You are on page 1of 22

ESK TRKLERDE TOPLUMSAL SYASET ANLAYII

Timur B. DAVLETOV
zet Gnmzde olduu gibi eski dnemlerde de Trkler sosyal siyaset alannda eitli uygulamalar sahibi olmu, bununla ilgili de hem yaztlar hem de destan, masal gibi szl edebiyat kaynaklarnda ok sayda iz brakmlardr. Bunlarn incelenip gn na karlmas ve gnmzde bu alandaki durumla kyaslanmas ok nemli bir alan temsil etmektedir. Bu aratrmada da bu alan zerinde Trke, eski Trke, Hakasa, Rusa ve ngilizce kaynaklarn yardmyla durulmutur. Anahtar kelimeler: Trk halklar, eski Trkler, sosyal siyaset, Hakas Trkleri, Trk destanlar

The Practice of Social Policy in Ancient Turks

Abstract Turks have exercised various practices in the field of social policy in ancient periods as well in nowadays, and have left a lot of marks on ancient Turkic epitaphes, inscriptions, in such sources of verbal literature like epics, tales. It is very important to search and research those sources and compare them with present situation in this field. In this research author has concentrated over these sources by using relevant literature in Turkish, ancient Turkic, Khakas, Russian and English languages.

Key words: Turkic peoples, ancient Turks, social policy, Khakas Turks, Turkic epics

82

Trkiyat Aratrmalar

Giri Bu yazda eski Trk dneminde uygulanan sosyal politika anlay zerinde durulmutur. Ancak ondan nce bu giri blmnde eski Trk kavram zerinde zamansal ve meknsal boyut erevesinde durulmutur. Bunun byle yaplmasndaki ama, sz edilen bu dnemin tarihsel balamda hangi dneme denk geldiini aka ortaya koymak, bylece kavram karmaasndan kanmakt. Sz konusu bu dnemdeki sosyal siyaset ise doal olarak sosyal sigorta boyutunda deil, sosyal yardm yaklam balamnda irdelenmitir. Eski Trk dneminde sosyal siyaset anlay konusunun seimini, bu konunun aratrlmas gereken bir alan olarak alglanmasndan kaynaklanmaktadr. Bu dnemdeki sosyal siyaset yaklamn aratrdka Trklerin zgn tutum ve uygulamalarndan sz edebileceiz. Ayn zamanda da byle bir aratrmann neticesinde varlacak karsamalar aslnda Trk sosyal siyasetin dn ile bugn karlatrmak asndan ok elverili bir zemin oluturabilir. Eski Trk dneminde sosyal siyaset anlay dorultusunda ise gnmzde Moolistann kuzeyindeki Orhon Irma havzasnda bulunan ve dnyada ekil benzerlii itibariyle Rnik olarak da adlandrlan eski Trk yaztlarndan yararlanlmtr. Bunun yan sra szl edebiyat rnekleri olan kahramanlk destanlardan da istifade edilecektir. zellikle Altay ve Sayan dalar blgesinde ezelden beri yerleik bulunan Yenisey Krgzlar ve onlarn soyundan gelen Hakas Trklerinin kahramanlk destan geleneine konu kapsamnda yer verilmitir. Hakas Trklerine ait destan geleneine yer verilmesinin nedeni Hakaslarn Altay ve Sayan blgesinin yerli halklarndan olmas gereinden kaynaklanmaktadr. Mitolojiye dahil olup anlatlarn genelde dnyann yaratlmasndan itibaren balatan destanlarda kesin olarak tarihi dnemleri takip edilmesinin g olmas nedeniyle eski Trk dnemi ok geni zamansal erevede ele alnm olup, yalnzca MS. VI-VIII. yylaryla snrl tutulmamtr. Bu itibarla eski Trk dnemi kavram bu almada zaman boyutunda gnmzden nce, yani Ruslarn Gney Sibiryaya gelmesinin vuku bulduu XVII-XVIII. yzyllara dein uzanan etnografya dnemiyle Milattan nceki dnemi kapsayacak biimde kullanlmtr. M.. dneme ilikin olarak konu balamnda elimizde her hangi bir yazl kaynak bulunmad nedeniyle bu dneme ynelik aratrma szl halk edebiyat rneklerinin ierik zmlemesi yoluyla yrtlmeye allmtr.

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

83

Eski Trk dnemi kavramn daha da aabilmek iin bu kavramla ilgili birka aklamaya yer vermek daha lazm. Ama ondan nce Trk tarihi kavramn da ele almakta fayda var. Trk tarihi, tannm Trk sosyologlarndan Orhan Trkdoana (2004: 16) gre belirli kavim ya da yerden ziyade Trk ve baka isimler altnda Trk toplumlarnn brakt tarihlerin btndr. Trk tarihi konusunda verilen bu tanmlamann, konumuz itibariyle de eski Trk kavramnn iine giren corafya ve kavimler konusunda nemli bir aklama olarak kabul edilebilecei aikrdr. Trk tarihinin ise belirli tarihsel dnemde deerlendirebilmek olanakll ynnden tekil ettii glkler de bilinmektedir. Nitekim tannm Trk sosyal bilimcilerinden brahim Kafesolu bunu Trk toplumlarnn ok farkl gelime yollar, bu yollarn ok farkl meknlarda getii nedeniyle Trk tarihinin herhangi belirli tarihsel zaman dhilinde deerlendirmenin g olduunu ifade eder (Trkdoan 2004: 16). Binlerce yllk Trk tarihinin balang noktasn ve yerini tespit etmek kolay olmadn, M 4000 yllarna ait Anav kltr ile Afanasyevo (M 3000), Andronovo (M 1700) gibi dnyaca tannm kltrlerin proto-Trk olma ihtimalinin yksek olduunu, Karasuk1 (M 1200), Tagar ve Tatk (M 700) kltrlerinin ise belirgin birer Trk kltr olduunu belirten Hasan Celal Gzel (2002: 7-11) gibi aratrmaclarn yan sra Trklerin M 4000li yllardan beri ortak bir dil konutuunu (Baykara 2002: 345-396) savunan grler de mevcuttur. Trklerin bu denli eski tarihlerden beri mevcudiyeti takip edilebilen ya da en azndan tahmin edilebilen dilinin varl doal olarak zengin szl gelenee yol am, zaman ierisinde yazl sisteme de dnmtr. M 4000 yllar bir gerekse o halde szl edebiyat geleneinde nemli bir yer tutan destanlarn da ihtivalar asndan ok eski dnemlerden 6000 yla meydan okuyarak gnmze kadar bilgi ulatrmas ihtimali ok ilgi ekici bir eydir. Eski Trk kavramn tarihsel boyutta yerletirmek adna tannan in bilimcisi Wolfram Eberhardn M 1050-249 yllarnda yaayan ve tarih literatrnde Choular olarak tannan toplumun Trk olduuna ilikin grne de yer vermekte yarar vardr (Trkdoan 2004: 13). Buna ilaveten, in tarihi kaynaklarn ilk Trk yneticilerden M 2000-1000 yllardan beri sz ettiini de unutmamak gerek (Gngr 2007: 11). Kimi aratrmaclara gre ise Trk adnn Gk Trk dneminden M 2500l yllara dek indiini eitli kaynaklar vastasyla izlenebildii gibi Orta alarda da Mslmanlk dneminde Orta Asya ile Akdeniz corafyasnda yaayan Trk hkmdarlarnn hem kendileri hem de yabanclar tarafndan
1

Hakas Trkesinde harasu bulak, pnar demek

84

Trkiyat Aratrmalar

kaleme alnan kaytlarda Trk ad altnda tanmlandklar grlmektedir (Hunkan 2005: 5-12). Yabanclar ierisinde bir rnek olarak 1310 ylnda tamamlanan Camit-tevarih adl almann mellifi tannm Fars tarihi Reideddin Fazlullah [Raid-ad-Din] (1952b: 7; Maynogaevada 1997: 11-47) tarafndan Trk ve Mool asll halklar dahil olmak zere Merkezi Asyadaki btn ger-konar/gebe kavimleri Trk olarak adlandrd misali verilebilir. Moollar da Trk olarak adlandran Reideddin Fazlullah (1248-1318) (1965: 72-75; Baykarada 2002: 345-396) hatta Kuzey Afrika ile Hint Denizine dek uzanan bir corafyada yaayan halklarn Trk olduunu ifade etmitir. Yani burada, ok eski dnemlerden balayp dini kimliin deimi olmasna karn Orta alarda da varln srdren Trk adnn bir btn olarak Trk tarihine devamllk ve btnlk kazandrd grlebilir. Bu da Orhan Trkdoann Trk tarihinin bir btnlkl sre olduuna ve herhangi bir kesiti ayr ele alp deerlendirilmesinin olduka g olduuna ilikin tezini daha da pekitirmektedir. lk kez bir devletin ad olarak Trk ismi in kaynaklarna gre 552 ylnda getii bilinmektedir (Ekrem 2006: 5-24). Corafya olarak ise de erken Orta alarda Trk adnn Baykal-Hazar-in hududu ierisinde ortak bir siyasi kimlik niyetinde yabanclar tarafndan bilinli bir biimde tarihte kullanlmasna da tanklk edilebilmektedir (Ekrem 2006: 5-24). Yani, eitli isimler altnda varln srdren Trk toplumlar ortak bir kltrel ve siyasi kimlik olarak Trk adn benimsemi olup bu husus eitli yabanc meneli kaynaklar tarafndan da gl bir biimde ortaya konmaktadr (Ekrem 2006: 5-24). Yenisey Krgzlarnn da Trk toplumlarna mensup olduunu XV. yzylda kaleme ald kaytlarla XIII. yy Krgzlarn yaamna k tutan tannm seyyah Abdrreid ibn Nur al-Bakuvi (Bakl) szlerden renebilmekteyiz. Al-Bakuvi Krgz lkesinin altnc iklim blgesinde yer aldn ve balarnda bir Hann olduunu belirterek Krgzlarn onlar Trktr ifadesiyle Trklere mensup olduunu bildirmitir (Kzlasov 1993: 108, 129-130). Belki de eski Trkler kavram, burada yer verilen btn kaynaklar gz nne alndnda, tam olarak isabetli bir kavram olarak alglanmayabilir, ayrca eski Trkler kavramyla belirli Trk kavimlerini ayrt etmek de pek kolay olmayabilir. Ancak sz konusu bu aratrmada bu kavram zaman boyutunda M dnemden etnografya dnemine dek kapsayan bir sreci, kavimler olarak ise eski Trkler ulalabilir olan kaynaklardan hareketle Gk Trkler ile gnmz Hakaslarn atalar Yenisey Krgzlarn ifade etmektedir. Bununla birlikte arkeolojik boyutta eski Trk ki buna proto-Trk kavram da dhildir tarihsel dnem asndan yerletirme kapsamnda arkeolojik verilerin nemi byktr.

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

85

Tannm Sovyet arkeologlarndan Kiselv ve ernikov yrttkleri kazlar sonucunda Hakas-Minsu/Minusinsk blgesinde yer alan Afanasyevo (M 2000-1700) ve Andronovo (M 1700-1200) dnem insanlarnn protoTrk olduunu gstermitir (Trkdoan 2004: 15). Sayan-Altay blgesi ile Hakas-Minusinsk Vadisi proto-Trklerin ilk Trk anayurdu olarak tanmlanmas (Kafesolu 2005: 52) ve bu topraklarda Afanasyevo kltr (M 2500-1700) dneminde yaayan insanlarn brakisefal sava beyaz rk olup Trk soyunun proto tipi olarak tanmlanabilir olmas (gel 1962: 3-8, 128, 196; Kafesolunda 2005: 49, 218) dolaysyla bu durum hem konu hem de konu balamnda irdelenecek blge tercihimizi etkilemitir. nk bylece sosyal siyaset anlayn incelerken de dnya Trkl ierisinde en eski dnemlere de bir anlamda k tutulabilmi olacaktr. Bundan da tesi, Sayan Altay dalk blgesi yerlisi olan Trklere ait szl edebiyat geleneine yer verilmesi ortak Trk tarihinde sosyal siyaset uygulamalarn en eski izlerini incelemek suretiyle tespit etmek ve irdelemek iin, ayrca bu yoldan ortaya karlacak bulgularn daha sonra yaplacak baka aratrmalar iin de bir zemin ya da ilgi alan oluturmas bakmndan ok nemlidir. Avrasya corafyasnn engin bozkrlarnda yaayan gebe kavimlerin hem maddi hem de manevi kltr bakmndan yerleik toplumlarla ayn gelime dzeyinde bulunduunu savunan tannm Rusyal tarihi Lev Gumilv (1970: 38-39; 1987: 31; Toganda 2004) gebe kltrlerde tarihin mitolojik ve destans anlatm yoluyla kuaktan kuaa aktarldn, kahramanlk destanlarn ise o dnemde gnmzdeki literatrn bir karl olduunu ifade etmitir. Dolaysyla destanlarn da bir halkn gemiiyle ilgili aratrmalarda gvenilir kaynak niteliinde deerlendirilebilecei sylenebilir. Kuaktan kuaa szl bir gelenekle ozan ve anlatclar tarafndan korunarak aktarlan destanlarn bylesine nemli bir konuya kaynaklk olarak seilmesinde etkili olan baka bir husus da Reidettinin szleri olmutur. almasn her Trk toplumunda en saygn anlatc ve destanclardan duyduklarna gvenerek meydana getirdiini vurgulayan Reidettinin (1952a: 50, 75; Maynogaevada 1997: 11-47) her halkn szl geleneinde yer alan kaynaklarn saygyla karlanmas gerektiini yazm olmasn kesinlikle bir tesadf olarak deerlendirmek gtr. Destanlarn tarihsel derinlii ise bilim adamlar tarafndan aratrlmaya devam edilmektedir. Hakas kahramanlk destanlarnda korkun yaratklarla mcadele, kz karde, e, ocuklarn karlmas gibi kimi olaylarn kkleri itibariyle ta ilkel toplum dzeni devrine, o devirde anaerkilliin yerine ataerkilliin geldii dneme dek indiini ileri srmektedir (Maynogaeva 1997: 11-47).

86

Trkiyat Aratrmalar

Ayn zamanda gnmzde birbirinden ok uzaklarda yaayan Hakas ve Saha Trklerinin destanlarnda yer alan kesitler byk lde benzerlik tamakta, bu ise Hakas ve Sahalarn atalarnn birbirine ok yakn ya da bir arada yaad bir dneme iaret etmektedir. Buna benzer paralellikler Sibiryadaki dier Trk ve Mool halklarna ait destanlar asndan izilebilmekte, nk bu nemli husus bir zamanlar bu halklarn ortak bir kltrel dairede yaayp ortak atalar mitolojisinden beslendiklerini gstermektedir (Maynogaeva 1997: 11-47). Kavramsal boyuta gemeden nce bu yazda kullanlan eski Trk kavramnn Merkezi Asya ile Milattan nceki dnemden itibaren etnografya dnemini ya da daha dorusu Gney Sibirya olarak da bilinen Merkezi Asya blgesine Ruslarn gelmesiyle son bulan dnemi kapsayan tarihsel snrlar dhilinde ilgisi bulunan btn Trk halklar iin kullanldn belirtmekte fayda var. Konunun Kavramsal Boyutu Bu aratrmann giri blmnde kavram olarak genie tartlan eski Trk dneminde sosyal siyaset anlay konusuna girmeden nce bu konuyla ilgili kimi kavramlarn tanmlanmasna ilikin bir erevenin verilmesi yararl olacaktr. nk bylece, yazda yanstlan inceleme almas esnasnda kullanlan kimi kavramlarn anlamlar ok daha iyi anlalabilecek, ayn zamanda bu kavram kargaasndan kanlmasna da katkda bulunabilecektir. Sosyal politika (Latince kkenli socialis [toplumsal, toplumla ilgili] + eski Yunanca kkenli politik [devleti ynetme sanat]) (Slovar inostrannh slov 1964: 508, 604, 605). Sosyal siyaset, sosyalist tanmlama yaklamna gre, toplumda snf, ulus, topluluk, sosyal grup, kollektif ve kiiliklerin gndelik yaant kltrnn, demokratikliinin, sosyal adaletinin gelitirilmesi, refahnn ykseltilmesine ynelik gidiatn zel nlemler yardmyla oluturulms ve gerekletirilmesini ihtiva eden siyasi ynetim anlaydr (Smirnov 1989: 191). Sosyal siyaset (sozialpolitik, politique sociale, social policy), toplum ve devlet tarafndan toplumun sosyal alan, refah, alma, yaam vs. Koullarnn gelitirilmesine ynelik faaliyetidir (Osipov 1998: 249). Yoksulluk, yoksunluk veya temel insani gereksinimlerin karlanamamas durumunu kapsayan ve asgari ya da yetersiz gelir seviyesini biraz aan bir kavramdr (An Urbanizing World 1996: 108). Yoksulluk konusunu ise geen yl, yani 2007 ylnda Rusyaya katlmasnn 300. yldnmn kutlad Hakas lkesinin 300 yl boyunca dahilinde bulunduu Rusyada bu konudaki sosyal gelimeler nda

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

87

deerlendirmekte yarar vardr. stelik konumuz eski Trklerde sosyal politika ve bu uygulamalar nda toplumu oluturan bireylerin ya da toplumsal tabakalarn sosyo-ekonomik durumunun deerlendirilmesi olunca gnmz Rusyasn yine bu parametreler asndan irdelemenin yararl olaca kansndayz. 1990l yllarn Rusyasnda sosyo-ekonomik tabaka ya da nfus katmanlar asgari geim standardna gre tespit edilmekteydi. Bu standarda gre yoksulluk snrlar dahilinde yaayanlar yoksul olup ekonomik adan asgari geim normundan ok altndaki bir dzeyde gelir kaynana sahip bulunan kimselerdir. Dar gelirli kesim ise yoksul kimselerle kyasla daha iyi durumda bulunan ve en nemlisi asgari geim normu seviyesine ya da bu seviyeden daha yksek olsa da asgari tketim sepetinden daha dk dzeyde gelir seviyesine sahip bulunan kimselerden olumaktadr. Bu iki kategori haricinde Rusyada sz konusu dnemde orta halli, iyi gelirli ve zenginler tabakalarndan oluan sosyo-ekonomik nfus kategorisi mevcuttu, ancak bizleri ilgilendiren esas nfus kategorilerine burada deinmi olduumuz iin anlan son kategoriye burada yer verilmeyecektir. Yalnzca 1998de Rusyada meydana gelen mali krizin sonucunda yukarda deinmi olduumuz iki nfus kategorisinde nicel artn yaanm olduunu ifade etmek gerekir. Ayrca, Rusyada asgari tketim normundan aa dzeyde gelir seviyesine sahip olan nfus oran genel nfusun ierisinde %40 ya da daha fazla bir orana denk gelmektedir. Genel olarak ise dar gelirli kesimle yoksul kesim Rusya nfusunun ierisinde %70lik gibi bir oran oktan amtr (Prozorovskaya 2004: 131-134). Rusyada refah dzeyi boyutunda olmakla birlikte konumuz balamnda ilerin durumunu daha yakndan renebilmek amacyla baka bir kaynaa da bavurmakta yarar vardr. Bu kaynak 2006 ylnn Eyll aynda Fond Obestvennogo Mneniya (Kamuoyu Vakf) tarafndan 18 ile 55 ya aras olup blge, eyalet ve cumhuriyet olmak zere Rusyann toplam 44 idari birimden bulunan ky, ile, ehir gibi 100 yerleim biriminde yaayan her eitim ve ekonomik gelir dzeyine sahip kesime mensup Rusya Federasyonu yurttayla gerekletirilen sosyolojik aratrmann sonulardr. Bu aratrmann sonularndan biri ise anket almalar balamnda grlen her drt kiiden biri ekmek parasnn bile olmadn beyan etmitir (Golovav 2006: 6). Hatta Rusyann ierisinde en zengin yer olarak kabul edildiinden herkesin para kazanmak amacyla gelip i bulmaya alt Moskovada aratrma kapsamnda grlen yurttalarn %10u zaman zaman ekmek almnda para ynnden sknt ektii anlalmtr (Golovav 2006: 6). Ayn aratrmaya gre %28 orannda insanlar giysi alabilmekte zorlanmaktadr (Golovav 2006: 6). 2000 yl itibariyle Rusyada yoksulluk snrnn altnda yaayan yurtta says 53,5 milyon kiiydi (Golovav 2006: 6). Gnmz Rusyasnda nfusun yukarda izilen sosyo-ekonomik profilinin yan sra eski Trk dneminde bu alanda mevcut duruma gz

88

Trkiyat Aratrmalar

atlmasnn kyaslama asndan ne denli yararl olaca daha iyi anlalabilir. Elbette eski Trk dnemine ilikin olarak gnmzde yapld gibi sosyoekonomik aratrmalara ilikin veriler asndan yrtlmesi ok daha g olduu da tartlmazdr. Byle bir almann esas olarak daha ok destan, masal, ayrca eskiden gnmze ulaan yazl tarihsel kaynaklara dayanlmak suretiyle yrtlebilecei aktr. Ancak bu gibi malzemelere gvenmek aslnda gnmzdeki veri bankalarna gvenmek kadar geerli olabilecei gncesi de kolay kolay bir kenara atlabilecek bir ey deildir. Sosyal gvenlik (social security, soziale sicherung, securite sociale), toplumun bireylerine ya da belirli kesimlerine ynelik olarak maddi yardmn salanmas ve hizmet sunulmasna ilikin etkinlikler, fonlarn btndr (Osipov 1998: 206). Ayrca, anayasal dzeyde bireylerin sosyal haklarn garanti altna alan nlemlerin ve hukuki normlarn btnn ifade eden sosyal garanti kavram (Osipov 1998: 50) vardr. Eski toplumlarda zellikle bu alanda hukuksal anlamda herhangi garanti kapsamndaki haktan sz etmek belki de g olabilir. Ancak eski Trk yaztlarna ve eskiden gnmze ulaan destanlardaki metinlere gvenilirse sonu itibariyle eski Trk toplumunda sosyal siyasetin sonularnn en azndan beyan dzeyinde ya da gerekten de uygulanmas seviyesinde varlndan sz edilmesi sz konusu olabilir. Mit, gerekliin, eski kltrlerde sembolik-motifli eklinde bilinen tek aklamas olup etnik sosyo-kltrel boyutta insan davranlarnn rneklerini ihtiva eden bir kaynaktr (Beydili 2005: 373-378). amanlk konusunda dnya apnda nde gelen aratrmaclardan Romen kkenli Mircea Eliade de miti geleneksel erevede insanlarn davran kalplarn oluturma, hatta onlar belirleme gibi ilevleri yerine getiren bir temel olarak tanmlamaktadr (Beydili 2005: 373-378). Bu tanmlamann ele alm olduumuz konumuz itibariyle ok nemli olduunu burada vurgulamakta yarar vardr. Mit (eski Yunanca mythos), eski halklarn dnyann yaratlmas, doal olaylari tanrlar ve efsanevi kahramanlar hakkndaki alglaylarn anlatan destan (Slovar inostrannh slov 1964: 415). Kanmzca ku tanmlamada ise yaplan eksikliklerden biri destan ve mitlerin insanlarn davran kalplarn ya da davran beklentilerini yanstan ynnn belirtilmemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Mitoloji (eski Yunanca mythologia) (Slovar inostrannh slov 1964: 415) szc eski Yunanca mythos (sz, anlat, destan) ile logos (anlam, kavrami reti) szcklerinden olumakta olup eski dnemlerde yaayan halklarn dnyann yaratl, dnyadaki doa olaylar, inansal varlklar ve efsanelemi ahsiyetler ilgili alglaylarn yanstan anlat, destanlarn toplamdr. Trklere ait mitoloji, Prof. Dr. Bahaeddin gele gre Trk toplumsal dzenine k tutan bir ayna ilevini grp dnyada mevcut dier mitolojilerden

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

89

farkl olarak l fikir ve anlaylardan ibaret deildir. gel, Trk mitolojisini bir hayat yolu olarak betimlemi ve topluma biim veren ve bu biimi denetleyen bir eit bilgi ve dnce bankas olarak betimlemitir (vgin 2005: 5-7). Eski Trklerde Sosyal Siyaset Anlay Szl edebiyat dhilinde bulunan kahramanlk destanlardan yararlanacak olursak eski Trklerde hem i hem de d sosyal siyasetin varlndan sz edilebilir. Eski Trklerde toplum ii sosyal siyaset uygulamalar konusunda eski Trk yazl metinlerin yan sra Hakas Trklerinin toplam 16.000 civarna dizeden oluan Huban2 Ar3 adl kahramanlk destanna bavurulmutur. Bu destanda Hakas Trklerinin atalarnn eski dnemlerde ne gibi sosyal siyaset anlay olduu konusunda fikir edinebilecek dzeyde kaynak vardr. Bu destanda bakahraman ise Huban Ar adl bir alp kzdr. Bu zellik de, eski Trk dneminde toplumsal dzen balamnda cinsiyetler durumunun destanlarda nasl yanstld ya da nasl bir yansmasn bulduu veya ne biimde tasarmlandnn anlalmas asndan ok nemlidir. rnein, babas Hara Hann bir savata lmesi zerine anas Hyan4 Ar tarafndan halka, lkeye Hanlk edecek kimse olarak tantldktan sonra Huban Arn bu nemli grevdeki ilk icraat yle olmutur. Huban Ar alp kz len babas Hara Hann Hanlk cppesini giydikten sonra ilk nce ynetecei toplumdaki sosyo-ekonomik adan en az korunan kesimlere ynelik sosyal yardm uygulamlarn gerekletirmitir. Destanda bu uygulamalar yle tarif edilmitir: Huban Ar, Hann yerine Hanlk cbbesini, Beyin yerine Beylik cbbesini giydi. Giyimsiz kiiye Giyimin en iyisini giydirdi, Atsz kiiyi [ise] Atn en iyisine bindirdi (Huban Ar 2006: 89). Yani burada Hanlk grevini len babasndan devralan Huban Arn sosyal yardm anlayn tatbik ederken yalnzca asgari dzeyde bir
2

Huban szcnn gnmzde Altay Cumhuriyetinde yaayan Kumandin Trkleri adyla olan benzerlii dikkat ekmektedir. 3 Ar ise ar, kutsal ve doru demektir. 4 Hyan, Hakas Trkesinde kemiklere kadar ten sert k rzgr anlamna gelir.

90

Trkiyat Aratrmalar

uygulamann tesinde yardm en iyi biimde yapmaya zen gsterdiine de tank olunmaktadr. Nitekim at olmad iin yaya kalan kimselere sadece sradan bir at vermekle yetinmeyip, Huban Ar atn en iyisi olmasna dikkat ettii sonucuna da varmak olanakldr. Ayn biimde giyim-kuamdan yoksun yaayan kimselerin giyimin en iyisi ile desteklendiini anlamak mmkndr. Byle bir gayret ayn zamanda eski Trkler toplumunda kesin bir biimde yoksulluk denilemezse dahi sosyo-ekonomik adan dezavantajl kimselerin bulunduuna iaret etmektedir. Ancak byle kimselere ynelik devlet ynetiminin sosyal siyaset uygulamalarnn sz konusu olduu da grlmektedir. Aslnda byle bir gerekliin destanlarda gizlenmesi yerine ak ve hatta plak bir biimde ortaya konulmas Trk mitolojisinin zn oluturan destanlara ynelik gvenebilirlik dzeyi lehine ileyen bir durumdur. Hakanlk grevine yeni balayan Huban Arn byle bir eylemin ardndan ilk sylevine de burada yer verilmesi yararl olaca kansndayz. Bununla birlikte sz konusu destann bakahramannn konumann yerine ilk nce sosyal yardm ve destek ierikli icraattan balamasnn ok ilgin bir nokta olduunu burada vurgulamak isteriz. Huban Arn yeni grevde gerekletirmi olduu ilk konumas ise u ekilde olmutur: Alkta kimse kalmasn, A [ve] yemein en iyisini yiyiniz. Giyimsiz ve kuamsz apullar giyinip kimse dolamasn, Giyimin en iyisini giyiniz. Para karl kimse smrlmesin, Halk kimse bask altna almaya kalkmasn, Yalnz kulunu at ediniz, Yalnz balay er yapnz... yilik ve dzen iinde yaaynz, Birlik, dirlik ve beraberlik iinde olunuz. Yaknda yurtlu halkla Bozumadan, iyilik ve dzen iinde yaaynz... (Huban Ar 2006: 89). Yukarda verilen destandan rnek kesitte devlet yneticisinin yalnzca toplumun iinde en zayf kesimlere ynelik olarak sosyal yardm uygulamasnn yan sra halkn kendisine de bir takm tler vermektedir. Bu tlerin ise, toplumun iinde artk devlet ya da lke ynetimi tarafndan deil, toplumu meydana getiren bireylerin kendi aralarnda sosyal dayanmay tevik edici mahiyette olduu ifade edilebilir. rnein bu destandan getirilen kesitte, dirlik, birlik ve dayanma iinde yaanlmasyla birlikte toplumun iinde bireylerin bakalarn smrmeye ve halk bask altna almaya kalklmamas ynnde lke ynetiminin tutumu ak bir biimde izilmektedir. Sonu olarak, yukarda

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

91

verilen ksa rneklerden yola karak, eski Trklerde sosyal siyasetin yalnzca devlet-yoksul birey dzleminde deil, ayn zamanda birey-birey ya da toplumbirey dzlemlerinde de uygulandn ifade etmek olanakldr. Anlan destann metninde eski Trk dneminde yneticilerin ynettikleri halk varlkl tutmaya ynelik yaklamlarn dorulayan szler bulmak pek olasdr. Eski dnemlerde dnyevi hayat ile bu dnya tesi yaam birbirinden dnce ve alg baznda gnmzdeki kadar kesin izgilerle ayrlmad bir ortamda bu dnyadan teye geilerin en azndan destanlara ve genel olarak mitolojiye dayanacak olursak ok daha saydam olduunu ifade etmek mmkndr. Nitekim, Huban Ar destannda da kahramanlar insanlarn yaad dnyadan te dnyalara geebilmektedir (Huban Ar 2006: 75-76). te byle bir ortamda len insanlarn srn olarak bilinen ruhlar te dnyaya yolculuk srasnda dokuz gnde yzerek geilmez genilikte byk bir nehirden sandalla te kyya geirilmekte, ancak sandala binebilmek iin oluan uzun uzadya kuyrukta akeli kiiler engelsiz hzl ilerlerken, akesiz kiiler ise yl boyu sandallara yanaabilmekte glk ekmekte olduu gzlemlenebilir (Huban Ar 2006: 77). Bu ise eski Trk dneminde destana yansyan biimiyle inansal boyutta bile nceliin zenginlere verildiini vurgulanmas asndan ok nemli bir noktadr. Buradan hareketle lke yneticilerinin niin kendi halkn varlkl klmaya, yoksul varsa bunlarn da en iyilere sahip olabilecei biimde desteklenmesine altklar daha ak bir biimde anlalabilecei kansndayz. Daha dorusu sosyal politika uygulamalarnn eski Trklerde dnyevi ve manevi ya da ruhsal boyutta bir btnlk arz ettii ifade edilebilir. Eski Hakas kahramanlk destanlarndan Altn s (1987: 137)te de Alp Han halkna seslenirken yle demektedir: ... Hi bir zaman yaya dolamayn, Atlarn en iyilerini koup binin, Yrtk giysiler atn, En iyi giysiler giyin. Eski Hakas kahramanlk destanlarndan biri olan Altn Ar (1997: 493, 494)da ise destann sonunda halk tarafndan kaanla seilen Hann Hls5 tarafndan gerekletirilen ynetim yine sosyal siyaset odakl eski Trk ynetim biimine uygun bir biimde ya da bu biimi yanstan bir ekilde tarif edilmektedir: Yerli halk [zerinde] ynetimini srd, Atsz kiiyi ata bindirdi, Giyimsiz kiiye giysi giydirdi,
5

Kanl kl

92

Trkiyat Aratrmalar

ksz kulunu at [oluncaya dek] besledi, ksz ocuu er [oluncaya dek] yetitirdi... Bununla birlikte yukarda anlatlanlarn aslnda tarihi Trklk belgeleriyle de rttn ifade etmek lazm. Nitekim Bilge Kaan tarafndan sylenen ve eski Trk yaztlarnda ebedileen szleri bu anlamda ok nemlidir: te asz, dta donsuz; dkn, perian milletin zerine oturdum, lecek milleti diriltip besledim. plak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kldm. (Ergin 1973: 25). Bu szlerden de anlalaca zere eski Trk dneminde ynetici kendi halkna ynelik sosyal politika uygulamtr. Bylece, kaann halknn hem saysal hem de niteliksel, yani refah asndan art kaydetmesi uruna alm olduu ifade edilebilir. Eski Trk dneminde devletin ileri gelenlerden biri olup Bilge Kaann kk kardei olan Kl Tegin adn tayan yaztn kk metninde Bilge Kaann u szleri var: ka(g)an ol(u)r(u)p yok [g](a)n bod(u)n(u)g koop kuubr(a)td()m : g(a)n bod(u)nug b(a)y klt()m : (a)z bod(u)nug k() klt()m : / Kaan olarak [tahta] oturunca yoksul halk hep derleyip topladm. Fakir halk zengin yaptm. Az halk ok yaptm... (Kl-Tegin 2003: 119, 125). Aabeyi Bilge Kaan hakan olduktan sonra Kl Teginin bu konuda sylenen ve Kl Tegin yaztnn byk metninde yanstlan szleri de olduka ilgin olabilir: (e)(i)m k(a)(a)n ol(u)r(u)p(a)n : trk bod(u)n(u)g yie itdi : <yie> igitti ()g(a)n()g b(a)y klt : (a)z()g k() klt : / [aabeyim] kaan olunca Trk halkn yeniden dzenledi. Yoksulu zengin yapt. Az olan ok yapt (Kl- Tegin 2003: 130, 151). Eski Trk dneminde kaanlar bile hep budunlarnn, yani halklarnn sevgisini ve saygsn kazanmak iin ura iindeydi (gel 608-623; Rakcda [http://www.geocities.com/begunay/z10.htm#_ftn35] 11.06.07/09:00). Halkn sevgi ve saygsn ise halkn sorunlarna zm bulmak, meseleleriyle ilgilenmek suretiyle kazanmak mmknd. Nitekim, Bilge Kaan bu konuda unu sylemektedir: : n(e) yls()g bod(u)nka ol(u)rmad()m : ire (a)s()z : t(a)ra tons(u)z : y(a)b()z y(a)bl(a)k bod(u)nta ze ol(u)rt(u)m : ... : trk bod(u)n n : tn ud()m(a)d()m knt()z ol(u)rm(a)<d()m> : ... : lt(e)i bod(u)n(u)g tirgr igitt(i)m : y(a)l(a) bod(u)n(u)g tonl(u)g : g(a)n bod(u)n(u)g b(a)y klt()m : (a)z bod(u)n(u)g k() kltm : ()gar (e)ll(i)gde [()gar k(a)g(a)nl()gda yig klt()m / Zengin ve varlkl halk zerine oturmadm. i a, srt plak, yoksul ve sefil halk zerine kaanlk ettim... Trk halk iin gece uyumadm, gndz oturmadm... lecek halk diriltip besledim. plak halk giyimli, yoksul halk zengin yaptm; az halk ok yaptm, gl el-lkeyi, gl kaan olduundan daha iyi yaptm (Kl-Tegin 2003: 132, 153)

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

93

Budun olarak bilinen halk eski Trk dneminde toplumu ve devleti yneten kaan ile belirli bir uyum ierisinde varln srdrmekteydi. Trk tarihine k tutan inli kaynaklara bakldnda orada bir Trk kaannn boylarm bolluk iinde yayor, bu bana yeter diye syledii grebilmek olanakldr (Roux 2007: 138). Kaann ifade etmi olduu bu szler, gerekleri yanstp yanstmamasna bakmakszn, o dnemde Trk lkesinin ynetici tarafndan aslnda dorudan sosyal refah kavramndan sz edildii anlalabilir. Halkn varlkl bir yaantsyla ilgili bu durum ise yukarda anlatlan ve dile getirilen grmzle de uyum ierisindedir. Bylece bu dnyada varlkl, yani bay yaam ile te dnyadaki yolculuun rahat gemesinin birbirine balant iinde olduunun tarihsel kaynaklar boyutunda da izlenebildiini grebilmekteyiz. D sosyal siyaset balamnda da yine Hakas Trklerinin eski kahramanlk destan Huban Arn ok yardmc olabilecei kansndayz. Her ne kadar destanlar rnein, Hakas Trklerinin ok eski dnemlerden gnmze kadar ulaan milli kahramanlk destannda bakahraman Huban Ar hem ite halkna sosyal politika balamnda destekte bulunmakta hem de dmana esir den halkn kurtarrken insanlarn yalnzca kendilerine ait mal gtrmelerini, yabanclarn malvarlna dokunmamalarn emretmektedir. Yani, buradan hareketle zaten kendi halkna ynelik olarak sosyal destek uygulamas sz konusu iken, dmann tutsaklndan kurtarlan halkna ya da tutsak edilip yabanc yurtlarda yaamaktan azat edilen insanlara yalnzca kendine ait mal yurduna gtrmeleri ile ilgili buyruk vermesi, dman lkesinde yaayan halkn bireylerine ynelik sosyal politika yaklamn ok ak bir biimde yantmaktadr. nk dman yenildiinde bile dman ynetimindeki halkn mallarna dokunulmamas sz konusu bu halkn sosyo-ekonomik olarak herhangi bir mahduryete uratlmamas anlamna da gelebilmektedir. Bu aslnda ok nemli bir noktadr. rnein, Hakas Trklerinin eski kadn yiitlik destan Huban Arda ba kahraman dmanlar Ay Mirgen ile Kn Mirgeni malup ettikten sonra bu kahramanlarn lkesinde tutsaklkta bulunan ve artk yerli saylan halka yle seslenmitir: Nereden geldiyseniz, yerli halk, Oraya geri dnnz. znzn maln ayrp gtrnz (Huban Ar 2006: 103). Buradan da anlalabilecei kadaryla bakahraman Huban Ar kendi halkna deil, yabanc lkede dmanlar tarafndan tutsaklkta tutulan halka yardmc olmaktadr. Ancak bu yardm yaparken, kurtarlan halka nasihat gibi bir buyruk salk vermektedir. Bu buyrua gre azat edilen halk yalnzca kendisine ait maln tespit edecek ve z yurduna gtrecektir. Ayn zamanda zgrlne kavuturulan halk kendisine ait olmayan mala dokunmayacaktr. Yani, sava ortamnda bile hem tutsak edilmi yabanc halka hem de malup

94

Trkiyat Aratrmalar

edilen dman ynetimi altnda yaayan halka bylece sosyal siyaset uygulanabilmektedir. Malvarl rejiminde dikkatli bir biimde ve doal olarak imknlar dhilinde herhangi eksilmenin ve bir tarafn haksz zenginlemesi, dolaysyla da br tarafn haksz yere yoksullamasnn nlenmesi lehinde bir tutum izlenmesi suretiyle uygulanmaktadr. Sosyal siyaset balamnda byle bir tutum aslnda ok nemlidir. Hele eski dnemlerde ganimet gibi kavramlarn olduunu hesaba katarsak destanlarda bunun ok haricinde bir tutumun sergilendiini ifade etmek olanakldr. Huban Ar tarafndan yukarda anlatlan yaklam erevesinde salk verilen buyruk balamnda tutsaklktan kurtarlan halk ta kendisine ait mallar ayrmaya giriti ve sonuta ark ve ezgi mrldanarak yurduna dnm, ayrlrken de kendilerini kurtaran kahramanlara minnetlerini sunup, onlar vmtr (Huban Ar 2006: 103). Hakas halk destan Huban Arda bakahraman alp kz Huban Arn babas Hara Han [Kara Han], lkesine saldrp tok ve semiz mal ile onur sahibi halkn tutsak edip yabanc diyarna gtren dmanlara kar hayatn ortaya koyarak sefere kmtr. Hara Hann lkesine saldran taraf olan alp stn Kk Molat ile Kgetey Mirgen (Huban Ar 2006: 65) lkesine sefere Hara Han, kz Huban Ar ve alp kz Kk Nincil kmaya karar almtr (Huban Ar 2006: 66). Hara Han bu karar yle gerekelendirmitir: ...Yamanlk eden yamanlarla, Savamaya ben gidiyorum. veren dmanlardan, almaya ben gidiyorum... (Huban Ar 2006: 67). Halk ve maln zgrle kavuturulup geri alnmas uruna klan seferin ok tehlikeli olduunun farknda olunmasna iaret eden ey ise Hara Hann u szleridir: Sevdiim can balalarm, Ar gcmz kalsa Tok ve semiz mal geri alarak dneriz. Ar gcmz kalmazsa, Ayrlp lr kalrz. Ulu gcmz yetse, Onurlu halk azat ederiz. Ulu gcmz yetmezse, Geip lr kalrz. Baslan ayak geri ekilmez, Tutulan el salnmaz... (Huban Ar 2006: 69).

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

95

Nitekim bu sefer esnasnda kan kanl bir savata Huban Arn babas Hara Han kahramanca lmtr (Huban Ar 2006: 72). Kendi hayatn ortaya koyup onurlu halkn tutsaklktan kurtarmak adna sefere kan Hara Hann ld savatan galibiyetle kan Huban Ar ve Kk Nincil, Kaann dndn yerine getirerek onurlu halk ile mallar azat edip z yurtlarna gndermitir (Huban Ar 2006: 74). Burada da eski Trk geleneinde sosyal siyaset anlay kapsamnda yneticilerin yaamlarn tehlikeye atmak suretiyle halkn ve malvarln dmana kar korumakta, halk tutsakla dt takdirde ise halk azat etmek zere savala sefere kmakta olduunu grlebilir. Sosyal politika uygulamalar balamnda sz konusu destanda yalnzca bakahraman cephesinde yer alan halk zerinde durulmamaktadr. Bunun yan sra bu uygulamalarn yukarda da belirtildii gibi dier halklara ynelik olarak da yanstldna dair ipularn bulmak mmkndr. Bunun da tesinde bu destanda sava gibi sosyal kriz dnemlerinde savan her yannda yer alan halklarn muzdarip ve sosyo-ekonomik adan ok byk kayplara uradklar da dile getirilmektedir. rnein, Hara Han ve Huban Ar lkesine saldran Kk Molat6 ile Kgetey7 Mirgen8 kardelerinin Hanlk ettikleri lkede meydana gelen savata yerli ve yabanc halklarn ektiklerine de yer verilmektedir. Oysaki zaten saldran birer dman olan bu kahramanlarn lkelerindek halkn ektikleri, dolaysyla sosyo-ekonomik adan maruz kaldklar kayplara yer verilmemesi gnmzdeki insanlara ok daha mantkl gelebilirdi. Nitekim gnmz insannn dman safnda cereyan eden bu tarz sorunlara genelde yer verilmesi bir istisnai durum olarak karmza kmaktadr. Huban Ar destannda ise dman lkesi olduu halde bu topraklarda yaayan insanlarn savatan dolay dtkleri durumu aydnlatan szcklere yer verilmesi, bu adan ok ilgi ekicidir. Dman lkesinde yaayan insanlarn ektikleri sz konusu detann iinde u ekilde aktarlmtr: ...Evlerinde yaayan yerli-yabanc halkn tm Yemek yemeden, atan kopup, lklar atp, barmaktadr. Kimisi bala9m nerede, Kimisi de anam nerede, diye Gnden gne haykrmaktadr... (Huban Ar 2006: 214). Kadn-erkek ilikilerindeki durum ile toplumdaki sosyal refahn cinsiyetler aras dengesi arasnda da bir balant kurmak gerekirse eski Trk
6 7

Salam elik Sirius 8 Keskin nianc, avc ya da atc 9 ocuk

96

Trkiyat Aratrmalar

toplumunda kadn ile erkein birbirine tamamen eit (Roux 2007: 138) olduunu ve cinsiyet ayrm[nn] asla gzetilmiyor olduunu (Roux 2007: 138) ifade etmek gerekir. Olduka geni serbestlie sahip bulunan Trk kadnlar o dnemlerde neredeyse erkeklerin yapt btn ileri yapabilmekteydi (Roux 2007: 138). Ayrca kadnlar ata binebildii gibi ava da gidebilmekte, kavga yapabilmekte, aman ritellerini gerekletirebilmekteydi (Roux 2007: 138). Toplumsal boyutta Trk kadnlar uruklar (slale/klan) ierisinde etkin bir konumda olup devlet ynetiminin iinde yksek mevkilere de gelebilmekteydi (Roux 2007: 138). Bir baka Hakas destan olan Han Tniste (2007: 289-290) destann bakahraman Han Tnis, halkn tutsak dren Hushun (Kuzgun) alp ldrdkten sonra bu yabanc blgede yaayan halktan z halkn bulmasna yardm etmelerini rica ederken yle der: ...lkesi olan kiiler lkenize, Nehri olan kiiler nehir kylarnza, Geri dnn, yaayn. stnz diye vnenler, zrlyz diye zlenler hi olmasn... Yakas gzel giysi giyin, Gs yksek ata binin, Yeriniz yer olsun, Suyunuz su olsun! Anz a olsun! Tuzunuz tuz olsun! Bakasna ait sermayeyle sermayeli hi olmadm, Bakasna ait malla mal sahibi hi olmadm, Bakasna ait yazg zerinden mutluluk sahibi hi olmadm!... Burada gsterilen kk bir rnek kesitten de anlalaca zere bakahraman Han Tnis hi bir zaman bakasnn parasna, malna ve mutluluuna el koymak suretiyle yazgsn yaamadn zellikle vurguladna tank olmaktayz. Ayn zamanda bakahramann burada yabanc halka, bu halkn dman bir kahraman Hushun alpn lkesinde yaadna karn, hayr dolu szler sylemekte olmas hem yabanc hem de yenik den toprakta yaayan topluma ve bu toplumu meydana getiren bireylere ynelik ok baka boyuttaki sosyal politikann belki de kk bir yansmas olarak alglanabilir. Btn bunlarn dnda sz konusu destann bakahraman Han Tnisin bu szleri yalnzca yabanc halk mensuplarna hitabet ekli olarak da olduka etkileyici bir yaklam gibi alglanabilir. Yukarda sz edilen yabanc topraklarda tutsak yaayan halk kendi hakan Han Tnis (2007: 295) tarafndan kurtarldnda destann kahraman

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

97

esaretten kan z insanlarna sosyal siyaset anlay erevesinde yapt konuma da ok ilgi ekicidir: Gzleri gzel yerli tmen10 albat11 halkm, Mal gden mirgen12 erkekler, Atalarmzn deerli toprana dndldnde, Analarmzn can lkesine geri gelindiinde, Yol tozunu [zerinizden] silktiinizde, Akntl suda ykanp, gzelleip, Yakas gzel kip13 giyiniz, Gs yksek ata bininiz, Geitli da srtnn stnde Ak sileke14 aacn dikiniz, Ak koyun kesiniz, Ak gkyzne kadar Kurbann buusunu ykseltiniz. Ak inein ak style Azlarnz alkalaynz. Kara dertler dalsn, Kararan barlar nlansn. Ksr15 inekler kesilsin, Kymal dnler kurunuz, Erkeklerin en iyisi toplansn, Oyunlarn en zevklileri balasn, Kzlarn en iyisi toplansn, Kra tutmu canlar snsn! Konumuz itibariyle bu rnek kesitte de yneticinin kendi halkna dilediini ve tlediini ok daha yakndan incelemekte yararl bulmaktayz. Anlan destandan rnek olarak verilen bu kesitte Han Tnis tarafndan ynettii halkna ynelik syledii szlerde burada ve destann dier yerlerinde (baka destanlarda ve eski Tk yaztlarnda olduu gibi) babalk motifleri de sezmek olanakldr. Belki gnmzde Anadoluda da ska kullanlan devlet baba kavram ta o dnemlerden beri gelmektedir. Eski zamanlardan gnmze kadar ulaan destanlardan toplum yneticileri tarafndan topluma verilen sosyal siyaset mesajlarnn ne denli ak bir biimde yukarda verilen rneklerden gzlemleyebilmek olanakldr.
10 11

On bin z ynetim sahibi 12 Keskin nianc 13 Palto 14 Id edilmi bir yandaki ko 15 O sene dourmayacak olan

98

Trkiyat Aratrmalar

Han Tnis (2007: 303) destannda bakahraman tarafnan toplum yelerine verilen sosyal syaet mesaj bu balamda dikkate layktr: ksz kulun16u at [oluncaya kadar] bytnz, ksz ocuu er [oluncaya kadar] yetitiriniz... Buradaki mesajda Han Tnis z halknn mensuplarna toplumun iinde en zayf kesimin iinde yer alan ana ve babasz ocuklarn tek bana terk edilmeyip ilgilenilmesi, yetitirilmesiyle ilgili ierik gze arpmaktadr. Btn verilen rneklerde ayn zamanda yneticilerin szlerinde gnmz kavramyla sosyal gvenlik erevesinin belirgin bir biimde gzlemlenebildii ifade edilebilir. nk gelir asndan zayf kesimlere mensup kimselerin toplumun ierisinde desteklenmesine ynelik yneticilerin telkin ve tleri ayn zamanda verili toplumlarn ierisinde i huzur ve toplumsal barn korunmasna ya da bu kavramlarn ilenmesine uygun zeminin hazrlanmasna yaramaktadr. Toplum yelerinin yneticilerin szlerine uygun davranmas ise toplumun ierisinde gelir dalmnn arpklndan ya da yaam standartlar asndan en zayf toplumsal kesimlerin durumundan dolay sosyal gerilim ile sosyal riskin belirmemesine ve toplumu oluturan bireylerde sosyal adalet duygusunun zayflamamasna ok ciddi katkda bulunmaktadr. slam dinine dhil olmaktan nce ve sonrasnda da Trk yneticilerinin idare ettikleri toplumlarda uyguladklar iktisat politikalar genellikle sosyal politika endeksliydi, nk bu politikalar ounlukla halkn refahn artrmay ya da zedelememeyi amalamaktayd. Byle bir yaklamn eski Trk yaztnda Bilge Kaan tarafndan formle edildii gibi XI.yyn ikinci yarsnda da Yusuf Has Hacib tarafndan halkn zenginlii beyin zenginlii olarak tanmlanmasndan devam ettiini anlamak mmkndr. Bu ise halk devlet iin anlay erevesinde uygulanan iktisat politikalarnn hkim olduu Sasani ve Bizans devlet dnemlerinden farkl olarak Trklerde halk iin devlet anlaynn daha gl olduunu gstermektedir. stelik bu anlay Orta Asyadan Msra dek uzanan Trk devletlerinde uygulanan iktisat politikalarndan da izlenebilir (iek 2002: 495-515).

Sonu Bu almada Trke, eski Trke, Hakasa, Rusa, ngilizce olmak zere birok dilde konuyla ilgili literatr taramas yaplm, tespit edilen yerler
16

At yavrusu

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

99

konu balamnda tahlil edilmitir. Kaynaklarn arasnda balca Hakas Trklerinin kahramanlk destanlar ve eski Trk metinleri temel alnmtr. Eski Trklerde sosyal siyaset anlay balamnda yaplan metin zmlemesinde konuyu dorulayabilecek ya da konuya destekleyici k tutabilecek mahiyette ok sayda rnek tespit edilmitir. Btn rnekler, olanak dhilinde, yaznn ierisinde verilmi, bu rnekler zerinden karsamalar yaplmaya allmtr. Yaznn iinde yer alan rneklerden ise anlalaca zere eski Trklerde sosyal siyaset anlaynn belki de gnmzdeki kadar karmak bir kavramsal boyutta olmasa dahi toplumun en zayf kesimlerine ynelik korumac ve destekleyici nlemler anlamnda olduka ileri dzeyde olduunu ifade etmek olanakldr. Ayrca destanlarda geen ve sosyal siyaset anlayn yanstan tmcelerin birer tarihi vesika olan eski Trk yaztlarnda tasvir edilen sosyal dnceyle rttn grmek ise ayr bir nem arz etmektedir. Sosyolojik inceleme erevesinde eski Trklerde sosyal siyaset anlaynn aratrlmasnn doal olarak ok daha derin bir tetkik ve tahlil konusu olduunun bilincinde olmak suretiyle bu almada anlan nemli alanda ipular dahi niteliinde olabilirse kimi bulgularn tespit edilmesine gayret gsterilmitir. Varlan karsamalarn nda ise sosyal siyaset anlaynn Trkler iin yeni bir kavram olmadnn, bu kavramn ok eski zamanlardan beri, belki de hukuksal norm haline gelen bir sosyal garanti anlamnda olmasa da yine de toplumsal boyutta yneticiler tarafndan etkin ve etkili bir biimde ilendiinin alt izilebilir.

100

Trkiyat Aratrmalar

Kaynaka ALTIN S, (1987). (Destan Anlatan: Semn P. Kadev, Kaydeden: V.. Domojakov; Rusaya eviren: Vladimir Solouhin). Hakas Kitap Yayncl, Abakan; ALTIN ARI, (1997). (Destan Anlatan: Semn P. Kadev, Kaydeden: T.G. Taeyeva), Bilig Yaynlar, Ankara; AN Urbanizing World: Global Report on Human Settlements, (1996). Oxford University Press; BAYKARA, Tuncer, (2002). Trkln En Eski Zamanlar, Genel Trk Tarihi. (Ed: Hasan Celal Gzel, Prof. Dr. Ali Birinci) Cilt: 1, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s. 345-396. BEYDL, Celal, (2005). Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk. (Editrn Notu: Hayrettin vgin; nsz: Prof. Dr. zkul obanolu) Yurt Kitap-Yayn, Ankara; EK, Kemal, (2002). lk Mslman Trk Devletlerinde Toplum ve Ekonomi, Genel Trk Tarihi. (Ed: Hasan Celal Gzel, Prof. Dr. Ali Birinci) Cilt: 3, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s. 495-515. EKREM, Erkin, (2006). Gk Trklerden Trklere: Trk Kimliinin Olumasna Tarihsel Bir Bak. Trkiyat Aratrmalar dergisi, Yl: 3, Say: 2, (Gz 2006), s. 5-24. ERGN, Muharrem, (1973). Orhun Abideleri. Boazii Yaynlar No. 1., stanbul. GOLOVAV, Vitaliy, (2006). Buloka s Figoy, Hakas iri gazetesi, 29 Eyll 2006, s.6. GUMLV, Lev N., (1970). Poyiski vmlennogo tsarstva. Moskova: Nauka Yaynclk. GUMLV, Lev N., (1987). Searches for an Imaginary Kingdom. (Rusadan ngilizceye ev.: R.E.F. Smith), Cambridge: Cambridge University Pres. GNGR, Erol, (2007). Tarihte Trkler, stanbul: tken Neriyat. GZEL, Hasan Celal, (2002). nsz, Genel Trk Tarihi. (Ed: Hasan Celal Gzel, Prof. Dr. Ali Birinci) Cilt 1, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s. 7-11. HAN TNS. (Han Tonis na tmno-sivom kone),(2007). (Destan anlatan: Moisey R. Bayinov, Rusaya eviren: Natalya M. Ahpaeva), Novosibirsk Kitap Yayncl, Novosibirsk. HUBAN ARI, Hakas Trklerinin Kadn Yiitlik Destan (2006). (Destan Anlatan: Semn . ulbayev, Kaydeden: Alevtina K. Maytakova, Trkiye Trkesine Aktaran, Giri Yazan, Kapak Tasarmlayan: Timur B. Davletov), TRKSOY Yaynlar, Ankara. HUNKAN, mer Soner, (2005). Orta Asyada X-XIII. Yzyllarda Trk Ad zerine Baz Kaytlar. Trkiyat Aratrmalar, Say 2, Bahar 2005, s. 512. VGN, Hayrettin, (2005). Editrn Notu. Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, (Celal Beydili), Yurt Kitap-Yayn, Ankara, s. 5-7. KAFESOLU, brahim (2005) Trk Milli Kltr, 25. basm, tken Neriyat, stanbul. KIZLASOV, Leonid R., (Ed.) (1993). Istoriya Hakasiyi s drevneyih vremn do 1917 goda. Moskova;

Eski Trklerde Toplumsal Siyaset Anlay

101

KL-TEGN, Orhun-Yenisey Yaztlar. VI-VIII. YY., (2003). TRKOY Yaynlar, Ankara. MAYNOGAEVA, Valentina E., (1997). O Hakasskom geroieskom epose i alpt nmahe Ay-Huuin, Hakasskiy geroieskiy epor Ay Huucn. Novosibirsk: Nauka Yaynclk, s. 11-47. OSPOV, G.V., (Redaktr) (1998). Sotsiologieskiy entsiklopedieskiy slovar. NFA.MNORMA Yaynclk, Moskova. GEL, Bahaeddin, (1962). slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi. Ankara. PROZOROVSKAYA, Kamilla A., (2004). Sotsiologiya. Neva Yaynevi, St.Petersburg. [http://www.geocities.com/begunay/z10.htm#_ftn35] (eriim: 11.06.07/09:00). RAD-AD-DN, (1952a). Sbornik Letopisey, Cilt: 1, Kitap: 1, Moskova, Leningrad: SSCB Bilimler Akademisi Yaynlar. RAD-AD-DN, (1952b). Sbornik Letopisey, Cilt: 1, Kitap: 2, Moskova, Leningrad: SSCB Bilimler Akademisi Yaynlar. REDEDDN, (1965). Camit-tevarih, (A.A.Romanskevi, L.A.Hetagurov, A.A.Alizade), Cilt 1, Kitap 1, Moskova. ROUX, Jean-Paul, (2007). Trklerin Tarihi Pasifikten Akdenize 2000 Yl, (ev.: Prof. Dr. Aykut Kazancgil, Lale Arslan-zcan), Kabalc Yaynevi, stanbul. SLOVAR NOSTRANNIH SLOV (1964). (Ba Redakr: F.N. Petrov). Altnc Basm, Sovetskaya Ensiklopediya Yayncl, Moskova. SMRNOV, G.L., (Sorumlu Redaktr), (1989). Oerk teoriyi sotsializma. Politizdat Yaynclk, Moskova. TOGAN, senbike (2004). Lev Gumilvun Sezgisel Tarih Anlay zerine, (Henz yaynlanmayan bir makale). TRKDOAN, Orhan, (2004). Trk Tarihinin Sosyolojisi, stanbul: IQ Kltrsanat Yaynclk.

102

Trkiyat Aratrmalar

You might also like