Oğuz Türkçesinin Tarihi Gelişme Süreçleri

OUZ TRKESNN TARH GELME SRELER Zeynep KORKMAZ* ZET Bu makalede Ouz Trkesinin tarihi geliimi zerinde durulacaktr.
Balangcndan gnmze Ouz Trkesinin tarihi, geliim seyri ve gnmze kadar geirdii devreler ku bak olarak deerlendirilmitir. Hatta makalede Ouzca ile Hurrice arasndaki benzerlikleri dile getirilerek Ouzlarn tarihi gemiini M.. 2300 ylna kadar gtrebilmektedir. Anahtar Kelimeler: Trke, Ouz Trkesi, Trk Leheleri. THE HISTORICAL DEVELOPING PROCESSES OF OGUZ TURKISH ABSTRACT The history of Oguz is trace back to B. C. 2300. In this article the historical developing process is emphasized. From the beginning to this day the history, developing process, periods of Oguz Turkish will be assessed generally. And in this article the similarities between Oguz Turkish and Hurri will be exlplained. Key words: Turkish, Oguz Turkish, Turkish Dialects.
I.Trk Tarihinde Ouzlar 1. Balangc olduka eski dnemlere uzanan bir dil veya lehenin tarih gelime sreleri zerinde durabilmek iin ncelikle o dili veya leheyi konuan kavim veya topluluklarn ilk oluum
*
Prof. Dr., Emekli retim yesi.
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Turkish Studies
Volume 5/1 Winter 2010
Zeynep KORKMAZ
dnemlerini aklamakta yarar vardr. Hele Ouz Trkleri gibi ayr bir etnik kol durumuna gelinceye kadar teki kollar arasnda yer alm ve baka adlar ile de adlandrlm bir kavim iin bu durum daha da nceliklidir. Ayrca, dildeki tarih gelime srelerinin daha salkl birer sonuca ulatrlabilmesi de konunun tarih zeminlere dayandrlarak ele alnmasn gerekli klar. Trk tarihinde Ouzlarn ok nemli ve kapsaml bir yeri vardr. nk Ouzlar, hem siyasi hem de dil ve kltr tarihi asndan Kktrkler dneminden balayp gittike glenen, zamanla da byk devletler ve imparatorluklar kurma baars gsteren dnemlerden geerek gnmze uzanan; bugn de geni bir dallanma ve yaylma ile genellikle birbirine yakn corafyalarda Ouz-Trkmen temelinde devletler ve topluluklar ile bunlarn yaz dillerine, lehe ve azlarna dayanan Gney-Bat Leheleri grubunu oluturan bir kavimdir. Geri Trk tarihinin M. III. yzyldan balayarak Orta Asyann dou ve kuzeydousunda varlk gsteren, daha sonraki yzyllarda da, zellikle M.S IV. ve V. yzyllarda Asyadan Avrupaya doru uzanan binlerce kilometrelik bir alana yaylm olan, sistemli bir devlet yapsndaki byk Hun Devletini oluturan kavimler arasnda Ouzlarn adna rastlanmyor. Bu konuda, Hun tarihine ilikin en zengin bilgileri ieren inin Han Hanedanlk tarihi Han Shih Chi (M.. 145- M. 26 olaylarn ierir)de de bunun 2. ksmn oluturan (M.S. 32-92 olaylar) Han Shu da da (Onat ve dierleri, 2004) Ouzlara ait herhangi bir kayt yer almamtr. Demek oluyor ki bu dnemlerde Ouzlar daha kavmi bir oluum ortaya koyamamlardr. Her hlde, tarih varlklarn Kktrklere gelinceye kadar baka bir ad altnda srdrm olmaldrlar. in kaynaklarnda eski Hun boylarndan biri olarak verilen ve iinde barndrd 50 kadar budunla btn Dou ve Orta Asyaya yaylm kalabalk Trk budunlarn temsil eden Tlsler (in. Tiele-ler) (Kafesolu, 1993, s. 90) varlklarn Kktrkler dneminde de devam ettirdiklerine ve Ouzlar daha sonra bu birlikten ayrldklarna gre (Kafesolu, 1993, s. 91) biz daha etnik bir oluum geirmemi olan Ouzlarn, bu dnemde, baka bir adla Tls budunlar arasnda yer alm olduklarn dnyoruz. Bize byle bir sonucu benimseten etken, Tang devri belgelerinde (Tang-Shu ve Kiu Tang-Shu yllklar ve ayrca 5 hal tercmesi) geen dokuz kabilenin bazen Trklerin (Kktrklerin) dokuz kabilesi, bazen de Tlslerin dokuz kabilesi (Kafesolu 1993, s. 142) olarak kaydedilmi olmasdr. Tlslerin dokuz kabilesi olarak kaydedilen bu etnik kol, her hlde Kktrk Kaanlndaki dokuz boydan oluan Dokuz Ouzlar olmaldr.
Turkish Studies
Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri
Hun Devletinin yklmasndan sonra yerlerine Sien-pilerin daha sonra da Juan-Juan denilen Avarlarn getii bilinmektedir. Juan-Juanlara kar verdikleri byk savalarla M.S. 552 ylnda Buminin bakanlnda Kuzey Moolistanda Orhun Irmann batsndaki tken merkez olmak zere yeni bir devlet kuran Kktrkler, aslnda Byk Hun Devletinin bir devam (gel 1981, s. XVII) niteliindedir. Hun devlet tekilat Kktrklerde de devam ettii gibi, Hunlarn dalmas zerine, Hunlar dahil, Dou ve Orta Asyadaki byk Trk budun birlikleri ile Trk olmayan baz kavimler, Kktrk Devletinin snrlar iinde yer almlardr. Bu blge belki de steminin idaresindeki li Vadisi, Isk Kl, Yedisu ve Talas blgelerindeki Bat Kktrkleri blgesidir (Ercilasun 2008/2, s. 230). 200 yla yakn siyasi varl boyunca, yapt fetihlerle gneyde in snrndan batda Hazar Denizi ve Karadeniz kylarna kadar uzanarak Bizansllarla da komu bir lke geniliine ulam olan Kktrk Devleti, o zamana kadar Orta Asyada kurulmu olan devletlerin en bydr ve geni bir imparatorluktur. Snrlar iinde birok Trk boyunu ve budununu barndrmaktadr. Varlklarn bu geni alanda devam ettiren kavimler arasnda Ouzlarn da nemli bir yeri vardr. Orhun ve Yenisey Yaztlarnn bulunup okunmasndan sonra, bu Yaztlarda Ouzlar ile Kktrk Devletinin ilikileri konusunda epey bilgimiz olmutur. Ouzlarn Kktrk Devleti iinde, bir budun olarak nemli bir yer tuttuu anlalyor. Bu konuda yaplan tarih aratrmalar ile Yenisey ve Orhun Yaztlarnda yer alan kaytlardan Ouzlarn VII. yzyln ilk yarsnda Barlk Irma yresinde (Yenisey blgesi), VII. yzyln 2. yarsndan balayarak da Tula Irma boylarnda, muhtemelen tken yresinde yaadklar anlalyor. Yaztlarda, yalnzca kuzeyde yaayan bir budun olarak gsterilen Ouzlar, yeni bir etnik kol olarak asl varlklarn nce steminin daha sonra da olu Talunun idaresindeki Bat Kktrk Devletinde (li Vadisi, Isk Kl ve Talas civar) gstermilerdir. Ne var ki Ouzlar, bu dneme kadar Ouz ad ile deil, on kabileden oluan ve On-Ok diye adlandrlan Bat Kktrkleri iinde yer almlar; On-Oklar veya onlara bal Trgiler olarak grnmlerdir (Kafesolu 1993, s. 91, 132). Ercilasunun tarih kaynaklara dayanarak yapt aklamaya gre de Ouzlar, Aa Seyhun boylarna gmeden nce bugnk Krgzistanda yayorlard. Fakat o zaman onlara Ouz deil, On-Ok ve Trgi deniyordu (agm. s. 228). Ouzlarn, Ouz adyla yeni bir etnik grup olarak artaya kmas da phesiz Bat Kktrkleri dnemindedir. Ouz Trkesine ait ilk belirtiler de Kktrkler dnemi ile ilgilidir. F. Smer, in kaynaklarnda yer alan Bat Gktrklerinin Turkish Studies
Zeynep KORKMAZ
konutuklar dil Dou Gktrklerinkinden biraz farkldr ifadesini ite bu fark Ouz Trkesi temsil etmektedir; yani Ouzca Bat Gktrklerinin dilinin devamdr (Smer 1999, s. 46; Ercilasun, agm. s. 228). Bizce, bu konu zerinde, aada belirtilecei zere biraz daha ihtiyatl olunmaldr. nk Bat Kktrklerinin oturduu blgede daha baka Trk boylar da yer alm bulunmaktadr. Ouz kavram ile ilgili olarak bir de u hususun aklanmasnda yarar vardr: Geri Ouz sz Kafesolunun da (1993, s. 14), Goldenn da (1992, 2006, s. 242), Ercilasunun da (2008/2, s. 231) belirttikleri gibi, etnik bir boyu gsterme dnda, boy, kabile anlamndaki ok sz ile okluk bildiren +z ekinin birlemesinden olumu ( ok+uz > Oguz ) biimiyle kabileler topluluu anlamndadr; oguz kabile, sekiz oguz sekiz kabile gibi. Ancak, gerek Kl Tigin (G 2, D 22, K 4, 7) gerek Bilge Kagan (D 2, 12, 18, 23; G 9, 10) ve gerek Tonyukuk (K 6, G 8) Yaztlarnda bu szck Ouz beyleri, Dokuz Ouz beyleri veya Dokuz Ouz budun ekillerinde getiine gre, Ouzlar artk 2. Kktrk Devleti dneminde, iinde bulunduklar gruptan ayrlarak etnik oluumlarn tamamlam ve Ouz adl ayr bir kavim olarak yerlerini alm grnyorlar. Yaztlardaki Dokuz Ouz budun ifadesinden de o dnemde Ouzlarn dokuz budundan oluan bir etnik grup olduu sonucuna varmak yanl olmaz sanrz. Nitekim Smer de Ouzlar dokuz boydan meydana gelmi bir budun olduu iin bazen onlara Dokuz Ouz budunu denilir (1999, s.23) aklamasn yapmtr. Yine yaztlardan edinilen bilgilere gre, siyasi ve idar ilikiler asndan Kktrk Devletinin Ouzlarla olan balants kimi zamanlarda gergin, dl ve savaml ilikiler biimindedir. (Orkun, 1936, C. I. s. 36, 102, 104; Korkmaz 2005/I, s. 206), kimi zamanlarda da kent budunum sylemi ile dile getirildii zere, onlarn sadk bir metbuu olarak gsterilmektedir. Bizce, yukarda zet olarak verilen bilgilerin ulat sonu udur: Yaztlarda sk sk Ouzlara da yer verilmesi, ltiriin ve Kktrk Devletini yeniden kurarken karsnda en gl budun olarak Ouzlar bulmas, onlarla be kez savama zorunda kalmas (Ergin 1970, s. 81; Smer 1999, s.33), kimi dnemlerde de bu boyun devletin dorudan doruya dayand ikinci bir g olarak belirtilmesi ve Yenisey Yaztlarnda Ouz beyleri adna diktirilmi mezar talarnn bulunmas vb. daha baka hususlar Ouzlarn Kktrkler dnemindeki arlna ve nemine iaret eden bilgilerdir. 2. Ouzlar, Kktrklerin yerini alan Uygurlar dneminde de (VIII.-IX. yzyl) varlklarn olduu gibi srdrmlerdir. Bu dnemde Orhun Irma blgesinde yurt tutan Turkish Studies
Ouzlar, Kktrkler dneminde olduu gibi, Uygurlar dneminde de kimi zaman savam (mcadele), kimi zaman da dostluk ilikileri iinde bulunmulardr (Smer 1967, s. 19-25; 1999, s. 41 ve t.). Ouzlarn VI.-IX. yzyllar, Trkemizde genellikle VI.-XI. yzyllar arasn kaplayan dnemi, daha sonra zerinde durulaca zere, Trk dili tarihinde Eski Trke diye adlandrlr. 3. Tarih kaynaklarda yer alan bilgiler, Ouzlarn daha VIII. yzyln ikinci yarsndan sonra balayan (760-766) kitleler hlinde youn glerle, Karluklar nnden ekilerek Sirderya blgesine geldiklerini gsteriyor. Ouzlar, IX.-X. yzyllar iinde Seyhun Irmann aa kesimleri ile Aral Gl kuzeyindeki steplerde ksmen yerleik hayata gemi, ksmen de gebe yaamlarn srdrmlerdir. Ouzlarn bu blgede baz ehirler kurduklar ve Yeni-Kent merkez olmak zere bir Yabgu Devleti oluturduklar da bilinmektedir (Kafesolu 1999, s. 144; Smer 1993, s. 31; Salman 1998, s. 86). Blgede Ouzlar dnda elbette Kpak, Karluk, Yimek, Yabaku, Kala, Basmil, iil, Yama gibi daha baka Trk boylar da vardr. Bu blge ve bu dnem Ouzlarn Karahanl Devleti snrlar iinde yer aldklar dnemdir. Boy tekilat asndan da Bozoklar ve oklar olmak zere iki gruba ayrlmlardr. Boylarn says Kagarl Mahmutta 22 (Atalay 1941/I, s. 55-58), slam dnemi tarihisi Reideddinin Camit-tevrihinde 24tr (Kafesolu 1993, s. 145). Hatt Kagarl Mahmut, iki Hala boyunun da asl Ouz boyu olmayp 22 Ouz boyuna sonradan katldn bildirir (Atalay 1941/III, s. 412-416). 4. M.S. 1000 yllarna doru Kpaklarn Ouz bozkrlar ile Seyhun Irmann aa yatan igal etmesi zerine Yabgu Devleti yklmtr. Ouzlar XI.-XIII. yzyllar arasnda daha batya uzanan glerle nce Maverannehirde Harezm blgesinde yer almlar; daha sonra da Seluklu hanedan ynetiminde Horasandaki Gazneliler Devletine son vererek 1040 ylnda Byk Seluklu Devletini ve 1071de de Anadolunun fethi ile Anadolu Seluklu Devletinin kurulmasn (M.S. 1077) gerekletirmilerdir. XI.-XIII. yzyllar arasndaki dnemler, tarih adan Ouzlarn daha aydnlk dnemleri saylr. Bu dnemler dil tarihi asndan da Orta Trke diye adlandrlr. 5. Anadolu Seluklularnn paralanmasndan (M.S. 1307) oluan Anadolu Trkmen Beylikleri dnemi ile onun birtakm alt dnemlerden geerek gnmze ulaan ok ynl dallanmalar,
Turkish Studies
Zeynep KORKMAZ
ouzlarn Trk tarihinde ne denli kapsaml ve nemli bir yer tutmu olduklarn ortaya koyan gereklerdir. II. Destan Eserlerde Ouzlar Yukarda tarihteki yerlerini ksaca zetlediimiz Ouzlar, ayn zamanda halk yaratclnn eseri olan mitolojik belge ve destanlara da damgalarn vurmulardr. 1. Bu destanlardan biri ve en eskisi Ouz Kaan Destandr. Ouzlarn efsanev hkmdar olan Ouz Kaan, bu destanda vcut yaps bakmndan da yapt icraat ve ftuhatlar bakmndan da mitolojik zelliklere sahip bir yapya brnmtr. Destann Uygur yazs ile yaymlanan metninde, Ouzun doumundan nce onun resmi budur denilerek bir kz resmi izilmitir (W.Bang- R. Rahmeti yay., st. 1936, s. 10). Ayrca, Ayn olu olarak gsterilen Ouz Kaann alt olundan (Gne, Ay, Yldz) yldzlarn, teki olu da (Gk, Da, Deniz) yeryznn vasflarn yanstmaktadr. Bu destanda Ouz, ayn zamanda olaanst kiilii ile byk fetihler gerekletirmi cihangir bir kaan olarak gsterilmitir. Ouzlarn, Ouz Kaann kiiliinde byle eski Trk devlet geleneklerini ve sosyal davranlarn yanstan (Kafesolu 1993, s. 319) ve Ouz Kaann ahs etrafnda tarih dnemlerin tesine taan mitolojik bir arlkta yer alm olmas, Ouz adnn etimolojisinden balayarak eserin ierii ve tad anlam asndan birtakm yorumlar yaplmasna yol amtr. Ouz adnn kken yaps zerinde J. Marguart, D. Sinor, L. Bazin, J. Hamilton ve Gy. Nmeth gibi bilginler tarafndan birbirinden farkl farkl grler ortaya atlmtr (Smer 1999, s. 7-8). Ancak, bu grler iinde en tutarl olanlar Gy. Nmeth ve D. Sinorun grleridir. Macar bilgini Gy. Nmeth, bu adn kabile, boy anlamndaki ok sz ile +z okluk ekinin birlemesinden (ok + uz) olumu, boylar topluluu anlamna geldiini ileri srmtr (HMK, s. 41-44). Nmethin gr, tarih olaylara ve Ouzlarn ok, Bozok, On-Ok, Dokuz Oguz gibi boylara bal topluluklar oluturan yaplarna uygun olduu ve teki aklamalar yannda geree en yakn olarak bulunduu iin F. Smerce de benimsenmitir. D. Sinor ise, destan metninde yer alan mitolojik bilgilere, resim niteliindeki ekillere ve Ouz sz ile trl lehelerde yer alan kz kelimesi arasndaki koutluu dikkate alarak, destanda Ouzlarn soy ktn balatan Ouz adn boa anlam ile deerlendirmitir (Sinor 1950, s. 5). Bu gr, Nmethin grndeki oklar, kabileler anlam veren bir szn kii ad olmas Turkish Studies
anlamszdr gerekesi ile Ercilasun tarafndan da benimsenmitir (2008/2, s. 231). Sinorun grne gre, destann ayr bir versiyonundan kaynakland sanlan 2. blm, Ouz Kaana Ouzlarn yeryzndeki yayl ile ilgili tarih bir kiilik vermektedir (agm., s. 9). Ouzlarn bir yandan byle eski Trk devlet geleneklerini yanstan ve Ouz Kaann ahs etrafnda tarih dnemlerin gerisine uzanan mitolojik arlkta bir destanda yer alm, bir yandan da yeryzndeki yayllarn yanstm ve Ouz Kaann olaanst kiilii ile byk fetihler gerekletirmi olmas, halkn bilincinde, halk edebiyat yoluyla Ouz kavmine verilen olaanst bir deerin ifadesidir. Bu destann oluma dnemi hakknda kesinlik kazanmam farkl grler vardr. Bununla birlikte nitelii ve ortaya koyduu sonular bakmndan F. Smer, destann ieriini deerlendirirken u hususlara yer vermitir: a) Ouz Handan eserin yazld devre kadar Trk lemini adlar zikredilen u kavimler temsil etmektedir: Ouz (Trkmen), Uygur, Kpak, Kangl, Karluk, Kala. b) Trklerin de eski zamanlarda yaam, Moollarn Cengiz Han gibi, cihangir bir hkmdarlar vardr. Bu cihangir hkmdarn ad Ouz Kaan (veya Han)dr. c) Trk dnyas Ouz Kaann yapt byk fetihler neticesinde meydana gelmitir. Yani Trk kavimlerinin Be-Balk blgesinden Karadenizin kuzeyine ve Anadoluda Adalar Denizine kadar yaylm olmalar Ouz Hann fetihlerinden ileri gelmitir. ) Ouzlar, Ouz Hann 24 torunundan inmilerdir. Uygurlar Ouz Hann z kavmi veya ona itaat eden Trklerdir. Kpak, Kangl, Karluk ve Kalalar da Ouz Hann beylerinden tremilerdir (F. Smer 1999. s. 364). 2. Ouzlarn tarih gemii ile ilgili bir dier destan eser de bilindii zere Dede Korkut Kitabdr. Gebe Ouzlarn beyler ve Hanlar zmresinin destan hatralarn dile getiren bu eser, aslnda Ouzlarn Anadoludan nceki yurtlar olan Sirderya boylarndaki IX.-X. yzyllara ait hatralarna dayanmaktadr. Eserin ikinci tabakas
Turkish Studies
Zeynep KORKMAZ
ise, XII.-XIV. yzyllar arasnda, Trkmen ad ile yerlemi olduklar Dou Anadolu ve Azerbaycan blgesindeki hatralarla beslenmitir. 1 Ouz Kaan Destannda btnyle mitolojik ller ar bast hlde, bu eserde tarih ller ar basmaktadr. Aslnda Trk dnyas, XI.-XIII. yzyllarda Orta Asyadan ve Bat Trkistandan Yakn Douya yaplan youn biimdeki Ouz glerine sahne olmu ve bu glerle beslenmitir. Bu beslenme, Kagarl Mahmutun Divan Lgatit-Trknde de o dnemin Arap dnyasna seslenen Trk dilini reniniz, nk onlarn egemenlii uzun srecektir. (Atalay, 1992/I s. XVII) szleriyle dile getirildii zere, Trk dnyasnn Yakn Dou blgesinde, Ouzlarn yzyllar boyunca devam edecek kkl egemenliinin gerek bir habercisi idi. nk XI. yzyldan balayarak kurduklar bamsz devletlerle Ouzlar, artk Trk tarihine siyasi damgalarn vurmu bulunuyorlard. III. Dil Tarihinde Ouzlar Yukardan beri yaplagelen ksa aklamalar, Ouzlarn Trk tarihinde, elde belgeleri bulunan eski dnemlerden balayarak ne denli nemli bir yer tuttuunu ortaya koymaktadr. Ancak, tarih bakmdan bu denli nemli yere sahip olan Ouzlarn dil ve leheleri konusundaki ilk dnemlerine ilikin bilgilerimiz olduka snrldr. nk elimizde VI.-XIII. yzyllar arasn aydnlatacak Ouz Trkesi ile yazlm eserler yoktur. Bunun balca nedeni Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu Devletlerinin kuruluuna kadar uzanan dnemlerde, Ouzlarn kendi balarna siyasi bir varlk gsterememeleri ve balbana bamsz birer Ouz devletinin tarih sahnesine kamam olmasdr. Ama bu oluum, Ouzcann Trk dili tarihindeki yerini asla nemsizletirmemi, aksine, eldeki kaynaklarn verdii olanaklar lsnde aydnla kavuturulmasn gerekli klmtr. Nitekim eldeki VI.-IX. yzyllara ait eserler zerinde karlatrmal dil bilimi yntemi ile yaplan aratrmalar ve incelemeler, Ouzcann bu dnemlerini de olduka aydnlatabilecek sonular ortaya koymaktadr. Yukarda verilen tarih bilgilerde iaret edildii zere, Ouzlar, VI.-XI.yzyllar arasnda, Orta Asyadaki yaam dnemlerinde birka kez yer deitirerek ve daha bat kesimlere g
1 F. Smer, daha nce yaymlad bir makalesinde (Trk Folklor Aratrmalar 1952, s. 30, s. 467-472) DK hikyelerinin XV. yzyln 2. yarsnda tespit edilmi olduunu bildirdii hlde, Ouzlar (Trkmenler) adl kitabnda (1999, s. 368), baz dillere dayanarak tespit tarihini XVI. yzyln 2. yarsna almtr. Geri destan Smerin ifade ettii gibi bir ozann azndan tespit edilmitir. Ama tad dil zellikleri asndan btnyle Eski Anadolu Trkesini temsil etmektedir.
Turkish Studies
ederek varlklarn srdrmlerdir. Bat Kktrk Devleti snrlar iinde Onok veya Trgi adlar ile anldklar zamandan balayarak Seyhun ve Maverannehir blgelerine uzanan dnemlerinde, kendileri nce dokuz, on, daha sonra da Kagarl Mahmutun ve slam tarihilerinin yapt aklamalara gre 20, 22 ve 24 boydan oluan bir topluluk oluturduklar; ayrca, o dnemin tarih, siyasi ve sosyal koullar dolaysyla yer yer Karluk, Kpak, Peenek, Basmil, Yabaku gibi teki Trk boylar ile de temaslar bulunduu iin lehenin temel yapsnda bir deiiklik olmamakla birlikte, kendi boylar arasndaki az ayrlklar bir yana yer yer teki Trk kavimleri ile oluan karlkl etkileimlerin de etkisinde kalmlardr. Bu oluum, yansmasn az ok elbette Ouz Trkesinin tarih aknda da gstermitir. Bu nedenle, biz elde bulunan verilere dayanarak Ouzcann tarih gelime srelerini yle bir snflandrmadan geirmenin uygun olacan dnyoruz: IV. 1. 2. 3. Ouzcann Tarih Gelime Sreleri VI.-IX. yzyllar aras dnem IX.-XI. yzyllar aras dnem XI.-XIII. yzyllar aras dnem
4. XIII.-XV. yzyllar aras dnem ve bu dnemin devam olarak kendini gsteren yeni dallanma ve ekillenmelere uzanan gelimeler. 5. Milattan ok nceki yzyllar milattan sonraki yzyllara balayan ve Ouzcann eskiliini gsteren bir teori ile bu konudaki baz karlatrmal almalar. Yalnz u hususu da belirtelim ki bu sreleri kesin tarih snrlar arasna sokmak mmkn deildir. Tarih olaylar ve buna bal gler dolaysyla, snrlar arasnda birbirine geiler sz konusudur. Ayrca, yer yer tarih kaynaklarda da belirsizlikler olmaktadr.
1. Dnemi)
VI-IX. Yzyllar Arasnda Ouzca (Eski Trke
Bu dnem aslnda Kktrk ve Uygur Devletlerinin yaz dilleri dnemidir. Ancak, Kktrk Yaztlarnn ve eitli Uygurca metinlerin incelenmesinden elde edilen sonulara gre, Kktrk ve Uygur yaz dilleri daha oturmam, lnl (standart) bir yapya ulaamamtr. Her iki dnemi temsil eden eserler arasnda ses ve ekil Turkish Studies
10
Zeynep KORKMAZ
bilgisi asndan birbirinden ayr durumlar ortaya koyan ekillenmeler grlmektedir. Bunun balca nedeni, Kktrk ve Uygur Devletlerinin siyasi ve sosyal yapsn birbirinden farkl Trk etnik boy veya kavimlerinin oluturmu olmas ve bu etnik gruplar arasnda birtakm lehe ayrlklarnn bulunmasdr. Daha 1909 ylnda W. Radloffun iaret etmesi ile balayan bu duruma, W. Bang ve A. von Gabain 1929 ylnda yaymladklar TTI (s. 151-152; Erdal 2004, s. 33) de anukna ve amtkna szleri dolaysyla eski nsznn Ouz Trkesi ile yazlm Mani metinlerinde nye dntne dikkat ekmilerdir. Ayrca A. von Gabain, Hentsang Biographisi (1938, s. 367-369) yaynnda yer alan > y deiimi dolaysyla bu olay zerinde nemle durmutur. Daha sonra hazrlad Alttrkische Grammatik Eski Trkenin Grameri (1950 ve 3. bask Otto Harrasowitz 1974, s. 3-8) adl eserinde Eski Trkede bir dil birliinin bulunmadna iaret ederek metinlerde yer alan ben > men, bi > mi, sub > suw vb. ekillere kony > koy, kony > kon mal, mlk rneklerindeki nyn, y deiimleri ile daha baka baz farkl deiimlere bakarak Eski Trkenin hangi kavm unsurlara ait olduu bilinmeyen birtakm lehe ayrlklarna sahip olduunu dile getirmi ve bu leheleri yalnzca lehesi, n lehesi ve y lehesi olarak gstermitir. Eski Trkedeki lehe ayrlklar konusuna, daha sonra bu alanda metin yaymlar yapan P. Zieme (1969), G. Hazai, P. Zieme (1970), Schulz (1978), Batmanov (1971), K. Rhrborn, L. Bazin gibi aratrmaclar da dokunmulardr (Erdal 2004, s.33-34). Konuya eilenler arasnda yer alan G. Doerfer (1975-76), Orhun Yaztlarn Ouz Trkesinin ilk basama olarak deerlendirmitir. Eski Trkenin ayrntl bir gramerini yazm olan M. Erdal, gramerine (2004) temel oluturan malzemesini farkl dnemi temsil ettiine iaret ederek bu malzemeyi yle bir ayrmdan geirmitir: 1. VII.-X. yzyllara ait olduu tahmin edilen ve eski Trk Run harfleri ile yazlm olan 200 akn yazt. Bunlarn ou vaktiyle Moolistandaki 2 Gktrk mparatorluu ile daha sonra onun yerini alan Uygur Step Devletine ait belgelerdir. Bu belgeler, Gney Sibiryann Yukar Yenisey blgesinde (Krgz ve ik kabilelerine ait blge) bulunmutur. Okunabilen Run yazs ile yazlm az sayda yazt da daha sonra rti Irmana uzanan Altay Dalarnda ve zellikle 2. Kktrk Kaanlnn merkezi olan Talastan karlmtr (Vasilev 1976, s. 78).
Turkish Studies
11
2. Bu grupta yer alan, gnmz Xinjiang ve Gansu (in)dan karlan IX. yzyl Uygur, Mani, Run, Brahmi, Sogot, Syriac ve Tibet yazlaryla yazlm el yazmalardr. Bunlarn ou bugn Berlindedir. lerinde Londra, St. Petersburg, Paris, Stockholm, Helsinki, stanbul, Ankara ve inde bulunanlar da vardr. Belgelerin byk bir ksm Budizm, Maniheizm ve Hristiyanla aittir. Elbette astronomi v.b. baka konulara ait olanlar da vardr. 3. Karahanllar dnemine ait XI. yzyl metinleridir. Kutadgu Bilig ve Divan Lgatit-Trk ile Yarkentte bulunan belgelerdir (ntroduction, s. 6-8: 1-2). Grlyor ki Kktrk ve Uygur Devletlerinin siyasi varlklar iinde eitli Trk kavimlerinin yer alm ve bu dneme ait yaz dili rnlerine, o eserlerin yazclar aracl ile deiik Trk boylarna ait zelliklerin de girmi olmas, bu dnemdeki lehe ayrlklarnn temel nedeni olmutur. Kktrk ve Uygur Devletleri iinde Ouzlar nemli bir yer tuttuklarna gre, Eski Trkede Ouzca zelliklerin de yer almas olaandr. Bizim bu dnem metinleri zerinde yaptmz inceleme, Eski Trkede nemli lde Ouz lehesine ait zelliklerin de yer aldn ortaya koymutur. 1972 ylnda yaymlanan Eski Trkedeki Ouzca Belirtiler (Birinci Trk Dili Bilimsel Kurultay, s. 433-446; Korkmaz 2005, s. 205-216) adl makalemiz, sanrz bu konuda ilk yayndr. Bu makalede belirtildii zere, Yenisey Yaztlarnda Ouz beyleri adna dikilmi mezar talarnn bulunmas, yaztlarda sk sk Ouzlara da yer verilmi olmas, onlarla yaplan savalarn anlatlmas, Kktrk Kaannn Trk Budunu ile birlikte Ouz budununa ve beylerine de seslenmesi, yalnzca Ouzlarn Kktrk siyasal varl iindeki nemine (agm., s. 206) iaret etmekle kalmamakta, dolayl olarak Eski Trk yaz diline mutlaka Ouz lehesinden de birtakm zelliklerin yansm olaca dncesini de benimsetmi bulunmaktadr. Ouzlarn bu nemi Uygurlar dneminde de devam etmitir. Bu nedenle Uygurca diye adlandrdmz metinlerden Maniheizme ait olanlarda Ouzca zellikler ar basmtr. O makalemizde belirtildii ve yukarda da iaret edildii zere, A. von Gabain, ny, ny > n, ny > y deiimleri dolaysyla Eski Trke dneminde hangi kavm unsurlara ait olduu kesin olarak bilinmeyen lehe varlklarnn bulunduunu tespit etmitir. Ancak, biz konuya Ouzca asndan baktmzda, Eski Trkede bal bana bir Ouz lehesinin varlndan sz etmek mnkn deildir. Metinlerin incelenmesinden elde edilen sonular gsteriyor ki Ouzcaya ait zelliklerin bir ksm, o dnem yaz dili ile ortaklamakta, ama bir ksm da srf Ouzcaya zg belirtiler hlinde Turkish Studies
12
Zeynep KORKMAZ
kendini gstermektedir. te sz konusu makalede ayrntl ller ile vermeye altmz Ouzcaya ait belirtiler zet olarak u noktalarda toplanabilir: A. 1. Ses Bilgisi Asndan: i~: ilt- /lt-, yigirmi/ygirmi, yiti/yti v.b.
2. , d, t, b,n v.b. rneklerle Ouz-Trkmen lehesinde grlen asl uzunluklarn bu dnem metinlerinde de yer alm olmas. 3. Orhun ve Yenisey Yaztlarnda di ve di eti nszleri ile y nsz yannda > i incelmesi biimindeki deiimin yer alm olmas: busiz (bedelsiz), bulmayin (bulmayarak), b / bi, olumin olumu, ymak /yimek vb. 4. > meg vb. 5. yra vb. 6. Ses dmesi, hece kaynamas (contraction) ve hece yutulmas (haplologie) olaylarnn yer almas: bar-r > bar, erting fevkalade > erti, sr-ri src >sri, ot-a-da > ota vb. B. ekil Bilgisi Asndan: 1. Ouz lehelerindeki +I/+U ykleme durumu ekinin ilk biimi olan < +Ig /+Ug eklinin varl: at/ at+g, i k / i+ig k+g, sz/ sz+g vb. 2. Uygurcann n lehesi metinlerinde +Ig/+Ug ykleme durumu iin, gnmz baz Bat Anadolu azlar ile badaan +Ag ekinin yer alm olmas : sav /sav+ag, temir/ temir+eg vb. 3. Orhun ve Yenisey Yaztlar ile n lehesi metinlerinde ve belirli koullarda ynelme- bulunma durumu (dativus- lokativus) eki olarak +Ann < +kA/+gA yer alm olmas: adak/adak+a, ebi/ebi+e, suwsamak/suwsamak+a vb. 4. Yenisey-Orhun Yaztlarnda +DA ekinin yaygn biimde hem bulunma hem ayrlma durumlar iin kullanlrken, bunun yannda n lehesi metinlerinde yer yer +DAn ekine de rastlanmas: ba+tan, ga+dan, tp+den vb. 5. Eski Trkenin yaygn +n eki (ilgi durumu) yannda, yaztlarda ve bir ksm Mani metinlerinde Ouzcaya zg n seste b-/m- deiimi: ben>men,bu>mu, beg n seste y- tremesi: ir > yir, inke > yinke, ra >
Turkish Studies
13
+I/+U ekinin de yer alm olmas : at+, moncuk+u, talar+ gibi. 6. +n vasta, +CA eitlik, +rA yn gsterme eklerinin Ouzca ile ortaklaan kullanllarnn bulunmas gibi. 7. Eski Trkede 2. ahs teklik ve okluk emir kipi iin iki farkl ekil yer almtr: Bunlardan birincisi, teklikte yalnz fiil kknn kullanlmas, oklukta I ekinin getirilmesi; ikincisinde teklikte gIl, oklukta -IlAr ekinin eklenmesidir. Kagarl Mahmutun Ouz ve Kpak leheleri iin bu ek dolaysyla yapt aklama (C. I, s. 43-45) ve daha sonraki Ouz lehesinde teklikte yaln fiil kknn, oklukta +I ekinin kullanlm olmas, yukardaki birinci eklin Ouzcay temsil eden bir ek tr olduunu gsteriyor. 8. Yaztlarda yaygn gemi zaman eki olarak yer alan dI yannda, seyrek olarak 3. ahs teklik ve okluk ekimlerinde -dUk sfat-fiil ekinin de kullanld grlyor: Sekiz Ouz Tokuz Tatar kalmaduk kalmad (Gabain 1974, s.224/3). Kagarl bu iki ekli ayn zamanda Ouzca iin de verdiine gre (men ya urdu; olar taa adu), Kktrk Yaztlarndaki bu ekil Ouzcay temsil etmektedir. 9. Yukarda saylan zelliklere A gelecek zaman, n lehesi metinlerinde gereklilik ve gelecek zaman grevleri ile kullanlan s/-s sfat-fiil ekini (tn udskm kntz olursm kelmedi); Yenisey ve Orhun Yaztlarnda grlen ve isim-fiil ya da ekimli fiil olarak kullanlan -tAI /-dAI ekini (bu ek Kagarlda XI. yzyl Ouzcas iin nemli bir yer tutmaktadr.) -pAn ve pAnIn zarf-fiil ve Trkiye Trkesindeki mAdAn zarf-fiil ekinin daha nceki bir aamas olan mAdIn zarf-fiil ekleri ile temsil edilen zellikleri de katmalyz. Grlyor ki VI.-IX. yz yllar aras Eski Trke metinlerinde Ouzcay temsil eden zellikler de hayli ar basar niteliktedir (ayrntl bilgi iin Korkmaz 2005, s. 208-216). 1.1. Bu konuya bizden sonra eilmi olan G. Doerfer, Das Vorosmanische: Die Entwicklung der Ogurischen Sprachen von den Orchon Inschriften bis zu Sultan Veled2 adl makalesinde (TDAY-Belleten 1975-76, s. 81-131), konuyu nce Ouzcann bugn yaz dili veya leheleri hlinde yaayan 10 ayr daln sralayarak ele almtr. Makalesinde en eski Ouzcann VIII. yzyla ait Orhun Yaztlar ile temsil edildiini belirten yazar, bu yaztlarn, arkaiklii
Trkesi: Osmanl ncesi: Ouz Lehelerinin Orhun Yaztlarndan Sultan Velede Kadar Uzanan Gelimesi.
2
Turkish Studies
14
Zeynep KORKMAZ
dolaysyla bir bakma uvaann ve belki de Halacann istisnas ile hemen hemen sonraki btn Trk lehelerinin selefi olduu ve baz bakmlardan da daha sonraki Ouzcann temelini oluturduu grn benimsemitir. Ona gre Ouz, Kpak ve Uygur leheleri VIII. yzylda daha birbirinden bugn olduu gibi kesin izgilerle ayrlm deildir. Doerfer, bu aydnlatlabilmesi iin: makalede ele alnan tarih gelimenin
aVIII. yzyl Orhun Yaztlarna, bXI. yzylda Kagarlnn Ouzca iin verdii bilgilere ve, cXIII. yzylda Sultan Veled ile balayan Eski Anadolu Trkesi metinlerine dayanlmas gerektiine iaret etmitir. Ancak, konuya 9, 10, 12. yzyllarda neler olmutur, sorusunu ortaya atarak giren yazar, XIII. yzyla ulaan gelimeleri zaman ve blge ayrlklarnn getirdii olaylara dayanarak ana izgileri ile ve eldeki olanaklar erevesinde belirtmeye almtr. Tarih gelimenin ortaya konabilmesi iin 8, 11 ve 13. yzyllardaki durumlarn aydnlatlmas gereini iaret eden Doerfer, VI.-VIII. yzyllar aras dnemdeki Ouzlar ve Ouzcann T. Banguolu ve Z. Korkmaz tarafndan, XI. yzyl Ouzcasnn da yine Korkmaz tarafndan ilendiini bildirerek (agm., s. 102) verilen bilgileri tekrarlamaktan vazgeip VIII.-XI. yzyllar arasndaki gelimelerle ilgili daha baka noktalara eilmitir. Bu balamda Doerfer, Trk ve slam tarihilerinin zaman, blge ve corafi mekn erevesinde verdikleri Ouz, Kpak vb. Trk boylar ile ilgili bilgilere dayanarak VIII. yzyldan XIII. yzyla uzanan olaylarda dil deiim ve gelimesi asndan ne gibi ara evrelerin yer ald konusuna eilmitir. Doerferin bu konuda ayrntl llerle dikkate sunduu hususlar balca u noktalarda zetlenebilir: 1. 744 ylnda Kktrk Devletinin yklmasndan sonra Ouzlarn bat blgesine ynelerek Aral Gl evresinde Ouz Yabgu Devletini kurmalar ve bu yolla Ouzlarn dil bakmndan bir izolasyona urayarak az ok teki Trk boylarndan ayrlan bir lehe yapsna sahip olmalar (s.84). 2. XI.-XIII. yzyllar arasndaki eitli tarih, siyasi ve kltrel olaylarn ortaya koyduu kark oluumlar dolaysyla lehelerin birbirini etkilemesi, sz gelii Uygurcann ve Dou Trkesinin Ouzcaya etkisi ve Olga/Bolga dili sorununun ortaya kmas. Ayrca; Ouz, Kpak ve Harezm Trkeleri arasndaki karlkl etkileimler ve bu konuda eldeki szlklerde yer alan Turkish Studies
15
aklayc bilgiler; zbek Ouzcas, Klemenler devri Kpakas zerine Ouzcann yapt etkiler vb. karlkl etkiler yazar tarafndan baz tipik rneklere dayanlarak aklanmaya allmtr. Sz gelii edg/eyg szlerinin hangi lehelerde, ilgi durumu eki +nU, ynelme durumu eki +gA, kma durumu eki +dInn hangi lehelerde ortaklat hususu gibi (s. 87) leheler aras bu karlkl etkileimler; Ouzcadan Kpakaya, Harezm Trkesinden Ouzcaya, Kpakadan Harezm ve Trkistan lehelerine, Harezm Trkesinden Kpakaya uzanan etkiler, ematik oklarla belirtilmeye (s. 90-91) allmtr. XI.-XIII. yzyllar arasndaki olaylarn yol at bu karlkl lehe etkileimleri, ister istemez temel ses deiimlerinin de baz ara evrelerden gemesi sonucunu dourmutur. Bu deiimdeki balca etken karlkl ilikilerin ortaya koyduu sonutur. Sz gelii bir -i arasnda (kapal e)nin yer almas, i seste bir gnin erimesi (sa>sa, inge>ince), b>w>v (sub suv) deiiminde ift dudak wsinin bir ara evre oluturmas gibi. Yazar, ayrca, lehelerin birbirlerini etkileyip, deiimlerin byle ara merhalelerden gemesi iin mutlaka yaz dilleri gerekmez; konuma dilleri de birbirini etkileyebilir gibi ayrntl hususlar zerinde de durmutur. Doerferin bu makalede, byle ayrntl noktalar zerinde durmu olmas, tarih gelimenin tespitinde karlkl etkilemelerin ve ara evrelerin de yer almas dolaysyla birok glklerin bulunduunu belirtme amacna dayanmtr. Yalnz, Doerferin bu makalesi, konularn ilenii asndan birbiri iine girmi girift noktalara dayand iin gelimelerin dzenli olarak izlenmesini engelleyen bir karklk sergilemektedir. 1.2. Daha sonra Eski Trkedeki Ouzca zellikler zerinde duran bir bilim adam da Grer Glsevindir. Bizim 1972de eldeki kaynak verilerine dayanarak ortaya koyduumuz durum zerinden 32 yl getii iin, yazar bundan sonra ortaya kan belge ve verilere dayanarak bu konuya be-alt zellik daha eklemitir. Glsevin, Eski Trk Yaz Dilinde Ouz Lehelerinin Ses, ekil ve Sz Varl Unsurlar balkl bildirisinde (Glsevin 2004, s. 119125), yer yer bizim makalemizde yer alan tespitlere de iaret ederek: 1. Eski Trkedeki asl nl uzunluklarnn Ouz Trkesini temsil ettiini, bilinenlere ilaveten G. Doerferin Hala Trkesi iin verdii bilgilere dayanarak bir kez daha salama balamtr. Yalnz asl uzunluklar konusunda bizim Anadolu Turkish Studies
16
Zeynep KORKMAZ
azlarnda yaptmz tespitlere, bir nceki sre olarak elbette Eski Anadolu Trkesinin de eklenmesi (Korkmaz 1971, s. 4966; 2005, s. 443458, 459473) gerekir. 2. Glsevinin Eski Trke-Ouzca balants asndan Doerferin tespitlerine dayanarak yapt, Kktrk Yaztlarnda 3. kii iyelik ekinin daima ince nller ile gsterilmesi (arma+si+n)nin Halaa ile paralel gitmesi (bba+si babas, hav+i evi) 3. En Eski Trkede bulunduu farz edilen *p- sesinin Halaada h- sesine dnm olarak korunduu (hz- azmak, yoldan kmak) gr dolaysyla yapt aklama ve bu sesin Kktrk Yaztlarnda da yer alabilecei hususunda Doerferle ortaklaan gr. 4. Yaln isimler ile iyelik eki alm isimlere gelen ynelme durumu eki arasndaki ayrln Kktrke asndan Halaa ile de karlatrlmas. 5. Kktrkede anlatlan gemi zaman iin mI ekinin, olumsuzlarda dUk ekinin (aan bolm erin, eisin teg ln-madu erin) kullanlmasnn Halaada da yaadnn belirtilmesi. 6. Kktrkedeki +DA bulunma gnmz Hala lehesinde de sregelmi olmas. durumu ekinin
7. Beng talarda yer alan tap-, Trkiye Trkesi ile ortaklaan bul-, z ve kent kelimeleri yannda, Hala Trkesi ile ortaklaan uyku ve r beyaz kelimelerinin varl da Halaa yolu ile Eski Trkedeki Ouzca belirti ve zellikleri glendiren katklardr. 2. IX.-XI., XII. Yzyllar Arasnda Ouzca
Hun Devletinin yklmasndan ve bu devleti oluturan boylarn Kktrk Devletinin snrlar iinde yaylmasndan sonra, Orta Asyadaki baz boylarn zaman zaman elde ettikleri gce dayanarak birbirlerini sktrmalar ve batya uzanan yeni glere yol amalar hi eksik olmamtr. Yukarda belirtildii zere, Bat Kktrkleri dneminde li Vadisi, Isk Kl, Yedisu ve Talas blgelerinde yerlemi; etnik oluumlarn da tamamlam olan Ouzlar (Ercilasun 2008/2, s. 229230), doudaki Karluklarn kendilerini sktrmas ve oturduklar blgenin Karluklarn eline gemesi zerine (Smer 1999, s. 49), bu kez de 760 yllarndan balayarak daha batya doru ekilen glerle Aa Sirderya boylar ile onun kuzeyindeki steplerde ve Aral Gl evresinde yurt Turkish Studies
17
tutmulardr (Smer 1999, s. 31; Salman 1998, s. 86; Ercilasun 2008/2, s. 229230). Artk IX. ve X. yzyllarda bu kavim, eitli kaynaklarda Ouz, Guz ve Uz adlar ile anlmtr. Bu blge, Karahanl Devletinin bat blgesidir. Aa Seyhun boylarna ve onun kuzeyindeki steplere yerlemi olan Ouzlar, bu blgede ksmen yerleik hayata gemi; byk bir ounluu da gebe yaam biimlerini srdrmlerdir. Ouzlar, Seyhun blgesinde ounluu oluturan etnik unsur olmakla birlikte, ayn blgede yaayan Kpak, Karluk, Trkmen, Hala gibi teki Trk boylar ile de komuluklar olmutur (Smer 1999, s. 46 61 ve t.). Eldeki tarih ve corafi veriler, Ouzlarn X. yzyln ilk yarsnda Karacuk (Frab) ve Sayram (Isfcab) ehirleri yresinde grndklerini (Kafesolu 1993, s. 144) ve burada Yeni Kent, Havre, Cend, Sepren (Sabran, Savran), Sumak, Karnak, St-Kent ehirlerini kurarak blgeyi bir Ouz lkesi durumuna getirdiklerini gsteriyor. X. yzylda slaml kabullerinden sonra Trkmenler diye de anlan ve Karahanl Devletinin bat kesimini oluturan bu blgede bir Yabgu Devleti de kurmu olan Ouzlar, XII. yzylda yukardaki ehirlere Balnlk Kent, Ecnas, Cend, Uzkent ve Srl-Tam gibilerini de (Korkmaz 2005, s. 278 not 16daki kaynaklar; gel 1962, s. 333341) eklemilerdir. Bu blgede yerleik yaama gemi olan ve gebe Ouzlar tarafndan yatuk tembel olarak vasflandrlan ehirli Ouzlar, asker ve sivil tekilata sahip, yksek kltrl bir yaam srdrmektedir. Yaam biimlerindeki ve sosyal yaplarndaki bu zellik dolaysyla G. Doerferin de iaret ettii zere, Yabgu Devleti Ouzlar bu dnemde bir izolasyona da uram durumdadrlar. VI.-IX. yzyllar arasnda olduu gibi, IX.-XI, XII yzyllar arasnda da elimizde dorudan doruya Ouzca olarak kaleme alnm bir eser yoktur. Ancak, Karahanl dnemini temsil eden Kagarl Mahmutun kltr tarihimiz asndan son derece nemli bir eseri olan Divan Lgatit-Trkte XI. yzyln 2. yarsndaki Ouzlar iin hayli geni denecek bilgiler yer alm bulunmaktadr. Kagarlnn verdii bilgiler ve yer yer bu konuda yapt aklamalar, kukusuz Ouz Trkesinin tarih gelime srecinde nemli bu dnm noktas oluturmaktadr. Bizim Kagarl Mahmud ve Ouz Trkesi konusunda daha nce yaymlanm ayrntl bir makalemiz bulunduundan (Trk Dili 1972, s. 253, s. 3195; Korkmaz 2005, s. 241253), burada srf
Turkish Studies
18
Zeynep KORKMAZ
tarih ak yanstan ok ksa bilgiler aktarmakla yetineceiz. Bu bilgiler u noktalarda zetlenebilir: A. Ses Bilgisi Asndan: genellikle b1. b->m- deiimi asndan Ouzca yanndadr: ben, bn orba, baymak gbre vb. 2. b->v- deiimi gereklemitir.
3. t->d- deiimi asndan ortaya kan t-li ve d-li rnekler dolaysyla, bu deiimin Ouz Trkmen lehelerinde pek hzl yol alan bir deiim olmad, daha yeni balanm bir olay nitelii tamas. 4. Diler aras szc -- sesinin > yye dnmesi asndan, bu deiimin XI.-XIII. yzyllar arasnda tamamlanm grnmesi. 5. Kagarlnn k->g- deiimi konusunda hibir aklama yapmam olmas ve Arap yazsnda bu deiimi belirtici bir alfabe zelliinin bulunmamas, bu dnemde daha byle bir olayn balamam olduu yargsn benimsetmitir. 6. Verilen rneklerden anlaldna gre, bu yzylda daha >n deiimi balamam grnyor. 7. Eski Trkede ok heceli kelimelerin sonlarndaki -/g nszleri ile ek ve hece balarndaki -/-g nszlerinin eriyip kaybolmas konusunda Ouzcada umu>umu alakarga, bua> bua ; baran varan, tar dar, ay kay boyu gibi ikili rneklerin yer alm olmas, bu dnemde olayn balam, ancak daha gelimesini tamamlamam olduuna iaret saylmaktadr. 8. Karahanl Trkesinde abartma sfatlar treten - An eki (buan ii skntl kii; actan actan), Ouzcada A < A (bua) eki ile karlanmaktadr. 9. Kagarl, Kpaka ile Ouzcada nses y-sinin elife veya c-ye evrildiini belirtir. Bunlardan elife evrilir dedii y- > olduu hlde (yelkin > elkin yolcu vb.), y-> c- deimesi iin Ouzca rnek verilmemi olduundan, bu deiim genellikle Kpakaya zg bir deiim olarak deerlendirilmektedir. 10. Uwutlan- > utan-, barrmen > men baran vb. rneklerde grlen hece kaynamas (contraction) ve hece yutumu (hoplologie) olaylarnn varl dikkati ekmekte,
Turkish Studies
19
11. arr ark, temiz ; ikkiz ikiz; ottuz otuz gibi rneklerde grld zere, daha nceki baz ses olaylarnn sonucu olarak nsz ikizlemesinin ortaya kt grlmektedir. B. ekil Bilgisi le lgili Temel zellikler: Kagarl Mahmut, ses bilgisi zelliklerinde olduu gibi, ekil bilgisi zelliklerinde de Ouzca ile Karahanl Trkesi ve teki leheler arasnda ortaklaan zelliklere dokunmam, yalnzca Ouzcay Karahanl yaz dilinden ve teki lehelerden ayran zellikler zerinde durmutur (Korkmaz a.g.m., s. 247). Bu zelliklerin balcalar unlardr: 1. Renk adlarndan abartmal sfatlar treten teki Trk lehelerinin -b (-p) ekine kar, Ouzcada m ekinin getirilmesi: kpkk / kmkk, sg tatl smsg ok tatl vb. Ancak, XI. yzyldan sonraki gelimelerle Ouzcann gmgk, yemyeil rnekleri yannda kpkzl, sapsar gibi p li rneklere de sahip olduu gzden uzak tutulmamaldr. 2. Kktrkede yn gsteren adlardan +DIn / +DUn ekiyle zarflar tretme zelliinin (-dn douda vb.) XI. yzyldan sonra, Eski Anadolu Trkesine kadar uzanm olmas bu zellii Ouzca lehine kaydettirmektedir. 3. Bu dnemde, +DIn ayrlma durumu ekinin +DAna, +Ga ynelme durumu ekinin +Aya dnp dnmedii konusunda kesin yargya ulatrc rnekler yoktur. 4. kinci ahs teklik zamiri Kenek dilinde sin, iit, Yama, Tosu dilinde treli olmasna karlk, Ouzcada (Suvar ve Kpaklarla birleerek) sen biimindedir. 5. simden fiil treten ekler konusunda btn Trk leheleri iin ortak olan zellikler dnda, bir ksm Trkmenler iin zel birer nitelik tayan isimden fiil treten +k- (ta+- dar kmak, tl+- karmak, dile dmek) bugn benzetme ve kltme sfat kuran +ImsI eki, XI. yzyl Ouzcasnda hem isimlere hem de fiilden isimletirilmi ekillere gelmektedir. levinde de biraz ayrlk vardr: bar-m+sn- gitmedii hlde gider gibi grnmek, tar-m+sn- gerekte tarm yapmad hlde tarm yapar gibi grnmek vb. 6. Bir olayn kesinlikle gerekletiini gsteren ve fiillere eklenen lA ekinin varln: ol bard-la o gitti ya, ol keldi-le o geldi be vb.
Turkish Studies
20
Zeynep KORKMAZ
7. teki Trkler emir kipinin 2. ahs teklik ve okluk ekimlerinde GIl ve IlAr eklerini getirdikleri hlde (bar-l, barlar) bu ekim Ouzlarda teklik 2. ahsta bar oklukta I ekiyle bar- biimindedir. (ayrnt iin Korkmaz 2005/ I, s. 249-250/8.) 8. XI. Yzylda geni ve gelecek zaman iin kullanlan r, -Ar, -Ir ekleri, Ouzcay teki leheler ile de ortaklatrmaktadr. XIV. yzyl Eski Anadolu Trkesi metinlerinde, geni zaman eki iin grdmz Ur biimi Ouzcada bu dnemde daha gereklememi grnyor. 9. Gemi zaman ekimi iin XI. yzyl Trk dnyasnda dI eki kullanld hlde, Kpak ve Suvarlarla birlikte Ouzlarn 1. ve 3. ahs teklik ekimi iin dUk ekini, Ouzlardan bir blnn ise dI eklini kullanmas: men ya urdu ben yay kurdum, ol st sadu o st sad, ol bard o gitti gibi. 10. Kagarlnn fiili gsterdii eylemi srekli olarak yapan anlamnda sfatlar tretme ilevi ile btn leheler iin ortak bir ek olarak gsterdii An eki Ouzcada bir yandan daha sonraki yzyllarda An biimine dnrken bir yandan da Eski Anadolu Trkesine kadar uzanan An biimi ile sevigen ok sevien gmlgen ok gmlen, bataklk rneklerinde grld gibi, kalplam abartmal isimlerde yaamtr. 11. Karahanl Trkesindeki bir eyi yapma hakkna sahip olma anlamnda sfatlar treten lIk ekinin Ouzca ile ortaklamas yannda, Ouzlardan bir takmnn bunun yerine sA, -IsI eklerini benimsemi olmalar: ol barulu erdi gitmek o adamn hakk idi, ol saa uras erdi onun sana uramak hakk idi vb. 12. Bir eyi yapc anlamnda sfat fiiller treten IlI eki, Karahanl Trkesi ile Ouzca arasnda ortaklaan bir ektir. 13. Bir eylemi ileyen anlamnda sfat fiiller treten UI ekinin de Karahanl ve teki leheler ile Ouzca arasnda ortak bir ek olduu grlyor: kl-gi glc adam, at srgi at src vb. 14. Ancak, Ouzca ile Karahanl ve teki leheler arasnda UI eki asndan var olan ortakla ramen, Ouzcada bu eke kout olan asl ek tr DAI ekidir: barda gidici gibi. 15. Karahanl Trkesinde gelecek zaman isim-fiilleri treten U eki yerine Ouzcada -AsI ekinin gemi olmas: bu turu yir ermes / bu turas yir tegl; ya bu men / ya biesi men gibi. 16. Kagarl bir ii yapmak zere olmak anlam ile fiiller treten AlIr ekini btn Trk leheleri iin ortak bir ek olarak Turkish Studies
21
vermitir. XI. yzyldan sonraki metinlerde ayn grevle kullanlan Al tur- ve AlI ekillerinin de yer almas, bu ekteki ses gelimesi ile ilgilidir. Yukardan beri Kagarl Mahmuda dayanarak XI. yzyl Ouzcas iin yaplan ok ksa aklamalar ortaya koymaktadr ki, bu yzylda Ouzca ses ve ekil bilgisi zellikleri asndan bir yandan yer yer Karahanl Trkesi ile ortaklamakta, bir yandan da kendine zg ekillere sahip bulunmaktadr. Eserde yaplan aklamalarda yine yer yer Ouzlara mensup boylar arasnda da bir takm ses ve ekil bilgisi, hatta sz varl ayrlklarnn bulunduu anlalmaktadr (Ayrntl bilgi iin Korkmaz 2005 / , s. 241-253). Ancak, Eski Trkedeki belirtilere oranla bu dnem Ouzcas, kendine zg zellikleri ok daha belirgin bir duruma getirmi bulunmaktadr. Tarih gelime sreci Ouzca lehine ilemitir. Yalnz, Karahanl Trkesi ile ortaklaan birden ok heceli szlerin sonlarndaki / -g nszleri ile i seste hece balarndaki / g- seslerinin erimesi asndan bir bakma bu / gnin eridiini gsteren baz rnekler yer alrken bir ok yerde de bu sesi olduu gibi koruyan baran varan, giden, uran vuran, vurucu, kuran kuran, kaklan, sokulan, ay ay (Atalay C. I, 79-3), satamak satamak, tura tura (Atalay C. I, 385-7), yaz yazc, ktip (Atalay C. II, 55) vb. rneklerin yer alm olmas, bu deiimin ok ar giden bir deiim olduu izlenimini vermektedir. leride, kark dilli eserler asndan ola / bola dili diye adlandrlan bu sorunun ortaya kmas da kanmzca bir dereceye kadar bu durumla ilgili grnmektedir. Yukarda Kagarl Mahmutun verdii bilgilere dayanarak XI. yzyl Ouzcas iin yaplan ksa aklamalar, bizi Ouzcann tarih gelime sreci asndan yle bir yargya da gtrmektedir: XI. yzyln 2. yarsnda, Ouzca dil yaps ve tarih gelime koullar asndan Eski Trk yaz dilinde (Kktrk-Uygur dnemi) grlen belirtiler niteliindeki zelliklerinden syrlarak yerli az zelliklerinin ar bast belirgin bir yapya sahiptir. Belki de bir yaz diline doru uzanma abasndadr. Ne var ki yine de kendi bana bamsz bir siyasi varlk gsteremedii iin az ok o dnem siyasi, sosyal ve kltrel artlarnn etkisi altnda yol almaktadr. Karahanl Devletinin snrlar iindeki Sirderya blgesinde yksek kltrl yerleik bir Yabgu Devleti kurmu olan Ouzlar, bu blgede bir izolasyona uram olduklarndan, bir yandan kendi dil yaplarn gn na karma ynnde yol alrken bir yandan da verilen dil aklamalarndan da grld zere Karahanl yaz dilinin Turkish Studies
22
Zeynep KORKMAZ
etkisinde kalmlardr. Bu etki Ouz Trkesi temelindeki deiim ve gelimelere yer yer Karahanl Trkesi kanal ile Dou Trkesinin de etkisini katm grnyor. Daha sonraki bir dnemi temsil eden Harezm Trkesinden balayarak Horasandaki Byk Seluklu, Anadoludaki Anadolu Seluklu Devletleri dnemlerini iine alan ve XII- XIII. yzyl eserleri olarak kabul edilen; ayrca yaplarndaki ola/bola veya olay/bolay ekilleri dolaysyla kark dilli eserler diye adlandrlan belirli saydaki eserlerin dili, temel yapsn bu dnemden alm grnyor. Eer bir benzetme yapmak gerekirse, bu durum ok gl bir kaynaktan beslenerek akan bir rmaa, daha sonra baka bir kaynaktan gelen ve daha farkl grntler tayan bir baka suyun kavumas gibidir. Ouzca, VI- XI, XII. yzyllar arasnda geirdii deime ve gelimelerle kendine zg lehe yapsn ortaya koymaya alrken Karahanl dneminde yer yer Dou Trkesinin etkisine de uram olduundan, onun dil yapsnda ister istemez bu etki de bir sre varln gstermi bulunuyor. Ancak, ilerideki aklamalarda grlecei zere XII-XIII. yzyllarn Horasan ve Anadolu Seluklu Trkesinde kendini aa vuran bu etki, XIII. yzyllardaki youn Ouz glerinin yol at oluma srecinde yaz dilini konuma dili temelinde ekillendirme ynndeki deiim ve gelimelerle Anadolu blgesinde devreden kmtr.
3.
XI- XIII. Yzyllarda Ouzca
Bu yzyllar arasndaki Ouzca, Ouzlarn oturduklar corafi blge dikkate alnnca: A. Harezm blgesinde Ouzca, B. Horasan ve Anadoluda, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklular dneminde Ouzca olmak zere ayr ayr ele alnmaldr. A. Harezm Blgesinde Ouzca Sirderya blgesinde oturan Ouzlar, bir sre sonra Ceyhun Irma ile Hazar Denizi arasndaki Harezm blgesine kadar uzanarak burada da varlk gstermilerdir. Harezm Trkesi, XIII. yzylda Harezm ile ona bal Aa Sirderya (Seyhun) Irma blgesinde, Karahanl yaz dili geleneine bal olarak etnik yapsndaki karma nitelik dolaysyla, ayn zamanda Ouz-Kpak lehelerinin de etkilerini iine alarak kurulup gelien yaz dilinin addr (Korkmaz 2007, s. 54). nceleri ran asll unsurlarn bulunduu Harezm blgesi, daha sonra 1017 tarihinde Turkish Studies
23
Gazneli Mahmud tarafndan fethedilerek Gaznelilerin eline gemiti. Gazneliler dneminde bu blgenin idaresi Trk asll valilere verildii iin blgeye fiilen Seluklular egemen olduklar gibi; Ouz, Kpak, Kangl, Kala, Kimek gibi teki Trk boylarna bal pek ok halkn da gelip burada yerlemesi ile blge XI.-XII. yzyllarda iyiden iyiye Trklemi bulunuyordu. Siyasi bakmdan kuzeyindeki Altnorduya bal olan Harezmin konumuz yani dil tarihi asndan tad nem, bir yandan Karahanl Trkesinden aatay Trkesine uzanan geii salarken bir yandan da Ouz ve Kpak unsurlarnn younluu nedeniyle bu lehelere bal yeni yaz dillerinin olumasna beiklik ve kaynaklk etmi olmasdr. Bu dnemde Ouzca daha nceki dnemlerde olduu gibi teki yaz dillerinin etkisinde kalma yerine, artk kendi varln hissedilir derecede ortaya koymu ve dorudan doruya Harezm Trkesini temsil eden Ksasl-enbiya, Nehclferadis, Munl-mrd gibi eserler zerinde de etkisini gstermeye balamtr. Hatt bu etkiyi az ok nceki Karahanl Trkesini temsil eden Kutadgu Bilig ve Atabetl-Hakayk gibi eserlerde de grmekteyiz (Glsevin 2003- 2007, s. 166). Geri Harezm Trkesi dneminde, elimizde yine dorudan doruya Ouz Trkesi ile yazlm ve yazl yerleri belli eserler yoktur. Ancak, grlen odur ki Harezm dnemi Ouzcas, ilk aamada teki eserleri etkileme yoluyla artk bamsz bir yaz diline doru uzanma ynnde bulunmaktadr. Ouzcann bu dnemde yaz dili rnlerine gemi ilk belirtilerini XII. yzyl eseri olarak kabul edilen ve tek yazma nshas Leningrad Asya Mzesinde bulunan Anonim Kuran Tefsirinde buluyoruz. Karahanl Trkesinden Harezm Trkesine gei dneminde yazlan ve Karahanl Trkesine daha yakn olan bu eserin szln hazrlam olan A. K. Borovkov3, rnekler sralayarak eserde daha yazl dneminde bu Ouz tabakasnn varlna iaret etmitir. Harezm Trkesinin temel eseri niteliindeki NehclFeradiste Eski Trkeden beri kullanlagelen u-, u-ma- yeterlik fiilleri yerine bil- yardmc fiilinin (men l-u bilr 304-1) birinci ve ikinci ahs zamirlerinin ilgi durumu ekimlerinde +nI eki yerine +I/+U ekinin (men+i, siz-i); Karahanl Trkesindeki gIl/-Ilar, -IIz emir eki yerine fiil kknn Il biiminin (bar/bar-, l/l); anlatlan gemi zaman iin (y)Ip-tur yannda yaygn olarak -mI
3 Leksika Sredmeasiatskogo Tefsira, XII-XIII. yy. Orta- Asya Tefsiri Szl Moskva 1963, s. 12; Trke ev . H. . Usta-E. Amanolu, Orta Asyada Bulunmu Kuran Tefsirinin Sz Varl (XII-XIII. yzyllar), TDK. yay., Ankara 2002, s. 18,19.
Turkish Studies
24
Zeynep KORKMAZ
ekinin de kullanlmas; nadiren DAI gelecek zaman ekinin yer almas; olumsuz geni zaman ekimi iin mazmen(aymasmen) yannda yer yer mAn (buz-man, lu-bil-men) gibi Ouzca ekillerin grlmesi (Glsevin 2003-2007, s. 166-173) gibi. Bunlara sz varlndaki ingen, z/kend, bul-/tap- szleri ile kapal , yer yer son ses -/-g nsznn dm olmas gibi birka ses bilgisi zellii de eklenebilir (Glsevin agm., s. 171-174). Harezm Trkesinin Ouz lehesinin etkisinde kalan nemli eserlerinden biri de Muinl-Mrddir. slam adnda fkh bilgini bir yazarn elinden km din nitelikte bir eser olan MunlMrdin yazl tarihi H. 713 (M. 1313) yldr. Yani XIV. yzyln ilk yllardr. Eser zerinde yaplan incelemeler ortaya koymutur ki, bu eser Ouz ve Kpak Trkeleriyle yerli azlarn etkisi altnda gelien Harezm Trkesiyle yazlmtr. Bu nedenle eserin dilinde Harezm Trkesine zg zellikler ile Ouz ve Kpaka unsurlarn oka getii grlr. Ayrca Munl-Mrdde Nehcl-Ferdise oranla Ouz ve Kpak lehelerine zg unsurlar daha ar basmaktadr (Ayrnt iin Toparl-Argunah 2008, s. 33-35e bkz.). Bu konuda elbette daha baka rnekler de gsterilebilir. Harezm Blgesi siyasi adan Ouzlarn bamsz bir devlet hlinde olmasa da sosyal yapda arlklarn hissettirdikleri bir blgedir. Yukarda iaret edildii zere bu blgede ve bu dnemde, Ouzca olmayan eserlerde bile Ouzca zelliklerin yer alm olmas, onlarn bu dnemdeki arlklar ile orantl olsa gerektir. te yandan XII-XIII. yzyllar arasna giren tarih devirde, Kpaklarla birlikte Ouzlarn da nemli bir blnn Hazarn gneyinden balayan glerle Msr ve Suriye corafyasnda oluturduklar Klemenler Devleti de zerinde durulmaya deer bir dnemdir. B. Byk Seluklu ve Anadolu Seluklular Dneminde Ouzca (XI.-XIII. Yzyllar Aras) XI-XIII yzyllar arasnda Bat Trkistandan yani Aral Gl evresi ve Sirderya havzas ile Harezm blgesinden Horasana ve Anadoluya gerekletirilen youn nitelikteki Ouz gleri, 1040 ylnda Horasanda Byk Seluklu Devletinin kuruluunu, 1071 Malazgirt Sava ile de 1077 ylnda Anadoluda bamsz bir Anadolu Seluklu Devletinin kuruluunu salamtr. Seluklu ailesinin ynetiminde artk Ouz Trkleri bu iki corafyada bamsz birer devlet yapsna kavumulardr. Bu dnemde konuya Ouz Trkesi asndan baktmzda u hususlar dile getirilebilir: Turkish Studies
25
O dnemin siyasi ve sosyal koullar dolaysyla bilindii zere her iki devlette de resmi dil Farsadr. Din alanndaki otorite dolaysyla din dili, bilim dili ve d yazmalar dili olarak da Arapa geerlidir. Halkn dili Ouzcadr ve bu Ouzca Horasandan Anadoluya kadar yaylmtr. Bu dnemde zellikle XII. yzyln 2. yarsnda Ouzcann bir yaz diline doru dnme abalar henz emekleme dneminde olmaldr. XIII. yzylda yalnzca halk iin yazlan basit ierikli konular ile dini esaslar ve tasavvuf ilkesini halka aklamak zere yazlan baz Trke eserler ve baz halk edebiyat rnleri gze arpyor. leride Eski Anadolu Trkesi zerinde dururken Seluklu Dneminde yazlm olan Ouzca eserlere ayrca iaret edilecektir. Ancak biz burada Seluklu dnemlerini temsil ettikleri grnde olduumuz kark dilli eserler konusuna deinmek istiyoruz. Elimizde, genellikle zerlerinde yazl tarihleri ve yazldklar alanlar belli olmayan ve aratrclar tarafndan XII. yzyln 2. yars ile XIII. yzyln ilk yarsna sokulan Alinin Kssa-i Ysufu (yazl tarihi bilinen tek eser M. 1233), Behcetl-Had fi Mevizetl-Halik, Kuduri Tercmesi, Kitbl-Feriz gibi baz eserler vardr. Bu eserlerin dil yaps Ouzca zellikler yannda Dou Trkesine zg birtakm dil zellikleri de tad ve fiil yapsnda ola/bola veya olay/bolay ekilleri yer ald iin kark dilli eserler diye adlandrlmtr. Sz konusu eserlerde Dou Trkesine zg zellikler ile Ouz Trkesine zg zelliklerin i ie gemi olmas, bu eserlerde yer alan zelliklerin Eski Trk Yaz dilinden yeni bir yaz diline daha dorusu Ouzcaya gei dnemini temsil eden zellikler midir? Yoksa bu eserlerin farkl blgelerde kopya edilmi olmasndan kaynaklanan ve sz konusu eserlere, mstensihler yani o eserleri kopya edenler eliyle sonradan yansm olan zellikler midir, konusunda gr ayrlklar ortaya kmtr. Kark dilli eserlerin Eski Trk Yaz dilinden yeni bir yaz diline, daha dorusu Ouzcaya gei dnemini temsil eden nitelikte eserler olduu gr yaygndr (Rahmet, Bulu, Korkmaz, Canpolat). Buna karlk . Tekinin temsil ettii gr (Tekin 197374, s. 59-157), bu trl eserlerde grlen ikili oluumun Ouzcann organik yapsna bal zellikler olmayp ya o eserlerin farkl blgelerde kopya edilmi olmasndan kaynaklanmaktadr, yahut da Trkistandan gelmi baz kiilerin az zelliklerinin etkisine dayanan (Korkmaz 2005/I, s. 297-300 bkz.) zellikler olduu ynndedir. Yazldklar dnemden sonraki yzyllarda kopya edilen eserlerde grlen deimeler ile Seluklu dneminde eyyat Hamzann Dou Trkesine yaklaan iirleri, Mevlnada grlen Dou Trkesine ait zellikler ve hatta XIV. yzylda Kad Turkish Studies
26
Zeynep KORKMAZ
Burhaneddinin Dou Trkesini takliden yazd iirler (Ycel, 2004, s. 81-103) dikkate alnrsa . Tekinin iddias bir bakma ve bir dereceye kadar doru olabilir. Ancak, konuya bir de Ouzcann balangtan ta XIII. yzyla kadar uzanan ve farkl corafyalarda az ok birbirinden farkl siyasi, sosyal, kltrel koullar altnda yol aan deiim ve gelimeleri dikkate alnrsa, bu konuda daha dikkatli bir deerlendirme yapma gerei ortaya kar. Bilinen bir dilbilimi gereidir ki her dil iinde bulunduu siyasi, sosyal ve kltrel koullara bal olarak srekli bir deiim ve geliim iindedir. Yukardaki blmde grld zere, bu deiimi XI-XII. yzyllarda Sirderya blgesindeki Yabgu Devleti dneminde Ouz Trkesi de yaamt. Byk Seluklular ve Anadolu Seluklular dneminde devletin halkla olan ilikilerinde ve halka seslenen basit ierikli din ve destan eserlerde Trke kullanldna; o dnemdeki Ouz Trkesi de XI. yzylda batya uzanan gler yoluyla gelen Harezm ve Seyhun blgesi Ouzcas olduuna gre, Ouzcann XI-XIII. yzyllar arasnda byle bir sreten gemi olmas olaandr. Yadrganacak bir durum sz konusu deildir. Kagarlnn XI. yzyln 2. yarsnda Ouzca iin verdii bilgiler, o dnemde Karahanllarn bat kesimini oluturan Ouzlarn Seyhun blgesinde kurduklar izolasyona uram Yabgu Devleti ile o blgedeki gebe Ouzlarn dili olmaldr. Batya aktarlan dil her hlde bu Ouzcadr. Biz zellikle Horasan Seluklular dnemini temsil eden bu dili vaktiyle Seluklu Ouzcas veya Dou Ouzcas diye adlandrmtk (Korkmaz 1973, s. 57; 2005/I., s. 198). Kagarlnn Ouzca iin verdii zelliklerden Dou Trkesine ait olanlarn, kark dilli eserlerde yer alan Dou Trkesine ait zellikler ile rtmesi ve ayrca G. Doerferin yapt aratrma sonularna gre (1977, s. 127-204: Das Chorasan Trkische), bu zelliklerin gnmz Horasan Trkesine kadar uzanm bulunmas, , Tekinin grn bu acdan rtmekte ve Ouzcann XI-XIII. yzyllar arasnda byle bir sreci de yaam olduuna iaret etmektedir. Bu sre elbette geici olmutur. nk Dou Trkesine ait zellikler, Ouzcann kendi yap ve ileyiinden deil, Karahanl Trkesinin etkisinden gelen zelliklerdir. Bu nedenle de Ouzcaya zg zellikler ile kaynaamamtr, zamanla yadrganmtr. Nitekim XIII. yzyldaki ok youn Ouz gleri ile Anadolunun iyiden iyiye Trklemesi sonunda btnyle Ouzcann konuma dili temelinde yol alan yaz dili, bu yan etkileri ksa zamanda silip yok etmitir. 4. XIII-XV. Yzyllarda Ouzca ve Anadoluda Trk Yaz Dilinin Kuruluu Turkish Studies
27
Ouz Trkesinin XI. ve XIII. yzyllardaki youn glerle balbana bamsz ve katksz bir yaz dili durumuna geldii blge Anadolu blgesidir. Genellikle XIII. yzyldan XV. yzyl ortalarna kadar sren bu dnem, bildiimiz gibi Eski Anadolu Trkesi veya Eski Trkiye Trkesi diye adlandrlr. Eski Anadolu Trkesi nitelii bakmndan Ouzcann tarih gelime sreleri iinde ok nemli bir dnm noktas oluturur. nk Ouz yaz dilinin bundan sonraki gelime ve dallanmalarnda bir temel olma grevi yklenmitir. Eski Anadolu Trkesi (ksaca EAT.), kendi iinde alt dneme ayrlr. Bunlar: A. B. C. Seluklu dnemi Trkesi, Beylikler dnemi Trkesi, Osmanlcaya gei dnemi Trkesi,
D. Osmanl Trkesinden Trkiye Trkesine uzanan alt dnem ve sreler. A. Seluklu Dnemi Trkesi Yukarda belirtildii zere, Anadolu Seluklu Devletinin resmi dili Farsadr. Din dili, bilim dili ve d yazmalar dili olarak da Arapann nemli bir yeri vardr. Ancak Seluklu halk Trke konutuu iin devletin halkla olan ilikilerinde Trke geerlidir. Ayrca halka sradan din bilgiler vermek ve tasavvuf ilkelerini halk arasnda yaymak amac ile yazlan eserlerin dili de Trkedir. Bunlara destan nitelikteki eserler ile baz halk edebiyat rnleri de katlabilir. Ahmed Fakihin arhnmesi ile Kitbu Evsaf- Mesacidi-erifesi, Hoca Dehhannin manzumeleri, eyyat Hamzann Yusuf ve Zelihas ile Dstn- Sultan Mahmud mesnevsi, Mevlana ve Sultan Veledin Trke beyit ve manzumeleri ile Yunus Emrenin Divan ve Risaletn-nushiyye adl ahlak nitelikteki mesnevsi gnmze kadar gelebilmi olan Seluklu dnemi eserleridir. Bu dneme ait eserlerden bir ksm da bize kadar ulaamamtr. Varlklar baz kaynaklarda verilen bilgilere ya da bunlarn XIII. yzyldan sonraki kopyalarna dayanmaktadr. Bunlar eyyat sann Salsalnmesi, yazar bilinmeyen eyh Sanan Hikyesi, Anadoludaki slam fetihlerini ileyen Battalnme, destan bir roman niteliindeki Dnimentnme gibi eserlerdir. Bu eserlerin gnmze kadar gelememi olmalar Hal Seferleri ile XIII. yzyl Mool aknnn Anadoluda verdii ykma balanabilir. Bundan nceki blmde zerinde durduumuz kark dilli eserler grubuna giren Alinin Kssa-i Ysufu ile Behetl-hadi fi Turkish Studies
28
Zeynep KORKMAZ
mevizetl-alik, Kudur Tercmesi gibi kark dilli eserleri de Anadolu blgesine sokan dilcilerimiz vardr. Her ne olursa olsun Seluklu dnemi Ouzcann bir yandan konuma dilinden yaz diline uzanan bir kpr, bir gei, bir yandan da Arapa ve Farsa ile mcadele dnemi olduu iin sonu olarak ortaya koyduu eserlerin says olduka snrldr.4 B. Beylikler Dnemi Trkesi Bu dnem Anadoluda eski Dou Trkesinin kalntlarndan da ayklanm Ouzcaya dayal yepyeni bir yaz dilinin kurulu dnemidir. Anadolu Seluklu Devletinin yklp paralanmasndan (M. 1307) oluan Anadolu Beylikleri dnemini temsil eder. Zaman bakmndan XIII. yzyl sonlarndan XV. yzyl balarna, yani Osmanl Beyliinin teki Beyliklerin varlna son veren gl bir devlet durumuna geiine kadar uzanr. Ancak, Seluklu Trkesinin bitii ile Beylikler dnemi Trkesinin balangcn birbirinden kesin snrlarla ayrmak mmkn deildir. XIII. yzyl sonu, bu iki dnemi birbirine kaynatran bir halka durumunundadr (Korkmaz 2005/I, s. 541). XIII. yzyldaki Mool aknndan nce, Anadolu Seluklu Devletine snr boyu arpmalarnda u beyleri grevini yklenen Trkmen Beyleri Mool egemenlii altna giren devletin paralanmas zerine, bulunduklar blgelerde bamszlklarn ilan ederek Anadolu Beylikleri dnemini balatmlardr. lerinde en glleri; Karamanoullar, Germiyanoullar, Osmanoullar, Aydnoullar, Saruhanoullar, Menteoullar olmak zere batdan douya, kuzeyden gneye yirminin zerinde Anadolu Beylii vardr (Ayrnt iin Korkmaz, 2005/ I, s. 68-74). Bu beyliklerinden her birinin banda bulunan, Arap ve Fars kltrne de pek aina olmayan Trkmen beyleri, bilinli bir tutumla Trkeye sarlmlardr. Bu nedenle Beylikler dnemi Ouzcann imdiye kadarki dnem ve srelerinden farkl olarak Anadoluda ayn zamanda Arap ve Fars dillerine kar Trkeyi egemen klma mcadelesinin verildii bir dnemdir. Karamanolu Mehmet Beyin 1277 ylnda, Seluklu Sultanndan Konyay aldktan sonra toplad divanda verdii imden gir hi kimesne kapuda ve dvanda ve meclis ve seyranda Trk dilinden gayr dil sylemeye, defterleri
Bu konuda daha ayrntl bilgi iin Z. Korkmaz, Trk Dili zerine Aratrmalar I ( TDK. Yay. 2. bask Ankara 2005), s. 268-273, 274-286, 296-303, 537-54, 537-540; M. zkan, Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, Filiz Kitabevi, stanbul 2000, s. 59-68; G.Glsevin-E.Boz, Eski Anadolu Trkesi, Gazi Kitabevi; Ankara 2004, s. 56-62.
4
Turkish Studies
29
da Trke yazalar eklindeki buyruu ayn zamanda teki

Trkmen Beylerinin de dnce ve tutumlarna tercman olan bir buyruktur (Ayrntl bilgi iin Korkmaz 2005/ I, s. 424-428). te bu bilinli tutum dolaysyladr ki beylik merkezlerindeki saraylarda ksa zamanda Ouzca temelinde dil, edebiyat, dnce, bilim ve kltr hayat asndan yeni bir filizlenme dnemini balamtr. Bu filizlenme ksa srede gelierek telif, tercme, ve uyarlama yollar ile meyvelerini ok ynl ynlarca eser hlinde ortaya koymutur. Hayat XIV. yzyl bana da taan ve edeb gc ile daha sonraki yzyllar da etkileyen Yunus Emre bata olmak zere Glehr, k Paa, Elvan elebi, Hoca Mesud, Sle Fakih, eyholu (Sadrddn) Mustafa, Kul Mesud, Tutmac, Ahmed, Yusuf Meddah, Erzurumlu Darir, shak bin Murd, Hatibolu, Iknme adl eserin sahibi Mehmet gibi ahsiyetler bu dnemi temsil eden, nemli manzum ve mensur eserler ortaya koymu olan deerlerdir.5 C. Osmanl Trkesine Gei Dnemi Bu dnem Anadolu Beyliklerinin siyasi varlklarna son verilip Osmanl idaresinde birletirildikleri dnemdir. XV. yzyln 2. yarsn kaplayan bu dnem, dil yaps bakmndan Eski Anadolu Trkesini Osmanl Trkesine balayan bir gei evresi durumundadr. Dile Arapa ve Farsa kelimelerin girmesi ile varlk gsterir (Ayrnt iin Korkmaz, 2005/ I, s. 544-545). Kendi iinde alt evre oluturmu olan Eski Anadolu Trkesi zerine pek ok alma yaplarak eserler yaymland, dil yaps da ayrntl llerle ele alnp ilendii iin burada dnemin dil zelliklerine girmeyi gereksiz sayyor, yalnzca bu konudaki almalara gnderme yapmakla yetiniyoruz.6 Yalnz, dnemin bir zellii olarak ksaca u hususlar da belirtmek isteriz: Bu dnemde Arap ve Fars dillerinden yaplan eviriler yoluyla Eski Anadolu Trkesine baz Arapa ve Farsa szler girmise de bunlarn says ok snrl ve oran bakmndan bir sonraki dnemin Osmanl Trkesi ile karlatrlmayacak derecede azdr. Bir de XI-XIII. yzyllar arasndaki glerle Anadoluya 24 Ouz boyu dnda az sayda Kpak, iil, Kangl gibi Ouz d Trk boylar da g etmi olduklar ve 24 Ouz boyu arasnda Kagarl Mahmutun da belirttii zere (Atalay yay. 1992, C. I, s. 29Bu dnemi temsil eden eserler ve dier ahsiyetler iin Z. Korkmaz, Trk Dili zerine Aratrmalar I (TDK Yay. 2005) s. 541-545; M. zkan, age., s. 75-79; G. Glsevin-E. Boz, age., s. 63-73e bkz. 6 Z. Korkmaz, age., s. 545-561; M. zkan, age., s. 91-154; G. Glsevin- E. Boz, age., s.77-160.
5
Turkish Studies
30
Zeynep KORKMAZ
30, 55), balangtan beri birtakm az ayrlklar bulunduu iin EAT ile yazlan eserlerin dil yaplarnda, bu durumdan kaynaklanan az ayrlklar da sz konusudur.7 Grlyor ki Eski Anadolu Trkesi, Ouzcann tarih gelime sreleri asndan dil tarihimizde ok nemli bir dnm noktas oluturmutur. nk yukarda ksaca iaret edildii zere, bu dnemde Ouzca bir yandan konuma dilini yaz diline dntrme mcadelesi verirken bir yandan da Seluklu Trkesindeki Dou Trkesinden gelme baz kalntlardan ayklanmtr. Ayrca, Arapa ve Farsaya kar da bilinli bir mcadele vererek dorudan doruya Ouz lehesine dayal bir yaz dili oluturulabilmitir. Bylece bu dnemde Ouz Trkesi, eitli siyasi, sosyal ve kltrel etkiler altnda VI.- XIII. yzyllar arasndaki belirsizlikten ve sisli yapdan syrlarak bamsz ve zengin bir yaz dili hlinde varln ortaya koyabilmitir. Ayrca, bu dnem Ouz Trkesinin gittike glenerek daha sonraki dallanmasnda da bir temel oluturan grev yklenmitir. Blgeye, zaman ve eitli koullara bal deime ve gelimelerle Osmanl Trkesinden balayarak8 Trkiye Trkesi, Azerbaycan Trkesi, Gney Krm Trkesi, Kuzey Kbrs Trkesi ve Gagavuzca gibi lehe kollarn iine alan Gney-Bat Trk leheleri grubunun olumasnda da EAT temel olma grevi yklenmitir. Gnmz Trkiye Trkesi azlarnn olumasnda da yine temel dayanak Eski Anadolu Trkesidir. . Sreler Anadoludaki Trk yaz dilinin genel izgiler ile XVI. yzyldan XX. yzyl bana, Mill Edebiyat dnemine kadar uzanan devresi yeni bir aama, dolaysyla yeni bir sre oluturur. Bu dnemde, yaz dili, o devrin kltr yapsn oluturan etkenlerden dolay youn lde Arap ve Fars dillerinin etkisinde kalm; bu dillerden hayli sz varl ve ekler almtr. Saray ve aydnlar topluluunda Osmanl-slm sisteminin egemen olmas, klasik devir ve Osmanlca diye adlandrlan bu dnemin dilini Eski
Bu konuda ayrntl bilgi iin L. Karahan, Eski Anadolu Trkesinin Kuruluunda Yaz Dili Az likisi, Turkish Studies, Vol. I/ 1 Summer 2006, s. 112; G. Glsevin, Eski Anadolu Trkesi Azlar zerine, VI Uluslararas Trk Dili Kurultay, TDK, Ankara, 2008, (baskda); H. Develi, Eski Trkiye Trkesi Azlarnn Snflandrlmas, Turkish Studies, Vol. 3/3, Spring 2008, s. 213-230; Z. Korkmaz, Anadolu ve Rumeli Azlarnn Dayand Temeller, TDAY Belleten 2007/1 (baskda) bkz. 8 Osmanl Trkesinin ayrntlar iin M. zkan, age., s. 41-45 bkz.
7
Osmanl Trkesi ve Trkiye Trkesine Uzanan
Turkish Studies
31
Anadolu Trkesinden kesin snrlarla ayrm ve karma bir yaz dili biimine sokmutur. Her ne kadar Osmanl Trkesi edebiyat, bilim, sanat vb. alanlarda byk bir gelime gstererek stn dzeyde, ilenmi bir yaz dili durumuna ulam ise de bu durum Trkenin aleyhine yol alan bir gelime olmutur. stelik yaz dili ile konuma dili kesin snrlarla birbirinden ayrlmtr. Osmanl Trkesinin XX. yzyldaki Trkiye Trkesine uzanan, bir sadeleme dneminden de gemi olan 1860-1911 yllar arasndaki aamalar, kendi iinde Tanzimat Dnemi Osmanlcas, Servet-i Fnn ve Fecr-i ti Dnemleri Osmanlcas gibi alt basamaklara ayrlmtr (Ayrntl bilgi iin Korkmaz 2005/I, s. 561574). D. Trkiye Trkesi Ouzcann tarih gelime sreleri iinde en son halkasn oluturan Trkiye Trkesi, gnmz T.C. snrlar iinde konuma ve yaz dili olarak kullanlan Trkeye verilen addr. Trkiye Trkesi, nitelii bakmndan dilde milliyetilik akmnn rndr. Osmanl yaz dilini konuma diline yaklatrma, daha dorusu, konuma dilinden yeni bir yaz dili yaratma atlm ile olutuu iin balangc Yeni Lisan (1911) hareketine kadar uzanr. 2. Merutiyet (1908) ile Cumhuriyet (1923) arasndaki bu dnem, eitli fikir akmlar iinde milliyetiliin dilde ve edebiyatta ar bast bir dnemdir. Geri bu sre iinde de daha nceki dil ve edebiyat hareketlerinin bir devam olarak yine birbirinden farkl gr ve uygulamalarn yer ald grlmektedir. Ancak; dil, edebiyat, sanat ve slup farklarndan kaynaklanan bu gr ayrlklarna karn, bu dnemde dil konusu, tarih ve sosyal gereklere uygun sistemli, bilimsel bir dava olarak ele alnp yrtlmesindeki ilk baary Yeni Lisan hareketine borludur. 1923 ylnda Cumhuriyet ilan edildii zaman, yaz dili ile konuma dili arasndaki aklk epey kapatlm bulunuyordu. Bu ksa dnem 1911den 1932 ylna kadar uzanr. 1928 ylnda Latin alfabesinin kabul, 1932de de Trk Dili Tetkik Cemiyeti (gnmz Trk Dil Kurumu)nun kurulmas ve M. K. Atatrkn Dil Devrimini balatmas ile Trkiye Trkesi, dilin kendi kiiliini ve tarih zenginliini ortaya koyacak yeni bir aratrma ve gelime programna balanmtr. Bu program gerei, Trkede ereti kalm, dilin yap ve ileyiine ters den pek ok yabanc szck, tamlama ve kural dilden atlarak yerlerine halk azlarndan ve eski eserlerden Trke karlklar getirme yolu tutulmutur. Terimleri Trkeletirme ve Trke eklerle kelime tretme ii de ilk kez bu
Turkish Studies
32
Zeynep KORKMAZ
dnemde ele alnmtr.9 Bylece Ouz lehesi yukardan beri zet olarak sralanan birtakm tarih deime ve gelime srelerinden geerek bugn Ouzcaya dayal yksek dzeyde bir edebiyat, sanat, bilim, felsefe ve kltr dili olma dzeyine ulam bulunmaktadr. Bu gelimede, elbette dilin sistem yapsndaki zelliklerin ve Ouzcadaki yaratma gcnn de nemli bir pay vardr. Anadoludaki Ouz Trklerinin XVI. yzyldan balayp Anadolu dndaki blgelerde daha sonraki yzyllara uzanan dallanmalar ile ortaya kan Kuzey ve Gney Azerbaycan leheleri ile Kuzey Kbrs, Kuzey Irak, Kuzey Suriye, Gney Krm blgelerindeki kollar, Balkanlarda uzun sre konuma dili olarak sregelen ve 1950de bir yaz dili durumuna gelen Gagavuzca ile Bat Trkistandaki Trkmen lehesi iin kaynaklarda yeterli bilgiler vardr.10 O nedenle burada ayrntya inmeyi gereksiz bulduk. Ouz Trkesinin bir dallanmadan geen bu uzantlar, lehe yaplarndaki baz zellikleri krletirip bazlarn canl tutup koyulatrarak kendilerine zg birer lehe nitelii kazanmlardr. E. Trkiye Trkesi Azlar Yukarda Osmanl Trkesinden sz ederken XVI. yzylda, bu yaz dilinin ekillenmesindeki farkllk dolaysyla konuma dili ile yaz dilinin birbirinden ayrldn ve konuma dilinin XVI. yzyldan XXI. yzyla uzanan deiim ve gelimelerle bamsz bir biimde kendi dorultusunda yol aldn bildirmitik. te Trkiye Trkesi erevesinde yeni bir seyir oluturan Trkiye Trkesi azlar, Anadolu ve Rumeli blgelerinde yaz dili dnda kalarak yerli az ayrlklar dorultusunda gelimi olan konuma dillerine ve blge azlarna verilen genel addr. Yukarda Eski Anadolu Trkesinden sz ederken belirtildii ve Kagarlnn da iaret ettii zere, Anadoluda yurt tutan 24 Ouz boyu arasnda balangtan beri birtakm az ayrlklarnn bulunmas ve buna Ouzlarla birlikte veya daha sonraki dnemlerde
9 Ayrntl bilgi iin, Z. Korkmaz, Cumhuriyet Dneminde Trk Dili, Ank. niv. DTCF Yay., Ankara 1974, s. 38-119 ; Dil nklbnn Sadeleme ve Trkeleme Akmlar Arasndaki Yeri, Trk Dili, s. 4.: Z. Korkmaz 2005/I, s. 575-592. 10 - Bu konuda genel bilgi iin A. Caferolu G. Doerfer, Das Aserbaldschanische Fundamenta /I (Philologiae Turcicae Fundamenta: Trk Dilinin Temel Yaps), 1959, s. 280-307; G. Doerfer, Das Gagausische, Fundamenta I, Franz Steiner Verlag, s. 260-271; G. Doerfer, Das Krm Osmanische , Fundamenta I, s. 272-280; N. zkan, Gagavuz Trkesi Grameri,TDK Yay., Ankara 1996; L. Bazin, Le Turkmne, Fundamenta I, s.308-317; A. Ercilasun, Trk Dili Tarihi, Aka Yay., Ankara 2004, s. 433-434.
Turkish Studies
33
Anadoluda yerlemi olan Kpak, iil, Karluk vb. teki boylara ait az zelliklerinin de eklenmesi ile, bugn Anadolu ve Rumeli blgelerinde temel yaps Ouzca olan zengin grntler ile karlayoruz. Ayrca, bu azlar, XVI. yzyldan beri yaz dilinin basksndan da uzak kalan deiim ve gelimelerle yol ald iin bu azlarda ses ve ekil bilgileri ile sz varl asndan Ouzcann ok eitli ve zengin zelliklerine rastlanmaktadr. Trkiye Trkesi azlar zerindeki yaynlar ve bu azlar bir snflandrma denemesinden geiren almalar (Karahan,1996 ve o eserde verilen bibliyografya), Ouzcann zengin yapsn ok ynl olarak gzlerimiz nne sermektedir. Bunun dnda Anadoludaki Ouz Trkesinden XVI. yzyldaki ayrlma ile yeni bir lehe hlinde kendini gsteren Azerbaycan Trkesi ile ona bal azlar, yukarda saydmz lehe kollarndan Trkmencede yer alan azlar, Ouzcann dallanma ynndeki zenginliklerinin gstergesidir. Konuyu sonuca balarken belirtmek isteriz ki VI. yzyldan XVI. yzyl bana kadar farkl corafyalarda, farkl siyasi, sosyal ve kltrel ortamlarda yol alarak ve bamsz bir dil olma mcadelesi vererek gnmze ulam; ayrca, bir takm dallanmalara da uram olan Ouzca, yapsndaki zenginlik ve eitlilikle bugn Trk dnyasn oluturan teki Trk dili kollar ve leheleri arasnda da Gney-Bat Trk Leheleri gurubu olarak kendisine nemli, arlkl ve kapsaml bir yer ayrm bulunmaktadr. * * * 5. Grler Yukardaki I. blmde, milat yllarndan balayarak eitli corafyalarda birbirinden farkl Trk devletlerinin corafi ve siyasi snrlar iinde yahut da bamsz birer devlet hlinde varlk gsteren Ouzlarn dili olan Ouzcann tarih gelime srelerini, tarih kaynaklarn verdii olanaklara ve zellikle eldeki metinlere dayanarak ana izgileri ile belirtmeye altk. Ancak ilk Kktrk Devleti iinde yer ald bilinen Ouzlarn buraya nereden geldikleri sorusu zaman zaman dncelerimizi kurcalamaktadr. Ouzlar, Kktrk tarihine gkten dercesine inmediklerine gre, bunlarn Hun Devleti yoluyla daha gerilere uzanan ve belki de baka bir adla baka bir Trk boyu veya boylar iinde yer alan tarih aklar vardr diye dnlebilir. Hele 1922 ylndan beri yaplan baz aratrmalarda (Samoilovi, Poppe, Rsnen, Sevortyan vb.), Altay dil birliinden, Ana Trkeden daha nceki bir dnemde (lk Trke, Preturkic) ayrlm olan uvaa ile Ouzca arasndaki koutluklardan sz edilmesi (Glsevin 2008, s. 162-179), dolaysyla, uvaann konuulduu blge ve dil Turkish Studies Milattan nceki Dnemlerde Ouzcaya likin
34
Zeynep KORKMAZ
tarihindeki eskilii dikkate alnnca, ister istemez Ouzlarn ve Ouzcann tarihini milattan ok eski yzyllarda ve Yakndouda arama gerei ortaya kmaktadr. Elimizde ne yazk ki yalnz Ouzlarn ve Ouzcann deil, Trkenin de M.. hayli gerilere giden dnemlerini iine alan belge ve bilgiler yoktur. Ancak, tarih kaynaklardaki bilgilerden ve metinlerden yoksun olduumuz bu dnem iin arkeoloji kazlarnda elde edilen buluntular ve bugn varlklarn kaybetmi olan Eski a dnemine ait kavimlerle ilgili tabletler yardm ile ulalan baz bilgiler, dolayl olarak bize Trklerin ve Ouzlarn M.. 3500 yllarndaki varlklar ile ilgili ipular elde etmemizi salamaktadr. Ouzcann M..ki bin yllara uzanan srecini dorudan doruya var olan metinlerden deil de dolayl yollardan edindiimiz bilgiye ve bu konudaki bir teoriye dayand iin, bu sreci 2. ve ayr bir blm olarak sunmay uygun bulduk. Bu konudaki bilgiler u noktalarda zetlenebilir: eitli kaynaklardan ve zellikle in kaynaklarndan alnan bilgilere dayanlarak Trk tarihi, Byk Hun Devleti yoluyla Milattan birka yzyl ncesine kadar gtrebiliyor. Yalnz 50-60 yldan beri yaplagelen arkeolojik kazlar, bu kazlarn ortaya koyduu belge ve bilgiler, kazlarda karlan tabletlerin zmnden alnan sonular ve baz eski diller arasndaki karlatrmal aratrmalarn ortaya koyduu sonular, Trk tarihini ve Trk dilini, en az M.. 3000 ylna kadar gtrebilmektedir. Trklk bilimi alannda alanlarn ok yakndan bildikleri zere, bizim en eski yazl metinlerimiz durumunda olan Kktrk Yaztlar, sz varl, kavramlar ve dil zellikleri asndan hayli gelimi, sanatl, edeb bir dil yaps sergilemektedir. Bu durumu gz nnde bulunduran ve bu dilin anlatm zellikleri asndan byle bir dzeye gelebilmesi iin ne kadar zaman gemi olmas gerektiini aratran dilbilimciler, Trk dilinin ya bakmndan 2000 yl daha gerilere gtrlebileceini belirtmilerdir (Aksan 1975-76, s. 133-141). Biz yazl devirlerdeki gelimelere kyaslayarak Eski Trkenin ya (Korkmaz 1989-1994, s. 353-370; 2005/1, s. 217-231) konusunda yaptmz bir aratrma ile bu srenin 2500-3000 yl daha gerilere gtrlebilecei grne ulatk. Bu konuda Trkenin yan drt bin hatta be-alt bin yla karanlar da vardr (O. Sertkaya ve I. Kormuinin bildirileri, 2007, baskda), Talat Tekin, Hunlarn Dili (1993) adl brorle, inin kuzeyinde Han slalesi dneminde (M.. 206- M.S. 220) 700 yl sren bir imparatorluk kurmu olan Hiyungnulardan (Hunlardan ) kalm ve in ideogramlar ile tespit edilmi olan Hunca bir beyti okuma denemesi yapmtr. M.S. 4. yzyla ait olan ve eski Hun
Turkish Studies
35
Trkesini yanstan bu metin sike tbkang bugukg tuktang eklinde ve savaa kn, Buguku tutun anlamndadr (age., s. 53). Burada zerinde dikkatle durulmas gereken bir husus da Trklerin ana yurdu ve en eski komular konusundan hareketle yan ele alan gr ve deerlendirmelerdir. Bu konuda Afif Erzen, Dou Anadolu ve Urartular (1986) adl eserinde, M.. 4000den balayarak Anadoluda ok gl bir kltr birliinin olduunu, bu kltr yaratan halkn da Asyal bir kavim olan ve dilleri Trkenin de dahil olduu Altay dillerine benzeyen Hurriler olduunu, bu kltre de Erken Hurri Kltr adnn verildiini bildiriyor. Deerli Trkolog Marcel Erdal da Trkenin Hurriceyle Paylat Ayrntlar asl bildirisinde (2004, s. 929-937), arkeolojik verilere dayanarak Hurrilerin Yakn Douya ran yoluyla M.. 2000 yllarnda Orta Asyann batsndan geldiklerini ve dillerinin eklemeli ve Ouzca ile akraba bir dil olduu, dolaysyla Hurrice ile Ouzca arasnda tarihsel ve corafi bir balantnn bulunduunu dile getirmitir. Ahmet Bican Ercilasun da Trklerin Ana Yurdu ve En Eski Komular (2004, s. 33) balkl yazsndaki aklamasnda, M.. 1500den daha eski dnemlerde, Dou Anadoluda Hattiler, Hurriler ve Hurrilerin torunlar olan Urartularn yaadn ve HintAvrupallarn Anadolu, ran ve Hindistana gelmelerinden nce Anadoludan Kuzey Hindistana uzanan bir eklemeli dil kuann bulunduunu belirtmi ve bu dillerin Trke ile akrabalklar zerinde durmutur. te yandan Osman Nedim Tuna, Smerce ile ilgili eserinde (1997, s. 5-15), Smerce ile Trke arasnda 169 kelimenin ortakln tespit etmitir. Bu ortakl da kelime alveriine balamtr. Ayrca Smerce ile Trke arasnda baz eklerde de benzerlik olduu tespit edilmitir (Tosun-Yalva 1981). Bu tespitler, M.. 3500 ylnda Mezopotamyada yaayan Smerlerin Trklere komu olduu ve Trkenin yaayan dnya dilleri arasnda en eski yazl metinlere sahip bir dil olduunu ortaya koymutur (Tuna 1997, s. 49 ve buradan aktarlarak Ercilasun 2004, s. 36). Smerce ile Trke arasnda ortaklaan hususlar, Trklerin ve zellikle Ouzlarn XI. yzylda Anadoluya g etmeden nce ta M.. 4000-3500 yllarnda Dou Anadoluda Hurriler ve Mezopotamyadaki Smerlerle iliki ve balantlar bulunduunu ortaya koymaktadr. Mezopotamyadaki Smerler ile Trkler arasndaki ilikiyi aydnlatacak nitelikte bir belge de Eski a tarihi ile ilgili kaynaklarda yer almaktadr Anadoluda yaplan arkeoloji kazlarnda, Hititlerin merkezi olan Hattua (Boazky)ta bir ariv ele geirilmitir. Bu arivde, Mezopotamyada hkm sren Akkad mparatoru Sargon un torunu Naram-sine ait Turkish Studies
36
Zeynep KORKMAZ
artamhari Metinleri diye bilinen ivi yazl metinler ele geirilmitir. Bu metinlerden rendiimize gre mparator Naram-sin, M.. 3000 yl sonlarnda Dou ve Gney-Dou Anadolu blgesini ele geirmitir. O zaman bu blgede ehir devletleri hlinde 17 krallk mevcuttur. Bunlarn listesi de verilmitir. Bu ehir devletlerinin 15. srasnda Trki Kral lu Nail yer almaktadr. Buradan anlalyor ki M.. 3000-3500 yllarnda Dou Anadoluda yurt tutmu Trkler vardr. Her hlde Trkler ile Smerler arasndaki komuluk ve kltrel ilikilerde Trkler, Smerlere birtakm kelime ve ekler vermilerdir. (E. Memi 2007, s. 21-28). Bu konuda tarih ve arkeoloji kaynaklarndan elde edilen daha baka veri ve bilgiler de vardr. Yukardan beri yaplan aklamalarla belirtmek istediimiz husus, Trkenin M.. 3000-3500 yllarna ve Orta Asyadan nce Anadoluya kadar uzanm bir gemiinin varldr (Korkmaz 2010, s. 36-37). Trkenin Milattan nceki birka bin yla uzanan bu tarih eskiliine iaret ettikten sonra imdi M. Erdaln bir Yakn Dou dili olan Hurrice-Ouzca ilikisini ele alan teorisine dnelim: Erdaln aklamasna gre, Hurrice, Kuzey Irak, Suriye ve Gney Dou Anadolu blgesinde bulunan, kaynaklar M.. 23001300 yllar arasna tarihlendirilmi ve genellikle ivi yazs ile yazlm olan bir dildir (2004/1 s. 930). Bu dilin sahibi Hurriler de M.. 3000 ylna yakn bir zamanda, yani eitli ranl milletler daha Orta Asyaya gelmeden nce, Orta Asyadan Dou Anadoluya g etmilerdir (agm. s. 936). Hurrice ile Trke tipoloji, yani dil yaps bakmndan karlatrldnda, aralarnda byk lde benzerlik ve tpklk tespit edilmektedir. Ayrca Erdal burada Hurriler ile Ouzlar arasnda hem tarih-corafi bir iliki hem Hurri-Ouz adlar arasnda birbirine gei salayan bir benzerlik hem de mitolojik bir uyuma tespit ediyor. Tarih-corafi iliki asndan kaynaklardan edindii bilgiye dayanarak M.. 4000 yllarnda Hurriler Aral Gl evresi ile bugnk Trkmenistan ve Hazar Denizinin gneydousundaki Gargan arasnda oturmaktadrlar. Hurri-Ouz adlar arasnda birbirine gei salayan yaknlk konusunda da u bilgileri vermektedir: Tibet kaynaklarnda bir kavim ad olarak Hor sz gemektedir. Moriyasu (1980), daha erken yzyllarda Hor adnn Orta Asyann daha batsnda oturan bir Trk kavmi iin kullanldn belirtmitir. Bat Trkistanda On-Oklarn oturduu ve bunlarn Ouzlar olduu bilinmektedir (Adamovi 1983). Ayrca, kaynaklarda, Tibetlilerin Ouzlara Hor dedikleri ortaya Turkish Studies
37
kmaktadr. Daha sonra Hurri ve Ouz szleri arasndaki ses deiimlerine bavurarak sonuta Ouz ve Hurri adlarnn ayn kkenden gelmi olabileceine iaret ediyor. Hurriler ile Ouzlar arasndaki muhtemel mitolojik ilikiye gelince: Bu konuda da Erdal, Osmanlca szlklerde tosun yani gen boa anlam verilen Ouz kelimesinin kz ile balantsna ve Ouz Kaan Destanndaki Ouzun arkasnda bir boa sembolnn bulunduuna iaret ettikten sonra Hurri tanrlarnn ba olan frtna tanrs Teubun kutsal hayvan boadr. Ayrca Teubun kendisi de boadr diyerek Ouzlarn da Hurrilerin de mill adlarn totemleri olan boadan aldklarn belirtiyor (agm., s. 935-936). Bylece, daha bir teori niteliinde olsa da bu teori, tarih kaynaklarn verdii olanaklara dayanan deerlendirmelerle Ouzlar ile Hurriler, Ouzca ile Hurrice arasndaki benzerlikleri dile getirerek Ouzlarn tarihi gemiini M.. 2300 ylna kadar gtrebilmektedir.
KAYNAKA ADAMOV, M. (1983) Die altem Oghusen, Materialia Turcica 7/8, s. 26-50. Ahmet Bican Ercilasun Armaan (2008), Ankara, Aka yaynlar. AKSAN, Doan (1975-1976), Eski Trk Yaz Dilinin Yayla lgili Yeni Aratrmalar, TDAY-Belleten, s. 133-141. ATALAY, Besim (1940,1941), Divan Lgatit-Trk Tercmesi I, III, Ankara, TDK yaynlar. BANG, W.-Arat, R. Rahmet (1936), Ouz Kaan Destan, stanbul. BAZN, L. (1953), Notes sur les mots Ouz et Turk, Oriens G, s. 315-322. BORAVKOV, A. K. (1963), Leksika Siredneaziatskogo tefsira XIIXIII vv., Moskva Akad. nauk SSSR (Trk. ev. Usta, Halil brahim-Amanolu Eblfez, Orta Asyada Bulunmu Kuran Tefsirinin Szvarl XII-XIII. yzyllar, Ankara, TDK, 2001). DEVEL, Hayati (2008), Eski Trkiye Trkesi Azlarnn Snflandrlmas Turkish Studies, Vol. 3/3, s. 213-230. DOERFER, Gerhard (1969), randaki Trk Dilleri, Die Trksprachen Irans, TDAY-Belleten, Ankara, TDK yay., s. 1-23. Turkish Studies
38
Zeynep KORKMAZ
DOERFER, Gerhard (1975-1976), Das Vorosmanische (die Entwieklung der oghusischen sprachen von der Orchon inschriften bis zu Sultan Veled), TDAY-Belleten, s. 81-131. DOERFER, Gerhard (1977), Das Chorasantrkische, TDAYBelleten, s. 127-204. ECKMANN, Janos (1996), Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar (Yayma haz. O. F. Sertkaya), Ankara, TDK yay. EKREM, Memi (2007), Eskia Trkiye Tarihi, Konya, izgi Kitabevi ERCLASUN, Ahmet Bican (2004), Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Ankara, Aka yay. ERCLASUN, Ahmet Bican (2008/2), Ouzlar ve Ouz Ad zerine, Trk Kltr Aratrmalar Dergisi, Ankara, s. 226-233. ERDAL, Marcel (2004/a), A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston, Brill yay. ERDAL, Marcel (2004/b), Trkenin Hurrice ile Paylat Ayrntlar, V. Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri, Ankara, TDK yay., s. 929-938. ERGN, Muharrem (1970), Orhun Abideleri, stanbul, MEB. yay. ERZEN, Afif (1986), Dou Anadoluda Urartular, Ankara, TTK yay., s. 1-17. GABAN, A. (1938), Briefe der uigurischen Biographie, Berlin, SBAW 29, s. 371-415. Hen-tsang
GABAN, A. (1974), Alttrkische Grammatik, 3. Aufl. Wiesbaden, Harrasowitz. GOLDEN, Peter (2006), Trk Halklar Tarihine Giri, (ev. Osman Karatay), orum, Karam yay. GLSEVN, Grer (2004), Eski Trk Yaz Dilinde Ouz Lehesinin Ses, ekil ve Sz Varl Unsurlar, Amanzholov Readings2004: The International Science-Paractical Conference, s. 119-125. GLSEVN, Grer Boz, Erdoan (2004), Eski Anadolu Trkesi, Ankara, Gazi Kitabevi.
Turkish Studies
39
GLSEVN, Grer (2006), Ouzca Olmayan Trk Lehelerindeki Ouzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklam, Byk Trk Dili Kurultay Bildirileri, s. 75-92. GLSEVN, Grer (2007), Ouzca Olmayan Tarih Metinlerde Ouzca Unsurlar ve Nehcl-feradis rnei 46. Uluslararas Altaistik Konferans (PAC), 22-27 Haz. 2003, Ankara, TDK yay. 2007, s. 163-175. GLSEVN, Grer (2008) Eski Anadolu Trkesi Azlar zerine VI. Uluslararas Trk Dili Kurultay 2008, Ankara, TDK. yay. (baskda). HAZA, G. y.-Zieme, P. (1970), Zu einigem Fragen der Bearbeitung trkischen Sprachdenkmler, X.th meeting of the PIAC in Horsholm-Denmark 1968, AO 32, s. 125-140. HEYET, Cevat (2008), Trk Dilinin ve Lehelerinin Tarih Seyri, Ankara, TDK yay. KAFESOLU, brahim (1993), Trk Milli Kltr, stanbul, Boazii yay. KARAHAN, Leyla (1996), Anadolu Azlarnn Snflandrlmas, Ankara, Aka yay. KARAHAN, Leyla (2006), Eski Anadolu Trkesinin Kuruluunda Yaz Dili Az likisi, Turkish Studies, Vol. 1/1, s. 2-12. KAYMAZ, Zeki (2004) aatay Trkesindeki Ouzca Unsurlar zerine, Amanzholov Readings-2004: The International Science-Practical Conference, s. 204-209. KORKMAZ, Zeynep (1971), Eski Anadolu Trkesinde Asl nl Uzunluklar, Ank. niv. DTCF. Derg., C. XXVI/3-4, s. 4966; Trk Dili zerine Aratrmalar I, Ankara TDK yay. 2005, s. 443-458, 459-474. KORKMAZ, Zeynep (1972), Kagarl Mahmud ve Ouz Trkesi, Trk Dili, s. 253, Divan Lgatit-Trk zel Says, Ankara, TDK yay. s. 3-19; Trk Dili zerine Aratrmalar I (2005), Ankara, TDK. yay., s. 241-253. KORKMAZ, Zeynep (1974), Cumhuriyet Dneminde Trk Dili, Ank. niv. DTCF yay., Ankara. KORKMAZ, Zeynep (1985), Dil nklabnn Sadeleme ve Trkleme Akmlar Arasndaki Yeri, Trk Dili, C. XLIX, s. 401 (Mays 1985), s. 1-32.
Turkish Studies
40
Zeynep KORKMAZ
KORKMAZ, Zeynep (1989-1994), Yazl Devirlerdeki Gelimelere Gre Eski Trkenin Ya, TDAY-Belleten, Ankara, TDK yay. (1994), s. 353-379; Trk Dili zerine Aratrmalar I, Ankara, TDK yay. (2005), s. 217-231. KORKMAZ, Zeynep (2007), Anadolu ve Rumeli Azlarnn Dayand Temeller, TDAY Belleten 2007/1, TDK Yay., Ankara 2010 (Baskda) KORKMAZ, Zeynep (2010), Trke Nasl Bir Dildir?, Trk Dili, s. 697, Ankara, TDK yay. (Ocak 2010 says), s. 34-46. KORMUN, gor (2007), 75. Dil Bayram Konumalar: Dnden Bugne Trke Oturumu, Ankara, TDK yay. (baskda) NMETH, Gjula, HMK (A honfoglalo magyars kalakulasra), s. 4144; H. N. Orkun, Ouzlara Dair, Ankara, 1935, s. 4-5. ONAT, Aye Orsoy, Sema Ercilasun, Konuralp (2004), Han Hanedanl Tarihi: Hsiungnu (Hun) Monografisi, Ankara, TTK yay. GEL, Bahaeddin (1981), Byk Hun mparatorluu Tarihi I, Ankara, Kltr Bakanl yay. ZKAN, Mustafa (2000), Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, stanbul, Filiz Kitabevi, geniletilmi 1. bask. PRTSAK, Omeljan (1953), Der untergang des Reiches des Oguzischen Yabgu, Fuad Kprl Armaan, A, Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yayn, Ankara, s. 397-410 RHRBORN, Klaus (2004), Eski Trkede Dialektleri Belirleyen Bir Ses Deiimi zerine (ev. Serap Grn), Trk Dilleri Aratrmalar, C. 14, s. 133-139. SERTKAYA, Osman F. (2007), 75. Dil Bayram Konumalar: Dnden Bugne Trke Oturumu, Ankara, TDK yay. (baskda). SNOR, Denis (1950), Ouz Kaan Destan zerine Mlahazalar, st. niv. Edeb. Fak. Trk Dili ve Edebiyat Derg. C. 4/1-2, s. 1-14. SMER, Faruk (1999), Ouzlar (Trkmenler), stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 5. bask.
Turkish Studies
41
TEKN, inasi (1973-1974), 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Trkesi Metni ve Trk Dili Tarihinde olga bolga Sorunu, TDAYBelleten, Ankara, s. 59-157. TEKN, Talat (1993), Hunlarn Dili, Ankara, Doruk yay. TOPARLI, Recep Argunah, Mustafa (2008), Munl-Mrd, Ankara, TDK yay. TOSUN, Mekrure Yalva, Kadriye (1981), Smer Dili Grameri / Smerceden rnekler, Ankara, TTK yay. TUNA, Osman Nedim (1997), Smer ve Trk Dillerinin Tarih lgisi le Trk Dilinin Ya Meselesi, Ankara, TDK. yay. YCEL, Bill (2004), Kad Burhaneddin Divanndaki Ola Bola zellikleri Dolaysyla, Trk Dili ve Edebiyat Makaleleri, S. 4, Sivas, s. 81-103.
Turkish Studies

Oğuz Türkçesinin Tarihi Gelişme Süreçleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oğuz Türkçesinin Tarihi Gelişme Süreçleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OUZ TRKESNN TARH GELME SRELER Zeynep KORKMAZ* ZET Bu makalede Ouz Trkesinin tarihi geliimi zerinde durulacaktr.

Prof. Dr., Emekli retim yesi.

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

VI-IX. Yzyllar Arasnda Ouzca (Eski Trke

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

XI- XIII. Yzyllarda Ouzca

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

da Trke yazalar eklindeki buyruu ayn zamanda teki

Volume 5/1 Winter 2010

Osmanl Trkesi ve Trkiye Trkesine Uzanan

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010

Volume 5/1 Winter 2010

Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri

Volume 5/1 Winter 2010