini vermilerdir. Bat Anadoluda Alev inanl Tahtaclar Kazdan kutsal bilir. Bu da ziyarete ktklar zaman sabahn ilk gneini vurduu kayalara yknrler. Tuncelinin Kuzey kylleri de Dzgn Dana kar kurulan ta ynlarna bir ta koyarlar. Nazimiye lesi tarafnda insanlar Dzgne dua ederler. Birisine beddua ederken de Dzgn Baba seni arpsn denir.

ALEVLK TREVLER Ortadouda Eski Trk nanlarnn zleri

Trkiyedeki ilgili yaynlarn bir ou heterodoksu gayri Snn olarak tanmlamlardr. Bunlar deiik tarikatlara mensup olsalar da benzer ve ortak bir ok dini ve tasavvufi grleri paylamlardr. Anadoluya XI. XII. yydan balayarak IV. yya kadar devam eden gle Maverennehir, Harezm, Horasan ve Azerbaycan, Errahdan gelen bu insanlar sadece Trk soylu deildirler. Geldikleri yerlerin hakim inanlarn da birlikte getirmilerdir.1

Bizim bu yazmzla iaret etmek istediimiz husus, bat Trklnn bir ksmn kapsayan Kuzeyi ve Gneyi ile Kafkasya, ran, Irak, Trkiye ve Suriye Trk kesimlerinde bu inanc temsil eden Trklerin durumudur. Bat Trklnn Balkanlar yakasnda bu konunun daha fazla irdelemeye muhta olduunu, bilinen kadar ile de hizmeti batl aratrmaclarn yaptn syleyebiliriz.

Orta Asya ile Anadolu arasnda bir gei kprs durumunda olan Kuzey randa Ehli Hak yahut Ali ilahiler Karakoyunlu Trkmenleri arasnda yaygndr.2 Biz, randa yaynlanan monografi kitaplarndan yola karak heterodoks inanl etnisiteyi ran Trk blgesi geneli itibariyle tespite altk.3

Bir dnem genel isim olarak Kzlba diye adlandrlan heterodoks Mslman Trklerdeki, aa, su, da, gne, ile ilgili kltler Trke konumayan Anadolu toplumlarnda aynen yaamaktadr. Bu itibarla Tahtaclar ve bir ksm Yrklerde grlen bu kltler, Siirt, Tunceli, Adyaman ve Elaz Kzlba Krtlerinde de vardr. phesiz kltler kapsamndaki inan pratikleri o zmrelerde yaamakta olan inancn btn boyutunu gstermez. Bizim tespitlerimiz btn ierik itibariyle de aynilikler tadklar noktasndadr.

Esasen bizim gndeme tadmz, tartmaya amak istediimiz husus, heterodoks inanl Mslman halkn ne kadarnn ana dilinin Trke olduu ve hangi kesimlerin Trk soylu olmadklar hususu deildir. Biz kesimlerin arasndaki inan farkllklarnn veya slma tadklar bu renkleri hangi dinlerden alm olduklar hususlar zerinde bu yazmzda durmuyoruz. Bizim zerinde durmak istediimiz husus heterodoks Trkler vardr.

1 2 3

Yaar Kalafat Kltr Milliyetiliinin Eksik Sahifesi Heterodoks Trkler Araylar nsan Bilimleri Aratrmalar, 2001 S. 5-6 sh. 6167

Bunlar bat Trklnn belirttiimiz blgesinde Trk dilli olmayan Arap, Fars, Krt ve Zazalarn heterodoks inanl Mslmanlar ile birlikte yaamaktadrlar.

Blgede heterodoks slm Anadoluda Bektai, Alevi, Ehli Hak, Ali Allahi, Tahtac, Sra, Manav, Raffizi Nusayn gibi, randa Gran, Kzlba, Ehli Hak, Ali Allali gibi, Irakda Navll, Kakai, ebiek, Babalar, Dedeler, Sarulular, Suriyede Nuseyri gibi isimlerle anlrlar. Biz Kuzey Kafkasyann Trk soylu halklarndan Nogaylar, Kumuklar, Karaaylar, Balkarlar, Trkmenler arasnda heterodoks kesim tespit edemedik. DerbentDastan Trklerinin bir ksm ii-Caferi inanl Mslman Trklerdir. Bu blgenin TerekemeKaraba Trklerinin bir ksm Snn ve dier bir ksm iiCaferi slm inanldrlar. ran Karapapah Trkleri arasndaki hakim inan iiCaferi slmdr. ok az bir miktarda Snn ve ok az bir miktarda da Ali Allahi inanl Mslman Karapapah Trk vardr.

Kuzey Kafkasyal akraba toplumlarnda Edigeler, Abhazlar, eenler, Osetler; Kabartaylarn ne Kafkasyada ve ne de Trkiye yaayanlar arasnda heterodoks slm inanl bir toplum yoktur. Grcistanda gerek Acaradaki Mslman halk arasnda ve gerekse Boral Karapapah Mslman Trkleri arasnda heterodoks kesim yoktur. Acara Mslmanlar Grcce konuan Snn slm inanl bir toplumdur.Tiflis Yresindeki Azerbaycanl Trkler byk lde ii- Caferi inanl Mslmanlardr. Boral ve evresindeki Karapapah/Terekeme Trklerinin byk bir blm Snn slm bir ksm da ii- Caferi slm inanldrlar.

Balkanlardan Anadoluya g etmi olan akraba topluluklardan Pomal, Torbe, Arnavut gibi kesimlerin heterodoks slm itibariyle yaplm zel almalar bilinmemektedir. Ancak Arnavutluun Bulgaristan dzeyinde Bektai merkezlerinden birisi olduu bilinmektedir. Bektailikten yola kldnda Suriye Bektailiinden de sz edilebilecektir.

Trkiyede Alevi, Bektai, Tahtac, Sra, Manav, Ali Allahi, Gran, Ehli Hak gibi heterodoks kesim politikaszlk sonucu kaderine terkedilmitir. Ciddi, realist, kucaklayc, sahiplenici, devamll olan bir politikann olduu sylenilemez. Bat Trkln tmyle kapsayacak bir stratejik perspektif, heterodoksiye btn varyantlar ile etnisite fark gzetmeksizin alm getirebilmelidir. Bu amala uzmanlar yetitirilmeli aratrma alanlar ve yaynlar yaplabilmelidir.

Trkiyede heterodoks kesimin bir btn oluturamaylar, sadece bu inanca mensup halklarn Trke, Zazaca ve Krmana gibi dil farkllklarndan domamaktadr. lgin olan ran ve Anadolu genelinde bu kesimin inan esaslarn belirleyen ve Buyruk olarak bilinen eserler ve Kutuplar, Kutupnameler byk lde Trkedirler. Anadolu Trk corafyasnda Buyruk metinleri arasnda ierik birlii olmad gibi, buyrua bal olmayan buyruu yeterli bulmayan heterodoks kesimler de vardr. Konunun bu yn de yazmzn ncelikle meselesi deildir.

Tekrar uygulanlan politikalara dnlecek olur ise, Trkiyenin heterodoksi karsndaki politik tutumu aralarnda rgtlenmelerine imkan tanmak, Cem evi yaplmas veya sempozyum dzenlenmesi gibi faaliyetlerine denek ayrmak ve siyasi parti seimlerinde potansiyellerini ekillendirmekten ibarettir ki, bu da ok kere anlan kesimin tercihi dorultusunda bir gelimedir.

Bize gre rahmetli Fuat Kprl ve Mehmet Erz hocalardan sonra halen A.Y.Ocak, 0. Trkdoan, A. Sezgin hocalarn almalar zgn bir yer tutmaktadrlar. Trkiye Trk aydn genelde, Trkiye heterodoksisini yazl Snn slm yeteri kadar alglayp inan dnyasna yanstm bir kesim olarak dnr. Snflamalarda ve tanmlamalarda bu ekilde yer verilir. Bu kesimin zamanla Sn slma karp eriyeceini dnr. Bazlar da daha ziyade ii-Caferi slmn kapsamnda mtalaa eder.

ran Dinleraras Dialog Merkezinin bal kurulularndan birisi olan Mezhepler Aras Dialog Merkezi ile yaptmz grmede rann stratejik gereinin Trkiyeden grnd gibi olmadn grdk. Kumun ii Caferi slm anlay heterodoks ran slmn kapsamamaktadr. Kum, bu konuda heterodoks kesime yazl slm

mezheplerini sunmakta tercihi bu kesime brakmaktadr. Bu kesim inancnda srar etmesi halinde dlamamakta onlar da slmn kapsamnda kabul etmektedir.

ran Trklnn heterodoks yapsn monografilerden yola karak inceleyince Trkiyenin salkl resim alamadn grmekteyiz. Bu gerek blge Trkl zerinde alan kadrolar itibariyle fevkalade nemlidir. Bu gerek maalesef Trkiye Trk aydn tarafndan bilinmemektedir. ran heterodoksisini oluturan; Alevilik, Ehli haklk, Ali Allahilik, Granlk gibi kesimler ran ii Caferilii arasndaki iliki olduka mesafelidir. Trkiyedeki Snn slm ile heterodoks kesim arasndaki mesafeli tutum ne ise randaki ii / Caferi kesim ile heterodoks kesimde de durum ayndr. Bu arada ruhun beden deimesi hulul gibi konularda ciddi mterekleri vardr.

Trkiye de klasik din anlayna sahip Trk aydn slmn drt mezhebinin dnda kalan Mslman kesimlerin hepsini ayn kefeye koyduklar iin heterodoks kesimi de beinci mezhebin kapsamnda mtalaa etmitir. Bu Snn slm perspektifidir. Salkl olup olmad bizim alanmzn konusu deildir. Bizim tespitimiz, bu zihniyetin snflandrmaya yansmas itibariyle heterodoks Trklerin yerinin belirlenmesidir. .

Kamuya girerken Anadoludaki heterodoks Trkmenlerden bahsederken belirttiimiz gibi Anadolu heterodoksisinin kapsamnda Zaza ve Krman heterodoks inanl kesim de vardr. Ayn ekilde randa Krt soylu heterodoks inanl kesimler de vardr. ran Trklerinin ii / Caferi inanl olanlar ile Snn Hanefi olanlar kark yerleim tarz yanstrlar.

rann gerek ii-Caferi ve gerekse heterodoks Trkleri %80-90 nispette Anadoludan, Amasya, Tokat, Erzincan, Diyarbakrdan gmlerdir. ran Trk airetlerinden olup Anadoluyu grmeyen hemen hemen yok gibidir. ran Trk airetlerinin muhakkak bir yars Anadoludadr veya Osmanl kaytlarnda yer almlardr.

Burada gzden kaan husus, Yavuzdan ve smailden evvel ran, Irak, Suriye ve Anadolu Trkmenleri byk lde heterodoks idiler. Irak Trkl, ii- Caferi ran ile Snn Osmanl arasnda birlikte yaadklar afii inanl Bohtinan ve Saranilerin mezheplerine girerek Krtlemilerdir. Irak Trklnn doal mezhep rengi heterodoks Aleviliktir. iileme ve Snnleme sonradan gelimitir.

Biz, Azerbaycan ve Kuzey Kafkasyada heterodoks Trk kesimin varln henz tespit edemedik. Ancak Azerbaycan Trk varlndan farkl bir etnos yaratma gayretlerine ve tarihi heterodoks ihtimaline ynelme almalarna ahit olduk. Bu nokta bat Trk birlii itibariyle fevkalade nemli bir husustur.

Heterodoks corafya itibariyle ok nemli bir nokta da udur. Bu kesimin Mslmanlar Yaasn eriat demezler. slm birlii de bunlarn fazla dertleri deildir. Bunlar; ii-Caferi corafyasnda, iiCaferi ve Snn corafyasnda da Snn olmayan bir potansiyeldirler. Sadece smi yanstlar batini deildir. Siyasi ve ideolojik yaplanmalar da tamamen illegaldir. Bu itibarla bat emperyalizmi karsnda artlar ve eksileri ile daha farkl bir sosyal duru sergilerler. Trk, Arap ve Krt heterodoks dnyas, blgeye burnunu sokan sper gcn zelde de itahn ekebilir. .

ran Trk hareketinde Trklk misyonu Azeri Trkl kimliinin nne gemitir. Ayrca ran Trklnde milliyet bilhassa yksek renim genliinde dinin de nne gemitir. randa Trklk uuru genlerde aydnlarda glenirken henz tabana yeteri kadar inmemitir. ran aydn bilhassa gen kuaklar mezhep fark kavramn ciddi ekilde amlardr. zellikle Kzlbalk trnden heteredoks inanlar ran Mslman Trk aydnnda kompleks olmaktan oktan kmtr.

Sonu olarak denilebilir ki, Trk milliyetiliinin sorunlarnn tartmaya aldn gnmzde Heterodoks Trkler olgusu hem Anadolu Trkl ve hem de yakn evre Trkl itibariyle nem arzetmektedir. Bu nem sadece Anadolunun Trk dilli haklar ile snrl deildir. Bu nemin i bar ve gcn paralanmamas boyutlar da vardr. Dier taraftan heterodoks bnye, emperyalizm ve misyonerlik faaliyetleri itibariyle de milli bir stratejiye muhtatr.

Heterodoks Trkl Anadolu, Suriye, Irak ve randa inceleyen bat yayn ihtisas ktphanesi oluturacak boyuttadr. Sadece bibliyografyalar ciltler doldurur.4 Bir topluma sosyal yapsna dnk strateji uygulayacak iseniz, alan almas yaparsnz, aydnn ve yneticisini bir ekilde etkilersiniz daha da olmazsa kaynak eserlerini barndran kitaplarn yamalarsnz. Grsel gemiini mzeler ile birlikte ktphanelerini ele geirirsiniz. Ynetimi de ele geirmi iseniz, o toplum artk sizindir.

Trk Dnyasnn bir din stratejisi mezhepleri itibariyle bir Trk slm stratejisi yok iken Alevi Trkler veya Heterodoks Trkler stratejisinin olmas beklenilmemeli idi. Trk Kltr stratejistleri Ouzun dnda Trk boyu, slmn dnda Trk dini olabileceini yeni yeni dnmeye balamtr. Bu stratejiyi kim belirleyecektir. Trklerin mensubu bulunduklar dinleri ve mezhepleri birlikte alan stratejistlere gre 2003n Iraknn kesimlerinden bir kesim de ii- Caferi kesimdir. Bu potansiyelin Trk yzdesi blgenin ii-Caferi Trkln nasl etkileyecektir. Irak ii-Caferi Trkmenleri Saddam ynetiminin bu karakterlerinden kaynaklanan nedenlerle Saddamn katmerli hmna uramtr.

Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safev Trkl, Trk kltr milliyetiliinin gndeminde gerektii gibi yer almad iin gnmzde Trkln nelere mal olduunu tespit edip gelecein stratejisinde dikkate alnmaldr.

ran Trklnde milliyet dinin nne gemitir. Iran Trklnde aydnlar genler dzeyinde Trklk olarak tezahr ederken bu yapy tabanda gremiyoruz. Iran Kzlba Trklnde bu inan kompleks olmaktan kmtr. Genelde 12 imaml olarak kendilerini hissederler.

Abdullah calann 5-10 yla sdrd Krt Kimlik oluturma srecinde, ald mesafe Kemalist gnlerin 70-80 ylda aldndan az deildir. Krt Kimlik mhendislii ortak Trk-Krt dini kimliinden syrp mstakil Krt Milli Kimliini oluturmu ve dini kimliin nne geirebilmilerdir.

Trkiyenin Krt meselesi mstakil bir problem deildir. Krt, erkez, Laz, Pontus trnden meseleler; Anadolu, Trk Tarih Felsefesi, Anadolu Trk Corafya Felsefesi, Anadolu Trk Dil Felsefesi, Anadolu Trk Kltr Felsefesi meselesidir.

Anadolu Trk nan Felsefesi oluturulmadan etnisiteye, heterodoksiye zm getirilemez. Anadoluya 107lde gelindiinde srar edilerek Pontusun izah yaplamaz. Snn slmda kat srarllkla Arapda, Krmanda, Zazada, Trkmende ayr ayr tezahr etmi olan Kzlbala zm getirilemez.

Trkiye balamnda Trk milleti etnik millet mi yoksa siyasi millet mi olacana karar vermelidir. Kurulduu yllarda da bnyesindeki eitli etnik unsurlara ramen Trkiye Cumhuriyeti Trk etnisitesi zerinde kurulmutur. Ancak yine de etnik millet deildi. Trk etnik realitesini vasat unsur saymayan tamamen siyasi bir millet de deildi.

Trkiye, bugn Trk etnisitesini vasat e olarak alan siyasi devlet olmaya daha ok mecburdur. Krt etnisitesine ve emperyalizmin amansz basksna ramen bu forml uzun vadede olumlu sonu verebilir mi? Bize gre verebilir.

Trkiye, ihtiya duyulan dier disiplinleri de kapsayacak bir Trkoloji tiplemesi ile bu sorunu aydnna zdrebilir. Yeni Trkolog kimlii, sosyal psikolojiden toplum mhendisliinden diplomasiye, teolojiden estetikiye kadar branlar ierebilmelidir.

Krt milliyetiliinin, kranla karlanlacak yn, bilinlenmesinin ilkel oluudur. Zaten ksa srede bu denli mesafe olabilen ve varln terre borlu olan bir milli uurlanma yzeyde kalmaya mahkumdur. Krt

milliyetilii kat ettii mesafenin byk bir ksmn Trk Marksistlerine borludur. Artk Trk aydn enerjisini MarksistAntimarksist kamplarla harcamyor. Birlikte hareket etme noktas yakalanabilir.

Anti-Krt mcadele itibariyle Trk aydnn bekleyen tehlike, dinci-anti dinci ayrmasdr. Bylesi bir ayrma Krt yaplanma ile dinci Trk aydnn ayn safta birletirebilir. Bu trden bir gelime, derin devlet ile milliyeti aydnlar bir safta ve dinci kesimle Krt potansiyeli dier safta kamplamaya iter. Bu noktada aydn ve brokrat zellikle krsal kesimde tabann yitirir.

Trk aydn Krtlk kart imaj ma yeni bir formasyon kazandrmaldr. Sesini Trkiye dnda da duyurabilecei itibarl sylemler gelitirmelidir. Trk aydn gibi dnmeyen uluslararas arenay tek cephe olmaktan ve Krtleri destekleme konusunda birlikte hareket etmekten uzaklatrabilmelidir.

Trk aydn Krtlk karsnda klasik milliyeti tavrn deitirebilmelidir. Belki de milliyetiliini Puritarist grnm arkasna saklayabilmelidir. Belki de iki farkl sahneye de kabilmelidir.

AMANZMN KE TALARI - TERMNOLOJ DENEMES -

Trk halk inanlarnda tarihten gelen bir devamllk vardr. Bu tarih srecin balang dnemi olarak yanl seilmi bir tabir ile amanizm seilmitir. phesiz amanizm sadece Trk kavimlerinde veya rknda grlen bir inan biimi deildir. amanizm yre halklarnn hepsinde grlen bu halklarn zamanla glkleri yeni yurtlarna da ilgili inanlar tanm adeta alara gre deien amanizm corafyas olumu ve doal olarak girilen yeni dinler ile derinliklerinde amanizm olan inan tezahrleri gzlenebilmektedir. Trk Tengri diye Beng Talarnda netleen Gk Tengri inan sisteminin milli olabilecei hususu ayr bir gerektir. Bizim, bu almay yapmakla amacmz muhtelif vesilelerle belirttiimiz gibi, eski Trk inancn veya amanizmi incelikleri ile netletirmekten ziyade gemite ve halen inancn kaynanda yaananlardan yola karak gnmz Trk Dnyas halk inanlarna k tutmaktadr, bu itibarla imkan nispetinde kelerdeki talarna numara koymaya altk. nan kltleri, inan kodlar ve bu arada inan termilojisi zerinde durduk. Abdlkerim Rahmann Divan Lat Trk ahit gsterip yapt alma da bu trdendir.1

srik: ocuklar cin ve al bastlardan ve gz deymesinden korumak iin srik yapld sylenir. Sz, srikin duman ocuun yzne dedirilip srik isrik hey, g g denir. Duman, buu, tts uygulamas ok yaygndr, zel kokusu ve zel duman olan bitkiler vardr. Bu maksatla Buhurdanlk olarak bilinen bu ite kullanlan aralar vardr. Krsal kesimde bilhassa eskiden bu tr otlar her evde bulundurulurdu. Sadece ocuklar iin deil her yataki insan ve hatta ev, dkkan buhurdan geirilirdi. Bu buhur sadece tedavi iin deil korunma amal olarak da yaplrd ve yaplmaktadr. Azerbaycan gibi baz Trk blgelerinde Yenign aklanma-paklanma
1

Abdlkerim Rahman (Akt. A. elikboy-Erkin Emet Divan Lgat Trkten aman Dinine Bak, Anayurttan Atayurda Trk Dnyas C.3.S.10 Mart 1999 sh. 66-71

hazrlklarnda da evler ttsden geirilir. Buz bu tr uygulamalara dair Trk dnyasnn bir ok yerinden yaptmz tespitleri yaymladk, muhtemelen kurun dkme, mum eritme hatta atee kokusu ve duman kan salarda bulunma belirli gn ve gecelerde yaplan hayr ve hasenat, lokma, helva gibi kokulu ve dumanl yiyeceklerden seilmi olmas ayn btnn paralardr. srikin ocuklarla birlikte anlmas, cin ve gz demesi illetine daha sk muzdarip olmalarndandr. Anadoluda isirik, siilik olarak da bilinir. Muhtemelen ortak yanlar az deildir. isilik tedavisi iin bazan aya baklarak veya baklmayarak belirli dualar okunur. ok kere bu ilem muayyen kimseler yapar. Siil veya siilik ok kere ellerde kan bir nevi mantar olarak da bilinir. Okuyup flenilmesinin yansra tedavisi iin ayn muayyen dnemleri takip edilir. Siilin zerine bir takm kazmalar yaplr. Bazan da siilik-demirv ile kartrlr. Esasen derinliklerinde ortaklk olsa bile isirik ile siilik tamamen ayn eyler olmayabilirler.

rsk: llet olan hastalk, cinin illet olmas ile ortaya kan bir hastalktr. stk ile rskn etimolojik ortakl var m diye hatra gelebiliyor. Zira tk tanm byk lde argo ierikli bir kelime olmas bir yana ruhi dengesizlii anlatan bir ifadedir. Bu tr hallere yol aan cin mi vard, vardr?

Umay: E, yolda olarak tanmlanrken Umay Ana Klt, Trk Kltrnn yaz kaynak eserlerine gemitir. nan sisteminin madde balarndandr. Anadoluda Fadime Ana Klt ile birlemilii zerinde duran almalar da yaplmtr. Trk Dnyasnn bir ok yerinde Umay Kayas ve bu kelimenin trevlerinden ad alan kutsal mekanlar vardr.

Abai: Albast, ocuklar korkutmak iin Abai Geldi, c Geldi denir eklinde aklama yaplmaktadr. Abainin bir kara iye olduu anlalmakla beraber Al ruhu veya Al Arvad yani albastya yol aan kara iye ile ayn m olduunu bilemiyoruz. Kara iyelerin genel fonksiyonlar ile beher kara iyenin farkl tezahr biimini belirleyen elimizde net bir tasnif yoktur. Ancak Al Basmas yeni doum yapm anneye ve dnyaya yeni gelmi bebee musallat olmaktadr. Bu itibarla faaliyet alanlar itibariyle ortaklklar vardr. Bu arada Doan Kaya ocuklar korkutmada kullanlan Arpaici Ana Arpaici Kar tabiri dikkatimizi ekmitir.

Abaki: Korkuluk, nazardan korunmak iin meyve ve sebze bahelerine dikilen korkuluk. Bunun iin ince bir aacn ucuna kpek, kurt, at, sr, koyun, kei gibi hayvanlarn kafa tas kemii balanr. Bu uygulama eski skln korumamakla birlikte Trk halklar arasnda hala yaamaktadr. Bir dnem ambar bacalarnn zerine de yaplrd, baz yrelerimizde aa gvdelerine veya ciltlere de balanr. Esasen ev, ahr ve ambar kaplarn st eiklerine aklan boynuz da ayn inancn tezahrdr. ok kere Geyik boynuzu taklr. Safranboluda evleri d duvarlarnda ve ocak balarnda koruyucu faktr olarak boynuz ok yaygndr. Bir ok trbede geyik dal/ boynuzu vardr. Anadoluda birka tane Geyikli Baba yatr vardr. boynuzlarn ait olduklar hayvan koruduklar hatrlanmal, kurt trnden hayvanlarn ise di ve trnaklar, nazarla ilgili inanlarda kullanlr. Bu hayvanlarn seilmesi bunlarda var olduuna kabul edilen gten istifade edilmek istenmesi inancndan kaynaklanmaktadr. Hazar iin kap balarna konulan bitkiler muhakkak dikenli bir bitkidir. Dikenler malum olduu gibi bitkiyi koruyan silahlardr.

mjin Serap: llerde insan artan grnt olarak verilmitir. nan sisteminde, ormanlar, derin vadileri, belirli yollar, ssz yerleri, byk dalar mekan tutmu grnmeyenlerin varlna inanlr. Bunlarn sahipli olabilecekleri inanc vardr. l, muhakkak kumluk saha anlamnda olmayp meskun olunmayan yer anlamna da gelebilmektedir. Bunlarn insana grnerek ter dktrdklerine dair, eitli anlatlar mevcuttur.

Arvati: Bata ve gzde kan banlar iin frk okunurken sylenilen sz, olarak verilmitir. Anadoluda zellikle krsal kesimde arpack olarak bilinene gz sivilcesinin tedavisi iin, hasta gz okutulur ve okuyucu muayyen faslalarla ve sonunda okunan gze flerdi. Bylece o hastaln giderilecei inanc vardr.

sntti: Rzgarn; Tanr veya eytan tarafndan estirilmesi eklinde verilmitir. Bir eytann rzgar estirdiine dair bir halk inanc tespiti yapmadk. Ancak Tanrnn iradesi ile esen rzgarn mevsimlere gre halk takviminde baz hayr olan ve olmayan gelimelere yol aabilecei inanc vardr.

Arvaldi: Efsunland, Efsun okulu ve Avadi, iyice efsunland, eklinde verilmitir. Anadoluda Efsuncu Ana, Efsuncu Kadn, Ocakta Efsunlama, Efsunu-Nefesi kuvvetleri kavramlar hala yaamaktadr. Her rahatszl efsunlayanlarn yan sra nefesi muayyen rahatszlklara iyi gelen efsuncularda vard. Efsuncular daha ziyade yal kadnlar arasndan kar. Ayrca, efsunculuu meslek edinmemi olmakla beraber mazbut yaaml mtedeyyin insanlarn nefeslerinin hikmetine de inanlr. El alm kimselerin kendi nesillerine nefeslerinin tesir etmeyeceine inanc da vardr. Efsuncu her halkarda Kuran dan paralar okur ve ifay Allahdan diler.

Bitik: Kitap, mektup , muska olarak verilmitir. Nuska/muska, bitik tanm ile Kafkasya Anadolu ve Balkanlar Trk corafyasnda bilinmekte ve ok yaygn olarak kullanlmaktadr, daimi ve geici olarak kullanlanlar vardr, koruduuna ve kurtardna inanlan trleri vardr. Bir ksm muhafaza edilirken bir ksm yol ve mezarla gmlrler. Ayrca suya veya atee atlanlar vardr, insan ve dier kymet verilen canllar iin yaptrld gibi mala- mlke de yaptrlr. ok kere ierisine ayetler yazlr. Bunlarn zel kullanm ve muhafaza ekilleri vardr.

Kulbak: Bir aman Evliyas Karataa ( Tanr Kuli Kulbak) yazacak olsa Akta ve Aktaa bu ifadeyi yazan ise, o ta karata olurmu. Bu Kulbak olarak tanmlanyor. amann Sihri gcn gsteren bu dua veya sihri szde, yardmnn Tanrdan istenilmi olmas ve amann mertebesi belirlenirken evliya tabirinin kullanlm olmas ilgintir. Bizim Artvin yresinden tespitini yaptmz inanlarda ak ve kara koyun ynlerinin sihri glerine inanlyordu.

Bandal: Aatan kan ve krek kemiine benzeyen kvrk yonga olarak tanmlanmtr. Biz Karakalpakistan ve Dastanda krek kemii ile slami giysiye brndrlm efsaneler dinledik. Bu kemie bakarak ziyafetlerin sonunda temenni de bulunuyor ve bazen de gelecee dair yorumlar yaplyor.

Tuluglug: Cinli yer, cini olan yer, oradan geen insanlara cinlerin musallat olduklar yer olarak tanmlanmtr. Tutulmu sahipli yer anlamna geliyor olmal. Trk ellerinde, Cinli Dere, Cinli Maara, Cinler Kalesi gibi da, harabe, maara gibi yzlerce yerin tespitini yaptk. Ayrca sahiplilik itibariyle baz gmlerin cinler tarafndan sahiplenilmi olduuna gerekli salar usulnce yaplmad taktirde onlara ulalmayaca inanc vardr. Bu arada mezarlklarn da sahiplerinin meftalar olduuna inanlr. Oralardan evlere bir ey getirilmez. Nitekim ziyaretlerdeki aalarn kuru yaprana dahi icazetsiz dokunulmaz. Btn bunlar Tululu kapsamnda mtalaa edilebilir. slamda hereyin gerek sahibi sadece Allahdr.

rk: Gelecekten haber okuma, falclk gnlndeki bulma olarak tanmlanmtr. Anadoluda eitli fal trleri vardr ve bu konu akademik disiplinle incelenmitir. Trkistanda bakla, iskambil ve ans kularyla yaplan falclk trlerini resimledik. Anadolu ve Azerbaycanda saz almak suretiyle kayp eyann yerini bulabilen halk ozanlar tandk. Fal bakmndan veya irk sahasnda arac olarak kullanlacak kimselerde baz vasflar aranr. Mesela annenin ilk ocuu olmas veya bulu ana gelmemi olmal gibi. Bu arada, aynaya veya suya bakarak gelecek okuduuna inanlan kimseler de vardr. slamiyette gaybi sadece Allah bilir ve falclk men edilmi bir inan ve uygulama biimidir.

Izuk: Kutsal ve mbarek ey olarak belirtilmitir. Halk inanlarnda daha ziyade Veli Klt etrafnda Izuklar vardr. Bazen asa, tesbih, sark, cbbe, zuk kabul edilirken, zuk olan aalar, sular, kayalar vardr. btn trbeler bu arada mezarlar da kutsaldr. Ayrca slami ierikli evrede kutsal anlamnda sayg grr. Bu itibarla cami kurbanlk hayvan gibi nesnelere kutsiyet atfedilir. Esasen btn bunlar inan ierikli sayglardr. Bu arada kutsal gnler ve geceler vardr. slamn onaylamad bir ksm kutsal kabul edilen hususlar arasnda; kutsal renk, kutsal say, gibi hususlar da vardr. slam; sayg duymay, tapnma noktasna gtrmeyi irk olarak belirtmitir. ok kere mutlak olan ile Izuk olan kartrlmtr.

Yat: Yamur ve kar yadran rzgar aktabilen ta, Yada ta olarak aklanmtr, Yada ta ile ilgili inanlar btn Trk corafyasnda yaygndr. Kar yamasn durdurma ile bizim tespitlerimiz Trabzon yresinden olmutur. Anadolu Trklerinde ya-ta ilikilerine dair inanlar byk lde slami bir kisveye brnmtr. 3,5, 40 ve daha deiik sayda okunarak eitli uygulamalar yaplr. Bu arada imamn nezaretince klan yamur

duasnda yamur namaz klndktan sonra zel duas okunur ki, tamamen slamidir. slam da rzk ve bereketi veren Allahdr inanc vardr. Yalvi: B, yalvci ise, bycdr. Anadoluda eski inanlar ierikli yzlerce by tr uygulanmaktadr. Yaratgan: Yaratan, yaratc karldr.

Tanr: aman terimi olup hda anlamn verir. aman dininden sonra kan dinlere aman dininden gemitir. Buda dinin ilah Buda Tanr Bozman Mani dininin ilah Mani Tanr Mani Burhan, Zaru Ast mezhebinin ilah Erz, Erzraa Tanr veya da Erzraa Tanr Burhan diye adlandrlr. Hda, kelimesi Farsadr. Allah Arapa bir kelimedir. Demek ki Uygurlarn ilk nce inandklar ilah Tanr idi. Tarihname/Hun Tarihine gre M.. 3 asr da Hunlarn ilah Tanr idi. Ayrca Eski aman inancna gre, insanolunun iradesine bal olmayan doa olaylar ve baz uzay Tanr olarak adlandrlm ve Aydnlk Algs olarak dnlm ve buna inanlmtr. Yatkan: Yadran, yadrc, Tanr yamur yadrandr.

Tu: Tu, bayrak, tokuz tuglug han, Dokuz Tuglu Han yada Hakan Hann etrafndaki vilayetler her ne kadar fazlalap hann mertebesi ykselse de tuglarn says dokuzu gemez. nk dokuz says kutsal kabul edilir. Hann bu tuglar guguk kuunun gagasnn renginde ipek kumalardan yaplr ve kutsal saylr. 9 saysn kutsal kabul ederler. ly gmdkten sonra mezarn yaknna 9 adet yuvarlak ta dizip koyarlar veya mezar yerine 9 adet ta dizerlermi denilmektedir.

Biz Karakalpakistann nl tarihi mezarlnda yatr ziyaretine gelenlerin ziyaret saylarnn bir gstergesi olarak her gelilerinde bir ufak ta dierinin zerine koyduklarna ahit olduk. Bu ekilde konulmu talarn says dokuza kadar kabiliyordu. Trkmenistan da ise trbelerin yannda i bkey ve d bkey basamakl, yuvarlak 2-3 metre apnda adak alanlar var. Bu basamaklara ziyaretiler her gelilerinde bir ufak ta koyuyorlar. Yanlmyorsam bu basamaklar dokuz adetti.

Kk: Kkka suzsa yzga tr, Gaga tkrse yze der. Bu atasz, insanlara ktlk yaparsan kendine geri dner, anlamndadr.Kars da gkyzne tkrmeye kalkan kendi yzne tkrm olur, eklinde bir zdeyi vardr.

Uguk: Uygur Trkesinde uuk olarak gemektedir. Azda uuun kmas eklinde izah edilmitir. Anadoluda ok kere korkudan, tiksinmeden, irkilmeden ileri geldiine inanlr. Ayrca, dolabn dnda akta kalm veya az ak kalm yiyeceklerin yenilmesinden ileri geldiine inanlr. Kaynaa gre tedavisinde aman yedi evden aput toplar hastann ba zerinde dolatrlr. Bizim tespitlerimize gre ocuu yaamayan anne ocuunun lmemesi iin yedi evden kuma toplayarak ona i amar ve krk erden yama toplayarak ona kundak bezi diker. Ayrca nazar deen kimsenin giysisinden bir para kesilerek tts yaplr, baka bir uygulama da ise 40 kapdan konumadan dilenip dnyaya gelecek ocuk iin kundak bezi tarznda adakta bulunulur. Evliliin ertesi gnnde erlerin yedi ve dokuz kap dolamalar inanc da vardr. Temelinde uur arama veya uursuzluu savma inanc olabilir. Banda dolandrma kazay belay savma anlamndadr. Olduka yaygn bir uygulamadr.

Yurun: Yorun-Jorun, ilek kuma parasna verilen isimdir. Uygurlarda Yrn-Jrn kelimesi Peri kelimesi ile balantl grlmektedir. Periler tu yaptklarnda bu tua her renkten kuma paralar balanr. aman baklar kendilerini dier insanlardan ayr tutup giysilerine yurun dikerler, eklinde bilgi verilmektedir. Yurun, Anadolu Kuzey Mezapotamya ve Azerbaycanda Adak Bezi Adak aputu olarak bilinir. Yatrlara rt serilir. Adak aputunun pek yaygn olmamakla beraber zel balanma biimi vardr. Her renkten bez erit kullanlmakla beraber baz renklerin zel durumlar vardr. Tu yapm ile ilgili Trkmenistanda dinlediim bir deerlendirmede; Yatrn trbesi onun kalesidir. Onun tuu onun egemenliini gsterir. Yurun evresi onun sahibi bulunduu sahipli alandr. Tua bez balanlarak onun korumas altna girilmi olunur, eklinde idi. Kuzey Afganistan trbelerinde Yurun baland gibi, yatrn tu gnderine ivi ile Yurun aklabilmektedir.

Kaynaa gre, aman Dinine inanlarn ne ibadethaneleri ve ne de dini kurallarn aklayan kutsal kitaplar vardr. Ama kendilerine has din anlaylar vardr.

Yal: Cin, cinin kard rzgar, aryalpindi, insana cin rzgar arpt yani cin musallat oldu, eklinde aklamaktadr. Anadolu Trkl arlkl olmak zere incelediimiz blgelerde; Yel, yele gelmi yel demi, yel girmi hastalk trleri iin halk...

rn: Urun Yurun herhangi bir beyaz nesne anlamndadr. Buna Ouzlar Ak derler. Yakutlar st rnlerine Urung as demektedirler. aman inancnda rng ayrcalkl bir ekilde yceltilir. Kutsal kabul edilir aklamas yaplmaktadr. Anadoluda bir ok yerde st dolu kovaya ufack bir kmr paras atlr. Ama ak, gzel, makbul olan stn gze gelmesini bereketinin kamasn nlemektir. Keza gzel yzl ocuklarn yeni gelinlerin yzne minicik bir ocak isi srlr. Ama nazardan korunmaktr. St en makbul sa saylr. Kayna iin ocaa belirli bir miktar taan st iin esef edilmez Ocan Pay denir. Akn halk inanlarndaki itibarl yeri bir hayli genitir. rn: Fal bakan kimseye verilen fal hakkdr.

Tamr: Demir, Kkamr Kr Turmas, Demir badurmaz deydii yeri yaralar Krgz, Yabaku, Kpak ve dier boylar yemin ederken, ya da sz verirken kllarn knlarndan kararak nlerine koyarlar ve ardndan, bu kk girsn, kzl ksn derler. Demirin saygn bir yeri vardr, eklinde izah edilmektedir. Demirin Anadolu halk inanlarnda koruyucu gc olduuna dair yaygn bir kanaat vardr. Al karsndan korunmada, nazarlklarn ierisine konulmasnda demirin yeri vardr. Ayrca bak, kama, kl gibi silahlar zerine yemin edilir. Yukarda zikredilen yemin tr Azerbaycan ve Anadoluda da vardr. Ayrca, kllara gelesin bir beddua trdr. Damatla gelinin kllarn altndan geirilme inanc bir nevi aklanmadr. Atlarn demir koum takmlar ile ilgili inanlar da vardr. Daha ziyade kendisini okutturur. lgili yatrlara ifa iin gider. Yel rahatszlna uygun muskalar yazdrr. Bu sahann cinleri veya bazen de ocaklar vardr. Yak: eytan, Bilmi Yak, bilmazk kiiden Ya tanmadn kiiden tandn eytan daha iyidir.

Kowuz: Bu kelimenin yerine Uygurca da Yal Kowuz bittii Cin arpmasna kar okunan zel efsun) ifadesi kullanlr. Nan: Din, eriat, Tanr Nan, Tanrnn dini, eriat Kam: Kahin, aman renilerek edilmekten ziyade babadan oula geer, grevleri arasnda; 1.Bir yl ierisinde dirileceklerine inanlan llerin ruhlarn teki dnyaya gndermek 2. Her trl ruhlarla karlap onlarn ktlklerini geri evirmek 3. Avclktaki ansszlklar gidermek ailenin saadetini salamak iin trenler dzenlemek 4. Ar hastalar iyiletirmektir.

aman bu grevini yaparken yardmc ruhlar armak zorundadr. amann grevleri itibariyle hatrmza iki husus gelmektedir. llerin ruhlarn bir yl ierisinde br dnyaya gnderme ilemi ile lenlerin sene-i devriyelerinin yaplmalar arasnda bir iliki olabilir mi? Dier husus ise, amann yardm almak iin yardmcsn armas ile, Trkiye Trklerinde ok yaygn bir ekilde grnen ruh armann bir balants olabilir mi?

ivi: Cinlerden birisinin addr. Trklerde savaan iki lkenin unsurlarnn yan sra cinlerinin de lkelerinin safhnda savaa katldklar inanc vardr.

Irkland: Fal bakt, gelecei okudu. Kakkk: Guguk kuu kemii efsunlanmakta ve byclkte kullanlmaktadr. Kasgk: Gz demesi, korkuluk eklinde ifade edilirken, kelime gzlk, gze kar koruyan Yatlatt: Yada ta ile yamur veya rzgar kartt. Uyuk: aret korkuluk, siyah alamet. Argu: arap insan artan, yanltan bir nesnedir. Argu Anun (arap Yanltcdr.)

TENGRCLK KIRGIZSTANDA ESK TRK NANLARININ ZLER

Bizi Birleik Kafkasya tezine gtren yollarn phesiz en salkls, Kafkasyann mitolojik gemiinin bilinmesinden geer. Yaanm tarihi dinleri bilmeksizin inan tabakalamasnn derinliklerine gidilemeyecei de aktr. Bu derinlie, gemiten gelen ortak paydann tespiti itibariyle ihtiya vardr. Mensubu bulunduumuz eski dinler kitap ehli olsalar dahi muhakkak ki bir ok hurafeyi de birlikte gnmze tamlardr. Bunlarn tespit ve ayklanmalar ayr bir ilemdir. Her halkarda bu dinlerin bilinmeleri gerekir. Tre mterekliinin tespiti itibariyle buna mecburuz. Tengricilik, yayld corafi alann kapsamna Kafkasyay da almtr. Bu itibarla aratrmaclarnn aratr alanna girmelidir.

Tengricilik, merkezi Krgzistan ve evresi olan bir inan sistemidir. Farkl corafyalarda deiik alglanm ve tezahr ekilleri de muhtelif olmutur. bir ksm dnrler onu, felsefi bir arayn yeni rn olarak grmek istemilerdir. Halen Bikekde zerinde ciddi almalar yaplan bir akmdr. Bazlarna gre Tengricilik, Gk Tanr inan sisteminden ayrcalklar da gstermektedir. Baz aratrmaclar, Tengricilik ile Ak Dinin aynl veya ayrl zerinde de durmulardr.

Biz bu ksa yazmzda, anlan evrelerin grlerini karlatrmay dnmyoruz. Krgzistanda tantm bu evreden insanlardan yaptm tanm muhteval tespitleri muhtelif vesilelerle yaymladk. Biz daha ziyade yaptmz alan almas karakterli tespitleri, Anadolu halk inanlar almalarnda yararl olabilir dncesiyle bu yazmza aktarmak istedik.

Krgzistan da 1994-1995 yllar itibariyle Gk Tanr inancnn uzantlar ok farkl bir grnm almtr. Bu inan, bakent devlet hastanelerinde resmen Gk Tanr / Tengricilik adna vizite ile hasta tedavi etmektedir. Tedavi yapan ahs bu gc kendisine ailesinin annesi (daylar) cihetinden getiini, eitimle edinilmeyeceini, Allah vergisi olduunu anlatmaktadr. Bu evre, Tengricilikte din adamnn zel ismi olmadn, aman ile Baksinin e anlamda olduunu belirtmektedir. Tedavi ettikleri kimselerin arasnda slam, Hristiyan gibi her dinden ve Alman, Rus, Trk gibi her milletten hasta vardr.

Bu inancn mensubu olanlar ibadetin temelinde Allaha Krgzca yalvarmay bulmaktadr. Ar hastalarn tedavisinde, Kelam- Kadim okunmas cihetine gidilmektedir. Mslmanlkta Tengriciliin fark anlatlrken Mslmanlkta kutsal talara bir itibar yoktur. Mslman, slamn ve imann artlarna inanr. slamda aman ayinleri ve cinlerle iliki kurmak yoktur demektedirler. Tengricilik inanllarda, Lailahe illallah Muhammeden Resulullah inanc tamakta, namaz klmamakta, oru tutanlar kabilmektedir. Krgzistanda 18.yya kadar din olarak Tengricilik vardr. 18.yy.da blgeye slamiyet girmitir. Bu gn iki inan beraber yaamaktadr. ller iin kmbet yapmak, l a dkerken at kesmek tengricilik inancndan kalmadr. Tengricilikte len insann hereyi datlrken,slami uygulamada lnn sadece giyim kuam fakir fukaraya datlmaktadr. Tengricilikte; kutsal sular, kutsal talar, kutsal aalar etrafnda ibadet yaplr. Mescit yoktur, Tengiricilikdeki kutsal talardan birisi Takente 100 km mesafedeki Susak (Susal) Tadr. Bu tan kutsall amanizm dneminden gelmektedir. imdi bu tr yerlerin ziyaretine ruhsat yoktur. Eskiden bu mevkii de kurban kesilirdi. Kokar Atann piri vardr. hastalarn tedavisi gen kzlarn ksmetlerinin almas, yaamayan ocuklarn yaayabilmeleri iin ve dier taleplerin karlanabilmesi iin, Kokar Tepesine gidilir. (Kokar Da, Kokar Tepesi ve Kokar Baba Ziyareti, Varto yresinde de vardr.) Krgz Trkleri Kokar Ataya yln her mevsiminde giderlerken ounlukla haftann Perembe ve Cuma gn giderler. Ziyaretler daha ziyade yeni ay knca yaplr. Tengricilikte ay da kutsaldr.

Yeni ay gren Krgz Trk veya Tengricilik inanl insan, Huda/Tengri Allah bu ay ne gzel km. Bize ksmet bala bize salk bala... diye dua eder. Bu dnemde ocuk dilei ile de kabul edilir. Allaha yalvarma dneminde kurban kesilir, alkoll iki iilmez.

Tengricilik inanl Trkler ocuk talebi ile O vilayeti, Leylek ilesindeki Saymalu Taa giderler. Tada resimler vardr. Bu yksek tepeye dua iin yay olarak, yrnlerek klr. Mslmanlktan sonra bu tepenin nemi azalmtr. ( Sarkamtaki Agbaba Tepesini dilek niyeti ile ziyaret edenler de buraya yaya olarak kmak zorundadrlar.) Burada ve bir ok halde kesilen kurban eti el ile yenilir.

Yaamayan erkek ocuun yaamas iin Tengricilik inancnda baz dini uygulamalar yaplr. Erkek ocuk birisine verilir ve o ahstan alnr. Yaamayan erkek ocuklar yatrlara satlrlar. Bu tr ocuklara bazan ziyaret ismi verilir, bazan da sat, satlm isimleri verilir. Bylece cinlerin o ocuu almalarnn nlendiine inanlr.(Yaamayan ocuklarn yaayabilmeleri iin yatrlara ve ahslara satlmalar suretiyle yaamalarnn salanaca inanc Anadoluda da vardr.)

Tengricilik uygulamasnda haydar tatbikat vardr. yaamayan erkek ocuun yedi yl tepe ksmndaki sa tra edilmez. ocuk yedi yana gelince, yaamas iin dua edilen ulu kiinin trbesine gidilir. Orada kurban kesilir. Kesilen sa (Haydar) burada braklr. Ben ocuu aldm, Ben de sa al denir. Mezardaki ulu kiinin ocuu saknacana inanlr. imdi bu uygulama da sa, yerini beze brakmtr.

Tengricilik inancnda yaamayan erkek ocua yaayaca inanc ile kt irkin isimler konur, bu isimleri ldrc gcn beenmeyecei iin ocuun lmeyeceine inanlr. (Koycubay) yoksul ocuk, itbalas, boktadoan, bokcubay, gibi isimler konur. Yaamayan erkek ocuunun kulana kpe taklr. Erkek ocua kz elbisesi giydirilir. Bylece erkek ocuu almaya, ldrmeye talip olan glerin aldatlm olacana ocuun korunacana inanlr. Bu uygulamalar da Anadoludaki benzerlerinden tanyoruz.)

Tengiricilik inancnda gelinin elinin bereketli olmas iin, gelin evin eiinden girmeden onun eli eker erbetine batrlr.

Tengricilik inancnda ocua ismi konulurken, ezan okunarak defa ismi sylenir. Tengricilikte 3-5-7 kutsal saylrlar. ocua ismi, 3. Gn karken tan vaktinde kbleye dnlerek konulur. ok rastlanlan insan isimleri Semetey, Asel (Bal),Elnura (Halk Nuru), Bakt (Mutluluk), Tlgendir. len birisin ismi yeni doan bir ocua verilecek ise, lenin krk kmadan isim verilmez. Yeni doan ocua lenin tam ismi, tamamen ayn ismin verilmesinden kanlr. Krgzlarn dier itibar edilen isimleri, Safura, mrgazi, Mayra, mayram=Bayram (Bayramda domu), Sultangazi, Elmira, Glmira, Glsara, Balat (Pulat), Glnur, Nurgazi, Nargire (Nergize), Mirlandr.

Tengricilik inanl Krgzlarda tedavi yapacak Baksi, ilkin nabzna bakar sonra hastann aryan yerini hasta deil, halk hekimi/ Baksi syler. Hastann gemite bandan gemi hastalkla ilgili olaylar anlatr. Hastann kendisine inanmasn salar. Ar hastalar doktora gnderir. Kendisi sadece psikolojik rahatszl olan hastalara bakar. Halk hekimi- Baksi tedavi esnasnda trans halindedir. Ancak kendisini kaybetmez. Hastasna konsantre olur. Hekim-Baksi hastasnn ilkin kafasndakileri boaltr. Ona rahatszl ile ilgili olarak son durumu anlatr...sterse gelecee dair bilgi verebilir. Tedavide hasta ar ise, saral veya ldrm ise, Baksi, tedavisinde dans etme, barma tam trans olma yollarn da seebilir. Bu tr tedavi zor olandr.

Bikekte psikoloji rahatszlklar tedavi eden halkn Emci ene diye tand Maria Koycumamova ve Glbara Cumazarova isimli iki kadn Baksi ile tantk.bunlar polisten saklana ve tahsilleri olmayan kimselerdi. Birlikte alan bu iki Emci eneden gen olan G. Cumanazaravo gcn anlatrken; ocukken kendisinden kt enerjinin olutuunu, 6 yandan itibaren ruhi rahatszlk yaadn Baksi-amanlk gcn bu dnemde kendisine getiini 1993-1994 ylndan itibaren Manas Atadan Her ii gc brak halkn tedavisine yardmc ol talimatn aldn, hastalklara insandaki kt ruhun yol atn, insann yapsnda iyi ve kt ruhlarn bulunduunu, masaj yaparak kt ruhlarla mcadele edip insanlar tedavi edebildiini, Kozmozdan yardm

aldn burada baz glerin kendisine bilmedii baz dualar rettiini, bu dualar ve Kozmozdan kendisine verilen baz grevlilerden yararlanarak kt ruhlar tedavi yaptn sylemekteydi. fadesine gre tedavi esnasnda ezberinden Kelam- Kadim okumaktadr. Aklamalarna gre kt ruhlar Karadrlar. Bunlara or denilir. or; eytan, Cin, dert karldr. Gelecekten haber verme gc var iken, atalar bu gc kullanmasn uygun grmemitir. Anadoluda or, hastalk, msibet, arplma anlamnda kullanlr. or ksn bana, or vura o suratagibi ifadeler bedduadrlar.

Maria Koyumova, 50 yalarnda ocuk hastalklarnn bilhassa korku sonucu hastalanan ocuklarn tedavisinde uzman. Bu sahada 15-18 yldan beri alyor. Bu gcm Ata Babadan aldm. Kaynatam amand. Genken bir ata grdm, bana Ben Baylk Baba/ Ataym aba rtn, dedi. Bana yol gsterdi. Biz gcmz Kozmozdan gelen mesajdan alrz. Gnde 25 hastamz olur eklinde anlatmaktayd.

Kanatbek Asubekolu 50-55 yalarnda bir Baksi, ifgadesine gre, btn hastalklara bakabilmektedir. Psikolojik rahatszlklar olanlara kam ile vuru gibi yapp tu-tu-tu trnden haraketler yapp zel bir ey mrldanmaktadr. Namaz kldn, Kelam- Kadim okuduunu, gcn Allahtan aldn sylemektedir. Psikolojik hastalklar tedavi ederken beyaz iplie srekli dm atmaktadr.... Tedavi balamadan evvel Allahdan yardm istiyor, tvbe ediyor, Kelime-i ahadet getiriyor. Gcnn, ocakl olan babasndan getiini , cinlerinin olmadn gnde 100-150 hastaya bakabildiini i hastalklarn tedavisinde otlardan yararlanlarak yapt suyu da neriyor. Gelecekten haber veremediini, Allahn iradesinin dnda bir gcnn olmadn sylyor. Hastalarnda inanl olmay da art olarak aryor. htilaf karmak iin deil dostluk tesisi iin yardmc oluyor. Aile saadetine bakyor. Kayp eyann bulunmasna yardmc oluyor. Tedavi ederken hastala yol aan cinleri bulup kovalyabilmektedir. Cin grnce tekbir getirmektedir. Muhtelif zel dualar bilmektedir. Yldznamaye bakmamakta, Allahtan g istemektedir. 12 yaa kadar hastalara tumar/muska yazabilmekte daha yukar yallara yazamamaktadr.

Tengricilik inancnda hasta tedavisinde od/ateten istifade edilir. Bu maksatla arca aac yaklr, alas-alasalas denilerek ateten yardm alnr, onun zerinden atlanr, atein temizleyici olduuna, kt ruhlardan arndrdna inanlr. Od/ate insanlar her beladan halas klar. nsann iinde ktlk yoktur. Ktl yaptran bir g ona musallat olmutur.

Tengricilikte suya dua okunur. Bu su ila gibi kullanlr. Hastalarn tedavisinde istifade edilir. Suya okunmaya balanrken Euzu Besmele ekilir. Sonra Fatiha okunur, daha sonra da Krgz Trkesi ile dua edilerek suya flenir. (Anadoluda bilhassa psikolojik rahatszlklarn tedavisinde, cin arpmas gibi rahatszlklarda okunmu su iilir, onunla banyo yaptrlp ve bu tr belirli yerlere serpilmesi salanr.

Tengricilik inancnda su ve od ile yaplan saaltmalarda ve iyiletirmelerde hastann tedavi yntemine inanmas gerekmektedir. Aksi halde tedavinin imansz insanlara faydasnn olmayacana inanlr. Tedavi yapacak Baksi-Halk Hekimi, hastann adn, babasnn adn sorar, okurken bunlar ve hastann adn zikreder. Hazrlanan okunmu suya eitli otlar da katar. Bu su ile gerektiinde hasta banyo da yaptrlr.

Baksi, nazara uram hastay da tedavi eder. Bu maksatla ikinci hastann vcudunu temizlemesi gerekir. Ayrca hasta 7 gn et yememi, iki imemi ve her sabah sadaka vermi olmas gerekir. Keza hasta, fikri temizlik srecine girmi olmas gerekir. Bu mnasebetle bakalar hakknda kt dnmemeli, kt insanlardan uzak durulmal, kt i yaplmamaldr. Bu safhalardan sonra Baksi, hastaya nazar boncuu verir. (ahit olduumuz uva Tengricilik dini merasiminde dua safhasnda, kin ve nefretten arnlmas gerekir.)

Tengricilikte korkan insann tedavisinde kurun ve parafin dklr. Hastann bann zerine tabak ierisinde su konur. Suyun ierisine erimi kurun veya parafin dklr. Souma sonucu tabakta meydana gelmi ekil neye benziyorsa, hastann ondan korktuu yorumlanr.

Nazar boncuu ile tedavi, Yaman gz, kt nazarn boncua arpp geri dnmesi eklinde yaplr. Boncuun geri dndrd, geri yansttna inanlr. ok eitli nazar boncuklar vardr. boncuklar 3,7,9 adet

olarak kullanlr. (Anadoluda 7 boncuk veya yedi delikli mavi boncuk nazarlk olarak ok yaygndr.) Krgz Tengriciliinde gemite Gz Boncuu ve yrek boncuu ok iken imdi seyreklenmilerdir. Soncuu kalp eklinde olmasnn sebebi, hasta tedavi edilirken, hastala yol aan hayvan grd iin, kalp eklinde bu ta hastay yreklendirmek ve onun ismini kolaylatrmak iindir.

Tengricilik inancna gre yeryz dmdzd ve o bir boann boynuzlar zerinde idi. Gk yznde ismi Gk olan bir ku vard. Bu kuun bir kanad mavi dier kanad kara idi. Gk isimli bu ku kara kanadn oynatnca, gece olur mavi kanadn oynatnca, gndz olurdu. O ku yorulduu zaman kafasn sallar, o zaman da deprem olurdu. (Ak ve Kara veya mavi ve kara Trk mitolojisinde aydnlk ve karanlk, gndz ve gece, iyi ve kt olarak anlatlmaktadr.)

Krgz Tengricilik inancnda Kk/Gk Kue yamak ikram edilir. Bu zel ikram ak kemii yaklarak yaplr. Bu kemik sadece bykba hayvann kemii olmaldr. Ak kemiini, her mal soyan (hayvan kesen) Krgz yakarken Gkten, bolluk salk gibi dileklerde bulunur.

Kesilen atn da kemikleri yaklr. Yaklma ii lnn 37. Gnne tekabl eder. Yanan kemiklerden kan dumann Tengriye ve Gk kua gittiine inanlr. Krgz inancnn en nemli incelii ruhlara yemek sunulmasdr. Atein ismi ak azdr. Yaplan her yemekten atee atlr.

Suyun, Odun, Koyunun, Atn yiitlerinin canl cansz olarak bilinen her eyin bir iyesi sahibi vardr. Su iyesi, Od yesi, At iyesi, Kpek yesi veya sahipi gibi Sularn iyesi, Sleymann mezarnn yanndaki sudur.

Krgzlar arasnda yaayan, nazar, albast, cenaze adetleri Tengricilikten kalmtr. Halen len bir kimse halya sarlmakta ve yanna yemek konulmaktadr.

Tengricilik inancna gre insan lnce yukar kye gider. Giden cismi deil can (ruhu)dur. Yeryznde insanlarn eitli vesilelerle yaptklar ttsler de bu ruhlara giderler.

lnce iyi ruhlar yukardaki kye, kt ruhlar da yerin altndaki kye giderler. Bu inan slamlktan sonra yerini cennet ve cehennem e brakmtr.

Bugn belirli zamanlarda kokusu karlmak zere hazrlanan yemeklerin sadece kokusu kalmtr. Bunlar anlamlar dnlmeden yaplmaktadrlar. (Anadoluda Cuma akamlar lnn 3.7.9. 40. gnlerinde senei devriyelerinde helva kavrulur, yedi komuya datlr. Bu kokunun llerin ruhlarna gideceine inanlr. Helvay kavuran ve tadanlar gemilerin ruhuna fatiha okurlar.)

SONU

nanlar yarglamak kimsenin hakk deildir. Bizim de byle bir iddiamz olamaz. nan konulu almalarn rotasn tayin veya onlar eletiri masasna oturtmak da bizi aar. Ancak, Trkiyede Mslmanln hurafe ve bidadtan kurtulmad srekli aklanrken Trkistan ncelikli Trk Dnyasnn her kesiminde misyoner faliyetlerinden yaknlmaktadr. Tengricilik/ Gk Tanr inanc, sadece Trk inan aleminde bizatihi varl ile nemli yer tutmakla kalmayp, Trklerin mensup olduklar dinlerde de, onlarn inan kimliklerine renk katmlardr. Onun bu nemli zelliklerine ramen, o ciddi bir aratrma ile yeterince ele alnamamtr.

Bu bilgiler 1995 tarihinde inceleme yapma imkan bulduumuz Bikekte Garip Aliyev Beirolu isimli Baksi/Halk Hekiminden derlenmitir. Kaynak 1951 doumlu olup Bikek niversitesi Fizik Fakltesi 1973 mezunudur. Kendisi ile ilkin 10:00-13:00 arasnda hasta Kabul ettii Halk Tp Psikoterapi servisinde grlm, daha sonar evinde grymeye devam edilmitir. Tedavisi 7-8 gn srmekte ve 3 dolar karlnda yaplmaktadr. Ortalama 10 hastaya bakabilmektedir.

Biz, yaptmz almalarda, Tengricilik veya Gk Tanr inancna gnderme yaptk. Bu defa, yaznn merkezine bu inan sistemini alp Anadolu halk inanlarndaki benzerlerine gnderme yapma yolunu setik.

BAKSCLK KAZAKSTANDA ESK TRK NANLARININ ZLER

Trk halk inanlarnn bilinmesi, Trk estetiinin felsefesinin, Trk hamasetinin, ksacas Trk kimliinin bilinebilmesi itibariyle zel nem arzetmektedir. Kastedilen Kltrel Trklk olup, geni kapsamda bir kimliin ifadesidir. Trk halk inanlarnn irdelenmesi ise; Tengiricilik,Kamizm, Baksilik gibi, Trklerin iinde doup

gelimi inanlarn irdelenebilmesi ile mmkndr. Bu inan alemleri, Trkln kltr akrabalklarnn tespiti itibariyle zaruridir. Her vesile ile tespitler yaplabilmelidir. Biz, ksa seyahatimizde Kazak Baksilii hakknda bilgi edinme imkan bulduk.

Almatnn Tolgar blgesi, gemite Baksi blgesi idi. Tolgar Da, Tolgar ay, Baksilerin etkinlik gsterdikleri dik yamalar arasndaki derin vadiden meydana gelmitir. Buras havas, suyu, bitki rts, Baksilerin yapacaklar tedaviye ok uygundu. Baksiler ifal ilalarn bu ortamda yapyorlard.

Sovyetler dneminde yetim bir kz, nl bir Baksi olur. evreden yetim kzlar toplayp onlara Baksi eitimi yaptrmaya balar. Sovyet rejimi Baksilere, siz Halk zerinde etkilisiniz, ye bizim politikamzn, rejimin propagandasn yapn yahut sizin faliyetinize engel oluruz.derler. Baksiler, Biz ruhaniyetle urayoruz. Siz ruhu inkar ediyorsunuzdiyerek teklifi reddederler. htilaflar byr ve SSCB ynetimi Baksilerin tesislerini yktrr ve kutsal sulara dinamit koydururlar.

Baksilerin inancna gre, Tolgalardan alnan su insann kann temizlemektedir. Eitime alnan yetim kzlardan biri Kadn Baksi olur, bu su Tolgarn ifal otlar ile Baksi inan tekniine gre tedavi ederdi. ifal sular gzelerden kar, Baksiler suyu ne zaman ve nasl alacaklarn bilirlerdi.

Modern psikoloji eitimi grm Tschmnova Fatma Sagmbekovna, Baksi tedavi tekniinin parapsikoloji ile ilgisi olduunu, kendisini de Bykannesinden Baksilik getiini, hastalarna uyguladn, tedavide bu vasfndan yararlandn sylemektedir. T.Fatima Sambekovnaya gre, her insann farkl anatomisi vardr. Baksiler tedavilerine bu gerei yanstmasn bilen kimselerdir. Bunlar Kurandan yararlanan mslman kimselerdi. Baksilerin tesislerini ykan Sovyetler, onlarn tedavi gerelerini de yamaladlar. Tolgarlarda iki farkl atma oldu. Bunlardan ilkine Tolgarn zengin bir yer olmas, Baksilerin burdan gelir salamalar gereke olarak gsterildi. kinci atma inanlar arasnda oldu. Tolgarlarda ve birok yerde Baksiler slamiyete sahip karlar, kendilerinin mslman olduklarn sylerler ve yle bilinirlerdi. slam temsil ederlerdi. Perstijleri Hristiyan misyonerlerini rahatsz etti. Gemiteki mcadele sadece ataistlere kar olmad, ayn zamanda Hristiyanlara da kar oldu.

Tolgarda SSCB dneminden evvel de Baksiler hakimdi. Buras Yedi Su blgesi ve ilesi de Yedisu Reyonudur. Yedisu blgesi ayn zamanda Almatnn eski ismidir.

Tolgar ay ile ilgili bir de efsane var. Olduka yeniye benziyor. Suyun kar tarafna sevgilisine ulamak isteyen biri Tolgar ay zerindeki kpry yapmtr. Kprnn her basamanda bir niyet dileyebiliyorsunuz. Kprnn 3 basama var.

Kazakistanda, ayn zamanda psikolog olan, diplomal ve muayenehanesi olan, resmen hasta kabul eden ok Baksi var. Baksi anne ve babadan baksilik yeteneinin gemesinden erkek evladn ans daha fazladr. Baksilik ailelerin btn evlatlarna deil, onlardan birine geebilmektedir. Bazan, Baksi bir ebeveynin bu gc, araya bir iki nesil girmi olmasna ramen, yeni kuaklarda tekrar kabilir. Baksilik sadece eitim veya genlerle olumamakta; her ikisi de fonksiyoner olmaktadr. Baksiler arasnda erkek Baksi daha etkili iken, Baksi olmada, genlerle geen Baksilik, sadece eitimle alnan Baksilikten daha etkilidir.

Baksilikle slamiyetin ayn kefeye konmas, hristiyan misyonerlerin karsna Baksiciliin ciddi bir mukavemetle kabilmesini salyor. Baksiler slamiyeti devaml bir sre, Baksilii de onun belirli dnemi olarak kabul ediyorlar. Mslman olmadan evvel de Allahn birliine inandklarn ifade ediyorlar. Baksiler kendilerini mslman olarak tantyorlar. Onlara gre mslmanlk Baksi inanlarn da ieriyor. Bir Baksi Hristiyanlk ile Mslmanlk arasnda inan atmas vardr derken, Baksilikte Hristiyanlk arasndaki inan ihtilafn kastediyor.

Hristiyan misyonerleri, Tolgardaki, Baksi telkini ile tedavi yaplan allarn bulunduu yerlere kendi halarn dikmilerdir. Bu tahtadan yaplm han uzun olan gvde kesiminde yanlamasna eik vaziyette ikinci

bir tahta ta vardr. Tolgar dalarndaki Kutlu Baksi Adak Aacna halk eitli niyetler iin erit bez paralar balarken, Hristiyan misyonerleri de aacn hemen yanna harlarn dikerek aktan rekabet balatmlardr. Bu rekabet 100 yldr devam etmektedir. Provoslov inanl Hristiyanlara gre, Tolgar eski bir Hristiyanlk merkezi ve Tolgar da da Hristiyanlarn kutsal da idi. Baksi inancnn dua uygulamasna gre duay yneten Baksinin komutu zerine duaya katlanlar halka olutururlar. Ellerin ikisi de bo olmaldr. Gzler kapatlmal kollar, parmaklar ak vaziyette, batan yukar doru kaldrlmaldr. Herhangi bir ktlk dnmemelidir. Zihin tamamen boaltlmaldr. Bu esnada katlanlar, balarn zerinde beyaz bir bulut grrler. Ellerinin inelendiini hissederler. Daha sonra Baksinin talebi zerine birbirinin ellerini tutarlar. Sonra rahatladklarn hissederler ve sonra ellerini tuttuklar insanlar iin niyet tutarlar.

T.Fatime Sagmbekovna, insanlarn izgi ve hayal glerinden hareketle onlarn karakterlerini, kugularn, rhi meselelerini hatta bedini rahatszlklarn syleyebilmektedir. Bunun iin katlmclardan hayali bir hayvan resmi izmelerini istemekte, gerekte olmayan bu hayvan resminden hareketle o ahs tantmaktadr.

T. Fakma Sagmbekovna, izeceimiz resimlerden hareketle bize, bizi tantacan aklad toplantda bir salonda hepimizi bir masa etrafnda toplad ve Hayalinizde gerekte olmayan bir hayvan canlandrn ve onun resmini izin dedi; resimler izildi. simlerimizi resimlerimizin kesine yazdk. Katlarmz topland ve masann zerinde srayla dizildiler. T.F. Sagmbekovna katlara bakarak u aklamalar yapt.

Nur; ok ey yapabilir. Mezotik entresan bir yaps var. Kiilii ok zengindir. Yakn gelecekte istediklerini elde edebilecek ciddi bir insandr. Olaylar ciddiye alr. Enformasyonu hemen kullanmaz baar olur.

Hseyin, zel hayatnda durgunluk olmu, gemie dnmek istiyor. Sessiz kalmay yeler, nemli meseleri analiz eder. Gemie dnme konusunda ciddi bir karar olmaldr. Belki de gelecee ynelmelidir. Bbreklerinde ta var.

Mjgan: nsanlar kolay tanr. Bilgilidir. Kendi zerinde ok alm. stedii noktaya gelebilir. Onu evresi doru anlam. O hereyi kendine saklamay baarm ayan ok zorlamasn.

Alaettin; Cemiyet insandr. letiimi kolaydr. Ho grl heyecanl bir tiptir. Kendini sigortalamay bilir. ok fikirleir. Problem zme yetenei vardr. Burada oturur akl baka yerdedir. Entelektel potansiyeli vardr. Heyecanlanmamal.

Reat; Yaratc, esnek, nazik bir karakteri vardr. Maksad anlamay bilir. Yaptklarn nemsemez, ancak yaptklar gelecekte hatrlanacak. Kendisine kaplca sular gerekli sanyor. Bir yol var kapanyor. Zamanla o yol alacak.

Nurten; ocukken bir heyecan geirmi, bunu zaman zaman hissediyor. Yumuak bir karakteri var. Enformasyonu geni. Sevgisini sonuna kadar gsterir.

Yaar; ok eyler syleyen ve anlalan bir insan; el kabiliyeti, yaz yetenei var. Eli ile dokunsa onu daha iyi anlar. Etki altnda brakr. Yaratc yetenei var. Her frsatta yazar. Ar ve doru karar verir. Kendini ok nemsemez, evresi ona daha ok deer verir. Bana ilkin scak su, sonra souk su dkmelidir. Biraz dinlenmesi yararna olur. Yorulunca yzn ykasn, ban svasn. HAKASYADA TRK HALK NANLARI

Bikekde Hakasyal, Hakasya inan bilimi uzman Butanayev Victor Yonovlevic ile grtk. Bize baz sorularmza cevap vererek yardmc oldu.

Gece trnak kesmenin sakncal olduunu anlatrken trnaklarmzn altnda koruyucu iyenin kutu vardr. Onlar geceleri yerlerinden kar ayaa inerler, gece trnan kesen kimse kutdan yoksun kalr, yani hayat gcn yitirir. Kutun adeta barnan yok etmitir.

Anadoluda kadnlarn salarn olur olmaz yere atmayp itina ile muhafaza edilerinin Hakasya inanc ile ilgisi cevap verirken de, Trnaklarda olduu gibi kut salarnda dibindedir. Salarn gece tarayan insan kutu yerinden rahatsz etmi olur. Yere dklen kut inenmi olur, zerine baslr. Dalan salar toplamamas dahilinde o salarn says kadar kutdan mahrum olur. Salarn atee atan Hakasyay (keinin boynuzlar ge, devenin kuyruu yere dediinde grrz.)demelidir. Bu uygulama kadn erkek herkes iin geerlidir. Bu ifade trnaklar atee atarken de sylenebilir. Bylece hep gen kalnacana inanlr. amanizmde yere atlan salarn kular tarafndan alnp gidileceine inanlr. Salarn yere salmas halinde kularn ayaklarna dolaacaklar ve bu durumda kularn teki alemde hesap soracaklarna inanrlar.

Trk dnyasnn birok yerinde grnen tts, buu ile de ilgili bir sorumuz oluyor, zerklik gibi ot hasmlarnn atee atlmalar bazan insanlar bazan evleri bu ttsye tabi tutkularn bazan nazardan korunmak ve bazan da nazar olmann vermi olduu rahatszlktan arnmak iin tts yapldn, Ulu Trkistanda Pazar yerleri ve meydanlarn da ttslendiini Kbrs Trkleri arasnda zeytin ttss yapldn, baz yrelerde nazar ettiinden phe edilen kimsenin giysisinden bir kuma paras ile tts yaplp nazarlarn sa atlmas cihetine gidileceinin sebebini soruyoruz. Verdii cevapda;Hakasyada Erdem isimli bir ot yaklr. Onun ttss dumannn cinleri, kt ruhlar korkuttuuna kovduuna inanlr. Bylece insanlar ve o yerlerin cin ve kt ruhlardan korunmu olduu inan vardr. Bu Erdem diye bilinen ot ya, taze olarak da kullanlr. demektedir. Tpk zerliin yaklmadan da ipe dizili halinin koruyucu gcnn olduuna inanlm olmas gibi.

Trk dnyasnn birok yerinde bu arada Altaylarda da grlen aput balama konusunda da bilgi vermitir. Anadolu gibi Trk kesimlerinde; trpe parmaklarna, aa dallarna kutsal su allarna balanan ve bez balama aput balama olarak bilinen bu inan itibariyle yapt aklamada da, Hakasyada bu aputta selame denir. Yaplan iin ismi ile Alasdr. Gnn her saatinde Alas yaplr, ancak aman Alas Duas n gece yapar. Alas ise, amann Yardmcs yapar...Garip amanlarla da vardr ki, bunlara sadece Alas yaparlar, bunlara Alasc denir. Bir yerde aman yok ise Alas yaplmasna ihtiya duyuluyor ise, o evin yal bir zat, aksakal evin herhangi bir ferdi de Alas yapabilir.

Balanan bezin, bir sa veya sadaka saylp saylmayacan soruyoruz, verdii cevapta o tr hayr hayrabilecek uygulamalar hasat zaman yaplr. Mesela Temmuz aynda ot toplad, ot ynn yanna ya ve benzeri eyler konur para verenler olur. diyor.

Kiiolu ile ilgili sorunlarmz da oluyor. amanizm de kadn kii ile er kiinin fonksiyonu her zaman muhakkak ayn mdr?; Dastanda Anadoluda kadn erkein nnde kardan karya gemez. Eskiden krsal kesimde nne kadn kan erkek yolunu deitirir veya o kadn geip gittikten sonra yoluna devam ederdi. Adeta kadnda ksmet kesen, uuru engelleyen bir hal vardr, diye inanlrd. Kadn da bunu bildii iin bir erkek grd m durur, Yolun almasn bekler sonra geerdi. Bu inancn derinliklerinde ne var.? Kadn kii ile er kiinin kuvveleri farkl m? Yaar bey, bizim tarafta, Abakanda evde kalan kzlar hi sevmezlermi. Evde kalan kzlarn eytann erri olduuna inanlrm. Ancak Kuzey Hakasyada tam tersi bir durum vardr. bir defasnda bizim orada bahsettiimiz durumla karlatm, bir kadn durup bana yol verdi. Kadn uursuzluk tad, inan Hakasyada da vardr. ama her yerinde deil baz yerlerde vardr.

Trk halk inanlarnda bize gre San maddi olmayan boyutu da vardr. Uruna salarn aartmak, kara sa, fikiri gcn, umudun, beklentinin, enerjinin, simgesidir. Ak sa, tevekkln, gngrm olmann, ileli bir gemiin, ge hazrln, tecrbesizliin, sabrn, olgunluun, simgesidir. Yoluna salarn dkmolmak, san kara dnemini yaamadan dklm ak salara kalm olmaktr. Uruna sa dkmek sadece maddi anlamda kellemek olay olmasa gerekir. Muhtemelen dklen salarla, hayat enerjisi de dklm olur. Bir anlamda kut yitirilmi olunur. zahmz kna kocas ile de badatrmak mmkndr. fadeye gre kna koruyan kn demektir. Abdest alacak kii sana kna yakmadan abdest alr. Sonra kna yaklr ise bama knann altna suyun

ulaamam olmas bir sorun yaratmaz. Bylece kna sadece san fiziki mukavetini deil manevi direncini de artrm olur. Kadn sann yabana gsterilmemesi muhtemelen Muhammedi dnemden evveline tekabl ediyor olabilir. Ba ak olmak ba bozuk olmak ban balamak ; namazda erkeklerin dahi balarn rtm olmalar, bartn dman dahi yere atlmas halinde durdurabilir olmas belki de derinliklerin de bu her srecin olduu bir tabakalamadr.

Hoca aklamalarna devam ediyor. Dalgn birine aniden drter gibi vurmak Hakasya Trk halk inanlarnda yasaklanmtr. Bu hal rpnmaya, rpermeye, tiksinmeye yol aar. nanca gre len kimsenin ruhunu gtrmek isteyen cinlerin cinlere mani olunmak zere yaplmtr. O nedenle normal zamanda herkese yaplmaz. Bu tr inanlar imdi de Hakasyada bilinmekte birlikle uygulanmamaktadr. Bu konuda yazlm kitaplar vardr.

Hocaya bizim zerinde durduumuz hususun amanizmin btn ayrntsnn ksa zamanda tespit edilmesi olmadn, Anadoluda yaayan baz inanlarn kaynaklarnn geldii Hakasya gibi blgelerde rneklemek mmkn ise, Anadoluda mahiyetini anlamadmz bu trden inanlarn evveliyatn bulmaktr, diyoruz.

B.N. Yonovlevi; aklamalarna devam ediyor. Hakasyada bir anlamda amanizm yoktur. O, karadr. amanistler vardr. Bir de Burhanistler vardr. Akdin vardr. amanizm Kara Din olarak anlyor. Onu tutmazlar, benimsemezler. Ak Din olarak Burhanizm vardr. Burhana inananlar aman eve sokmazlar.

Anadoluda grlt veya belirli seslerin karlmas ile kt ruhlarn veya cinlerin kovulmas arasnda bir bant kurarlar. Mesela tahtaya vurularak tu-tu-tu eytan kulana kurun denir veya Anadolu ve Makedonya da bir testiye kabuklu ceviz konur ve bu testinin dn salonunda yuvarlanarak ses karmas istenir. Azerbaycan, Anadolu ve dastanda gelin yeni evinin eiinden ieriye girmeden ters evrilmi bir tabaa basarak krp ses kartmas istenir. Anadolu ve Kuzey Mezopotamyada Trkleri ile Bulgaristan Trklerinde yere den cam eyann mesela bardan krlmas istenerek kazay belay savd denir. Dnlerde silah atlmasnn uruna inanlr. Ay tutulunca ay tutan cinlerden kurtarlmas iin teneke veya kazan dibi allar, talan biribine vurularak ses karlr. Bir nevi grltl ses, dnler de ve cenazelerde karlr ve buna zlgt denir.

Bir Kadn zor doum yapnca eiinin nnde grlt yaplr. Bu konuda Hakasyada benzeri inanlar var m ? Kadn doumda zorlannca grlt yaplmas inanc Hakasyada da vardr. Ay tutulduu zaman da grltl ses karlr. Kpeklerin kulaklar ekilerek onlarn havlamalar, ses karmalar salanr.

Sayn hocam, ya dnm erginlik yana gelmi olmasnn evveli ve sonras, kadnlarn zel halleri itibariyle kiiolunun haiz olduu kuvvelerde bir deime farkllama, artma, eksilme gibi bir durumu olur mu? Bu konuda Hakasya da inan var m?

ocuklarda, belirli yalarna kadar onlarda kutsallk vardr. Temizdirler, Gnahszdrlar.ayrca Umay Ana inanc var. Umay Anann ocuklar yana kadar koruduuna inanlr. Kadnlar kut itibariyle ierdikleri kuvve itibariyle zel hallerinde dnm yaarlar. amanizmde , Hakasya Trk inancnda gnn her saati etkinlik itibariyle ayn mdr?Mesela, Anadolu ve Trk Dnyasnn Kuzey Mezapotamya, Balkanlar, Kafkasya itibariyle dnlnce, gnein douuna bal olarak baz inanlar vardr. len, akam, akamdan sonra baz uygulamalarn yaplmasndan kanlr.

Hakasyada kadn hibir zaman ba ak olarak geceleri evin eiinden dar kmaz. nanca gre gn batmndan sonra kt ruhlar aktifleir. Kiiolunun yaam gerei yapt her ie engel olurlar. Kiinin onlara mani olmas iin yksek sesle de olsa syledikleri duymazlar.

B.V. Yonovlevicin aklamasndan sonra, Trk Dnyasnn birok yerinde bu arada Balkanlar, Kbrs, Kuzey Mezapotamya, Kafkasyada gn batm saatlerine yakn yatlmaz. Uyumakta olanlar da uyandrlr. Gn batmna yakn trnden dikim yaplmaz byle dikimlerin ryeceklerine inanlr. Gn anasna kavuan

saattir. denilir. Bu dnem iin dar vakittir denir. Dar vakitte defin de yaplmaz.......gibi inanlarn derinlii sezilebiliyor. Mesela akamn errindense sabahn hayrdenir.

Tr halk inanlarnda ok rastlanlan , dokuz, yedi, krk gibi saylarn Hakasya Halk nanlarnda izlerini merak ediyoruz...

Yedi kadna baldr. Dokuz ise erkee baldr. Her ikisi ile de Hakasya da inanlar vardr. Ayrca Hakasya Halk inanlarnda Sene-i Devriye Senesi ile ilgili inanlar da vardr. lnn sene-i devriyesi yaplr.

Kz isteme ile de ilgili inanlar vardr. Hakasyada kz istenilmesinden ziyade genelde kz karma yntemi ile evlilik yaplr. Kuu ldrnce kz istemeye gidebilirsin; diye bir tabir vardr. o takdir de kzn annesi ve babasn kz vermeme gibi bir haklar yoktur. nk, o ku beddua eder; inanc vardr. Aslna baklr ise, kularn ldrlmesi yasaklanm, yalnz kz isteme uruna ku ldrebilirsin. Bu durumda kuun bedduas avcya demiyormu. Kz istedii halde ailesi kz vermez ise, o zaman kuun ruhunun bedduas, kzn annesine babasna gider. Hakasyadaki beddua ettiine inanlan bu ku kz seven erkek tarafndan ku ldrlebilir. Ku ldrldkten sonra, kz ailesinden istemee rahatlkla gidebilir. Bu durumda kzn anne ve babasnn kz vermemek hakk yoktur. Bylece beddua eden ku ortadan kalkm olur. O kuu ldren erkek de baarl olarak kabul edilir. Bu ku filamingo veya Hshlk trnden bir kutur. Hakasya halk inanlarnda nc, yedinci, yirminci, krknc, yznc ve senei inanc bu kuun lm ile ilgilidir. Bu ku inanca gre iki tane imi, bir defasnda avc bunlardan birisini ldrm, sa kalan e ku, yani ikinci ku, einin lmnn nc, yedinci, yirminci, krknc gnleri ve senei devriyesinde einin ziyaretine gelirmi. Bu inancn kaynanda bu efsane yatmaktadr.....

Hakasyada hapran insana yanndaki dier kimseler Ala kpein kn yala derler. Bununla ama Ala kpein knda da bir takm cinler vardr. ki cin / eytan birbirine kavuunca insanoluna zarar veremeyecei inanc vardr.... bu ifade daha ziyade ya kk olanlara denir. Byklere ( Burnun sa olsun) denir.

Anadolu ve yakn evresinde de haprma ile ilgili inanlar vardr. Snanm olmasna gre bazen ift haprk uurlu saylr ve sabr geldi denir. Aksran Sabr ihsan eyle Allahmder. Haprana ok yaa veya salkl yaa denir. O da hep beraber der. Sivas yresinde hapran Torunun taan ova-ov bunu anlam erkek torun sahibi olarak kadar uzun ve mutlu yaa demektir.

Anadoluda dm atmakla ilgili inanlar var. Mesela nikah kylrken dm atlmaz. Kilit makas gibi eylerin az ak tutulur. Kapatlmaz. Kollar gste balanlmaz. Damat gerdekte iken ipe dm atlmas halinde damatn balanacana inanlr. Kurt az balanrken da okunan ban az kapatlr. Mevlt dinlenirken eller dizin zerine parmaklar ak bir ekilde konulur. Adak bezinin balanlmasnn da kural vardr. Dm atmann altndaki gerek nedir.? Neden, dm atmak bu kadar nemlidir.?

Biz de byle bir ey yok. Ama aman dua ederken dinleyenler ellerini gslerinde balamazlar. Parmaklar kapatmazlar. Parman kapatan kimseye amann yapt olumlu telkin gemez, o ahs yararlanamam olur,inanc vardr.

ocukken, hoca dua ederken Rahmetli dedem parmaklarn kapal tutanlar uyarrd. Ayrca ks oyununda orta parmak iaret parmann zerine getirerek dmlenir ve kstrlen kimse bu parma indirerek bozdum der.

Hocam, insan lnce ruh nereye gidiyor.? Biz Balkan, Anadolu ve Kafkasya Trkleri arasnda baz tebpitler yaptk. Ruh insann neresinden ve nasl kyor? Ruhun iyi ve kt insann bedenini terk edii ayn m?

Yaar hoca, lm nefesin kesilmesidir. Ruh da azdan kyormu. Kt insann ruhunun kndan ktna inanlr. Ruh vcuttan ku biimine girerek karm. yi insann ruhu iyi bir ku biiminde, kt insann ruhu ise kt ku biiminde vcudu terkedermi. Btn ruhlar batya giderler. Byk ulu ruhlar, byk kular

turna gibi olurmular. Dndkten sonra mezarlkta dolar ve mezarlar sayarlarm. nanca gre ne kadar mezar var ise, o kadar turnalarn yavrular olurmu. Bylece len insann ruhu turna yavrusu olarak tekrar bu dnyaya dnyor, diyebilir miyiz?

Byk ku, turna lnce Onun ruhun daha kk kua geer. O lnce baka daha kk bir kua geiyor. En sonunda cennete gidiyormu. Bylece bu sre ierisinde blnerek klyor ve arnyor.

Nefesin kesilmesi, nefesin sayl olduu, btn insanlarn mrleri nispetinde belirli nefeslerinin olduu, ecel gelince insann ald nefesi dahi veremeyebilecei inanc Anadoluda da vardr. Nafile nefes tketme denilirken sadece boa ene alma denilmi olmaz. Ayna zamanda says mahdut olan nefesin israf edilmemesi de istenilmi olunur.

Ayrca ruhun bir ku gibi uarak vcudu terkettii, bazan sinek veya kelebek ekline girdii, iyi insanlarda bu kuun hemen uup gittii kt insanlarn ki bedeni terk ederken ac verdii gibi inanlar, Balkan ve Anadolu Trklnde de vardr. Hocam, giderek farkl ku donlarna giren ve klen ruhun kefaletini dedii, borcunu verdii eklinde bir aklama yaplabilir mi? Peki en sonunda bu ruh nereye gidiyor? Cennet veya cehenneme mi gidiyor?

Ruhun da lyor bir yere gitmiyor

Hocam biraz da gece su ilikisi zerinde duralm. ocukken gece su dolu kap-kaan zerinin mutlaka rtlmesine zen gsterilirdi. Biz bunu ierisine bcek falan dmesin diye yaplyor sanrdk. Sonra halk inanlarnda suyun aznn ak kalmas halinde cinlerin bu sular iebilecekleri gibi inanlarn varlna ahit olduk. Bu konuda ne dersiniz.? Az ak kalm kaptan gece bir ey almamak lazmm. Gece durgun sudan alnmaz. Bu trden kaplarn iindeki yemeklere dokunmamak lazmdr. Kt ruhlar o eylere gidebilir, onlar kokutabilirmi. nsan onlar yiyerek saln yitirebilir, inanc vardr. Hakasya Trklerinde renklerle ilgili inan var m?

Hakasya Trk Halk inanlarnda renk sembolizmi mutlaka vardr, kii, atee dua ettiinde zerinde mutlaka krmz ve beyaz kuma oluyor. Dalara dua edilince siyah veya baka renkler oluyor. Ge dua edilirken mavi ve baka renkler oluyor. Dua ederken beyaz paray aaca balarsn. Genelde dua ederken; mavi, siyah, krmz ve beyaz giyebilirsin. Yalnz, sar giymek yasakm. nk O sary sevmiyormu. Sar hastalk rengi olarak kabul ediliyor. Hakasyada baz slalelerin baz renkleri giymesi yasakm. Nedenini bilmiyorum. Renklerle ilgili bu inan btn hayatlarna yansmtr. Mesela kpeklerine dahi. Mesela bir slale sar kpek dahi besleyemez. Ayn ekilde her ailenin tuttuu kendisine den belirli renkler vardr. baz aileler sadece baz at renklerini tutarlar.

Anadoluda 40-50 yl evvel, baz renklerin kendisine uur getirdiine ve baz renklerin uursuzluk getirdiine inanan insanlar vard. Ayrca uurlu say, uurlu gn inanc tayanlar da olurdu.

A TENGR NAN SSTEM SAHA TRKLER NAN SSTEM Seyahatimizde yakn dostumuz Uhan amanizm konusunda dinleme imkan bulduk.

Uhan, ii doutan amanlk olan bir babann olu olarak amanizmi din olarak semi ve yaynlanmam doktora tezini amanizmden yapm Saha/Yakutistandan 7-8 yldan beri tantmz bir kimsedir. Kendisinden, Saha Trklerinin inancna dair derlediimiz bilgileri aktaryoruz.

Sahada Trk nan dnyasnda iki sistem vardr. Bunlar Aiy (Ai) Tengri Sistemi ile amanizmdir. Her iki sistemde de At; k, kurtuluu yani douyu kk ku, gneyi balk kuzeyi ve Ay, baty simgeler. Evlerin kaps gneye bakar. l defnedilirken ba gneye dnk olarak yatrlr.

Uhan Anadolu Trkesini ben de Saha Trkesini yeteri kadar bilmezken anlamamz byk lde Rusa ve Anadolu Trkesini bilen Enver Brsoyun tercmesi ve sistematie dair yaptmz karlkl izimlerde oldu. Gerek udur ki. Eski Trk inan sistemi sadece Trkiyede deil, biliyorumdiyen batllarda da bihakkn bilinmiyor. Bize gre Trk Kltr ile ilgileniyorum.diyen herkes bu inan sistemine vakf olmak zorundadr. Zira bu, zannedildii gibi sadece tarihte kalm bir inan sistemi deildir. Bu sistem gemite asrlar boyu Trklerin btn hayatlarnn esasn tekil etmi, hayat dzenlerini salamtr. Devlet Tekilatlanmalar iskan politikalar, ordu dzenleri, estetik anlaylar, ynetim biimleri, hep bu sisteme gre dzenlenmitir. Ad anlmasa da bu sistem, trkn iki alem arasndaki dzen anlay olarak gnmze kadar gelmitir.

Notlarma gre, Ai Tanr inan sisteminde ruhlar vardr. Uhan, atein ruhu demekti. Bu byk bir ruhtu. Ayn ekilde ate ruhu da vard. Sistemde kutsal saylar 3,7 ve 9 idi. Dnya katt veya dnya vard. En st kat veya Dnya ye Doydu idi. Buras gkyz, yukar dnyasyd. Sonra orta Doydu ve nihayet Ollora Doydu geliyordu. Aii Tanr (lar) ye Doyduda idiler. Orta doyduda Ai Tanrnn ocuklar biz insanlar varz. Ollora doydu, Ai Tanrnn ocuklar bizler lnce, gittiimiz Karanlk Ruh alemidir. in, Hint, Japon devlet sistemi bu 9lu sistemdir. Bu sistem Cengiz Handa devam etmitir. Bugn ABD tarafndan bilinmektedir.

Baz kimseler amanizm ile Aii Tanr nan sisteminin ayrcalnn farknda deildir. Sahalar/ Yakutlardaki en nemli inanlar dier inanlarla karmam olanlardr. En nemli inanlar tradisyonlar olarak grnr ve yle bilinirler. Tradisyonlar farkl farkl inan muhteval pratiklerden meydana gelmilerdir. Tradidya, ges, temel inanlar, itegel inan tradilsyalarda ayrlklardr. Herkezin farkl firmas vardr. (Misal 5 vakit namaz da olduu gibi) sistemde 3 kut vardr. Aii Tanrnn 9 kat vardr. Obriyad doum, evlilik, lmde yaplan uygulamalardr. Bunlar yapana Beyaz aman denir.

Bu kut, Irkut ve Salgun Kut dur. ye Kut, I. Kuttur. Bu kut, bel ile. Genlerle tanr. Bu atadan geen ana olan kuttur. Reanksayon Kuttur. Irkut, ruhu sistemle ilgili bir metaryaldir. II. Kuttur. Salgun Kut III. Kuttur. Psikolojik yap ile ilgilidir.

ie daireler eklinde dnlr ise, merkez dairede ye Kut, Onun dndaki ikinci dairede Irkut ve ikisini de saran en d dairede Salgun Kut vardr.

SalgunKut

IrKut

yeKut

Merkezden embere doru yar aplarla eit paraya blnm dairenin beher parasnda; Irkut, ye Kut ve Salgun Kut var iken dairenin merkezinde Sur vardr.

Toyun; erkek ve Kotun; hatun, dii idi. Toyun, bay olarak geiyordu. Tonora ise Tanr idi. rn; Ak, effaf anlamndadr. Ai-Toyun, belki ulu boy, rn Ai Toyun Tonora, Ai Tanr Sisteminin en tepesindeki g idi. Ayrca, Gn Gbey-Katun, Gne Gobek Hatun idi.

Yerin st (+) ve yerin alt (-) ile gsteriliyordu. Yerin st 9 ve yerin alt 9 katmandan meydana gelmiti. Bu her iki dokuz zerindeki Aii Toyun btn Trklerin babas ve Gn Gley Hatun btn Trklerin anas idi.

Aii tanr sz ile Aii Han sz e anlaml idi. Han Tanr anlamna geliyordu. Biz Trk oymaklar Aii Tanrnn oymaklaryz. Karaay, Saha, Trkiye Trkleri bu anlamda Aii Tanrnn veya Aii Hann oymaklardrlar.

Sistematik (9) a gre yaplmtr. 9 Ata esas alnmtr. Terimler 9a gre sistemletirilmitir. Gk 9 Kattr. Yer de 9 Kattr. Gyn her katnda bir Aii Tanr vardr. Ak gc temsil eder (+) enerji ykldr. Yerin, her katnda bir kara g vardr. (Aman) dr. Negatif enerji ykldr. Burada Tengri olarak geen Aiiye yani pozitif enerji ykl olan ak iye yerin zerinde ve Negatif enerji ykl Kara g ise yeraltnda kara iyedir. Sistemin bandaki rn Ai Toyun Tonora, Tengri olmal. Ak iyelerin Aii Tanr olarak tercme edilmeleri semavi dinlerin terminolojisi ile, rahmani manevi gler ve dierleri ise, eytani kuvveler olabilir.

emann tepesinde enerji kayna tabannda da l gl vardr. phesiz bu kadar basit olmayp her katn kendi ierinde l altl ayrlmalar ve fonksiyonlar da vardr. Bizim bu ksa bilgiyi vermekteki amacmz; amanizmin yan sra ikinci bir inan sisteminin olduunu anlatmak ve olayn, perdelenmeye alld gibi, fetiizm, totemizm, amanizm, antropomrfizm ve nihayet mototeizm gibi tasnif tanmlamalar ile perdelenebilecek trden olmadn anlatmakt. Bu sistemdeki zihniyet ile Trk cihan hakimiyeti mefkuresi arasnda kurulan baa aklk kazandrlmas lazm.

Bu bilgilerden sonra, han, hatun, kaan bana daha farkl mesajlar vermektedir. Bilge Kaann ve Cengiz Hann anlam daha farkl boyut kazandrmaktadr. Bilge Kagan ve Cengiz Hann isim aldklar Trk inan sisteminin mahiyeti ne idi, ilk Bilge Han ve ilk Cengiz Kaann mahiyeti ne idi. Hem dnya ve hem de ahirete ynelik bu sistemin mahiyeti bir gn lkemiz de de bilinecektir.

Sistemin tepesindeki rn Aii Toyan Tongara Cumhurbakan konumundadr. Buras 9. Kattr. 8. katta Cengiz han, Buyruk veren cinsiyeti vs. tayin edendir. Emirleri yerine getiren kiiyi yapan yaratandr. 7. katta;Bilge, Tonga, Ylgo Hanlar vardr. Bilge kiiye kim olduunun bilincini veren bilgiliin Ak iyesidir. Tonga Astrolog astrolojinin Ak yesidir. Ylgo, mr tayin eden, sava-lm ak iyesidir. 6. katta Song Cahn vardr. sur veren enerjiyi veren iyedir. 5. katta Ulu sorun vardr. Bu ak iye, Kara Ku byk karga olarak bilinir. Umay temsil eder. amann profesyonel simgesidir. 4. katta Hatay Aii vardr. Halka g verip birletiren ve kartal ile temsil edilen Ak iyedir. 3. katta Dhgay Aii bu iye At ev mlkn iyesidir. 2. katta iye St Hatun vardr. Sevgi ve boynuzlu hayvanlarn iyesidir. 1. katta Aihut Hatun vardr. 3. gnn veya 3 yolun Ak iyesidir. Sistemin 9 kat yer altn temsil eden katmanlardaki Kara iyelerinde ilgi alanlar ve simgeleri vardr.

III 9 8 7 II 6 5

(+)

6 4

I 2 1

3 5

I 1 2 3 II 4 5 6 3

2 III

7 8 9 (-)

sun Yer Kut

AKDN AMANZM ALTAY TRK HALK NANLARI

Seyitbay Baydulaevden, bu yl ikincisi 19-23 Haziran 1992 tarihinde Abakan da Altay Trkleri EtnoSosyal Yapsal Problemleri Sempozyumu iin davet almtk. Sempozyum organizasyonunu Hakas Devlet niversitesi stlenmiti. Gitmek ksmet olsa idi, Hakas Trklerinin Ulu Trkistann Kuzey blgesinde misafiri olacaktk. Maalesef hazrlmz buna msait deildi. RF gmrk grevlileri 1 gnlk vize gecikmesini dahi ciddi sorun yapyorlard. Ufaya gitmiken zlerek bu frsat kardk. Her yl yaplacak olan bu kltr leninde; Hakas, Telet, or,Altay ve yrenin dier etno sosyal problemlerini dinleyip anlamak mmkn olabilmektedir. Bilindii gibi Hakas 70.000 Hakas Trk yaarken Rusya Federasyonuna bal bu Trk Cumhuriyetinin bakenti Abakandr. Tuvada 10.000 Hakas Trk yaarken Tuva Trklerinin kendi yntemleri yoktur. Rusya Federasyonu mensubu olarak alnrlar. orda 5.000 or Trk yaarken or Trklerinin de kendi yntemleri yoktur. Blge Kpaklarnn da durumu ayndr. Keza, Kemirovada yaayan 2.500 civarndaki Telet Trknn de kendi yntemleri yoktur. Altay Trkleri 70.000 Gorna Altayikidir. Bat Sibirde yani Ulu Trkistann Kuzey Dousunun bat ucunda 5.000 Kzl Trk, Kzl Federe Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Ulu Trkistann Kuzey blgesinin bu Trkleri arasnda maalesef ortak bir organizasyon yoktur. Sadece Kurultaylarda biraraya gelebilmektedirler. Trk Kltr milliyetilii benimsemi genler iin yeni bir hedef belirmitir. Bu hedef bu tr kurultaylara, gerekli misyonu yklenerek uurla katlmak ve bu Trk kesimleri arasnda katalizatr rol oynamaktr.

Bizler maalesef kurultaylara davet ettiimiz kimselerin eline davetiyelerin gemesini dahi salayamyoruz. Bir teklif daha yapyorum. Trkiyede her yl yaplan TDEV trnden kurultaylarn zel seksiyonlar oluturulmal. Mesela Sibirya Trkleri seksiyonu gibi. Bu toplantlar, yemek yenilme saatlerinde de dzenlenebilir. 6. yaplacak olan TDEV kurultaynda siyasi, iktisadi, kltrel, eitsel, teknik komisyonlarn beherinde Sibir Trklerinin meselelerine yer verilmektedir. Yaplacak nemli bir hizmet var. Ben Milliyetiyim diyen her Trk genci asgari bir Trk lehesinden pratik edinmeli. Bu birka aylk bir uratr. Anlalmayan konumalarla problemler zlmez.

Seyahat gzlemlerinin yansra, tespitini yapabildiim halk inanlarn da yazmaya Avrupa Trklnn bir paras olan Makedonya ve Ulu Trkistann gney blmn tekil eden Kuzey Afganistan gezileri mnasebetiyle baladm. Daha sonra bulunma imkan yakaladm zbekistan, Trkmenistan, Krgzistan gibi Trk elleri ile ilgili, ksa srede tespit edilmi halk inanc aktarmalar bu alanda bu lkelerde yzlerce cilt eserin varln grnce yaptm almalar bana balangta fuzuli gibi grnmeye balad. ok gemeden bu uygulamamla yanlmadm anladm. Zira bu kaynaklarn Trkiye Trkesine evrilmeleri ve ayn alfabe ile yaynlanmalar, ortak Trke ve Trk Dnyasnn ortak alfabesinin beklenilmesini gerektirecekti. Ben yaptm almalarla tespitlerimi aktarmakla kalmyor, balangta Anadolu Trk Halk inanlar ile yaptm

karlatrmalar, seyahat evrem geniledike daha kapsaml alanlara yaylabilme imkan buluyordum. Bylece Trkiye Trklne Trk Dnyasndan inan malzemesinin yan sra literatr, metot ve teori de aktarm oluyordum.

Sz Ulu Trkistann kuzey sakinleri, Sibirya Trklerinden almken, Altay Cumhuriyeti Gorno Altaist niversitesi Tarih Fakltesi Tarih Blm Etnologlarndan Karakz Tadinadan Gk Tanr inancna dair aldm bilgileri aktarmaya alacam. Biz Trkiyede yazl kaynaklardan hareketle sistemi tesis etmeye alrken imdi bu inancn sahibi ve konunun uzman bir grupla tanmtk.

Altay Trkleri Rus basks sonucu ikinci bir isim daha almak zorunda braklmtr. Zamanla Trk ismi ikinci planda kalm, Altayda Rus isimleri n plana kmtr. Rus kltrel basksn gnlk hayattaki konuma dilinde de grmekteyiz. Yakn zamana kadar iki Trk aralarnda Trke konusalar ihbar edilmekte veya Rus genler tarafndan tehdit edilmekte muhatap edilirlerdi. Ruslar Hristiyanl Ruslatrmada ara olarak kullanmlardr.

Altay Trklerinde Etiket muhtemelen tikat aile ii ilikiler ve yaam ilikileri anlamndadr. Tr ise, sadece ihtiyarlarn kald evlere verilen isimdir. Bayanlar evlerin sa blmnde erkekler ise sol blmnde otururlar. Btn evlerin kaps muhakkak dou ynne bakar.

Altay kii, Altay Trk Gk Tanry Gkde tahayyl eder. Onunla temas salayabilince, Onu yakalayabilince, balanty kurunca Ona dua eder ve ne istek isteyecekse ondan bu temas halinde ister.

Altaylarda yaayan Kpak, Tls, Mayman, Toda ve rkit gibi Trk unsurlar Altay Kii kapsamndadrlar. Bunlarn hepsi Altay Kii olarak bilinir. Altay kiide Kpak, Kpakla Mayman, Meymanla Tls, Tls ile rkit kesinlikle evlenmez. Ka gbek geerse gesin akraba saylrlar.(Bunlar Urkut, bana Trkmenistanda tespitini yaptmz Yamurun Piri Irkut-Urkut Atay hatrlatt.) Trk toponomi ve Onomastiine etomolojik tahlil getirildiinde, Trk mitolojisi ciddi mesafeler alma imkan bulabileceklerdir. Altay kiide baba erkillik vardr. Baba mesala Kpak olsa, bala da Kpak saylr. Bu bala dier Kpak balalar, babalar ile karnda saylr. Bu tr evlilikler inan olarak da, ilmen de mahsurludurlar.

Altay kiide her bir boyun inanlarndaki ortak yanlarn yansra kutsal alglama biimlerinde farkllklar vardr. Bu inanlarn hepsini bir sistemde yorumlamak zordur. Son yzylda bunlarn ortak yanlarn bir inan sisteminde birletirme gayretleri olmutur.

Altay kiinin inanc btn tabiat kapsar. Bu kapsama gn, ay gibi gk cisimleri de dahildir. Bu inan btnnn ad Altay Kutay veya Gk Tanrdr. Altay Kii, Altay Kutay memnun etmek ve onu kzdrmamak iin eyi mutlaka evinde bulundurmak zorundadr. Bunlar od/ate, st ve art/arndr.

Ate, Altay kiinin evinin ortasnda olur. St ve stten yaplma ayran misafire edilen ilk kutsal ikramdr. Art/Arn dadan getirilen evde yaklan ttsnn tesirine inanlan bir bitkidir. Altay kiide dnyaya gelen her erkek, dnyaya geldii yerden yaayaca yere Arn getirir. Bu tama iine Kam/aman/Bilirkii/Gzc nezaret eder.

Altay Kutay/Gk Tengrinin ileriyi grme gc verdii bir erkek, doduu yerden temin ettii art ile birlikte Kama gelir. Kam kendi gm yz ile bir lm yapar. Artn tohumlarna bakar tohumlardan; bir mavi ve bir ak veya iki ak tohum seer. Krmz ve kara tohum makbul saylmaz. Kam, yz ile bakarak setii tohumlar bir beze balar. Bal haldeki bu tohumlar evin dousuna aslr ve yn deitirilmez.

Altay kiinin nazarnda baz zel kutsiyetler vardr. Bunlar Gk Tanrya inanan altay boylarnda boylara gre deiirler. Mesela Kpaklarnki tavan, rkitlerinki Merkt veya Burkut diye bilinen bir ku, Todularnki Tavan, Tlslerinki Deve, Munduzlarnki kzdr. kz, Gkbua olarak bilinir ve mavi denizi simgeler. Gk Tanr inancna gre, Tanr eskiden bu boylara anlan yayk/cayklarn donuna girerek grnmtr. Veyahut

da gemite tavan, kz, bua, burkut, devede tanrsal g tecelli etmitir. Bylece bunlar kutsiyet kazanmlardr, bunlarn arasnda en kutsal Merkt veya Burkut kuudur.

Altay kiiden her boy, Kamn ierisine ak veya mavi Art/Arn tohumu koyup balad bezin zerine kendi kutsal yayk/caykn izer. Bu yayk/cayklar gnein sabahleyin k saatlerine gre gnee sayg olmak zere pencere veya kapya aslrlar. Ay, dolunay oluncaya kadar yayk a dokunulur. Ay, dolunay olduktan sonra kesinlikle dokunulmaz.

Altay kii de st sacs sol el ile olur. Bu st hi iilmemi bir st olmal ve serpme veya sama ilemi 2-46 veya ikinin katlarnda olmaldr.

Altay kii, Altay Kutay veya Gk Tanr inancnda Altay kiinin ahsn ve evini her trl uursuzluktan korur. Bunun iin Art/Arn sabahleyin yaklr, ttss doudan batya evin ierisinde gezdirilir.

Altay kiinin inancna gre akamlar ok konuulmaz. Akam lmek muteber saylmaz. Akam saati veya ge vakit, ay km ise Burkut olmaz. Altay kiide alak gnlllk, tevazu esastr. Bbrlenmek itibar grmez.

Altay kiinin kutsiyetlerinden ate, evin ortasnda olmaldr. Atete yemek piirilir. Yemek insanlarn doymasn, yaamasn salar. Ate bunun iin kutsaldr. Rzk, namet ok nemsenir, Misafir gelince ekmek trnden yiyecekler getirdiinde ev sahibi bu rzk 2,4,6,8 ve benzeri gibi ikinin katlarna bler, bunun 4 paras atee verilir. nanca gre, insanolu yediini karyor. Bu byk lde israftr. Getirilen hediyelerden ate gibi kutsiyetlere ikram edilmelidir. Ate/Od sanld gibi ruhsuz deildir. Od ene, atein ruhu demektir.

Altay kii rzka, yiyecei yemeye saygl davranr. Altay kii yemeini yerde yer. Yemein zerinden gemek atlamak, yemee saygszlktr. Doru bulunmaz. Bu uygulama yemei kutsal kabul etmekten deil, ona sayg duymaktan kaynaklanr.

Yiyecek trnden hediye getirildiinde hediye getiren kimse, sana hediyeyi verirken kendisine bir para ayrmakszn merte hepsini sana verirken, sen neden egoistlik yapp ateten, ona ait olan ksm esirgiyorsun. diye dnlr. nsana getirilen yenilecek hediyenin bir ksm tabiata, atee verilen ise, tabiat kiiye daha ok verir, inanc vardr. atee her yiyecek verilmez. Etin ve orbann yal ksm makbuldur. Atee yemein yal ksmndan verilmeli, Altay yurdu ve onun yollar dalktr. Atee/Oda az, kursak; damak yemek verilince dalara ve yollara sayg gsterilmi olunur.

Altay kii, sarp da yollarndan aarken, bir terslie uramasn bana bir kaza gelmesin mesela dadan tepesine bir ta dmesin diye kayn aacna 1 tane bez geirerek balar. Aa yoksa bu bez alya balanr. Bylece Gk Tanry memnun etmi olduuna inanlr.

Altay kii, etrafndaki al ve kuru otlardan 2,4,6 veya kat kadar yonar, ate yakar; bu atete piirdii yemein yarsn yer, yarsn ise orada brakr. Bu uygulamalar Altaya ilk gelen kii yapar. Ayrca erkek (olan), kz (gelini) evinden alp kendi evine gtrrken, kzn anas ve babas dalar aarak en byk da olan 3 Smer dana gelir. Buras 4540 m. yksekliindedir. Anne burada dua eder. Bu dan 3 tepesi vardr. Altay Trkesinde Smer, Ak karl tepe demektir.

Altay kii, Altay Kutay/Gk Tanr inanc gereince lnn 3,7,9,40 gn ve senesi devriyesinde dini merasim yapar. Ancak mezar, yeri demekuygun deildir.

Altay Kutay-Gk Tanr inancna gre lnn ruhu geri dnebilir. Ancak bu istenilmez lmden sonra ruh tekrar geri dnmemelidir. Bu tarz geri dnen l insann ruhu eytan olarak dner ev insanlarn hayrna almayacana inanlr.

Altay Kutay-Gk Tanr inancnda kadnlar lnn ardndan alamazlar. Altay kii de erkek veya kadnn alamasna pek rastlanmaz ve yadrganr. Hint filmlerindeki alayan erkekler hayretle karlanr. Yrlamak (alamak) bilinmez. len kiiyi Kutay almtr. O, ne yapacan bilir. Onun karar ve uygulamalarn gz ya ile karlamak, Ona kar saygszlk saylr. Altay kiinin byle tutumlar Altay Kutay zebilir. Onu zmek doru deildir.

ocuu olmayan Altay Kii, Kutay vermiyor der ve ondan kendisine ocuk vermesini ister. Altay dalarnda tbben ve inan itibariyle kutsal saylan yararl sular vardr. Ruslar bu sulara itibar etmezler. Sadece Altay kii bu sularn yerini bilir ve bunlar yabanclara gsterilmez. Bunlara Arjan Su denilir. Bu sulara her zaman gidilmez. Dolunaydan evvel gidilmesi gerekir. ocuu olmayan Altay kii burada yatar ve oturur. Bir tek ey dnr Altay Kutay bana bala verdiye niyetlenilir. Bu sular kaynak sulardr. Bunlardan bazlar akam, bazlar sabah ve bazlar da le iilirler. Hangi suyun ne zaman iilecei Kam/Bilirkii tayin eder onun bilgisine bavurulur.

Altay kiinin, Altay Kutay inancna gre Kayn aac veya allara balad aputun ismi, Kyra veya alamadr. alamay, kadn, erkek ve ocuk herkes asar.

Altay kadn kii hayatnn nemli dnemlerinde Kyra /alamay kayn aac veya grelim balamaz ise sann sa, sol ucunu eller, tepesinde svarlar Altay Kutaya dilekte bulunur. Kadn dilekte bulunurken, ok byk bayramlarda tepesine koymak iin eli ile bastrr.

Altay kii, bilmedii bir baka uzak yere gidince 2-4-6 ve katlarnda gm paralar Ak idil gibi byk akarsuya atar. Altay kiide suya gsterilen itibar topraa gsterilenden daha fazladr. nanca gre su topra tutar. Btn sular ve gller birbirleri ile balantldrlar.

Altay Kutayda, yani Gk Tanr inancnda AgtyanTanr ile birlikte btn tabiat kapsayan bir terimdir. Altay Trkesinde, Ag; kutsal ve tyan da inan demektir. Agtyan; Kutsal Altay inanc ayn zamanda Kutsal Altay Tanrs demektir. Agtiyan veya akdin inancnda Umay ene, kadnlarn, hamile kadnlarn, btn ocuk dileinde bulunanlarn kutsal yardmcsdr.

Agtiyanda; Kam lnce topraa gmlmez. Kamn trbesi topran zerinde olmal veya cesedi aaca sarlr. Bu aa yolu olmayan uzak ve sapa yerlerde olmaldr. Aa ok byk ve yal bir aa olmas Kamn cesedinin sarl olduu gvdesini aacn dallar kapatabilmelidir. nsanlar o civardan uzak durmaldr. Bu atmoser insanlar hasta edebilir, delirtebilir, hatta ldrebilir. Bu tr aalara Kamtit denir. Kamtit, Altay Trkesinde aa, demektir.

Agtiyanda , kadn nehir erkek nehir ikisi birleir ob olur tarznda sayg ifade eden bir ibare vardr. Novasibirskide kadna sayg gstermek ibadet seviyesindedir. Kadn kutsaldr. Dnde ikram kadndan balar. Misafirlikte de ikram kadndan balar. Her kadn sayg celbetmek, durumunda olup, sayg duyulan kadn iin uzun etekli denir. Uzun etek tabiri sayg ifadesidir.

Altay kii halk inanlar ve Agtiyan hakknda Garna Altay niversitesi profesrlerinden Grgori Samaevden de bilgi aldk. Altaylarda kii lnce, len yaman kii (kt kii) ise Yerlikbge yar yerin altna gider. yi kii ise ge, yukar kar. Bazen len iyi insann ruhu yeryznde kalp iyi niyetli insanlara yardmc olur. Altay kiinin mescidi yoktur. Agtiyanda adeta her yer mescittir. Bir aa veya kaya ibadet iin yeterlidir.

Agtiyan da Altay kii iki ylda iki defa kurban keser. Bunlardan ilki ilkbaharda alevi inanl Trkmen ve Zazalarda devam etmi olmas nemli bir tespittir. Boylarn kendi ilerinde evlenmemeleri 7 gbek sayma, ahret kardelii ve kirve akrabaln hatrlatmaktadr. Bu arada Altay kiinin baba erkil veya ana erkil aile tipi olduunu da belirtmek zordur. Soy babadan devam ederken, ocua ismi day vermektedir.

Altay kiinin inan hayatn dzenleyen Od, Sac ve zerklik gnmzde Anadolu Trk inan sisteminde de yaamaktadr. Agtyan/Akdinde olduu gibi net olmasa da Anadoluda da tavan ve benzeri hayvanlarn farkl fonksiyonlarnn varlna inanlr. Keza gnn muayyen saatlerine Anadoluda farkl fonksiyonlar yklenilmitir. Akamn hayrndansa sabahn eri yeydir denilir.

Mavinin ve Akn itibarl oluu 3-7-9-40 n kutsal saylmalar, sac yaplrken ters den dklmesi gnmze kadar Anadoluda devam etmitir. Kayn aacna sac niyetine bez balanlmas, suya madeni para atlmas, keza bilinen ve devam eden inanlarmzdr.

Da tepelerinin defin iin seilileri, st ta yl mezar ekli, ulu su balarnda ocuk dileme, ilk san merasimle kesilip saklanlmas, hortlayan ruhun makbul saylmay inanc hala devam etmektedir.

Tespitlerimiz arasnda en ilgin bulduumuz husus, kadnlar iin, uzum etek denilmesinin bir onur ve namus simgesi olarak alglanmasdr. Maalesef Anadolu Trk kadn bu tabiri, sanki kadn aalamak iin kullanlm gibi deerlendirmitir.

Bizim iin srpriz olan yeni tespit de 2-4-6-8 gibi ikinin katlarnda baz pratiklerin yaplmasdr. Bir takm dini uygulamalar da ift saylarn seilmi olmalar bizim iin yeni idi.

Altay kiinin tresinde el pmek yoktur. nsanlara dokunmak bile adeta yasaktr. Bu bayramda kabir ziyareti gelenei de yoktur. Kabirleri ylda bir defa lmn 7-40 sene-i devriyesinde ziyaret edilir. Kamlarn bu tr toylarda ziyareti olmaz. Kamlar bu tr toylara da gelmezler. Altay kii, Kama dolunaya kadar gelir, daha sonra gelemezler.

Altay kii sabah erkenden ulu dalara karlar. Bunu kart kii (yal)ler yaparlar. Ama bereket iin Gk Tanrya dua etmektir.

Altayn (Altay Hakannn) ykselmesi iin zel merasim yaplr. Buna Altay Kudureri denilir. Bu merasim yazn ilk yarsnda yaplr. Sabahn erken saatlerinde yaplan bu merasime yal erkekler ve ok yal hanmlar katlabilirler. Bu kadnlarn ocuklarnn olma ihtimali kalmam olmaldr. Ylda bir defa yaplan bu merasim sabah erkenden gnein ilk klaryla yaplr. Merasim hi insanlarn bulunmad ok zel yerlere gidilerek oralarda yaplr. Merasim esnasnda diz klr. Bylece Altaydan bir ey istenirken Altaya Altay Kutaya sayg gsterilmi olunur. Dua esnasnda:

Malmz yahs olsun bu ylmz ok iyi gesin diye umumi isteklerin yansra zel isteklerde de bulunurlar. ocuu olmayan kadnlar ve bekar kzlar, bebek ve e isteyenler iin Arjan Suya giderler.

Ay tutulunca Altay kii, teneke dver ve grlt yapar. Telbegenin yakalam olduu ay brakmasna allr. Telbegen (Yedibal) bir gtr. Bu g ay tutar.

Altay kii, ayrca byk ylanlarn efsanevi glerine de inanrlar. Halk destanlarnda kahramanlar bu ylanlarla savar onlar yenerler.

Altay kii, inancna gre evin douya bakmas gereken kapsnn eiine baslmaz. Gne bu kapdan girecei iin buras itibarldr. Ayrca eikte Pozogo Pazatvardr. Kapnn eiini korur.

Altay kiinin inancna gre, sral lmlerde ba salna gelen kimselere ikram, gnein doup ykselme istikameti esas alnarak, doudan batya doru yaplr. Sral olmayan lmlerde yemek vesair. kramlar ters istikamette yani gnein batt ynden doduu yne doru batdan douya doru yaplr.

Altay kii, iecek bir ey ikram edecek ise, bir veya defa sa eli ile elinin srt yere gelecek tarzda (normal suyu boalma istikametinin tersine) yere dner.

Altay kii, bir cenaze merasiminde bir ey iecek ise bat ynne bakarak ier. Zira inanca gre, lnce ruhlar batya giderler.

ALTAY KAMZMNN ANADOLU TRK HALK NANLARINDA ZLER GR

Bu yazdaki Altay Trkleri ile ligili bilgileri zbekistanda kadastro mhendislii tahsili yapm olan Altay Trklerinden bayan Kom Nadya Yugueva, 3. Yenign Kltr leninde vermitir. Trkiyedeki benzeri inanlarla karlatrlmalarn Yaar Kalafat yapmtr. Alnan bilgiler gstermitir ki, Anadoluda Gk Tanr/Kamizmin izleri sadece heteredoks kabul edilen inan kesimlerinde deil, Snni inanl kesimlerde de grlmektedir. amanizm tabiri, Ruslar tarafndan Kamizmin inanllara verilen bir isim olup Rusadr. ift rkl sa olan Nadya Yugueva, Altayda tek sa r bekar kzlara aittir demektedir.

Altay Trklerinin 1/12 si Hristiyanlatrlmtr. Maalesef, bunlar Ruslam Altay Trkleridir. Anadillerini dahi bilmezler. Kendilerini Ruslara borlu hissederler. Altaylarda ciddi Hristiyanlatrma faaliyetleri XVII. Yzylda balam, bu an 50 70 yllar arasnda keiflemitir. Rus Hristiyan misyoner rgtleri Trk halk Hristiyanlatrmak iin belirli zaman dilimleri iin planlar yapar, hedefler belirlerlerdi. 12.6.1757 tarihinde Kuznetsk blgesinden Papaz Sineon elkovnikovun raporundan altn Gl blgesinden 82 Teled7n Hristiyanlatrldn reniyoruz. Yalar 1 ila 74 arasnda olan bu insanlara Rus isimleri verilmitir. Yaygn olan Rus kadn isimleri Marfa ve Anna; erkek isimleri ise, Petr ve vand. Blgenin Telet Trkleri de Ruslar tarafndan Hristiyanlatrmaya tabi tutulmulard. 1754 tarihli Sime on Metodiyevin detayl raporundan anlaldna gre, 47 Telet Hristiyanlatrld ve Vaftiz babas, bu Trkleri Bikatunsk kalesine Hristiyan Rus kazaklar olarak kayt ettirdi. Rus Hristiyanlatrma merkezlerinin dnem planlarna gre Rus papazlar, Altay Trklerinin dilini ve dinini deitirebilmek iin askeri bask ve yama metodu uyguluyorlar, srekli bask yapyorlard. 1800 l yllara kadar Sibiryann halklarnn haklarna dair hibir yasann olmay sebebi ile Papazlarn snrsz tutumlar kontrol edilemiyordu. 1800l yllarda Altay Trkleri Altaylarn tarma elverili ovalarnda da yayorlard. Kilisenin srekli basks Altayllarn tamamen dalara ekilmesine, inanlarn serbest yaayabilmeleri iin bu topraklardan kilise lehine g etmelerine yol at. Yeni g blgelerinden Ruslar ve inliler vergi alyorlard. Bylece Altay Trkleri Rus korumas altna girmi oldular. imdiki Maga ve Ko Aa blgeleri dier Altay Trk blgelerine gre 100 kat daha in ve Rusyadan her iki tarafa da vergi vermek zorunda braklmlardr. Altaylar bir tarafta Kazaklar ve dier tarafta Moollarca srekli ypratlyorlard. Nihayet Rusya ynetimine girmilerdi. Bu arada Altay Trklnn Ulu Trkistan ve Anadoluya g etmeye balamas, blgedeki Trk nfusun azalmasna yol amtr. Altay Trkln Rus ve inler karsnda zayf dren bir amil de, boy taassubunun yol at i elikiler olmutur. Btn bunlara ramen 18. yzyln ikinci yarsnda Hristiyanlatrlm Altay Trk says 500 civarnda idi.

Altay da ilk gayri resmi nfus saym 1754 ylnda Aleksey Butrimov ve van Maksyukov tarafndan yaplmtr. Bu saymda sadece Teled Trklerinden 339 aile reisi, Kausk Karakol ve Telet Volostn da ve 541 hane ile 1400 aile reisi erkek, Kondem blgesinde olmak zere 2280 ev ve adr veya 11.400 Trk tespit edilmitir. nc nfus saym olarak 1763 ylnda yaplan saymda, 2375 kii kasaba merkezlerinde, 4275 kii de Altayn eteklerinde Bozkrda tespit edilmitir. 1816 ylnda nfus saymnda toplam nfus 11.155 kii olarak belirlenmitir. Altayn nfusu devaml olarak artmtr. Bu arta Altaya dardan devaml g gelmesi yol amtr. 1832 ylnda 17.105 kiiye kan nfus blgeye dardan gelen gle art gstermitir. 1897 ylnda 42.217 olan nfusun %76.2 yerli Altay halk idi. Sibiryann gneybatsnda bulunan Altay Cumhuriyetinin yzlm 92.800 km dir. Altay Cumhuriyeti batda Kazakistan, Gneybatsnda in, gneyinde Moolistan, douda Tuva Cumhuriyeti, Kuzeydouda Hakas Cumhuriyeti vardr.

Tabiat kutsallatrdklar kabul edilen Altaylarn inan biimleri Kamlktr. Kamlkta hayatn srdren Trkler dnyada fazla deildir. Altay Trklerinin 2.000 yl nce yaadklar blge tken olarak bilinir. Buras Gktrk Kaan Kutlu Bilge Kaann, Orhun rma kenarna yazp diktirdii Bengi talarnn yurdudur. Bize gre o talarda Trk eski z yurduna dn yazlmaktadr. Biz Altay Trkleri, Rus ve Hristiyan olmadmzn bilinmesini istiyoruz. Biz Musevi de deiliz. Biz Altay dalarnda yaayan ve unutturulmak istenilen, ada bir dine mensup Trk soylu bir halkz. Batllarn amanizm dedii Kam Dini inancna mensubuz. Kamlk ata ruhlar esasl bir dindir. Bu zel inanca gre Atalarmzn ruhu bize gzel bir g verir. Konumuz olan Nevruza dnelim sizin Nevruz bayramn biz, Ylgayak (Yalba) olarak kutlarz. Bu bayram bizde bin yldr kutlanmaktadr. Kutlama sebebimiz Tanr ve Atalarmzn ruhlar, kar buzu eritir. Bylece yeil ortaya km olur. Yeil demek hayat demektir, canllk demektir. Toprak canlannca btn hayvanlar yeil ota kavuurlar, insan ve topraktan kan bereketi alrlar. Tanr insana toprakla ura ondan kan yanna al, istifade et dedi. Ata ruhlar da bize Haydi z yurduna sahip k topraa hayvana bitkilere sahip oldedi.

Kam, bir ruhla onun yardmn almak zere pazarlk yaparken, tandk birisinin sesini kararak konumasnn srdrr.

nsann arkasnda cinler, o insann tand bir sesle o insan arabilirler, byle hallerde arlan kimse arkasna dnmeden sesin sahibinin isminden bahisle....beni neden ardn demelidir. Birisi lnce Tusga (tusa) gitti denir. Tuz, in snrnda yapm tuzculara lm getiren bir yerdedir.

Anadoluda da bu inan yaamaktadr. Byle hallerde seslenilen ahs kesinlikle arkasna dnmez, hatta cevapta vermez. Dnmek ve cevap vermek doru deildirdenilir. Cevap vermek gerekir ise iim var deirmene tuza gidiyorum denir inanc vardr. (Y.K)

Kamizmde yel, rzgar ve benzerleri de ruhdurlar. Karanlk olup gne battktan sonra insanlar iin, balar muhakkak rtlmelidir. Bu ruhlar arpacaklar zaman ilkin kafay arparlar. Kadn, erkek muhakkak balar, salar rtlerek yel rzgar iyesinin zararndan korunulur.

Anadoluda Babozuk tabiri yoldan km veya kmaya msait olanlar iin kullanlr. Sivil halk askere nazaran ba bozuktur. Kyden ehire gidip treyi bozacak kimseye babozuk mu oldun denir. Namaz klarken camiye giderken ba balanr. Keza Mevlt dinlenirken ba balanr. Ba balamak, ocuklukla balar. Bann balama biimi, bayanlarn nianl veya evli olduunu gsterir. Ban balamak evlendirmek anlamndadr. Adeta balanlan ba ile korunmu olur.

Kamizmde, herey gibi suyun iyeside vardr. Suyun iyesi gndz dinlenir, gece alr. Bunu iin akamdan sonra akan sudan su alnmamaldr. Su iyesi rahatsz olur. Akam karanlktan sonra su alnmas zarureti var ise kap suya, suyun ak istikametine doru daldrlmaldr. Ters istikamette daldrmak doru olmaz.

Anadolu da akamdan sonra su kaplar muhakkak kapal tutulur. Akamdan sonra suya bir kap daldrlacak ise, muhakkak besmele ekilir. Ayrca, akarsu pislik tutmaz inanc vardr. suya tkrlmez, suya i yaplmaz, gnahtr, insan bir eye urayabilir inanc vardr.

Kamizmde Sneysi Geldi inanc vardr. Bu lm bir kimsenin bir yl kadar bir sre zarfnda ruhunun yaknlarnn yanna gelip gitmesi inancdr. Ruh bu hallerde geldii evinden mal, davar, yemek gibi eyler isteyebilir. Ruhun bu gelip gidiinden rahatsz olunuyor ise, Byk amanlara dua ettirilir.

Anadoluda lnn 3nde, 7sinde, 40nda, sene-i devriyesinde okutan Kuran- Kerim, Cuma da arife gnleri helva kavrulmas, lokma ve pii kzartlp koku karlmasndaki ama, gemi ruhlarn mutlu dndklerine veya mutsuz olabildiklerine inanlr. Birok evde bykler ocuklara, geldi, kapnn nnde, cama vurmak zre, ocan banda derler. Hatta sedirde omun iin bir yer bile ayrlr.

Kamizmde, ailesinden biri len kadn veya erkek muhakkak ban rtmek zorundadr. San yere dmemesi iin zel zen gsterilir. Zira len ahsn ruhu o sa aabilir. Kadn ve erkek hibir yerde kesilmi veya dklen sa brakmaz. l evinden evin sahibi ban ak brakr, sann yere dmesini nleyemez ve lnn ruhunun o sa olmasna ilgisiz kalr ise, ksa sre zarfnda o ahsn da leceine inanlr. Trkiyede domu bir kimse Altayda lecek olsa 40 gn iinde dnyay dolap, o sa bulmak zorundadr.

Anadoluda kadn sann dklp salmas kesinlikle istenilmez. Salar taraktan alnr bir kada sarlr, duvar delii veya demesinin arasna atlr. pe atlm san meleklerin ayana dolaacana, br dnyada sa sahibinin bunun hesabn vereceine inanlr. En byk bylerde sa teli kullanlr. Sa ryn kesmek, sa sahibine byk hakarettir. San uruna sprge etmek, en byk fedakarlktr. Eskiden ocukken berbere gidince, samzn berberde braklmas istenilmezdi. lk san (karn sa) altnla tartlp, fakire arlnca sadaka verirlerdi. lk sa mr boyu saklayan aileler vardr.

Kamizmde angr diye bilinen ku kutsaldr. terken alar gibi ses karr, avlanlmaz ve eti yenmez. ldrlmesi halinde bir felaketin olacana inanlr. Kpein Kurt (br) gibi ulumas ve baykuun tmesinin lm getireceine inanlr. Kpein ulumas gzne kt ruhlarn grnmesi sebebiyledir. Btn kpeklerde kt ruhlar grme hassas yoktur. Sadece alnnda Grmeki denen iki benei olan kpekler bu kara iyeyi grr ve grnce alarlar.

Anadoluda baykuun grnmesi ve kpein kurt gibi ulumas lm haberi olarak bilinir. Onlar uzaklatrmak istenir. Yemeleri iin bir eyler verilir. Karsda Angut denilen rdek trnden bir hayvan vardr. Avlanlmas inan itibariyle yasaklanmtr. Eti yenmez. Biz kpekle ilgili olarak Nogay Trkleri, Moollar, Karluklardaki, inanlar derlemitik. Eski Msr ve Zerdizm inancnda da kpein zel yeri vardr.

Kamizmde, ard kutsal aatr. Kamda ard dal gtren ahsa, Kam gemi ve gelecek hayatn syler, onun falna bakar. Anadoluda Ard kutsal aalardandr. Hayvanlarn boynuna ardtan nazarlk yaplr. Bir ok ziyaret Ard aac ile anlr.

Kamizm de kutsal say yoktur. Kutsal gn ayn douundan 8. gnnden sonra balar. Hava durumu yldzlara baklarak anlalr. lker yldznn kuyruu uzun olur ise havalarn souk olacana inanlr, tedbirler alnr. Bu yldz yazn gzkmez. Yldz kaynca kyden birinin lecei inanc vardr. bu esnada yldzn kaydn grenler, Kayan yldz benim yldzm deil bakasnn yldz derler. Nevruz / Yenignden sonra grnmeyen lke mevsimlik yemeklerin yaplmas iin bir dnm noktasdr. Yeni doan ince ksm sola bakar ise, havalarn iyi gideceine inanlr. Dolunayda evlenilir. balatlmas, byk hastalklarn tedavisi ayn 8inden sonraya braklr. Ay hilal iken evlenilmez, nemli iler yaplmaz. Kukurt, Yldrm, Tanrnn kkremesi olarak kabul edilir. Gk grlemeden k saarsa Gk a piiriyor deriz. Bu durumda tarla mahsullerinin bereketli olacana inanlr. Gk grleyince insanlar balarn balarlar. Huday da ba bolsun (Huda: byk olsun: Tanr uludur) denilir. Ate yaklr. Atee ard aac atlr. Ayrca 1-2 damla st sa edilir. Gk kuana solon denilir. Solon grnnce yamurun yaacana inanlr. Kamizmde kutsal say olmamakla beraber, 2-46 gibi ift saylar itibar grrler. ift olsundenir. Tek say istenilmez. Eser bolsun (eli olsun) denilir.

Anadoluda 3-5-7-9-40 gibi saylarn kutsiyeti zerinde durulur ve bunlar eski Trk inan sistemi ile ilgilidir. Baz kesimlerde 7 ve baz kesimlerde 9 itibarldr. Teklik Allaha mahsustur, ift olsuninanc vardr, ancak yaygn deildir. bu durumu ile tespit irdelenmeye muhtatr. Saha blgesi Aiy Tengri nan sistemi 3-9 lu olarak izah edilir. Ayn grn ile ilgili inanlar iklim bilgisi itibariyle Anadoluda yaygndr. Dolunay hilal ay, Aylk kesmek inanlarn ayn durumuna gre Yldzm yerindedeme ihtiyac duyar. Halk arasnda bunu demeyenin leceine inanlr. Gk grleyince demir srlp ta duvara dayanlr. Bylece dilerin salam olacana inanlr. Yldrm gn kams olarak bilinir. Gk grler ve yamur yamaz ise, topran korkutulup mahsln artacana inanlr. Gk grleyip yldrm alnca, Allah Ekber Allah byktr denir. Gk kua ile ilgili inanlarda, onun altndan geenin cennete gideceine inanlr ve ilk gren yeili benim der.

Kamizmde krmz, yeil ve beyaz renkler inan bakmndan itibarldrlar. Siyah renk toprak alt ruhlarna aittir. Bunlar sadece amanlar /Kamlar grebilir. Hristiyan vaftiz babalar kamlar arasnda her yl belirli bir miktar Kam Hristiyan yapmak iin planlar yaparlar.

Byk kamlar yldzlara bakarak o yln ve gelecek yllarn nasl geeceine anlarlar, byk bir aman olan Nadya Yuguevann days Trk yldzna bakarak Ulug Trkistan Trk Halklar arasnda ciddi ihtilaflarn kacana ve bunu byk lde gemite kaldn anlar. Krmz, ate iyesinin rengidir. Altay kadnnn 5 bin yllk genlerindeki gc anlatr. Altayn %30u Altay Trk ve bu miktarn %28i Kamizm inanldr. Kamizmde, yazl inan bilgisi yoktur. nan dnyas szl geleneklerle srdrlr. Eskiden dini merasimler byk da tepelerinde ate yaklr, buralarda kutsal aalara st, et atlr. Halka st, eker, tuzlu, stl kaymakl ay, ikram edilir. St ve et atein ruhuna da sa edilir. Gre ve at yarlar yaplr. Altayn en gzel kzlar toplanp ark sylerler. Msabakalar koyun ve at derileri zerinde yaplr. kramlarda krek kemii, eti ile birlikte en arbal konua verilir. Bu kemie baklarak yln nasl geeceinin fal ve yorumu yaplr. Ayrca ta falna baklr. Uzmanlar zel kamlar ile ocuklara tedavi seanslar yaparlar.

Kamizmde suyun ruhu beyaz, topran ruhu yeil, gnein ruhu sar, od/atein ruhu krmzdr. Salar nem sralarna gre, st, kurut (peynir), talgon (arpadan yaplr), rak (ayrandan yaplr).Atee st damtm, atee st damttm demektir. Atee olduu gibi, topraa, aaca da sa yaplr. Ayrca beyaz, yeil, mavi, sar renklerden 60 cm uzunluu ve 2 cm geniliinde adak bezleri aslr.

Aaca adak bezi sa yapmak, Anadoluda da vardr. Trbelerde de yaplr. Belirli sulara para trnden sa yaplr. Keza kutsal kayalara da sa yaplr. Atee yaplan sa bazen eker, tuz ve et olabildii gibi, ya da atld olur.

Kamizmde insan topraa verildikten sonra mezarna gidilmez. Zira lenin ruhu bu beni ok seviyor, bunu da yanma alaym der inanc vardr. Ruhlar iin kesilecek kurbann trn ruh tayin eder.

Anadoluda len birisinden bahsederken beni ok severdi denilmez. Topran sevsin denir. Aksi halde lnn sevdii kimseyi yanna alacana inanlr.

Kamizmde, yeni dnyaya gelmi bebein gbek ba kurutulur. Bu para maske gibi bir beze dikilir. ine kuru taneli besinler konulur. Bu zel muska evin temiz yerine konulur. Kam buna bakarak sahibinin geleceini tahmin edebilir. Bir nevi faldr.

Anadoluda ocuun geleceinin tayin edecei inancndan hareketle, bebein ei, cami, okul, ar gibi yerlerin duvar diplerine gmlr.

Kamizmde trnan inan bakmndan nemi vardr. Trnak gelii gzel atlmaz, topraa gmlmez. Bykba hayvanlarn mide yaps trnaa sindirmeye msait deildir. Trnaktan saknmak iin sen beni cinlere syleme, ben de seni inee sylemeyeceimdenir.

Anadoluda trnakla ilgili inanlar vardr. By malzemesine trnak konur. Trnaktan hareketle nazarlk yaplr. Byler trnan zerine yazlr. Trnak her yere atlmaz. Gece trnak kesilmez.

Kamizmde, dul kadna zel nem verilir, himaye edilir. Allah bunu kesdi, sen kesme denir. Kndk Enesi (ebe) anneden daha fazla nemsenir. Kndk Ene, ocuun annesinden nce grd iin itibarldr. Bebek ebesine benzer inanc vardr. St olmayan annenin bebei ebesinin st ile beslenir.

Anadoluda ebe, bazen anne kadar, bazan de anneden de nemlidir. Esasen ebe ana, halkn her kesimi tarafndan itibar grr. O bir canlnn hayata gelmesinde rol almtr. Ebeler, doum saptrdklar insan says nispetinde kutsanrlar. Birok ebe mezar trbe olmutur. Bunlar Trk halk sufizminde bibiler olarak bilinir.

Kamizmde eik ockoda oturulmaz. Oturan ksz kalr inanc vardr. Eikte ayakta da durulmaz. eik mr ler denir. Ayrca eie aslnmaz, aslmak hayr getirmez.

Anadoluda eie baslmaz, eikte oturulmaz, oturann ksmeti kesilir inanc vardr. Trk dnyasnn birok yerinde evin eeinde grlmez, vedalalmaz, ieri girmeli veya darya kmal inanc vardr.

Kamizmde insann ad ne kadar gzel ise, o ahsn hayatta o derece mutlu olacana inanlr. lk iki ocuu yaamayan aile, nc ocuuna irkin bir isim koyar ise, ocuun yaayacana inanlr.

Kamizme gre, Tanr yer stnde ruhlar, yeryznde bitkileri hayvanlar ve insanlar, yer altnda ise cinleri yaratt. Tanr ve cinlerle ilikiyi sadece Kam kurabilir, Kam gerek tabirdir. aman akland zere Hristiyan terminolojisi olup, Ruslar tarafndan karlmtr. aman ile Kam e anlamda kullanlmtr. Atab, Kamizmde yer alt inan sistematiinin en byk gcdr. Yeryznn hakimi Hudaydr. Her ikisinin gleri eittir.

amanizm / Kamizm din deil, inantr. Ruhun g ile aman/Kam olunur. Kam telepati ile cinlerle, toprakla, aalarla ilikiye geip konuabilir; yer altnn kt/ kara ruhlar ile grebilir. Gelecek hangi blgeden ka Kamn kacan nl Kamlar gnnden evvel bilir, aklama yaparlar. Onun bir iareti vardr. Ayn dnemde iki kam kabilir. Kam erkek ve bayan olabilir. Bayan Kamlar daha etkilidir.

Gk Tengri, Ai Tengri, Kamizm, Baksicilik gibi isimlerle bilinen ve yrelere gre tezahr biimleri baz farkllklar gsteren eski Trk inan sistemi ile ilgili almalarmz srdke, konunun mahiyeti de aklk kazanmaya yz tuttu.

Bayan Kam Nadya YUGUEVAnn verdii bilgilerle, bu konuda yaptmz almalar yeni bir halka kazanm oldu.

Trkiyede eski Trk nanlarnn daha ziyade Alevi ve Bektai inanl kesimlerde srdrd kanaati hakimdir. Anadoludan yaptmz karlatrmalar gstermitir ki, eski inanlarmz btn kesimlerimizde canlln korumaktadr.

EL-OYUN KLTR ETKNLKLER VE DALIK ALTAY GEZ NOTLARI Dr. Yaar KALAFAT ASAM Kafkas Aratrmalar Bakan GR

Trkln Anayurdu Altaya gitme isteim srekli artyordu. Trk halk inanlar ile ilgilenmeye baladm 1984-85 yllarndan sonra bu arzum iyice artmt. Bu byk arzunun almalarmla ilgili ksmn ElOyuna gtrd bildirimde anlatmaya altm. Bildirimi bu yazmn kapsamna aldm iin konunun bu safhas zerinde tekrar durmuyorum. Altaylara gidebilmek iin RFnundan vize alnmas gerekiyordu. Bunun iin de mracaat gerekesine ihtiya vard. Ey-Oyun, bu seyahat iin ok uygundu. Seyahat iin takip ettiim dier imkanlar erteleyip El-Oyuna katlmaya ncelik verdim. Saygdeer Nadya Yuguevadan davet iin sz aldm. O sznde durdu. Ancak Trk Kltr hayatnn bu tr imkanlarn ellerinde tutanlar amak imkan yok. Ayrntya girip gzel yazma ho olmayan tespitleri almak istemiyorum. N.Yugueva bu seyahatin her safhasnda ahsi ve ailevi imkanlarn bana ve arkadalarmza hasretti. yle ki ondan kaynaklanmayan ve seyahat boyunca faslasz devam eden parazitlere de sevecen, sabrl ve mert gsn siper ederek at. Seyahat Antalyadaki Pan Ukrayna Havayollar ile Tim Tur turistik firmasnn organizesinde oldu. Ancak bizim vize almamzda Kuaada ekibimizin dier katlmclarna ramen zel davetli muamelesi grmemizi Do. Dr. brahim Dilekin katklar salad. Hocamza Eskiehir Yunus Emre Sempozyumunda arzumuzu am onun yardm ile Dalk-Altay Kltr Bakan sayn Karakz Yablokovadan davet alm ve katlm isteimizi teyiden bildirmitik. KarakzYablokava teekkr ederken onun T.C. Kltr Bakanlna iletilmesini istedikleri mesajlarn yazmza alyoruz. Dalk Altay ada normlarla temsil edilen Trk sahne sanatlar; musiki; televizyon, tiyatro ve halk danslar sanatlar vardr. Trkiyede Dalk Altay Trk kltrn alanlarn da temsil etmek istiyorlar, Trkiyede yaplan kltrel etkinlere katlmalar salanr ise, kltrel katks olur....; Bu arada brahim Dilekin Dalk Altayda ei ile nasl fedakarca altn, Altaylarn nasl kalbini kazandn birok kimseden dinledik.

Seyahatimiz Antalyadan Moskovaya uarak balad. Firma iki ekibi biraraya getirmiti. Katlmclar arasnda Prof. Dr. Reat Gen, Prof. Dr. Sadk Tural, Do. Dr. Ramazan Korkmaz, Do. Dr. Abdullah engl MHP milletvekili Yaln Kaya, Aratrmac Murat Bircan, Nadya Yugueva ve Dr. Yaar Kalafat vard. Ekipteki dier iki arkadamza Moskova gezisinde sorun karld ve onlar Trkiyeye dnmek zorunda kaldlar.

Antalyadan Moskova hava yolculuumuz 3 saat srd. Saatlerimizi bir saat ileri alp i hatlardan Bornovala gidebilmek iin tekrar 4.5 saat utuk ve orada saatlerimizi 3 saat daha ileri aldk. Bornoval (l Altayn bakenti) dan Dalk Altaya gidebilmek iin 5 saatlik karayolu yolculuu yaptk. Dalk Altayda giderken ve dnerken birer gece kaldk. Dalk Altay ile El-Oyunun yapld Koaa arasnda ise 12 saatlik bir karayolu vard. Bu mesafeyi giderken ve dnerken Nadya Yuguevann annesinin ky olan olmanda birer gece kalarak katettik. El-Oyunun yapld Kuaada ise 3 gece kaldk. Bylece 7-10 Temmuz 2000 tarihleri arasnda yaplan o El-Oyun faaliyetleri iin 4-12 Temmuz 2000 tarihleri arasnda Rusya Federasyonunda bulunduk.

Dnmzde Moskovada kaldmz 11 saati daha iyi deerlendirdik. Bykelimiz sayn Nabi ensoy bize gzel bir jest yapt. Ekibin ikiye ayrlmas yolundaki giriimleri Yaln Kaya bey ok asil bir hareketle nledi. Bykelimizin le yemeinde kendisi bize Trkiyenin d Trkler konusunda halk kltr dayanmas itibariyle dikkate almas gereken hassasiyetlere dair ok nefis bir deerlendirme yaptlar. Bu konuda Ruslarn hassasiyetlerini anlattlar. zetle u mesaj veriyorlard. RF birlikte yaad Trk soylu halklarn kltrel haklar itibariyle bir uyan ierisinde olduunun farkndadr. ada dnyann bu konuda geldii nokta ve RFnunda demokratikleme itibariyle, halklarn kltr halklar itibariyle gelinen noktann da farkndadr. Bu noktadan sonra bask yapmasnn tepkiye yol aabilecei ve tamamen serbest brakmas halinde de istimar edilip nne geilemeyecek gelimelerin olmasndan ekinmektedir. zellikle Trkiyeden gelecek Trklk muhteval telkinler konusunda ok hassastrlar. RF ierisindeki Trk soylularn kltr birliine ynelik giriimleri tepki ile karlaabilir. Bu tr bir gelime Trk-Rus ilikilerine baka sahalarda da olumsuz yansmalar yapabilir. T.C. nin ok gereki bir politika gelitirip, nerede kiminle neyi nasl yapacan iyi belirlemesi gerekir. Trk soylu Rusya halklar ile srdrlecek temasn ve konunun ihmali mmkn deildi dediler ve ancak faaliyetler merkezi disiplinler dahilinde yrtlmesi gerektiine deindiler. Mavi Akm projesi ile ilgili aklamalarna ise ben ahsm katlmyorum. Kendisine bu konuda Nejdet Pamirin kitabn gndermeyi vaad ettik.

Bykelimizin ekibe tahsis ettii iki araba ile Moskovada bir hayli dolatk. Kzl Meydana Leninin Mozalesine Kremline baz tarihi kiliselere gittik ve Moskova nehrinin kollar arasndaki turistik yerleri gezdik.

El-Oyun Bayram Halk Kltrnn zenginlikleri ile dolu idi. ok iyi bir organizasyon vard. 7000 kadar itiraklinin ierisinde Amerikan, Alman, talyan, Koreli temsilciler de vard ok ciddi bir gvenlik salanlmt. kii kaldmz ii kilim deli, kesinde sandk bulunan kee adrmzn knda seyyar musluk biraz ilerisinde seyyah tuvalet ve dular vard. Bizim gibi zel davetliler iin Yemek adr hazrlanmt. Yer yer alm sergilerde elii Dalk Altay hediyeleri satlyordu. Sayn Bakanmz Karakz Yablokava bize Bakanlkta vedaya gittiimizde bize kopuz ve yaynlarndan (Murad Adji, Trkler, Byk Sitep, Moskova, 1998) ve (Murad Adji, Kbcaklar, Trklerin ve Byk Sitebin Eski Tarihi, Moskova, 1959) knyeli eserleri hediye verdiler. Ayrca enlikler esnasnda adrnda bir yemek ve daha sonra aya davet edip Balzam hediye ettiler. Hatrma hocam Krgzolunun Kpaklar kitab geldi. Trk tarihi dnyann farkl blgelerinde farkl vefal ve dillerde uzmanlarn biribirinden haberdar olmadan incelendiine ahit olduk.

El-Oyunun birinci gn (07 Temmuz 2000) Koaa Blge Bakannn misafirlerini yerletirmesi ile geti. Saat 22.00-24.00e kadar Od bayram (Dostlar Oca) yapld.

Bu bayramda meydanda ok byk bir odun yn vard. Bahadrlar atlar ile ellerinde mealeler dadan inip odun ynnn etrafnda toplandlar. Bu dokuz atl bahadr. Odunlarn etrafnda yer aldlar. Sonra mealelerle bu odunlar tututurup yaktlar. Yanan atein etrafnda dokuz tur atld. Sonra atlardan inilip atein etrafnda halka oluturup diz ste durdular. Etraftaki binlerce halk coku ve heyecanla bu an izledi. Sonra atlara binilip oradan ayrldlar.

24.00 ile 04.00 arasnda disko vard. Disko dier gecelerde de sabaha kadar srd. smine neden disko denilmi bilmiyorum. Buras zerinde her trl mzik yaplan bir platformdu. Mzik hoparlrlerle ak havada toplanan halka yayn yapyordu. Oturulacak bir yer ve yaplan bir ikram yoktu. evre pek aydnlatlmamt. Ancak her yata insan meydana toplanm coku ile musiki izliyordu. Anlalabilen kadar ile Ruslar Moskova gibi byk ehirlerde Trklere Karaba veya Karakafa diyorlar. Bu biraz tefrik ve biraz da aalama amal bir ifade. Bu ifade Altay Trkleri arasnda adeta bir kod oluturmu. Altay Trkleri ierisinde bu kelime geen birok para bestelemiler. Bu paralar gen Altay Kii sanatlar seslendiriyorlar. Bunlar okununca btn genler okunan paralara itirak ediyorlar.

El Oyunun kinci Gn (08 Temmuz 2000) saat 08.00-09.00 arasnda Gkre kynn aksakallar bayram meydann kutsadlar. El-Oyun her yl Dalk Altayn bir blgesinde kutlanmaktadr. Gemi yllar baka illerde kutlanm gelecek yllarda da baka yerlerde kutlanacak. Meydann kutsanmas ise Aksakallarn kara iyeleri kovmas ve onlarn yerlerini onlara yardm eden erlerin (ak iyelerin) almas eklinde oluyor. ok kere tts veya atele yaplyor. Bu yl da bu itibarl grev Gkre kynn aksakalllarndan istenilmiti. Biz daha evvel Trkmenistan milli bayramnda bayram alannn ttsleniine ve zbekistan ile Kazakistanda Pazar esnaf ve mterilerin ttsleniine ahit olup resimlemitik.

Nadya Yoguuvann annesi Rose ana, Sadk Turaln ba ard iin zel otunun duman ile obsunland. Sonra Yaln Kaya, Yaar Kalafat ve dier arkadalar obsunlandlar. Altayda eve bir yabanc gelince gelmeden evvel ve o gittikten sonra ev ttsleniyor. Bylece muhtemel fenalklardan ev ve ev halk korunmu oluyor.

Saat 10.00-12.00 arasnda Altay Cumhuriyetinin eitli blgelerinden gelen Trk gruplarnn geit treni yapld. Bu geide Altay Cumhuriyetinin Todow, Sagal, Kbcak, Sapt, Kbk, Kergil, Munays, Irkit, Tls, Tanjaaan, Moyman gibi el ve boylar katlmt. Bunlarn hepsinin flamalar ve flamalarnda ongunlar vard. Maymannki kuyruu kvrk geriye dnk it (iyit) resmi vardr. Kpek; sadakatin, cesaretin, teyakkuzun, simgesidir. Maymanlarn Atas, Kahraman Bor, sar-beyaz benekli siyah benekli itten tekrar tryeceine inanlr. Altayn kutsal hayvanlar ve onlarn tongalar vardr. Onlarn beheri bir kabileye iaret eder. Bu tongalar, gze gelmek ve sonsuzluktan koruduuna inanlr. Kutsal hayvanlar, aalar ve kularn gemite cetlerin koruyucusu olduuna inanlmtr. Aa, ku, dier hayvanlar ve insanlarn birbirine dnebileceklerine inanlan dnemin rndrler. Kutsal hayvanlar mitolojik cet, savunucu, sempatik koruyucu totemleridir. Maymanlarn tongas imbiktir.

Todolar, bunlarn kutsal hayvan koyan (tavan)dr. Tavan en saygn hayvanlardan biri olup, Altayn sahibi ve ruh iin en sevimli hayvan olarak kabul edilir. Toda boyunun aile ocann koruyucu olarak kabul edilir. Tongas yalak (tekne) dir. Toda Trkesinde buna Toskur denilmektedir.

rkitler, bunlarn kutsal hayvanlar Murkut, kartaldr. Kartal, teyekkrn, akln, kahramanln simgesi, Bolvadrn yardmcs ve sadk muhafzdr. Tanr Kaynakan inancna gre Todo boyundan bir kzla gen bir kartaln ak, kartak insan evirmi ve onlarn evliliinden irkitlerin Atalar tremitir. Bunlarn tangas Yaa (yaydr)

Kpaklar bunlarn kutsal hayvanlar br (kurttur.) Kurt, g, akl, hain, affetmezliin simgesidir. nanca gre Kpaklar insanla dii kurt ilikisinden domutur. Bu birlemeden 15 ocuk dnyaya gelmi, bunlar Kpaklarn 15 Atasn oluturmaktadr. Tamgalar suluk (gemdir).

aptlar, bunlarn kutsal hayvan elik (karaca) dr. Dou halklarnn inancna gre Karaca, dier hayvanlarla birlikte dnyann oluumuna katlmtr. apt ismi aal (yavru karaca) dan gelmektedir. Tamgalar Srga (Kpe)dir.

Kbkler, bunlarn kutsal hayvan Kuu (kuudur) Altay mitolojisine gre Kuular ve Karlar zel bir sayg grmektedir. nanca gre kuu ve kaz, kutsall, ilahilii diiliin simgesidir. Tomgalar sapagay (hatr.)

Kergiller, bunlarn kutsal hayvan Karadas (Kara aa Kakan) dr. Yiitin, kahramann sadk yardmcs olduuna inanlr. nanca gre Kergil boyunun, kergilden byk karaaa kakandan, geldii ve kergil Altn gln yannda yaamaktadr. Tamglar Kas (kaz) dr.

Munduslar, bunlarn kutsal hayvanlar buka (kz)dr. kz olaanst gcn ve kudretin simgesidir. Altay inanlarna gre yer alt dnyas, yeryz sular hakiminin binek hayvandr. Tomgalar Ay (aydr.) Almatlar, bunlarn da kutsal hayvanlar kas (kaz) dr. Tomgalar kamal hatr. Altaylarn genel mitolojik kularnn ismi Kan-Kerededir.

Altayda adrlarn sa ve sollarnda byk aa stunlarn bana yontularak kadn heykeli yaplyor. Bu heykeller ok kere adrn insan yaamlar mekanlarn nne koyuyor. Tipik Altay kiiyi remzeden bu heykellerin yekpare aa kaideleri 3-3,5 metre yksekliinde oluyor. Altayda yaplan arkeolojik kazlarda benzerleri de bulunan bu kadn heykellerin sol elleri gslerinde bir kupa tutar vaziyette oluyor. Atlarn bulunduu mekanlardaki benzeri heykellerin kaidesi daha ksa oluyor. Bunlarn banda ise at kafas heykelleri oluyor.

Tanjaanlar, kutsal hayvanlar attr. Bu at, hzn gcn, kahramanln vefann gzelliin, kzl afetin ve sihrin simgesidir. Altay Mitolojisinde Kahraman at, onun yardmcs akl danman, dv arkadadr. Dou halklarnda geleneinde at genler iin nemli bir hediyedir. Tongalar ko boynuzu eklindedir. Tls, kutsal hayvanlar geyiktir. Bozkrn sahibidir. Kahramann kalbinin koruyucusudur. Altay mitolojisine gre bu gne geyii temizlik ve tanrsallk simgesi olarak Tls kabilesince kutsaldr tongalar ire (tat) dr.

Sagal, amblemleri Ayudur. Ayu gcn, akln, saygnn simgesidir. Bozkrn sahibidir. amann ulam aracdr. Tongas Tajuu arap iin deri mataradr.

Altay Trk boylarnn kutsal hayvanlar onlarn zellikleri, temsil ettikleri vasflar ve damgalar dnrken gnmz Anadolu Trk halk inanlar itibariyle hayrete dmemek mmkn deildir. Maymanlar dnrken kpek ile ilgili, Aa-ku ve dier hayvanlarn biribirlerine dnmesini dnp don deime ile, Todolar dnp tavan ile, rkitleri dnp Kartal ile, Kpaklar dnp kurt ile aptlar Karaca-geyik ile, kbkleri dnp kuu-kaz, kergilleri dnp Karaaakakan ile, Mundushar dnp kz ile, Almatlar

dnp keza kaz ile Tanjaanlar dnp at ile, Tlsleri dnp geyik ile, Sagallar dnp ay ile ilgili inanlarn kaynan bulmak zor deildir.

Bir Altay Destannn tiyatral gsterimi El-Oyun bayramnn geleneklerinden birisidir. Bu yl da O Bala Destan sahneye konuldu.

Saat 12.00de folklor gruplar gsteriler yaptlar. El-Oyunun al bundan sonra yapld. Bu mnasebetle; halk oyunlar oynanld. eitli gre gsterileri yapld. Satro (bir nevi Altay santrac) karlamalar yaand. Ok atmala; Ta kaldrma ve Ta Atma, Tebek (Sportif bir oyun) kam, (sportif bir oyun) Give (Halter tr bir karlama) mzelerin gezilmesi (Altay, Kazak, Rus kltr rnlerinin adrlarda sergilenmesi) yemek trlerinin tehiri, yapld. Faaliyetlerin byk blmn resimledik yemeklerini tattk. Ancak yemek kltrlerine dair ayrntl bilgi maalesef alamadk. Bu faaliyetlerin tmn bir Ufa-Bakurdistanda Saban Toyunda izlemitik. 1989 ylnda da bunlarn byk bir ksm Prof. Dr. Dursun Yldrm Hdrellezde Hacattepede blm rencileri birlikte yaatt.

Altayda bu sportif faaliyetlerin arasnda yere drmeden top sektirme yar da var. Bu tip lastik veya mein deil, 500-700 defa top sektirebilen yarmaclar var.

Saat 15.00-19.00 arasnda blgenin dier kesimlerinden gelen gruplarn gsterilerine yer verildi. Bunlarn arasnda ocuk danslar, salan (Gkkua Oyunu), Tan olmon (Tan Yldz Oyunu) Tostarakoy (nl bir gldr ustas) spor oyunlar, Atn ehliletirilmesi (kement atlarak yakalanan vahi atlara binme yar) At ve Yak yarmalar vard. Yakn yar binei olarak kullanldn ilk defa burada soydalarmzdan seyrettik. Altay Trklerinde gl bir gk kltr var. Bunu anlamak esasen hi zor deildi. N. Yoguuvann kyne saat 02.00de indiimiz zaman sanki yldzlar bamza omuzlarmza dklecek gibiydi. Bir yldz kaynca insan maytap atld sanyordu. am ormanl iindeki kyde mavi gk o kadar parlak, yldzlar yakn ve gkyz aada idi ki insan kendisini byk bir salonda ylba merasiminde imiesine hissediyordu.

Saat 21.00-22.00 Batrlar (Kahramanlar) yar yaplmtr. 22.00-23.00 arasnda ise kuaklar arasnda yarmalar yaplmtr.

9. gn saat 9.00-14.00 arasnda modernize edilen Altay halk giysileri defile ve at yarlar, gre, tuba (tuva deil) eitli Altay greleri yaplmtr. 14.00-16.00 modern mzik konseri 16.00-18.00 halk spor oyunlar (Tanjaanlar yar) yapld. Altayda ok eitli Trk gre trleri var. Tonjaonlarn yar ok ilginti kapanta al kadar gzel oldu. Alta Bakan Yardmcs Altayllarn Ruslarla birlikte yaamaktan ok mutlu olduunu belirtti. Kuzey ve Gney Sibirya silahl birlikleri adna konuan bir general Varova Pakt dalnca da bu paktn halklar birlikte yaayacaktr dedi. Kltr Bakannn konumasnda milli kltrlerin deil corafyaya yansm halklarn Hmanist kltrnn nemi vurgulanrken zerimizde bir askeri helikopter tur atyordu.

Disko kltr mnasebeti ile ilgin bir tespitimiz oldu. adrmzn etrafnda; or, Tvua, Euba, Felenit, Telengit, Tls, Komand gibi Trk boylarndan halklarn adrlar vard. Karlkl ziyaretler yapyorduk. Dalk Altaydan gelmi bir Rus gazetecinin bizimle grmek istedii haberi dolat. buyursun dedik bir gece gelip bizimle 3 saate yakn bir grme yapt.

Nikolay Vtovtsev isimli bu gen gazeteci bir grup arkada ile birlikte Dalk Altayda 6 yldan beri postSchriptum isimli bir gazete karyorlarm. Bize ynelttii sorular bir ke yazar veya tefrika yazarndan ziyade kltrel sorgulama mahiyetinde idi. rdeledii hususlar arasnda; pop mziinin halk mzii de tehdit edip etmedii diskolarn halk kltrn nasl etkiledii TV. gibi yaygn, yabanc iletiim vastalarnn Altay halk kltrnn nasl etkileyecei, kltrel asimilasyon ve kltrel dejenerasyon konusunda ne dndmz Altaydaki kltrel entegrasyon iin mabvekilisih he oyruu El-Oyunun geleceine dair grlerimizin neler olduu El-Oyununun uluslararas nitelik kazanmas ile neler yaplabilecei, bir ansnn olup olmad, Bir sosyal antropolog olarak bu tr faaliyetlere neden ilgi duyduumuzu, evvelce benzerlerine de gidip gitmediimizi, Trkiyede de El-Oyunu benzeri kltrel etkinliklerin olup olmad gibi konular vard.

El-Oyunda ismi Sergey Planano olan bir gen yanmza sokuldu. Elinde yaplm bir kongrenin zabtlar vard. Blge Bakanna, delegelerden birisi imzalamad iin onaylatamadn sylyor ve bizden yardm istiyordu. Yakasnda BBPnin rozeti vard. Nereden bulmu ise yakasna takmt. Trkiye Trkesini iyi konuuyordu. Sonra bize kongre daha yapalm siz de bulunun diyince ciddiyetsizliini ve pek iyi niyetli de olmadna ihtimal verdik.

Altayda Altay Trknn genel ad Altay Kii dir. Altay kii de bir sz var ev sahibi kendi evinde a kalmaz Altay kiinin inancna gre ya sorulan kimse 40 yanda ise, 40 yandaym demez 41 veya 39 yanda olduunu syler. nanca gre 40 rakam lnn krkn yapmaya arm yapt iin, kii krkndaym demekle 40 gndr lym demi olur. Altay kii de kii lmnden sonra 3 gn evinde tutulur 3. gn topraa verilir. lnn yedisi yaplr. Yedisinde arlan cinlere lnn akrabalar ne konutuu sorulup renilir.

Altay kii krsal kesimden ehir merkezlerine rahatlkla gelip yerlemez yle bir hrriyeti yoktur. Mracaat dikkate alnmaz. Fakat Ruslar iin byle bir sorun yoktur. Altay kii adeta krsal kesimde yaamaya mahkum edilmitir. Bunun bir sonucu olarak ehir merkezlerinde Rus nfus % 70i bulmutur. Rus her nedense birden fazla e alabilir. Altay kiinin bu hakk yoktur. Krsal kesimden gelen Altay kii ehirdeki akrabasnn yanna yerleemez. ehirdeki kk evini byltemez karsna klr. Ei lm bir Altay kii hanm tekrar evlenemez. Ruslarn etnik bask politikas toponomiye de yansm bir ok topografik isim Rusa isimlerle deitirilmitir. Btn bunlara ramen kadn suyu ve Baburgan Da bize yol boyu elik yapt. Bu arada netice bir itirafta bulunmak lazm. Altay kiinin yurdunun igali mukadder ise iyi ki igalci olan in deil Rumlar olmu, denilebilir.

Altayda keif bir Hristiyan misyonerlik faaliyetleri var. Sadece Dalk Altayda biz kilise inaat saydk. Komnizmin organizasyonu konusunda kar mcadele iin yetebilecei konusunda bizim tereddtlerimiz var. Adeta her kam kendi vaazn yapyor. Kamlar arasnda ihtilaf yok. Ancak btn kamlarn ittifak ettikleri bir program takip edilen bir mfredat da yok. Nadya Yugueva baz genlerin blgeyi dolap problemleri yerinde grp zm aradklarn sylyor. Ancak bunun misyonerlik karsnda yeterli olabilecei konusunda ben pek mitli deilim.

Bu arada Nadya Yuguevann zerinde alt bir konu var. Anadoluda bir sz vardr. Ktlk yapan eninde sonunda ktlk bulur. Haram yiyen ya canndan ya malndan kar. Kendisinden kmaz ise, oluk ocuundan kar N. Yugueva, bu inancn komnizmdeki sistematiini ve zamanlamasn irdeliyor.

Kadn suyunun kenarnda kaya var bunlar iin karde olduklar inanc vardr. Kadn suyunun ileri kilometrelerinde kardein kardei olduuna inanlan saygn kaya daha vardr. Kadn veya Anasnn Dalk Altaya giderken sandan kalan dan arka ksmnda Ay Gl vardr. kardein dier burada yatmaktadr. Halk bu kayalara odak ve sac bezleri balamaktadr. Yol boyunca keif am orman ve bu ormanda kayn aalar vard. nanca gre kayn aac sakz arabay ve taban yarn kt ruhlardan korumaktadr. Bu Burgan dann tepelerinden birinde oba ta nn hemen nnde Hristiyan ok byk bir kitabeli ant ta dikmilerdir. Bu ta kitabesinde blgeye Hristiyanln 1856 ylnda girdii iftiharla belirtilmi ve bu ta 1917 ihtilalinden yani komnizmin blgeye giriinden sonra dikilmitir. Bylece denilebilir ki, blgede Ateist-komnizm dneme ramen Hristiyan misyonerlii devlet politikas olarak Altaylara sokulmu ve Gk Tengri inanc aleyhinde gelimesine yardmc olunmutur.

Altay kiinin inancna gre burada Oboya adak, sa ta atlmadan ve buradaki kutsal Kzl ama adak, sa bezi balanmadan vadiye gidilmiyor, o tepeden geilmiyor. Bayan Kam arkadamz Nadya Yugueva bu ve benzerlerinde dini vecibesini yerine getirdi. Yol boyunca onlarca akar sudan getik arazi meyilli olduu iin sular akntl, zemin kaya veya talk. Vadiler sal-sollu tamamen am aa. Sular berrak ve buz gibi. 4.600 metrede sular baka nasl olabilir.? Sk sk arabamz durdurup ay suyu iiyoruz. Altayda Kamizm inancna gre, bir akarsu 9 metrede 9 ta geer ise, o su pislik tutmazm. Bir ifadeye gre de arkada lmlerimizi susamlar, su kab al da onlar bir sula mezarlara su dkmek sevaptr.

Koaa yol gzergah zerinde Tuygaht Catn, (maln trnak ksm) kynn ierisinden getik. Yolun solunda koyu yeil adacklar var. Altay Kii inancna gre bu yeil beklerden beheri bir Cengiz Hann ehit bir komutanna aittir. Beher adada ehit komutan temsil eden bir aa vardr. Cengiz Hana ait olan yeillik adas uzun bir erit oluturmutur. Yeil adalarn dorultular, sefer halindeki ordunun sefer ynn gstermektedir. Altayn bu blgesinde Tlnet Trkleri yaamaktadr.

Bu inan; dnm, don deitirme, Anamaygl ve Anadoludaki Yeil Sarkllar inanc ile ilgilidir. Kutsal Ergenekon inanc da bundan pek farkl deildir.

Gzergahmzn zerindeki kutsal kabul edilen mekanlardan birisi de Aryansu/Kutsal su idi. Burada bir ksm dere oluturmu, bir ksm boru iine alnm, bir su ile ayrca olduka byk bir kaya var. Dallara binlerce aput odak-sac niyetine balanlm. Burada piknik yapanlar suya sa niyetine ekmek de atyorlar. Biz bez balayandan ziyade balanm bezleri grdk. Burada konu biraz da turistikletirilmi. Yol boyunca getiimiz ikinci kutsal geidin ismi iketaman (ike taban) idi. Buras da Au ba (Yol iyesi) ile ilgili idi. Gem (kutsal byk su) Ulugem (kutlu byk su) demekti. Burada da sac yaplyordu.

Altay Kii (Altay Trk) iin dini ve milli anlam olan bir yer de Ak Boumdur. Buras Trk-Rus harbinde Altay Trklerinin kahramanca savamas sonucu Rus askerlerinin geemedii bir vadidir. Biz byle bir vadide Karaay-Kafkasyada ziyaret edip resimlemitik.

Altay Kiinin inancna gre yanyana oturan 3 kiiden ikisi solak ise nc kii onlardan bir ey almaldr. Aksi halde uursuzluk olabilir. Bizim aramzda solak yoktu ama, gerek bir salak vard. Onun tutarszlklar karsnda biz bir ey almadk ama, Allah bize sabr verip hamd olsun yardm etti.

Altay Kii halk inanlarnda evi kt ruhlardan korumak iin ist kulak (itin kula) n arkasndan alnan kllar saklanr. Bazouda kuzunun kulandan kesilmi bir para ayn amala kullanr. Erkek kuzunun kulan delmek iin kullanlan zmbann pulu bir ipe dizilerek hayvann seceresi tespit edilir.

Altay Trkleri halk inanlarndan da tespitler yapmaya altk. eyne (iek ismi) Mnkley (karl da tepesi) Mmney (Gm, olmon, olpan (Yldz), Aydarak (Konuan) Gence (Gen, Kucuk), orkok (Kambur, arpk), Emil (ekirdek), i balday (aa yongas) Altnsoy (Altn ekirdek), Dolunay (Kzak), Ayu (ay) Altay Kii insan isimlerinde maalesef ounluk Rus ismidir. Trke isimlere 1992 ylndan sonra snrl da olsa snrl bir dn var. Altay insan isimleri byk ounluklar ile tabiattan seilmitir. Biz bu isimleri Altayn Kzlta mevkiinden Koray kynden tespit ettik. Bu Altay Kynde de 3-5 hane Rus aile vard. Rusu olmayan ky hemen hemen yok gibi bir ey. Kymz 300 hane idi. Kyde tek ilkokul ve bir gsteri salonu bulunan bina kyn kltrne hizmet ediyorlard. Bu binan duvarlarnda gemite Kolhoza hizmet etmi yal hanmlarn ve ok ocuk dourmu madalyal annelerin resimleri vard. Biz bu notlar evinde misafir kaldmz ve dnmzde bize yaylada koyun kesip kaymak ikram eden Nadya Yuguevann kzkardeinin evinde tuttuk. Evin nnde akr vard. akr evlerin nnde misafirlerin atlar balamalar iin aktklar kertikli 2-3 metre uzunluunda yontulmu bir aa kazktr. akrdaki Kertik/boum says o ev sahibinin ka misafir arlayabileceini gsterir. Kyn, ertesi gn El-Oyuna katlacak bezenmi kz ve kadn halk bize eitli folklorik gsteriler sundular.

Altay kiiyi evinde veya kynde karlayan kimse gelen kimseye kanca su getiniz, ka da dolay atnz ne kadar su, deniz aarak geldiniz denilir. Aslan bu nispetinde kt niyet ve uursuzluklardan arnlm olunur. Su amak byy nazar bozar inanc vardr.

Altay kii gece trnak kesmez. Trnak kesilirken trnaa sen beni kt ruhlara syleme, ben de seni inee sylemeyeceim denir. nein en fazla ekindii eyin trnak olduuna inanlr. Trna inein dahi midesi eritememektedir.

Altay kii de yaplan bir espriye gre, elinizde getirdiinizi karnnzda gtryorsunuz denir. Bu sz daha ziyade ziyarete gelirken ev sahibine getiren hediye yiyecein misafir tarafndan yenilmesi halinde sylenir.

Biz Koaadada Altay insan isimleri tespit ettik. Bunlar: Atabas, Bulunat, Ane, Arindi. Arinden aldmz bilgiye gre tts yaplrken Huday-Huday-Huday denilir. Grnmeyenlerden bir ktle veya nazara urayan kimse iin yaplm ttsnn yabuk sneceine inanlr. Anadoluda nazara urad iin birisi tarafndan okunan kimse, nazar kuvvetli ise okuyan ok esner, inanc vardr.

Altayda Kazak blgesine doru gidildike ormanlar seyreklemekte ve bykba hayvanclk daha fazla artmaktadr. Terek kltr basmalk, teek gala, buralarda da uygulanmaktadr. Karayolu olduka iyi tabiat ahane. Srekli yol bakm, asfaltlama ve faaliyetler srdrlyor.

Altay kiinin hayat tabiat ile btnlemi. Nadya Youeva, bize annesinin kyn annesi ile babasnn tantklar yeri, babasnn bir trafik kazasnda ld tarlay ve ocuk hali ile nasl kilometrelerce alayarak kotuunu, anneannesinin kyn, kilosunda dnya ampiyonu olan einin nasl esrarengiz bir biimde trafik kazas sonucu ldrldn, ok sevdii iki oluna yazd iirde ismi geen da ve tepeleri gsterip anlatt.

Altay kylerinde geerken mezarlklarn da yanndan geiyoruz. Bazen ben resim ekmek iin mezarlarn yanna sokuluyorum. Bu esnada arabann teybinin sesini ksyoruz, mezar da mezarlk da mzik saygszlktr deniliyor.

Nadya Yugueva Koaaa yaklarken sardakbayla ilgili efsanevi inanc anlatyor. Sardakbay mucizevi gc ile ovay kutsamaktadr dalarn ruhu ona olum bu gece einle birlikte yatma, derler o bu t dinlemez ve ertesi gn gcn yitirdiini anlar. Bu ovaya ak ku ve ylan gelemez. Ancak sava olunca buraya ak ku ve ylan girebilir. Buras kutsal Turna kular arasndadr. Buradaki Akturunun dann buzu hi erimez. nanca gre bu blgeden g eden Trklerin g zerine dan tepesi kar tutmutur. Karn erimesi halinde g etmi geziye dneceine inanlr. Bu ovadaki talarn Cengiz Hann askerleri olduklar inanc vardr. Cened da ile ilgili inanca gre onun bir yznde ot bitmez burada maden/cevher vardr, dier yznde diz boyu ot vardr. Bir baka inanca gre Karkut Baba a susuzlara yardmc olmak iin bu dada bir ev kurmutur.

Bir Obadada Ajuda iki buradaki Oboda ate yaktk, odak-sac bezi baladk, ayn amala ta attk. nanca gre buraya atlacak ta ift olmal, tek ta atlmyor. Keza adak bezi de ift olarak balanlyor.

El-Oyunda taktim esnasnda her oba ve blgeden bir temsilci taktim edilerek karteyden getiler ve temsilcileri teker teker platforma kp konutular. Anonslar Altay Trkesi ile yapld. Rus ve Ermeni musikisi programda izleyebildiimiz kadar ile yoktu. Bir ok kimse gibi ben de program ayakta durarak izliyordum. Altayl bir hanm yanma gelip Ayakta durarak uzama yan gemi otur diyor. Byle bir olayda yemekte rastladm Yemek masasnn zerinde kilitin olmas iyi deil kavga kar inanc var.

Dalk Altay Cumhuriyeti Kltr Bakanlnda Altay Halkla likiler Dairesinin yardmcs var. Bunlardan birisi Ruslar dieri Altay Trklerini ve ncs de teki halklar temsil ediyor. El-Oyun Amblemindeki Ejder, bu yln Ejder yl olduunu gsteriyordu.

Program balaynca Abrga isimli alg ile yaplan fon mzii ile kt ruhlar temsil eden ocuklar alanda koutular. Sonra Atl bahadrlar gelip iyi ruhlar temsilen Atl bahadrlar gelip kt ruhlar kovdular sonra Alm Emugenn 6 ocuu temsil edildi ve hizmetli iyi ruhlarn eliinde ejderha uzun kuyruu ile kvrla kvrla srtlardan alana doru geldi.

Bayram bayranda kz kafasn andran bir resim vard. Bu bayra dnya ampiyonu olan bir binici at zerinde tepeye kard. Buras 60-70 meyilli 2-3 kilometrelik bir tepe idi. Etrafnda sal sollu sralanm yaya genler vard. Onlar da koarak itirak ettiler. Genlerin says yaklak 200 kii kadard bu tr bayramlara milli

bayram deniliyor bunlar resmi ve dini bayramlardan farkl kabul ediliyor. Bunlar resmi ve dini bayramlardan farkl kabul ediliyor. Burada Rus ve Altay cumhuriyetlerinin bayra yoktu. Zira bu devlet bayram deil halkn bayram idi. Bayrak tepeye dikilince ona itirak genler de belden yukar plak vcutlar ve krmz bantl balar ile tepede yerlerini aldlar.

El-Oyunda 2000 ylnda sahneye konan destan Oc Bala destan idi. Oc Bala bir kadn kahraman 1994 pazarck kazsnda kan bir kadn kahramann destan yazlm. Rahmetli gelin resimlerini verdii yksek tekerli arabalar burada temsil edildi.

Altay Dini Hayatnn Trk Kltr tibariyle nemi isimli bildirimiz ile katldk. Bildirimizde, Trk dnyamsnda, zellikle Orta- Dou, n Asya Trk blgesinde halk arasnda yaayan bir ok inancn izah Eski Trk Dininden geldii eklinde aklanmaktadr. Eski Trk dini ile kastedilen ok kere amanizm olmutur. Ancak ilk Trk inan sistemi olarak kabul edilen eski olan bir ok inanla da Trkler tan olmulardr, ayrca Trklere ramen Trklerin bu dinine yaygn olan amanizm ismini Ruslar koymutu. Kelimenin anlam, inancn dini grevlisi veya dini temsil edeni karlnda kullanlan amandan geliyordu. Ruslarn yaktrd anlamda aman kelimesi, birazda byc, falc, kendinden ekinilen kimse anlam tayordu. Bu tanmlama zerinde durulan inanca yklenilen genel mahiyet itibariyle eliki ieriyordu. Bu konuya tekrar dnlecektir.

Trkiyede, Trk Dnyas ile ilgili yaplan almalar younlatka, Akdin, Gk Tengri dini, Eski Trk nan Sistemi, amanizmle e anlamda kullanlr olmutur. veya bu husus baz yazarlarn yazlarna bu ekli ile yansmtr. Biz dorudan inceleme imkan bulduumuz uvaistandaki amanizm, zerindeki Hristiyan perdesi aranlarak karlan inan yaplanmas idi. Krgzistanda Atalar Klt arlkl Baksilik, Kazakistanda ruhlar inanc arlkl inan yaps ok kere amanizm adna anlatlyordu. Kazak Baksilii de baz farkllklara ramen ayn idi. Bir ksm Krgz aydn da amanizmin tanm konusunda farkl dnyorlard. amanizmin, ann slam olduunu dnenler, amanizmin Trklere has inan ierikli dnya gr olduu kanaatinde olanlar vard. Trk dinler ve kltr tarihileri de gemite amanizme bir mana vermiler, ounluk eski Trk dininin amanizm olmad konusunda birlemilerdi. Vehbi Ecer bu grleri bir arada toplamtn. Son dnemde Harun Gngr Trklerde amanizmin yansra onula adeta yat eski Trk dininin de olduunu aklamtr. Bu hocam aban Kuzgunun da tespitleri vardr.

Esasen bizim bu yazmzla anlatmak istediimiz Trkiyede amanizm konulu almalarn neler olduu ve aralarndaki farkllklar deildir. bizim amanizm konulu grleri karlatrdmz almalarmz oldu. Trkiyede yaplm amanizm konulu almalarn knyeleri veren bibliyorafya almamz da oldu. Biz bu yazmzda Trkiyede hala farkl anlamlarda amanizmin kelimesinin kullanld anlatmak istedik. Bu seyahatimizle biraz da bu konuya aklk getirmeyi amaladk.

Kanaatimize gre btn yeni dinlerde olduu gibi eski inanlar kendi gereklikleri itibariyle hakl nedenlerle aalanmlardr. Mslman olan Trkler Orta Dounun dinlerine izah getirerek yeni dine yer amak zorunda idi. sevilik ve Musevilik evveli ve blgenin ok randa yaayan inanlar ise, gndemde deillerdi ve ok kere onlar iin genel tanmlar kullanlyordu. Trkl inceleyen batl aratrmaclar ise, Trkln Mslman olmakla medeni toplumla tantn iddia etme tercihinde oldular.

Konuyu grtmz dostumuz Uhan, Trk inan sisteminin bir tane ve onun da Aii Tanr nanc olduunu, amanizmin ilk gnnden itibaren sahneye kt corafyada dahi yanldklarn, bat mentalitesi ile farkllklar bir at altnda toplamaya kalkmann yanl olaca kanaatindedir. Biz kendisi ile yaptmz syleiyi yaynladk.

Bizim yaynlarmz arasnda Nadya Yuguevann grleri de yer ald. O, eski Trk inancnn amanizm deil, Kamizm olduu, zira hala yaayan bu inancn din adamnn aman deil Kam olduu kanaatindedir. N. Yuguevadan yaplan tespitlerin Anadoluda aynen veya ekil deitirerek yaadn biz anlan yazmzda belirttik.

Bize gre Trklerin ilk inan sistemi Gk Tengri nan Sistemi idi ve onun din grevlisi Kam idi., bu dine Kamizm denilebilir. amanizm bir dinden ziyade byclkt. Ancak Trk halk arasnda, aman inanc da vardr. kam ile amann a, corafyas ve hitap ettikleri toplum ayn kullanld da oldu. Trk inan sistemi ayn zamanda Trkln tefekkr, dnya gr ve byk lde de tekilatlanma biimi idi. diyorduk.

TUVA ALTAY HAKAS TRKLERNDE HALK NANLARI - ATLAS DERGS TESPTLER Sinan Anadol Tuva ve Hakasya Trklerinde amanl dair bilgi verirken;

En eski inan sistemi.....Trklerin, Moollarn, Asya Gebelerinin eski dini.... Bir yanda gkyzn mesken tutmu iyilik Tanrlar, bir yanda yeraltnn karanlna gmlm ktlk tanrlar, Aaata, dada, suda, atete, ayda, gnete uyuyan ruhlar. Bu Tanr ve ruhlarla insanlar arasnda araclk yapan amanlar....Avc toplayc dneme kklenen ve Asya Gebeliinin ayrlmaz bir paras olan amanizm, gnmzde de varln srdryor.

Sibirya Bozkrlar ile Mool llerinin birbirine kart dzlkler iin su kaynaklar hayati bir nem tayor. Tuvah Kam (aman), yer / su ruhlarna yakaryor. Gelecek yla bereket versin diye. amanizm Gney Sibiryada yaayan Trkler arasnda hayli yaygn. Moolistann kuzeyindeki Tuvada halk, Lamaizmi benimsemise de amanist nanlar sryor. Sovyet dneminde yasaklanan amanizm, bugn en eski biimlerinde yaatlyor.

Tuvann bakenti Kzl yaknlarndaki Kayrakan Da. Bu ad, ayn zamanda byk Tanr lgenin de ad. Dan eteklerinde kutsal ate yaklm. Atein bir ruhu olduuna, hereyi temizleyip kt ruhlar kovduuna inanlyor. Eskiden atein ruhuna kurban sunulurdu. Bu trende Tuvallar yiyecek ve iecek sunuyorlar. Atein ruhunu besliyorlar. Ayin ve sunular daha sonra Kayrakan Dann ruhuna ynelecek.

Ulu Kamlar (aman) kadnd. Bu da amanln ana erkil dnemin rn olduunu gsteriyor. Kadnlarn bugn de Kamlk yapmas, Kam giysilerinde grlen kadns geler, zel Kam giysisi bulunmadnda kamn Kadn entarisi giymesi, Kamlarn genellikle uzun sal olmas bu ilk dnemin kalntlar olarak deerlendiriliyor. Tuval kadn Kam Ay rek (Ay Yrek), Vurgayl denilen bir su kaynann banda Kan ba olan kardeleri Trkiye Trkleri iin Kamlyor ruhlara yakaryor. Marmara depremine neden olan toprak anann sakinlemesi ve Trk kardelerin yaralarn hzl sarmas iin

Hakasya, Tuvann komusu Trk kabilelerin oluturduu bu kk ulus, 17. yzylda Ruslarn basksyla Hristiyanl kabul edinceye kadar amanistti. Ama Lamanist Tuvada olduu gibi burada da halk, eski inanlarn devam ettiriyor. amanist olduunu kabul edenler bir yana Hristiyanm diyenler bile amani geleneklere balln srdryor. Usuz bucaksz bozkrlarda eski Trklere ait kurganlar (mezar alanlar) Hakaslar iin kutsal alan. Buralarda trenler dzenlemek, adak ve dilekte bulunmak hala ok yaygndr.

Valeri Nikolayevi , atalar Kam olan bir Hakas. ocukluunda ac bir sreten getiini atalarnn ruhunun onu kam olmaya zorladn sylyor. Kam olduktan sonra da basklar nedeniyle tren dzenleyemediinden, Kam olduunu saklamak zorunda kaldndan yaknyor. O dnemlerde resim ve heykel yaparak yaratlcln aa vurmu. imdi zellikle Kurgan alanlarnda rahata ayin yapabiliyor.

Kurganlarda eski Trklere ait pek ok heykel de bulunmu. Mezar Ta olarak kullanld da sanlan bu heykellere Tuvada Kjeedeniyor. Aalara, talara, su kaynaklarnn etrafna bez balamak Tuvallar buna alama diyor. amanizmde nemli bir rtel. Gkteki Tanrlara beyaz, yer/su ruhlarna krmz, yer alt Tanrlarna ve ruhlarna ise siyah bez paralar kullanlyor. Bu yolla, Tanrlara dilek ve isteklerini ilettiklerine

inanyorlar. Hastalar ise, o hastala neden olan kara bulutlar vcutlarndan temizlemek iin, elbisenin bir parasn yrtarak kutsal alana balyorlar.

Bir tepenin en yksek noktas, onun ruhunun alm noktas olarak kabul ediliyor. Bu noktalarda oluturulan ovaa lar ta yn- tepe ruhunun fetii aslnda. Bu trden bir feti etrafnda yaplan ayinde, atee ve civarndaki ruhlara safln, temizliin sembol st salyor. aman ayinleri ncesinde yaplan ilemler arasnda kutsal saylan rben otunun yaklmas da var. Ot yaklarak bir tr tts oluturuluyor ve ayine katlanlarn arnmas salanyor. aman inancnda toprak, hava, su, da, ate gibi pek ok eye kutsallk atfedilir ve bunlarn bir ruhu olduuna inanlr. Toprak anann tepeye, ukura, maaraya dnt, oluumlar ise, ruhsalln daha younlatrd daha kutsallatrd mekanlar olarak kabul gryor.

amanizmde put/ fetilerinde nemli bir yeri var. Altayllarn tz,ts dedii fetiler genellikle atalar ruhu ansna yaplr. Bir ksm ocuklarn oynad bebeklere benzer, bir ksm hayvan tasvirleri olarak karmza kar. Bunlar duvarlara yada direklere aslr. Ziyaret edilen bu direkler zamanla bir inan merkezine dnr. Leonid Gorbatov, Hakasyann Askis ehrinde yaayan gen bir Kam kliniinde, tansiyon dinleyerek hastalara tehis koyuyor, kafa masa ve kibrit atei ile tedavi uygulanyor. Bozkrdaki doal bir kaya paras Gorbatovun kutsal noktalarndan biri. amal davulu ok zel bir davuldur ve sadece kamlar kullanabilir. Bu davula Hakasyada tr- Tuvada- dngr, tngr deniyor. Tokmak ise orba

amanizme inananlar zellikle da doruklarnda yada geitlerinde talar st ste yarak kutsal alanlar oluturur. Her gelip geenin yna bir ta koymas ya da bez balayarak ruhlara sunuda bulunmas gerekir.

Ayin srasnda kamlar vecd ve cezbe ekstaz, kendinden gei halindedir. Bu en nemli zellikleridir. O anda kamn ruhunun gklere ktna ya da yeraltna inip cehennemler grdne inanlr. Bu gcn gkten bir bulut olarak gelip ebemkua gkkua eklinde kamn vcudunu doldurduu kabul edilir. O yzden Kam davulunda ebemkua da simgelenir.

aman nannn gereklerine kadnlar daha ok uyuyor. Tuvada kadnlar, geleneklere daha sk bir ekilde sahip kyorlar. aman trenlerine en ok rabet edenler de onlar.....ok eski alardan kalm kaya resimleri aman ayinleri hakknda nemli bilgiler veriyor Yaz ve fotoraf Sinan Anadol, aman Trkler Tuva ve Hakasya Atlas, Ocak 2000, s. 82 sh. 30 52

Atlasn Kuzey Trkl nan Kltr aratrmalarna yapt katk inkar edilemez. zellikle dokmanlar almalar profesyonelce olduu iin alan almas yapacak akademisyenler iin de bir kaynak niteliindedir. Bu tr almalara seyahatlerimizde bizlere hediye edilen Rusa yazlm akademik yaynlarn tercmesi de eklenebilmesi halinde, sadece blge dinlerine dair bilgi edinmi olmakla kalmayacaz ayn zamanda Anadolu halk inanlarndan birounun kaynana inebilmi olacaz. Ayn zamanda, Trk Dnyas kltr kprlerinden olan halk kltr kprsne ve k tutmu olacaz. Ayrca birilerince ok rahatlkla bidat, irk, hurafe tehisi ile aalanan inanlara bir izah getirebileceiz. Bu itibarla biz Atlasdan spot alntlar yapmaya devam edeceiz. Bu alntlarn hepsini ayr ayr yorumlama cihetine gitmiyoruz. Zira biz yorumlarmz bu konulu dier blmlerde yapmaya altk.

Byk gebe imparatorlarn kuran kavimlerin doduu efsanevi dalar........Halkn Tanr belleyip dua ettii, lmsz hayat dileyip kurban kestii, Mukaddes byk Altay ak yzl halkn lkesi Altaylar, bir zamanlar tatl dilli, yldz gzl oymaklarn yayld kutsal toprakt. Trk adnn ilk ortaya kt corafyayd. Glerle ve savalarla biimlenen hareket halindeki bozkr kltrnn ana durayd.

At, Trkn kanaddr. Sadece Trklerin deil, bozkr kavimlerinin kaderini balad Idk (kutsal) hayvandr. Etinden yiyecek, stnden iki, derisinden giyecek, dksndan yakacak yaplrd. Bozkr ordularn rakipsiz klan bir sava aracyd. Ylk denilen at srcleri uzayp giden bozkrn en arpc rengiydi. Altaylarda eskisi kadar olmasa da at srleri nemini koruyor hala. Ama daha ok eti ve st iin

Tarih boyunca dalgalar halinde bir o yana bir bu yana savrulan bozkr kavimlerinden biri de Trklerdir. Bin yldan fazla sren byk g hareketleri sonunda inden Avrupann ilerine kadar yayldlar. Akrabalarnn bir ksm da anayurt diye bilinen, Altaylarda kald. Ama bugn o kadar azlar ki, Dalk Altaydaki nfuslar sadece 65 bin.

Kutlu da, Smer dann zirvesi, Rusa adyla Beluha......Moolistan, in, Kazakistan ve Rusya snrlarnn yaknlat bir corafyada yer alyor. Kadn Nehrinin doduu da olduu iin Kadnbada deniliyor. Altaylar bu dan adn sylemiyor. Bunun umursuzluk ve daa saygszlk olduuna inanyorlar. Altay boylarnn her birinin zel kutsal dalar bulunmakla birlikte Smeride iine alan Altay Sradalar tm boylar iin kutsal saylr. Altaylar Eski Trklerce kutsanm dalardr.

Kmz yapm srasnda en g i, stun salmas. Bu ilem iin atn arka aya bir kement ile yerden kesiliyor., bu sayede iftelemesi engellenen at, iki kii tarafndan yumuaka mrldanlan bir ark eliinde salyor. Stn vermek istemeyen at, yavrusu ksa bir sre iin emzirtilerek kandrlyor. Kmzn mayalanmasnda kullanlan f da zel bir ilemden geiriliyor. F ters evrilerek ocan stne yerletiriliyor ve islenerek mikroplardan arndrlyor.

Her yolculuk ncesi evlerde alama denen bezler hazrlanr. Ruhlara bir sunu olarak yol stnde kutsal kabul edilen su kaynaklarnn etrafnda, da tepelerindeki ta ynlarna aalarda balanmak zere ........kendi soylarn ifade eden, hayvan ve insan ekilleri yontulmu (ak)llar dikildi.

Geline (Kelin) diyor Altayllar Damada ise (Kyubala), ......dnlerde gelin ve damadn gzleri balyken biribirlerine bir portakaln iki yarsnn yedirilmesi. Bu gelenek, evlilikleri boyunca hayat paylap birleeceklerinin bir gstergesi Gelin atee sa sunuyor, kayn aa etrafnda ayin yaplyor, g gsterilerinden sonra tm ky halknn katld ziyafet ve toy yaplyor. Damat evinin bir odas zel olarak gelin iin hazrlanyor. Gelin ipekli kumalar ve tllerle bezeli odaya getirildikten sonra, Grmcler tarafndan yatann nnde sa rlyor. Boncuklarla sslenen sa, iki taraftan at kuyruu yaplyor. Satn kn at denilen bu tre, gelinin o gnden sonra iki kii olarak yaamna devam edeceine simgeleniyor.

Gelinin salar grmceleri tarafndan rldkten sonra, damat tarafnn kadnlarnn ikram ettii yiyeceklerden tadyor. aman ayinlerinde ruhlara ve Tanrya en fazla sunulan ayran, et ve st bu tren srasnda geline sunuluyor. Bylece bu trenin ruhlar katnda da grleceine inanlyor. Dnn en nemli an...... Gelin, atee sa sunuyor. len balamadan nce gelinin len atei ile bulumasn salayan bu trende, atein ve ocan sar ya (tereya) ve aya iin kullanyor. Bu tren, evlilikle kurulan yeni ailenin bereket ve bolluk iinde yaamas iin ruhlara bir yakar aslnda. Ayn zamanda atein ruhu, eve bir gelinin geldiinden haberdar ediliyor.

Dn srasnda pek ok oyun sergileniyor. Bunlardan biri de kz tarafnn son anda vazgemesi ve gelini karmaya kalkmas. Bu oyunda damada den rol ise onlar engellemek. Ama aslnda damadn gcn ve geline balln snamak.

Dnlerde geleneksel sporlarn da yeri var. Ta Koydurgeni denilen arlk veya ta kaldrmann yannda, en ok ilgiyi gre ekiyor. Kazanann ortada kald oyunlarda, yeni yarmacya nce hangi soydan geldii soruluyor. Gree soylarna gre tutuuyor sporcular, seyirci de soylara gre tezahrat yapyor. Altayllarda dier Sibirya Trkleri gibi aac kutsal sayyor. Dn evinin nndeki bir kayn aacnn etrafnda dnerek yaplan trende, aataki ruhlara st ve araka saldktan sonra, bu iecekler trene katlan aile fertleri arasnda paylalyor. Damat evinin bahesinde kurulu uzun masalarda tm ky halknn katld sir ziyafetle sryor dn. Belki de bu ziyafet yznden Altayllar dne toy diyor. Toy, bugn Anadoluda olduu gibi eski Trklerde de ziyafetler iin kullanlan bir szck. Dn sresince kazanlarda pien pilav, orba ve et, deiik

salatalar, meyveler, ay, araka (damtlm ayrandan iki) ve votka konuklara sunuluyor. Gelin ve damat iinde zel bir masa kuruluyor.

Klara Kpakova adl kam kadn, Krlk kynde yayor. Evinde kabul ettii hastalara iin ocak ateine ve ard dallarna danarak ifa datyor. Onu tavsiyesi ile ard banyoda kullanlyor, ay olarak iiliyor veya tts olarak yaklyor (solda). amanlarda kurbansz ayin yaplmaz. Kurban iin ya at, koyun, sr gibi hayvan kesilir ya da st, kmz, ya, buday, dar gibi kutsal saylan nimetlerden salr.

Moolistandan yaylan Lamacln etkisi altnda 1900l yllarn banda, Altayllarn Ak Yang (Ak Din), Ruslarn ise Burhanizm dedii bir inan sistemi ortaya kt, ayn zamanda Rus egemenliine direniin ideolojisiydi ve amanizmi slah etmeye, zamann gereklerine uydurmaya dnkt. Kaml yasaklayarak amanizmin hiyerarik dzenini ortadan kaldrmaya ynelen bu giriim, bugn yer yer Altayda kendini gsteriyor. Rus egemenliiyle birlikte Altayllarn toplumsal yaps ve inan sistemi byk bir tehlikeyle kar karya kald. Altayllara bir yandan bask ve iddetle, bir yandan da Rus misyonerlerin propagandalar ile Hristiyanlamaya alld.

Atlas, aratrmasna Altay ve Hakas Trkleri gibi Tuva Trklerini de alm, biz bu seri yazdan da spot alntlar yapacaz, dier blmlerde olduu gibi zel yoruma gitmeyeceiz. Zira bu konulara dair yaptmz karlatrma, kaynaklar da yerini gsterme ve yorumlar malzemesi kendi aratrma ve tespitimiz olan yazlarmzda yansttk. Atlasdan yaptmz alntlar, teyit, zenginlik ve var ise yaklam farkll bunlar da yaptrabilmek iindir. Bu tarz tespitler bu derece zengin olmasa da Yesevi dergisince de yaplmt.

Mool lleri ile Sibirya taygalarnn kucaklat topraklar.... Yenisey Nehrinin damar damar tohumland snrsz bozkr... Tanyeri diye anlan bir lke....Dilde, trede, geleneklerde ve inanlarda yaayan uzak gemi.. Trklerin anayurdu Gney Sibirya Tuvalar, tkeni il tutan bir Trk Kavmi.

Tuvann resmi dini, Tibet Budizminin bir kolu olan Lamaizm. Halkn ounluu da bu dini benimsemi ama amanizmin hala byk etkisi var. perestroika sonrasnda uygulanan zgrlk politikas, dier inanlar olduu gibi Lamaizmi de kurumsallamaya, yeniden yaplanmaya yneltmi. Kzlda son birka yldr yeni tapnaklar ina ediliyor. At yarlar yaamn nemli bir paras Tuvada, bu kyde de hayatn at yetitiriciliine adam bir Tuval her lm yldnmnde at yarlar ile anlyor.

Tuva Rusya Federasyonuna bal zerk bir cumhuriyet. Snrl olanaklaryla kendine yetmeye alan bir yandan da kendi kltrn yaplandrma ura veren bir lke. Gzellik yarmalar da bu abalarn rn. Yezgenya Ondar, 1999 Tuva Gzeli seildi. Moskovada Tuvay temsil edecek ama Rus olmad iin Avrupa ya da dnya gzellik yarmalarna katlmas mmkn deil.

Tuva Bozkrlarn renklendiren yurtlar, zellikleri ile dikkat ekiyor. Yurdun tepesinde geni bir aklk var. Bu aklktan szlerek k, yurt iinde gnein hareketine bal olarak belli noktalar aydnlatyor. ve zaman bir bakma buna gre belirleniyor. Aydnlanan noktalar, k oraya dt zaman kullanlyor. rnein uyanma vakti, gnein yatan stne dt an. Ik mutfak ksmndaysa kahvalt yaplacak, silahlarn bulunduu blme gemise ava klacak demek. Yurt kendi iinde bir organizmaya dnyor.

Gebe yaamn srdren Tuvallar, yurt denilen adrlarda yayor. Yurtlarn kaplar douya bakyor. Kuzey taraf kadnn kulland mutfak, bakm, temizlik malzemelerine, gney taraf ise erkein kulland aletlere ayrlm. Yurtlarda en rabet edilen iecek stl ve tuzlu ay...

Budist Kltrnn ayrlmaz bir paras kadak, ipek veya gnmzde suni ipekten yaplan ince uzun bir kumaa verilen ad. zellikle hediye sunulurken kullanlyor.Tuvann Bakenti Kzldaki bir dnde gelin annesi, kz ve damadn kadakn iine oturtulmu iki tas st ile karlyor. Beyazlyla kutsal saylan st ayn zamanda temel gda (stte). Ormanlarn zenginlii, sat amal da olsa toplayc kltrnn devamn salam. Pazaryerlerinde eit eit yabani meyve bulmak mmkn.(sada, stte).

Kures (Gre) ve at yar... Tuvalarn deer verdii en eski iki gelenek. Genler zellikle gree ilgi gsteriyor, her yl dzenlenen yarmalara katlyorlar. Gre karlamalar bir g gsterisi olmann tesinde aynen krkpnarda olduu gibi kltrel bir lene dyor. Tuva greinde iki ayak dnda vcudun herhangi bir noktas yere deerse karlama sona eriyor. Galip gelenin heybetini gsterdii kartal dans ile gsteri tamamlanyor. Grelerde hakemler de milli kyafetleri ile grev yapyorlar.

UVA TRKLERNDE AMANZM

Biz, bu yazmza aldmz tespitlerimizi 1998 ylnda uvaistan Bakrdistan ve Tataristanda yaptmz inceleme gezisinde tespit etmitik. Bu tespitlerimiz uvaistan Bakrdistan Tataristan (Trk Dnyas Aratrmalar Nisan 1998 s. 113 sh.69 86) dier hususlarla birlikte yaymlamtk. imdi bu yazmzn ilgili ksmn aktaryoruz. uvaistanda aman inanl Trk dostlarmzla birlikte Arif Nihat Asyann bayrak iiri okunuldu ve sonra da; aman tepesi bo deil Orda bir bayrak bekliyor Orda bir bayrak var O bayrak alm, rzgar bekliyor O bayrak hazr, rzgarn bekliyor denildi.

uvaistanda kkl bir milli uurlanma var. Bu faaliyetin kadrosu dil Uraln sair kesimlerinde de aktiftir. Bu faaliyetin snrlar bu blgenin de dna kmtr. Nitekim aman Tepesinde yaplan ayine birka heyecanl gen deil, bir ksm st seviyeden brokrat ve akademisyenler de katlmtr. Bu hareket znde millilik olan dini bir mayalanma hareketidir.

10.08.1997 gn ubakarda bir liseden davet aldk, evvelce bu liseye Turan Yazgan hocamz baz sorunlarnn zm iin yardm vaat etmiti. Ziyaretimizde uva Devlet niversitesi Rektr, ktisat Milletvekili Prof. Dr. Lef Krakof da vard;

Prof. Turan Yazgan heyetimiz adna konumada; uva bayranda motifin hayat aacn temsil ettiini bu aataki yldzn gk yz, yer st ve yeraltn, bylece alemi temsil etmi olduunu, ubakar kelimesinin Yer Sub, kutsiyetinin Gk Tengri inanc ile Trk Kimliinin gstergeleri olduunu belirttikten sonra, Trkiye Trk uvaistan Trk ekonomik ve kltrel ilikilerinin nemini belirtip Trk elleri arasnda Trkiye Trkesi ehemmiyetini vurgulayp, uvaistanda vakf olarak yaptklar kltrel hizmetleri ksaca anlatt. Okullarn seksen kadar mezun verdiini belirtti. TDAV olarak hedeflerini belirtip, Trk dnyasnda faaliyet gsteren baz sahtekarlardan bahsedip birlikte geldikleri iadamlarna gvenebileceklerini ve sair zelliklerini anlatt. Konumasnda Biz Vakf olarak tccar deiliz. Biz ticaret iin tccarlar desteklemeyiz. Sadece ideolojimiz, milli davamz iin desteklerizdedi.

Z.Ahlulinin fikirlerini u ekilde toparlamak mmkndr. Neden Avrupann ve slamn peine taklyoruz? Neden Milli Trk izgisi yok? Neden katlacamz topluluk, Ural-Altay kltrne daha yakn bir Japonya deil, Japonlar Ural-Altay kltrne daha yakn, ayrca Japonya dnyada adeta mttefik aryor.

Yeltsin, allya geldiinde, kendisi karsnda hareket iinde bulunan Z.Ahlulin ile grmek ister, daveti yapan memura Z.Ahlulin, Ben bir Rusa gitmem, ben bir Tatarm der.

Z.Ahlulin milliyeti grlerini, iki noktada topluyor. Trk alfabesi ve Trk felsefesi (Tengricilik). Ona gre Atatrk ve Hitler, milliyette ze indikleri iin milli liderdirler. Tezini lk ncelikli bir Trk dnyas olarak

zetliyor. Japonya in ve srailin, milli alfabe ve milli dinlerinden ayrlmadklar iin baarl olduklarn ifade ediyor. Z. Ahluline gre Trk milli dini Tengricilik, Trk milli alfabesi ise Kktrk alfabesidir.

Zinnur Ahlilun ile yaptmz grmede Latinceden kaynaklanan Avrupai dilleri misali verilmi, Almanlarn ve Franszlarn ada ayr milliyetler olmadklar anlatlmtr. ada Hristiyan lkelerinde hibirisinin Hristiyanlktan evvel dinlerini aramadklar, eski Trk dini ve eski Trk alfabesine geirilmesinin kltr birikimi itibariyle israf saylabilecei gibi uygulama imkan da bulamayacan aklamaya altm. Z. Ahluline gre, nemli olan dnmek ve hedef gstermektedir. ubakarda ahit olduumuz aman ayininden sonra, Z.Ahlulinin bu fikirlerinde yalnz olmad sylenebilir. Z. Ahlulin, dndren sayg telkin eden, istikbali olan bir arkadat.

Hristiyan uva Trkleri ile slam Tatar Trkleri arasnda dmanla varan ihtilafn temelinde, Ruslarn arlk dneminde uygulad yaylma ve Ruslatrma politikas vardr. Rus ariesi Katharina dneminde hzlandrlan Ruslatrma uygulamasnda Moskova, kiliseyi de kullanm, Tatarlara Hristiyanla girmelerini teklif etmi, ancak Tatarlar bu teklifi reddederek isyan etmitir. Ayn teklif uvalara yaplnca miktarlar az olan uvalar Hristiyanl mecburen kabul etmitir. Rus ynetimi, Hristiyan uva Trklerini , bir ksm Gk Tengri ve byk bir ksm da slam olan tatar Trklerinin zerine sevk etmitir. Rus ve uva gleri karsnda yenilgiye urayan tatarlar, hala devam eden Rus egemenliinin sebebi olarak, uvalar grp onlar sulamaktadrlar.

fade edildiine gre ABD uvaistann baehri ubakarda, manastr da olan bir kiliseye, 6 milyon dolar yardm yapmtr. Uzun sre terkedilmi olan bu tesisler, tekrar faaliyete gemitir. 3 yllk ve ksa sreli din eitimi ve din adam yetitirme programlar vardr. yatl blm de faaldir.

10.08.1997 gn yaplan bir grmede nl uva bilim adam, dostumuz uvaistanda, amanizme dn ok gl bir akm olarak geliiyor. Genler amanizme milli din olarak sarldlar. uva milliyetiliinin amanizm dinamiklerinden birini oluturdu. Bu biraz da Ruslar gibi baka milliyetlere kar bir tedbir idi. Ruslarn dilini de, dinini de, alfabesini de istemiyoruz diyen uvalar, slamiyete de girerek, bu tepkilerini gsterdiler. Trkler bu arada Trkiye Trkleri mslman, biz de mslman olalm dendi. Bu akm devam ediyor. Ancak mslmanla Arap dini olarak bakld. Milli kimlik iin, milli din denildi. amanizme dndk diyordu.

uvalarda din konusu bu arada uva amanizmi ilgili literatr ile birletirerek A.A. Aslan tarafndan yaynland. Biz ubakarda katldz, uva amanizmi ile ilgili gzlemlerimiz ile konunun uvaistandaki mevcut otoritesi durumundaki olan Ultiyar (Alek) Siplonkovdan bu konuda dinlediklerimizi aktarmaya alacaz.

Ultiyar SPLONKOV, uva Genleri Birlii Bakan, uva Milli Kurul Kongresi yneticisi, pedagog ve hukukudur. 37 yandadr. Birok uva milliyetisi gibi onun da Rus ismine (alek) ramen, bir de uva ismi vardr. Atletik yapl, gven telkin eden, kibar ve saygl bir kimse. Bize aman dinine geiini sebepleri ile birlikte anlatt. amanizmin uvaistandaki uygulama biimi ve kendisinin bu din ierisindeki yerine dair geni bilgi verdi. Verdii bilgilere gre, amanizm bizim ilk ve milli dinimizdir. Ruslar bizi zorla Hristiyanla sokmulardr. Hristiyan olurken bize ok ac ektirmilerdir. Daha sonra da din kardelii motifinden hareketle bizi srekli smrmlerdir, hala da smrmektedirler. Biz Hristiyan olarak kalp milli kimliimizi ve kiiliimizi bulamazdk. Karar verip Hristiyanlktan ktk. uvaistanda bir hayli aman uva vardr. Bilhassa kylerinde balangtan beri amanl muhafaza eden vardr. Ayrca uvaistan dndaki uvalarda da amanizme inanan oktur, giderek artyoruz. Hristiyanlktan knca din arayna getik, slamiyet zerinde durduk, bize ok zor ve kat geldi. amanizme gemeye karar verdik. Bu arada Japon dinini inceledik. amanizme karar verdik. Altaylara aratrmaclar gnderdik ve amanizmi incelettik, onlarn yeni ve bizim eski alfabemiz zerinde de duruyoruz.

badet yerimiz Kiremet (Keramet) Tepesi dier ismi aman Tepesidir. Buras, Subakar (eboksari)n sanatoryum ormanlar istikametinde 20 30 km mesafede, dil nehrinin Sanatoryum kprsn getikten sonra, tamamen aalk olan dalar arasnda olduka yksek bir yamatadr. Buras 30 x30 m. etraf itle evrilmi bir alandr. Kelerinde ve kenarlarnda at, ko ibadet heykelleri vardr. Ortasnda olduka byk bir am aac

bulunmaktadr. Ayinlerde, bu amn gvdesine ve dallarna niyet aputlar ve adak bezleri balanmaktadr. Burada kesilen merasim kurban sonradan yenilmektedir.

Bizim de izleme ksmen de katlma imkan bulduumuz ayini Ultiyar Siplonkov ynetti. amn dibinde allardan bir ate yakld. Kurban edilmek zere getirilen koyunun drt aya iple bal idi. Kurban douya dnlerek kesilirdi. Kurbann kan itina ile bir kaba alnd ev bu kan itina ile defa sadan sola dolalan am aacnn dibine dkld. Duaya niyetlenirken, Mucaver n safta yalnz, dier katlar onun arkasnda bir saf oluturdu. Mucaver sesli dua yapt; katlanlar amin anlamnda adlk Bulsun (adlk olsun) dediler. Duadan evvel aman Tepesi ubakarda 10 08 1997 gn Trk heyetine akam yemei verildi. Yemekte Bakan Prof. Nasili Andrey, Viyaceslev Timofeyev, Ultiyar (Alek) Splonkov, Prof. Dr. Atver Kuzanbey bir grup uva Trk ve heyetimiz vard.

Yemekte uvalar yaptklar konumalarda Ruslar tarafndan zorla hristiyanlatrldklar zerinde durdular. uvaistanda Nartlar, Mariler, Utmurtlar bulunduu RF ierisinde %75 ile en fazla Trk bulunan Cumhuriyetin uvaistan olduu akland.

Gecede Bakann nezaket konumasndan sonra Prof. A. Kuzanbay; uvalarn Ruslatrlmasn protesto eden mahiyette ifadelerde bulunmu uva milli renklerinin siyah, beyaz, krmz, sar ve yeil olduunu belirtmitir. En nemli rengin uvalar iin sar olduunu, Rus folklorunda albenizli kzlarn yer almasna karlk uva folklorunda Sarbenizli kzlara itibar edildiini, Ruslarn kzl gnee itibar etmelerine karlk, uva Trklerinin Sar gnei nemsediini sylemitir.

Evvelce amanizm konulu aklamalar ile aman, merasiminde kurban kesmeden evvel zerine su ve un dkld hayvan titrerse Tanrnn kurban kabul ettiini, adak amna mendil veya pegir balama eklini tarif etmitir. Kendisi ile farkl dnse de kurbann akamdan sonrada kesilebileceini dair malumat vermitir. Kendisine sorulmas zerine uvalarn Tengri dinine dnlerinin sebebini; Bu dinde de Tanrnn bir oluu idi. badet halinde ayaklarn plak veya giysili olunmas neticeyi etkilemiyordu. Alkol oran dk ikiler iilebiliyordu. Kutsal hayvan kurttu. Domuz da yenilebilirdi, oru vard ancak belirli gn ve sayda deildi eklinde akland. Aklamalar bu konuyu incelediini gsteriyordu. Genler arasnda onun ve Timofeyin byk prestiji var. aman ayini sonunda olduu gibi yemekten sonra da uva milli mar ayakta okundu.

Macaver, Herkes ierisindeki kini nefreti atsn dmanna dahi ktlk dnmesin. Bu an bakasna fenalk dnenin ba felakete bular dedi. Sonra bata macaver merasimine katlan herkes secde verip defa topra secde ettiler. Sonra Macaver tekrar uvaa sesli dua okudu ve katlanlar sesli olarak, atlk bolsun dediler.

U. iplonkovun verdii bilgiye gre, aman ayinlerinde Allaha dua edilir. badet her yerde olur. Ayda bir defa yaplan toplu ayinin yan sra evlerde isteyen hergn dua ve ayin yapabilir. Ayrca doum gnlerinde kederli gnlerde dua edilir. steyen gnde bir ok defa da ayin duas yapabilir., gece balayan ibadet ok kere gn doana kadar devam eder. Ayrca baharda tabiat uyanmaya balaynca, yamur dualarnda, hastalara ifa dilemek iin keramet tepesine gidilir, ibadet edilir. Bazen de ok yap zarar verecek yamurun durmas, hamile kadnn salkl doum yapabilmesi, ev sahibi olmak gibi baz dileklerde bulunmak iin merasim yaplr.

uva amanizminde din adamln temsil eden ayinlerdi idare eden kimseye Macaver denilmektedir. Arapa olduu ifade edilen Macaverin kelime manas bilinmemektedir. uvaistanda 6 Macaver vardr. Ultiyar Siplonkov bunlarn en gencidir. Macaver olmak iin mutlaka uva olmak gerekmektedir. Macaverler evlenebilirler. Macaverin ocuu mutlaka Macaver olmayabilir. Macaverler Bulgar ve Suvar gibi tarihi uva ehirlerinde dine kabul merasimi ile bu kimlii edinirler. Bu merasimler her yl 6 ayda bir yaplar ve bu merasimleri daha byk Macaverler idare ederler. Macaver aday iin evvelce bir hazrlk yaplr. Adayn dini sistemi renmesi gerekir. Aday idil boyunca Hac yapar olgunlanca dualar eliinde Macaver olur. Dualarn ve ibadetin dili uvaadr. Dini Tevrat, ncil gibi dini kitab yoktur. uva inan kaynaklar incelenirken bir kitap

hazrlanmaktadr. Kble doudur. Eller gbein tam stnde st ste balanlarak ayakta (kyam) ibadete durulur. badet esnasnda baz zel hareketler vardr.

uva amanizminde hereyden canl, cansz kurban olur. Mesela, horozdan kurban olabildii gibi ekmekten de kurban olabilir. Kurban kesmenin, vermenin belirli bir zaman ve kurbanln belirli bir tr yoktur. uva amanizme ynelmi olmann sebebi, insann kendi kimliinin kendisinin dini ile kurabilecei inancdr. Slavlar bizi zorla Hristiyan ettiler. Bunu uvalar olarak iimizde sindiremiyoruz. 18. asrda zorla Hristiyanlamaya direnirken Orenburga, Bakurdistana ve bir ok yere kamak zorunda kaldk, uva amanlar, din konusunda Macaveri en bilgili kiiler olarak kabul ederiz. Ekim zaman, evlenme dnemi, gelecekten, gk bilimden istifade ile bilgi edinmede ona bavururuz, demektedirler.

Trklerin eski dini yaptmz incelemelere gre amanizm deil, Gk/Tengri Ulu Tanr inancdr. amanizm, Gk-Tengri inanc alara ve corafyalara gre mevzu farkllklar gstermi, bazen de iki inan karmtr. slamiyete kabul kolaylatrmak iin ilkin Arap kaynaklar, ve sonra da Trkleri ilkel gstermek iin batl kaynaklar eski Trk inancn aalamlardr.

Bizim de takip ettiimiz uva amanizmi olarak sergilenen inan modeli,bize gre inancn znden ve sistematiinden bir hayli sapmtr. Daha ziyade bir ksm uva aydnn tespiti yapabildikleri riteller ile, ideolojik arayn dini boyutunu inaa ediliyor.

Bu konu grlen ekli ile basit sanlabilir. Trk milliyetiliinin inaas itibariyle olumlu ve olumsuzluklaryla; inan, kltr ve siyaset itibariyle zerinde ok durulmas gereken bir konudur.

Do.Dr. Almas Galimcan Ul eyh-Ul(ov)un deerlendirmesine gre; uvalar 370 ylnda Ouzlarn ve Hunlarn batya gelen kollarnn rndr. Onogurlar dil nehrine ularken dier kollar Tuna boylarna ve Karpat blgesine yerlemilerdi. Bunlar Karadenizin kuzeyindeki Hun devletinin bakiyeleri ile birleip Bulgarlar oluturmutur. Bulgarlar ilk olarak Tuna Havzasnda kk Bulgaristan kurdular. Byk Bulgar devleti 1237de Moollar tarafndan ykld. uvalar bunlarn soyda olan Trklerdir.

leri vadede Avrupa hatta Dnya Siyasetini etkileyecek bir Tuna Karpat Bulgar Havzas Trk Kkenlilerin ittifak veya bu ittifakn nlenilmesi itibariyle muhtemel gelimeler itibariyle bu husus zel nem arzetmektedir. Amerikann uvaistandaki kiliseye byk yardm yapmas, buradaki misyoner merkezini destekliyor olmas, bu blgede sz sahibi olabilmesi eklinde deerlendiriliyor. uvalar arasnda amanizm diye adlandrlan Gk Tengri inancnn canlandrlmak istenmesi de nemli bir gelimedir. uvalar arasnda Hristiyanlktan ayrlp slama geme faaliyetleri de var. Bylece blgedeki Tatar muhteval Trk potansiyel zerinde farkl siyasetlerin uyguland gzlenilmektedir. SONU

Gnlk hayatmzda her vesile ile karlatmz ve ok kere bunlar din adna yaptmz veya dini olduklarna inandmz bir takm uygulamalarn nereden ve neden geldiklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bunlarn din d olduklarn beyan etmek ve bu beyan iin normlar hergn daha ok tartlan hale getirilmi slamiyeti esas almak yetmemekte ve duyulan ihtiyac karlayamamaktadr. phesiz bir dine aykr olanlarn tespiti, o dini esaslarndan ve bu esaslar koyan kaynaklardan yola klacak yaplacaktr. Ancak; aykrln beeri-felsefesi kaynaklm olduu, yaayan ada dinlerdin mi etkilenme olduu, halishane olmayan menfaat kaynakl m olduu veya tevhidi dinler tasnifi dnda mtalaa edilen veya tevhidi dinler tasnifinin dnda mtalaa edilen dinlerden mi kaynaklandklarnn yerli yerine belirlenmelerine ihtiya vardr. Gereine uygun ekli ile tevhit inancnn balama dnemi tespit edilip lleri zaman ve mekan faktr de dikkate alnarak aklanmadktan sonra hurafelerin dinin geni manadaki anlamnda yerini bulmak ve onlarla mcadele etmek kolay olmayacaktr.

Bu tr mcadeleler de yanl bir mcadele yntemi sadece hatal davran olmakla kalmaz telafisi zor gelimelere de yol aabilir. Bir milletin ierisindeki inan ve din farkllklar sadece o milletin ilgi alanna girmektedir.

Kltrel sava, ideolojik ve politik savan asgari ikiyzyllk bir sreden beri asli unsurlarndan olmutur, sizin olan, sizi siz yapandr. Sizin olan tanmadan nasl ona sahip kabilirsiniz. Sahip klamayan zenginlik fakirlie yol aabilir. Gnmzde dnya aileleri byk aile tipinde btnlemeye gtrlrken, aile fertlerini kltrel zellikleri ile birlikte tanmadan bu yeni sosyal yapya dahil olmalar halinde akrabaln getirdii milli kltrel benzerlikler yerlerini milletler st, kltrel benzemezliklere brakacaktr. Yeni kltr deerlerinin kaynatld bu kazanda milli kltrlerinin tapusunu karamam uluslar adeta kltrel varlklarn ortaya koymadan kltrel bakalama tabi olacaktr.

Misyonerlik faaliyetlerine gelince milli misyonunu benimseyip belirlememi topluluklar doal olarak kendilerine sunulan misyonun cazibe dairesi kapsamna girecektir. Yeni misyonerliin bize gre faaliyet alan byk milletlerdeki sayca kk nfuslarla yaatlan dinler ile Trkler gibi bu trden milletlerin bnyesinde yaamn srdren gei dnemi inanlardr. Byk ounluu mslman olan Trkler yerlere gre deien, geen yzyllara ramen eski ve yeni inanlarnn karmasnn yaamaktadrlar. Esasen dinlerin deimeleri ile bir inan katman oluturmalar btn toplumlarda grlen sosyolojik bir gerektir. Ne var ki ben envanter ve uzman kadro kimin elinde ise, toplum mhendisliini o ulus veya uluslar st g yapmaktadr. Bizim, bizde olmas gereken envartere sahip olduumuzu ve uzmanlar itibariyle de yeterli olduumuzu sylemek olduka zordur.

Gnmz dnyasnda semai dinler, gelimi dinler ilkel dinler gibi tasnifler yaplm ve bu tasnifi yapanlar kendilerinde tasnife dair kanaatimiz bir yana, dinler gemite vard ve halen de vardr. Dinler aras dialog diye bilinen ve gndeme oturmu olan husus konumuzla ilgisiz deildir. Dinlerin ayrcalklarnn ihtilaf unsuru olmamasn salamak dinleri, din d unsurlardan ve istismardan arndrmak ok saygn bir fikir ve davrantr, ancak mezhepleri arasndaki dialog kuramam toplumlar iin dinleraras dialog ncelik alrken halk inanlar nem kazanmaktadr.