TRKYEDE nanoteknoloji

ARALIK 2006 SAYISININ CRETSZ EKDR

HAZIRLAYANLAR : PROF. DR. SALM IRACI - PROF. DR EFK SZER - PROF. DR. AL ERDEMR - DO. DR. MER DA YRD. D. DR. ERMAN BENG - YRD. D. DR. MEHMET BAYINDIR - YRD. DO. DR F. MER LDAY YRD. DO. DR. TURUL SENGER - DR. AYKUTLU DANA - ATLLA AYDINLI - ZERYYA GEMC - SKENDER YILGR HLYA ZGR - ZLEM YELYURT - ENGN DURGUN - AKIN KOCABA - ZLEM KYL - HSAN GRSEN

ULUSAL NANOTEKNOLOJ ARATIRMA MERKEZ (UNAM):

NANOBLM VE NANOTEKNOLOJDE TRKYENN BR MKEMMELYET MERKEZ

Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi projesi hakknda ilk kapsaml haber yaklak bir yl nce Bilim ve Teknikte verilmiti. Nanoteknoloji dnyann her yerinde hzla popler hale gelirken lkemizde de nce bilim evrelerinde, daha sonra sanayi kurulularnda nemi vurgulanmaya, medyada sk sk yer almaya balad. Konu evreden o kadar ok rzgar ald ki bilinen teknolojileri nne nano kelimesi ekleyerek bir anda nanoteknoloji olarak nmze getirenler bile oldu. Nanoteknolojinin dayand bilimsel temeller gzard edilip, sadece internetten alnan heyecanl teknolojik haberlerle abartl ve ateli bilimsel konumalar sunuldu. nceleri az sayda uzmandan oluan UNAM proje ekibinin nnde bu koullarda ok zorlu bir sre bulunmaktayd. Projenin kapsamnn belirlenip snrlarnn doru olarak izilmesi gerekiyordu. Yeni teknoloji devriminde lkemize nemli bir konum salayabilecek bu giriimimizde, kapsam ve hedefler titizlikle seilmeliydi. Merkezin kurulma aamasnda ve gelime fazlarnda ne kk dnmeli ne de gereksiz byklklere kaplmalyd. Ve buna benzer bir sr kritik karar ve isabetli vizyon gerekiyordu. Ksaca 21. yzyln bu projesine lkemizde doru yn verilmeliydi. Geride braktmz bir yl iinde bir sr gelimeler oldu. Bu yazmz, okuyucularmza bu gelimelerden sz edip merkezin aratrma ve eitim politikalarn tantmak amac ile hazrladk. Ama nce nanobilim ve nanoteknolojinin bir doru tantmn yaparak balamay yeledik. Nanoteknoloji nedir ?
Gnmzde hemen her konuma veya yazda nanoteknoloji, metrenin bir milyarda biri yani nanometre byklnde boyutlarla uraan yeni bir teknoloji olarak tantlyor. Su moleklnn boyutu yaklak 1 nanometre mertebesinde olduuna gre su ile uraanlar nanoteknoloji mi yapyorlar? Veya Intelin bilinen silisyum teknolojisi ile retip piyasaya srmeye alt 50 nanometre boyutundaki yeni transistrler nanoteknoloji rn mdr? Elbette deil! Malzemenin bykl nanometre ltlerine inince kuvantum davranlar bilinen klasik davranlarn yerine almakta, fiziksel zellikleri kesikli bir deiim gstermeye balamakta. Kimyasal ve fiziksel zellikler, yapnn byklne ve atom yapsnn ayrntlarna, dardan sisteme balanan yabanc bir atomun cinsine ve yerine gre ok farkl ve olaanst davranlar sergilemekte. yle ki, mevcut nanoyapya yabanc bir atomun yapmas, elektronik zellikleri, rnein elektrik iletkenlii farkedilebilir ekilde deitirmekte. Bu yabanc bir atom gei elemeti olduunda yapt bir nanoyapya manyetik zellikler kazandrabilmekte. Ksaca, bir nanoyapnn fiziksel zellikleri, ba yaps ve dolays ile mukavemeti onun byklne ve boyutuna bal olarak nemli deiimler gsterebilmekte. rnein, karbon atomlarndan oluan elmas kristali iyi bir yaltkan olduu halde, bir boyutlu karbon atom zinciri altn ve gm zincirlerinden bile daha iyi bir iletken olabilmektedir. imdi ok ksa bir tanm gerekirse, Nanobilim, nanometre ltlerinde ortaya kan bu yeni davranlar kuvantum kuram yardm ile anlamamz salar; nanoteknoloji ise ya yeni nanoyaplar tasarlayp sentezlemeyi, ya da nanoyaplara yeni olaanst zellikler kazandrmay ve bu zellikleri yeni ilevlerde kullanmay amalar. Bir baka deyile nanoteknoloji bilinen moleklleri yeni atom ve molekller ekleyerek ilevsel duruma sokar veya kuvantum noktalar ve

ekil 1: 19 cu yzyldan gnmze insanl derinden etkileyen sanayi devrimleri.

BLM ve TEKNK

Aralk 2006

C. Decker grubu tarafndan karbon nanotp kullanlarak yaplan nanotransistrn Atomsal Kuvvet Mikroskobu grnts. ekilde sar renkteki platin ubuklar arasna yerletirilen krmz tp transistr olarak almaktadr.

Karbon nanotpleri cam zerine dizerek yaplan bir gaz nanosensr.

ekil 2: Sol panel: Karbon nanotp kullanlarak yaplan bir transistrn Atomik Kuvvet Mikroskobu ile elde edilen grnts. Sa panel: Nanoteknoloji sayesnde gelitirilen bir gaz sensr (Nature).

telleri, tpler gibi yapay yaplar tasarlayp sentezler. Bu ekilde sentezlenen yaplar ok aktif olabilir ve nemli kimyasal srelere araclk ederler, olaanst elektronik veya manyetik zellikler segilerler. Nanoteknoloji bilinen btn teknolojilere kyasla ok daha fazla temel bilime ve kuramsal aratrmalara gereksinim gsterir.

Nanoteknolojinin gelimesi:
Ekonomistler nanoteknolojinin yeni bir sanayi ve bilgi devrimi olarak 21. yzyla damgasn vuracana inanyorlar. Yakn bir gelecekte, bir lkenin nanoteknolojideki seviyesi o lkenin gcnn bir gstergesi olabilecek. Nanoteknolojinin ncelikle malzeme ve biyoteknoloji alanlarnda geliecei, ancak 10-15 yl sonra elektronik ve spintronikte, zellikle molekler elektronikte arln hissettirecei beklenmektedir. Nanomalzemelerin olaanst zellikleri hemen hemen her alanda; savunma sanayinde, tekstilde, otomotiv sanayinde, inaatta, yeni tedavi yntemlerinde ve ila sanayinde devrim yaratacaktr. Srtnmesiz yzeyler sayesinde tatlarda motor ya deitirme sorunu ortadan kalkabilecek, kir tutmayan kumalar belki amar makinalarn ortadan kaldrabilecek. Binalardaki betonarme kolonlarn kesitleri klp elastik zellikler kazanacak; bu sayede depremler binalarmza daha az tahribat yapabilecek. Nanoelektronik alannda milyonlarca aygt ieren btnleik devre yapmnda ve aygtlarn iletkenlerle birbirlerine balanmalarnda sorunlar bulunmaktadr. Kendi kendine yaplanan molekllerle bu sorunun zlmesi biraz zaman alacaa benzemektedir. zeri kaplanarak DNAdan yaplan transistrlerin DNA replikasyonu yntemi ile btnleik devreye dntrlmesi bilim adamlarnn zerinde altklar konular arasnda yeralmaktadr. Nanobilim ve nanoteknoloji aratrmalar iin gelimi lkelerde kamu sektr 2005 ylnda toplam 6 milyar ABD Dolar yatrm yapmaktadr. Son yllarda ABD, Japonya, AB lkeleri, Kore, srail, Gney Afrika Birlii, Kanada gibi lkelerde her biri 100 milyon Dolarn zerinde harcama yaplarak, ok sayda Ulusal Aratrma merkezleri kurulmutur. ABDde Stanford, Harvard, Cornell gibi tannm 13 niversitede kamu tarafndan nanoteknoloji merkezleri kurulmutur. Benzer ekilde 2005 ylnda Argonne, ONRL, Lawrence-Berkeley, Sandia, Brokhaven Ulusal merkezlerde de dev Nanotekno-

loji Aratrma Laboratuvarlar Enerji Bakanl tarafndan kurulmu; devlet ve zel niversitelerin ynetimine braklmtr. Nanoteknolojye bu kadar yatrm yapan ABDde 2015lerde nanoteknoloji rnlerinin satlarnn 3 trilyon Dolara erimesi beklenmektedir. randa Sharif niversitesinde 2005 ylnda kurulan ulusal Nanobilim ve Nanoteknoloji Enstitsnde, disiplinleraras doktora programyla birlikte bilimsel aratrmalar da yrtlmektedir. eitli konularda ellinin zerinde nanoteknoloji irketinin kurulduu srailde, hkmet nanoteknolojiye yapaca destei 230 milyon Dolara karmtr. Bu teknoloji devriminde yer almak ve gelien pazardan pay kapmak iin, lkeler adeta birbirleriyle yarmaktadr.

Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi:

Son yllarda Nanoteknoloji konusunda hzl gelimeler karsnda TC Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Bilkent niversitesinden sunulan bir proje araclyla ulusal nitelikte bir nanoteknoloji merkezi kurulmas iin destek salad. Bu proje 5 Ekim 2005 ylnda balad. Nanoteknolojideki ynelimler ve gelimelere uygun olarak merkezimizin aratrma konularna nanobiyoteknoloji, nanomalzeme, kimya, enerji ve hidrojen ekonomisi, na-

notriboloji, yzey kaplama, katalizr tasarm gibi ok gncel konular da eklendi. Ayrca disiplinleraras almay gelitirmek amacyla merkezdeki aratrmalara paralel olarak yrtlen Malzeme Bilimi ve Nanoteknoloji yksek lisans ve doktora program balamtr. Bu programla Nanoteknolojinin en aktif aratrma konularnda uzman yetitirilmeye baland. Yedi katl ve 8500 metrekare kapal alanda, 62 adet laboratuvar bulunan yeni binamz, bilim ve teknolojinin snrlarnda aratrmalara olanak verecek ok modern bir anlayla tasarlanmtr. Binamzn bundan sonra lkemizde kurulacak aratrma merkezlerine iyi bir rnek olmas beklenmektedir. Merkezin inaat Nisan 2007de bitirilecektir. naat almalarna paralel olarak bir yandan laboratuvar aratrmalarnda kullanlmak zere 15 milyon YTL deerinde ekipman ve ok hassas cihazlarn alm gerekletiriliyor, dier yandan da merkezin verimli bir ekide ynetilmesini salayacak organizasyon almalar srdrlyor. imdi, UNAMn kurulu srecinde bilimsel almalar Bilkent niversitesinden 25 retim yesi ve 45 aratrma asistan tarafndan yrtlmektedir. zleyen 4 yl iinde ou fizik, kimya, molekler biyoloji, malzeme bilimi konularnn birinde doktora almas yapm 40-50 kadar uzmann ve ok sayda doktora rencisinin eitli aratrma projelerinde grev almas beklenmektedir. Merkezimiz yrtmekte olduu projeler kapsamnda Ko, Sabanc, Anadolu, Ege, Pamukkale, Mersin, Krkkale, Orta Dou Teknik niversitesi retim yeleriyle ibirlii yapmaktadr. Ayrca ABDnin eitli laboratuvarlarnda almakta olan ok deerli Trk bilim adamlar da UNAM ile ortak aratrmalar yapmaktadr. UNAM, DPT, TBTAK, Mili Savunma Bakanl, Salk Bakanl, Deniz Kuvvetleri Komutanlnn destekledikleri projeleri yrtmekte ve/veya yeni proje teklifleri hazrlamaktadr. eitli projeler kapsamnda Roketsan, DYO, Arelik, Vestel, Korteks gibi irketlerle ibirlii ve mterek ARGE almalar yrtlmektedir. UNAMda akll tekstil, yzey kaplama ve boya, hidrojen ekonomisi, spintronik, fiber, femtosaniye lazer, nanoaygt, nanobiyoteknoloji konularndaki ana projeler balama aamasna gelmitir.

ekil 3: Ulusal Nanoteknoloji Merkezinin organizasyon emas.

Aralk 2006

BLM ve TEKNK

UNAMn Kuruluunda Stratejik Bilim Politikalar:

UNAMn ulusal nitelikli bir mkemmeliyet merkezi olmas dnyada hzla srdrlen yeni teknoloji yarna lkemizin de katlmasn salayacaktr. Bunun iin, UNAMn kuruluuna ve almasna ynelik nemli stratejik politikalar saptanarak uygulamaya konulmutur. Bunlardan en nemlisi eitime ynelik olandr. Her konuda olduu gibi nanoteknolojide de aratrc uzman says son derecede kstldr. Bu nedenle bu uzmanlarn bir an nce eitimlerini almalar ve daha sonra gerekli her trl aratrma ekipmanna sahip olan profesyonel aratrma kurumlarnda deneyim kazanmalar gerekmektedir. Bu balamda Malzeme Bilgisi ve Nanoteknoloji konusunda ki ok disiplinli yksek lisans ve doktora programmz UNAMdaki ilevlerimizin temelini oluturmaktadr. Doktora ve yksek lisans tez almalarndan hemen uygulama alan bulabilecek bulularn ve innovasyonlarn ortaya kmas hedeflenmektedir. Nanoteknolojide geni bir alan kapsayan aratrmalar son derecede hassas ve pahal ekipmanlarla ayrcalkl aratrma koullarn gerektirmekte. Byle aratrma merkezlerini bir niversitenin kendi imkanlaryla kurup iletmesi ilerlemi lkelerde bile mmkn olamamakta. te, kstl kaynaklarn bir yerde toplanarak gerekli her trl cihaz ve ekipmanla donatlm laboratuvarlarn kurulmas ve mevcut olanaklarn birinci snf deneyimli aratrclarn denetiminde bilimsel almalara tahsis edilmesi bu konuda alnm ikinci stratejik kararmzdr. Zamanla uzmanlar yetitike yeni uydu merkezlerin veya uzmanlam aratrma laboratuvarlarnn niversitelerde veya sirket bnyelerinde kurulmas, hatta aratrma genlerinin oluturulmas gndeme gelecektir. Bu stratejiye uygun olarak kamu ve zel sektrn gereksinimleri dorultusunda, UNAM uzmanlar tarafndan ynlendirilen projelere dier niversitelerden ve sanayiden ilgilenen aratrclarn katlm salanacaktr. Avrupa Birlii, zel sektr, TBTAK, DPT ve benzeri kurulular tarafndan desteklenecek bu projelerde misafir aratrmaclarn UNAMn btn imkanlarn kullanarak almalara katlmalarna ve projedeki ykmllklerini yerine getirmelerine olanak tannacaktr. Kamu kaynaklaryla niversitelerde byk bteli ulusal laboratuvarlarn kurulmas olgusu

ekil 5: Ulusal Nanoteknoloji Merkezinin kuruluunda alan Bilkent niversitesi retim yeleri, dier niversitelerden aratrma ortaklarmz ve ABD de muhtelif niversite ve aratrma merkezlerinde grevli olup merkezimizde eitli aratrma faaliyetlerine katlan bilim adamlarmz.

ABDden ok sayda deiik lkeye yaylmtr. Bu balamda ran ve Pakistanda da ulusal merkezlerin kurulmas devlet politikas olmutur. lkemizde baka alanlarda da deiik niversitelerimizde bu tr mkemmeliyet merkezlerinin zaman kaybetmeden kurulmas gerekmektedir. Heraklion Aratrma Merkezinin AB ereve programlarndan milyonlarca Avro kaynak kullanarak Yunanistann bilim ve teknolojisine yapt katk bu Ulusal Merkez fikrinin ne kadar yerinde

ekil 4: Ulusal Nanoteknoloji Merkezinin Binasnn maket modeli. Scaklk , toz ve titreim kontroll 62 laboratuvar, konferans salonu ve ofislerden oluan 8500 m2 bina Nisan 2007 de bitirilecek ve izleyen aylarda satn alnan hassas cihazlar ve ekipman yerlerine yerletirilip aratrma faaliyetlerine balanacaktr.

olduunu gstermektedir. UNAMn ok ileri dzeyde donatlm bir mkemmeliyet merkezi olarak gelimesi yabanc lkelerde doktora derecesini alm ok yetenekli gen bilim adamlarmzn Trkiyeye dnerek lkemizin bilimsel ve teknolojik alanda gelimesine katkda bulunmasna frsat verecek, beyin gn tersine dndrecektir. Ayrca yabanc lkelerde yerlemi ok deerli bilim adamlarmz iin UNAM bilimsel bir kontak noktas olacak, nemli bilim ve teknoloji transferi salanacaktr. talya, in, srail, Hindistan gibi lkelerin bu yolla kazanmlar gz nnde bulundurulmaldr. UNAM yukarda zetlenen stratejik kararlar ve hedefler dorultusunda hzla geliip bymektedir. Ancak yukarda zetlenen bu almalar UNAMn kurulup bymesinde sadece 1. faz oluturmaktadr. zleyen yeni fazlarla merkezimizin baar kazanarak bymesi ve toplam yatrmmzn 100 milyon Dolara erimesi planlanmtr. Bunun iin gerekli olan kaynak merkezde yrtlmekte olan projelerden elde edilen gelirden salanacaktr. zleyen yazlarda UNAMda planlanan ve yrtlmekte olan ok sayda byk bteli projelerden bazlar hakknda ksa bilgi verilecektir. Prof. Dr. Salim rac
Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi Proje Yneticisi Bilkent niv., Fizik Blm, iletiim: ciraci@fen.bilkent.edu.tr

NANOTEKNOLOJ, KMYANIN SHRL DENE VE YZEYLER

ekil 2. Lotus yapra zerindeki su damlac.

Nanoteknoloji ismi ou kimseye fizik bilimini hatrlatmaktadr. Ancak, birok konuda olduu gibi bu konuda da sihirli denek yine kimyaclarn ellerindedir. Malzemelerin srtnme, yapma, suyu sevme ya da sevmeme, biyolojik etkileim ve benzeri Yzey zellikleri tamamen nanometre boyutlarndaki en st katmanlarn kimyasal kompozisyonu ve morfolojisi tarafndan belirlenir. Dolaysyla bu yzey zelliklerinin kontroll ve akll bir ekilde kullanm da tabii ki nanoteknolojiden gemektedir. Nanoteknoloji uygulamalar denilince de akla hemen pahal ve yksek teknoloji gerektiren ultra-yksek vakum isteyen cihazlar (UHV), yksek scaklklar veya nanometre boyutlarnda litografi yapabilen aygtlar geliyor. Halbuki doadaki rneklere bakldnda birok tepkime ve malzemenin retimi oda scaklnda, normal artlar altnda ve sulu ortamlarda gereklemektedir. Lotus Yapra veya Kpekbal Derisi rneklerinde olduu gibi doadaki canllar yzey zelliklerini mtevazi koullarda kolayca ve hzlca kontrol

ekil 3. Hidrofobik yzey oluumunu salayan kaplama sayesinde buulanmayan yzeyler.

edebilmektedirler.1,2 Asyadaki eitli dinlerde Lotus bitkisi safln sembol olarak kabul edilmektedir. Bunun nedeni, lotus bitkilerinde bulunan kendi kendini temizleyebilme yetisi olarak ifade edilebilir (Lotus etkisi). Yzeyinde bulunan mikron ve nano seviyesindeki ukur ve tepecikli yaplar sayesinde bitkinin yapraklar kesinlikle slanmamakta ve su damlacklar yapran topraa doru eimli ekli sayesinde topraa doru kayarken zerindeki a-

ekil 1. Sperhidrofobik bir yzeyin kayan bir su damlaca ile temizlenmesini gsteren diagram.
BLM ve TEKNK 5 Aralk 2006

muru, kk bcekleri ve dier kirlilikleri de beraberinde tamaktadr. Bu zellik ekil 1deki diagramda da basite gsterilmektedir. Bu sayede Lotus bitkisi amurlu nehirlerde ve gllerde yetimesine ramen yapraklar olduka temizdir (ekil 2). Nanobilimiyle uraan bilim adamlar da, lotus yaprann bu zelliini taklit ederek boyalarn, kumalarn ve dier pekok yzeyin hem kuru kalmasn hem de kendi kendini temizleyebilme zelliini kazanabilmesi iin yeni yntemler gelitirmekteler. Bu amala da yzeyleri ya florlu ya da silikon ieren bileiklerle ileme tabi tutmaktalar. Yakn bir gemite Massachusetts Teknoloji Enstitsndeki (MIT) bilim adamlar, camlarda oluan buulanmann nne geebilmek iin effaf bir kaplama gelitirdiler. Bu kaplama, temelde kk cam paracklar olan silis nano paralardan ve polimerden oluuyor. Buulanma, binlerce ok kk su damlasnn cam ve benzeri yzeyler zerinde younlamasyla oluuyor. Bu damlalar bir eit filtreleyerek yzeyin yar effaf bir grnt kazanmasn salyor. Buulanma genellikle souk yzeyin aniden scak havayla karlamas sonucu oluuyor. Kaplama iindeki nano paracklar, su paracklarn cam yzeyden

ekil 6. Hidrofilik ve hidrofobik cam yzeyler.

ekil 4. Sulu zeltiden tabaka-tabaka kaplama yntemi.

yuvarlanarak uzaklatmasn salayarak buulanmann olumas engellenmektedir. Bu balamda Layer-by-Layer Deposition diye adlandrlan tabaka-tabaka kaplama yntemiyle hazrlanan yzeylere kontroll ilevsellik kazandrmak iin ska kullanlan bir hazrlama yntemi olarak ortaya kmaktadr. En basit uygulamasnda, sulu zeltilerde zerlerinde ok sayda ykl gruplar ieren biyo veya makro-molekllerin (rnein pozitif ykl kuaterneri amin gruplar, -NH3+ ieren bir polimer-polikatyon), zt ykl hazrlanm yzeylere (negatif ykl silikon, cam veya mika) elektrostatik glerle tutunmasn salayarak birinci tabakann oluumu gerekletirilmektedir. Bu ilem sonucunda yzey, balangtaki yke zt olan yk iermektedir (yukardaki rnekte pozitif) ve dier ykl bir polielektrolit zeltisine (yukardaki rnee gre negatif ykl polislfon gruplar,(-SO3-) ieren bir polimer-polianyon) daldrldnda ikinci tabaka ayn ekilde gl elektrostatik etkilerle balanabilmektedir. Bu ekilde devam edildiinde ekil 4te gsterildii gibi yzeyler pozitif-negatif-pozitif-negatif... tabakalardan oluan 4-60 katman ile kaplanabilmektedir.3,4 Bu kaplamalar yzeylerin fonksiyonlarn kontroll bir ekilde deitirme imkan salayarak, yzey zellikleri asndan neredeyse sonsuz seenek sunulabilmektedir.

Suyu okseven (Sperhidrofilik) Yzeyler

Suyu ok seven yzeyler hidrofilik olarak snflandrlrlar. Bu tip yzeyler genellikle ykldr ve yaplarndaki polar grup sayesinde su molekllerini ekerler. Bu mekanizmay anlamak iin ksaca suyun yapsna bakmak gerekir. Su, iki tane hidrojen ve bunlara bal bir oksijen atomu sayesinde gen bir yapya sahiptir. Oksijen eksi ykl, hidrojen ise pozitif yke sahiptir. Bylelikle, su moleklleri birbirine hidrojen balaryla baldrlar. Maddelerin hidrofilik zelliklerinin endstride pek ok nemli kullanm alanlar vardr. Bunlardan bir tanesi hidrofilik membranlardr. Bu membranlar su molekllerini ekerken, dier polar olmayan moleklleri, ya, gres vb. iterek temiz bir yzey salarlar. Hidrofilik yzeylerin dier kullanm alanlarna, kontak lens temizleyicileri, slak mendil ve ocuk bezleri rnek olarak gsterilebilir. Cam yzeylerinin negatif ykl ve boyutlar yaklak 10 nm olan silika (SiO2) nanoparacklar ve uygun bir polikatyonla [poli(allilamin-hidrojen klorr) veya ksaca PAH] ile 14 tabaka kaplandktan sonra kararl ve sperhidrofilik bir yzey elde edildii, 2006 ylndaki bir yaynlarnda Rubner ve arkadalar tarafndan gsterilmitir (ekil 5).5

Suyu Hisevmeyen (Sperhidrofobik)Yzeyler

Suyu sevmeyen yzeyler de hidrofobik yzeyler olarak snflandrlmaktadrlar. Suyun yzeye temas asnn bykl yzeyin hidrofobik veya hidrofilik olmasnn bir ltdr. Bu balamda, deme as arttka yzeyin suyu sevmeme zelekil 7. Sperhidrofobik yzeylere damlatlan su damlas.

liide artmakta ve sperhidrofobik bir yzey olma ynnde yol alnmaktadr. Temas asn etkileyen iki nemli faktrden bir tanesi yzey przll dieri ise yzey gerilimidir. Suyu seven ve sevmeyen iki cam yzey ekil 6da gsterilmektedir. Benzeri ekilde Rubner ve arkadalar yine silika (SiO2) nanoparacklar, PAH polikatyonu ve poly(akrilik asit) PAA polianyonunu tabaka-tabaka kaplayarak elde ettikleri yzeyleri daha sonra yarflorlanm silan ile kaplayarak bu defa da sperhidrofobik bir yzey elde edilebildiini gstermilerdir (ekil 7).6

Manyetik ve Lmnesans zellikleri olan Nanoparaklar

Ayn ekilde polikatyon olarak PAH ve polianyon olarak poli(styrene sulfonat) PSS kulanarak Fe3O4 manyetik nanoparacklar ve CdTe kuvantum noktalar da ieren ve bylelikle hem manyetik hem de luminesans zellii olan nanoparacklarn hazrlanabildii gsterilmitir (ekil 8).7 eklin ikinci ksmnda gsterildii gibi mknats yaklatrldnda yan nanoparacklar zelti ierisinde mknatsa doru ekilmektedir.

ekil 5. Sperhidrofilik yzeylere damlatlan su damlalar. Balangta yzeyler normal davranmakta ancak 2-3 dakika sonra yzeyi tamamen slatmaktadr.

BLM ve TEKNK

Aralk 2006

ekil 8. Manyetik ve luminesans nanoparacklar ve tabakalarn fotoluminesanslar.

Benzeri bir alma 3 yl nce dnyaca nl Science dergisinde yaynlanmtr ve zeti ekil 10da verilmektedir. Altn elektrot zerine tek tabaka olarak negatif ykl bir grup ieren uzun hidrokarbon zincirli bir moleklle kaplandnda yzey suyu seven bir zellik gstermektedir. Altn tabakas pozitif olarak yklendiinde ise en dtaki negatif ykl gruplar ieriye doru bklmekte ve dolays ile yzey hidrokarbonca zenginlemekte ve hidrofobik hale dnmektedir. Ykleme ortadan kalknca yzeyler tekrar hidroflik olmakta ve bu ykleme-boalma ilemi tekrar tekrar yapldnda yzey kolayca ve kontroll bir ekilde bir konumdan dierine gemektedir.9

Suyu Sevme/Sevmeme zelliklerinin Elektrikle Kontrol Electrowetting

Bizim bu konuda imdiye kadar yaptmz almalar da benzeri ekilde hazrladmz yzeylerin suyu sevme veya sevmeme zelliklerinin polielektrotlarla kaplanmasn bir adm daha ileri gtrerek bu yzeylerin elektrik alan ile suyu sevme veya sevmeme zelliklerinin daha iyi bir ekilde kontrol Electrowetting ve bylece daha

da akll yzeyler elde edilmesi zerinedir.8 4. snf kimya blm rencilerimizden Can Pnar ngerin 5 nm oksit tabakas ieren silikon zerine srayla PAH ve PSS polielektrolitler kapladnda, ekil 9 da grld gibi su ile yzey temas as 70 dereceden 30a dp tekrar kmaktadr ve dolays ile yzeyleri nce suyu sevmeyen ve sonra da seven eklinde kontrol edebilmekteyiz. Bir sonraki aamada da bu yzeyleri elektrik alan uygulayarak daha da akll bir konuda kontrol edebilir hale getireceiz.

zet
En basit daldrma kartma yntemi bile bize yzey zelliklerini ok akll bir ekilde ve nanometre boyutlarnda kontroln salayabilmektedir. Elektrik alan ise bu Yzeyleri Daha da Akll yapmaktadr. Yaasn Akll Kimya.

Ulusal Nanoteknoloji Merkezi Projesi UNAM ve Yzeyler

Arlkl olarak Bilkent niversitesi retim yelerinden ve Trkiyenin baka niversitelerinde veya u anda ABDde bulunan konularnda ok saygn bilim adamlarndan oluan bir bilim ordusu ile Nanoteknoloji Kullanarak Akll ve levli Yzeylerin Oluturulmas ve Uygulamalar bal altnda 4 ayr aratrma projesi yrtmeyi planlamaktayz. Proje ekibimiz, Prof. Dr. Salim rac, Prof. Dr. Atilla Aydnl, Do. Dr. mer Da, Do. Dr. Ahmet Oral, Do. Dr. Ouz Glseren. Y. Do. Dr. Erman Beng. Y. Do. Dr. Emrah zensoy, Y. Do. Dr. Mehmet Bayndr, Dr. Glay Erta ve Dr. Aykutlu Daneye ek olarak ABD Argonne Laboratuvarndan srtnmeyi sfra indiren bilim insan olarak tannan Dr. Ali Erdemir ve Ko niversitesinden Prof. Dr. skender Ylgrden olumaktadr. Projemiz faaliyetlerimiz drt farkl koldan yrtlecek olan ve aada sralanan drt ayr altprojeden olumaktadr. I. Suyu Sevmeyen/Anti-Fouling yzeylerin ve teknolojik boyalarn gelitirilmesi. II. Katalitik ve fotokatalitik yzeylerin gelitirilmesi III. Sert ve koruyucu yzeylerin gelitirlmesi IV. Srtnmeyi azaltan akll ve ilevli yzeylerin gelitirilmesi Prof. Dr. efik Szer
Bilkent niversitesi, Kimya Blm Bakan ve UNAM Ynetim Kurulu yesi
Kaynaka [1] A. W. Adamson, Physical Chemistry of Surfaces, Wiley, New York, (1990). [2] H.Y. Erbil, L.A. Demirel, Y. Avc, O. Mert, Science 299, 1377 (2003). [3] G. Decher, Science 277, 1232 (1997). [4] G. Decher, J.B. Schlenoff, Multilayer Thin Films, Wiley-VCH, Weinheim (2003). [5] F.C. Cebeci, Z. Wu, L. Zhai, R.E. Cohen, M.F. Rubner, Langmuir 22, 2856 (2006). [6] L. Zhai, F.C. Cebeci, R.E. Cohen, M.F. Rubner, Nano Letters 4, 1349 (2004). [7] X. Hong ve arkadalar, Chem. Mat. 16, 4022 (2004). [8] B. Shapira, H. Moon, R. Garrell, C-J. Kim, J. Appl. Phys. 93, 5794 (2003). [9] J. Lahann, S. Mitragotri, T.N. Tran, H. Kaido, J. Sunaram, I.S. Choi, S. Hoffer, G.A. Somorjai, R, Langer, Science 299, 371 (2003).

ekil 9. 5 nm oksit tabakas ieren silikon yzeyinin su ile yapt temas asnn PAH ve PSS tabakalar ile kaplandka deiimi. Her kaplamadan sonra yzey Suyu Seven-Sevmeyen Konumunu deitirmektedir.

ekil 10. Elektrik alan altnda eilip-dorulan molekller yzeyleri suyu seven-sevmeyen konumuna getirmektedir.

Aralk 2006

BLM ve TEKNK

Sperkayganlk ve Srtnmesiz Yzeyler

Srtnme, temas halindeki kat cisimler arasnda kaymaya kar diren olarak tanmlanabilir. Bilinen btn fiziksel olgular arasnda, srtnme ok zel ve nemli bir yer tar. Gnlk yaantmzda srtnme ile hemen her an iie olmamza ramen, onu ve nemini hi dnmeyiz bile. Srtnmesiz ayakta durabilmek veya yryebilmek imkansz olurdu. Dolays ile baz durumlarda srtnmeye ok ihtiyacmz olduu gibi, her gn kullandmz araba ve br motorlu tat aralarda da srtnmenin ok asgari mertebelerde olmasn arzu ederiz. zerinde asrlardr allmasna ramen, henz srtnmenin srr btn ynleri ile tamamen anlalm saylamaz. Srtnmenin endstri ve evreye olan olumsuz etkileri tasavvur edilemeyecek kadar byktr. Bugn, endstrilemi lkelerde, yllk gayri safi milli haslasnn yaklak %5 kadarna yakn bir ksmnn motorlu aralar ve br hareket halinde olan mekanik sistemlerdeki srtnme yznden kaybolduu tahmin edilmektedir. rnegin, Amerika Birleik Devletlerinde, bu kaybn yaklak 500 milyar dolar civarnda olduu dnlmektedir. Srtnme dolayl yollardan hava ve evre kirliliine de sebep olmaktadr. Srtnmeyi yenmek iin harcanan yakt enerjisinden kaynaklanan karbon dioksit ve br zararl gazlar direkt olarak atmosfere salverilmekte ve bunlarda atmosferdeki hem sera gazlarnn artmasna hem de eko-sistemin bozulmasna sebep olmaktadr. Dolaysyla, motorlu aralar ve br mekanik sistemlerde, srtnmeyi mmkn olan en dk deerlere indirecek teknolojilere acilen ihtiya vardr. Aksi takdirde, gn getike daha da azalan ve yenilenmesi veya yerinin doldurulmas ksa zamanda pek mmkn gzkmeyen fosil-bazl enerji kaynaklarnn tamamen tkenmesini nlemek mmkn olamayacaktr. Srtnme konusunda yaplan bilimsel aratrmalarn tarihesi olduka eskidir. Ancak, geen 20 yl ierisinde bu almalar byk bir ivme kazand. ok hassas lm aletleri, bilgisayar destekli modelleme imkanlar ve deneysel alanlarda elde edilen teknolojik gelimeler sayesinde srtnmeye sebep olan faktrler ok daha iyi anlalmaya baland. Bu almalardan elde edilen bilgiler, srtnmesiz yzeylerin simulasyon yoluyla tasarm ve gerekletirilmesine olanak tand. Bilhassa, atomsal kuvvet ve titreimli tnelleme mikroskoplar (AFM ve STM) sayesinde, srtnme atomik leklerde bile incelenebilir bir hale geldi. Bunlara ek olarak, hz, hafzas, ve kapasitesi ok yksek olan sper bilgisayarlar sayesinde, atomik ltlerde srtnen yzeylerin modellemeleri kolaylat ve hangi artlar altnda srtnmenin neredeyse sfr mertebelerine kadar indirgenebilecei tahminleri yapld. Bu simulasyonlar takip
BLM ve TEKNK 8 Aralk 2006

Sekil 1. Nerdeyse srtnmesiz karbon kaplama ile yaplan deney sonucunu gsteren srtnme diyagram

eden deneysel almalarda ise, gerekten tahmin edilen artlar altnda srtnmenin tamamen yok olabilecei ispatland. Aslnda sperkayganlk kelimesi ilk defa Prof. Dr. Hirano tarafndan hangi artlar altnda srtnmesiz kayma elde edilebileceini tanmlamak iin kullanlm bir terimdir [1]. Tarihsel adan, sperkayganlk konusunda ilk teorik almalar 1980li yllarn son eyreinde balamtr. lk almalar, Prof. Dr. Jeffrey Sokoloff ve Motohisa Hirano ya aittir [1,2]. Teorik olarak, bu bilim insanlar, sperkayganln ok zayf kuvvetlerle iliki halinde olan yzeylerde ve atomsal mertebede uyumsuz temas durumlarnda elde edilebileceini tahmin etmilerdir. Daha sonra yaplan deneysel almalarda da, birbiri ile atomsal mertebede uyumsuz bir temas halinde olan grafit ve silikon yzeylerinde gerekten srtnmenin neredeyse sfra kadar debildii deneysel olarak ispatlanmtr [3,4]. Bu konuda, daha sonra almaya balayan bilim insanlar da, sperkayganln birtakm baka madde veya malzemelerde de mmkn olduunu gstermilerdir. Bu maddelerde de, sperkayganlk ancak atomsal mertebede uyumsuz temas durumlarnda mmkn olabilmitir ve bu maddelerin hemen hepsi katmanl yaplara haiz grafit, molibden slfr, veya mikadan olumaktadr. Sperkayganlk iin zel kristal yap ve kayma yn gereksinimi dolays ile, bu tr bulgulara yapsal veya yapya haz sperkayganlk ismi de verilmitir [5]. Bilimsel adan bu tr bulgular ok byk neme haiz olmasna ramen, pratik uygulama bakmndan henz hi bir varlk gsterememitir ve u ana kadar da bu bulgulara dayal pratik bir sistem henz mevcut deildir. Geen 20 yl esnasnda, elmas ve elmasa benzer karbon kaplamalar hem bilimsel hem de endstriyel adan ok byk bir ivme kazand. Bu kaplamalar, genellikle kimyasal buharlatrma yntemleriyle karbon ieren hidrokarbon gazlarndan (rnein metan veya asetilen) elde edilmektedir. Bu konudaki youn almalar sa-

yesinde, bilim insanlar ok ilgin kaplama trleri kefettiler ve u anda da bu kaplamalar yaygn bir biimde kullanlmaktadr [6]. Bilhassa, elmasa benzer karbon kaplama konusunda u anda ok deiik trler mevcuttur. Elmas ve elmasa benzer karbon kaplamalarn en youn aratrld bilim merkezlerinden birisi de ABDnde Chicago ehri yaknndaki Argonne National Laboratory olmutur. Burada sistematik olarak srdrlen bilimsel almalar sayesinde, yksek hidrojen ihtiva eden hem yapsal hem de kimyasal adan optimize edilmi bir elmasa benzer karbon kaplamann ok ar srtnme artlar altnda bile srtnme katsaysn neredeyse sfr (rnein 0.001) mertebelerine indirebilecei ispatlanmtr [7]. 1998 ylnda, bu baar hem R&D-100, hemde Discover Magazine dllerine layk grlm, bilim evrelerinde de ok byk yanklar uyandrmtr. Srtnme katsaysnn neredeyse sfra yakn olmas dolays ile de, bu kaplamaya neredeyse srtnmesiz karbon kaplama (veya near-frictionless carbon) ismi verilmitir. ekil 1 bu kaplamann srtnme katsaysn gsteren bir diyagramdr. Bu tr zelliklere sahip olan yeni maddelerin sentezi ancak denge-d ve sperkritik plazma ortamlarnda elde edilebilmektedir. Karbonbazl kat maddelerde, srtnmenin ana kaynaklarndan bazlar ok kuvvetli kovalent balardan kaynaklanmaktadr. Sperkayganlk iin, bu balarn tamamen yok edilmesi arttr. ayet bu yaplmam ise, bu balar srtnme esnasnda srtnen yzeyler arasnda ok kuvvetli balar oluturup, kaymay zorlatrmaktadr. Bu balar yok edebilmenin en kolay yollarndan birisi, bu kaplamalarn iine ve srtnen yzeylerine gerektii kadar hidrojen temin etmektir. Hidrojen, karbon ile ok kolay reaksiyona girer, ve ona ok kuvvetli balar ile balanr. Bu kovalent balarn ortadan kaldrlmas da srtnen yzeyleri kimyasal adan ok duyarsz bir kvama getirir ve bu tr yzeyler, srtnme esnasnda kimyasal ba oluturamayaca gibi, aadaki ekilde de (ekil 2) gsterildii gibi pozitif bir elektrik yk de kazanr [8]. Temas haline getirilen iki pozitif ykl yzey de doal olarak birbirini ekme veya balanma yerine birbirini itme zelliine kavuur. Bu tr yzeyleri hidrojen ile doyurulmu ve temas etmeleri iin birbirlerine iyice yaklatrlm iki elmas yzeylerin bilgisayar destekli simulasyonlarnda da bu tr yzeylerin gerekten 2 angstromdan daha fazla yaklatrlmalar halinde ok byk itici glerin ortaya kaca gsterilmi ve ayet bu tr yzeyler birbirlerine kar srtnmeye zorland durumlarda da ok dk srtnme katsaylarnn elde edilebilecei ortaya kmtr [9]. Ksacas, srtnmesiz yzeylerin tasarm ve

de, bir sistem zellii olduudur. Srtnmenin olutuu ortamn kimyasal ve fiziksel zellikleri, yzey parametreleri, malzemenin sertlii vs. srtnmeyi ciddi bir ekilde etkiler. zet olarak, srtnme gerekten ok kapsaml bir konu ve ilgin bir fiziksel olgudur. Onu kontrol edebilmek, ancak onu ok daha iyi bir ekilde anlamakla mmkn olabilecektir. nsanolu, dnyaya geldii andan itibaren devaml hareket halinde olmutur ve bir yerden bir baka yere gidebilmek iin de devaml birtakm yeni aralar icat ederek daha konforlu, daha hzl seyahat edebilmenin yollarn aratrmtr. Hi phesiz, bu eilim 21. yzylda da devam edecektir. Enerji kaynaklarnn gittike daha da azald bir zaman diliminde, bizlerin gerekten srtnmeyi yakn bir takibe alp, onu daha iyi nasl kontrol edebiliriz, hatta tamamen nasl ortadan kaldrabiliriz, sorularna cevap vermemiz gerekmektedir. Srtnme ve sperkayganlk konusunda geni apl bilgi edinebilmek iin birok makale ve kitaplar mevcuttur. Bu konuyu en iyi bir ekilde ileyen bilimsel bir kitapta u gnlerde baslmak zeredir [10].
ekil 2. Srtnme katsays neredeyse sfra yaklaan karbon kaplamalarn atomik letlerdeki yzey kimyas. Beyaz atomlar hidrojeni, gri atomlar da karbonu temsil etmektedir. Sadaki diyagramda bu yzeylerin pozitif bir arja haiz olduunu ve dolays ile birbirlerini iteceini ima etmektedir. W, uygulanan yk; F ise srtnmeden kaynaklanan kuvveti temsil etmektedir [8].

Prof. Dr. Ali Erdemir

Argonne National Laboratory Energy Systems DivisionArgonne, Illinois ABD Ulusal Nanoteknoloji Merkezi Yzey alma Grubu Bilkent niversitesi

gerekletirilmesi enerji tasarrufu bakmndan ok byk bir neme sahiptir. Bu konuda, geen 20 yl esnasnda ok kaydadeer gelimeler kaydedildi. Ancak, bu tr yzeylerin geni apl ve endstriyel anlamda hayata geirilebilmesi iin bir takm zorluklarn yenilmesi gerekmektedir. Srtnme, bir yzeyde dnlebilecek olgulardan sadece bir tanesini tekil etmektedir. Srtnmenin yannda, bir yzeyin mekanik ve tribolijik alardan bekleneni verebilmesi iin, br yzey zelliklerininde (rnegin, sertlik, przllk, kimyasal yap vs.) ideal olmas gerekir. Bunlarn yannda, ayrca kullanlan ortamn kimyasal bileimi ve scakl da gz ard edilmemelidir. Ksacas, her trl problemi her

trl artlar altnda zebilecek bir madde henz bulunmamtr. Ancak, belirli malzemelerin belirli koullar altnda performans artrc, verimi ykseltici ve mr uzatc kabiliyetleri vardr. Bu yukarda szn ettiim elmasa benzer karbon kaplamada bu maddelerden birisidir. rnein, kuru azot veya vakum ortamlarnda srtnme katsays 0.01in altnda iken, rutubetli veya oksijen ihtiva eden ortamlarda bu srtnme katsays birka misline kabilmektedir. Yal ortamlarda ise, yan viskozitesine bal olarak 0.03 ile 0.1 mertebelerinde srtnme katsays salayabilmektedir. Ksacas, hi unutulmamas gereken bir husus, bu srtnmenin bir malzeme veya kaplama zellii deil-

Kaynaka: 1. J. B. Sokoloff, PRB 42 (1990) 760. 2. M. Hirano ve K. Shinjo, PRB, 41 (1990) 11837. 3. M. Hirano, K. Shinjo, R. Kaneko, ve Y. Murata, PRL, 78 (1997) 1448. 4. C. M. Mate, G. M. McClelland, R. Erlandsson, ve S. Chiang, PRL, 59 (1987) 1942. 5. M. H. Muser, Europhys. Lett., 66 (2004) 97. 6. A. Erdemir ve C. Donnet, Tribology of Diamond, Diamond-like Carbon And Related Films in Handbook of Modern Tribology, CRC Press, 2001, pp.871-899. 7. A. Erdemir, O. L. Eryilmaz, ve G Fenske, J. Vac. Sci. Technol., A18 (2000) 1987. 8. A. Erdemir, Surf. Coat. Technol., 146 (2001) 292. 9. S. Dag ve S. Ciraci, Phys. Rev. B, 70 (2004) 241401.

Ultra-sert, bor ieren koruyucu kaplamalar

Cisimler d dnya ile yzeyleri vastas ile etkileime girerler, ve genelde bu kural canllar iinde geerlidir. nsanln Ay yolculuu maceras Ay toprana ayak basmadan nce Ayn yzeyinin binlerce fotoraflarnn ekilmesi ve tetkiki ile balamtr. Aksine, insanlarn atomlarn dnyasn tanmas ise direkt olarak cisimlerin hacimsel (bulk:oylum, hacim) yaplarn ve davranlarn gzlemleyerek olmutur. Bu tezat nl fiziki Wolfgang Pauli yzeylerin ancak eytann yaratabilecei kadar karmak, yanltc ve anlalmas zor sistemler olduunu ima eden bir ikayet ile aklamaya alr. Yzeylerin alla gelenden farkl karakterleri bazen bilim ve teknolojinin yararna kullanlabilirken, stn katalitik zellikleri gibi, dier ynden de son derece ykc ve almas g sorunlar olarak ekonominin ve endstrinin nne kabilmektedir. Buna en canl rnek olarak birbirleriyle etkileimde olan hareketli iki yzeyin anmas, srtnmenin yol at ar snma, oksidasyon ve korozyona dayal olarak malzemelerin bozunmas gsterilebilir. Dr. Peter Jost ve ekibi 9 Mart 1966da ngiliz hkmetine sunduklar, bugn The Jost Report ismi ile anlan raporda srtnme, korozyon ve anma kaynakl kayplarn ngiltere ekonomisine yllk maliyetinin gayr safi milli haslann (GSMH) %4 kadar olduunu belirtmilerdir (1). zleyen 10 yl iinde benzer almalar A.B.D., Almanya, Kanada ve dier sanayilemi lkelerde tekrarlanm, nleyici

Aralk 2006

BLM ve TEKNK

ekil 1: : Koruyucu kaplamalar uyguland yzeyleri eitli d etkenlere kar koruma grevi stlenirler. Sert koruyucu kaplamalar gnmzde sabit disklerden, kesici-delici ulara ve denizalt periskoplarna kadar geni uygulama alanlar bulmaktadr.

tedbirler alnmas ve yeni dayankl yzeyler gelitirilmesi sayesinde kayplarn bir ksmnn nlenebilecei kantlanmtr. Koruyucu kaplama teknolojisi, yzeylerin korunmas ve bozunmann nlenmesi iin gelitirilen yntemlerden en basitidir. Bozunmaya dayankl bir malzemenin iki boyutlu ince tabaka halinde korunmas gereken yzeylerin zerine kaplanmas sureti ile yeni ve daha dayankl bir yzey elde edilmesidir. Metal yzeylerin korozyona kar boyanmas, bakr tencerelerin kalaylanmas, veya alminyum yzeylerin anodizasyonu gibi ilemler bu tekniin en basit ve yaygn rnekleri olarak gsterilebilir. Gnmzde yksek teknolojinin girdii alanlar geniledike yzey sorununun bir yz olan anmaya dayankllk ve sert kaplamalar konusu gittike nem kazanmaktadr. Sert kaplamalarn uygulama alanlar kala, diz ve dier eklem protezleri, jet motorlar, sabit diskler, talal imalatta kullanlan delici/kesici/andrc ular, silindir ve piston gvdeleri, rulman yataklar gibi ok geni bir yelpazeyi kapla-

maktadr (ekil 1). Sert kaplamalarn endstriyel roln ve nemini anlamamz iin u rnee dikkat etmemiz lazmdr:Amerika Birleik Devletleri Enerji Bakanl (DOE) yeni malzemeler aratrma btesinin %59unu bozunmaya dayankl (anma, srtnme, korozyon vb.) malzemelere ayrrken, bunun iinden sert koruyucu kaplamalarn aratrlmasna ayraca pay %26 olarak aklamtr (2). Ayn almada ultra-sert (> 40 GPa), anmaya direnli nano-kristal kaplamalarn gelitirilmesi ile yakn gelecekte senede 2.4 milyar dolarlk enerji kaybnn nlenmesi hedeflenmektedir. Son zamanlarda bu konu zerine younlaan almalar bor-karbon-azot (B-C-N) l sistemini yaygn endstriyel kullanma elverili ultra-sert ve anmaya direnli kaplamalar ynnden yksek potansiyele sahip gstermektedir. zellikle, lkemizin dk bir katma deerle yurtdna satt bor madeni daha sonra yurtdndan yksek maliyetle saflatrlm ileri teknoloji rn bor ieren bileikler veya sistemler olarak geri satn aldn dnrsek

bu almalarn nemini daha sk kavrayacamz aikar. B-C-N sisteminde en popler kaplamalara rnek olarak kbik-bor nitrr, (k-BN) kaplamalar verilebilir. ekil 2de k-BN kaplamalarn makro, mikro ve nano boyutlarda yaplar sergilenmektedir. K-BN kaplamalar endstride gnmzde yaygn olarak kullanlan koruyucu kaplamalardan titanyum nitrr (TiN) ve elmasbenzeri-karbon (DLC) gibi kaplamalardan 2-3 kat daha sert ve 10 kat daha stn anma direnci gstermektedir. Ancak bu yksek potansiyeline karn k-BNn sentezlenmesinde varolan sorunlar endstriyel uygulamalarn ciddi bir ekilde kstlamaktadr. Bu sorunlarn almas iin yazda daha nce bahsedildii zere gelimi lkelerde ok ciddi ve yksek bteli almalar finanse edilmektedir. Sz konusu almalarda kaplamalarn sentezlenmesi srasnda geen olaylar atom seviyesinde znrlk salayan taramal tnelleme mikroskobu (STM) ve geirimli elektron mikroskobu (TEM) kullanlarak atomlar seviyesinde gzlemlenmektedir. (ekil 2de k-BN kaplamalarda atomlarn dizilimlerini gsteren bir TEM resmi grlmektedir). Bu tekniklerden elde edilen veriler kullanlarak yksek kalitede ve istenilen zelliklere sahip kaplamalarn retebilecei fiziksel ve kimyasal ortamlar aratrlmaktadr. Bunun dnda bu tr tekniklerin sentez metotlar ile e-zamanl kullanm ile byme mekanizmalarna annda mdahale mmkn olmaktadr. Daha nceleri denemeyanlma yolu kullanlarak deney masasndan endstriye uygulanmas on yllar sren bilimsel ilerlemeler bu tr gelimi teknikler kullanlarak birka yl iinde gerekletirilmektedir. Maliyet-fayda oran 1:50 olarak belirlenen sert ve anmaya dayankl kaplamalar konulu aratrmalar gelimi lkelerde artan bir ivme ile devam etmektedir. Hedefi elmastan daha sert ve srtnme katsays hemen hemen sfr olan kaplamalarn gelitirilmesi ve endstriye uyarlanmas konulu aratrmalar srerken Trkiyenin bu konuya ilgisiz kalmas dnlemez. Bunun iin bor ieren ultra-sert kaplamalarn sentezlemesi ve bu esnada karlalan sorunlar derinlemesine irdelemek, zmek ve sonuta bu tr kaplamalar lkemizde endstriyel uygulamalar iin hazr hale getirilmesi yeni kurulan Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinde (UNAM) en nemli aratrma konularnn arasnda yer almaktadr. Yukarda anlatlan kapsam dnda bu almalar srasnda lkemizde az bilinen ve uygulanan ince-kaplama karakterizasyon ve vakum kertme teknolojileri konusunda eitimli kalifiye eleman yetitirmek ve endstriye kazandrmak da UNAMn amalarndan biridir. Yrd. Do. Dr. Erman Beng
Bilkent niversitesi, Kimya Blm UNAM-Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi

ekil 2: Kbik-BN koruyucu kaplamalarn endstriyel uygulamalar iin uyarlanmas iin yaplan aratrmalar makro ve mikro seviye ile yeterli kalmayp nano boyutlarda da yrtlmelidir. Endstriyel ugulamalarn nndeki engeller ou kez sistemlerin atomik boyutlarda gzlenmesi ile zlebilmektedir. (Makro ve mikro boyut resimler Fraunhofer Enstitsn Web sitesinden alnmtr, nano boyutlu resim D.J. Kester v.d. J. Mater. Res. 8, 1213 (1993) makalesinden alnmtr.)
BLM ve TEKNK 10 Aralk 2006

Kaynaka: [1] JOST, H. P.: Lubrication (Tribology) A Report of the Present Position and Industrys Needs. Dep. Of Education and Science, H. M. Stationary Office, London 1966. [2]FY 2003 Budget in Review, U.S. Department of Energy, (2003).

Nano-yaplarn Gizemli Yzey Kimyas ve Katalitik Nano-paracklar

Bilindii gibi, doada kendi haline brakldnda, ok verimsiz ve yava yryen kimyasal tepkimelerin, hzlanmasn ve ok daha verimli bir ekilde yrtlmesini salayan maddelere katalizr ad verilir. Geleneksel olarak katalizrler, Cu, Ni, Fe, Rh ve bunlarn dnda birok farkl yapda veya kompozisyonda olabilen aktif metal/metal-oksit bileenleri ierir. Katalizrler ile ilgili, detayl ve belgelenmi en eski almalardan bazlar, ortaada yaam simyaclara aittir. Modern kimyann temelini oluturan yar-bilimsel nitelikteki bu almalarn temel amac; bakr ve demir gibi kolayca paslanan ve bu yzden parlakln kaybeden deersiz metalleri, altn gibi parlakln hi yitirmeyen, deerli soy metallere dntrmekti (ekil 1). Istma/soutma/zme/kartrma gibi basit fiziksel ve kimyasal yntemler ieren simya almalarnn hibir zaman baarl olamayacann anlalmas iin yaklak 1000 yl gibi ok uzun bir zaman gerekti. Deersiz metallerin altna dntrlmesi iin ok yksek enerjili radyoaktif/nkleer reaksiyonlarn gerekletirilmesi gerekliliinin kefedilmesi, ancak 20. yzyln balarnda, maddenin atom ve ekirdek yaplarnn aydnlatlmasyla ortaya kt. Elbette, yzyllar sren baarsz simya almalar, altnn popularitesinden hibir ey azaltmad. Kimyasal olarak tepkimeye girmedii iin, soy bir metal olan ve nesiller boyu hi bozulmadan kalabilen altn metali, mcevher ve tak retiminde en gzde malzeme olarak hep en bata yer ald (ekil 2). Bu nedenle altn metali, uzun yllar boyunca katalizr hazrlama reetelerinin hep dnda tutuldu. Ancak, getiimiz bir ka yl iinde yaplan, r ac nitelikteki nanoteknoloji almalar, altnn bu makus(?) kimyasal talihini, geri dn olmakszn deitirdi. Bu nanoteknoloji almalarna gre [1-3], tipik olarak yaklak trilyon kere trilyon (~1023-24) altn atomunun biraraya gelmesiyle oluan makroskopik miktarlardaki alekil 1. Bakr altna dntrmeye alan bir ortaa simyacs ve laboratuvarnn tasviri (Simyac, Sir William Fettes Douglas, 1853). (a) Destek malzeme- nanoparack arayzeyindeki yksek aktiviteli atomlar

(c) Metalik zelliini yitirmi molekler nanoparack (b) Belirli bir yzey ynelimini tercih eden tepkimeler iin uygun, zel morfolojili nanoparack

(d) Destek malzemeden transfer edilip nono-yapda tutulan aktif elektronlar

ekil 3. Nanometre boyutlarndaki paracklarn katalitik etkinliklerini arttran etkenler (Kaynak [4]den uyarlanmtr).

tn, kimyasal olarak soy zellikler gstermesine ramen; sadece birka bin (veya daha az sayda) altn atomu ieren altn nanoparacklar, beklenmedik bir ekilde yksek katalitik aktivite gstermekteydi. Maddenin parack boyutlarna bal, ilgin kuvantum mekaniksel zelliklerinin baskn bir ekilde gzlemlenmesine izin veren bu nanoparacklarn srad yzey zellikleri, bu paracklarn inanlmaz katalitik aktivitelerinin altnda yatan temel nedenleri oluturmaktadr. Altn nanoparacklarnn srad yzey zellikleri ve yzey yaplar arasndaki ilikilere ynelik en arpc almalardan birine gre [2], makroskopik yapda metalik zellik gsteren (yani yksek elektrik iletkenlii olan) altn; nanoparack olarak hazrlandnda, parack boyutuna bal olarak, yar iletken ve hatta elektriksel olarak yaltkan bir yap bile sergileyebilmekteydi! Yine bu almada ortaya koyulan, elektronik yap ve katalitik aktivite ara-

sndaki yakn iliki, maddenin kimyasal davranlarna bakmz hakknda kaydadeer temel deiiklere sebep oldu (ekil 3). Nanoparacklarn, boyutlar, yzey yaplar ve geometrileri ile katalitik zellikleri arasndaki ilgin ve srad ilikiler, yeni kurulan Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinde (UNAM) deneysel ve kuramsal olarak ele alnan nemli aratrma konularnn banda yeralmaktadr. Bu balamda, ok nemli iki kresel sorun olan, tat aralarndan kaynaklanan zararl atklarn temizlenmesine ynelik yeni teknolojiler [5-6] ve gelecekte hidrojenle alan otomobillerde kullanlacak hidrojen depolama malzemelerinin [7] temelini oluturacak; nanoparack bazl yeni sistemler zerindeki almalarmz Bilkent nversitesi Kimya Blm ve UNAMda hzla devam etmektedir. Yrd. Do. Dr. Emrah zensoy
Bilkent niversitesi Kimya Blm UNAM-Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi
Kaynaka 1) Chen MS, Goodman DW The structure of catalytically active gold on titania SCIENCE 306 (5694): 252-255 OCT 8 2004. 2) Valden M, Lai X, Goodman DW Onset of catalytic activity of gold clusters on titania with the appearance of nonmetallic properties SCIENCE 281 (5383): 1647-1650 SEP 11 1998. 3) Chen MS, Kumar D, Yi CW, Goodman DW The promotional effect of gold in catalysis by palladium-gold SCIENCE 310 (5746): 291-293 OCT 14 2005. 4) Cho A. Connecting the Dots to Custom Catalysts SCIENCE 299: 1684, 2003. 5) Ozensoy E, Goodman DW Vibrational spectroscopic studies on CO adsorption, NO adsorption CO plus NO reaction on Pd model catalysts PHYSICAL CHEMISTRY CHEMICAL PHYSICS 6 (14): 3765-3778 JUL 21 2004 6) Ozensoy E, Peden CHF, Szanyi J, Model NOx storage systems: Storage capacity and thermal aging of BaO/-Al2O3/NiAl(100) JOURNAL OF CATALYSIS 243: AUG 22 2006 7) Yldrm T, rac S Titanium-Decorated Carbon Nanotubes as a Potential High-Capacity Hydrogen Storage Medium PHYSICAL REVIEW LETTERS 94: 175501 MAY 5 2005

ekil. 2. Bronz ana ait yaklak 3400 yllk bir altn tak. Bu muhteem altn tak, 3000 yldan uzun bir sre su altnda kalmasna ramen hala ilk yapld gn ki parlakln ve safln korumaktadr (Ka-Uluburun Bat, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Koleksiyonu)

Aralk 2006

11 BLM ve TEKNK

NANOBYOTEKNOLOJDE YEN UFUKLAR

ema I: CpG DNAlarn deiik teraptik uygulamalar

UNAM NANOBYOTEKNOLOJ ARATIRMA BRM

Nanoteknoloji ile biyoteknolojinin birlikte gelimesi ve molekler biyoloji alanndaki ok hzl bilgi birikiminin bu iki gelien alan beslemesiyle ortaya nanobiyoteknoloji aratrma alan kmtr. Bu sayede bugne kadar mmkn olmayan tan ve teraptik uygulamalar da artk insanda kullanma ynelik daha etkin antikanser, anti-enfeksiyon ve anti-allerjik tedavileri gelitirmek iin nanobiyoteknoloji alannda aratrma yapmakta olan bilim insanlarnca gelitirilmeye balanmtr. Hcrelerimizdeki bir DNA moleklnn apnn 2 nm, kanda dolaan antikor proteinlerinin tiplerine gre 15 ile 50 nm boyutlarnda olduunu dnrsek, nanobiyoteknolojinin, nanobilim ve tp alanna yakn gelecekteki getirecei yenilik ve almlar da kolayca anlalabilir. Nanoimplantlardan akll ila salm sistemlerine, nanobiyomakinalardan, biyoinformatik ve genomik uygulamalar iin DNA iplerinin nanofabrikasyonuna, mezenkimal kk hcre bazl organ mhendislii uygulamalarndan, monoklonal antikorlar ve DNA kkenli liBLM ve TEKNK 12 Aralk 2006

gantlarn nanogrntleme amal kuvantum noktacklaryla birlikte kullanmlarn da kapsayan geni bir yelpazede 8 aratrma grubunun katklaryla nanobiyoteknoloji aratrma grubu UNAM ierisinde ok kritik bir rol oynamaktadr. Bilkent, Molekler Biyoloji ve Genetik Blmnde yer alan retim yelerinin bir ksm UNAM bnyesindeki nanobiyoteknoloji aratrma birimini hayata geirmek iin, ok ynl almalarn bu alandaki uygulamalar iin adapte etmeye girimilerdir. rnein, antikanser terapiler gelitirmek iin yeni tarama ve diagnostik markerlarn tayini almalar Prof. Dr. Mehmet ztrkn ynetiminde srdrlmekte. Monoklonal antikorlar gelitirip bunlar nanomakineler ve nanosensrler zerine tutturup ok duyarl ve hzl biyoterr ajanlarnn veya hasta dokulardaki bozukluklarn tayin yntemlerinin gelitirilmesi almalarn Yrd. Do. Dr. Tamer Yacolu ynlendirmekte. Ayrca Yrd. Do. Dr. Can Akal mezenkimal kk hcre almalarn ve bu alandaki biyoteraptik uygulamalar ile nanoimplantlar destekleri zerine uygulayp doku ve hcre tedavisine ynelik aratrmalar yrtmektedir. Biyoinformatik ve genom bilim konularndaki youn

aratrmalarn Yrd. Do. Dr. zlen Konu, Do Dr. Ik Yulula birlikte dier kanser tiplerinin yan sra zellikle meme kanseri zerine molekler markrlerin belirlenmesi ve tan ile tedavide kullanmna ynelik uygulamalar iin transckriptom analiz ve hcre yolaklarndaki hasar tayin edebilecek almalarn youn ekilde yrtmektedirler. Yrd. Do. Dr. Uygar Tazebay ile Y. Do. Dr. Cengiz Yakcerin alma grublar, nanofabrikasyon ve omiks teknolojilerinin gelitirilmesi ve yerletirilmesi, ayrca klinik uygulamalar iin RNA interferans ve mikro RNA tekniklerini kullanarak yeni diagnostik yntemler gelitirmek zere youn aba harcamaktadrlar. Otoimn hastalklarla X-Kromozomu inaktivasyon ilikisini belirlemek iin Prof.Dr. Tayfun zelik de UNAM bnyesinde aratrmalarna devam etmektedir. Ayrca, kanser hcrelerinin salkl hcrelere zarar vermeden ldrlmesi zerine nanobiyoteknoloji grubu olarak ok yeni ve farkl metodlar stnde ve sadece dnyada birka laboratuvarda srdrlen ok ileri dzeyde aratrmalar srdrlmektedir. rnein, Bakteri DNAs bizim DNAmzdan yapsal farkllklar gsterdiinin kefiyle DNA molekllerinin baklk siste-

ema II: Lipozom nanokesecikleri iine CpG DNAnn hapsedilii

ekil 1. (CpG ODN)Lipo ile toksin tedavisi, olumu tmrlerin yok olmasn salamakta. Tmr oluumundan sonra sadece tmrl blgeye birer gn ara ile 3 kez tedavi sonrasnda tmr boyutundaki gelimenin takibi yapld.

ekil 2. Nanoenkapslasyon, CpG DNAsnn in vivo aktivitesini artrr.

mi zerine olan uyarc etkisinden yararlanarak yeni DNA kkenli ilalar tasarlanmaktadr. rnein bu ilalar yeni jenerasyon a gelitirmekten, antikanser ve anti allerjik uygulamalara ve as olmayan hastalklardan immn koruyucu ajan olarak kullanmaya kadar geni bir yelpazedeki biyoyararllnn tesbiti iin bizim bulgularmz temel alarak klinik faz almalar yurtdndaki baz merkezlerde balamtr (ema I). Ayrca bizim buluumuzla, sadece kanserli dokulara veya civarna kontroll bir ekilde DNAy ve istendiinde de kemoterapi ajann da birlikte salabilen nanokeseciklerle antikanser terapileri gelitirilmekte ve bunlarn deney hayvanlarndaki etkinlikleri tayin edilmektedir (ema II). Farelerdeki almalarmz gstermitir ki bu terapi yntemi ile, insanda ba ve boyun da oluan ve ok hzl bir ekilde ilerleyebilen bu ktle kanseri modelini farelerde %90nn zerinde bir baaryla ortadan kaldrabilmekteyiz (ekil 1). Yine DNAnn baklk sistemimizi uyarc zelliini kullanarak hazrladmz ve kendi kendine nanoparack oluturma kabiliyeti olan sentetik DNA paracklarn kullanarak yeni jenerasyon niversal profilaktik alar gelitirmekte ve bunlar as olmayan ldrc bulac hastalklardan acil korunmaya ynelik immn koruyucu ajanlar olarak deney hayvanlarnda % 100e varan bir korunma baarsyla kullanmaktayz (ekil 2). Bizim ve bakalarnn yaynlad bulgular gstermitir ki bu DNA paracklar birok patojene kar profilaktik koruyuculuk salamaktadr. Nanobiyoteknoloji alannda DNA bazl ilalarn nanotp amal kullanmlarn da ilk kez nanobiyoteknoloji grubu yelerimiz uluslararas almalaryla ortaya karmtr. Bu balamda memeli DNAsnn, bakteri DNAsndan farkl olarak baklk sisteminin belli hcrelerini uyarmak yerine basklamakta olduunu belirleyip, DNAnn bu zelliinden yararlanarak Guanozin zengini nanoparacklar tasarlayp DNA bazl bu ilalar baz otoimmn hastalklarn tedavisinde kullanmann mmkn olduunu yine model hayvan deneyleriyle kantlamlardr. almalar gstermitir ki bu ajanlar hayvanlar sistemik, organ veya dokulara bal eitli otoimmn bozukluklardan koruyabilmekte ve hastaln seyrini durdurmakta baz durumlarda geciktirebilmektedir. Bu basklayc DNA paracklar artritten lupusa, septik oktan diyabete kar etkili olabilmekte ve deney hayvanlarn koruyabilmektedirler.

KUVANTUM NOKTACIKLARI LE NANOBYOTEKNOLOJK UYGULAMALAR

Nanobiyoteknoloji biriminde antikanser ve temel aratrma amal tm vcud ile doku ve hcre ii grntleme yntemleri gelitirerek bu teknolojiyi ila hedefleme ve diagnistik grntleme amal kullanmak hedefindeyiz. Bu nedenle son derece hassas ve gelimi techizatlarla donatlacak olan birimimizde son yllarn en etkin grntleme yaklamlarndan birisi olan ve 5 ile 25 nm boyutlarnda deien kuvantum noktack13 BLM ve TEKNK

Aralk 2006

ekil 3 : Yzeyine iki tip antikorla modifiye olmu iki deiik boyuttaki kuvantum noktacklarn kullanarak vcut ii derin dokulardaki iki tip kanserli dokunun grntlenmesi

larn da (Q-dots) kullanmaktr. (ekil 3) Hedef hcre, doku veya organa ynelik grntleme yapabilmek iin antikorlarla yzey modifikasyonu yaplan Q-dots istenen blgeye hedeflenmekte ve bunun sonunda ok hassas grntler elde edilmekte. Ayrca biyolojik sistemin nanoparacklarla olan ilikilerini de molekler dzeyde anlamay ve bu yeni teknolojinin vcuda daha nceden dnlmeyen veya ngrlmeyen yan etkilerinin olup olmadn da belirlemeyi planlamaktayz. Kuvantum noktacklarn kullanarak gerekletirdiimiz son almalardan elde ettiimiz sonularla daha nce baarsz kaldmz ve ilikilendiremediimiz bir etkileimi de ok hassas bir seviyede konfokal mikroskopisi sayesinde ortaya kardk. Bu sayede DNA nanoparacn hcre yzeyinde balayan ve hcrenin ierisine alnmasn artran bir proteinin hcre ierisinde hem hangi kompartmente ynlendirildiini hem de nasl DNA-protein etkileiminin yer aldn kuvantum noktacklarna balanm antikorlar kullanarak baaryla grntledik (ekil 4). Sonu olarak, DNAy gerek sentetik paracklar, gerekse genomdan kken alan bir birim olarak elde ederek hem nanotpta (otoimmn veya profilaktik a ajan ya da antikanser ila olarak kullanarak), hem de nanobiyoteknolojik uygulamalarda kullanlacak (nanomakineler, nanodevreler ve nanoteller gibi) katma deeri ok yksek yeni ve akll rnlerin oluumunu salayan bir malzeme olarak yakn gelecekte grmeye balayacamz sylemek hayalci bir yaklam deildir. Bu ve bunun gibi almalarmz daha ileriye gtrp insan klinik almalarna ynelebilmemiz iin kamu ve zel sektrn bu konulara ilgi gsterip yatrm yapmasn bekliyoruz. Bu aratrmalardan elde edilecek sadece patent haklar yatrmc firmalara ok byk girdiler salayacaktr. Yurtdndaki firmalarn uygulamalar hep bu anlayla yrtlmekte ve bizim giriimci zel sektrmzn de artk bu stratejileri gelitirmek zorunluluu vardr, dahas yeniliki ve yaratc fikirleri rne dntrmeyi ne karan firmalar bu yksek katma deer sayesinde verimliliklerini de en st dzeylere karabilmeyi baaracaklardr. Yard. Do. Dr. hsan Grsel
Bilkent niv., Molekler Biyoloji ve Genetik Blm, UNAM-Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi
Derlemede kullanlan referanslarn Listesi: 1. I. Gursel, M. Gursel, K. J. Ishii, DM Klinman, J. Immunol. 167(6):3324-3328, 2001. 2. M. Gursel, D. Verthelyi, I. Gursel, K.J. Ishii, D.M. Klinman J. Leuko. Biol, 71(5):813-820, 2002. 3. I. Gursel, M. Gursel, H. Yamada, F. Takeshita, K. J. Ishii, D. M. Klinman, J. Immunol. 171:1393-1400, 2003 4. K.J. Ishii, K. Kawakami, I. Gursel, B.H. Joshi, D.M. Klinman, R.K. Puri. Clin. Cancer Res. 9(17), 6516-6522, 2003 5. D. M. Klinman, R.A. Zeuner, H. Yamada, M. Gursel, D. Currie, I. Gursel, Ann. N.Y. Acad. Sci. 1002, 112-123, 2003 6. Gao X. et al, Nat. Biotech., 22: 969, 2004 7. H. Shirota, I. Gursel, M. Gursel, DM. Klinman, J. Immunol. 174:4579-4583, 2005 8. H. Xie, I. Gursel, B. Ivins, D.O`Hagan, J. Ulmer, D.M. Klinman, Infect. Immun., 73:828-33, 2005 9. M.Gursel, I. Gursel, H.S. Mostowski, D.M. Klinman, J. Immunol. 173:1575-1580, 2006 10. S. Klaschik, I. Gursel, D.M. Klinman, Mol. Immunol., 44:10951104, 2007

ekil 4 : Kuvantum noktacklar ile konfokal mikroskopi yntemi kullanlarak nanometrik boyutlarda protein-DNA etkileimi ve organlelerin etkileiminin de belirlendii hcre ii grntleme uygulamalar

BLM ve TEKNK 14 Aralk 2006

MOLEKLER TRANSSTRLER GELYOR

NANOELEKTRONK

Transistrler kldke kld ve 100 nanometrenin altna indi. Saniyede 1 milyar ilem yapabilen makinalar antamzda tayoruz. Elektronikte klme ve hzlanma devam ediyor. Peki nanoelektronii, altmz yariletken devrelerden farkl klan nedir? Nanoteknoloji elektronikte byk bir atlamaya sebep olabilir mi? Yazmzda bu sorulara cevap arayacaz.

Hesaplama, Hz ve Enerji Arasndaki liki

Haberleme devriminin habercisi olan Claude Shannonun mehur makalesinden sonra bilgi, grlt, enerji ilikilerinin fiziksel temelleri daha iyi anlald. Bugn biliyoruz ki tersine-

mez hesaplama yapldnda entropi artacandan 1 Bitlik bilginin, Boltzman sabiti ve ortam scaklnn arpm kadar bir enerji fiyat vardr. Yani oda scaklnda 1 Bitlik hesap yapldnda yaklak 10-21 Joule enerji harcamak termodinamik olarak zorunludur. Gnmz masast bilgisayarlarndaki ilemciler (Intel Pentium 4 gibi), yaklak 40 Milyon transistor iermekte ve 2 GHz civarnda almaktalar. Eer termodinamik snrlarda almak mmkn olsa bu ilemcilerin 100 mikrowatt g harcamas beklenir. Gnmz ilemcilerinin 100 Watt civar g harcad dnlrse, gelecek bilgisayarlarnn bir milyon kat daha az g harcayarak ayn ii yapmasn bekleyebiliriz. Bu da cep telefonumuzda bugnn sper bilgisayarlar ka-

dar gl ilemcileri gezdirebileceimiz anlamna geliyor. Bu nasl olacak? Bahsedilmesi gereken iki konu var. Birincisi transistr dzeyinde nanoelektroniin getirecei yenilikler. kincisi hafza ve sistem tasarm alannda beklenen gelimeler. Bunlardan ksaca bahsedelim.

Nanotransistrler
Yariletken teknolojisi ve evlerimizde kullandmz bilgisayarlar byk oranda silisyum CMOS transistrlerden ve mantk elemanlarndan oluur. Bir mantk kaps alp kapandnda milyonlarca elektron yer deitirerek sinyalin ilenmesini salar. alma voltaj (birka volt) ve geen akm (mikroamper civarnda) bir ilemi mikrowatt g harcayarak yapmamz salar. G harcamay veya hz etkileyen en nemli faktrlerden birisi aygtn kapasitans (sas)dr. Aygt kldke sa klr, ve daha az akmla daha hzl alabilir. Neden transistrler olduklarndan daha fazla kltlemez? Bunun sebeplerinden birisi, boyut kldke kuvantum etkilerinin devreye girmesi ve aygtn alma prensibinin farkllamasdr. Malzeme zellikleri kk boyutta deimektedir. rnek olarak, u anda kullanlan malzemelerdeki kaaklar kabul edilemez derecede artmaktadr. Bu sebeple nanometre boyutundaki transistrlere uygun malzemeler ve farkl modellere gre dzenlenmi tasarmlar gerekmektedir. Nanotransistrlerde, milyonlarca elektron yerine tek bir elektronun hareketi ile bilgi ileme gerekletirilebilir. Bu da enerjiden byk oranda tasarruf etmeyi mmkn klar. Buna ek

Aralk 2006

15 BLM ve TEKNK

ekil 3: Bilkent niversitesi laboratuvarlarnda nanokristal flash bellekler zerinde yaplan almalarda deiik malzemelerin, nanokristal zelliklerinin ve aygt geometrisinin, yk depolama ve tutmaya etkisi incelenmektedir. (ekilde germanyum nanokristallerin retim scaklna bal olgunlamas grlmektedir) ekil 1: Dn: lk transistor 1957de yapld. Bykl santimetre boyutlarna yaklayordu. Bugn:Yariletken tek elektron transistrler oda scaklnda altrlabiliyor ve karbon nanotp transistrler hem dk gl hem de hzl olarak deneme aamasnda Yarn: Molekler transistrler ile milyarlarca transistr bir yongaya koymak mmkn olabilir mi?

olarak kk olduu iin milyarlarca transistr bir santimetre kareye sdrlabilir ve daha hzl altrlabilir. Transistrlerde kullanlabilecek malzemeler iinde karbon nanotpler ilgi oda olmay srdrmektedirler. Karbondan yaplm milimetrenin milyonda biri kalnlnda olan bu borularn elektriksel zellikleri silisyum gibi yariletkenlere gre ok farkl ve yerine gre avatanjl olabilmektedir. Nanotplerde yklerin hareketlilii silisyuma gre ok daha fazladr. Bu sayede hem dk voltajlarla almak hem de daha yksek hzlara ulamak mmkn olacaktr. Laboratuvar deneyleri ile retilmi olan bu tip transistrlerin ticari retim aamasna yaklald bilinmektedir. Karbon nanotpleri takiben, silisyum, germanyum yariletkenlerden yaplan nanotellerde de olaanst elektronik zellikler gzlenmitir. Bu konulardaki teorik ve deneysel almalar hzlanarak devam etmektedir. Gelecekte tek moleklden oluan transistrlerin yaplmas mmkn olabilir. Bu sayede tek elektronla alabilen, hzl, az enerji harcayan, ve ok ucuza retilebilen bilgisayarlar cebimize

girebilecektir. Fakat bunun mmkn olabilmesi iin ilemci yapsnda ciddi deiikliklere ihtiya vardr.

Hata Kabul Eden (Fault-Tolerant) lemci Yaplar

Gnmzde mikroelektonik alannda retim yapmak iin olaanst temiz koullarda almak gerekmektedir. retim ortamlar temiz oda denilen tozdan arndrlm ortamlarda zel elbiseler giyen personel tarafndan yaplmaktadr. Bunun da en nemli sebebi retim esnasnda 40 milyon transistrden birinin zerine decek bir toz parasnn devreyi ilemez hale getirmesidir. Bu tr retimlerin yaplabilmesi iin milyarlarca dolarlk sermaye ve ok gelimi laboratuvar ortamlar gerekmektedir. Yariletken teknolojisinin nndeki engellerden birisi de budur. Gnmzde tasarmlar, bu engeli amak iin, hatalar ksmen kabul edebilir ekilde yaplmaktadr. Elektronik devrenin baz ksmlarnn birden fazla kopyas bulunmakta ve test srasnda alan ksmlar belirlenip onlarn kullanlmas salanabilmektedir. Bu ve benzeri yaklamlar nanoelektronik iin daha byk nem tar. nk molekler seviyede hata ihtimali giderek artar. Transistr saysnn da artmasyla problem daha ciddi bir hal almaktadr. Nanoelektronik, hatalar gzard edebilen bir elektronik tasarm metoduna ihtiya duyar. Bu konudaki almalar, nanoteknolojiden bamsz olarak kuramsal olarak devam etmektedir. Bu almalarn bir rnei Hewlett-Packard Laboratuvarlarnda gerekletirilmi olan Teramac sistemidir. Bu sistemde kastl olarak hatal (ve ucuz) retilmi bir milyon parann saniyede bir milyon ilem yapmas ile 1000 GIPSlik bir ilem gc elde edilmitir. Tasarm ve retim sonras programlama ile de almayan ksmlarn sistemin btnne olan etkisi ortadan kaldrlmtr. Teramacin yapsal sistemi nanoelektroniin gelecei iin nemli bir temel oluturur. Teramac sisteminin nemli zelliklerinden birisi de bilgi ileme teorisinde nemli bir yeri

olan ilem gc/hafza ilikisinin hesaba alnmasdr. Bir hesab yapmak iin ok sayda ileme ihtiya olsun. Mesela 10 Milyara kadar olan asal saylar hesaplamak isteyelim. Bu ilem iin basit bir forml olmadndan ok sayda arpanlara ayrma yapmamz gerekecektir. Eer elimizde ok geni bir arpm tablosu varsa o zaman arpmalar tablodan bakarak ilemi ok hzlandrabiliriz. Ama bu, byk miktarlarda hafza kullanmay gerektirir. Bir hesab yapmak iin gereken ilem gc ile hafza arasndaki iliki burada grlebilir. ok hafzanz varsa ilem gcnden taviz verebilirsiniz. Hafza konusunda da nanoteknoloji yardma komaktadr. Tek bir elektronun hafza kutusunda bulunup bulunmamasna bal olarak alan hafzalar nanokristaller yardm ile retilebilmektedir. Nanokristallerin yakn gelecekte Flash ve RAM bellek gibi alabilen evrensel hafzalarn gelitirilmesinde kullanlmas beklenmektedir. Ucuza ve daha kirli retim ortamlarnda yaplabilen nanokristal hafzalar, nanotransistrler ve hata kabul eden tasarmlar sayesinde bilgi ileme teknolojilerinde yzyln devrimi gerekleebilir. UNAM bnyesinde devam eden projelerde nanokristal belleklerin yklenme ve yk tutma zellikleri allmaktadr. Kullanlan malzemelerin, dielektrik katsaysnn, nanokristal boyunun, nanokristal younluunun ve aygt geometrisinin yk tama zelliklerine olan etkisi deneysel ve kuramsal olarak incelenmektedir. Bu sayede, RAM bellek hznda alabilen fakat bilgiyi yllarca saklayabilen hafzalarn retimine katkda bulunmay mid ediyoruz. Bunun yannda karbon nanotp ve nanoteller kullanlarak transistr yaplarnn gelitirilmesi de nmzdeki yllarda allacak olan konulardandr. Dr. Aykutlu Dna
Bilkent niversitesi Fizik Blm UNAM-Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi (letiim: aykutlu@nano.bilkent.edu.tr)
Kaynaklar 1. J. R. Heath ve meslektalar, A Defect-Tolerant Computer Architecture: Opportunities for Nanotechnology, Science, 12 Haziran 1998 2. C. P. Collier ve meslektalar, Electronically Configurable Molecular-Based Logic Gates, Science, 16 Temmuz 1999 3. C. H.Bennett, The thermodynamics of computationa review, International Journal of Theoretical Physics, 8 Mays 1981. 4. A. Bachtold ve meslektalar, Logic Circuits with Carbon Nanotube Transistors, Science, 9 Kasm 2001.

ekil 2: HP Laboratuvarlarnda gelitirilen Teramac sistemi gelecein nanoelektronik bilgisayarlar iin bir k noktas oluturuyor. 1000 GHzlik bir bilgisayarn ilem gcne sahip olan Teramac kastl olarak hatal paralardan yaplmasna ramen doru alyor.

BLM ve TEKNK 16 Aralk 2006

Glgesinden Hzl Ate Eden Lazerler:

Femtosaniye Ik Darbeleri, Optik Saatler ve Nanoteknoloji

Ultrahzl Femtosaniye Lazerler: Grltnn inden Kendiliinden Doan Dzen
Ultrahzl olarak bilinen ve tipik olarak 10100 femtosaniye uzunluunda k darbeleri reten lazerler youn aratrmalar sonucunda, son 35 yldr aratrma laboratuvarlarndan ktlar ve endstride, askeri teknolojilerde ve tp alannda hzla kendilerine yer bulmaya baladlar. Kukusuz nemli etkenlerden biri daha kk, kullanm kolay ve ucuz olan fiber lazerlerde (ekil 1) yaanan gelimelerdir. Peki, femtosaniye saniyenin milyon kere milyarda biri olduuna gre ve bu en hzl elektronik devrelerden 1000 kat hzl olduuna gre, bu lazerler nasl alyor? in srr, baz dorusal-olmayan sistemlerde grlebilen kendiliinden organizasyon: byle bir lazer batan o ekilde kurulur ki, k lazerin ierisinde kendi kendini ekillendirerek, soliton tipi dalgalar oluturur. Yani, darbe lazer ierisinde bulunan grlt iinden doar ve ksa srede kararl duruma geer, bu noktadan sonra bir daha deimez. Dolaysyla, bu almalarda aratrmacnn mahareti doru artlar batan oluturmann srrn kefetmektedir. Fiziksel ve matematiksel adan byleyici olan darbe oluumu daha iyi anlamak iin dnya zerinde pek ok aratrma grubu gibi biz de en hzl bilgisayarlarda gnler sren simulasyonlar yapmaktayz. Gnmzde hala bu zengin mekanizma her

ekil 2. Drdnc kuak hzlandrclar iin gelitirdiimiz optik senkronizasyon sisteminin emas.

ynyle anlalm olmaktan uzaktr; gizemlerini koruyan bu mekanizmay anlama ynnde imdiye kadar atlan her nemli adm birka yl iinde nemli teknolojik sonular dourmutur.

Optik Saatler
2005 yl Nobel Fizik dlne konu olan ve femtosaniye lazerleri kullanarak gerekleen optik saatler, zaman atom saatlerinden 1.000 kat daha hassas lerek yeni bir a amaktadr. Atomik saatlere kyasla en az 10.000 kat daha yksek frekanslara (10 GHz yerine 300 THz) denk gelen kuvantum geilerini kullanarak altklar iin daha hassaslar. Yksek frekansn avantaj onlarca yldan beri bilinmekteydi, ancak daha nce kimse 300 THzlk bir sinyali nasl takip edebileceini bilmiyordu. Prof. T. Hnsch femtosaniye lazerin frekans 1:1.000.000luk mutlak tamsay olan bir oranla blebildiini, bylelikle 300 MHz gibi kolaylkla takip edilebilen frekanslar retebileceini kefederek optik saatler an balatt ve Nobel dlne hak kazand.

Genellikle lkelerin ulusal metroloji enstitlerinde, Trkiyede de TBTAK Ulusal Metroloji Enstitsnde bulunan ve kullanlan optik saatler konusunda benim grubumun bir vizyonu var: Optik saatler byk, karmak ve pahal olduklar iin UME gibi byk merkezlerin dnda kendilerine yer bulmalar ok zor. Hedefimiz 3-5 yl ierisinde kk bir alma masasnn stne sacak ve dk maliyetle retilebilecek optik saat sistemlerini UNAMda gelitirmek, bylelikle bu saatlerin fiber-optik iletiim ve askeri alanlar gibi teknolojik kullanmlarnn yolunu amak.

Gelecein Hzlandrclarnn Ritim efi Olarak Fiber Lazerler

Avrupa ve ABDde kurulmakta olan drdnc kuak serbest elektron lazeri tabanl hzlandrc merkezleri femtosaniye darbeleri x-nlarna tayarak ok nemli gelimelere kapy aacaklar. Her biri en az 1 milyar YTLye mal olan bu merkezlerden en stn DESY merkezinde (Hamburg, Almanya) kurulmakta olan Euro-XFEL. Birka femtosaniye uzunluunda x-n darbeleriyle, belki tek bir molekln 3 boyutlu yapsnn kartlmas mmkn olacak, molekler biyoloji ve malzeme bilimde r alacak. Ancak, bu sistemin planland gibi gereklenmesi iin nemli bir problemin zlmesi gerekmekte: 3.5 km uzunluundaki bu devasa sistemin her noktasnda olan olaylar birbirinden en fazla 1 femtosaniye sapmayla senkronize edebilir miyiz? Dier bir deile, 3.5 km uzunluundaki bu dev makinann boyu en fazla 100 nanometre kadar oynayabilir. Yaklak iki yl nce MITde (ABD) balattmz ortak alma bugn UNAMda devam etmektedir. Femtosaniyeler uzunluunda optik darbeler reten fiber lazerler ve stabilize edilmi fiber-optik linkler kullanarak ilk optik senkronizasyon sistemini gelitiriyoruz. Tek bir fiber lazerden retilen darbeler kilometrelerce uzunluktaki hzlandrc iin tpk bir metronom gibi ritim belirleyici olarak grev yapyor (ekil 2). Gelitirmekte olduumuz sistemin Euro-XFELde kullanlmasna karar verildi. Aslnda basit bir optik saat olan bu siste-

ekil 1. MITde gelitirdiimiz femtosaniye lazerlerden bir tanesinin i yaps gzkyor.

Aralk 2006

17 BLM ve TEKNK

ekil 3. Femtosaniye lazer ile oluturulmu GaAs nanokristal film grnts (L. N. Dinh, T. Trelenberg, B.
Torralva, B. C. Stuart, M. Balooch, UCRL-ID-150296).

ekil 6. Yksek scaklklara dayankl ve askeri adan nemli bir alam olan inconel bir yzeye 15 ile alm 100 m (0.1 mm) apl delikler bu teknolojinin gcn gsteriyor: (a) tepeden grn, (b) yan kesit.

min dev radyo-teleskoplara ve ileri askeri radarlara nemli uygulamalar var.

Femtosaniye Lazerler ve Nanoteknoloji

Femtosaniyeler uzunluundaki k darbeleri enerjiyi ok ksa bir zaman dilimi iine sktrdklar iin anlk olarak son derecede yksek glere ulaabilmektedirler. Byle bir lazerin darbesi 1 GW (1 milyar Watt) gce (byk bir nkleer santralin ortalama g retimine denk) ular. Bu muhteem g bir mercekle ine ucundan daha kk bir noktaya odaklandnda elmas dahil en sert malzemeler annda buharlatrlr. Ancak, glgesinden hzl atee eden lazerin darbesi o kadar ksa bir iinde bu ilemi yapar ki, malzeme snmaya ve patlamaya frsat bulamadan buharlar. O kadar ki, C-4 gibi bir patlaycy bile patlatmadan kesilebilir. Son birka yldr bu darbelerin nanoteknolojide kullanlmasnda byk ilerlemeler kaydedildi. UNAM bnyesinde, Prof. Atilla Aydnl ve Do. Erman Beng ile birlikte femtosaniye lazerlerle nanometre seviyesinde malzeme ileme ve nanokaplamalar zerine almalara balatmaktayz. Elektronik sanayi iin nemli olan GaN gibi kaplamalardan, askeri adan nemli olan ultra-sert kaplamalara kadar ok eitli ve heyecanl frsatlar bizi bekliyor. Femtosaniye lazerler ile materyal ilemenin s yaratmadan gereklemesinin en dramatik neme sahip olduu uygulama yksek gl patlayclarn bu yntemle kesilmesi ve ekillendirilmesi olabilir (ekil 4 ve 5). Hem mrn doldurmu patlayclarn imha edilmesi hem de gl patlaycla-

rn istenildii ekillere sokulmas iin femtosaniye lazerlerle ileme kapasitesi byk neme sahip olabilir. Baz geometrik ekillerde retilmi patlayclarn patlama anndaki etkiyi arttrmak iin de kullanld gnmzde bu kapasite yeni ve zel mermilerin dizayn ve retim aamasnda da kullanlabilir. elik, elmas, seramik gibi ok sert malzemeler dahil ve hatta ncelikli olmak zere, ok eitli endstriyel uygulamalara ynelik olarak malzemede delik, kanal almas, iaretlenmesi ve eitli ekillerin oluturulmasna ynelik olan bu uygulama alan, gnmz itibariyle en ileride olan ve aktif olarak bugn gelimi lkelerin endstrileekil 4. Femtosaniye lazer ile bir kibrit bana kibrit alev almadan yazlm bir yaz.

yesinde yaplmaktadr. Karbon nanotplerin retilmesi endstriyel olarak kullanma girmi olup, dier nanoteknoloji almalar asndan nmzdeki yllarda byk ok nem kazanma potansiyeline sahiptir. zellikle metal yzeylerde nanoyaplarn (nanooyuklar, nanostunlar, nanodelikler) oluturulmas fotonikten malzeme bilimine kadar geni bir yelpazede frsatlar sunmaktadr. Glgesinden hzl ate eden bu lazerlerin nanoteknolojide kukusuz en ileri seviyede ve kendini ispatlam uygulama alanlarndan biri nanokaplamalardr. Baka yntemlerle elde edilmesi ok zor olan ve gnmzde byk nem kazanm olan baz zel kaplamalar iin femtosaniye la-

ekil 7. Lazer ile kristal bytme dzenei izimi.

rinde kullanma girmi durumdadr. Bu uygulamalara tipik olarak 10 mikron seviyesinde hassasiyet yeterli olduundan femtosaniye darbelerin hassasiyeti fazlasyla yeterlidir. Burada en nemli avantaj, darbelerin dt alann dnda neredeyse hi etki olumamas sonucu ok temiz, przsz ve malzemeye zarar vermeden ilem yaplabilmesidir (ekil 6). Henz ok yeni olmakla birlikte, nanometre seviyesinde malzeme ilenmesi de bu lazerler sa-

zer darbeleri ok iyi sonular vermektedir. Bu uygulamada yksek vakumlu bir odack ierisinde bulunan bir hedefe dardan ynlendirilip odaklanan femtosaniye darbeler aynen mikroilemede olduu gibi malzemeyi buharlatrrlar. Ancak burada ama malzemeye belli bir ekil vermek deil, sadece homojen bir yapda buharlatrmaktr. Malzemenin karsnda nanokaplama uygulanmas arzulanan altta bulunur. Buharlaan malzemenin bir ksm bu yapnn zerini kaplamas suretiyle amaca ulalr (ekil 7). Genel olarak darbeli lazer depozisyonu olarak adlandrlan bu yntem iin, femtosaniye lazerin sunduu en byk avantaj ok kk, nanometrik seviyede paracklardan oluan bir buhar oluturduu iin kaplamann daha hassas ve daha salam olmasdr. Femtosaniye darbeli lazerlerle malzemenin stlmadan, dolaysyla civar blgelere etki etmeden ilenebilmesinin potansiyel getirilerinin en byk olduu alanlardan biri phesiz tbbi uygulamalardr. UNAM biliminsanlarndan Yar. Do. Uygar Tazebay ve grubuyla ortak yrteceimiz bu alma Bilim ve Teknik Dergisinin yine bu saysnda yeralan dier bir yazda anlatlmaktadr. Yrd. Do. Dr. F. mer lday,

ekil 5. (a) Nanosaniye darbelerle kesilirken lokal olarak yanm ve (b) femtosaniye darbelerle yanmadan kusursuz kesilmi bir patlayc madde grnts.
BLM ve TEKNK 18 Aralk 2006

Bilkent niversitesi, Fizik Blm UNAM-Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi

NCE NSAN

NANOTEKNOLOJ DEVRMNE HAZIR MIYIZ?

rn sonucunda elde edildii gz nne alndnda, bilim adamlarmzn yurt dndaki meslekdalaryla etkilemelerinin nemi ortaya kmaktadr. te yandan, bana den makale saysna baktmzda; lkemiz, Yunanistandan 5, srailden 12 kat daha dktr. 21. yzyl ekillendireceine kesin gz ile baklan nanoteknolojide de lkemizin durumu ok iyi deildir. Yine son 10 ylda nanobilim ve nanoteknoloji zerine yaymlanan makalelerimizin hem nicelik hem de nitelik olarak komu veya gelimi lkelerden yaymlanan makalelere kyasla zayf olduu grlmektedir (ekil 2). 2005 ylndaki kii bana den makale saysnda, lkemiz Yunanistandan 10 kat, srailden 30 kat daha geridedir. Son yllarda lkemizde bilim ve teknolojiye aktarlan kaynaklarn beklenmedik bir ekilde artmas (2005 yl ierisinde TBTAK tarafndan Ar-Ge iin aktarlan toplam kaynak miktar 435 milyon YTLe ulamtr), bu durumun nmzdeki yllarda iyi ynde deiecei konusunda bizlere mit vermektedir. Ayrca gerekli insan gcnn yetitirilmesi iin TBTAK tarafndan balatlan

Yeni yzylda kritik bir teknoloji devrimi olarak grlen nanoteknoloji hala kuluka dneminde; nanoteknolojinin, 2025 ylna kadar gelimesini tamamlamas ve hayatmzn her alanna girmesi beklenmektedir. Peki lkemiz nanoteknoloji devrimine ne kadar hazr? Mikroelektronik devrimini kardk, imdi en kritik ihtiyalarmzda bile da baml haldeyiz. Nanoteknoloji lkemiz iin bir ykselme rampas olabilir; yeter ki yaplmas gerekenleri zamannda yapalm. Bu yarta olmak veya olmamak bizim elimizde; gerekli altyapmz ksa sre ierisinde tamamlayp, nmzdeki 20 ylda ihtiyacmz olacak insan gcn yetitirirsek, nanoteknoloji yarnda gelimi lkelerle rekabet edebilir hale gelecegiz. Bilkent niversitesi tarafndan Devlet Planma Tekilatna sunulan eitim projesi; doktoral uzmanlarn yetitirilmesini, yurt dndaki bilimadamlarmzla etkilemenin artrlmasn, niversite-sanayi ibirliinin gelitirilmesini, katma deeri yksek rnlerle ekonomimizin glendirilmesini ve insanmzn refahn hedeflemektedir.

muz Yunanistan ve 3,6 milyon nfusa sahip rlandann gerisindedir. Uzun yllardr nanoteknolojiye yatrm yapan 6,7 milyon nfusa sahip srailin etkin deer indisi 275'e ulamtr. Aratrmadan karacamz iki nemli sonu vardr. Birincisi, hindisi 297 olan Stanford niversitesi (ABD), btn Trkiyenin yapt aratrmadan 30 kattan daha fazla etkili aratrmalar yapmaktadr. kincisi, h-indisimizin 80i, uluslararas ortak almala-

lkemizin Bilim ve Teknolojideki Yeri

Gelimi lkelerde ekonomi, genel itibariyle niversiteler ve aratrma merkezlerindeki bilimsel almalardan beslenmektedir. ABDde yksek teknoloji irketleri niversiteler etrafnda kmelenmekte ve bu irketler dnya ekonomisine yn vermektedirler. lkemizde, niversitelerimiz ve aratrma merkezlerimizde yaplan aratrmalarn, teknolojiye aktarlp, ekonomimize katmadeer olarak kazandrlamamasnn altnda yatan nedenlerin banda aratrmalarn kalitesinin uluslararas ltlerle kyaslandnda yetersiz olmasdr. Basit bir istatistiksel aratrma yukardaki yargy desteklemektedir. 1996-2005 yllarn kapsayan 10 yl ierisinde uluslararas dergilerde yaymlanan Trkiye adresli btn makalelerin etkin-deer indisi (h-indeks) sadece 97dir (ekil 1). 55 h-indise sahip randan daha iyi olan lkemiz, komu-

ekil 1: 1996-2005 (10 yl) arasnda Bilimsel Atf ndeksi (Science Citation Index - SCI) dergilerinde yaymlanan makalelerde lkemizin durumu. H-indeks, etkin-deer indeksi, bir aratrmann uluslararas camiada ne kadar etkili olduunu gsteren bir faktrdr.
19 BLM ve TEKNK

Aralk 2006

yksek lisans ve doktora burs programlar son derece faydal olacaktr; insana yaplan yatrmn meyvelerini lkemiz ksa sre ierisinde toplamaya balayacaktr. Nanoteknoloji alannda da lkemiz yatrm yapmaya balam, ksa sre ierisinde altyapnn tamamlanmas beklenmektedir.

Trkiyede Nanoteknoloji: Eitim ve Aratrma Programlar

Gelimi lkeler tarafndan ncelikli ve kritik aratrma alan olarak desteklenen nanoteknolojiye, btn dnyada 2005 itibariyle yllk 6 milyar ABD dolar yatrm yaplmaktadr. Yllardr yaplan bu yatrmlar meyvelerini vermeye balamtr. rnek olarak, nanoteknolojinin lke ekonomisi ve gvenlii iin ne kadar nemli olduunu kavrayan srail, nanoteknoloji altyapsn ve insan gcn ksa srede tamamlamtr. nmzdeki 5 yl ierisinde yllk ortalama 50 milyon dolar yatrm yaplmas planlanan srailde, niversiteler ve aratrma merkezlerinde 250 grup nanoteknoloji aratrmalarna devam etmektedir. Bu aratrmalarn sonunda 45 nanoteknoloji irketi kurulmu, ekonomiye katma-deeri yksek rnlerle katk salamaya balamtr. lkemizin de nanoteknoloji alanndaki eksikliklerini zaman kaybetmeden hzl bir ekil gidermesi gerekmektedir. Bu maksatla Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan Bilkent niversitesinde kurulan Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi (UNAM), lkemizde bu alanda bir mkemmeliyet merkezi olacaktr. Nanoteknolojide uzman bilimadalarnn yetitirilmesi, aratrma altyapsnn tamamlanmas, irketlerin katma deeri yksek nanoteknoloji tabanl rnlere ynelmesi ve halkmzn nanoteknoloji konusunda bilinlendirilmesi, baaryla geilmesi gereken nanoteknoloji yarnda var olmamz salayacaktr. UNAM bnyesinde yaplacak yksek lisans ve doktora tezlerinin evrensel boyutlarda nanobilimin gelimesine katkda bulunmas ve ksa srede nanoteknoloji rnne dnmesi beklenmektedir. Bu balamda gelitirilen knowhow ya kamu ve zel sanayi kurulularna transfer edilecek ya da tez rencisinin gelitirdii prototip civar Cyberpark veya Teknoloji Aratrma Blgeleri Kuluka Merkezlerinde spin-off yntemi ile retilip pazara sunulacaktr. Ayrca, yksek lisans dersleri, teknik altay ve ulusal ve uluslararas konferanslar yoluyla merkezimizde retilen bilgi ve kazanlan deneyim ilgili bilim adamlar ve aratrclara aktarlacaktr. Nanoteknolojide ihtiyacmz olacak insan gcn yetitirmek iin DPTye verdiimiz egitim projesi, sac ayandan olumaktadr. Altyap, eitim, niversite-sanayi etkileimi. Altyap almalar; eitim altyaps, aratrma altyaps ve niversite-sanayi birlikteliini salayacak teknoloji altyaps olarak farkl alan kapsayacak ekilde planlanmtr. Eitim; ortaokul ve lise rencilerinden balayarak nanoteknoloji eitiminin verilmesi, basn-yayn ve konferanslar yoluyla halkmzn bilgilendirilmesi, yksek lisans ve doktora rencilerinin yetitirilmesi, yurt dndaki bilim adamlarmzn nanoteknoloji eitimine katklarnn salanmasn kapsamaktadr. Yksek lisans ve doktora tezlerinden yksek teknoloji irketlerinin kurulmas ve niversite-sanayi etkilemesi neticeBLM ve TEKNK 20 Aralk 2006

ekil 2: Baz lkelerin, 1996-2005 yllar arasnda nanobilim ve nanoteknoloji alanlarnda SCI dergilerinde yaymlanan makalelerin yllara gre durumu.

sinde KOBlerimizin katmadeeri yksek rnlerle uluslararas rekabet gcnn artrlmas bu projenin kapsam dahilindedir. Bu aratrmalarn; lkemize ksa, orta ve uzun vadede birok alanda getirileri olacaktr. 21. yzyla hem bilimsel hem de ekonomik sonular dolaysyla damgasn vuraca ngrlen nanobilim, nanoteknoloji ve malzeme bilimi alanlarnda ihtiyacmz olan aratrmac insan gcnn artrlmas en nemli kazancmz olacaktr. Askeri projelerle lkemizin ihtiyac olan baz kritik teknolojilerin ve malzemelerin gelitirilmesi ve nanoaygtlarn retilmesi mmkn olabilecektir. En nemli ihracat rnlerimizden biri olan tekstil endstrisi, nanoteknoloji kullanarak retilen kirlenmeyen, antimikrobiyal, vb. tekstil rnleriyle pazarda daha gl hale gelecektir. lkemiz bor madeni kaynaklar asndan olduka zengindir. Bor madeni, gelecein enerji kaynaklarnda hammadde olarak kullanlmas varsayldndan bu konuda yaplacak aratrmalarn ekomomimize ok ciddi katklar salamas beklenmektedir. Btn dnyadaki rneklerinde olduu gibi nanoteknoloji ve malzeme bilimi, endstriye ve ekonomiye ok nemli katklar yapacaktr. lkemizde zel amal malzeme yapmnda eksiklii hissedilen uzmanlk ve deneyim geliecektir

Bilim Politikamz ve Nanoteknoloji

Artk bilim ve teknoloji politikamzda bir paradigma deiikliine gitme zaman gelmitir. Teknoloji transferinden vazgeip, ihtiyacmz olan teknolojiyi ortaya karacak bilimi kendimiz, lkemizde retmek zorundayz. Badndrc bir hzla ortaya kan ve gelien yeni teknolojilere yaptmz aratrmalarla katk salamalyz. Yakn, orta ve uzun vadede sonular alabileceimiz kritik alanlar belirlenmeli (bu alanlarn banda nanoteknoloji gelmektedir), kaynaklarn ayrlmasnda bu alanlara ncelik verilerek, ihtiyacmz olan beyin gc ve altyap hazrlanmaldr. Aksi takdirde, yksek teknolojiye dediimiz miktar gittike artacak, lkemizin kaynaklar yetersiz hale gelerek gn getike daha fakir bir lke haline geleceiz.

Yksek teknoloji yeryzn global bir ky haline getirdi. nsanolu her geen gn daha fazla sayda teknoloji rnnn esiri oluyor. MP3 alar Ipod Nano daha piyasaya kmadan btn dnyada internetten milyonlarca sipari edildi. 10 sene nce hayatmza girmeye balayan ve ksa sre ierisinde halkmzn byk bir ounluu tarafndan benimsenip kullanlmaya balanan cep telefonuna bugne kadar toplam 45 milyar YTL civarnda para harcadk. nmzdeki yllarda daha fazla sayda yksek teknoloji rn hayatmzn vazgeilemez paralar haline gelecek ve yurt dna kan milli kaynaklarmzn miktar artacaktr. retim maliyeti 10 YTLyi gemeyen kalp damarlarna taklan bir stent iin 10.000 YTL deyen bir iftimiz, 7 ton kiraz ihra ederek bu paray denkletirebilecektir. Devaml kullanmak zorunda olduumuz bir kutu kanser ilacn almak iin her seferinde 5 buzdolab satmak zorunda kalacaz. Kendi kendini temizleyen boyalardan, kirlenmeyen kumalara; esnek ama daha dayankl betondan, elmas kadar sert kaplamalara; kanserli hcrelerin vcuda zarar vermeden ldrlmesinden, gnlerce etkisini kaybetmeyen kremlere; tek arbon mikrobunu bile alglayabilen sensrlerden, mikrop barndrmayan buzdolaplarna kadar hayatmza giren nanoteknoloji yeni bir teknoloji devrimi olarak alglanmaktadr. Sonular itibariyle kresel ekonomiyi etkileme potansiyeline sahip nanoteknoloji henz gelime fazndadr. Nanoteknolojiye bugn yatrm yapan lkeler, ksa sre ierisinde meyvelerini toplamaya balayacaktr. Yariletken devrimini kardk, imdi en kritik ihtiyalarmzda bile da baml haldeyiz. nmzdeki asr ekillendireceine kesin gz ile baklan nanoteknoloji, lkemiz iin bir ykselme rampas olabilir; yeter ki yaplmas gerekenler zaman geirmeden hayata geirilsin. Bu yarta olmak ya da olmamak bizim elimizde, bu frsat da karmayalm... Yrd. Do. Dr. Mehmet Bayndr
Bilkent niv. Fizik Blm, UNAM-Ulusal NanoteknolojiAratrma Merkezi (letiim: mb@nano.bilkent.edu.tr)

ZAMANLARININ TESNDEK CANLILAR

DOADAN BYLEYC NANOFOTONK YAPILAR

Kendilerine hayranlkla baktran ve aslnda pigmente sahip olmayan baz kelebek kanatlarnn ve tavus kuu tylerinin nasl olup da bu kadar gzel renklere sahip olduklarn biliyor musunuz? Hatta kimi canllarda sabit bir renk olmayp bakma ynnz deitirdike renk deitiren (yanardner olan) yaplar bile var! Bunlara yksek znrlkl mikroskoplarla baktmzda deiik optik zelliklere sahip periyodik yaplar olduuna ve tm bu muhteem renklerin fotonik kristaller sayesinde gerekletiine ahit oluruz. In kontroln salayan bu yaplarn laboratuara tanmas ise farkl birok uygulama iin nemli kaplar aralayacaktr. Gelin doadaki nanofotonik kristallere ve bunlarn insanolunun yaamna olan yansmalarna birlikte gz atalm. Doada her eyin bir rengi var, bu grnen bir gerek. Ama bu renkler ortaya kma biimlerine gre farkllk gsterebiliyor. rnein bitkilerdeki yeil rengin sebebi klorofil pigmentidir. Klorofilin yeil olmasnn sebebi ise magnezyumun gne yla uyarldktan sonra darya verdii n dalga boyunun, yeil n dalga boyuyla ayn olmasdr. Bu tip renklenme pigmentle renklenmeye bir rnektir. Bunun yannda yapsal renklenmeler vardr. Burada k, herhangi bir emilimemisyon sisteminden ziyade, krlma, salma, giriim ve benzeri optik olaylarla belli dalga boylarnda geri yansmaktadr; tpk sabun kpnn zerinde karmak renklerin olumas gibi. Yapsal renklenmeye birok canlda rastlamak mmkndr; kelebek ve bcek trlerinin birounda, kularn tylerinde ve birok deniz canlsnda. Son yllardaki grntleme teknolojilerindeki gelimeler ve fotonik kristal yaplara olan ar ilgi, canllarda bulunan nanofotonik yaplar zerine yaplan aratrmalarn artmasna sebep olmutur.

sal renklenmeyi (giriim ve salm mekanizmalar ile) salayan kk pulcuklar vardr. Bu pullarn yzeyindeki damarlarn kesiti am aacnn karakteristik ekline benzemektedir. Bu sayede yzeyde lamelli bir yap olumakta ve yanstlan dalga boyundaki n en yksek deeri artmaktadr; bu da rengin daha parlak grnmesini salamaktadr. Bu lameller ktiklden (l hcrelerden oluan yap) olup krlma indisi; n=1,56+i0,06dir (kompleks ksm sourulma olduunu gsterir). Morpho rhetenor tr kelebeklerde lameller tabana paraleldir ve pullarndaki lamel says 12ye kadar kmaktadr; bu trlerde mavi kta

%80e varan yansmaya ulalabilmektedir (ekil 2). Sahip olduklar yksek parlaklk sayesinde alaktan uan bir uaktan grlmeleri mmkndr. Kelebeklerin bu zelliklere sahip olmasnn sebebi sadece gzel bir renk cmb oluturmak deil elbette. Yaplarndaki fotonik kristaller birounda belki de henz bilmediimiz bir ekilde evreye uyumlarn kolaylatryor. Bilinenlerden gidersek, Lycaenidae kelebek ailesinin baz trleri sahip olduklar fotonik kristal yaplar sayesinde sabah erken saatlerde hzl bir ekilde snabilmektedirler. Yaplan aratrmalara gre, genellikle yksek rakml blgelerde yaayan bu zellie sahip kelebeklerin, daha az rakml blgelerde ya-

Renk Cmb Kelebekler

Kelebekler ok farkl renklere ve desenlere sahip olmalar sebebiyle insanolunun herzaman ilgisini ekmitir. Savunmada ve iftlemede nemli rol olan bu renk ve desenlerde hem pigmentsel hem de yapsal renklenmeye rastlamak mmkndr (ekil 1). Kelebek kanatlarnda yap-

ekil 1: Yapsal ve pigmentsel renklenmeye bir rnek.

Aralk 2006

21 BLM ve TEKNK

u olduka dzenli ve harika nanofotonik kristal sayesinde mkemmel renklenmeler gzlemlenmektedir.

Tavus Kuu ekiciliini Nanofotonike Borlu

Birounuz hayvanat bahesine gittiinizde tavus kularnn kafesini daha bir merak etmisinizdir; kabarrken grmek mmkn olacak m acaba? diye. ster hayvanat bahesinde isterse televizyonda veya resimlerde grm olalm tavus kularnn tylerindeki, byk bir gz andran deseninin ve renklerinin gzelliine hayran kalmzdr. Peki, o renklerin de fotonik kristaller sayesinde ortaya ktn biliyor musunuz? Diilerini etkilemek ve hemcinslerine gzda vermek amacyla kabaran tavus kularnn bir tr olan Pavo muticusun tyleri drt renkten olumaktadr: mavi, yeil, sar ve kahverengi. Bu renklerin oluumu ty oluturan ve ty sapndan yanlara doru uzanan tycklerin zerlerinde bulunan fotonik yaplarla salanmaktadr (ekil 4). Bu tycklerin zerinde n alttaki fotonik kristal yapya salarak gemesini salayan yuvarlak, yaklak 20-30 m derinlie sahip ukurluklar vardr. Tycklerin kesitleri taramal elektron mikroskobuyla incelendiinde i ksmda 3 m apa sahip bir z blgesinin olduu gzlemlenmitir. Bu z, melanin (canllara koyu kahverengi veya siyah rengi veren pigment) ubukuklar ve bunlar birbirine balayan keratinden oluan iki boyutlu fotonik kristallerle kapldr. Buradaki melanin ubuklarn boyu yaklak 700 nmdir. Bu kristallerin yaps, tycklerin rengi farkl olsada olduka benzerdir. Mavi, yeil ve sar renkli tycklerde melanin ubuklar karesel bir dizilim izlemektedir. Bu dizilimler mavi olanlarda 140, yeilelektronik devrelere gre ok daha hzl alacandan, yakn bir gelecekte elektronik ann yerini fotonik aa brakaca beklenmektedir. Ey k! Nereye istersem oraya git. In fotonik kristaller ierisinde keskin virajlara sahip dalga klavuzlarnda kaypsz bir ekilde ilerlemesini salamak, optik devreler iin son derece nemlidir. 2000 ylnda Bilkent niversitesinde Mehmet Bayndr tarafndan kefedilen yeni bir hareket mekanizmas, n bir noktadan dierine kaypsz olarak tanmasna olanak salamtr. Ayrca bu yeni yntemle, n yavalatlmas, hatta durdurulmas, mmkn olmaktadr. Fotonlarn, yerellemi modlar zerinden bir kaviteden dierine atlayarak hareket etmesi zerine kurulu bu mekanizma, bir ok yeni aratrma alannn almasna yol amtr.

ekil 2: Morpho rhetenor tr kelebek ve kanatlarndaki parlak mavi rengi veren fotonik yap (pullar ve pullarn kesiti).

ayan trlerle eit koullarda karlatrldnda ulatklar scaklk 1,3 - 1,5 kat daha byktr.

Nanofotonik Kristallerle Ik Saan Deniz Faresi

Literatrdeki ad Aphrodita olan deniz faresi s sulardan 2 kilometre derinliklere kadar geni bir yaama alanna sahiptir. Yaklak boyu 15-20 cm ve genilii 5 cm olan Aphroditann zerinde rengiyle dmanlarn korkutmasn salayan dikenler vardr. Bu dikenler savunmann yannda, derin sularda yaayanlar iin var olan az n en verimli ekilde kullanlmasna yardmc olmaktadr. Normalde koyu krmz olan dikenler eksenlerine dik ayla gelen k altnda yanardner zellik kazanmakta ve resimlerde grdmz muhteem grnty oluturmaktadr (ekil 3). Dikenlere eksenlerine dik kta baktmzda rengrenk, ok ince ve uzunlamasna eritler grlmektedir. Bu konudaki nemli ilk almay yapan ve

bu almalar 2001 ylnda Nature dergisinde yaymlanan Andrew R. Parker ve meslektalar, Avustralyada yaayan deniz faresinin dikeninin kesitini elektron mikroskobu ile incelemi ve dikenin ii deniz suyu ile dolu, altgensel dizilime sahip mikro boyutlu silindirlerden olutuunu grmlerdir (ekil 3). Yaklak yarap 20 nanometre olan bu silindirlerin eperleri tahmin edilecei gibi dikenin yzeyine doru kalnlamaktadr. Resimden de grld gibi bu silindirler yzeye paralel katmanlar oluturmaktadr. ki silindir katman arasndaki mesafe her yerde ayn ve 500 nanometredir. Silindirlerin kenarlar kitin (bceklerin zerinin kaplayan madde) olup krlma indisi 1,54, deniz suyunun krlma indisi ise 1,33tr. Normalde buna benzer fotonik sistemlerde indis fark genellikle fazladr, hatta yapsal renklenme ve benzeri olaylar fazla indis farknn varlnda meydana gelmektedir. Kitin ile deniz suyu arasndaki fark ise aslnda gerektii kadar fazla deildir. Buna ramen, dikenin sahip oldulazerlere kadar bir ok yeni uygulama sahalar almtr. Elektronlarn hareketinin yariletken kristallerde kontrol edilmesi, yeni bir teknoloji devrimine yol amtr; ve bu teknoloji sayesinde insanolunun yaam inanlmaz lde kolaylam, bilgisayar, CD alar gibi bir ok elektronik alet hayatmza girmitir. Fakat elektronlar arasndaki etkilemeler ve elektronlarn dk hzlara sahip olmalar, bilimadamlarn yeni araylara itmitir. 1987 ylnda periyodik fotonik yaplarda n yasak banda sahip olduunun gsterilmesi, n hareketinin kontrol edilmesinde bir r amtr. Fotonlar (k kuantalar) hem birbirleriyle etkilememekte hem de elektronlara gre binlerce kat daha yksek hzlara sahip olmaktadrlar. Dolaysyla, hepsi-optik devrelerin,

Fotonik Kristaller
In Hareketini Kontrol Etmek Mmkn M?
Fotonik kristaller, dielektrik veya metalik malzemelerin, bir-, iki-, veya -boyutta periyodik olarak dzenlenmesiyle elde edilir. erisinde farkl dalgaboylarn barndran bir k demeti, fotonik kristaller zerine drldnde, belirli dalgaboyu aralndaki k, kristal ierisine girememekte ve fotonik kristal yzeyinden tamamen geri yansmaktadr. Ayrca, n fotonik kristal fiberler ierisinde hapsedilerek ilerlemesinin salanmasyla, kanserli dokularn vcud ierisinde lazerle yaklarak yok edilmesinden, fiber tabanl

Fotonik kristallerden n yansmas. Fotonlarn, nanofotonik yaplarda yeni bir hareket mekanizmasyla (bir kaviteden dierine hoplayarak) ilerlemesi.
BLM ve TEKNK 22 Aralk 2006

ekil 3: Deniz faresi ve dikenleri. Dikenlerin zerindeki fotonik kristal yap belirli dalgaboylarndaki yanstmaktadr.

ekil 4: Btn ekiciliiyle seyredenleri byleyen tavus kuu ve kanadndan bir ty. Tyler zerindeki fotonik kristal yap ve tyn farkl renkli blgelerindeki fotonik kristallerin yanstma spektrumlar.

lerde 150 ve sarlarda 165 nm aralklara sahiptir. Buradan grlmektedir ki melanin katmanlar arasndaki mesafenin yanstlan dalga boyu, yani grnen renk, zerinde nemli etkisi vardr. te yandan, yaplan aratrmalarda grlmtr ki mavi ve yeil renkli tycklerde 10 melanin katman varken sar renklilerde 6 katman vardr. Periyot saysnn etkisini ise grafikte grebiliriz (ekil 4). Sarya gre daha fazla katmanl kristalden oluan mavi ve yeil renklerin grafikleri daha dar iken sar rengin grafii daha genitir ve yeilden turuncuya kadar olan renk araln iine almaktadr. Yani katman says arttka renklerin belirginlikleri artmaktadr. plak gzle baktmzda sar rengin de mavi ve yeil kadar belirgin olduunu grmekteyiz. Bunun sebebi ise sar renkli tycklerde ayrca Fabry-Perot giriiminin grlmesidir. Kahverengi tyckler kristal yaps bakmndan dierlerinden biraz farkldr. Dikdrtgensel bir dizilime sahiptir ve aralklar ty yzeyine paralel dorultuda ~150 nm, tyn iine doru ise ~185 nmdir. Dier renklerden farkl olarak kahve renkli tycklerde en stteki melanin ubuklarn aras hava ile deil keratin (san hammaddesi) ile doludur ve ilk iki melanin katman aras boluk alt katmanlardan farkl olarak ~235 nmdir. Ayrca toplam melanin katman says 4 ya da 5tir. Bu tycklerin yanstma grafiine baktmzda mavi dalga boyunda ve yeilden krmzya kadar olan aralkta grafiin ykseldiini grmekteyiz. Bu renklerin karm bize kahveren-

gini vermektedir. Sonu olarak tavus kuu sadece tylerinin gzellii ile deil, sahip olduu bu fotonik kristallerle de bizleri kendisine hayran brakmaktadr. Kabarmak hakk deil mi?

Denizanasndaki ki-boyutlu Nanofotonik Kristal: Verimli Ik Saclar

Literatrdeki ad Ctenophore olan bu canllar hareketlerini salayan yaplar zerinde kirpikler olmas sebebiyle tarakl sfatyla nitelendirilmektedir. Tarakl bir denizanas olan Bero cucumisin sahip olduu lokomotif yaplar sekiz sra halinde olup canlnn bir tarafndan dierine uzanmaktadr. Dokularnn krlma indisi tuzlu suyun indisine olduka yakn olduu iin fark edilmeleri olduka zordur. Ancak youn k altnda veya vcutlarnda herhangi bir deformasyon varsa grmek mmkn olur. Hareketi salayan yaplar ise vcuduna gre daha kolay grnebilir bir yapdadr ve canl hareket ettike gkkua renklerini gstermektedir. Bunun sebebi zerine gelen krmas veya samasdr. Bero cucumis aslnda biyo-aydnlatma zelliine de sahiptir. Yani sahip olduu optik yaplar sadece gelen krmakla kalmyor ayn zamanda kendi rettii daha iyi yaymasna yardmc oluyor (ekil 5). Victoria Welch ve meslektalarnn geen Nisan aynda yaptklar aratrmaya gre Bero cucumisin kirpikleri deniz faresinin dikenleriyle boyut ve yap bakmndan benzerlikler gstermektedir. Bu aratrmada, elektron mikroskobuyla alnan grntlerde yanardner zellie sahip organlarn iki boyutlu fotonik kristaller halinde yaplandn gzlemlenmitir. Grntlere gre bu yaplar mikro tplerden oluan silindirik, daha byk tplerden meydana gelmitir. Mikro tplerde (yaklak ap 40 nm) krlma indisi ok yksek olup dolgu maddenin krlma indisi deniz suyunun krlma indisine olduka yakndr (n=1,34). Ancak bu mikro tplerin krlma indisini lmek olduka zor olduu iin indis deeri 1,57 olarak tahmin edilmektedir. Bununla birlikte silindirik tpler olduka dzenli bir dizilime sahiptirler. Her bir si-

lindirik tp yaklak olarak 10 mikro tpten olumakta ve bunlarn dokuzu yarap yaklak 73 nm olan embersel bir dizilim gstermektedirler. Bu emberin merkezinde ise yine 40 nm apa sahip olan baka bir mikro tp bulunmaktadr. zerindeki nanofotonik yaplar sayesinde kontrol edebilen denizanas, biz aratrmaclara daha verimli k kaynaklar elde edilmesi konusunda fikirler vermektedir.

Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinde Neler Yaplacak?

Fotonik kristaller, n kontrol edilebilmesini salamas sebebiyle giderek daha ok ilgi ekmektedir. Bu alanda yaplan almalardan elde edilen sonularn birok alanda byk devrimsel almlar salayaca tahmin edilmektedir. In fotonik kristaller yardmyla yavalatlmas (hatta durdurulmas) birok uygulama iin son derece nemlidir. Mesela, fotonik kristal tabanl hepsioptik devrelerle, optik aygtlarn hzlarnn kat kat artmas ngrlmektedir. Bu konuyla ilgili lkemizde de nemli almalar yaplmtr. Bilkent niversitesi leri Aratrma Laboratuar edindii bilgi birikimini ve tecrbeyi Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinde hayata geirip, verimli k kaynaklar, nanolazerler, hepsi-optik aygtlar ve gvenli iletiimi salayan lazer sistemlerin gelitirilmesini hedeflemektedir. zlem Kyl Yrd. Do. Dr. Mehmet Bayndr
Bilkent niversitesi Fizik Blm UNAM-Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi (letiim: mb@nano.bilkent.edu.tr)
Kaynaklar 1. P. Vukusic ve J. R. Sambles, Photonic structures in biology, Nature, 14 Austos 2004. 2. R. O. Prum, T Quinn ve R. H. Torres, Anatomically diverse butterfly scales all produce structural colours by coherent scattering, Journal of Experimental Biology, 15 ubat 2006. 3. A. R. Parker, R. C. McPhedran, L. C. Botten ve N. A. Nicorovici, Aphrodites iridescence, Nature, 4 Ocak 2001. 4. R. C. McPhedran ve N. A. Nicorovici. Learning optics in Natures school, Australian Optical Society News, Haziran/Eyll 2001. 5. S. K. Blau, Light as a feather: Structural elements give peacock plumes their color, Physics Today, Ocak 2004.

ekil 5: Denizanasnn sahip olduu iki-boyutlu fotonik kristal yap, biyolojik olarak rettii en verimli bir ekilde dar vermesine yardmc olur.

Aralk 2006

23 BLM ve TEKNK

Trkiyenin Bilim emesi:

www.biltek.tubitak.gov.tr

Yenilendi!