Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi

Farmastik Kimya Pratikleri

Prof. Dr. Sekin ZDEN Prof. Dr. Rahmiye ERTAN Prof. Dr. Esin AKI-ENER Prof. Dr. smail YALIN Prof. Dr. Dou NEBOLU Prof. Dr. Erdem BYKBNGL Prof. Dr. Hakan GKER Prof. Dr. lkay YILDIZ Prof. Dr. T. Gl ALTUNTA-DNLEN Do. Dr. Meral TUNBLEK Do. Dr. Glgn AYHAN-KILCIGL Do. Dr. Sreyya LGEN Do. Dr. Sibel SZEN Do. Dr. zlem TEMZ-ARPACI Do. Dr. Canan KU Do. Dr. Oya BOZDA-DNDAR Dr. Betl TEKNER-GLBA Dr. Zeynep ATE-ALAGZ Organik Maddelerin Fonksiyonlu Grup Analizleri Enstrmantal Analiz Yntemleri Analiz Yntemleri Farmakope Analizleri

ANKARA NVERSTES ECZACILIK FAKLTES

FARMASTK KMYA PRATKLER

3-4
Prof. Dr. Sekin ZDEN Prof. Dr. Rahmiye ERTAN Prof. Dr. Esin AKI-ENER Prof. Dr. smail YALIN Prof. Dr. Dou NEBOLU Prof. Dr. Erdem BYKBNGL Prof. Dr. Hakan GKER Prof. Dr. lkay YILDIZ Prof. Dr. T. Gl ALTUNTA-DNLEN Do. Dr. Meral TUNBLEK Do. Dr. Glgn AYHAN-KILCIGL Do. Dr. Sreyya LGEN Do. Dr. Sibel SZEN Do. Dr. zlem TEMZ-ARPACI Do. Dr. Canan KU Do. Dr. Oya BOZDA-DNDAR Dr. Betl TEKNER-GLBA Dr. Zeynep ATE-ALAGZ

NSZ
Eyll 2004 Ankara

Sevgili renciler, Anabilim Dalmz, yrtt zverili almalar sonucunda Farmastik Kimya Pratikleri 1-2 kitabnn pei sra Farmastik Kimya Pratikleri 3-4 kitabn da hazrlayarak sizlere sunmu bulunmaktadr. Bu kitap, Ankara niversitesi, Eczaclk Fakltesi, Farmastik Kimya Dersi VII. ve VIII. Yaryl 'larda yrtlen laboratuvar pratiklerinde yer alan konular ve bu konularla ilgili uygulamalar iermektedir. Tm anabilim dal elemanlarnn senelerdir edindikleri tecrbelerin nda Farmastik Kimya VII. ve VIII. Yaryllarnda yrtlen uygulamalarla ilgili konular gncelletirerek hazrlanan bu kitap ile rencilerin ada bilgi ve birikime ulamalar salanmaya allmtr. lkemizde ders kitaplar ile ilgili zellikle uygulama alanlarna dnk Trke yazlm eserlere az rastlanld gz nne alnrsa, size sunulan bu kitabn deerinin sizler tarafndan ok daha iyi alglanacandan eminiz. Bu kitabn hazrlanna Anabilim Dalmzn tm retim yeleri ve aratrma grevlileri bir arada zenle emek vermilerdir. Bir kollektif almann rn olan bu eserin ortaya kmasn salayan Sayn Prof. Dr. Esin AKI-ENER'e yrtt editrlk ileri nedeniyle anabilim dalmz adna kranlarmz sunarz. Ayn zamanda, Ecz. Berk ZAFER'e de hazrlad kapak tasarm ve dizgi ilerindeki katklar nedeniyle teekkr ederiz. Farmastik Kimya Anabilim Dal olarak sizlere sunduumuz bu kitabn eitiminizdeki baarlarnzn artmasn salayacak katklar oluturmasn sevgilerimizle dileriz.

Prof. Dr. ismail YALIN Farmastik Kimya Anabilim Dal Bakan

NDEKLER

1. ORGANK MADDELERN FONKSYONLU GRUP ANALZLER 2. ENSTRUMENTAL ANALZ YNTEMLER 2.1. GENEL BLGLER 2.2. ULTRAVYOLE VE GRNR ALAN SPEKTROSKOPS 2.3. NFRARED SPEKTROSKOPS 2.4. NKLEER MANYETK REZONANS SPEKTROSKOPS (NMR) 2.5. KTLE SPEKTROMETRS (MASS) 2.6. ELEMENTEL ANALZ 2.7. UYGULAMALAR 3. ANALZYNTEMLER 3.1. AST-BAZ TTRASYONLARI 3.2. OXDO-REDKSYON REAKSYONLARI 3.3. NTRTOMETR 3.4. PERMANGANMETR 3.5. UYGULAMALAR 3.5.1. KNN HDROKLORR MKTAR TAYN 3.5.2. ASETLSALSLK ASD MKTAR TAYN 3.5.3. ANTPRN MKTAR TAYN 3.5.4. SLFOGUANDN MKTAR TAYN 3.5.5. KALSYUM LAKTAT MKTAR TAYN 67 83 105 109 129 135 143 146 152 154 154 155 158 160 161 33 52 1 27 27

4. FARMAKOPE ANALZLER 4.1. GENEL BLGLER 4.2. UYGULAMALAR 4.2.1. ASETL SALSLK AST TABLET 4.2.2. ASKORBK AST 4.2.3. SULFADMDN TABLET 4.2.4. STRK AST

163 163 169 169 170 172 174

1. ORGANK MADDELERN FONKSYONLU GRUP ANALZLER

Kalitatif organik analiz, bir organik maddeyi tanma yntemlerini veren denel bir bilim daldr. Tanma iin genel yol vardr; Sistematik yaklam Mikroskobik yntemler Fiziksel yntemler - Kromatografik yntemler - Spektroskopik yntemler Genel olarak bir organik maddenin analizi, aadaki sraya uyularak gerekletirilir; Maddenin fiziksel zellii saptanr. Maddeye yakma deneyi uygulanr. Eleman aramas yaplr. Maddenin hangi znrlk snfna girdii bulunur. Maddenin erime ve kaynama derecesi saptanr. Maddenin devli gruplar saptanr ve gerekirse trevleri hazrlanarak bunlarn erime dereceleri bulunur. phelenilen maddeye ait zel reaksiyonlar madde monografilerinden yararlanlarak uygulanr. R f deeri bulunur (Kromatograf). UV, IR, NMR, Mass spektrumlar incelenir. Aada bu analiz ilemleri srayla daha ayrntl olarak incelenmitir. Rf tayini, eleman aranmas ve spektroskopik yntemlerle analiz ilemleri dier blmlerde anlatld iin burada deinilmemitir.

1.1. Maddelerin Fiziksel zellikleri Analizi yaplacak madde kat, sv veya gaz halinde olabilir. Gaz halinde bulunan maddeler alma ynnden baz zorluklar gsterdiinden ve bunlar organik bileiklerin ok azn oluturduklar iin zerlerinde durulmayacaktr. Sv ve kat maddelerde u zellikler aranr: Tat Koku Renk znrlk Tat: Organik maddelerin kendilerine zg tatlar bulunmaktadr. Birok maddenin toksik olmas bu zellie rabet edilmeyeceini gstermektedir. Ancak deneyde ok az miktarda madde ile tat tayini, toksisite olumasna neden olmayabilir. Bazen de farknda olmadan toksik doz alnabilir. Ac Olanlar: Alkaloidler (kinin, morfin, striknin), kinolin trevleri, glikozitler, polietilen glikol trevleri, barbital, reitler. Tatl Olanlar: Karbonhidratlar, kloroform, glikol, rezorsin, sakkaroz, sodyum salisilat, fenol, vs. Tuzlu Olanlar: Formik asit ve asetik asit tuzlar, re, retan vs. Yakc Olanlar: Kloralhidrat, baz asitler, benzoik asit, salisilik asit, rezorsin, fenoller. Eki Olanlar: Organik ve anorganik asitler (C vitamini). Dilde Uyuma Yapanlar: Lokal anestezik benzokain, novokain, pentokain, lidokain, vb.). bileikler (kokain,

Koku: Organik maddelerin bir ounun karakteristik kokusu vardr. Maddenin kokusu hangi snftan bir bileik olduunu gsterebilir. Bunu saptayabilmek iin eitli snftan bileiklerin hangi kokuya sahip olduu daha nceden denenmelidir. Alkalilerin, esterlerin, fenollerin, aminlerin, aldehitlerin ve ketonlarn kokular birbirinden farkldr. Maddeler ne kadar uucu karaktere sahipse o kadar kokusu belirgindir. rnein; kumarin, jenol, vanilin, etil asetat, metil salisilat, fenoller, timol, mentol, etanol, aseton, eter, kloroform, amil alkol ve piridinin kendilerine zgn kokular vardr. Kkrt'l bileikler rk yumurta 2

kokusuna sahiptir. rnein merkaptanlar, izonitriller ok pis koku yayarlar. Benzaldehit, nitrobenzen ve benzerleri ac badem gibi kokar. Bir madde ok keskin ve nfuz edici bir kokuya sahipse, bu maddenin uucu ve dolaysyla kk molekll olduu dnlebilir. Renk: Rengin incelenmesi bazen maddenin yaps hakknda nemli bilgiler verebilir. Maddeler renkli ise eitli fonksiyonel gruplarn varlndan phelenilebilir. Karbon, hidrojen, oksijen ve kkrt ieren maddeler renksizdir. Ancak bunlarn iinde kinonlar, doymam yan zinciri olan ketonlar ve pek az sayda doymu diketonlar renklidir. Maddeler renkli ise azot varl sz konusudur. Azot tayan renkli bileiklerin balcalar unlardr: Sbstite anilinler, toluidinler, polisiklik aminler, hidrazinler, nitro veya nitrozo veya aminofenoller, polinitro veya poliamino hidrokarbonlar, nitro veya aminokinonlar, azo ve diazo bileikleri, pikratlar, ozazonlar, hidrazonlar, vb. Btn bu bileiklerde renk sandan krmzya doru deimektedir. Molekldeki ift ba saysnn ve =C=0, =C=S, 0 = N = 0 , -N=N-, - N = 0 gibi gruplarn da renk zerinde etkisi vardr, o- ya da p-kinonoid yap gsteren, dier bir deyimle, sadece kromofor gruplar tayan maddeler genellikle sar renklidir. Eer madde bir kromofor grup yannda ayrca NH 2 , -NHR, -OH ya da - S H gibi oksokrom gruplar ieriyorsa renk daha da koyu olur. Homojenlik: Eer madde kat ise belirli bir dereceye kadar homojenlik kontrol birka mg'lk bir madde miktarnn bir byte veya mikroskop altnda incelenmesiyle yaplr. ok defa plak gzle homojen grnen bir maddenin mikroskop altnda renkli ve renksiz bileenlerden olumu bir karm olduu grlr. Ayn ekilde plak gzle tek tip gibi grnen maddenin bytldnde amorf ve kristal bileenlerden veya baka baka kristal cinslerinden olumu bir karm olduu meydana kabilir. Maddenin pH Tayini: Maddenin pH's da o madde hakknda baz fikirler verebilirler. nk ihtiva ettii baz fonksiyonel gruplar o maddeye asitlik veya bazlk zellii kazandrabilirler. pH tayini iin madde distile suda znr. znmyorsa karm stlr ve scakta znmese dahi pH iin yeter znrlk kazandrlm olur. Bundan sonra iine krmz veya mavi turnusol kad atlarak maddenin asit, baz veya ntr karakterde olduu tayin edilir. 3

znrlk: Hem zc hem de znen tarafndan uygulanan molekller veya iyonlar aras kuvvetlere dayanr. Bir maddenin bir zcde znebilmesi iin hem maddede hem zcde baz balarn gevemesi ve znen iyonlar veya molekller ile zcnn moleklleri arasnda yeni balarn olumas gerekir. Eer bir madde oda scaklnda 1 ml zcde 30 mg'a kadar znyorsa bu madde o zcde znyor demektir. Aadaki tablo 1.1.1. de 1 ksm maddenin znebilecei zc miktar ile znrlk durumu grlmektedir: Tablo 1.1.1. lKsm maddenin znebildii zc miktar ve znrlk durumu 1 Ksm maddenin znebildii zc miktar 1 ksmdan az 1-10 ksm 10-30 ksm 30-100 ksm 100-1000 ksm 1000-10000 ksm 10000 ksmdan ok znrlk durumu ok znr kolay znr znr az znr g znr ok g znr pratik olarak znmez

znrlk deneyi normal oda ssnda yaplmaldr. Birok madde normal sda znmemesine ramen scakta znebilir. Sv maddeler iin de ayn durum geerlidir. Burada sv maddenin zc ile karmas ve iki faz meydana getirmemesi gerekir. Bilinmeyen bir maddenin aada verilen zclerdeki znrlne baklarak 3 bakmdan bilinmeyen madde hakknda bir fikir elde edilebilir (su, eter, % 5 hidroklorik asit, % 5 sodyum hidroksit, % 5 sodyum bikarbonat, slfrik asit, fosforik asit). - znrlk fonksiyonel grup varln gsterir. rnein hidrokarbonlar suda hi znmediklerinden ksmen znen bir maddede fonksiyonel grup var demektir. - Belirli zclerdeki znrlk fonksiyonel grup hakknda daha nemli, zel bilgiler verir. rnek olarak benzoik asiti verebiliriz. Bu asit suda znmedii halde % 5' lik sodyum hidroksitte znr. Bylece suda znmeyen bir maddenin sodyum hidroksit zeltisinde znmesi yapsnda kuvvetli bir asidik grubun bulunduunu gsterir.

- Bir organik maddenin znrlne baklarak o maddenin molekl arl hakknda bir fikir edinilebilir. rnein monofonksiyonel gruplu homolog serilerde 5 karbonlu bileikler veya daha az karbon atomu tayanlar suda zndkleri halde yksek karbonlu bileikler suda znmezler. zcler iki snfta toplanabilir; Nonpolar zcler Polar zcler Asit karakterde maddeler zayf bazik ortamda, bazik karakterde maddeler asidik ortamda znrler. Benzer benzeri zer ilkesi vardr. Nonpolar solvanlarda nonpolar maddeler, polar solvanlarda polar maddeler znr. Kimyasal yap dk zincirli ise nonpolarlk daha azdr. Bir moleklde hidrokarbon ksm bydke maddenin zellikleri de hidrokarbonlarn zelliklerine benzeyecek yani suda znrlk azalacak, buna karn eterde znrlk artacaktr. Alifatik hidrokarbonlardaki bu durum aromatikler iin de geerlidir. Alifatik asit, alkol, aldehit ve benzeri bileiklerde molekln herhangi bir yerinde bir fenil halkas bulunmas halinde, bu halkann znrlk zerine etkisi 4 karbon atomu tayan alifatik bir radikalin etkisine edeerdir. Polimorf maddelerde, znrl daha fazladr. erime derecesi dk olan eklin sudaki

Kk molekl arlkl maddelerin sudaki znrl byk molekllerden daha fazladr. Ancak bu kurala uymayan baz durumlar da vardr; rnein R-CO-NH 2 tipindeki amidler, R-CO-NCR,^ trevlerinden daha az znrler. Organik maddelerde molekl arlnn bymesi ya da polimer olumas, molekller aras kuvveti byteceinden suda ve eterde znrlk azalacaktr. Bir yapya halojen girmesi de suda znrl azaltan faktrlerdendir. Eer halojen organik yapya tuz eklinde giriyorsa sudaki znrlk artar. Dallanm zincir tayan bir madde, ayn molekl arlnda olan dz zincirli izomerlerinden daha iyi suda znr.

Molekldeki devli grubun karbon zincirindeki yeri de znrle etki eder; devli grup molekln orta ksmna ne kadar yakn olursa sudaki znrlk o kadar fazla olur. Kat maddelerin znme hzn arttrmak iin ince toz haline getirilmeleri gerekir. Laboratuvarlarda numune olarak verilen maddelerin znrlkleri aada verilen znrlk tablosuna gre yaplacaktr. Bylece maddenin znrlk grubu tayin edilecektir. Daha nce yukarda da anlatld gibi maddenin znrlk grubunu tayin etmek o maddenin yaps ve fonksiyonel gruplar hakknda bir fikir edinmemizi salyacaktr. znrlk Grup Tayini: GRUP 1: Genellikle 5 veya daha az karbonlu monofonksiyonel gruplu bileikler. - Yalnz C, H ve O varsa: Karboksilli asitler, alkoller, aldehitler, ketonlar, anhidritler, esterler, eterler. - Azot varsa: Amidler, aminler, nitriller, oksimler. - Halojen varsa: (a) maddesinde verilen bileiklerin halojen sbstite bileikleri. - Kkrt varsa: Heterosiklik hidroksi kkrt bileikleri, merkaptoasitler, tiyoasitler. - Azot ve Halojen varsa: Halojenli aminler, amidler ve nitriller. - Azot ve Kkrt varsa: Kkrtl heterosiklik amino bileikleri. GRUP 2: - Sadece O, C ve H varsa: Dibazik ve polibazik asitle hidroksi asitler, polihidroksi alkoller. - Azot varsa: Aminoalkoller, aminoasitler, aminler, reler. - Halojen varsa: Haloasitler, haloalkoller, aldehitler. - Kkrt varsa: Slfonik asitler. - Hem azot hem de halojen varsa: Halojenli asitlerin amin tuzlar. - Hem azot hem de kkrt varsa: Amino, nitro, siyano slfonik asitler. GRUP 3: Aminler, aminoasitler, aril sbstite hidrazinler, N, Ndialkilamidler.

GRUP 4: Genellikle 10 veya daha az karbonlu bileikler: - Yalnz C, H ve O varsa: Asitler ve anhidritler. - Azot varsa: Aminoasitler, heterosiklikler, karboksilli asitler. - Halojen varsa: Haloasitler, asit halojenrler. - Kkrt varsa: Slfonik asitler, Merkaptanlar. - Hem azot hem kkrt varsa: Slfonamidler, aminoslfnik asitler. - Hem kkrt hem de halojen varsa: Slfonhalojenrler. GRUP 5: - Yalnz C, H ve O varsa: Fenoller , enoller, baz yksek molekll asitler. - Azot varsa: Aminofenoller, nitrofenoller, siyanofenoller, oksimler. - Kkrt varsa: Tiyoller, tiyofenoller. - Halojen varsa: Halofenoller. - Azot ve halojen varsa: Polinitro halojenli aromatik hidrokarbonlar, sbstite fenoller. - Azot ve kkrt varsa: Slfonamidler, aminotiyofenoller.

GRUP 6: - Azot varsa: Amidler, diarilaminler, nitriller, triarilaminler. - Kkrt varsa: Slfrler, slfonlar, tiyoesterler. - Azot ve kkrt varsa: Tiyore trevleri, slfonamidler, tiyosiyanatlar. - Azot ve halojen varsa: Halojenli amid, amin ve nitriller. GRUP 7: Hidrokarbonlar ve hidrokarbonlarn halojenli trevleri.

GRUP 8-9: Azot ve kkrt ihtiva etmeyen ntral bileikler.

Maddelerin znrlk gruplarn tayin etmek iin yaplacak ilem Tablo 1.1.2. de gsterilmitir.

Tablo 1.1.2. znrlk grubu tayini

Bilinmeyen Madde (numune) su

znr (grup-3)

znmez (grup-2)

znr

(grup-*)

znmez (grup-5)

azot veya kkrtten biri varsa (grup-6)

azot ve kkrtn ikisi de varsa

znmez (grup-7) znr (grup-8)

znmez (grup-9)

1.2. Y a k m a Deneyi O.lg kadar madde porselen bir krozede hafif bir alevle stlr. Bu srada maddenin alev alp almad kontrol edilir, sonra alev yava yava artrlr ve kuvvetle yaklr. imdi maddede meydana gelen deiiklikler aadaki ekilde deerlendirilecektir. Amonyak kokusu: hekzametilentetramin. Amonyum tuzlar, re ve re trevleri,

Yakma art yok ve yanma esnasnda karamel kokusu: Tartarik asid, sitrik asid, dekstrin, niasta vb. Merkaptan kokusu: Slfonal, trional, tiyore trevleri vb. Fenol kokusu: Fenol, fenolik bileikler. Kahverenkli buharlar: Brom, azot dioksid.

Mor renkli buharlar: yod. Asid reaksiyon: Uucu asidler. Alkali reaksiyon: Uucu alkaliler. Berrak, hemen hemen mavi alevle yanma: Oksijen tayan maddeler. Parlak alevle yanma: Olefinler, sikloparafnler. Sar, donuk, ok az isli alevle yanma: Alifatik hidrokarbonlar. Sar ve isli alevle yanma, balangta kmrden ibaret artk: Karbon says nisbeten fazla olan aromatik hidrokarbonlar. Beyaz renkli yanma art: Organik asidi erin metal tuzlan.

1.3. Element Analizi Btn organik maddeler bnyesinde C ve H bulundururlar. Ayrca C ve H'n tayini birtakm zel deneyler gerektirdii iin bu elementlerinin aranmas yaplmayacaktr. Ancak organik maddede azot, kkrt ve halojen aranmas mutlaka yaplmaldr. Laboratuvar almalarnda da bu 3 elementin aranmas yaplacaktr. 1.3.1. Karbon Aranmas Bakr Oksid (CuO) deneyi: Bir miktar madde kk bir deney tpnde, arlnn birka kat CuO ile iyice kartrlr (CuO daha nceden bir tpte kuru kuruya stlarak organik artklardan kurtarlm olmaldr); tpn azna, bir mantar tpa yardm ile, iki defa dik a eklinde kvrlm bir cam boru geirilir; tpn serbest ucu, iinde barit suyu (baryum hidroksit) bulunan bir tpe daldrlr. imdi madde ve CuO karm ieren tp kuvvetle stlr, kan gazlar (C0 2 ) barit suyunu bulandrr (BaC0 3 ), bu da karbonun varln gsterir. 1.3.2. Hidrojen Aranmas - Yukardaki bakr oksid reaksiyonunda, tpn souk ksmlarnda toplanan su damlacklar, hidrojenin varln gsterir. - 0 . 1 g kadar analiz rnei, bir miktar Na 2 S0 3 ya da Na 2 S 2 0 3 ile kartrlp kuvvetle stlr; eer hidrojen varsa, H 2 S meydana gelir (H2S, kokusundan ve kurun asetatl kad siyahlatrmas ile tannabilir). 9

1.3.3. Azot Aranmas 1 K (bir ksm) numune, 6 K sudlu kire ile kartrlr. Bir kroze iinde amyant tel zerinde bek alevinde alttan stlr. Organik maddede bulunan azot inorganik hale geer ve amonyak buharlar halinde ortam terk eder. Eer krozenin azna tutulmu su ile slatlan krmz turnusol kad maviye dnerse azot varl anlalr. org. N inorganik N + NH 3 su ** NH 4 OH

Slfkmerazin Bu deneyde dikkat edilecek husus sudlu kirecin de ok kuvvetli bazik bir bileik olmasdr. Istma esnasnda meydana gelecek sramalar turnusol kadn maviye dndrebilir. Ancak bu dnme bu durumda sramadan dolay noktacklar halinde olur. Halbuki azot varlnda kadn slatlp krozeye uzatlan ksmn tamam mavileir. Bu sebeple deney esnasnda turnusol kad krozenin iine kadar sokulmamas az ksmnda tutulmas gerekir. Sudlu Kire Hazrlanmas: 1 K kalsiyum oksit, 1 K sodyum hidroksit ile kartrlr. ki gn sulanmaya braklr. Ak alevde toz veya granller haline gelinceye kadar stlr. 1.3.4. Halojen ve Kkrt Aranmas Halojen ve kkrt aranmasndan nce bu elemanlarn da inorganik hale geirilmesi gerekmektedir. Bu sebeple aramadan nce s, potasyum nitrat, sodyum karbonat yardm ile organik bnye hidroliz edilir. Deneyin yapl iin bir kroze iine 1 K potasyum nitrat konur ve kroze alttan stlr. Potasyum nitrat tamamen ergidikten sonra zerine tekrar 2 K potasyum nitrat, 2 K sodyum karbonat ve 1 K numune ilave edilir. Karm alttan hava gaz ile stlarak ergitilir. Bylece kkrt slfat anyonu, halojenler ise halojenr anyonu haline dntrlm olur. Bundan sonra karm soutulur. Bir miktar distile su ilave edilir ve kartrlarak iki ayr tpe aktarlr. Bu tplerden birinde kkrt, dierinde ise halojenler aranr. 10

1.3.5. Slfat Anyonunun Tayini Tp iindeki ergitme zeltisi' % 10'luk hidroklorik asit zeltisi ile asitlendirilir ve zerine % 10'luk baryum klorr ilave edilir. Beyaz bir kelek slfat anyonunun dolays ile kkrtn varlna iarettir. Bu esnada ortamda bulunabilecek karbonat gibi iyonlar da kelek verebileceinden hidroklorik zeltisi biraz daha ilave edilir. nk dier anyonlardan teekkl edilecek kelekler hidroklorik asitle zndkleri halde baryum slfat znmez.

S 0 4 + BaCl 2

B a S 0 4 + 2C1 kelek

1.3.6. Halojenr Anyonunun Tayini Tp iindeki ergitme zeltisine % 10'luk nitrik asit zeltisi ve % 10'luk gm nitrat ilave edilir. kelek olumas halojenrlerin dolaysyla halojenin varln gsterir. Kkrt aranmasnda anlatlan sebeplerden dolay nitrik asit ortama fazla miktarda ilave edilmelidir. rnek: HO /CHCCI3 + AgN0 3 HO Ktoralhidrat AgC + HO n /CHCC1 2 HO I N(J 3

Organik maddelerin ou tuzlar halinde halojenrlerini ihtiva ettiinden yukarda verilen deney bir defa da direkt olarak numuneye tekrarlanmaldr. Zira tuz halindeki halojenrler organik olmadndan ergitme yaplmadan da reaksiyonu verirler. Bunun iin numune bir miktar suda zlr ve deney uygulanr. 1.4. devli Gruplarn Saptanmas Fiziksel olarak yaplan saptamalar ve element analizinden sonra fonksiyonel gruplarn analizi yaplarak u zelliklere dikkat edilir. Analizi yaplan bir iyon deil molekln bir parasdr. Bu gruplardan istenilen molekln tamamnn etkisiyle elde edilmeyebilir. imdi sras ile laboratuvarda saptanacak fonksiyonel gruplar inceleyelim. 11

1.4.1. Doymamlk Organik bileiklerde doymamlk, karbon balan arasnda birden fazla ban varl ile ortaya kar. Birden fazla ba mutlaka karbon atomlar arasnda olmaldr. 1.4.1.1. Etilenik hidrokarbonlar (-C=C- Reaksiyonlar) Bayer Testi: Permanganat zeltisi ykseltgen etkisini ift balar zerinde gsterir. Onlan nce glikol trevine sonra da ban tamamen krlmas ile keton veya aldehide dntrr. Alkali hidroksit veya alkali karbonat zeltilerinde potasyum permanganat, ifte ba okside eder ve kendisi mangan dioksite indirgenir. Doymamlk ieren bileik suda znmyorsa alkalideki znrlne baklr, bileik doymam bir asitse alkalide znecektir. Organik zclerden bu reaksiyon iin en uygun olan piridin, aseton ve benzendir. Permanganatla yaplan bu saptama reaksiyonu genellikle iyi sonu vermekle beraber, doymamlk iermedikleri halde permanganatn rengini gideren baz redktr gruplan da unutmamak gerekir. Bazik karakterde baz bileikler, ifte ba tamasalar bile ntral veya alkali permanganat zeltilerinin rengini giderebilirler, buna karlk asitli zeltilerde dayankldrlar. Deneyin Yapl: Ntral zeltilerde bileiin doymamln kontrol etmek iin bileikten bir miktar alnp uygun seilmi bir zcde zlr, zerine damla damla potasyum permanganat damlatlr, her katmdan sonra alkalanr, eer doymamlk var ise mor renk kaybolur. Mangan dioksitten ibaret kahverenkli bir kelti oluabilir, tamamen saf olmayan doymu organik zcler bir miktar permanganat harcadklar iin bir ahit deneye gereksinme olabilir.

3 c = C + 2 MnC>4 + 4 H 2 0

3 + 2 M n 0 2 + 2 OH OH OH

rnek:
OH 3
L __

OH HO 2MN0 4 + 4 H 2 0 3 O"

0 H

0 H

-OH O <PH AU OH

2MN0 2

+ 2 OH

O^O-^CH-CHJOH OH

CH^OH

Askorbik asid

12

Brom Deneyi: Doymamlk ieren bileiklerle brom arasndaki reaksiyon, ifte balara katm eklinde olur. Bu reaksiyonu uygularken ifte ba aranacak madde ile bromun tercihen ayn zcde znm olmaldr. En uygun zc glasiyal asetik asittir. Eer madde asetik asitte znmyorsa, karbon tetraklorr, kloroform, karbon slfr, eter veya nitrobenzende zlr. Deneyin Yapl: Bileik uygun bir zcde zlr. zerine %2'lik brom zeltisi katlr. yice alkalandktan sonra bromun sar renginin kaybolmas doymamla iarettir. Brom sarfiyat 10 damladan fazla olursa bileikte fenol, amin, enol, aldehit, keton gibi bir grubun bulunduu dnlr. C = C + Br 2

I I

*-

cC

Antimon triklorr Deneyi: Doymam maddeler , SbCl 3 n kloroformdaki %30 luk zeltisi ile sandan krmzya ya da kahverengine kadar deien renkler meydana getirir. Deriik Slfrk Asit Deneyi: Etilenik ve aromatik hidrokarbonlarn ou deriik slfrk asit yardm ile tannabilir. Maddenin alkol ya da asetik asit anhidridindeki zeltisine deriik slfrk asit ilave edilir. Eer doymam grup varsa krmz, mavi ya da mor renk meydana gelecektir. Ketonlar ya da metoksi grubu tayan aromatik hidrokarbonlar da deriik slfrk asitle renk verir. 1.4.1.2. Asetilenik hidrokarbonlar (-C=C- Reaksiyonlar) Asetilenik balar, kimyasal reaksiyonlar bakmndan olefinik balara ok benzer. Bunlardaki doymamlk karakteri de olefinlerdeki katm reaksiyonlar ile saptanabilir. Asetilenik balar iin zellik gsteren bir durum, su katmdr. Bu katm, civa-II-slfat ve slfrk asit karsnda yrr ve -C=C-, -CO-CH 2 - ekline geer. Meydana gelen aldehit ya da keton zerinden tanya gidilebilir. 1.4.2. Karbonil Grubu Karbonil grubu, fonksiyonel gruptur. karbon atomuna bal oksijenin oluturduu

13

\ ;c=o /

/
> = 0

\
/ C

/ ^

c = o

li
Keton Aldehit

2,4- Dinitrofenilhidrazin Deneyi: Hem keton hem de aldehit grubu mterek reaksiyon verir. Bir miktar numune 1 ml metanolde zlr ve 5 ml 2N hidroklorik asit zeltisinde hazrlanm olan 2,4-dinitrofenilhidrazinin doymu zeltisi ilave edilir. iddetle alkalanr. kelek olumaz ise karm kaynatlr. Tekrar alkalanr. San veya turuncu kelek karbonil grubunun varln gsterir.
Rv

"c=o

(H)R'

+H2N-HN-/Q)NO \ / NO 2

R 2

^C=N-NH(CJ>N02 NO 2

(H)R

rnek:
HJC ; c = o + H2N-HN Aseton NO2

NO 2

NO 2 NO 2

Renk Reaksiyonu: Bir saat cam zerinde aadaki karm hazrlanr: - 1 damla bilinmeyen madde - 1 damla piridin - 1 damla % 5 sodyumnitroprusiyat (% 1 'lik) - 1 damla 2 N NaOH Sar-krmz renk teekkl karbonil grubunun varln gsterir. Redksiyon Reaksiyonu: Az bir miktar bilinmeyen madde birka damla % 1 'lik alkoll metil oranj zeltisi ile muamele edilir. Sarmslarnz renk teekkl karbonil grubu varln gsterir.

14

Aldehit ve Keton Gruplarnn Birbirinden Ayrlmas: ekerler, aldehidler, polihidroksifenoller, hidroksi karboksilli asidler, diketonlar, primer ketaller, slfnik asidler, aminofenoller, alkil ve aril hidroksilaminler, baz aromatik aminler, hidrazo bileikleri ve hidrazinler amonyakl gm nitrat zeltisini elementel gme indirgerler. Tollen Testi: Aldehitler Tollen reaktifni (Amonyakl AgN0 3 zeltisi) redkleyerek deney tpnn i ksmnda gm aynas meydana getirirler. Ketonlar ise etkisizdir. Deneyin Yapl: Bir miktar madde Tollen reaktif ile muamele edilir, 70-80 C'lik su banyosunda tutulur. Yapda aldehit varsa gm ayrlr. O R C - H + 2Ag(NH 3 ) 2 OH RCOOH + 4 NH3 + H 2 0 + 2 Ag

rnek:
CHO H HO C C COONH4 OH H HO C H H C OH

I I I

I
OH
OH H C CH20H

H
H

+ 2Ag(NH3)2OH H C OH
OH

+ 4NH 3 + H 2 0 + 2Ag

CH 2 OH

Tollen Reaktifinin Hazrlan - 3g. gm nitrat 30 ml suda zlr (Tollen A) - 3g. Sodyum hidroksit 30 ml suda zlr (Tollen B) ki zelti kartrlr ve oluan gm oksit znene kadar damla damla seyreltik amonyak zeltisi ilave edilir. Fehling Testi: Aldehitler Fehling zeltisini krmz bakr-I-okside redkler. Ketonlar ise etkisizdir.

15

Deneyin Yapl: Bir miktar numune 0.5 ml suda zlr ve 1 ml Fehling zeltisi ilave edilir. Karm kaynayana kadar stlr. Aldehit varsa krmz bakr-I-oksit ker. O R = 0 + 2CuO H Cu20 + RCOH

CHO HC OH H HO 2Cu + + + 40H" H H

COOH C C C C OH H OH OH + C u 2 0 +2 H 2 0

HO- c H H- c OH H- c OH CH2OH

CH2OH

Fehling zeltisinin Hazrlan: Fehling zeltisi, Fehling A (Kuprislfat, slfrk asit ve su) Fehling B (Sodyum-potasyum tartarat, NaOH ve su) zeltilerinin eit miktarda kartrlmas ile elde edilir. Taze olarak hazrlanmas gerektiinden Fehling A ve B zeltileri hazr olarak verilecek, deney esnasnda eit miktarlarda kartrlacaktr. 1.4.3. Ester ve Anhidrit Gruplar Ester ve karboksilik asit anhidritleri, hidroksilamin ile hidroksamik asit meydana getirirler. Btn hidroksamik asit zeltileri ise demir-3-klorr zeltisi ile krmz-viyole renkli kompleks tuzlar meydana getirirler. O II Rc-OR'

Ester:

Anhidrit:

R - < O Rc' O

16

Ferri hidroksamat Deneyi: Deneyin yapl: % 95'lik etanolde hazrlanm 0.5 N hidroksilamin hidroklorr zeltisi ile ayn miktarda doymu metanoll potasyum hidroksit zeltisi kartrlr. Karma numune ilave edilir ve kaynatlr (su banyosunda). Soutulup N HC1 ile asitlendirilir (turnusol kad ile kontrol edilmelidir). Karma damla damla demir-3-klorr zeltisi ilave edilir. Krmz-viyole renk ester veya anhidrit grubunun varln gsterir. RCOOR' + NH2OH ester RCOOCOR' + NH2OH anhidrit 3 RCONHOH + FeCI3 RCONHOH + R'COOH (RCONHO)3Fe + 3H C1 Renkli bileik 1.4.4. Alkol Grubu Alkol grubu bir karbon atomuna bal hidroksil grubudur. Genel olarak ROH olarak gsterilir. Alkol grubu primer, sekonder veya tersiyer olabilir. Ksantat Deneyi: Primer ve sekonder alkoller oda scaklnda ve alkali hidroksitler yannda karbon slfrle alkil ksantatlar verirler. Tersiyer alkollerin ksantatlar kolayca hidrolizlenir. Ayrca alkil ksantatlar suda ok kolay zndklerinden deney tpnn tamamen kuru olmas gerekmektedir. Ksantojenat Oluumu: 1 damla bilinmeyen madde, 10 damla eter, 2 damla CS 2 , iyice ezilmi pastil NaOH veya KOH kuvvetle alkalanr ve 5 dakika dinlenmeye braklr. Sonra zerine 1-2 damla % l'lik sulu amonyum molibdat zeltisi ilave edilir ve btn NaOH znnceye kadar alkalanr. Sonra 2N H 2 S0 4 ile asitlendirilir. Mavi-meneke renk veya kelek oluumu primer veya sekonder alkol varln gsterir. R-OH+CS2+KOH RO c = S RCONHOH + R'OH

Kromik Asit Deneyi: K bileik aseton veya asetik asit iinde zlr. zerine 3N H 2 S0 4 te hazrlanm %5 Cr0 3 zeltisi katlp, hafife stlr. Yeil renk alkol varln gsterir. 17

Alifatik hidrokarbon molekllerinde bir veya birden ok hidrojen yerine hidroksil gruplarnn girmesi ile olumu bileikler olan alkollerin kk molekl arlna sahip olanlar fiziksel zellik bakmndan suya benzerler yani su gibi polar bileiklerdir. Alkoller yap bakmndan primer, sekonder ve tersiyer olmak zere trldr. BordweIl-Wellman Deneyi: Bir ksm bileik asetonda zlr. zerine bir damla Bordwell-Wellman belirteci katlr ve alkalanr. Bir sre sonra mavi-yeil renk oluur. Aldehitler, fenoller, enoller gibi kolayca okside olabilen bileikler bu reaksiyonu bozarlar. Tersiyer alkollerde bir kirlilik varsa az miktarda bir kelti oluabilir. Fakat belirtecin turuncu rengi deimeden kalr. Primer, sekonder alkollerde ise bu portakal rengi tamamen deiir. R C H 2 O H + CrO.3 rnek: R C H O + Cr 2 (S0 4 ).

CH3-CH2-OH + C1O3

H2S

4>

CH3-CHO+ Cr 2 (S0 4 ) 3

Bordweli-Wellman Belirtecin Hazrlanmas: 1 gr Cr0 3 , 1 ml deriik H 2 S0 4 'te zlr ve karm su ile 3 ml'ye tamamlanr. 1.4.5. Fenol Grubu Fenol grubu aromatik halkadaki karbon atomlarndan birine bal hidroksil grubudur. Fenoller demir-3-klorr zeltisi ile mavi, yeil, erguvani ve siyah renk verirler. Baz maddeler ise fenol grubu iermedikleri halde demir-3-klorr zeltisi ile krmz renk verir. Deneyin yapl: Bir miktar madde deney tpnde su iinde zlr. zerine damla damla %5'lik demir-3-klorr zeltisi ilave edilir. Yukarda belirtilen renkler deneyin olumlu olduunu gsterir. Deneyde oluan reaksiyonun mekanizmas henz aklanmamtr. Ancak muhtemelen kinonik bir yap teekkl ile renk meydana gelmektedir. rnek:
OH OH

Pirokateol 18

1.4.6. Karboksil Grubu Karboksil grubu ihtiva eden bileiklerin znrlk grubu 4'tr. Bu bileikler asit zellik gsterir. Baz fenoller, nitrofenoller, primer slfonamidler de asit karakter gstermelerine ramen znrlk gruplar 5'tir. Yani bunlar %5'lik sodyum hidroksitte znmelerine ramen %5'lik sodyum bikarbonatta znmezler. Karboksil grubunun aranl ester grubunun aranlma benzer. Yalnz daha nce karboksil grubunun esterletirilmesi gereklidir. Ferri Hidroksamat Deneyi Deneyin yapl: Bir ksm madde zerine 2 K susuz etil alkol ile K slfrik asit ilave edilir. 2 dakika kadar stlr. Soutulup sodyum karbonat zeltisi ile kalevilendirilir. Karma % 95'lik etanolde hazrlanm 0.5 N hidroksilamin hidroklorr zeltisi ve %5 demir-3-klorr zeltisi konur. Erguvani-krmz-mor renk karboksil grubunun varln gsterir. H2SO4 R-COOH+C2H5OH R-COOC 2 H 5 + NH 2 OH R-CONHOH + FeCI3 RCOOC 2 H 5 + H 2 0 R-CONHOH + C 2 H 5 OH

- (R-CONHO) 3 Fe + 3 H C I Renkli bileik

rnek: OOH COOH * COOC 2 H 5 ,1 COOC 2 H 5 ^ 2NH 2 OH I O N ^ COOCOH.; COOCJHJ * CONHOH + 2C2 H5 OH 2 5 CONHOH
+++ COONHO Fe 2 + 6 HCI I COONHO"

CONHOH 2 I + 3FeCI 3 CONHOH

Renkli bileik

19

Amid, Anilid ve Toluidid Oluturulmas: Karboksilli asit, asit klorr haline geirildikten sonra, amonyak, anilin ya da p-toluidin ile muamele edilir; meydana gelen kat madde szlerek ayrlr. Sudan ya da sulu etanolden billurlandrldktan sonra erime derecesine baklr.
NH, R-CONH 2 (amid) SOCl 2 R-COOH R-COC P-CH 3 -C 6 H 4 -NH 2 C 6 H 5 NH 2 R-CONHC 6 H 5 (anilid) R-CONHC 6 H 4 CH 3 (p-toluidid)

1.4.7. Amin Grubu Alifatik ve aromatik olmak zere iki gruba ayrlr. Ayrca primer, seconder veya tersiyer olabilirler.
K

Primer alifatik amin: R-NH 2

/

Sekonder alifatik amin: R

,NH

Tersiyer alifatik amin: NR R

1.4.7.1. Primer Amin Grubu Aranmas Rimini Deneyi: Primer alifatik aminler iin uygulanan bir deneydir. Bir miktar bileik aseton iinde zlr. zerine 2,3 damla sodyum nitroprussiyat zeltisi konulduunda alifatik amin grubu mor-krmz bir renk verir. zonitril Deneyi: Primer alifatik ve aromatik aminler iin uygulanr. Bir miktar numune 2 damla kloroform ve 1 ml 2 N NaOH zeltisi ile kartrlr ve hafife stlr. Bu arada ok pis kokulu alkil izonitril oluumu ile ok pis bir koku duyulur. Primer aromatik aminler de bu deneyde olumlu cevap verdikleri iin dier deneylerin de yaplp karar verilmesi gerekir.

R-NH2+CHCI3+3KOH

R-N=C +3KCI

+H20

20

Lignin Deneyi: Bir miktar numune birka damla alkolde zlr, stlr ve scak iken bir para gazete kadna damlatlr. Soumadan zerine 2 damla 6 N HC1 zeltisi damlatlr. Sar veya turuncu renk deneyin olumlu olduunu gsterir. 1.4.7.2. Primer Aromatik Amin Grubu Aranmas

Bu grubun varl diazolama reaksiyonu ile aranr. Diazolama soukta olutuundan deney esnasnda deney tpleri buz banyosunda veya akan muslukta soutulmal, s en fazla 4 C civarnda tutulmaldr. Diazo Deneyi: Deneyin yapl: Bir deney tpnde bir miktar numune ve % 10'luk hidroklorik asit te zlr. 2. tpe % 10'luk sodyum nitrit zeltisi konur. 3. bir tpe ise % 10'luk sodyum hidroksit zeltisi ve % 10'luk P-naftol zeltisi konur. nce sodyum nitrit ve numune hidroklorik asit zeltisi ieren tpler damla damla ve devaml kartrlarak kartrlr. Bundan sonra yine damla damla alkalayarak P-naftol zeltisi ilave edilir. Krmz bir renk veya kelek primer aromatik amin varln gsterir. Siyah veya sar renkli kelek deneyin olumsuz olduunu gsterir.
NH N=N-OH

NaNO 2
+

N = N , Cl

OH

+ HCI

" 0

Azo boyar madde ( fenil azo-P-naftol )

21

1.4.7.3. Sekonder Amin Grubu Aranmas Liebermann Deneyi: Alifatik ve aromatik sekonder aminlerin nitrz asitle meydana getirdikleri N-nitrozaminler, birka istisna dnda, Liebermann reaksiyonu verirler. (Ar)R^ N (Ar)R H +HN02 (Ar)R (Ar)R^ N NO +H20

Yukardaki denkleme gre oluan nitrzamin, asitli zeltiden eterle tketilerek ayrldktan ve eter uurulduktan sonra, elde edilen artn 20-30 mg' bir miktar fenol ve birka ml deriik slfrk asitle muamele edilir, hafife stlr, soutulur ve su iine boaltlr. Eer nitrzamin varsa, krmz bir renk meydana gelecek, alkali ilavesiyle renk maviye dnecektir. 1.4.7.4. Tersiyer Amin Grubu Aranmas Kuaterner amonyum tuzlarna dntrme: Tersiyer aminler alkil iyodrlerle muamelede kuaterner amonyum tuzlarn meydana getirir. Bunun iin, tersiyer amin ve alkil iyodr ( genellikle metil iyodr) ya dorudan doruya ya da uygun bir zcde zndrldkten sonra, reaksiyona sokulur. Oluan kuaterner amonyum tuzunun erime derecesini bularak (bilinenle karlatrmak suretiyle) tanya gidilir. + R,N + C H J R.NCH, I"

1.4.7.5. Primer, (Hinsberg Deneyi)

Sekonder

ve

Tersiyer

Aminlerin

Ayrlmas

Primer, sekonder ve tersiyer aminler karm, alkali ortamda benzen ya da p-toluenslfonil klorr (CH3-C6H4-SO2CI) ile muamele edilirse u sonular alnr: Primer aminlerin meydana getirdii slfonamidler, alkali hidroksitte znr; sekonder aminlerden elde edilen slfonamidler alkali hidroksitte znmez; tersiyer aminler ise benzen slfonil klorr ya da p-toluen slfonil klorr ile reaksiyona girmez. 22

R-NH 2 + CH 3 -C 6 H 4 -S0 2 C1 + NaOH (suda znr) R 2 N + CH 3 -C 6 H 4 -S0 2 C1 (NaOH'de znmez) + NaOH

[CH 3 -C 6 H 4 -S0 2 NR]"Na + CH 3 -C 6 H 4 -S0 2 NR 2

R 3 N + CH 3 -C 6 H 4 -S0 2 C1 + NaOH 1.5. E r i m e Noktas Tayini

Reaksiyon yrmez

Kat maddelerin erime noktas spesifiktir ve fonksiyonel gruplarn tayininden sonra erime noktasnn da bulunmas ile o maddenin ne olduu bulunabilir. Erime noktas tayini genellikle tabanca eklinde yaplm sya dayankl pyrex tplerde yaplr. Parafn, sv vazelin, silikon veya slfrik asit kullanlabilir. Ancak stma esnasnda tpn krlabilecei ve bylece eitli kazalarn olabilecei gz nnde tutularak slfrik asit tercih edilmez. Bu svlarn kullanlmasnn nedeni bunlarn homojen ekilde snmalardr. Istma esnasnda tp bir noktadan stlrsa bile bu svlarn ss her yerinde ayn olur. Halbuki suda s tatbik edilen ksm daha scak olmasna karn dier ksmlar ayn sda deildir. Laboratuvar almalarnda da vazelin kullanlacaktr. Erime noktas ince klcal borular iinde tayin edilir. Klcal borularn kullanlmasnn nedeni maddenin boru iindeki kalnlnn ok az olmasn salamaktr. Aksi taktirde madde kaln bir boru iine doldurulduunda maddenin erimesi biraz daha ge olacak ve bylece yanlmalara neden olacaktr. Klcal boru normal cam borularn stlarak yumuatlmas ve alevden ekilerek ani olarak iki utan uzatlmas ile elde edilir. Bunun iin cam boru utan tutulur ve havagaz alevine bir yerden dndrlerek temas ettirilir. Bir mddet sonra cam boru s tatbik edilen yerden iyice yumuar. Yumuama istenen seviyeye gelince alevden uzaklatrlr ve iki utan ekilir. Bylece uzayan cam boru bu ksmda ap ok kk olan ince bir boru meydana getirir. Klcal boru 7-8 cm boyunda kesilir ve bir ucu havagaz alevine hafife temas ettirilerek kapatlr. Klcal borunun bir taraf tam olarak kapatlmaldr. Aksi taktirde deney esnasnda klcal boru iine vazelin girer ve scak vazelin maddeyi eritir. Bu da bizi yanltr. Bir ucu kapatldnda dier u vazelin iine batsa bile boru ok ince olduundan iine vazelin girmez. Klcal boru numune olarak verilen maddenin boruya doldurulmas iin boru ak ucundan madde iine daldrlr. Bylece kat madde klcal borunun az ksmna toplanr. Daha sonra klcal boru normal bir boru iinden yere dik olacak ekilde atlr. Yere dik olarak arpan klcal boru iindeki madde klcaln dip ksmna doru arpma sonucu toplanr. Klcal borunun yere dik olarak arpmas gerekir aksi taktirde hem dibe toplanmaz 23

hem de klcal boru krlabilir. Klcala madde doldurma ii birka kez tekrarlanr. Bylece boru iindeki maddenin yksekliinin 5-6 mm kadar olmas salanr. Daha sonra klcal boru normal boru iinden 8-10 defa atlr ve maddenin tamamen yerlemesi ve arasnda hava boluunun kalmamas salanr. Aksi taktirde stma esnasnda arada kalan hava snarak geniler ve kat maddeyi yukar doru iter ve ergime noktas tayini tam olarak yaplmaz. Erime noktas tayin tpne sv vazelin doldurulur. Vazelin tpn gen ksmn tamamen doldurmak faydaldr. Bylece stma esnasnda gen iinde bir sirklasyon olacak ve snma daha da homojen olacaktr. Tpe doldurulan sv vazelin iine termometre daldrlr (300 UC iik). Termometrenin alt ucu tpn aznn devam olan ve genin bir kenarn meydana getiren ksmn tam ortasna gelecek ekilde ayarlanr. Sonra termometre tpten tekrar karlr ve bu arada termometrenin alt ksmna vazelin bulam olur. ine madde doldurulmu klcal boru termometrenin yan tarafna dokundurulur. Vazelin klcal boru ile termometrenin birbirine yapmasn salar. Bu arada klcal ile termometrenin alt ularnn ayn hizada olmas salanr. Birbirine yapk halde duran termometre ve klcal boru tp iindeki sv vazeline daldrlr. Bu arada tpn cidarna dememelidir. Aksi taktirde klcal boru tpn iine der ve deney bozulur. nk dtan stma esnasnda direkt sya maruz kalan cam, vazeline oranla daha scak olur. Bu nedenle daha emin olarak klcal boru termometreye balanr. Balama arac olarak beyaz iplik veya sa teli kullanlabilir. Siyah iplik kullanlmamaldr. nk scak vazelin siyah ipliin rengini karr vazelin siyaha boyanr. Bylece maddenin tam ergime noktas grnt azlndan tespit edilemez. Btn bu ilemler tamamlandktan sonra tp bir kska ile spora taklr ve alttan stlr. Hzl stmada tp iindeki scaklk ile termometrenin gstergesi orantl olarak artmaz. Hzl stlrsa termometrenin civas daha yava kacandan termometre sy eksik dolaysyla yanl gsterir. En ideal stma dakikada 3-4 C artacak ekilde olandr. Ancak bu ekilde yaplan tayin ok uzun zaman alacandan en iyi ekil deneyi iki kez yapmaktr. Birincisinde kaba bir ergime noktas saptanr. kinci deneyde ise ilk saptamann civarnda stma ok yava yaplr. Erime noktas tam olarak saptanr. Numune olarak verilen maddelerin listesine dikkat edilirse btn maddelerin erime noktalar 2-3 C aralkl olarak verilmitir. Deneyde ergimenin balang ve tamamen biti noktalan saptanr. Baz maddeler erime noktalarnda erimezler fakat dekompoze olurlar. Bu maddeler bu derecede renk deitirirler. Renk sar veya kahverengiye dner. Bu tip bileikler iin bu nokta listede ergime noktas olarak verilmitir. Baz maddeler erimeden nce dekompoze olurlar yani 24

paralanrlar. Bu nedenle paraland yani rengin deitii nokta saptandktan sonra 25-30 0 stlmaya devam edilir. Bir deiiklik olmaz ise ilk tespit edilen nokta erime noktas olarak kabul edilir. Erime olursa sv hale getii son nokta o maddenin erime noktasdr. DKKAT: Erime noktas tayini yapldktan sonra sv vazelini lavaboya dkmeyiniz. Tekrar kullanlacandan aldnz ieye koyunuz. 1.6. K a y n a m a Noktas Tayini Bu sv maddeler iin geerlidir yani numunelerin erime noktas yerine kaynama noktalan saptanacaktr. Kaynama noktas tayini iin sya dayankl camdan yaplm pyrex tp iyice temizlenir ve kurutulur. Tp iine sv madde konur ve termometre cama demeyecek fakat cval ksm tamamen svnn iine girecek ekilde daldnlr. Bundan sonra tp alttan stlr. Kaynama noktasnda svnn kaynad ve termometrede artk hibir ykselmenin olmad yani derecenin sabit kald grlr. Bu derece sv numunenin kaynama noktasdr. SONU: Numunenin erime veya kaynama noktas saptandktan sonra bulunan derecenin 10C altndaki ve yine 10C stndeki numune olarak verilen maddeler listeden bulunur. Bu maddelerden hangisinin sizin numuneniz olduunu anlamak iin fiziksel zellikleri, elementel analizi, bulduunuz fonksiyonel gruplar karlatnnz. Daha sonra phelendiiniz maddenin zel reaksiyonlarn uygulaynz ve maddenin hangisi olduunu bulunuz. SORULAR 1) Sv ve kat maddelerde aranan fiziksel zellikleri maddeler halinde yaznz. 2) Tollen reaktifi nasl hazrlanr ve hangi aranmasnda kullanlr? 3) Yanda forml verilen bileikteki fonksiyonel gruplan belirlemek iin, yaplacak tanma deneylerini, reaksiyon denklemleri ile birlikte yaznz.
OH

fonksiyonel

grubun

25

4) Diazo deneyi nedir? Hangi kullanlr?

fonksiyonel grubun

aranmasnda

5) Erime noktas tayini iin hangi tpler kullanlr? Tpn iine konulan maddeleri ve bu maddelerin konulu amacn yaznz.
D1FEN1LAMIN: (E.N = 53-54C) /=\ OKSAUK AST: (E.N = 10M02C) COOH COOH PIROKATESOL: (E.N = 104-105C)

Ct0H
ASPRN: (E.N = 135-136C) COOH ( J ^ S OCOCH3 1 OOH

BENZOIK AST: (E.N = 121-123C) OOH

NIKOTINIK AST: (E.N = 236C)

SULFAGUANIDIN: (E.N = 190-193C) NH S02NHC-NH2 [F^]

N
FENASETIN: (E.N - 134-135C) NHCOCH3

L^

ANTIPIRIN: (E.N = 111-113C) | ^ O=S

X

OCjHs
IZONtYAZID: (E.N = 170-173C) N. CH-OCH2CH2N(CH3)2 CONHNH, DIFENHIDRAMIN: (E.N = 166-170C)

N-CH3

W-CH3
p-AMINOBENZOlKAST: (E.N=I89C) COOH ^

NH,
TIYOURE: (E.N = 176-178C) URETAN: (E.N = 48-50"C)

URE: (E.N = 132-135C)

H2N-CO-NH2
LAKTIK AST: (E.N=122C) COOH CH3 BETANAFTOL- (EN=123C)

H 2 N-CS-NH 2
SALISILIK AST: (E.N = 157-159C) COOH FRSOH

H 2 N-COOC 2 H 5
BENZOIN: (E.N = 137C) .

h-OH

( j r

\=/

/CHCO

>H

HIDROKINON: (E.N= 170-172C)

FTALIK AST: (E.N = 184C)

O ^

0 H

" ^ O "
GLUK0Z H

f^COCK
GALAKTOZ: (E.N = 167-168C)

NIKOTINAMID: (E.N = 128-131C)

= l46C)

" f l j ^
H OH
H

OH

SULFAMEFAZIN: (E.N = 234-238C)

SULFATIYAZOL: (E.N = 200-204C)

ASETANIL1D: (E.N = 113-11SC) NHCOCH3

N H Q - S O

,n<CH3 N H H ^ J

H 2 N

_ _ Q _

S 0 2 N H

_ <

J]

Al I

26

2. ENSTRMANTAL ANALZ YNTEMLER

2.1. G E N E L B L G L E R Organik maddelerin gerek nicelik (kantitatif), gerekse nitelik (kalitatif) adan analizlerini gerekletirmek iin, bu maddelerin deien fiziksel zelliklerinin llmesinden yararlanlmaktadr. Bu amala eitli yntemler gelitirilmitir. Bu yntemlerin herbiri ile maddenin deien bir fiziksel zellii llr. Yntem maddenin hangi fiziksel zellii iin gelitirilmise, o fiziksel zelliin ad ile anlr. rnein, maddenin ktlesini lmek iin gelitirilen ynteme gravimetri, maddenin hacmini lmek iin gelitirilen ynteme volumetri, maddenin elektrik potansiyelini lmek iin gelitirilen ynteme potansiyometri, maddenin n absorblanmasm lmek iin gelitirilen ynteme absorbimetri denir. Maddenin deien bu fiziksel zellikleri bir alet yardmyla llyorsa, bu tr analiz yntemlerine de Aletli (Enstrmantal) Analiz Yntemleri denir. Bu tr yntemlerin uygulanmas ile hem ksa srede sonu almak hem de organik bileiklerin mg (hatta mikro-gram) dzeyindeki miktarlarnn doru, hassas ve kesin olarak nicel ya da nitel analizlerini yapmak mmkn olmaktadr. Aletli analiz yntemleri arasnda ok yaygn olarak kullanlan yntemlerin banda, spektroskopik yntemler gelmektedir. Spektroskopik yntemlerin uygulanmas ile, maddenin elektromanyetik radyasyon (nm ya da bir baka deyile n) yaymas, elektromanyetik radyasyonu absorblamas (sourmas), samas, saptrmas ve datmas gibi, maddenin nm ile etkileimi ve bu etkileimin sonular analitik amalara ynelik olarak incelenir. UV-Grnr Alan Spektroskopisinin de aralarnda bulunduu bir grup yntem (Kolorimetri, R, X-Inlan Spektroskopisi, NMR, Elektron-Spin Spektroskopisi vb.) elektromanyetik radyasyonun (nm) absorblanmas esasna gre gelitirilmi olup analiz amacyla uygulanmaktadrlar. 2.1.1. Elektromanyetik Radyasyon (Inm) Elektromanyetik radyasyon, uzayda ok byk bir hzla ilerleyen bir enerji eklidir. Ancak uzayda dalgalar halinde yaylan baka enejiler de vardr ama bunlar (dalgalar halinde yaylan her eneji) nm deildir. Inm 27

bolukta enerjisinden hibirey kaybetmeden yaylr. Grnr blgedeki nlar, UV ve IR blgelerinde bulunan nlar, X nlar, y nlar, mikro dalgalar ve radyo dalgalar hep elektromanyetik radyasyona rnek gsterilebilecek nm tipleridir. Bunlar birbirinden farkllatran zellikleri ise, frekanslarnn (birim zamandaki titreim says) deiik olmasdr. (rnein, nsan gz X : 400-750 nm frekans deerleri arasndaki nmlar alglyabilir ve bu blgedeki nmlar gzmze mor, mavi, yeil, sar, turuncu ve krmz renklerde grnrler). Frekans deerleri farkl olan nmlar, bu deerler dikkate alnarak sralandnda, elektromanyetik spektrum elde edilir. Tablo 2.1.1.1 de, deiik nm tipleri frekanslarna (ayn zamanda dalga boyu ve enerji dzeylerine ve pratikteki sonularna gre) sralanarak elektromanyetik spektrum oluurulmutur. Tablo 2.1.1.1. Elektromanyetik spektral blgeleri
Spektral blge Gama nlar X nlar Uzak UV Yakn UV Visibl Yakn IR R Uzak R Mikro dalgalar Radyo dalgalar Dalga boyu 0.0001-0.01 nm 0.01-10 nm 10-200 nm 200 -380 nm 380 -780 nm 0.78 -1.5 p 1.5 -25 p 25p - m m 0.1 - 100 cm 100 cm - 10-15 km Uyarlma Sonucu ekirdek reaksiyonlar t elektronlarn transisyonu Atom veya molekllerin iyonizasyonu D yrnge elektronlarnn transisyonu D yrnge elektronlarnn transisyonu Molekler vibrasyon ve rotasyon Molekler vibrasyon ve rotasyon Molekler rotasyon Molekler rotasyon Nkleer manyetik rezonans

Bir madde kendi zelliine bal olarak, zerine drlen eitli dalga boylarndaki (ultraviyole nlarndan, radyo dalgalarna kadar) nlardan bazlarn absorblar, bazlaryla ise hi ilikiye girmez. te maddenin bu zelliinden yararlanlarak yaps ve konsantrasyonu tayin edilebilir, yani kalitatif ve kantitatif analizi yaplabilir. Bu amala madde zerine dalga boyu birbirinden ok farkl olan nlar drlr ve alet yardmyla bunlarn hangilerinin (zelliine bal olarak) madde tarafndan absorbland saptanr. Ancak, pratikte btn bu dalga boylarnda nm verecek ve bunlarn arasndan da hangilerinin absorblandn saptayacak tek bir cihaz yapmak uygun olmadndan, belirli dalga boylan arasnda alan cihazlar

28

(aletler) gelitirilmitir. rnein, dalga boylan binlerce metreye varan radyo dalgalaryla analizlerin yrtld aletlere; Manyetik Rezonans, dalga boyu 200-750 nm arasndaki nlarla alan aletlere ; UV(ultraviyole) Grnr Alan ve 2500-25000 nm dalga boylarndaki nlarla alan aletlere de; Infrared Spektrofotometresi ad verilir. Bu aletlerden yararlanlarak yrtlen analiz yntemlerine de srasyla, NMR, UV-Grnr Alan ve IRspektroskopileri denir. 2.1.2. Elektromanyetik Radyasyon (Inm)' un Temel zellikleri Inmn birden ok temel zelliinden (Dalga Boyu, Periyodu, Frekans, Hz, Dalga Says gibi) szedilebilir. Ancak daha nce nmn hem dalga hem de foton zelliinin (bir nn dalga zelliinin yannda, parack zellii de vardr ve bu paracklarn herbirine, foton denir) bulunduunu ve cinsinin frekans veya foton bana den enerji ile belirtileceini sylememiz gerekir. In iddeti, k demeti iindeki foton says ile ilgilidir ve enerji birimleriyle llr. Ik enejisinin absorbsiyonunda, molekl kuantlanm (deiken) miktarda eneji alp vereceine gre, tek frekansl (belli dzeydeki) bir nm absorblar. Bu bileiin btn moleklleri iin geerlidir ve bylece spektrumda absorbsiyon izgileri grlr. Fakat belli bir elektronik seviyede olan her molekl ayn zamanda deiik titreim ve dnme seviyelerinde olduundan bunlar spektruma absorbsiyon bantlan ve pikleri eklinde yansr. Inmn dier temel zellikleri ise aadaki gibi sralanabilir: Dalga boyu (A,): Bir nn dalga hareketinin ard arda gelen iki maksimumu (tepe noktas) arasndaki uzakla, o nn dalga boyu denir. Dalga boyu, metre, cm, mm, mikron nanometre (nm), angstrm (A) gibi birimlerle ifade edilir. Bunlann arasndaki iliki; l c m = 10 4 fj.=10 7 nm= 10 8 A ( 1 ju. = 1000 mjj.), (1 n m = 1 10 A)

Frekans (v): Birim zamandaki ( saniyedeki ) titreim saysdr. Ayn zamanda bir nn saniyedeki periyot saysna (l/p) da frekans denir. Birimi hertz dir (1 milyon Hertz: 1 MegaHertz). Periyot (P): Birbirini izleyen iki dalga tepesinin belli bir noktadan gemesi iin gerekli sredir. Birimi ( s n ) dir. Hz (c): Inn birim zamanda ald yoldur. Her eit nn vakumdaki hz ayndr ve (c) ile gsterilir (c = 3.1010 cm/sn). Bir nn hz vakumdan, herhangi bir ortama geite azalr ve (C/) ile gsterilir. Buna gre herhangi bir ortamdaki n hz; c, = v. A. denklemiyle ifade edilir. 29

Dalga says ( v ): Birim uzaklktaki (rnein 1 cm deki) dalga saysdr. Birimi cm"1 dir. ( v ) = 1 / A, olarak ifade edilir. 2.1.3. Inmn Tanecik zellii, Taneciklerin Enerjisi ve Dalga Boyu likisi Daha nce nn dalga zelliinin yansra tanecik zelliinin de bulunduunu ve bu taneciklere foton denildiini belirtmitik. Fotonlar belli bir enejiye sahiptirler ve bu radyasyonun (nmn) frekansn belirler. Radyasyonun sahip olduu eneji yukarda verilmi olan temel zellikleri dikkate alnarak bulunur. Buna gre bir molekln nm absorblamas durumunda eneji art; E = h. v = h . c / X eitliiyle bulunur (h = Planck sabiti: 6.63 ,10"27 erg.sn) Yukardaki denklem {Foton'un ktlelerinin (N), biribirinden farkl olduu gz nne alnarak} ; E = N. h. v = N.h. c / X eklinde yazlabilir ve buradan da Foton'un (k nlarnn) enejisi ile dalga boyunun ters orantl olduu anlalr. Her bir spektroskopik yntemin uygulan srasnda, fotonlarn (k nlarnn) sahip olduklar ve yukarda sz edilen enejiler, molekller tarafndan farkl amalarla absorblanrlar. Absorlanan k nlarnn ynteme uygun alet (Spektrofotometre) tarafndan saptanp, deerlendirilmesiyle de elde edilen veriler (Spektrum) absorbsiyonu yapan maddeye ilikin analizi sonulandrmamza yardmc olur. 2.1.4. Inn Absorblanmas ve Lambert-Beer Kanunu: Madde ile nn etkilemesi sonucu meydana gelecek olaylardan en nemlisi nn absorblanmasdr. eitli dalga boylarnda n ieren bir demet, saydam bir ortamdan geirilirse, iinden baz dalga boylarnn kaybolduu grlr. Buna nn absorblanmas denir. Belli dalga boyundaki nlar absorblandnda nn enerjisi maddeye geer ve maddenin moleklleri, atomlar, elektronlar daha yksek enerjili hale geer ki, bu olaya atom veya molekllerin uyarlmas (ekil 2.1.4.1) denir.

30

 E2 uyarlm eneji seviyesi (IO"8 sn) E=h. v

E temel eneji seviyesi ekil 2.1.4.1. Atom veya molekllerin uyarlmas Uyarlm halde 10"8 sn kalan atom veya molekller, tekrar temel eneji seviyesine dnerler ve uyarlm halde iken aldklar enerjiyi s veya k eklinde geri verebilirler. Enejinin k olarak yava yava (saatler boyu) geri verilmesine fosforesans, daha ksa srede (annda) geri verilmesine ise, fluoresans denir. Sonuta maddeye belli bir dorultuda gelen (Io) gcndeki bir n, ayn dorultuda maddeyi terkederken gc azalr ve (I) olur. Zira zelti tarafndan bir ksm absorblanr ve bir ksm da yansr. Burada sz edilen (Io) ve (I) deerleri arasndaki iliki, Lambert-Beer Kanunu ile ifade edilir ve UV-Spektroskopisinde de bundan yararlanlr. Bu kanuna gre, saydam bir zeltiye gnderilen n demetinin iddetinin azalmas, gnderilen n demetinin iddeti kadar, iinden getii zeltideki molekllerin konsantrasyonu ve gnderilen n demetinin getii yolun uzakl ile de ilgili ve doru orantldr. Dolaysyla alma koullan (gnderilen n iddeti ve katettii yol asndan) sabit tutulursa, sonu dorudan zeltideki atom ve molekllerin konsantrasyonu ile ilikili hale gelir ve bundan da UV spektroskopisinde kantitatif analiz amacyla yararlanlr. Lambert-Beer Kanunu yukarda sylenenler asndan yle ifade edilebilir: Log Io / 1 = A (Absorbans) = k./.c Io= Gelen n iddeti I=rnekten kan n iddeti /= In rnek iinden getii yolun uzunluu c= Konsantrasyon (g/l) k= Absorbsiyon katsays 8= Konsantrasyon mol/litre ise absorbsiyon katsays epsilon ile gsterilir ve molar absorptivite olarak adlandnlr.

31

A,max

A(nm)

ekil 2.2.1. Absorbsiyon spektrumu 2.2.1. UV ve Grnr Alanda Organik Maddelerin Absorbsiyonu In enejisi veya elektromanyetik enejiyi absorblayan, maddenin en d tabaka elektronlar veya ba elektronlardr. Bunlar k nlarn absorblaymca, daha nce de belirtildii gibi daha yksek enerji seviyelerine karlar. Baz balarn enejileri dktr ve dk enejili (uzun dalga boylu) nlar absorblarlar. Baz balarn ise, enejileri daha byktr ve bunlar da daha yksek enejili (ksa dalga boylu) nlan absorblarlar (bu farkllk, yani farkl dalga boyundaki mlann farkl balarca absorblanmas bize analiz olana vermektedir. rnein, tek bal ve zerinde fonksiyonel grup tamayan bir molekl, olduka ksa dalga boylu yani enerjisi yksek nlar absorblar, ancak ayn nlar havadaki dier molekllerce de absorblandndan bu tr molekllerle almak iin havasz ortamda, yani vakumda almak gerekir. Fonksiyonel grup tayan molekllerdeki elektronlar daha kolaylkla st eneji seviyelerine kabildiklerinden, bunlarn uyarlmas iin daha dk enejili (dalga boyu daha uzun) nlar yeterli olabilmektedir.

2.2.2. Absorbsiyon ve Spektrumlarn Aklanmasnda Yararlanlan Teori Konuya ilikin dier baz teorilerin yannda, absorbsiyon ve spektrumlann oluumunun aklanmasnda yararlanlan esas teori, Molekler Orbital Teorisi'dir. Teorinin esas aada belirtildii gibi, analizlenen molekllerdeki, molekler ba orbitallerinin, anti-ba orbitallerinin ve absorbsiyondan sorumlu elektronla varlna dayanmaktadr. 34

Molekler Orbital: ki atom arasnda ba elektronlar tarafndan igal edilen ve lokalize olmam elektron bulutuna ya da dier bir deyile, bindirilmi atom orbitallerine, molekler orbital denir. Molekler Ba ve Anti-Ba Orbitalleri: ki atom orbitalinin birbiri stne bindirmeleriyle (i ie girmesiyle) bu atomlarn orbitallerinin eneji seviyeleri toplamndan daha dk eneji seviyesinde meydana gelen orbitale molekler ba orbitali denir. ki ekilde oluabilir: - indeki elektronlarn mono-valan (tek) ba yapt orbitale ; sigma molekl orbitali denir ve (a) ile gsterilir (tek balar ayn zamanda ; sigma elektronlarnn oluturduu a balar olarak da anlrlar). - indeki balarn ift ba yapt orbitale; pi- molekl orbitali denir ve (7t) ile gsterilir, (ift balar ayn zamanda, 7t elektronlarnn oluturduu n balan olarak da anlrlar). Anti-ba Orbitali: ki atom orbitalinin birbiri stne bindirmeleriyle (i ie girmesiyle) bu atomlann orbitallerinin eneji seviyeleri toplamndan daha yksek eneji seviyesinde meydana gelen orbitale kar / anti- ba orbitali denir bu da (a*) ve (7t*) eklinde gsterilir. Absorbsiyondan Sorumlu Elektronlar ve Absorbsiyon: Organik bir molekle absorbsiyon zellii kazandran ya da absorbsiyondan sorumlu (d tabaka elektronlan olarak da nitelendirilen) elektronlar u ekilde sralanabilirler; Molekldeki atomlar birbirine balayan elektronlar ; - Tek ba, (a) elektronlan halinde - ift ba, (71) elektronlar halinde Molekldeki (0,S,N ve X gibi) ortaklanmam halde bulunan (n) elektronlar hetero atomlar zerinde

Absorbsiyonun Gereklemesi ve Kromofor Gruplar: Absorbsiyon, yukarda sraladmz elektronlarn kendilerine uygun seviyedeki enejiye sahip nlarla karlamalan durumunda, bunlar absorblayarak balangtaki (ct) , (7t) ve (n) yani ba-orbitali enerji dzeyinden, anti-ba enerji dzeyleri olan (a*) ve (n*) dzeylerine srama giriimiyle gerekleir (nelektronlar da eneji alp, srama yaptklarnda, a* ve n* seviyelerine srarlar (ekil 2.2.3.1)).

35

2.2.4. UV ve Grnr Alan Spektrofotometrelerinin Blmleri Cihazlarn balca ksmlar unlardr: In kayna In kaynandan gelen nlar dalga boylarna gre ayran ksm zelti ve zcy koymaya yarayan effaf kaplar ve bunlar hareket ettiren dzenek In enejisini elektrik enerjisine dntren ksm veya detektr Detektrde elektrik enerjisine dntrlen enerjinin iddetini gsteren bir sinyal dzenei (yazc) In kayna: UV alanda yaplan almalar iin genellikle dk basnl hidrojen ve dteryum lambalar kullanlr. Cam UV n absorblad iin hidrojen lambalar kuvartzdan yaplr. Dteryum lambalar, daha kuvvetli olduundan tercih edilir. Grnr alanda yaplacak almalar iin genellikle 320-2500 nm arasndaki tm nlar veren Volfram lambas kullanlr. In demetini dalga boyuna ayran dzenekler: Bunlar balca iki ksma ayrlrlar. - Filtreler - Monokromatrler Filtreler: Filtreler ile monokromatik n demeti elde edilemez. Ancak belirli aralklardaki demetler elde edilir. Bu demetlerin iinde de ok sayda dalga boylan vardr. Monokromatrler: eitli dalga boylarndan oluan bir n demetini tek dalga boylu demetler haline dntrmek iin kullanlan dzeneklerdir. Bunlarda balca ksmdan meydana gelirler. In demetinin giri ve k aralklan: Bir monokromatr iin aralklar da olduka nemlidir. Aralklar birbirine yaklap uzaklaabilen iki sivri u ile ayarlanrlar. Baz monokromatrlerde bu aralk sabittir, bazlann-da ise mikrometre dzeniyle daraltlp geniletilebilir. Monokromatr ayarnn deitirilmesi ile k aral zerindeki grnts yava yava kaybedilebilir. Byle giri aral grntsn, k aralndan tamamen uzaklatrmak iin dalga boyu ls cinsinden monokromatr ayarlanmasna band genilii denir. Piklerin iyice ayrlmas iin mmkn olduu kadar dar giri ve k aralklannda almak gerekir. 38

 Mercek sistemi Gelen m tek dalga boylu demetlere ayrmaya yarayan prizma veya optik a: Bunlar da prizmalar gibi UV ve grnr sahada tm nlar verebilirler. Numune kaplar: Cam kaplar: Grnr alanda, Plastik kaplar: Grnr alanda, Silis kaplar: UV, grnr ve IR alanda kullanlr. Detektrler: Ik enejisini elektrik enejisine dntren dzeneklere detektr denir. yi bir detektr u zellikleri tamaldr. - Btn dalga boylarna ayn derecede hassas olmal - Dk enejili n demetine dahi hassas olmal - zerine den n enejisini hemen ve tmyle elektrik enerjisine evirmeli ve evirme srasnda titreim olmamal - Sinyaller detektrn zerine den n demetinin iddetiyle orantl olmal 2.2.5. Spektrum Alma Teknii UV spektroskopisinde 190-780 nm arasnda lm yaplabilir. Analiz almas yaplrken uygun konsantrasyonda bir zelti hazrlanr ve genellikle 1 cm kalnlndaki hcrelere (tercihen kuvartz camdan yaplm kvetlere) konularak ( kvetlerin taban alanlar da 1 cm 2 olup, alabildikleri zelti miktar 3-4 ml kadardr) spektrumu alnr. Spektrum alnmas, molekln k nlan ile etkilemesi sonucu verdii sinyallerin alet tarafndan (detektr araclyla) alglanp deerlendirilmesi ve (yazc tarafndan) kada dklmesiyle sonulanr. Ancak UV-Spektroskopisinde, analizlenen maddelerin uygun zcler iinde verdii absorbans ve molar absorbtivite (s) deerleri llp aletin kadran veya digital gstergesinden dorudan okunarak almalar yrtlebilir, E, 1 mol/1 konsantrasyonda ve 1 cm kalnlndaki hcrede bulunan zeltinin absorbans olduundan, deiik konsantrasyonlarda alnm olan spektrumlann karlatrmasnda kullanlr. UV spektroskopisinde zc olarak alifatik alkoller ve klorlu hidrokarbonlann kullanlmas uygundur. En kullanl zcler ; n-hekzan, siklohekzan, kloroform ve karbon tetraklorrdr. Polar zcler ( su, dietil 39

rnek 1: hesaplaynz.

Aadaki

molekln

absorbsiyon

maksimumunu

Dien=217, 2R (a ve b) 2x5=10, HDB=5 Xmax=217+10+5=232

rnek 2: hesaplaynz.

Aadaki

molekln

absorbsiyon

maksimumunu

Komu halkal den=214, 5R(a,b,c,d,e) 5x5=25, KAB=30, 3 HDB 3x5=15 ?max=214+25+30+15=284

Aromatik bileikler iin asetofenon esas sistem olarak alnrsa absorbsiyon kural, a,P-doymamlna ait saysal bir bant verebilir:

COY

Y A.max, m|u

R(Ar) 246

H 250

OH 230

42

X'in cinsine ve yerine gre bu esas A.max' a aadaki ilaveler yaplr; X : R(Ar) -o -m -p A,max, m p : 3 3 10 OH -o -m -p 7 7 25 C1 -o -m -p 0 0 10 NH -o -m -p 15 15 58

rnek 3: m-Hidroksi benzoik asidin absorbsiyon hesaplaynz.

maksimumunu

tanax, mp: Esas deer (230 mp) + m-OH (7 mp)= 237 m p (Gzlenen: 236 mp). 2.2.7. Absorbsiyon Bantlarnn Pratikte Deerlendirilmesi UV blgesi absorbsiyonu, molekldeki doymamln bir sonucu olduundan, spektroskopisinin uygulanmasnda zellikle -ok az istisna ileifte bal ve l bal bileikler analizlenebilmektedir. Bir ksm bileiin rnein, mono fonksiyonlu alkanlar, alkenler, alkinler, asidler, esterler, amidler ve oksimlerin absorbsiyon maksimumlar, pratikte yararlanlan UV alannn dnda olduundan, bunlarn analizinde UV'den yararlanlamamaktadr. Bir baka grup bileiin (rnein, aldehitler, ketonlar, alifatik nitro bileikleri vb.) ise, absorbsiyon bantlarnn iddeti, ok zel uygulamalar gerektirecek kadar dktr. Dolaysyla bunlar iinde alma gl olmakla birlikte, UV spektrofotometresi bazen byle zayf absorbsiyon yapan fonksiyonlu gruplarn belirlenmesinde yararlanlan ok nemli bir yntemdir. UV spektroskopisi zellikle doymam konjuge sistemler iin yararl bir analiz yntemidir ve zellikle kalitatif analizlerde IR spektroskopisi ile birbirinin tamamlaycs rolndedir. ER spektroskopisi, btn organik bileiklerin spektrum alnan blgede absorbsiyon yapmasndan yararlanlmas gibi bir stnle sahiptir ve bunun da tesinde, kat maddelerin spektroskopik analizinin yaplabilmesine olanak salar. UV ve Grnr Alan Spektroskopisinde ise, tm organik maddeleri zebilecek ok sayda zc kullanabilme olanann bulunmas btn bu maddeleri zerek analizleme olana yaratr. 2.2.8. Organik Maddelerin Karakteristik Absorbsiyonlar UV ve Grnr Alanda spektroskopik uygulamalarn yrtlebilmesi iin, analizlenecek maddelerin (yapsal) niteliklerinin neler olmas gerektii, nceki blmlerde aklanmaya alld. Sz edilen bu nitelikler,

43

molekllere baz karekteristik absorbsiyon zellikleri kazandrmaktadr. Bunlann balcalan: Etilenik kromofor :. zole etilenik kromofor n-n* transisyonu (geii) yapmakta ve daima uzak UV alanda absorbsiyon gstermektedir. Eer etilenik bal karbonda bir alkil sbstitsyonu varsa bu takdirde batokromik etki grlecek ve absorbsiyon daha uzun dalga boyuna kayacaktr. nk alkil grubuna ait elektronlar hiperkonjugasyon nedeniyle, kromoforik grup ile etkileecek kadar hareketlidirler. Etilenik baa ortaklanmam elektron ieren bir heteroatomun balanmas da batokromik kaymaya neden olacak ve absorbsiyonu yakn ultraviyole alana getirecektir. Birden fazla etilenik ba ieren maddelerde, absorbsiyon bu etilenik balarn birbirlerine yaknlna gre deiir ve 3 temel sonu ortaya kabilir: - Eer etilenik balar izole durumda iseler, tek etilenik ba gibi davranrlar, yani absorbsiyon tek etilenik ban absorbsiyon yapt yerde olur. Ancak absorbsiyonun yeri deimemekle birlikte, absorbsiyon bantnn iddeti, bu gruplarn says ile orantl olarak artar. - C=C=C- birimine sahip allenler genellikle uzak UV blgede 170 nm de kuvvetli bir absorbsiyon gsterirler. Bazen yakn UV ye dayanan dalga boyunda, bunlara ait bir omuz da izlenebilir. - Etilenik balarn konjuge durumda bulunmas absorbsiyonun hem iddetini artrr hem de dalga boyunu batokromik olarak kaydrr. Etilenik yaplarda gzlenen cis / trans izomerlerinde absorbsiyon, gerek dalga boyu gerekse absorbsiyon iddeti bakmndan farkllk gstermekte ve trans izomerler cis'e gre, daha uzun dalga boyunda absorbsiyon yapmaktadrlar. Dien yapsna balanan herbir alkil grubu absorbsiyonu 5 nm kadar uzun dalga boyuna kaydrr. Ekzosiklik bir ifte ban varl, absorbsiyonda 5 nm lik daha batokromik kayma yapar (Woodward kurallar). Karbonil kromoforu: Aldehit ve ketonlar 150, 190 ve 270-300 nm lerde olmak zere absorbsiyon bandna sahiptirler. Bunlardan ilki n - n , ikincisi n-a* ve ncs n-rc* transisyonundan ileri gelmekte, ilk iki bant uzak UV de, nc bant ise yakn UV de gzlenmektedir. Yakn UV de gzlenen absorbsiyon R band (Karbonil, nitro gibi tek bir kromofor gruptaki n - 7 i * transisyonundan ileri gelen bantlar) olup iddeti kktr ve zcnn polarlmn artmas hipsokromik bir kaymaya neden olur. Alifatik ketonlarda fazla dallanma da batokromik kayma yapar. Aldehit ve ketonlarn semikarbazon yapsna gemeleri durumunda ise, absorbsiyonlan 30-40 nm kadar batokromik bir kayma yapar. 44

Karbonil gruplarna ortaklanmam elektron ifti ieren gruplarn balanmas, bunlara ait band daha ksa dalga boyuna kaydrr. nk bu tr bir yapsal deiim, karbonil grubunun n-7t* transisyonu zerinde belirgin bir etkiye sahiptir. Karbonil grubu ile konjuge durumda etilenik bir grup ieren maddelerin spektrumlar 215-250 nm arasnda iddetli bir K band ve 310330 nm arasnda zayf bir R band ile karakterize edilir. Karbonil bileiklerinin R bantlar zcnn artan polaritesiyle hipsokromik, K bantlar (n-n" transisyonlarna ait bantlar) ise batokromik kayma gsterir. Karboksilli asidler, 200 nm de zayf bir absorbsiyon band gsterir, zincir uzunluunun artmas batokromik kaymaya neden olur. Esterler ve sodyum tuzlar, ana asit ile hemen hemen ayn dalga boyunda absorbsiyon gsterirlerken, konjugasyon ile batokromik kayma olur. Amid ve laktamlar n-7i* transisyonundan kaynaklanan 205-215 nm dalga boyunda bir absorbsiyon yaparlar. Nitriller ve Azo Bileikleri :Yakn ultraviyolede absorbsiyon gstermezler. Azo grubunun n -n transisyonu uzak UV de , alifatik azo bileiklerindeki n-7t transisyonu ise 350 nm de absorbsiyon band verir. Nitro, Nitrozo, Nitrat ve Nitrit Trevleri: n-n* transisyonuna bal olarak yakn UV de zayf bir absorbsiyon gsterirler. Organik Kkrt Bileikleri: Alifatik slfonlar yakn UV de absorbsiyon yapmazlar. a,P- doymamlk absorbsiyonu yakn UV ye kaydrr. Aromatik Bileikler: Absorbsiyon bantlar molekln yapsna bal olarak deiir. Benzen 184, 204 nm de iddetli E bantlar ve 256 nm de B band olmak zere absorbsiyon bandna sahiptir. Benzen halkasnda alkil sbstitsyonu hiperkonjugasyon sonucu batokromik kaymaya neden olur. Benzen halkasnda alkil grubu varken pkonumuna ikinci bir alkil grubunun getirilmesi, byk bir batokromik kaymaya neden olur. Eer benzen halkasna bal bir heteroatom varsa, bu atomun ortaklanmam elektron ifti, halkann % elektronlar mezomerisine katlr ve benzenin E (Aromatik yaplarn karakteristikleri olan bantlar) ve B bantlar daha uzun dalga boyuna kayar. Fenoln fenolat haline geii E ve B bantlarnda batokromik kaymaya neden olurken anilinin anilinyuma dnmesi ise hipsokromik bir kayma yapar. Bunun nedeni olarak, anilinyum katyonunda azotun ortaklanmam elektronlan asit protonu tarafndan tutulmu olup, halkann n elektron mezomerisine katlamamas gsterilebilir. Doymam bir grubun benzen halkasna balanmas ile B bandnda (Aromatik veya heteroaromatik molekllere ait bantlar) kuvvetli bir batokromik kayma gerekleir. 45

Heteroaromatik Bileikler: Be yeli heteroaromatik bileiklerin ultraviyole spektrumlar siklopentadieninkiyle karlatrldnda, siklopentadien spektrumu ile 200 nm deki kuvvetli di en absorbsiyonu ile 238 nm deki orta iddetli absorbsiyonun furan, pirol ve tiyofende srasyla, furandan tiyofene doru gidildike daha byk dalga boylarna kaydklar grlr. Alt yeli heteroaromatik bileiklerden piridinin ultraviyole spektrumu, 257 ve 270 nm lerde olmak zere balca iki absorbsiyon maksimumu gsterir. 5 ve 6 yeli heteroaromatik bileiklerin aksine doymu trevleri 200 nm den daha uzun dalga boylarnda absorbsiyon yapmazlar. 2.2.9. UV ve Grnr Alan Spektroskopisinin Uygulamalar Kalitatif Analizde: Bilinmeyen madde saflatrldktan sonra UV spektrumu alnr. Bu spektrum ayn madde iin daha nce alnm spektrumlarla karlatrlr. Spektrumlardan hangisine uyarsa bilinmeyen madde spektrumuna uyan maddedir. Saflk Kontrolnde: Maddenin ne olduu biliniyor, saf olup olmad aratrlyorsa, spektrum alndktan sonra spektrumda beklenmedik piklerin kmas maddenin saf olmadn ortaya koyar. Spektroskopide kullanlan zcler de spektrumdaki piklerde belli bir miktar kayma ve yanlmaya neden olabilirler. Bunun iin spektroskopide kullanlacak zclerin, spektrumu alnacak maddeyi zmesinin dnda, maddenin absorbsiyon yapt alanda absorbsiyon yapmamas ve polar olmamas gerekir. Ayrca giri ve k aralklarnn da spektruma etkisi vardr. Bunun iin spektrumun mmkn olduunca dar aralkla alnmas gerekir yoksa spektrumun karakteristik zellii bozulur. Kantitatif Analizde: Kantitatif olarak biliniyorsa srasyla u ilemler yaplabilir: - Madde saflatrlr. - Tayinin yaplaca dalga boyu seilir. - Tayin scakl ayarlanr. - Tayin iin uygun zc ve pH seimi yaplr. - Absorbansa kar konsantrasyon grafii izilir. Spektrofotometrik Titrasyonda: Her eit titrasyon spektrofotometrik olarak yaplabilir. Absorblanan nn dalga boyu deeri; - Hem titre edilen X maddesi, hem de titre eden Y maddesi absorbsiyon yapmyor ve meydana gelen XY maddesi absorbsiyon yapyor ise eri dnm noktasna kadar dzenli olarak artar, ondan sonra sabit kalr. 46 analizi yaplacak madde

- Titre edilen X maddesi, allan zel dalga boyunda absorbsiyon yapyor, titre eden Y maddesi ve ortamda meydana gelen XY maddesi absorbsiyon yapmyor ise eri dnm noktasna kadar der, sonra sabit kalr. - Titre edilen X maddesi ve titre eden Y maddesi absorbsiyon yapyor, meydana gelen XY maddesi absorbsiyon yapmyor ise eri dnm noktasna kadar der, dnm noktasndan sonra tekrar sratle ykselir. Molekl Arl Tayininde: ok zel durumlarda bir maddenin molekl arl spektrofotometrik olarak tayin edilebilir. Bunun iin zellikle maddenin absorblama iddetine sahip belli bir fonksiyonel grup iermesi gerekir. Asit ve Bazlk Sabitelerinin Tayininde: Tautomerik sistemlerde ve dier dengelerde, bileiin iki ekli deiik dalga boylarnda absorbsiyon yapar ve her birinin kantitatif analizi, denge konsantrasyonlarn ve denge sabitini verir. Mesela keto ve enol ekillerinde bulunabilen asetoasetat esterleri iin enol ekli konjuge olduundan, daha yksek iddette absorbsiyon yapar. Molekllerin Stereokimyasnn Aratrlmasnda: Bifenillerde engellenmi dnme UV ile aratrlabilir. Molekldeki halkalarn ayn dzlemde oluunu ortaya karan 71-71* geii belli bir tanax deerindedir. Moleklde orto konumunda byk gruplar varsa ayn dzlemde olu engellenir ve A.max deeri farkllanr. Geometrik zomerlerin Konfigrasyonunun Bulunmasnda: Geometrik izomerlerde cis ekli daha ok sterik engellenmi, trans ekli elektron sisteminin ayn dzlemde olu zelliini daha kolay kazanmtr. Dolaysyla trans ekli daha yksek dalga boyunda absorbsiyon yapar ve molar absorbtivitesi de daha byktr. 2.2.10. Trev Spektroskopisi UV Spektroskopisinin son yllarda ok yararlanlan bir uygulamas (zellikle kantitatif amala) trev uygulamas ile yrtlen biimidir. UVVisible (Grnr) blgede absorbsiyonu olan bir madde zerine gnderilen nlarn dalga boylarna kar, absorbans deerleri grafie geirilerek trev spektrumu elde edilmektedir. Trev spektroskopisinin szn ettiimiz zellii ksaca; A=f(x) eitlii ile ifade edilebilir. Burada A absorbans, x ise dalga boyunu ifade eder. Absorbans bir anlamda dalga boyunun fonksiyonu eklindedir. Bu fonksiyonun her bir noktasndaki trev; [dA/dX] eklinde 47

hesaplanr. Eer bu trev deerleri dalga boyuna kar grafie geirilecek olursa, trev spektrumu oluur ve bu da l'den n'e kadar deiik derecelerde olabilir. Trev spektrofotometresi ile yrtlen yntemler trev spektrumlannn kullanlmas esasna dayanmaktadr. Trev erilerinin hazrlanmasnda ise matematiksel ilemlerden yararlanlmaktadr. Trev almalar spektrumun eimini bildirmekte ve ok net bir ekilde spektrumdaki omuz, dirsek oluumlar, tepe ve bklme noktalarn ortaya koymaktadr. Bu ekilde kesin sonu alnabilmektedir. Ayn zamanda spektrum dorusundaki bir deformasyonun gzlenmesi ile, numunede bir yada birka yabanc maddenin bulunduunu saptamak son derece kolay olmaktadr. Absorbsiyon bantlarnn daha anlalr olmas iin, diferansiyon uygulamak, spektrumdaki bantlar inceltmekte ve onlar tam olarak ayrtrmaya olanak salamaktadr. Bu ekilde kompleks bir karm oluturan maddeleri ya da onlara ait bantlar ayr ayr hale getirmek mmkn olmaktadr. Sonu olarak, trev spektroskopisi uygulamas ile karm numunelerinin spektrumda birbirlerinin iine girerek birbirlerini etkilemesi nlenmekte ve bu tr maddelerin de spektroskobik analizlerini yapmak mmkn olmaktadr. ekil 2.2.10.1 de 1 ile 4. dereceden trev spektrumuna ait bant rnekleri verilmektedir. A A : zgn Spektrum A,: 1. Trev Spektrumu e. A2 :2. Trev Spektrumu A3:3. Trev Spektrumu A4: 4. Trev Spektrumu

ekil 2.2.10.1. 1. ve spektrumlan

4. Dereceden trev

48

2.2.11. Trev Spektrofotometresinin Kullanm Alanlar - Kalitatif analizlerde karm maddelerinin tannmasnda ve saflk kontrollerinde kolay ve kesin sonular vermektedir, - Kantitatif analizlerde iki bileiin karmnda iie girmi bantlarn ayrlmasna yardmc olmakta, bylece iki bileiin birlikte tayinine olanak vermektedir, - Sspansiyon gibi bulank ortamlarda alrken, hibir ayrma ilemine gerek kalmadan rahatlkla analiz yaplabilmektedir, - Doal ya da reaktif ilavesiyle renklendirilmi bir ortamda alman spektrumda, bir madde son derece zayf grnm verse de trev spektroskopisi ile rahatlkla tayin edilebilmektedir, - Dar bir alana vermektedir. skm birden ok maddenin tayinine olanak

Kullanmnn ok kolay olmasna karlk, trev spektrofotometresinin maliyeti son derece pahaldr. Ayrca trev spektrumlarmda ok sayda uydu pikler grlr. Bu pikler bir karm ile alrken bizi baka bileenlerin varlna gtrerek yanltabilir. Trev derecesi arttka bu cins piklerin says da artaca iin, bu durum sonuta, yeterince deneyimi olmayan kiilerin spektrumlar yorumlamasn gletirmektedir. 2.2.12. la Etken Maddelerinin Grnr Blgede Miktar Tayini Uygulamalar Grnr blgede absorpsiyonu olan herhangi bir ila etken maddesinin (renkli ya da renklendirilmi madde zeltisi) miktar tayini, maddenin belli konsantrasyondaki zeltisinden, seilen uygun bir dalga boyunda (400-800 nm arasnda) k geirilerek yaplabilir. Bu tayinlerde Lambert-Beer kanunu geerlidir. Seilen dalga boyunda maddenin gsterdii absorbans lldkten sonra aada gsterilen yollardan biri izlenerek madde miktar hesaplanr: Miktar tayini yaplacak madde, ayn koullarda (dalga boyu, slit akl, tabaka kalnl ve zc) referans standart ile karlatrlr. Her ikisinden hazrlanan zeltilerin absorbanslar boa kar llr ve aadaki formlden yararlanlarak madde miktarna geilir:
C

Cx = ~ ~ x C s 49

C x : Miktar bilinmeyen maddenin konsantrasyonu C s : Standart maddenin konsantrasyonu A x : Miktar bilinmeyen maddenin absorbans A s : Standart maddenin absorbans Referans standardn deiik konsantrasyonlu zeltileri hazrlanr ve bunlarn, seilen dalga boyunda absorbanslar okunur. Konsantrasyon absis, absorbans ordinat olmak zere l erisi (kalibrasyon erisi) izilir. Sonra bilinmeyen rnekten hazrlanan zeltinin absorbans llr ve ordinatta iaretlenir. Bu noktadan kalibrasyon erisine bir dik klr, dikin eriyi kestii noktadan absise dik inilerek madde miktar bulunur; yzde saflk miktar hesaplanr. Grnr Blgede Miktar Tayini Ynteminin Uygulanmas: Bu blmde rnek olarak parasetamol miktar tayini btn ayrntlar ile verilecek, laboratuvardaki hesaplamalar bu rnei esas alarak yaplacaktr.

PARASETAMOL TABLET 300 mg parasetamol ierdii bildirilen tabletlerin 20 tanesi toz edilerek iyice kartrlr. 100 mg dolaynda aktif maddeye edeer miktarda tablet tozu tartlr. 50 ml % 10'luk HC1 ile hidroliz edildikten sonra distile suyla 100 ml'ye seyreltilen zeltiden 3 ml'lik bir ksm 100 ml'lik bir balon jojeye aktarlr. zerine 2 ml %10'luk HC1 ve 3ml DAB zeltisi (pdimetilaminobenzaldehidin %95'lik etanoldeki %3'lk zeltisi) ilave edilir. Karm, iyice alkalandktan sonra, 20 dakika oda ssnda bekletilir ve distile suyla 100 ml'ye tamamlanp 444 nm'de bo zeltiye kar absorbans llr. Absorbans 0.51 olduuna gre nce tabletlerdeki, sonra bir tabletteki aktif madde miktar bulunur. Standart erinin izilmesi: Referans standart maddeden 100 mg dolaynda tam tartlm bir ksm, yukarda gsterildii gibi hidroliz edilip 100 ml'ye seyreltilir. Bu zeltiden 0.5 ml, 1 ml, 2 ml, 3 ml ve 4 ml'lik ksmlar 100 ml'lik balon jojelere alnp 2'er ml %10'luk HC1 ve 3'er ml DAB zeltisi ilave edilir, 20 dakika bekletildikten sonra distile su ile 100 ml'ye seyreltilir ve bo zeltiye kar 444 nm'deki absorbanslar okunur. Absorbanslar ordinat, konsantrasyonlar absis olmak zere milimetrik bir kada standart eri izilir. Konsantrasyonlar 1 ml'de mcg (|g, mikrogram) ya da mg olarak hesaplanr ve seyreltmeler iin de hesaplar yaplarak her birinin 1 ml'sindeki madde miktar bulunur:

50

100 ml 1 ml

100 mg x

x= 1 mg / ml (ana zelti) 1. seyreltme: Ana zeltiden 0.5 ml alnp reaktif ilavesinden sonra su ile 100 ml'ye tamamlanr: 100 ml'de 0.5 mg, 1 ml'de 0.005 mg = 5 mcg vardr. 2. seyreltme:Ana zeltiden 1 ml alnp reaktif ilavesinden sonra su ile 100 ml'ye tamamlanr: 100 ml'de 1 mg, 1 ml'de 0.010 mg = 10 mcg vardr. 3. seyreltme: Ana zeltiden 2 ml alnp reaktif ilavesinden sonra su ile 100 ml'ye tamamlanr: 100 ml'de 2 mg, 1 ml'de 0.02 mg = 20 mcg vardr. 4. seyreltme: Ana zeltiden 3 ml alnp reaktif ilavesinden sonra su ile 100 ml'ye tamamlanr ve x = 30 pg bulunur (5., 6., vb. seyreltmeler). Hesaplanan konsantrasyonlar ve bunlara karlk gelen 444 nm'deki absorbanslar kullanlarak aadaki standart eri izilir: C (Hg/ml) 5 10 20 30 40 A 0.075 0.16 0.38 0.56 0.77

51

2.3. NFRARED SPEKTROSKOPS

nfrared (ER) spektroskopisi de, k nlan ile analizlenen kimyasal molekl arasndaki etkileimi esas alarak gelitirilmi spektroskopik yntemlerden birisidir. IR spektroskopisinde de elektromanyetik spektrumun belli bir blgesindeki (belli frekansdaki) nmdan yararlanlmaktadr. Elektromanyetik spektrumun 0.78 jo. (780 nm) - 1000 p (1 mm ) aras infrared alan olup, bunun 0.78-2.5p arasnda kalan blge yakn IR, 2.5 - 15 p (dalga says cinsinden ifade edilirse ; 4000 - 667 cm"1) arasnda kalan blge organik kimyada yararlanlan IR blgesi ve 15 p-1000 p (1 mm) arasndaki blge ise, uzak IR olarak bilinir. Bir organik molekl tarafndan absorplanan yakn infrared alandaki nlar o molekln vibrasyonal (titreimsel) ve rotasyonal (dnmeye ait) enerjilerini, uzak infrared alandaki nlar ise sadece rotasyonal enerjilerini etkiler. Bu nedenle 2.5-15 p (4000-667 cm"1) arasndaki alanda, vibrasyonalrotasyonal enerji deiiklii iin gerekli olan nlarnn absorblanmas sonucu bunlara ait bandlar gzlenir. Teorik olarak iliki bu ekilde aklanmakla birlikte, spektroskopik amala etkileim sz konusu olduunda, 2.5-15 p dalga boylu nlarn sadece molekln vibrasyonal enerjisini etkiledii dnlebilir. Bandlarn kt dalga boyu, atomlarn ktlelerine, ba kuvveti deimezine ve atomlarn geometrisine baldr. nfrared nlann dalga boyu mikron (p ) (10 A =1 m p =10 "3 p =10 6 mm = 1 0 ' m) ve dalga says (cm"1) birimleri ile belirtilir. Planck eitliinde gsterildii gibi, eneji (E) ile dalga boyu (X) arasnda ters bir orant olduu halde (nlarn dalga boyu bydnde enejileri der), eneji ile dalga says ( v ) ve frekans (v) arasnda doru orant vardr: hc E = hv = X h = (Planck deimezi) = 6.62xl0" 27 erg/sn c = k hz Dalga boyu ve dalga says arasndaki bant, aada gsterildii gibi bir denklemle ifade edilebilir ve bu denklem yardmyla birbirine dntrlebilir: = h. v. c

52

o 4 v (cm ) = A(nm) rnein : 3.25 n'a karlk gelen dalga says:

1 1

104 3.25

v (cm" ) =

= 3077 cm"1' dir.

Dalga says ounlukla frekans olarak ifade edilirse de dalga says l/A,, frekans ise c/A olduundan bunlar farkl kavramlardr. Bandlarn iddeti ultraviyoledeki gibi ya transmittans (T) ya da absorbans (A) olarak belirtilir (A = log 0 l/T ). IR spektrumlarmdaki absorpsiyon bandlarn tanmak iin, eitli titreim ekillerine verilen isimleri bilmek gerekir (Ayrca, IR alanda gnderilen nlarn absorlanmasna temel oluturan ve enerji gereksinimini yaratan hareketler de bu titreim hareketleridir). Bunlar gerilme titreimleri ve eilme titreimleri olarak iki grupta toplanrlar : Gerilme titreimleri: ki atomun ortak eksenleri boyunca birbirine yaklama ve uzaklama hareketleridir:

Simetrik gerilme

Asimetrik gerilme

Eilme titreimleri: Atomlar arasndaki ba alan deimelerinden ibarettir ve - Makaslama - Sallanma (dzlem dnda) - Sallanma (dzlem iinde) - Burulma (dzlem dnda) olmak zere drt tiptir.

53

Makaslama (a)

Sallanma (b) + _ Not: + ve -, sayfa dzlemine dik aidaki hareketleri gsterir

c ^
Sallanma (c)

r
Burulma (d)

2.3.1. Molekllerin Titreim Saylarnn Bulunmas Bir molekln teorik titreim says kolaylkla bulunabilir. yleki, N sayda atom ieren ve dorusal olmayan bir molekl ; ( 3N-6 ) , dorusal bir molekl ise ; ( 3N-5 ) bants esas alnarak hesap yaplacak olursa, titreim saylar (teorik olarak) bulunabilir. Bu kurallar, bir molekln tm serbestlik derecelerini dikkate alp zellikle titreimsel olmayan tm hareketleri dta tutarak doru sonu verebilmektedir. Bu bantlardan yararlanarak ; dorusal olmayan, atomlu su moleklnn 3N-6 = 3x3 - 6 = 3 esas titreimi; dorusal bir molekl olan atomlu, HCN ya da C 0 2 moleklnn 3 x 3 - 5 = 4, iki atomlu HC1 moleklnn 3 x 2 - 5 = 1 esas titreimi vardr. Spektrumda gzlenen absorpsiyon bandlarnm says her zaman beklenen sayda olmaz. Bazen tahmin edilenden daha fazla, bazen de daha az sayda absorpsiyon band bulunur. Fazla olma nedenleri arasnda, combination tone (trkede de ayn deyimler kullanlmaktadr), overtone, difference tone denen esas olmayan bandlarn varl saylabilir. Bir combination tone, Vj ve v 2 gibi iki veya daha fazla saydaki farkl frekansn toplamdr, yani bir molekldeki 1 ve 2 titreimleri absorbe edilen nla ayn anda uyarlr. Bir overtone, belli bir frekansn (v) katdr. rnein, 2v (birinci overtone), 3v (ikinci overtone). Difference tone ok sk rastlanmayan bir ekil olup, iki frekans arasndaki farktr (v-v 2 ). Bu tr ilave bandn iddeti esas bandlardan ok daha azdr ancak, zaman zaman yanlgya neden olabilmektedirler. Absorbsiyon bandlan, aadaki nedenlerden dolay bazen de 3N-6 veya 3N-5 kuralyla tahmin edilenden daha az sayda olabilir: 54

 Esas frekans, 2.5-15

alannn dnda ise

Esas band, spektrumda grlmesine yeterli bir iddete sahip deilse, ki esas titreim birbirine ok yakn frekansta olup bandlar birbiriyle birlemi ise, Simetrik molekllerde, ayn frekanstaki absorbsiyonlara karlk gelen bozulmu bandlar ortaya km ise, Molekln dipol momentinde gerekli deiikliin nedeniyle baz esas titreimler zayflam ise salanamamas

2.3.2. Bir Ban Frekansnn Hesap Yoluyla Bulunmas Bir ban gerilme titreimine uyan frekans, Hooke kanunu yardmyla hesaplanabilir. Bir ban, gerilme titreimine uygun enerji bulduunda bunu absorblamas nedeniyle, frekans yerini biliyorsak gzlenecek bandn yerini bulabiliriz.

v =

/ Mx My

2nc

Mx + M

v = titreim frekans (cm 1 ) c = k hz (3xl0 1 0 cm / sn) f = ba kuvveti deimezi (tek balar iin: 5xl0 5 dyn/cm, 2'li ve 3'l balar bunun 2 ve 3 kat) Mx ve My atomlarn ktlesi (g) (C-H ba iin Mx= 12x1.65x10 24, My=lxl.65xl0" 2 4 ). Buna gre C-H bann gerilme titreim frekans yle bulunur:

1 3 = . 2x3.14x3x10' \ j /

5x105 (12x1.65x10-24)(ix.65x10-24) (12xl.65xl0-24)+(ix1.65xl0-24)

v = 3052 cm*1 Aadaki atom gruplar iin Hooke kanunu ile yaplan hesaplamalar u genel deerleri vermektedir: 55

C-C, C - 0 , C-N C=C, C = 0 , C=N, N = 0 C-H, O-H, N-H

1300-800 cm"'(7.7-12.5^) 1900-1500 cm'(5.3-6.7n) 3800-2700 cm'(2.6-3.7n)

Hooke kanunundan yararlanarak titreim frekanslann hesaplamada daha kesin sonuca varmak iin, atom ktlelerini ve ba enerjilerini ayn anda dikkate almak gerekir. rnein, sadece atom ktlelerine dayanarak C-H ve H-F gruplarnn karlatrlmas, H-F titreim frekansnn C-H bannkinden daha aa olaca sonucuna gtrr. Gerekte, periyodik tablonun ilk iki sras boyunca soldan saa gidildike gzlenen ba kuvveti deimezindeki ykselme, atom ktlelerinin artndan daha nemli rol oynar ve bylece H-F ba C-H bandan daha yksek bir frekansta absorbsiyon yapar: H-F, 4138 cm"'(2.42p), C-H, 2862 cm"'(3.49(i). Bir eilme titreimi enejisi, bir gerilme titreimi enejisinden genellikle daha zayftr ve bu nedenle eilme bandlan, gerilme bandlarmnkinden daha dk frekanslarda grlr. 2.3.3. Bandlarn Frekanslarn ve ekillerini Etkileyen Faktrler Analizlenen maddenin fiziki durumu da dahil olmak zere birok deiik faktr bandlann frekansn ve eklini etkilemektedir. Bunlarn balcalar; Maddenin fiziki durumu: nfrared spektrumlar maddenin fizik durumuna baldr. Bir maddenin kat, sv ve gaz eklinin ayr ayr alnan spektrumlar karlatrldnda, eer hidrojen ba olumas ya da zc ile etkileme sz konusu deilse absorbsiyon frekanslarnda belirgin bir kayma grlmez. Gaz halindeki maddenin tek tek moleklleri birbirleriyle arptklarndan serbeste titreim ve dnme hareketi yapabilirler ve buna bal olarak absorbsiyon bandlannn, ayn maddenin sv halindeki bandlanyla karlatrldnda, biraz daha ksa ve kaim olduu grlr. Bunun nedeni rotasyonal transisyonlarm titreimsel transisyonlara eklenmesidir. Sv durumda ise, tek tek molekller bir molekler kafese hapsedilmi olup burada devaml olarak dier paracklarla arprlar ve buna bal olarak uzun sre rotasyonal hareket yapamadklarndan absorbsiyon bandlan daha dar ve daha simetrik grlr. Kat maddenin absorbsiyon spektrumu, maddenin sv durumun dakinden daha karmaktr. Burada titreimsel absorbsiyon bandlan genellikle blnmtr, yeni bandlar ortaya kmtr ya da baz bandlar daha keskin bir ekil almtr. 56

Bu fiziksel halden en ok tercih edilenleri sv ve kat durumlardr. Svlarn spektrumlar daha kolay yorumlanabilir, bunun yannda kat durum spektrumunun artan karmakl baz kalitatif analizler iin bir avantaj salayabilir. Isnn absorbsiyon frekansna etkisi genellikle fazla deildir. Sv durumdaki yaplar yksek slarda, intramolekler etkilerin azalmas nedeniyle, genellikle daha keskin bandlar verirler. Katlarda da snn drlmesiyle bandlar keskinletirilebilir. Vibrasyonal etkileme : Frekanslar birbirine ok yakn olan ve molekl iinde komu durumda yer alan gruplarn birbirini etkilemesi karmak titreimlere yol aar. rnein sbstite etilenlerde 1620 cm"1 dolaylarndaki C=C frekans gerekte yaklak %60 C=C geriliminden ve %35 C-H eiliminden ileri gelmektedir. Nitekim hidrojenin dteryum ile deimesi halinde etkileme kalktndan C=C frekans normal yeri olan 1520 cm"1 civarnda band verir. Edeer gruplarn stste kmas gereken iki edeer band arasndaki vibrasyonal coupling tipi etkileme, bu bandn dublet halinde yarlmasna neden olur. Primer amin ve primer amid gruplarndaki - N H 2 lere ait NH n 3497-3077 cm"1 blgesinde iki band halinde kmas ya da -CO-O-CO- ve CO-NH-CO- gruplarna ait karbonil gerilme bandlarnn 1818-1720 cm"1 blgesinde birer dublet vermeleri bu tr bir etkileimden ileri gelmektedir. Elektriksel etkiler : Atomlar arasndaki ba kuvveti deimezi, molekldeki elektronlarn dalmna bal olup konjugasyon, rezonans ve indktif etkilerle deiebilir. Konjugasyon: Bir konjugasyon sonucu C=C gerilme frekanslar, izole ifte balardan 20-40 cm"1 kadar aa frekanslara, C-C gerilme frekanslar ise daha yksek frekanslara kayarlar. C=C ve C = 0 gruplar arasnda da konjugasyon olabilir ve bu durumda her iki band daha aa frekanslara kayar. Rezonans: Molekler bir yap, rezonans durumunda sistemin total enerjisinin en az olduu varsaylan dayankl birka durumun katks ile kararl klnr. rnein, C = 0 gerilme frekansna komu gruplarn etkisi, rezonans nedeniyle olmakta ve R-CO-A genel yapsndaki bir moleklde C = 0 grubuna ait gerilim frekans R ve A ya bal olarak deimektedir: Karbonil bileiinde deien grup A olduunda R-CO-A yapsnda A nn etkisi, basit yapnn katlm dikkate alndnda anlalabilir (ema 2.3.3.1). 57

A -OH -NH 2 -R' -OR' -Cl

Forml R-CO-OH R-CO-NH 2 R-CO-R' R-CO-OR' R-CO-C1

C = 0 Absorbsiyonu
1650 cm" 1 1670 cm" 1 1700 cm" 1 1735 cm" 1 1800 cm" 1

R-t\

II
A

"*

00

o" R-C^ + A (b)

o" / - RC + A (c)

ema 2.3.3.1. R-CO-A yapsnda A nn etkisi Bu yapnn katks, R ve A gruplarnn elektron ekme veya itme gcne, dolaysyla R ve A nm relatif elektronegatifliine baldr. ndktif etkiler: Bir atom ya da atom grubunun hem elektron ekebilme, hem de itebilme gc, indktif etkilerden kaynaklanmaktadr. Buradaki etkileme rezonanstakinin aksine, baz verilerin kullanlmas ile daha kantitatif yaplabilir ve rnein pKa deeri, asid hidrojeninin iyonizasyon yeteneinin bir ls olduu iin, bir karboksilli asidin OH gerilme frekans ile pKa deeri arasnda direkt bir ilikinin varl kolaylkla anlalabilir. Hidrojen balarnn etkisi : Eer bir sistemde hem proton veren, hem proton alan gruplar varsa ve protonun s orbitali, protonu alacak grubun ( p ) ya da ( n ) orbitalini, belirgin bir ekilde aabiliyorsa, bu taktirde bir hidrojen ba oluabilir. Proton veren grup ile ortaklanmam orbital iftinin eksenleri ayn doru zerinde ise, hidrojen bann gerilme titreimi en yksektir. Ban gerilimi, hidrojenin bal olduu atomla ortaklanmam elektron iftini tayan heteroatom arasndaki uzaklk ile ters orantldr. Hidrojen ba her iki grubun kuvvet sabitini deitirir ve buna bal olarak hem gerilme, hem de eilme titreimlerinin frekanslar deiir. Proton verici grubun gerilme bandlan, iddet art ve band genilemesiyle birlikte, daha dk frekansa kayarken, alc grubun gerilme frekans da azalr, ancak bu kayma proton veren grubunkinden daha kktr. Molekl ii (intramolekler) hidrojen bandan baka, bir de molekller aras (intermolekler) hidrojen ba vardr. Bu ba, ayn ya da farkl bileiklerin iki ya da daha ok molekl arasnda oluur. 58

ntra ve intermolekler balar zerinde s ve konsantrasyonun nemli etkisi vardr. rnein intermolekler H balarna ait bandlar, nonpolar zcler iindeki 0.0M den dk konsantrasyonlarda kaybolduu halde, intramolekler H ba, bir i etki nedeniyle olutuundan, ok dk konsantrasyonlarda bile buna ait IR band gzlenebilir. Hidrojen bann kuvveti zerinde etkili olan dier faktrler arasnda hidrojen kprs ile oluan yeni halkann gerginlii, molekln geometrisi, proton veren A-H grubu ile protonu alan grubun asidlii ve baziklii gibi hususlar saylabilir. ntramolekler H ba, 6 yeli bir halka oluturduunda ve ayrca bal yap, rezonans ile stabilize olduunda en kuvvetli durumdadr. te yandan zc ile, znen maddenin fonksiyonel gruplar arasndaki etkileim sonucunda da H ba oluabilir. Eer znen madde polar ise, kullanlan zcy ve znen madde konsantrasyonunu belirtmek gerekir. Fermi rezonans : Bir dier etkileim biimi de, esas titreimlerle overtone'lar arasnda ya da combination tone titreimleri arasnda da grlebilir. Bu etkileim Fermi rezonans olarak isimlendirilir ve bir esas bandn beklendii blgede, iki bandn olumasna neden olur. rnein, aldehitlerde C-H gerilim bandnn 2800 cm"1 dolaynda olmas beklenirken, 2700-2900 cm"1 blgesinde karakteristik bir dublet gzlenir. nk C-H gerilimi, dzlem ii C-H eilme eklinin (1400 cm"1) overtone'u ile etkilemektedir. Fermi rezonans tanmak her zaman kolay olmamakla beraber, normalde singlet olmas gereken bir bandn dublet halinde yarld grlrse, Fermi rezonanstan phe edilmelidir. 2.3.4. nfrared Spektrofotometrelerinin Blmleri ve zellikleri IR analizleri iin kullanlan alet tek ya da ift nl olabilir. Bunlardan tek nllar daha ziyade rutin analizlerde kullanlr. Modern aletler ise, ift nl olup bunlardan bazlar gereinde tek nl alet olarak da kullanlabilir. ift nl modern bir alet radyasyon (k) kayna, fotometre, monokromatr, detektr sistemi ve kaydedici olmak zere balca 5 ksmdan olumaktadr. (En son gelitirilen aletler ise, bilgisayar balantl olup aletle iletiim, rnein; teknik ayarlarn yaplmas, spektrum tipinin belirlenmesi, spektrumun izdirilmesi vb. ilemler, bilgisayar araclyla olmaktadr).

59

2.3.6. Analiz rneinin Hazrlanmas Hereyden nce, ER spektrumu alnacak madde hi su iermemelidir. nk su moleklleri, 3700 ve 1596 cm"1 de ER n absorblar (dier bir deyile bu frekanslarda, band verir). Kat maddelerin ER spektrumlarn almak iin deiik yntemler vardr . Bunlar : Disk Yntemi (KBr ya da NaBr iinde spektrum alnmas): 50 - 100 mg kadar KBr ya da NaBr, 1 mg kadar numune ile agat havanda kartrlr (Numune / KBr veya NaBr oran genellikle 1 / 1 0 0 olarak ayarlanr) ve vakum altnda sktrlarak ince bir disk hazrlanr. Bu disk zel taycsna konulup alete yerletirilir ve spektrumu alnr. zc inde Spektrum Alnmas: %1.5 a/h konsantrasyonda zelti hazrlanp bir enjektr yardmyla aletin sv numune ile almak iin hazrlanm zel kvetlerine aktarlr ve spektrumu alnr. Bu amala kloroform, karbontetraklorr ve karbon slfr gibi organik zcler kullanlabilir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, zc ile zndrlecek maddenin reaksiyona girmemesidir. rnein, karbon slfr primer veya sekonder aminlerle reaksiyon verdiinden, bunlar iin zc olarak kullanlamaz. Njol inde Spektrum Alnmas: Baz kat maddelerin disk hazrlamadan spektrumlar alnabilir. Bu amala 5 mg kadar ince toz edilmi madde, 1 damla njol (yksek molekl arlkl alkanlar karm olan ve akkanl ok az yams sv) ile kartrlr. Hazrlanan karm alkali halojenrlerden yaplm bir plan zerine yaylr. zeri ikinci bir plakla kapatlr ve taycya yerletirilerek spektrumu alnr. Sv maddelerin ER spektrumlar genellikle ya alkali halojenr pla arasnda, ya da bir zc iinde kat maddeler iin yaplan uygulamalara benzer biimde alnr. 2.3.7. IR Spektroskopisinden Yararlanlan Alanlar Yap Tayini: ER spektrumu pek ok grup iin karakteristik pikler verir. Bylece spektrumunu aldmz maddede hangi karakteristik gruplar olduunu, dolaysyla maddenin yapsn zmlemede katks vardr. Ayrca molekl yapsnn deimesi ile karakteristik grup piklerinin de kaymas bizim iin nemlidir. rnein, C = 0 grubu ER de 1900-1600 cm"1 arasnda pik verir, ancak pikin bu blge iinde ne tarafta olaca molekln yapsna baldr. 62

 Kalitatif Analiz: LR spektrumu her bir madde iin karakteristiktir ve imdiye kadar binlerce maddenin IR spektrumu alnarak kataloglar hazrlanmtr. Maddenin spektrumu bu kataloglardaki spektrumlarla karlatrarak tehis yaplabilir. Hidrojen Bann Saptanmas: Karakteristik grup pikleri, eer moleklde hidrojen ba mevcut ise daha yksek dalga boylarna kayar. rnein, O-H grubu normal halde 3600-3650 cm ' de absorbsiyon yapt halde, hidrojen ba olunca bu absorbsiyon, 3500-3600cm_1 e kayar. Bu da moleklde hidrojen bann belirtilmesi iin nemli bir zelliktir. Atomlar Arasndaki Ba Uzunluklarnn ve Alarnn Bulunmas: IR teorisinde grdmz gibi titreim hareketinin frekans kuvvet sabiteleri ile orantldr. Kuvvet sabitelerinden hareketle ba uzunluklarn ve balar arasndaki alar hesaplamak mmkndr. Saflk Kontrolnde ve Endstride Kullanlmas: Maddede safszlk bulunmas halinde elde edilecek spektrum saf madde spektrumundan farkl olacaktr. Baz piklerin sivrilii kaybolacak veya baz yeni pikler gzlenecektir. Spektrumlardaki bu deiikliklerden maddenin saflk derecesini bilmemiz mmkn olacaktr. Bu ekilde yaplan safszlk kontrol de endstrideki retim kontrolnn temelidir. Endstride gzlediimiz safszlk ounlukla reaksiyona girmemi maddeler ile istenmeyen yan rnlerdir. Bunlarn konsantrasyonlarnn devaml kontrol ile optimum iletme koullar saptanabilir. Ayrca, ister laboratuvar leinde ister endstri leinde fonksiyonel grup deiiklii zerinden yryen baz reaksiyonlarn izlenmesinde de IR spektroskopisinden yararlanlr. (rnein; bir karbonil fonksiyonundan ykseltgeme reaksiyonu ile karboksilik asit fonksiyonuna, yada indirgenme reaksiyonu ile alkol fonksiyonuna geite, bu gruplarn herbirinin IR'de farkl frekanslarda bant vermesinden yararlanarak, reaksiyon srasnda belirli aralklarla spektrum alnp bantlarn yerleri ve durumlar izlenerek reaksiyonun yryp, yrmediine ve tamamlanp, tamamlanmadna karar verilebilir). Kantitatif analiz: IR spektroskopisinden kantitatif analiz amacyla da yararlanabiliriz. Analiz uygulamas iki ekilde yrtlebilir ; - Lambert-Beer kanununa gre : Bu tr bir uygulamada hesap yaplabilmesi iin hcre kalnlnn tam olarak bilinmesi gereklidir. Bunun llmesi ise hem ok zor ve hem de ok duyarl deildir. - Kalibrasyon erisi izmek yolu ile : Bu yntem daha duyarl olmakla beraber zaman alc bir yntemdir. Bu yntemde nce konsantrasyonu bulunacak maddeden birok farkl konsantrasyonda zeltiler hazrlanr (UV

63

1675-1500 cm"1

ift Balar

z O o II I I I I z z o
R-O-R Ar-O-R

Aromatik ve Alifatik

1310-1085 cm"1

C-0

Ar-O-Ar 1250-600 cm"1 Sbstite benzen C-H / Parmak izi (iskelet titreimleri) blgesi Mono sbstite benzen: 750-700 cm"1 Orto di sbstite benzen: 750 cm' 1 Meta di sbstite benzen: 810-780 cm"1 Para di sbstite benzen: 850-800 cm' 1

rnek: IR spektrumu-yap deerlendirmesi iin m-nitroanilinin kloroformlu zeltisinin IR spektrumu aada rnek olarak verilmitir (Spektrum 2.3.10.1). Buna gre: Primer amin N-H absorbsiyonu iki band halinde 3500-3400 cm"1 (2.86-2.93p) de grlr. Aromatik C-H gerilmesi 3030 cm"1 (3.3 p) de, C-H eilmesi 860 ve 820 cm"1 (11.7ve 12.2 p) de ortaya kar. 820 cm"1 bandn, ayn blgede zcnn absorbsiyonundan dolay farketmek olduka zordur. -N0 2 grubunun karakteristik iddetli bandlan, 1515 ve 1340 cm' 1 (6.6 ve 7.4 n) de grlr. 1625 cm"1 (6.16 |i) deki geni band, -NH 2 eilmesidir.

D a l g a b o y u , mn
3J 3 4 J

<

10

12

15

Spektrum 2.3.10.1. m-nitro anilinin IR spektrumu

66

2.4. N K L E E R M A N Y E T K R E Z O N A N S SPEKTROSKOPS (NMR) Nkleer manyetik rezonans spektroskopisi (NMR), molekller-deki atomlarn elektromanyetik mann belli bir blgesini absorblamas esasna dayanr. Dier spektroskopilerden iki noktada farkldr. Bunlar; Elektronlarla deil, ekirdeklerle ilgili olmas, Kuvvetli bir manyetik alana ihtiya olmasdr. NMR Spektroskopisi baz ekirdeklerin kendi etrafnda dnmeleri sonucunda bir mknats gibi hareket etmelerine dayanan ve ekirdeklerin manyetik zelliklerinin nem kazand bir absorbsiyon spektrometresi eitidir. Organik maddelerin yap tayininde kullanlan nemli bir tekniktir. Bu metodla bir moleklde hidrojen ihtiva eden gruplarn saylan yannda, bu gruba komu olan gruplar da tespit edilebilmektedir. Esas itibariyle ultraviole (UV) ve infrared (IR) bulgulan ile birlikte deerlendirilirse aydnlatlmas istenen yapya daha kolay ulalabilir. NMR Spektroskopisinde elektromanyetik radyasyon, radyo frekans alannda absorblanr. Absorbsiyon, moleklde bulunan baz atom ekirdeklerinin bir fonksiyonudur. Bu absorbsiyonlarn grafie dklmesi ile NMR spektrumu elde edilir. Absorbsiyon bantlan "pik" adn alr. NMR spektrumuna bu pikler kaydedilir. 2.4.1. ekirdein Manyetik zellikleri ve NMR Spektroskopisinin Esas Atomlardaki taneciklerin belli bir ktlesi, yk ve spini vardr. Baz ekirdeklerde bu zellik bir arada bulunmayabilir (rnein ntron ykszdr). Yk tayan taneciklerin bazlannda bu yk ekirdek ekseni etrafnda dner, buna spin hareketi denir. Bu hareket sonucu ekirdek ile ilgili iki manyetik zellik meydana gelir. Manyetik bir dipol moment oluur. Bu dipoln bykl manyetik moment (p) olarak tanmlanr. Manyetik bir alan oluur. Taneciklerin tad ykn asal momenti spin kuantum says (I)'nn fonksiyonudur. Her taneciin bir spin says vardr. Spin says ekirdekteki ntron ve protonlara bal olarak 0 , 1 / 2 , 1 , 3 / 2 , 2 , 5/2 olabilir. I = 0 ise spin yoktur. Proton ve ntronlann kendi spinleri vardr. Spin says ( I ) bu spinlerin toplamndan oluur.

67

- Atomdaki ntron ve proton says toplam ift say ise 1=1, 2, 3, 4 gibi tam say olur. Bu ekirdeklerde kresel olmayan bir yk dalm vardr. rnein N 14 , H 2 iin 1=1 dir. - N + P = tek say ise, 1= 1/2, 3/2 , 5/2 gibi bir say olur. Bu ekirdeklerde kresel bir yk dalm gzlenir. rnein H 1 , C 13 , F 19 , P 31 , N15 iin 1=1/2 dir. - N( ift ) + P ( i f t ) ise 1= 0 dr. Bu tip atomlarda spin ve manyetik zellik yoktur ve NMR sinyali vermezler. rnein C 12 , O 16 1=1/2 olduu iin en ok H1 ve C 13 atomlarnn NMR lmleri yaplr. Laboratuvar almalar srasnda organik molekllerde yap ta olmas ve ok oranda bulunmas da gznne alnarak H'-NMR spektrometresi incelenecektir. 2.4.2. Kuantum Kanunu ekirdeklerin spektroskopik zellikleri manyetik alana konduklar zaman ortaya kar. Kuantum spin says V olan proton zerine dardan bir manyetik alan uygulanmadka, kendi ekseni etrafnda dnmesiyle ilgili farkl eneji seviyeleri yoktur. Ancak, dardan bir manyetik alan uygulannca iki farkl eneji seviyesi oluur. Bu seviyelerin meydana gelii aadaki gibi gsterilebilir.
M

M=-l/2 1=1/2 M=+l/2

Protonun iinde bulunabilecei bu farkl enerji seviyeleri M ile gsterilir. M= 21+1 forml ile bulunur. Hidrojen iin 1=1/2 olduundan M=2 dir. Bunlar da - 1 / 2 ve +1/2 dir. Bu iki eneji seviyesi, protonun manyetik alannn uygulanan alanla ald ynlerdir. Protonun manyetik alan , uygulanan alanla ayn ynde ise bu dk enerjili +1/2 seviyesi, zt yndeyse bu yksek enerjili -1/2 seviyesidir. ki seviye arasndaki enerji fark uygulanan alanla orantl olarak artar. Manyetik alanda protonlarn ou dk enerjili seviyede bulunurlar. Bu dk enerji seviyesinde bulunan protonun frekansna uygun frekansta (radyo dalgas) bir n demeti (elektromanyetik radyasyon) gnderilirse proton st enerji seviyesine kar. Bu olaya rezonans (nkleer gei) denir. 68

Yksek eneji seviyesine km olan bir ekirdein enejisini kaybederek tekrar temel hale dnmesine relaksasyon (durulma) denir. En iyi relaksasyon zaman 0.1-1 sn arasndadr. Manyetik alan iinde alana paralel ynelen proton says, antiparalel ynlenen proton saysndan fazladr. Uygulanan manyetik alan , esas manyetik alana dik a yapacak ekildedir. Uyarlm proton enerjiyi evresine vererek dk enerjili konuma geer. ekirdek enejisini iki yolla kaybeder. evresi ile etkileerek eneji (s eklinde) kaybeder. Komu ekirdee vererek eneji kaybeder. Etkin bir dinlenme iin belli bir T sresi yeterlidir. Bu Tj sresinde uygun genilikte absorbsiyon pikleri elde edilir. Pik genilii T sresi ile ters orantldr (T azalrsa pik genilii artar) - Sv ve gazlarda T] sresi uygun pik genilii verebilecek kadardr. Bu nedenle NMR lmleri iin uygundurlar. - Kat maddelerde T] zaman ok uzun olduundan son derece dar pikler oluur. Yorumlanmas ve anlalmas olduka gtr. Bu nedenle NMR da katlarla allmaz. Kat maddelerin uygun bir solvan iinde zlmeleri gerekir. 2.4.3. NMR Eitlii ekirdek bir manyetik alan (Ho) iinde yer almyorsa ayn spin enerjileri ile geliigzel bir dolanm gsterir. Ancak dardan bir manyetik alan (Ho) uygulandnda, alana gre belli ynelmeler gsterir. Bu iki ynelme arasndaki eneji fark AE , uygulanan alann iddeti (Ho) ve manyetik moment (|x) ile doru, spin says (I) ile ters orantldr. |a. Ho AE = (proton iin '/i) ounlukla manyetik alana paralel olarak dizilen dk eneji protonlar eneji absorblayarak yksek enejili konuma geerler ve alana dik olarak ynelirler. Bu durumda eneji fark (AE) plank deimezi (h) ile absorblanan enejinin frekansn (V) arpmna eittir. AE = h. V (2) (1) AE = 2.(0.. Ho

69

(1) ve (2) eitlikleri birletirilip, (i nn bilinen deeri eitlikteki yerine konduunda NMR eitliine ulalr NMR Eitlii: V = y H 0 / 2 71 V = frekans ( absorblanan enerjinin) H 0 = uygulanan alan iddeti y= jiromagnetik oran 2.4.4. NMR Spektrometresinin Blmleri Bir NMR spektrometresi balca u ksmlardan olumaktadr. - Magnet : (Mknats ya da elektromknats) Homojen ve devaml manyetik alan oluturur. - Radyo frekans vericisi : lm yaplacak frekans ayarlar. - Radyo frekans alcs ve dedektr - Kaydedici ve integratr: Piklerin kaydedilmesi ve alanlarnn llmesi suretiyle proton saysnn tespitine yarar. - Dnebilen rnek tayc: Analizlenecek rnein NMR tp iinde yerletirildii blmdr. Spektrometrenin duyarll bir bilgisayar balanarak Bylece ok az miktarda maddelerin analizi salanabilir. 2.4.5. NMR Spektrometresinde Kullanlan zcler NMR Spektrometresinde analizi yaplacak maddeler bir zc iinde zlerek analizlenir. Madde sv ise 0.4 ml si, kat ise 10-50 mg 1 uygun bir zcde zlerek d ap 5 mm olan ince ve uzun cam tpe (NMR tp) yerletirilerek analiz yaplr. Kullanlacak zcde aranan baz artlar vardr. nert olmal, analizi yaplacak madde ile reaksiyona girmemeli, Kaynama derecesi dk olmal, Polar olmamal, Proton iermemeli. Aksi taktirde zcnn protonlar maddenin protonlar ile pik verecektir. Proton iermeyen CC14 ve CS2 zc olarak kullanlsa da toksisitesi nedeniyle tercih edilmez. Proton iermeyen zc salamak amacyla arttrlabilir.

70

yapsndaki protonlar dtoryum ile deitirilmi (dtore edilmi) zcler olarak kullanlrlar. Dtore zcler % 98-99,8 dtoryum ierir. Bu nedenle azda olsa proton ierirler ve bu dtore olmam ksmlar belli bir NMR sinyali verir. Bu sinyallerin yerleri bilinir ve spektrumda karkla yol amazlar. En ok kullanlan zclerin verdii sinyaller aada verilmitir.

- C D C I 3

(Dtore kloroform) iinde CHClj

-> 7.25

ppm ppm + 3.34 (su piki) ppm + 2.78 (su piki)

- C D 3 S O C D 3 - C D 3 C O C D 3

(Dtore dimetilslfoksit) iinde CD 3 SOCD 2 H ->2.25 (Dtore aseton iinde) iinde CD,COCD 2 H - > 2.06

- D 2 0 iinde HOD

->4.5-5.0 ppm

2.4.6. Standart Maddeler Piklerin kimyasal kaymalarnn tespit edilmesi ve hangi protonlara ait olduunu anlamak iin referans standart madde kullanlr. Kimyasal kayma bu i standart ile kyaslanr ve bunun iin Tetrametilsilan (CH 3 ) 4 Si (TMS) kullanlr. Silisyum karbondan daha az elektronegatiftir. Ayrca on iki edeer proton tar ve bu keskin bir pik vermesine neden olur. Tetrametilsilan (TMS) protonlar dier organik madde protonlarndan daha fazla glgelenir ve en yksek alanda absorbsiyon yapar. Absorbsiyon noktas sfr kabul edilerek dier sinyaller buna gre deerlendirilirler. TMS in tercih edili nedenleri aadaki gibidir. nert bir maddedir. Analiz rnei ile reaksiyon vermez. Uucu bir svdr. Gerektii zaman ortamdan uzaklatnlabilir. Elektronegativitesi dktr. Protonlar en ok glgelenir ve en yksek alanda kar. On iki ekivalan proton tar, keskin ve uzun bir pik verir 2.4.7. Kimyasal Kayma (Chemical Shift) Esas NMR eitliine gre manyetik alanda bulunan proton zerine radyo frekans etkisi ile tek bir pik elde edilir. Bu pikin alan tad proton says ile orantldr. Fakat molekldeki tm protonlar ayn manyetik alan iddetinde ya da ayn frekansta absorbsiyon yapsalard, spektrumda protonlara ait tek bir pik grlmesi gerekirdi. Gerekte durum byle deildir. D manyetik alan (Ho), protonun evresindeki e" lann, alana dik bir dzlem iinde dnmelerine neden olmakta ve bu da H 0 alanna zt ynde ikinci bir 71

manyetik alan oluturmaktadr (H). Bylece protonun bulunduu noktadaki alan iddeti (H), Sadece H 0 deil, H = H 0 - H eklindedir. Bu olay Diyamanyetik Glgelenme olarak bilinir. Glgeleme (shielding) parametresi = 5 dr. Sonu olarak; Elektronik evreleri farkl protonlar, deiik frekanslarda rezonans olutururlar. Bir ekirdein rezonans frekansnn bir i standartm rezonans frekansndan fark Kimyasal Kayma (ema 2.4.7.1) olarak adlandrlr. Bylece elektronik evreleri farkl protonlar, deiik yerlerde pik verirler. Her proton, kimyasal evresine bal olarak pik vermektedir. Bir proton evre alanlardan gelen indksiyon akm ile glgelenir ve ne kadar glgelenirse, protonun rezonansa gelmesi iin uygulanan manyetik alann o kadar fazla olmas gerekir. Glgeleyici etki (Shielding effect) ne kadar fazla ise protonlar daha yksek alanda absorbsiyon yapar ve pik verirler. Bu etki tm organik maddeler iin diamanyetizmaya neden olur. Ancak ortaklanmam e" ifti tayan molekllerdeki (O, S, N) paramanyetizma bunu zayflatabilir. TMS sinyali ile protonun sinyali arasdaki uzaklk o protonun kimyasal kaymasdr. Dier bir deyile kimyasal kayma TMS protonlarnn enerji absorblad alan iddeti deeri ile , protonun eneji absorblad alan iddeti deeri arasndaki farktr. NMR spektrumu deerlendirilmesi iki farkl birime gre yaplabilir. Frekans birimine gre: cycle/sn (cps) Alan iddetibirimine gre: (miligauss) Kimyasal kayma en ok boyutsuz bir birim olan delta (8) ile ifade edilir. Bu deer milyonda ksm ile ifade edilir.

Protonun kimyasal kaymas 5= Uygulanan frekans Kimyasal kaymann ifade edildii (gnmzde fazla kullanlmamaktadr). dier birim Tau (x)= 10-8 x 106 = ppm

72

Glgelenmeme Parametrik Kayma

Glgelenme Diyamanyetik Kayma

Dk Alan iddeti Yksek Frekans

Yksek Alan iddeti Dk Frekans

ema 2.4.7.1. NMR Spektrumunda kimyasal kayma Halojen atomu tayan molekllerde kimyasal kayma deerleri: CH 3 -F 4.30
CHJ-CI

CHpBr 2.65

CH3-I 2.15

TMS 0

3.10

2.4.8. Diyamanyetik Anizotropi zole halde bulunan proton Ho manyetik alannda spektrometrenin frekansnda rezonansa gelir. Ancak maddede bal olarak bulunan protonlar ayn artlarda rezonansa gelmezler. nk Ho dan daha byk bir manyetik alana ihtiya duyarlar.
Dnen elektronlar (pi)

Ho

Diyamanyetik anizotropi, NMR piklerinin beklenen alandan daha yksek alanda kmasdr. rnein asetilende bu durum sz konusudur. Asetilen protonlar manyetik eksen boyunca dizildiklerinden "dnen elektronlarn oluturduu manyetik alan akm protonlar glgeler" bylece pikler daha yksek alana kayarlar. 2.4.9. Manyetik Anizotropi Genellikle ifte, l bal bileiklerle, aromatik bileiklerde grlen bir zelliktir. Kimyasal kaymalarn dk alana kaymasdr. Benzende de halka akm etkisi sz konusudur. Bu etki protonlarn glgelenmesine engel olur. Bylece proton sinyalleri beklenenden daha dk alanda gzlenir. Halkada bir sbstitent olursa bu durumda deiebilir. 73

Asit OH grubu 5 10.8 ppm de sinyal verir. Aldehitler asit protonu tamamalarna ramen, aldehit hidrojeni de 9.2-10 ppm arasnda gzlenir. Tadklar ifte badaki dnen elektronlar nedeniyle, aldehitlerde karbonile bal proton beklenenden daha aa alanda kar. Proton karbonil dzleminin zerinde yer alr ve 9.2-10 ppm de sinyal verir. Proton molekln glgelenmeyen ksmnda yer alr. Bu durum atomlarn elektronegativitesi ile deil anizotopi ile ilgilidir. Alifatik Protonlar: Alifatik karbon protonlar karbon atomunun yapt ba saysna bal olarak farkl kimyasal kaymalar gsterirler. =CH 2.5-2.8 0-CH3 3.3-4.0 =CH 2 5.3-5.7 N-CH 3 2.1-3.0 CH 3 0.9 S-CH 3 2.1-2.8 TMS 0 TMS 0

4
Yaygn pik Shoolery Kural: X-CH 2 -Y Yapsndaki disbstite metilen grubunun kimyasal kaymasnn hesaplanmasna yarayan bir kuraldr. Aadaki forml ile aklanabilir. 8= 0.23 + AY + AX AX: X sbstitentinin glgeleme parametresi AY: Y sbstitentinin glgeleme parametresi 0.23: metann delta deeri Etilenik yaplarda protonlarn cis, trans ve geminal olularna gre kimyasal kaypa deerleri hesaplanr.

74

S (Sgem + Strans +Scjs) CisR Trans R \ H

8 5.28 + XS

R G e m

Aromatik Protonlar: Halkada bulunan sbstitentlerin elektron ekici ya da verici olma zellikleri protonlarn gzlenecei alanlar belirler. - Elektron ekici gruplar (Cl, N 0 2 v.b) halkada glgelenme olmasn engeller ve protonlar daha dk alana kayar (o>p> m). - Elektron verici gruplar (CH 3 , NH 2 v.b) halkadaki protonlarn glgelenmesine ve daha yksek alana kaymalarna neden olur (o>p>m). rnek: Nitro benzen ve aniline ait kimyasal kaymalar Nitrobenzende en ok orto ve para konumlarnda elektron younluu mezomerik etki ile azalmtr. Diyamanyetik kayma etkisi meta konumunda fazladr. Bu blgedeki proton yksek alana kayar.

P+ Anilinde ise durum tersidir. En az glgelenen konum metadr ve buradaki proton daha dk alana kayar.

olarak saptanabilir. 75

5= 7.27 +S S : Sbstitentlerin kimyasal kaymasdr. Kaynak kitaplarda liste halinde verilir. Heteroatoma Bal Protonlar: Bu protonlar aktif hidrojen adn alrlar. Karbona bal protonlardan farkl olarak dteryum ile yer deitirebilirler (N-H -> N-D). Bu nedenle ortamda dteryum olduunda bu protonlar pik vermez ve gzlenemezler. Asidik zeltiler iinde NH tuz oluturur ve proton daha aa alanda gzlenir. Bu protonlarn kimyasal kaymalar olaya direk olarak baldr. Dier atomlarla yaptklar balar, Konsantrasyonlar, Ortamn ss ve zcnn zellikleri. Ayrca molekller aras oluan hidrojen balar protonlarn dk alana kaymasna neden olur. zc ile seyreltme yaplmas ile hidrojen ba oluumu engellenirken stlma ile artar. Ancak molekl ii (intramolekler) hidrojen balan seyreltme ile engellenemez. Alkoller: 8: 0.5-6.2 ppm arasnda pik verir. Hidrojen ba oluumu nedeniyle sinyal beklenenden daha dk alana kayabilir. Fenoller: 8: 4.0-7.5 ppm arasnda gzlenir. Pikler alkol piklerinden daha keskindir. Enoller: Stabilize olmak iin hidrojen ba oluturabilen bileiklerdir. Bu nedenle sinyaller daha dk alana kayar. Oda scaklnda keto-enol evrilmesi yava olduu iin her iki konumdaki hidrojen piki de gzlenebilir. Karboksilli Asidler: Karboksil gruplan non polar zclerde dimer olutururlar ve 8: 10-13 ppm de pik verirler. Dimer oluumu dilsyon ile deitirilemez. Asit protonu dteryum ile deiir. Oluacak pikin genilii bu deiimin hzna baldr.

R-CsS 0--H-0

/ -

76

Aminler: Siklik ve alifatik aminler 8: 0-3.0 ppm, aromatik aminler 5: 3.0-5.0 ppm aralklarnda gzlenirler. Amin protonu ntral ya da alkali ortamda singlet, asit ortamda tuz oluturduu iin multiplet olarak gzlenir. Azot atomu spin says I =1 dir. Normal artlar altnda 21+1 = 3 pik vermesi beklenir. Fakat protonun dteryum ile deime hz bu oluumu gletirir. Dteryum ile deiim hzl ise NH keskin bir pik olarak grlr. Deime orta hzda ise yaygn bir pik oluur. Deiim yava ise NH yine yaygn bir pik olarak gzlenir Amidler: Amid protonu S: 5.0-8.5 ppm aralnda gzlenir. Aminler gibi s, konsantrasyon ve zcden fazla etkilenmezler. Komu protonla etkileirler. Primer amidlerde C-N ba dnmez ve protonlar edeer pik vermezler. \ O II N-C O + 1 HN=C

Merkaptanlar: Alifatik SH protonu 8: 1.0-2.0 ppm arasnda gzlenirken aromatik SH 8: 2.0-4.0 ppm arasnda yer alr. SH protonu da NH protonu gibi dtoryum ile yer deitirebilir. 2.4.10. Spin-Spin Etkilemesi Her proton evresindeki protonlarn spinleriyle etkileerek belli sayda yarlm sinyaller (pikler) verir. Ayn karbon zerindeki protonlar etkilemesi geminal etkileme, komu karbonlar zerindeki protonlarn etkilemesi visinal etkilemedir. Bir protonun verecei pik says 2nl+l forml ile hesaplanr. Hidrojen iin 1=1/2 olduundan sadece n+1 formln kullanmak yeterlidir. -CH 2 CH 3 yapsnda -CH 2 - protonlar komu karbon zerinde 3 proton olduu iin onunla etkileerek 3+1= 4, -CH 3 ise 2+1=3 pik verir. Pikler saysna gre belli isimler almaktadr. kili ise dublet, l ise triplet drtl ise quartet ve drtden fazla ise multiplet eklinde adlandrlr.

77

Komu atom saylarnn "n" olmas durumunda pik okluu ve piklerin bal bolluu n 0 1 2 3 4 5 6 Pik okluu Tek pik kili pik l pik Drtl pik Beli pik Altl pik Yedili pik Piklerin Bal Bolluu 1 1:1 1:2:1 1:3:3:1 1:4:6:4:1 1:5:10:10:5:1 1:6:15:20:15:6:1

-CH-CH- Sisteminde her protonun spini elektronlar aracl ile dier protonun iki ynelmesinden de etkilenir ve her absorbsiyon dublet olarak gzlenir. Dubletlerde pikler aras mesafe J (Ji) etkileme sabiti ile ifade edilir. Bu deer spin etkileme iddetiyle orantldr. Kullanlan zcden etkilenmez. Kimyasal kaymalar spin-spin etkilemesinden bamsz iken uygulanan alana bamldr. rnein: etil alkol moleklnn NMR spektrumunda verecei pikler aadaki gibidir. CH3-CH2-OH CH 3 protonlar = a CH 2 protonlar = b

(b)

(a)

Metil (CH 3 ) protonlar, metilen protonlar ile etkileerek l pik, metilen (CH 2 ) ise, metil protonlar ile etkileerek drtl pik vermitir. Metilen protonlar komu olduklar oksijen atomu nedeniyle az glgelenerek, metan protonlarna gre daha dk alanda, yani TMS noktasna uzakta gzlenmektedir

78

Metilen (b) ve metil (a) protonlarnn birbirleri ile etkilemeleri sonucu oluan spin yarlmalar aadaki gibi gsterilebilir.

Ho

1 (a) protonlar

Ho

(b) protonlar Aadaki rnekte drtl pik veren Ha protonunun yarlmas gsterilmektedir. Ha protonu 3 adet Hb protonu ile etkileerek, ardarda kere ikiye yarlma sonucu 1:3:3:1 oranlarna sahip drtl pik vermitir.
Ha Hb

XCC

Hb

1. H b ile yarilma

2. Hb ile yarilma

[ -Jab

/ \

2 Jab

\ Jab |

3. Hb ile yarilma

79

2.4.11. ntegrasyon NMR Spektrumundaki piklerin alanlar ierdikleri proton says ile orantldr. Bu oran relatifdir. NMR aletine taklan integratr cihaz yardm ile piklerin zerinde alanlarn hesaplamaya yarayacak ekilde gsterilen izgilerden faydalanlarak proton says hesaplanabilir.

2.4.12. Basit Blnme Sistemleri Molekller tadklar protonlarn gsterdikleri kimyasal kaymalara gre eitli sistemler dahilinde deerlendirilirler. Bu sistemler belli harflerle ifade edilirler. - Kk kimyasal kayma ile ayrlan protonlar iin : A, B, C harfleri - Byk kimyasal kayma ile ayrlan protonlar iin : A, M, X harfleri kullanlr. AX Sistemi

RO

-?-?-CR3 OR CR3

AA

AA
b

a ve b protonlar tamamyla farkl bir kimyasal evreye sahip bulunduklarndan bu protonlara ait pikler birbirinden ok farkl kimyasal kayma gstermekte ve spektrumda iki ayr dublet halinde gzlenmektedir. AB Sistemi

80

AB sistemi rneinde a ve b protonlarnn kimyasal evresi benzerdir. Dubletler birbirine yakn kar.
A ? X Sistemi a <H) b

ccc
(H) C

M
: 3 : 1

J
1 : 1

A 2 X sisteminde b hidrojeni a (n+1 formlne gre 2+1=3) triplet verir. Bunun nedeni a daki iki protonun paralel ve antiparalel olarak ynlenmesidir. Proton a ise b hidrojeni ile etkileerek dublet verir. Bu ynlenmeler sonucu oluan triplette 1:3:1 oran, dublette ise 1:1 oran vardr. 2.4.13. Kimyasal Edeerlik Proton sinyallerinin yerleri (kimyasal kaymalar) kimyasal edeerlik ile belirtilir. ki proton ayn kimyasal evrede bulunuyorsa veya kimyasal deimeleri hzl oluyorsa, NMR bakmndan kimyasal edeerdirler. Kimyasal edeer protonlarn, kimyasal kaymalar ayndr. rnein, C1-CH2-C1 moleklnde karbona bal iki proton kimyasal edeerdir. Her iki protonda NMR spektrumunda ayn yerde pik verirler. 2.4.14. Uzun Alan Etkilemeleri Normalde protonlar komu protonlarn spinleri ile etkileerek blnrler. Baz durumlarda bu etkileme badan fazla ba uzaklnda olan bir proton ile olabilir. Buna uzun alan etkilemesi denir. Bu durum genellikle olefinler, asetilenler, aromatik ve heteroaromatik bileikler ile gergin halkal sistemlerde grlr. 2.4.15. Spin-Spin Etkilemezlii (Spin-Spin Decoupling) Bir protonun dier proton ile etkileip blnmesi iin farkl spin seviyesinde olmas gerekir (her spin etkilemesi yarlmaya yol amaz). Eer ikinci protona ait spin seviyesi sratle deitirilirse blnmeye girecek olan komu protonun spini ile etkilemez ve tek bir pik verir. Bu olay spin-spin etkilemezlii olarak bilinir.

81

Bu ilemin uygulanaca proton, rezonans frekansnda kuvvetli bir radyo dalgas ile uyarlr. Komu protonlarn spin durumu sratle deiir ve spin-spin etkilemesi olmaz. Kullanm amac: Bu ilem kark ve aydnlatlmas g spektrumlarn basitletirilmesini, Piklerin birbirlerine gre yerlerinin belirlenmesini, Baz piklerin altnda kalarak grnmeyen sinyallerin belirlenmesini salar. 2.4.16. Kimyasal Kaydrma Reaktifleri Spektrumda ok yakn ya da stste akm piklerin ayrlmas iin baz yntemlerden faydalanlr. Bunlar ; Alan iddetinin arttrlmas Sinyalin yerini deitirebilecek kimyasal reaktiflerden yararlanmak. - Nadir toprak elementlerinden Europium, dk alana (Eu), Prasdimiyum yksek alana kaydrr (Pr). - Paramanyetik metallerin p-diketonlarla oluturduu kompleksler. Kullanlan bu reaktifler, lm yaplan molekllerin -OH, -NH 2 , -C=0, -COOR, SH gibi gruplarndaki heteroatomlarla reversibl olarak balanr. Bylece molekldeki dier gruplarn pikleri komplekse bal olarak kayar. Komplekse en yakn olan proton en dk alana kayar. rnek: 'H NMR spektrumu-yap deerlendirmesi iin n-propanaldehit moleklnn spektrumu aada verilmitir (Spektrum 2.4.16.1).

CH,OH,CHO

1.3 2.5 9.8

CH, CH2 CHO

UU . I 1 I 1 1 | 1 I I I | I I I T] ~
2.80 2.55 2.50 2.45

Jj
6

10

| 1IIII 1 I 1 I 1 1 1 i T I 1 I > I S *i x
9 8 7 5 * 3 2 1 0

Spektrum 2.4.16.1. n-propanaldehitin 'H NMR spektrumu

82

2.5. K T L E S P E K T R O M E T R S (MASS) Ktle Spektrometrisi, analiz rneinin yapsn aydnlatmada UV, IR spektrofotometreleri ve NMR spektrometresinden alman verilerle bir arada deerlendirildiinde molekln paralar ile molekl arl hakknda bilgi veren bir yntemdir. Gaz haline dntrlm bir kimyasal madde, madde moleklleri arasndaki arpmalarn minimum olaca bir basnta, elektron (e) bombardmanna tabi tutulduunda molekl - e arpmalar meydana gelir. Elektronlarn enerjisi 10 eV tan az ise moleklde kalc bir deiiklik meydana gelmez. Eer e enerjisi bileiin iyonizasyon potansiyeline kadar ykseltilirse, moleklden 1 e ayrlmas sonucunda pozitif ykl bir radikal katyon (M + ) oluur. Burada oluan radikal katyona Molekler iyon denir ve M + ile ifade edilir. Radikal katyon, normal bir katyon deildir. nk normal katyon durumunda "C" atomunun 6 e nu ve bal olduu 3 atom vardr. Burada ise 4 atoma bal 7 e bulunan bir katyon sz konusu olup eklinde ifade edilir (ema 2.5.1). [CH4]'

M + e
H H : c : H H +
e

+ +

2 e"
H

"

H : c ^H

2e"

H radikal katyon

ema 2.5.1. Molekler iyon (radikaler katyon) oluumu Madde molekllerini bombardman eden e larn enerjisi daha da artrlrsa, bu pozitif ykl iyonlar (M + ')an miktarda enerji alacak ve belli bir ba zerinde toplanan bu enerji ba kopararak (+) ykl bir baka iyon (M, + ) ile yksz bir partikln (M2) veya (M, + ) katyonu ile (M 2 ) radikalinin olumasna neden olacaktr. Uygulamada 50-80 eV luk bir e enerjisi molekldeki herhangi bir ban koparlmas iin yeterlidir. Burada (+) ykl paralarn daha ileri paralanmalara uramas da sz konusudur. Daha sonraki paralanmalarla oluan kk molekl arlkl niteler ise fragman olarak nitelenir. nk bunlar bir fragmantasyon ile oluan iyonlardr (ema 2.5.2). 83

M
molekler iyon

M,

M2

veya

M)

M2

M 3 + M4
fragman

M5+ +
fragman

ema 2.5.2. Molekler iyonun paralanmas ve fragmanlarn oluumu

Ksaca ktle spektrometrisinin temel grevi; eitli iyonlar oluturmak ve bunlar ktle/yk (m/z) deerine gre ayrarak, bal bolluklarn saptayarak molekln yapsn tayin etmektir.

2.5.1. Ktle Spektrometresi Ykl iyonlar ayrma ekillerine gre ktle spektrometreleri 3 trldr. Manyetik alanl spektrometreler - Tek odakl spektrometre (yalnzca manyetik alan ierenler) - ift odakl spektrometre (manyetik alan ve elektriksel alan ierenler) Kuadrupol ktle spektrometresi Uu zamanl spektrometre (iyonlarn gaz fazda bir elektrottan dierine gidi sresinin m/e deeri ile orantl olmasndan yararlanlr.) Pratikte en ok kullanlan tek odakl ktle spektrometreleridir. Tek odakl ktle spektrometresi 5 ksmdan oluur (ekil 2.5.1).

84

M.l.ka.rin , !r" ** itiriUf

"T5pi. 0.01 cm ilk yrk On cmtk f'r.k ekil 2.5.1. Mass spektrometresi Analiz rneinin verildii ksm: Madde gaz, sv ya da kat halde verilebilir. Madde bozunmadan belli bir scaklk ve dk basnta gaz haline getirilir. yonlatrma kayna ve hzlandrc: yonlama odasna giren gaz halindeki maddenin basnc 10"6 - 10"5 mmHg (=torr) olacak ekilde ayarlandktan sonra kzgn tungsten veya renyum flamentten oluan ve 90 lik bir a ile gelen, 70 eV luk enerjiye sahip e 1ar tarafndan bombardmana uratlr (elektron arpmas, Elektron Impact: El teknii). Bombardman sonucu gaz halindeki molekllerden 1 e un kmas ile iyonizasyon meydana gelir ve (+) ykl iyonlar oluur. yonlatrma iin 15 eV un yeterli olmasna karn, 70 eV kullanlmasnn nedeni iyonizasyon ile birlikte paralanmay da salamaktadr. Elektron arpmas teknii yaygn olarak kullanlmasna ramen numunenin gaz fazda olmas nedeniyle piroliz olasl artmaktadr. Ayn zamanda 70 eV'luk enerji pek ok organik molekln kolayca

85

paralanmasna, dolays ile de molekler iyon pikinin ok zayf olmasna veya hi grlememesine neden olmaktadr. Spektrumda molekler iyon pikinin ok zayf olduu ya da hi grnmedii durumlarda bu pikin daha belirgin olmas ya da spektrumda temel pik olarak kaydedilmesi iin kimyasal iyonizasyon (CI), hzl atom bombardman (FAB) veya elektrosprey yntemi (ES) vb. teknikler kullanlmaktadr (konu sonunda bu yntemler hakknda bilgi verilecei iin burada deinilmemitir). yonlatrma kaynaklarndan elde edilen pozitif iyonlar, 1. ve 2. hzlandrclar geerek son hzlarna ularlar. Bylece pozitif ykl iyonlar byk bir hzla m/z deerlerine gre spektrometrenin analizr ksmna ularlar. Analiz Tp: Bu, ii boaltlm ve yarm daire eklinde kvrlm metal bir tp olup, iindeki basn CT7 - 10"8 mmHg dr. yonlatrma kaynandan kan iyonlan 1 ktle fark ile ayrmak iin (rnein m/z 150 yi m/z 151 den ayrmak iin) bunlan kuvvetli bir magnetik alanda saptrmak gerekir. Byk ktleli iyonlar kk ktleli iyonlara oranla daha az saparlar. yonlar magnetik alana girdiinde alana dik dairesel bir yol izlerler. Elektron ykne sahip bir iyonun gittii yolun yarap, hzlandrc potansiyel (V) ile magnetik alann iddetine (H) baldr. Partikln potansiyel enerjisi (eV), tam bir hzlandrmadan sonraki kinetik enerjiye eittir. 1

mv

Burada m = iyonun ktlesi, v = iyonun hzdr. yon alanda, merkezka

magnetik

kuvveti ~ ile denge durumunda olan kuvvetin etkisinde kalr, mv r m v He

Hev deerindeki bir

yani Hev = olur.

dir. Buradan

r =

veya ayn formlden

denkleminde v deeri

r =

m v He

86

denkleminde yerine m Konursa r He 2 V" forml bulunur. Bu denklem u m 2 V" H

ekilde yazlabilir:

r =

m m Burada kk iine alndnda r = bulunur. Gereken ksaltmalar 2V m forml H

yaplrsa; r = \J 2 V ~ ~ H "

forml ortaya kar.

imdi v = \ 2 V

deerini

m e m

Hr

Eitliinde yerine koyarsak

H v
2 V -5 m

zerinden

u 2 r2 H 2 V

forml kazanlr, burada ( r ), dairesel yolun yarapdr. Belli bir ktle/yk oranna (m/z) sahip iyonun dairesel yolunun yarap ( r ), V (hzlandrc potansiyel) ve H (magnetik alan) daki deimelerle deitirilebilir. Oysa toplaycnn yer deitirmesi ile ( r ) yi deitirmek olas deildir. Ya H deitirilip V sabit tutularak ya da V deitirilip H sabit tutularak tarama yaplr ve m/z deerlerine ait tm iyonlar dedektr zerine drlerek ktle spektrumunun olumasna olanak salanr.

87

 yon toplayc ve kuvvetlendirici: gre ayrlan iyonlar, bir ayarlaycdan toplaycya arparlar ve orada saylrlar. silindiri, vakum-tp ve elektron oaltclar

Manyetik alanda m/z oranlarna geerek iyon demeti halinde Bu sayma ilemi iin Faraday kullanlr.

Detektr (Kaydedici): Ktle spektrumu kkten bye veya bykten ke doru taranarak kaydedilir. Bu i iin kullanlan kaydediciler UV, IR ve NMR dakilerden farkldrlar. Burada duyarllk dereceleri gittike artan bir seri ayna galvanometreleri kullanlr. yonlar detektr zerine dtkleri vakit galvanometreler sapma gsterir. Bundan sonra bir ultraviyole n, bir motor tarafndan dndrlen ultraviyole nlarna hassas bir kat zerine, bir seri pikler oluturacak ekilde iletilir. Ktle spektroskopisinde sonu, ya dier spektroskopik yntemlerdeki gibi grafik eklinde (mass spektrumu) ya da alete bal bir bilgisayar yardm ile paralarn bal bolluklarn veren bir liste halinde gsterilir. 2.5.2. Ktle Spektrumu Ktle spektrumu maddenin 70 eV luk enerjideki elektronlarla bombardman sonucu oluan iyonlarn, m/e deerlerine gre kaydedilmesidir. Moleklden 1 e kmas ile oluan iyona daha nce de bahsedildii gibi molekler iyon (ana iyon - parent ion) ( M ^ denir. Bu iyon 10 6 sn paralanmadan kalabilir ve dedektre ulaabilirse molekler iyon piki (ana iyon piki - parent ion peak) verir. Spektrumdaki en uzun pike, miktar (bal bolluu) en fazla olan paraya ait pike temel pik (base peak) denir. Temel pik her molekl iin karakteristik olup, esas blnmenin nereden olacan gsterir. Temel pikin deeri % 100 kabul edilip dier piklerin bal bolluklar buna gre saptanr. AB moleklne ait iyonizasyon ve paralanma (fragmantasyon) yolaklar aada yer almaktadr (ema 2.5.2.1).
AB + e *AB* + 2 e" (iyonizasyon)

(M )
AB *A + B veya A + B+ (fragmantasyon) A + B veya A +
B

\
N

ema 2.5.2.1. AB moleklne ait iyonizasyon ve paralanma yolaklar

88

A + , A + , B + v e B + fragmanlan zerinden benzer yapda iyonlar, radikal paracklar ( A , B ) ve yksz ntral molekller (A,B) oluacak ekilde fragmantasyon devam edecektir. Bu paralanma gelii gzel deil stabilitesi yksek katyonu verecek tarzda olacaktr. Mass spektrumunda katyonlar gzlenecek ama yksz radikal paracklar ya da yksz ntral molekller gzlenmeyecektir. Molekler iyon pikinin iddeti, molekler iyonun stabilitesine baldr. Genellikle ok saf aromatik bileikler, konjuge olefinler, doymu halkal bileikler ve kkrtl bileiklerde molekler iyon piki olduka byktr. Eer madde heteroatom (N, O veya S) tayorsa molekllerin birbirleri ile arpmalar sonucunda, molekler iyona ntral moleklden H transfer olarak 1 ktle fazlal M + l piki meydana gelir. Bylece molekler iyon M + l pikinden kolayca bulunabilir (ema 2.5.2.2). + R-CH2-O-CH2-R + .. FUCH-0-CH2-R H 1+ R-CH2-O-CH2-R ( M + 1 >ynu)

h "
ema 2.5.2.2. M + l iyonunun oluumu

;
R-CH--CH2-R (Radikal)

zotoplardan dolay, molekler iyon pikinin yan sra ktle numaras 1 ya da 2 birim fazla olan M + l ve M+2 pikleri de zaman zaman grlebilir. Moleklnde bir klor atomu bulunan bileiklerde Cl 37 izotopundan dolay, molekler iyon pikinin 1/3 byklnde bir M+2 piki gzlenir. Bir brom (Br 79 ) atomu ieren bileiklerde ise Br 81 isotopundan oluan M+2 piki hemen hemen molekler iyon pikine eittir. Molekldeki klor ya da brom says arttka M+2 pikine ilave olarak M+4, M+6 pikleri de grlr. Molekler iyon pikine gre M+2 pikinin bal bolluundan molekln ierdii klor ya da brom says bulunabilir. Baz durumlarda molekler iyon piki ya ok kk ya da hi yoktur. rnein alkollerin molekler iyon piki ya ok kk ya da hi yoktur. Ancak moleklden bir mol su km ekline ait olan pik ok daha baskndr. Dier bir yntem ise alkol trevinin asetat esterleri hazrlanarak moleklden asetik asit km haline ait piki belirgin olarak saptanr. Ksaca; alkol fonksiyonlu grubu tayan molekllerde M + -18 ve asetik asit esteri hazrland taktirde M + -60 a ait m/z deerleri olduka belirgindir (ema 2.5.2.3). 89

.+

+ *

alkolde:

ROH

'H2

M-H20 I

(M+-18)

R A C ( ema 2.5.2.3.OAlkollerde M + -18 ve M + -60 M - A c O H oluumuM + - 6 0 ) iyonlarnn

Spektrumlarn deerlendirilmesinde nem tayan dier bir pik metastabl pik (m*) dir. Metastabl pikin varl, bir basamakl paralanma ileminin yrdn gstermektedir. Eer herhangi bir (a) iyonu spektrometrenin hzlandrma alann paralanmadan geerse, bu dedektrde yine (a) iyonu olarak saptanr. Buna karlk (a) iyonu, hzlandrmadan evvel bir (b) iyonuna paralanr ve bu (b) iyonu hzlandrma alann paralanmadan geerse dedektrde (b) olarak saptanacaktr. Eer (a) iyonu hzlandrma alan iinde (b) iyonuna paralanrsa, bu taktirde dedektrde ne (a) ne de (b) iyonu tesbit edilecek; bunun yerine iddeti ok az ve yayvan bir pik yani metastabl pik gzlenecektir. Bu pikin yeri m* = - t l forml ile
a

hesaplanabilir. Metastabl pikler geni olmalarndan dolay kolaylkla tannabilirler. Her ne kadar spektrumda metastabl pikin bulunuu hzlandrc ksmda a b paralanmasnn bir kant ise de, bu pikin bulunmay, mutlaka (a) nn (b) ye paralanmad anlamna gelmez. b2 Eitliinde metastabl iyonun ktlesi hem (b) hem de (a) cl iyonunun ktlesinden kktr. Ktle spektrumu ya grafik ya da tablolar halinde verilebilir.
m

V 2 V Formlne gre manyetik alan iddeti dorusal olarak deitirilirse, m/z deerleri logaritmik olarak deiir. Bu nedenle, ktle spektrumunun baz blgelerindeki pikleri saymak zorlatndan, sonular grafikler halinde verilir. Burada m/e deerleri absis, iyonlarn temel pike gre (temel pik % 100) bal bolluklar ordinat olarak alnp grafik izilir. Bazen grafik deerleri tablolar halinde de verilir.
H

90

2.5.3. Molekln Paralanmas Paralanma ba kopmas eklinde ifade edilebilir ve bir ban kopma olasl o ban kuvveti ile ilgilidir. Organik bileiklerin ktle spektrumlan deerlendirilirken, polarizlenme (kutuplanabilirlik) yani mezomeri, hiperkonjugasyon, indktif etki gibi etkiler gz nnde tutularak molekldeki paralanmann nasl ve nereden olaca tahmin edilebilir. Baz kimyasal yaplarn paralanmalar ile ilgili baz kurallar mevcuttur. Bunlar: Dz zincirli hidrokarbonlarda (dayankll, stabilitesi), molekler iyonun bal Dallanma bolluu arttka

dallanm hidrokarbonlardan daha molekler iyonun bal bolluu azalr.

byktr.

Homolog bir seride, molekler iyonun bal bolluu molekl arl arttka azalr. Dallanm hidrokarbonlarda atomundan olur. Dallanma kopma, dallanm karbon ( C )

arttka blnme de artar. Dallanm hidrokarbonlarda kopma olasl primer C atomundan tersiyere doru artar. Zira tersiyer karbonyum iyonunun stabilitesi, sekonder ve primer karbonyum iyonunun stabilitesinden daha fazladr. Dallanm hidrokarbonda byk sbstitent ncelikle radikal halinde ayrlr (zira zerindeki e kolayca delokalize olarak stabil hale geebilir) (ema 2.5.3.1).

RC

CH 3 <

R + CH 2

<

R 2 + CH

<

R3+C (en stabil)

ema 2.5.3.1. Katyonlarn stabilite sras: ifte bal bileiklerde, aromatik ve heterosiklik bileiklerde molekler iyon stabilolduundan, bu iyonun bal bolluu fazladr. ifte bal bileikler, rezonans ile stabilize olmu allilik iyon vermek sureti ile paralanrlar (ema 2.5.3.2).

91

C H 2 = C H CH2R

*-

CH2t: CH-CH2"R

CH2~CH=CH2

(M+)

CH2=CH-CH2

ema 2.5.3.2. Allilik iyon oluumu Doymu halkalarda yan zincir a-bamdan kopar. Doymam halkalarda ise Retro-Diels Alder reaksiyonuna gre paralanma olur (ema 2.5.3.3). -|+.

n
\/

n +

r*

+
dien

(Retro Diels Alder)

/ \
etilenik y a p i

ema 2.5.3.3. Retro-Diels Alder reaksiyonuna gre paralanma Alkil sbstite aromatik bileiklerde kopma p-bamdan olur ve rezonans ile stabil benzil katyonu veya tropilyum iyonu oluur (ema 2.5.3.4).
CH2R - R

"

Benzil katyonu

Benzil katyonu

O
Tropilyum katyonu

ema 2.5.3.4. Tropilyum iyonunun oluumu

92

Bir heteroatoma komu C-C ba kolaylkla paralanr (P-bandan) ve heteroatom zerindeki ortaklanmam elektronlarn salad rezonans ile stabil (+) ykl iyon oluur (ema 2.5.3.5).

o + ch3ch2yr

- ch3

ch 2 =y-r

ch 2 y-r y= o, n, s

rrch2r

-r
+

CH 2 R

II o:

cch2r

ema 2.5.3.5. paralanmas

Bir

hetero

atoma

komu

C-C

ba

kolaylkla

Baz durumlarda molekl CO, olefin, su, HCN, NH 3 , keten, alkol gibi kk stabil molekller atabilir, bunu da molekl ii evrilme reaksiyonu izler. Mc Lafferty evrilmesi: Bu evrilmenin olabilmesi iin; Karbonil grubunun varl ve Karbonil grubuna gre y (gama) pozisyonda atomunun bulunmas gerekir. ayrlabilir bir H

Bu evrilme esnasnda y pozisyonundaki hidrojen karbonil oksijenine kayar ve sonuta bir enol ve etilenik yaplar oluur. Ester, amid, aldehit, keton, ailklorr ve karboksilli asitlerde y konumunda H atomu olduu zaman bu evrilme gzlenebilir (ema 2.5.3.6).

21

\ Q

X= -H, -OH, -OR, -NH2, -CI

Enolik yapi

Etilenik yapi

ema 2.5.3.6. Mc Lafferty evrilmesi 93

 Heteroatom tayan bileiklerde iyonizasyon heteroatomun ortaklanmam elektronlardan bir tanesinin kaybedilmesi ile oluur ve (+) yk heteroatom zerinde gsterilir. Homolitik Blnme: Ba oluturan elektronlar homolitik olarak blnr ve radikaller oluur. A - 1 - B ;
/

ile gsterilir.

Heterolitik Blnme: ile olur.

ile gsterilir. ki elektron deiimi

evrilme Reaksiyonlarnda Blnme:

ile gsterilir.

2.5.4. Baz Fonksiyonlu Gruplarn Paralanmalar Alkoller: Molekler iyon, O (oksijen) zerindeki serbest elektronlardan birinin kayb ile olur ve a-blnmesi ile grlen stabil bir oksonyum iyonu grlr (ema 2.5.4.1).

R I R,COH | R2

e"

f R H^* R,C | R2

OH

"

R=OH I R2 oksonyum iyon

ema 2.5.4.1. Alkollerde oksonyum iyonu oluumu

En byk alkil grubu ncelikle kopar, ancak dier alkil grublannm kopmas da sz konusudur. En byk alkil grubu, zerinde kalan yk en iyi stabilize edebildii iin bal bolluu en fazla olandr. Dolays ile de en fazla kopma eiliminde olan gruptur. Ancak dier gruplarn kopmasna ait pikler de spektrumda gzlenebilir (ema 2.5.4.2).

94

h h 3 c-ch 2 --oh ch3

h . l ' h + 2 5 h3cch2oh ch3

m/z 74 (M+)

h I =oh m/z45 ch 3 (%100)

oCH 3

h I + h3cch2c=oh
H 3 cCH 2 C=OH CH3 m/z 73
n/Z

59

ema 2.5.4.2. 2-Metil propanoln Mass paralanmalar Fenoller: Molekler iyon piki stabilitesi nedeni ile spektrumda belirgin bir pik olarak gzlenir. Bunun yan sra M-CO ve M-CHO pikleri de bariz olarak grlr (ema 2.5.4.3).
OH

o-H

/'<T\ - co
H
H

H H m/z 65 M-CHO

m/z 94 m/z 94 m/z 66 siklopentadien M-CO

ema 2.5.4.3. Fenoln Mass paralanmalar

Eterler: Dialkileterlerde molekler iyon oksijen zerindeki serbest elektronlardan birinin kayb ile oluur. Paralanma; Oksijen atomuna komu C-C bann kopmas ile (a-blnmesi) oluabilir (1). Alkil zinciri iki veya daha fazla C ieriyorsa C - 0 bann blnmesi ve H kaymas ile oksonyum iyonunun olumas eklinde (2) veya C-O bann kopmas ile heterolitik olarak (3) yryebilir (ema 2.5.4.4).

95

H 2 CCH 2 -OCH 3

H 2 CCH 2 -O^CH 3
m / z 60 (M+)

H ^ -s I '-O

HJCCH 2 -0CHJ H
H 3 C'.

m / z 61 ( M + r

"CHJ
+

\h5C2-S.

V
CH 3
m / z 15

C2H5
m / z 29

CH 2 =OCH 3
m/z 45

HOCH3 +
m/z 32

H 2 C=CH 2

ema 2.5.4.4. Etilmetileterin Mass paralanmalar Aldehit, Keton ve Esterler: Alifatik aldehit, keton ve esterlerde paralanma a- ve (3- blnmesi ile olur (ema 2.5.4.5).

h - c = 0
m/z 29
ailyum iyonu

- ch3

h3c
H

,c=o

m/z 44

h3cc=0
mlz 43 a - blnmesi

h5c2c=o
m/z 57
ailyum iyonu

ch3

h3c h3c- -CH{

c=0
-

c2H5

./

m/z 72

ch3
( P- blnmesi)

h3c ch2s '

co +

mlz 57 ema 2.5.4.5. Asetaldehit ve etilmetilketonun Mass paralanmalar 96

Metil btiratn Mass paralanmalarna ait ema aada yer almaktadr (ema 2.5.4.6).
-OCH3 H3CCH2-CH2OCH3
+

H3CCH2-CH2OCH3

H3CCH 2 -CH 2 C=o

m/z 71

o
m/z 102 (M+)

"CO

H3C CH2 CH2 H3CCH2-CH2

m/z 43

+ '+ O^C0CH3
m/z 59

m/z 43

ema 2.5.4.6. Metil btiratn Mass paralanmalar Mc Lafferty evrilmesine ait iyon pikleri de spektrumda gzlenir. Karboksilli Asidler: Dz zincirli karboksilli asidlerde molekler iyon piki kk olmakla beraber spektrumda gzlenebilir. Alifatik dz zincirli karboksilli asitlerin spektrumunda Mc Lafferty evrilmesi ile oluan m/z 60 piki son derece karakteristiktir. Ksa zincirli asitlerde a-blnmesi ile oluan M-COOH ve M-OH pikleri de belirgindir. Uzun zincirli asidlerde iki grup pik topluluu bulunur. Bunlardan birincisi karboksil grubunu ieren paralarn [ + COOH (45), + CH 2 COOH (59) vb.], ikincisi ise alkil grubundaki kopmalardan ileri gelen [ + CH 2 CH 3 (29), + (CH 2 ) 2 CH 3 (43) ] paralarn pikleridir. Dikarboksilli asidlerin ktle spektrumlar amacyla ester ekline evrildikten sonra alnr. uuculuklarn artrmak

Aromatik asidlerin molekler iyon pikleri byktr. Moleklden hidroksil ayrlmas ile oluan M-17 ve karboksil grubunun ayrlmas ile oluan M-45 pikleri karakteristiktir. Eer halkann orto konumunda hidrojen tayan bir sbstitent varsa H 2 0 atlmas ile M-18 piki oluur. Aromatik ester ve amidlerdeki blnmeler de aromatik asidlerdeki gibidir. Amidler: Dz zincirli alifatik amidlerde molekler iyon piki genellikle grlebilir. Amid moleklndeki ail ve azota bal alkil gruplarnn byklkleri, paralanmay etkiler. Formamid, asetamid, propionamid ve isobtiramid gibi dz zincir zerindeki karbon says drtten az olan primer 97

amidlerde a-blnmesi ile, rezonansla stabilize olabilen m/z 44 iyonu meydana gelir (ema 2.5.4.7). :o: II
RCNH2

II
RCNH2

- R

O=C-NH2

0=C=NH2

m/z 44

ema 2.5.4.7. Amidlerin Mass paralanmalar Yap uygun ise Mc Lafferty evrilmesi, dolays ile de ilgili iyon pikleri mevcuttur. (ema 2.5.4.8).

\9 h c

6: cu2) et C)

oh
I +

h
C

h2c

h2

ema 2.5.4.8. Mc Lafferty evrilmesi Amidlerde direkt R grubunun radikal olarak atlmasyla, rezonans ile stabil ve dolaysyla da spektrumda ok belirgin bir iyon oluur. Aminler: Alifatik aminlerde molekler iyon N zerindeki elektronlardan birinin uzaklamas ile oluur. Azota komu C-C kopmas kolay olduundan, meydana gelen iyonun balbolluu Aminin a-C'unda dallanma varsa nce en byk alkil ayrlacak kopma olur (ema 2.5.4.8). serbest bann oktur. ekilde

H3C-CH2-NH2

+ H 3 CCH 2 -NH 2 m/z 45

CH 3

+ CH2=NH2 m/z 30

ema 2.5.4.9. Etilaminin Mass paralanmalar

98

Nitro Grubu ve Fenil Halkas: Alifatik nitro bileiklerinde kk homologlar dnda molekler iyon piki ya cok kktr ya da hi grlmez. Bu bileiklerde esas piki M-N0 2 piki oluturur. Nitro grubunu belirleyen pikler ise m/z 30 [ *NO ] ve m/z 46 [ *N0 2 ] da gzlenir. Aromatik nitro bileiklerinde molekler iyon piki byktr. Nitrobenzende, moleklden nitro radikalinin ayrlmas ile meydana gelen M46 iyonu temel piki oluturur. Ayrca moleklden ntral NO atlmasyla fenoksi katyonu (M-30) elde edilir. Bu iki iyon piki nitro bileikleri iin karakteristiktir (ema 2.5.4.9).

NO
m / z 123

(M+)

0+ -CO
m/z 9 3 fenoksi katyonu

H
m / z 65

ema 2.5.4.10. Nitrobenzenin Mass paralanmalar

Bal bolluk
77

( M - NQ> )

40

60

80

100

120

Spektrum 2.5.4.1. Nitrobenzenin Mass spektrumu

99

2.5.5. Dier Ktle Spektrometrisi Teknikleri 2.5.5.1. Dier yonlatrma Teknikleri yonlatrma iin eitli iyonizasyon kaynaklar kullanlr. Buna gre kullanlan iyonizasyon yntemleri unlardr: e Bombardman ile (e arptrma iyonizasyonu - electron impact ionization - El): Dorudan doruya e bombardman ile yaplan iyonizasyondur. Bu teknik ile elde edilen ktle spektrumunda molekler iyon piki hi grlmeyebilir veya ok zayf olabilir. Bu durum El tekniinin bir dezavantajdr. Spektrumda en yksek m/e deerli pikin (molekler iyon piki olmas olas) bal bolluu %l-2 ise bu pik bir safszlktan da ileri geliyor olabilir. Molekler iyon pikinin hi grlmemesi veya ok zayf olmas durumunda bu pikin elde edilebilmesi iin aada yer alan dier iyonizasyon teknikleri gelitirilmitir. Kimyasal iyonizasyon yntemi (Bir baka iyonla etkileme yolu ile chemical ionization -CI) : Madde, 10"4 mmHg basn altnda metan, etan, propan, amonyak gibi bir gaz karsnda e bombardmanna tabi tutulur. rnein, burada maddeden nce kk molekll bir gaz olan metan iyonize olur ve CH 4 + , CH 3 + vb. ykl paracklar oluur (ema 2.5.5.1.1)

ch4 ch 4 + * ch3

+ + __ j ch4 ch4
Metann

ch4+' ch5+ c2h5+

+ + +

ch 3 + * ch 3 * h2
sonucu

vb.

ema 2.5.5.1.1. paracklar

elektron bombardman

oluan

Burada CH 5 + , numune karsnda Brnsted asidi, C 2 H 5 + ise Lewis asidi gibi davranr. Oluan iyonlarn madde molekllerine arpmalar sonucunda yk transferi ile iyonlama meydana gelir. Yk transferinin enerjisi az olduundan, madde molekllerinde paralanma olmaz ve molekler pik spektrumda kolaylkla gzlenir. rnein dier tekniklerle molekler iyon piki vermeyen bazik karakterli, bnyesinde azot tayan bileikler (rnein 2-karboksipirrolidon) bu yntemle kolaylkla protone olarak M + l iyonlarn verirler, buradan da tan yaplr (ema 2.5.5.1.2). 100

COOH

CH 5

+ N^COOH

CH4

H 2-karboksipirroldon

M+l molekler iyonu

ema 2.5.5.1.2. 2-Karboksipirrolidonun kimyasal iyonizasyonu Alan iyonizasyonu (Elektrik akm ile - feld ionization - FI): Gaz haline gemi analiz rnei 108 Volt/cm gibi kuvvetli bir elektriksel alan ile iyonize edilir. yonizasyon iin kullanlan anot, ince ve keskin bir tel olabilir. yon kaynanda maddenin kal sresi 10'12 sn kadardr. Bu kaynakta oluan molekler iyonlarn i enerjileri dk olduundan paralanmalar az ve dolaysyla bunlardan meydana gelen iyonlarn bal bolluu da az ve buna bal olarak molekler iyon pikinin iddeti fazladr. Yukarda bahsedilen yntem ancak gaz fazdaki ya da gaz faza geirilebilen maddeleri iyonlatrmaya yneliktir. Termal kararl ve uucu olmayan maddeler iin ise aada yer alan desorpsiyon yntemleri gelitirilmitir. Alan desorpsiyonu (feld desorpsion - FD): Eer numune ok az uucu veya sya dayanksz ise elektriksel alan iyonizasyonundaki gibi ancak madde direkt anota uygulanr. Madde moleklleri anot tarafndan (+) iyonlar haline dntrlr ve ortamdan uzaklatrlr. Bu yntemle maddenin M + ve daha fazla olmak zere M+l iyonlar elde edilir. Laser desorpsiyonu (LD) Hzl atom bombardman (FAB) Sekonder iyon ktle spektrometresi (SIMS) Kaliforniyum ( 252 Cf) plazma desorpsiyonu (PD) Bu son drt teknik, molekl ktlesi 300-25000 olan polar bileiklerin molekl ktlesinin bulunmas iin 1970'in sonlarndan gnmze dek gelitirilmitir. Bu tekniklerin esas numuneye ksa enerji pulslar verilmesine dayanr, bylece olduka fazla miktarda enerji rnek tarafndan telenme kinetik enerjisi olarak alnr ve molekl ii kovalent balar yerine molekller aras balar (rnein hidrojen ba) koparak numune gaz fazna geer. Numune moleklleri, kat veya sv faz 10"12 sn gibi ok ksa bir srede terkettii iin s ile paralanma da grlmez.

101

Laser desorpsiyonunda eneji laser nlan ile, hzl atom bombardmannda (FAB) veya sekonder iyon ktle spektrometrisinde (SIMS) ise birka keV'luk iyon veya atom demeti ile salanr. Numune, kat halde de bombardman edilebilir, fakat ou kez uuculuu dk bir matriks (gliserin) iinde zlr ve zelti hzl ksenon (Xe) atomlan ile bombardman edilir. Hzl atom bombardman veya sekonder iyon ktle spektrometrisi teknikleri molekl blnmesi hakknda bilgi vermekle birlikte, bu teknikler zellikle M+l piki ile molekl ktlesi bulunmasn kolaylatrmak iin kullanlrlar. Kaliforniyum ( 252 Cf) plasma desorpsiyonu spektrumu iin rnek ince bir metal tabaka (genellikle 10"3 mm kalnlnda Ni tabaka) zerine film halinde alnr. Bu yntem 10000-20000 molekl ktleli bileiklerin molekl ktlelerinin bulunmasnda, hzl atom bombardman veya sekonder iyon ktle spektrometrisinden daha iyi sonular verir. Elektrosprey yonlatrma (ESI) : Bu yntem ilk defa 1984 ylnda proteinler, polipeptidler ve oligonkleotitler gibi biyomolekllerin analizi iin kullanlmtr. Birok organik bileik ve ila moleklleri iin molekler iyon pikini belirlemede de olduka uygun bir yntemdir. Elektrosprey iyonlatrma, atmosfer basncnda ve oda scaklnda gereklemektedir. Bu yntemin avantaj byk ve s ile kolayca paralanan maddelerin mol ktlelerinin belirlenebilmesidir. Elektrosprey iyonlatrma yntemi zellikle sv kromatografi/ktle spektrometri (LC/MS)'si (bkz: 2.5.7) ile kullanlmaktadr. 2.5.5.2. Dier yon Ayrma Teknikleri yonlarn ayrlmas iin magnetik alanl (iyon saptrmak) ktle spektrometreleri kullanld gibi uu zamanl, kuadrupol ve iyon-siklotron spektrometreleri de gelitirilmitir. Uu Zamanl Ktle Spektrometreleri: yonlarn ayrlmas iin deiik ktleli iyonlann ayn gerilimle hzlandnldklar zaman ayn srede deiik hzlar kazanmalar zelliinden yararlanlr. Byk ktleli iyonlarn hz dk olacandan belli bir uzakla uu sreleri de uzun olacaktr. Bir gerilim pulsu ile iyon kaynandan kan iyonlar, bir gerilim fark ile hzlandnlr ve uu tpne yollanr. Uu tp 1-2 m uzunluunda ve manyetik alann uygulanmad bir tptr ve dedektre baldr. yonlar, m/e deerlerine gre farkl srelerde toplanarak kaydedilirler. yonlarn uu sreleri arasndaki farklar < 10~7 sn olduundan piklerin kayd iin duyarl ve hzl kayt yapabilen elektronik cihazlar kullanlr. 252 Cf desorpsiyonu iyonlatrma tekniini kullanan cihazlar uu zamanl spektrometrelerdir. 102

Bununla beraber yksek ayrmal deildirler ve zellikle, gaz faznda yryen hzl kimyasal reaksiyonlarn allmasnda kullanlrlar. Kuadrupol Ktle Spektrometreleri: Yksek ayrma sahip cihazlar olup manyetik alan yerine iyon demeti yoluna paralel yerletirilmi ve 0.10.3 m uzunluunda drt silindirik ubuktan ibaret bir kuadrupol sistem kullanlr. Bu drt silindirik ubua hem doru akm hem de rf gerilimi (~500kHz) uygulanr. Ayrma borusuna kk bir yarktan giren iyonlar arasnda ancak belli bir m/e deerinde olanlar, sabit bir doru akmda veya rf (radyo frekans) geriliminde ubuklar arasndan geerek dedektre ularlar. Spektrum doru akm gerilimini veya rf gerilimini deitirerek kaydedilir. Ucuz ve kullanlmas kolay cihazlardr. yon-Siklotron Rezonans Spektrometreleri : Bu iyon ayrlmas ynteminde, iyonlar bir iyon-siklotron hcresine alnarak, dzgn bir manyetik alanda, dairesel yol izleyen iyon demetine sabit bir rf gerilimi (77770 kHz) uygulanr. Bir iyonun siklotron hz (Wc) manyetik alan ve m/z ye bal olarak deiir. Bu nedenle manyetik alan iddeti deitirilerek deiik ktleli iyonlar iin Wc'nin sabit tutulan rf deerini almas yani rezonansa gelmesi salanr. Bu durumda rf enerjisi sourularak bir sinyal kaydedilir ve eitli iyonlarn sourma rezonans enerjileri sinyal byklne kar kaydedilerek ICR spektrumu elde edilir. Bu teknik ile yksek ayrmal spektrometreler elde edilir. 2.5.6. Gaz Kromatografsi - Ktle Spektrometrisi (GC/MS) Ktle spektrometrisi, yksek duyarll ve tarama abukluu ile gaz kromatografdan elde edilen ok az miktarda maddelerin yaps hakknda bilgi edinmek iin en uygun yntemdir. Bir karmdaki organik bileikler gaz kromatografsi ile kolayca aynldkdan sonra tannmalar mmkn olabilmektedir. ki tekniin birletirilmesi, doal ve sentetik organik karmdaki bileiklerin yap analizi iin son derece uygun bir yntem oluturmaktadr. Gaz kromatografsi ile birka saniyede ayrlan nanogram miktarda bileiklerin dahi ktle spektrumlar alnabilmektedir. Gaz kromatografsi-Ktle spektrometrisinde kromatograf ve spektrometre arasnda yer alan ara yzey bir "jet ayrcdr". Bylece kromatografdan kan fazla miktarda tayc gaz pompalanarak uzaklatrlr ve elektron arpmas tekniinin kullanld iyonlama odasndaki basnc ykseltmesi nlenir. Kapiler kolonlu bir gaz kromatograf ve yksek basncn uyguland kimyasal iyonlatrma teknii kullanlrsa bir ayrcya gerek kalmayabilir. Gaz kromatografsi-ktle spektrometrisi sisteminde ktle spektrometresi dedektr olarak da kullanlabilir. Spektrometrede elde edilen 103

toplam iyon akm, kromatografda kullanlan alev iyonlamas veya elektron yakalama dedektrlerinin yerine geebilir. Sistemde elde edilen bilgi bilgisayar kontroll bir veri sistemine balanarak deerlendirilir. 2.5.7. Sv Kromatografisi-Ktle Spektrometris (LC/MS = HPLC/MS) Ktle spektrometrisi, uucu olmayan bileenler ieren numunelerin analizi iin sv kromatograf ile de birletirilmitir. Yksek ilevli sv kromatografsi, benzer polarlkta organik bileiklerin ayrlmas iin olduka iyi bir yntemdir. Ters faz sv kromatografsinde polar bileiklerin sulu zeltisi kolona verilir. Polarl fazla olan bileikler nce, polarl az olanlar ise polar bir solvan yardm ile ele edilirler. Bileiklerin herbirinin ktle spektrumu kolondan knca alnabilir, bunun iin ncelikle fazla miktardaki polar zeltinin uzaklatrlmas ve maddelerin gaz faznda iyonlatrlmas gerekir. Bu amala gelitirilen en baarl teknik, eluentin bir bakr blok iinde stlan 0.15mm apnda bir elik kapillere alnd termosprey tekniidir. Blok 100-350 C arasnda stlarak eluatm kapilerin ucuna geldii zaman buharlamas ve bir buhar jeti ile taman ar snm sis oluturmas salanr. Eluattaki bileikler ykl fonksiyonlu gruplar (rnein: -NH 2 , -COOH) ieriyorsa veya iyonlarn yklenmesini salayan tamponlar kullanlmsa (rnein: 0.1 M NH 4 OAc veya HCOOH) sisteki damlacklar pozitif veya negatif yklenmi olur. zc buharlatrlarak gaz faznda MH + veya (M-H+)" iyonlarnn kalmas salanr. zc buhar pompalanarak uzaklatrlr ve jetteki iyonlar uygun gerilimle alnarak spektrometrede iyonlarn ayrlmas salanr. Sistem 2 ml dak"1 kadar hzl elde edilen sulu zeltilerdeki bileikleri kolayca ayrabilir ve molekl ktlesi 2000 kadar olan amino asitlerin, peptitlerin, nkleotitlerin vb. iyi birer ktle spektrumu alnabilir. Hem GC-MS ve hem de HPLC-MS cihazlarnda manyetik alanl spektrometreler yerine kuadrupol spektrometreler de kullanlr. Bu durumda karmlarn analizi iin kuadrupol cihaz kromatografa balanr: Birincisi, molekl iyonlarnn ayrlmas iin, ikincisi iyonlama odas olarak ve ncs ise iyonlarn ayrlmas iin kullanlr. Pek ok modern ktle spektrometrede bilgisayar destekli tarama ktphaneleri vardr. Bilgisayarda ykl spektrumlar, numunenin mass spektrumu ile karlatrlarak tehis amacyla kullanlabilirler. Bir karmn bileenlerini tanmlamak amacyla bir ktle spektrometrenin bir kromatograf sistemiyle birletirildii durumlarda (GC/MS veya LC/MS) elde edilen spektrumlar iin, cihazn bilgisayar sistemindeki ktphanelerden yararlanlabilir. Numune ve standartlara ait spektrumlar

104

bilgisayar ekrannda aktrlarak ayn maddeler olup olmadklarna karar verilebilir. Sonular ekranda grntlenebildii gibi yazcdan da kartlabilir. Unutulmamas gereken noktalar; elektron impakt ynteminde daha fazla paralanma nedeni spektrumda daha fazla pikin yer alaca, ile

farkl bileiklerin ayn spektrumu verme olaslnn spektral pik says arttka azalacadr. Dolays ile bu tip bir karlatrmada elektron impakt yntemi ile alnm spektrumlar tercih edilmelidir. Ancak scaklk, basn ve ktle spektrometrisinin genel ekli gibi deikenlere bal olarak spektrum piklerinin yksekliinin deiebilecei de gz ard edilmemelidir. 2.6. E L E M E N T E L A N A L Z Organik bileiklerin elementel bileimlerinin tanmlanmasna ait ilk aratrmalar 1772-1777'de Lavoisier tarafndan gerekletirilmitir. Lavoisier eitli bileiklerin yanma rnlerini incelemi ve yanm bir maddede hangi elementlerin olduunu ortaya karabilmitir. rnein, metann yanmas ile karbondioksid ve su olumaktadr ve dolays ile metan karbon ve hidrojenden olumaktadr (ema 2.6.1). metan + 02 C02 + H20

ema 2.6.1. Metann yanmas Lavoisier, organik bileiklerin yaklmas ile kesin formllerini belirlemeyi hedeflemi ancak bu mmkn olamamtr. 1831 ylnda Justus von Liebig, Lavoisier'in metodunu gelitirmi bylece ilk kez organik bileiklerin kesin ampirik formllerinin tanmlanabilmesi mmkn olmutur. Buna gre analizlenecek numuneden bir miktar tartlr ve krmzscak bakr oksid (CuO) varlnda yaklr. Bu yanma esnasnda bakr oksid, metalik bakra indirgenir (ema 2.6.2).

CioHm + 27 CuO
C2H60 + 6 CuO

900C

10 C 0 2 + 7 H 2 0
900C

+ 27 Cu + 6 Cu

2 C02 + 3 H20 2 CuO

2 Cu +

02

ema.2.6.2. Naftalenin ve etanoln CuO varlnda yanmas

105

Yakma tpnden saf oksijen gaz geirilerek yakma sonucu oluan suyun ve C 0 2 in sistem boyunca ilerlemesi ve suyun kalsiyum klorr (CaCl 2 ) dolu bir tpte, C 0 2 in ise sulu KOH dolu bir sonraki tpte bu kimyasallara absorbe ettirilmesi salanr. CaCl 2 ve KOH dolu tpler yakma ileminden nce ve sonra tartlarak oluan su ve C 0 2 miktar kesin olarak llebilir. Bu esnada oksijen gaz metalik bakr, yeniden bakr okside ykseltger. Yanma sonucu elde edilen rnlerin arlklar, numune miktar ve karbon ve hidrojenin atomik arlklarn kullanarak yaklan numunenin ampirik formln tayin etmek mmkndr.

2.016
Numunedeki H miktari = H 2 0 un agirligi X

18.016 12.01

Numunedeki C miktari =

C 0 2 in agirligi X

44.01 X 100

numunedeki H miktari Numunedeki % H = numunenin agirligi Numunedeki % C " e d e l a C miktari numunenin agirligi

lQQ

Liebig teknii ile bir bileikteki oksijen miktar direkt tayin edilemez. Eer karbon ve hidrojen yzdelerinin toplam 100 deilse ve kalitatif testler ile dier atomlar saptanamam ise geriye kalan miktarn oksijenden kaynakland dnlr. rnek: arap distilasyonu ile elde edilmi 0.550 g renksiz organik sv analiz edildiinde; 0.660 g H 2 0 ve 1.037 g C 0 2 elde edilmitir. lk nce yaps bilinmeyen numunenin karbon ve hidrojen yzdeleri hesaplanr.

2.016
Numunedeki H miktari = 0.660 X
1 P A1

. = 0.074 g H l.UIo = 0 283 g C 44.01

Numunedeki C miktari =

1.037 X

106

Numunedeki % H =

"74 0.55

X 100 = % 13.44

0.283 Numunedeki % C = X 100 = % 51.47

Karbon ve hidrojen yzdelerinin toplam sadece % 64.91 olduu iin numunenin % 35.09 oksijen ierdii varsaylr. Daha sonra, atomlarn orann bulabilmek iin herbir elementin yzde miktar atom arlna blnr. % 51.47
c =

^ r ~
% 13.44

= 4 29

H= 1.008 % 35.09 16.00

=13.33

0=

=2.19

Numunedeki elementlerin atomik oranlar C = 4.29, H = 13.33 ve O = 2.19 dur. Bu deerler ierisinde en kk olan 2.19 a tm deerler blnecek olursa C = 1.95, H = 6.1 ve O = 1 olacakdr. Bu oranlar da yuvarland zaman C 2 H 6 0 ampirik forml elde edilir. Bu analizin sadece atomik oranlan verdii unutulmamaldr. Molekler forml belirleyebilmek iin molekl arlnn bilinmesi de gereklidir (Yapsn bilmediimiz ancak saflndan emin olduumuz numunenin molekl arl ktle spektrometresi ile tayin edilebilir). Bu rnekte valans kurallar nedeni ile C 2 H 6 0 formlnn katlan dnlemez. nk karbon 4 valansa sahip olduu iin n saydaki karbon 2n+2 den fazla hidrojen tayamaz. C 4 H 2 0 4 gibi bir forml mmkn deildir. araptan elde edilen bu sv etil alkoldr (CH 3 CH 2 OH). Liebig'in karbon-hidrojen ve 1830'da Jean Dumas'n azot analizi iin nerdikleri metodlar son derece nemli baarlar olmakla birlikte fazla miktarda numune ile almak gerektii iin kullanmlar snrl kalmtr. Fritz Pregl, 1911 'de Liebig metodunu tm ynleri ile gzden geirerek 5-10 miligram dzeyinde numuneler ile son derece salkl sonular veren mikroanaliz metodunu gelitirerek bu alma ile 1923'de kimya dalnda Nobel dln kazanmtr. 107

Cevap: C-H blgesindeki bantlarn tamam 3000 cm"1 den dktr. 3000 cm"1 nin hemen stnde C=C-H a ait absorbsiyon bandnn olmamas, molekln C-H ba ieren bir alkan olduunu gstermektedir. 1740 cm"1 de gl bir absorbsiyon band vardr. Bu da aldehit, asiklik keton ya da asit varln gsterir. 1200 cm"1 de gl bir bantn varlndan (esterlerdeki CO gerilimine uygun) hareketle bileiin ester olduu dnlebilir. Verilen C 4 H 8 0 2 formlnden aadaki iki yap tahmin edilmektedir.
H2

/
H3C

\
C

^OCH3

H 3 C

/
o

,OCH 2 CH 3

Metil propionat

Etil asetat

Bu bilgiler ile kesin tanya gitmek mmkn deildir. Ya her iki bileiin IR spektrumu ile karlatrma yaplabilir, ya da NMR spektrumu ile kesin tanya gidilebilir. Gerekte bu bileik metil propionattr. Uygulama 2. Aadaki spektrumlar hangi bileiklere aittir.

a)
9H 9H

3H| r e"
i

2Hj " 0 S" 1 8 0 7 6 5 4 3

1Hl

u 3C H r*
o

/C(CH3)3 /

H(X H2

C(CH3)3

Cevap: 1 ppm'deki 9H'lk singlet tert-btil grubunun varln gstermektedir. 1. spektrumda 3.2 ppm'de grlen pik oksijene komu metil grubuna ait piktir. Dier spektrumda ise 3.3 ppm'de 2H'lik oksijene komu metilen ve 1.7 ppm'de lH'lik OH'a ait pikleri grmekteyiz.

110

b)

1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 cnamott ot s
,C(CH 3 ) 3 /

(ppm;1

1 0

5 6 7 6 5 * 3 2 1 0 cnmci nm (8 h 3 C^
s

H 3 CO

/ c o

,OC(CH 3 ) 3

c o

Cevap: Bu iki bileikteki tert-btil gruplan yaklak ayn yerde pik vermitir. Burda nemli olan oksijene komu metil grubunun ve karbonile komu metilen grubunun nerede pik vereceidir. c)

1 6 7 6 S 4 1 5 i y~~ 1 7 0 ChmcUtMa
CN

6 5 4 3 2 1 0 W" *i

CN

Cevap: 1,4-disiyano benzen bileiindeki hidrojenlerin kimyasal evreleri ayn olduu iin tek pik eklinde spektrum verir. Oysa dier bileikteki hidrojenler ayn kimyasal evreye sahip olmad iin spektrumu farkl olacaktr.

111

Uygulama 5.

Yukardaki 'H NMR spektrumu aadaki bileiklerden hangisine aittir, a) b)

Cevap:a Uygulama 6. Kapal forml C 3 H 6 0 olan ve IR ve 'H NMR spektrumlan deerlendirildiinde aadaki veriler elde edilen bileiin ak formln bulunuz. IR (cm"')= 1720 NMR (5 ppm)= 1 (t, 3H), 2.5 (q, 2H), 9.77 (s, H) Cevap: CH 3 CH 2 COH 114

2.8. S O R U L A R Soru 1.

Yukardaki 'H NMR spektrumu aadaki bileiklerden hangisine aittir.

115

Soru 7.

Yukardaki 'H NMR spektrumu aadaki bileiklerden hangisine aittir.

a)

b)

117

Soru 7.

1 1 i i" 1 ! t i
' !

f U. ,. J

^ h.' 15 ':|u . 'i . . j " ;| f

\
'

1 I 1 }

il ::r 1"

1 0 i'
.......
!

,
!

.!

;i ... j
-

y
'

*I i

i I f-

:t; :

... ,

....

i !

....

...

i , ...I

, !
_.,.. j .... t / 6D 0 _ ' " ' 50 0 M ....t , W j
s

1 1 I
. I .... .. i . . i 3 J 20 f 0 J -4 - j .

i
!

| : . 1 1i

' U : 'w,. / i I w j 1.1, | r

Yukardaki 'H NMR spektrumu aadaki bileiklerden hangisine aittir.

a)

b)

118

Soru 5.

a
N 11 a a a

a
n

Yukardaki 'H NMR spektrumu aadaki bileiklerden hangisine aittir.

a)

Soru 6.

! 1

j 1* I

i ! :. ; i

t-

.i . , .. <.. .!

1 i rf i. ....... .... L . I ... ,....)... i j .... !1 1 ' ; . i . . . i- . i - i.... ....

. .

1 ~ ;... i
;

1 i ,

.t-.'-:. i .... i . i ! 'i i . j 30 . 0 1 : '

: .

.J 500....... -i.

'i. ^ J
0 :l .

i 30 0

.100

... 1

Yukardaki 'H NMR spektrumu aadaki bileiklerden hangisine aittir.

a)

b)

= /

120

Soru 7. Aada verilen 8 ppm deerlerinin hangi bileie ait olduunu bulunuz. 8 2.25, 0.04, 1.42, 0.90, 7.37 ppm a) ^ ^ b) (H 3 C) 3 S S(CH 3 ) 3 c)

Soru 8. 'H NMR spektrumunda, amino grubuna bal a-hidrojen (RH2-NH2), hidroksil grubuna bal a-hidroj enden (R-Hj-OH) daha yksek alanda grlr? Nedenini aklaynz. Soru 9. Kapal forml C 3 H 6 0 olan ve IR, 'H N M R ve Mass spektrumlan deerlendirildiinde aadaki veriler elde edilen bileiin ak formln bulunuz. IR (cm"')= 1710 NMR (8 ppm)= 2.2 (s, 6H) Mass (m/e)= 43, 15 a) H3CCOCH3 b) HO-CH=CH-CH 3

Soru 10. Kapal forml C 3 H 6 0 2 olan ve IR, 'H NMR ve Mass spektrumlan deerlendirildiinde aadaki veriler elde edilen bileiin ak formln bulunuz. IR (cm"')= 1740 N M R (8 ppm)= 2.1 (s, 3H), 3.7 (s, 3H) Mass (m/e)= 59, 43, 31, 15 a) HO-CH 2 -C(OH)=CH 2 b) H 3 CCOOCH 3

121

Soru 11. Kapal forml C 2 H 5 NO olan ve IR, 'H NMR ve Mass spektrumlan deerlendirildiinde aadaki veriler elde edilen bileiin ak formln bulunuz. IR (cm ')= 3530, 1690 NMR (5 ppm)= 2.0 (s, 3H), 4.7 (s, 2H) Mass (m/e)=44, 15 a) H3C-NH-COH b) H 3 CCONH 2 Soru 12. Kapal forml C 5 H 1 2 0 olan ve 'H NMR spektrumu deerlendirildiirde-adaki veriler elde edilen bileiin ak formln bulunuz. NMR (5 ppm)= 1.0 (s, 9H), 3.0 (s, 3H) a) b)

/ch3 h 3 c-oh h 3 c-

ch 3
-OMe

ch 3

Soru 13. Kapal forml C 4 H, 0 O olan ve 'H NMR spektrumu deerlendirildiinde aadaki veriler elde edilen bileiin ak formln bulunuz. NMR (8 ppm)= 0.9 (t, 6H), 3.4 (q, 4H) a ) H 3 CCH 2 CH(OH)CH 3 c ) H 3 COCH 2 CH 2 CH 3 b ) H 3 CCH 2 OCH 2 CH 3 d ) H 3 CCH 2 CH 2 CH 2 OH

Soru 14. Kapal forml C2H3C13 olan ve 'H NMR spektrumu deerlendirildiinde aadaki veriler elde edilen bileiin ak formln bulunuz. "H NMR (S ppm)= 3.9 (d, 2H), 5.2 (t, H) a) H3C-CC13 b) C1CH2CHC12 122

Soru 15. Kapal forml C0H13NO2 olan ve IR, *H NMR ve Mass spektrumlan deerlendirildiinde aadaki veriler elde edilen bileiin ak formln bulunuz. IR ( c m > 3500, 1650 *H NMR (8 ppm)= 1.2 (t, 3H), 2.0 (s, 3H), 4.0 (q, 2H), 7.0 (d, 2H), 7.5 (d, 2H), 7.9 (s, H) Mass (m/e)= 179, 164, 137, 109, 108 a) H 3 C O C H 2 d J)CH o C0NH^

b) H 3 COCH 2

j ) NHCOCH,

c) H 3 CCH 2 O<\

^^NHCOCH3

d) H 3 C C H 2 0 ( \

\\ //

/>CH9C0NH

Soru 16. Kapal forml C 7 H 12 0 4 olan ve IR ve 'H NMR spektrumlan aadaki gibi olan bileiin ak formln bulunuz.

; i i j 1 i .'i I : ; i l : ' ; | i | l i t e I r : i W f l # ! W 1 -"mssnnmm narae^Ki m m m ^ a m t m t s s g m -lEsS^iifisais a s - nni i .3!*! l'^^^er.AiiRiiimiiuunKnpiE^^ - -'JPlSiifif-i-U B^fesr;-;!!.'! ^aiuimi9HH t Hnfi^nasiiumiiiigiir^EesiiiiuftijBB^Biri' ssa.imsissaBf ^gffiiifMiiiiBim^ Slipflfegp ?3aijfBsw ^iUSSiifi jaasBiflnsi'iii

MAVtLtNOTH Ut M H M T I O CC C rl i '

123

/ 4u
Jlt
COOCH2CH3 a) CH2 COOCH2CH3
b) I

UltfiwW>4U

atMorption*

No apttftc

COOCH29CH, 3 COOCH2CH2CH3

Soru 17. Molekl arl 1062 olan, UV, IR ve 'H NMR spektrumlar aada verilen ve dile HCl'de znr olduu bilinen bileiin ak formln bulunuz.

124

a)

/)

CH2NH2

b)

NHCH,

C) N

P \ J

CH2CH3

d)

Soru 18. Molekl arl 1493 olan, IR ve 'H NMR spektrumlar aada verilen, azot tad, kkrt ve halojen tamad saptanan ve dile HCl'de znr olduu bilinen bileiin ak formln bulunuz.
WAVE(.ENOTH N MlCnOMETSR

y T^r y , , rfu
T compound contairred nitrogan, but no h halopn mat suttur. Tht compound w r d y olubl in dliut* hydroetiorie d, mM and had a molacuiar w((jht of 149 1 3,

125

CH 2 CH 3
2 '3

CH 2 CH 3 b) CH 2 CH 3

Soru 19. Kapal forml C 5 H,o0 2 olan IR ve 'H NMR spektrumlar aada verilen, azot, kkrt ve halojen tamad saptanan bileiin ak formln bulunuz. 'i i'i1'1! w M | i ? r

...

, y ... .j

, yi , , y

fr

MtVHonoot

T: r

:::

'":"'

" ,; h iw ' J '*

' m f l 1

' "! ' ; ' "' -h ' '11' > *

1
.i "- - '

a) H 3 C C O O C H ( C H 3 ) 2

b) ( H 3 C ) 2 C H C H 2 C O O H

126

Soru 20. Kapal forml C 7 H g O olan, UV, IR ve 'H NMR spektrumlar aada verilen, azot, kkrt ve halojen tamad saptanan bileiin ak formln bulunuz.
iH^ia^itiiiiJ^firflte!!

itas^fcraasKiaMMffl

mi'

WHIM;Mlraiia;i!IH!li!ffi!BH

fji'PTfrf'.i '.'"1

i-

jniimitiMmjiiurllltiuii iHmnHiMimiRflimunnuHil UiiUSi'riCir.IISMimiimHIlil |i;u MilIHIHHlIllIlUimiiltlIllI muinniiii^iiiiiUfiiHim

uuniiMiiHniii.'i IHlIUllIlMlliliiIHtHlIllinill miiiiHiuiMiemSiiUM

IMllailllllllMtoMaBM! i -- M wntnuwmmrawwiHi u fiHll Ul fHU trai!BiiBi(?r

M V L O H MGi M T f A E f T N I f E Et N i O

I KockJ O / B
TlMl CIMIKMMIIH (4 t t OUttMII (UUf lM, MS M nttrogan, nor juilur. iti mulculr vMglt wa found tofc*108 2.

.a m::\

Vum A0 -A

f \

-OMe

CH2OH

127

Soru 21. Kapal forml C 6 H 10 O 2 olan, IR, Mass, 13C ve 'H NMR spektrumlan aada verilen, azot, kkrt ve halojen tamad saptanan bileiin ak formln bulunuz.

a)H 3 CCH=C(CH 3 )CH 2 COOH c) H 3 CCH 2 CH=CHCOCH 2 OH

b) H 3 CCH 2 CH=CHCH 2 COOH

128

3. A N A L Z Y N T E M L E R Analiz yntemleri; kalitatif ve kantitatif analiz yntemleri olarak iki grupta incelenebilir. 3.1. Kalitatif Analiz: Bir numunenin hangi element, iyon veya fonksiyonel gruplardan meydana geldiini saptamaya yarar (Baknz: Farmastik Kimya Pratikleri I). 3.2. Kantitatif Analiz: Bir numunedeki bileenlerin miktarlarn saptamaya yarar. 3.2. Kantitatif Analiz Kantitatif Analiz Yntemleri analizi yaplan madde ve kullanlan ynteme gre iki grup halinde snflandrlmaktadr. 3.2.1. Analizi Yaplan Maddeye Gre Kantitatif Analiz Yntemleri

3.2.1.1. Organik Kantitatif Analiz 3.2.1.2. norganik Kantitatif Analiz 3.2.2. Kullanlan Ynteme Gre Kantitatif Analiz Yntemleri 3.2.2.1. Gravimetrik Analiz 3.2.2.2. Titrimetrik Analiz 3.2.2.3. Enstrmantal Analiz 3.2.2.1. Gravimetrik Analiz Arlk esasna dayanan bir ayrma yntemidir. Karm iinden analizi yaplacak maddenin ayrlmas aada anlatld gibi farkl yntemle olmaktadr. a- Basit fiziksel yntemlerle ayrlr, temizlenip kurutulur ve tartlr. b- Analizi yaplacak bileik suda az znen bir bileik haline getirilerek ktrlr, kelek ayrlp, saflatrlarak kurutulup, tartlr.

129

c- Uucu hale geebilen bileikler uygun bir bileie absorbe ettirilir. Absorbe eden maddenin arlndaki art madde miktarn verir. Eczaclkta gravimetrik analiz en ok kl, su, klorr, slfat, magnezyum ve kalsiyum iyonlar miktar tayininde kullanlmaktadr. 3.2.2.2. Titrimetrik Analiz Hacim llmesi esasna dayanr, bu nedenle volumetri de denilmektedir. Ancak hacim llmesi ilemi daha ok titrasyon yoluyla olduu iin titrimetri ad tercih edilmektedir. Titrasyon: Konsantrasyonu bilinmeyen bir maddenin belirli bir hacimdeki miktarnn, -konsantrasyonu bilinen bir madde zeltisi ile muamele edilerek, numunedeki bilinmeyen madde miktarna ekivalan olan maddeyi ieren zeltiyi bulma ilemidir. -Titrasyonlarda kullanlan konsantrasyonu belli zeltiye Ayarl veya Standart zelti, -Titrasyonun bittii noktaya Ekivalan Nokta, -Ekivalan nokta tayini iin ortama ilave edilen yardmc maddelere ndikatr denilmektedir. Birbirleri ile tam olarak reaksiyona giren maddelerin miliekivalan (meq) saylan eittir. Miktar tayin yntemlerinin esasn bu kural oluturmaktadr. meq = N x TD Tesir deerlii u ekilde belirlenir; Madde Snf Asit Baz Tuz Redoks Maddesi rnein; HC1 H 2 S0 4 TD=1 TD=2 Tesir deerlii Ortama salnan H+ iyonlar says Ortama salman OH" iyonlan says Tuzun bileiminde bulunan katyonun toplam yk Forml-gram bana alnan veya verilen e" says

NaOH TD=1

Ba(OH)2 TD=2

CaCl2 TD=2

CH3COOH TD=1

Benzoik asit TD=1

130

KMn04 iin;

Tuz olarak TD= 1 Asit ortamda TD= 5 Bazik ortamda TD= 3 Kuvvetli alkali ortamda TD= 1

Titrimetrik Analiz Yntemlerinin Dayandklar Reaksiyonlar Titrimetrik Analizler iyonlarn Birlemesi veya Elektron Transferi reaksiyonlarna dayanp, dayandklar reaksiyonlara gre Titrimetrik Analiz ikiye ayrlmaktadr. 1- yonlarn birlemesi esasna dayanan titrimetrik analizler, a- lyonize olmayan bir bileiin oluumuna dayanan titrasyonlar (rn; asit-baz/ntralizasyon titrasyonlar), b- ktrme esasna dayanan titrasyonlar (rn; Arjantimetri), c- Kompleks oluumuna dayanan titrasyonlar (rn; Kompleksometri), 2- Elektron transferi esasna dayanan titrimetrik analizler, a- ndirgen bir maddenin uygun bir ykseltgenin ayarl zeltisi, ykseltgen bir maddenin de uygun bir indirgenin ayarl zeltisi ile yaplan titrasyonu (Oksido-redksiyon titrasyonlar), (rn; Permanganimetri, Serimetri, Bromometri, Titanometri, yodometri, Bromometri, Nitritometri) b- Halojenasyon esasna dayanan titrasyonlar (rn; Bromometri). Bir bileiin miktar tayininin yaplabilmesi iin aadaki zellikleri gstermesi gerekir. 1- Reaksiyona giren her iki maddenin de sonuna kadar (kantitatif) reaksiyona girmesi, 2- Reaksiyonun son derece hzl olmas gerekir. Reaksiyon yeterince hzl deilse geri titrasyon yaplr ( hzl reaksiyona girdii madde nceden ilave edilir, ilave edilen maddeden artan dier bir zelti ile titre edilir), 3- Yan reaksiyonlarn olmamas, tek tip reaksiyon vermesi, 4- Ayarl zeltinin katk maddeleri veya dier maddelerle reaksiyona girmemesi, 5- ndikatr seiminin uygun olmas gerekir. 131

ndikatrler Dahili ve Harici indikatrler olarak ikiye ayrlrlar. a- Dahili indikatrler; reaksiyon srasnda dardan reaksiyon ortamna ilave edilen indikatrlerdir, b- Harici indikatrler ise, reaksiyon ortamnn dnda indikatr ile muamele edilmesi ilemidir (rn; nitritometrik titrasyonlarda kullanlan KI'l niasta kad harici bir indikatrdr). Asit-baz titrasyonlarnda kullanlan indikatrler Fenol ftalein, metil oranj, bromfenol mavisi, brom krezol yeili, metil krmzs gibi indikatrlerdir. ndikatr Metil oranj Fenol ftalein Metil krmzs Renk deitirme pH aral 3.1-4.4 8.0-10.0 4.2-6.3

ndikatr seerken ekivalan noktann %0.1 kadar ncesi pH'da renk verecek indikatr seilmesi gerekir. Redoks titrasyonlarnda kullanlan indikatrler K M n 0 4 (otoindikatr), niasta gibi indikatrlerdir. Titrimetride Kullanlan zeltiler Konsantrasyonlar ynnden Normalite cinsinden ifade edilirler. Normalite: 1 lt'de 1 ekivalan gram madde ieren zeltiler Normal (N) zeltilerdir. rn; 1 N H 2 S0 4 zeltisi= 1 lt'de 49 gram slfrik asit ieren zeltidir. Molar zelti: 1 lt'de 1 mol gram aktif madde ieren zeltidir. rn; 1 M H 2 S0 4 zeltisi= 1 lt'de 98 gram slfrik asit ieren zeltidir.

132

% zeltiler: a/a, a/h veya h/h eklindedir. a/a: 100 gram zelti iindeki arlk (gram) cinsinden miktar, a/h: 100 ml zelti iindeki arlk (gram) cinsinden miktar, h/h: 100 ml zelti iindeki hacim (mililitre) cinsinden miktardr. Ayarl zeltilerin Hazrlanmas Ayarl zeltisi hazrlanacak madde saf ise bundan hareketle tam normalitede zelti hazrlanabilir. Bunun iin 1 Ekivalan gram tartlp istenen hacime tamamlanr, ancak saf olmayan maddelerin tam normalitede zeltisi hazrlanamaz. Byle maddelerin zeltileri hazrlandktan sonra gerek normalitesini bulmak iin primer standart olarak bilinen maddelerden yararlanlr. Bunun iin primer standartm belli bir miktar hazrlanan zelti ile titre edilir ve normalite dzenleyici T ile gsterilen faktr hesaplanr. Faktr x normalite = gerek normaliteyi verir. Eer f, l'den kkse zelti tam normaliteden daha seyreltik, f, l'den bykse zelti tam normaliteden daha deriik hazrlanmtr. rn; 0.5 g primer standart madde uygun bir zcde zlp faktr tayin edilecek olan B zeltisi ile titre edildiinde; harcanmas gereken B zeltisi miktar teorik sarfiyat verir. (Primer standart madden molekl arl= 232, tesir deeri =1) 1 t 1 N (B zeltisi) 232 g ( Molekl Arl/Tesir deeri) primer standart madde ile reaksiyona girerse 0.5 g primer standart madde

X ml

1 N (B zeltisi)

X= 0.0021 t (2.1 ml) B zeltisi harcanmas gerekir (Teorik Sarfiyat) Titrasyonda harcanan B zeltisi miktar 2.2 ml ise (Pratik Sarfiyat), Faktr (f)= Teorik Sarfiyat / Pratik Sarfiyat f = 2.1 / 2.2 f = 0.9590 olarak bulunur.

133

Faktr kullanm: Madde miktar saptanmasnda kullanlacaktr. ( % saflk tayini) Y maddesinden A g tartlp, faktr saptanan B zeltisi ile titre edildiinde Z ml zelti harcanyorsa; 1 t Z ml 1N (B zeltisi) C g (M.A / t.d) Y maddesine ekivalan ise ? g Y maddesine ekivalandr.

1 Nx f (B zeltisi)

Z ml zeltinin reaksiyona girdii Y maddesi miktar; ? = C g x Z mlx f Tartlan A gram Y maddesinin 100 gram Y maddesinin ? gram saf ise X

X= % Saflk Tablet Hesab: 1 ml X ml b N (A zeltisi) b N (A zeltisi) C g ( Molekl Arl/Tesir deeri) Tablet etken maddesi ile reaksiyona girerse Z g Tablet etken maddesine edeerdir.

1 Tablet arl (D gram) = Toplam tablet arl / tablet says 1 Tablet arl Y gram (Sizin tartmnz) 1 Tablette olmas gereken etken madde miktar E gram Tablet etken maddesi ieriyorsa

% saflk; E gramda 100 de Z gram ise X saftr. 134

Primer standart maddenin tamas gereken zellikler: 1- Molekl arl byk olmal (tartmdan kaynaklanan azaltmak amacyla), 2- Ayarlanacak zelti ile verdii reaksiyon bilinmeli, 3- Ayarlanacak zelti ile kantitatif (sonuna kadar) reaksiyon vermeli, 4- ok saf olmal. 3.1. AST - BAZ TTRASYONLARI Bir asit ve bir bazn reaksiyonlarn kapsayan titrimetri yntemine ntralimetri denir. Bu reaksiyonlann esasn incelemeden asit ve baz kavramlarna ksaca baklmasnda yarar vardr. lk defa asit ve baz tanm Arrhenius tarafndan yaplmtr. Buna gre uygun koullar altnda iyonlatnda H + iyonu veren madde asit, OH" iyonu veren madde ise bazdr. Asit Baz HA BOH H B+
+

hatay

+ +

A" OH"

Bu teoriye aminler gibi bnyesinde OH " tamayan ancak su ile ortama OH ~ veren maddeler de dahildir. Bu maddelere pseudo baz ad verilir. B + H20 BH+ + OH '

1923'de Brnsted asit baz reaksiyonlarnda temel deimenin proton al veriine dayandn vurgulayarak proton veren maddelerin asit proton alan maddelerin ise baz olduunu tanmlamtr. Asit Baz HA B + H
+

. -

A"

BH +

ki asit tanm ayn olmakla beraber, baz tanmnda farkllk vardr. Baz formlndeki BH + asit gibi davranabilir. Buna gre; . Asit Baz + H + yazlabilir.

135

Klasik teoriye gre sulu zeltide bir asit bir bazla reaksiyona girerek tuz ve su oluturur. Brnsted'e gre ise asitin baz ile reaksiyonu yeni bir asit ve yeni bir baz meydana getirir. Yeni baz reaksiyona giren asidin konjuge bazdr. Yeni asit ise reaksiyona giren bazn konjuge asididir. Baz maddelerin asit ve baz halleri aada yer almaktadr. Asit Baz

CH3COOH
CH3NH3+ *H2P04~ '*
H3PO4

C H 3 C O O '
H 2 P0 4

+
+

H+
H H

CH3NH2 HP04= O

H7

~
HPO4

Aada verilen iki rnekte; su bir baz veya bir asit olarak davranmtr. HC1 + H 2 0 Asit Baz NH3 + H 2 0 Baz Asit ^
w

Cl~+ H 3 0 + Baz Asit N H 4 + OH Asit Baz

Baz tepkimelerde asit baz tepkimelerde baz olarak davranan bu tr bileiklere amfoter (veya amfprotik) bileikler denir. Saf asetik asit sv amaonyak da amfoter bileiklere rnek olutururlar.

nc asit baz teorisi Lewis tarafndan aklanmtr. Buna gre asit elektron ifti alabilen madde, baz ise elektron ifti verebilen maddedir. rnein : :NH 3 (Baz) + BF3 (Asit) , H 3 N : BF3

Levvis'in bu teorisinden hareketle rnekteki gibi nonprotik asitlere LEWIS AST denir. Ortamda proton olmad halde oluan asit-baz reaksiyonlar da bu teori ile aklanmaktadr. 136

AST VE BAZ TEORLERNN KARILATIRILMASI TEOR Arrhenius Brnsted Lewis AST Proton verici Proton verici Elektron alc BAZ Hidroksil verici Proton alc Elektron verici

3.1.1. ASDMETRK VE ALKALMETRK TTRASYONLAR (NTRALMETR) Daha nce de bahsedildii zere, ayarl bir asit ya da bazn reaksiyonlarn kapsayan titrimetri yntemine ntralimetri denir. Farkl bilim adamlar farkl asit-baz tanmlar ileri srmlerdir. Bunlardan ntralimetri asndan nemli olan BRNSTED'in asit-baz tanmdr. BRNSTED-LOWRY'e gre ortama proton verebilen maddeler asit, ortamdan proton alabilen maddeler ise baz olarak tanmlanmaktadr. Yani; asit baz HA B + H H + BH A-

Buna gre asit-baz titrasyonlan iki grupta incelenebilir. I-Asidimetri: Asidik bir maddenin ayarl bir baz zeltisi (NaOH, KOH) ile titre edilerek miktar tayininin yaplmasdr. Bu yntem ile karboksilli asidler, slfonik asidler gibi kuvvetli asidlerin, kuvvetli asid zellik gsteren baz fenol bileiklerinin, sulu zeltide asid zellik gsteren tuzlarn, esterlerin, keto-enol dengesine sahip bileiklerin miktar tayinleri yaplabilmektedir. rnek: ^v^^COOH + NaOH

COONa + H20

salisilik asid

137

^ V ^

C O O H

A + 2 NaOH

COONa + CH3COONa + H20 OH

aspirin

OCOCH3

+ COOCH2'

KOH

+
COOK

CH2OH

9? 99
" il N N O^CH^O I
C4H C4H
9 9

benzilbenzoat

+ NaOH

99
o ^ A
C4H9

OH

fenilbutazon

II-Alkalimetri: Bazik zellikteki bir maddenin HC1, H 2 S0 4 gibi kuvvetli asidlerin ayarl zeltileri ile titre edilerek miktar tayininin yaplmasdr. Bu yntemle bazik maddeler (primer ve sekonder aminler) ve sudaki zeltisi bazik zellik gsteren tuzlann miktar tayini yaplabilir. rnek: H2NCH2-CH2-NH2 + 2 hf* etilendiamin + HCI CHOH I CHNHMe I CH3 efedrin HCI + NaOH (ars) NaCl + H2O CHOH CHNCp CH3 H CI"

NH3-CH2-CH2-NH3

138

CH

Y N H C O C H

- N ^
S

. C
2

H C I

NH3

b a z lidokain

N H

C I

CH

lidokain.HC

HC (ars)

+ NaOH

NaC

+ H20

Asid-Baz ndikatrleri: Ntralimetri titrasyonlannda asid-baz indikatrleri denilen maddeler kullanlr. Bunlar zayf asid veya bazik maddelerdir. ndikatr In eklinde gsterirsek aadaki ekilde grld gibi iyonlar. Hin , H+ + In"

Hln proton vericisi olup asid eklidir. In" ise proton alr yani bazik formudur. Asidik ve bazik formlarnn renkleri deiiktir. Bu nedenle titrasyon srasnda ortamda gzle grlr bir renk deiiklii meydana getirirler. Koyu renkli ve pH renk deitirme aral dar olan maddeler iin kark indikatrler kullanlr. 3.1.2. SUSUZ ORTAM TTRASYONLARI Reaksiyona katlan asit ve bazlann, asitlik ve bazlk kuvvetleri yani disosiyasyon sabiteleri 10"7 den kk ise sulu zeltilerde titre edilemezler. nk sulu ortamda disosiyasyon sabitesi kldke ekivalan nokta civarnda pH deiimleri azalr ve kullanlan indikatrn renk deitirdii aralk ok ksa olur. Titrasyonun biti noktas kolay ve kesin tehis edilemez. Reaksiyon kantitatif olmaz ve bu da hesaplamalarda hataya neden olur. Bu nedenle disosiyasyon sabitesi 10"7 den kk olan yani zayf asid ve zayf bazlan su yerine, baka uygun bir zcde zp titre etmek mmkndr. Bu zayf asid ve bazlan titre edecek zeltiler; kuvvetli asid ya da bazlarn yine sudan farkl, uygun bir zcde zlm formlandr. Titrasyon ortamnda % 1 orannda dahi su bulunursa nm noktas tayin edilememektedir.

139

Asidik ve bazik maddelerin, zc olarak sudan farkl zcler kullanlarak miktar tayinlerinin gerekletirildii titrimetrik ynteme susuz ortam titrasyonlar denir. Esas yine asid-baz titrasyonlarna dayanr. Asidbaz reaksiyonlarnda proton alverii sulu ortamda iyonlar (1), susuz ortamda ise molekller (2) arasnda olmaktadr. (1) (2) NaOH + HC1 NH3 + HC1 N a C l + HOH NH4C

Zayf Bazlarn Susuz Ortam Titrasyonlar Zayf bir baz olan trimetil aminin HC10 4 ile sulu ve susuz ortamdaki reaksiyonlarna bakarsak; Sulu ortamda:
HCO4
+ H 0 H

H3O+

C04~

(1)

Me3N

H30+

[Me3NH]+

HOH

(2)

Susuz ortamda:
HCO4 + CH3COOH CO4" + CH3COOH2+ (3)

Me3N

CH3COOH2+

..

[Me3NH]+

CH3COOH

(4)

Suyun proton ilgisi fazla olduundan trimetil amin gibi zayf bir baz hidroksonyum iyonundan kolayca proton alamaz, dolays ile 2 nolu reaksiyon zor yrr. Halbuki asetik asidin proton ilgisi suya gre az olduundan 3 nolu reaksiyonda oluan (+) ykl katyondan baz daha kolay proton koparr. Bylece 4 nolu reaksiyon 2 nolu reaksiyondan ok daha kolay yrr. Ksaca zetlenecek olursa; sulu zeltide zayf bir baz olan trimetilamin, asetik asid gibi zayf tesirli bir zcde zldnde daha kuvvetli baz zellii gsterir ve reaksiyon daha kolay yrr. Zayf bazlarn susuz ortam titrasyonlannda zc olarak: glasiyal asetik asid, asetik asid anhidriti, di oksan, benzen, kloroform; ayarl zelti olarak: HCIO4 (perklorik asid), p-toluenslfonik asid; primer standart olarak

140

(HC10 4 iin): K, H-ftalat, Na 2 C0 3 veya difenilguanidin ve indikatr olarak ise: kristalviyole, a-naftol, metil krmzs, bromkrezol yeili kullanlmaktadr. Eer susuz ortamda organik bazlarn halojenr tuzlar tayin edilecekse ortama merkri asetat ilave etmek gerekir. Merkri asetat, hafif bazik karakter gsteren halojenr iyonlarnn glasiyal asetik asid ile reaksiyona girmesini nler. Zayf bazik karakterdeki aromatik aminlerin, aminoasidlerin, guanidin trevlerinin, morfolin, piridin, kinolin, pirazolon, oksazolin, purin ve slfonamidlerin miktar tayini susuz ortamda HC10 4 ile yaplr. CH3C00H
2 Organik b a z + x~
(CH3COO)
2Hg

2 O r g a n i k bazn a s e t a t

Hgx2

HCIO4

O r g a n i k bazn perklorat

CH3COOH

CH3COOH

CHOH

CHOH CHN + H 2 Me | CH 3 COO"

I
CHNHMe Adrenalin

|N H2Me. CH3COCf + CH3COOH2+ + CIO4

| - N + H2Me. CIO4" +2CH3COOH

organik bazn perklorat

Zayf Asitlerin Susuz Ortam Titrasyonlar: ncelikle zayf bir asid olan fenoln susuz ortamdaki reaksiyonlar incelenecek olursa; Fenol ile su arasnda bir proton alverii olur.

141

OH + HOH -

O"

H3O+

hidroksonyum iyonu

Eer fenol su yerine propilaminde zlr ve kuvvetli bir baz olan sodyum metilat ile titre edilirse reaksiyonlar aadaki ekilde oluur.

CH3ONa

C3H7N+H3

CH3OH

C 3 H 7 NH 2

Propil amin gibi bazik zclerin proton afnitesi suyunkinden daha fazla olduu iin zayf asidik maddeler bu zclerde daha fazla disosiye olurlar. Bylece fenol de daha kuvvetli asidmi gibi davranr. Sulu zeltilerde titre edilemeyen zayf asidler iin zc olarak propilamin, btilamin, etilendiamin, n-btilamin,piridin, ayarl zelti olarak; Na-metilat, K-metilat, Li-etilat gibi kuvvetli bazn uygun zcdeki zeltileri, indikatr olarak ise timol mavisi, azoviyole, o-nitroanilin, kinaldin krmzs kullanlmaktadr. Na ve K metilat ile titrasyon srasnda jelimsi kelek oluur. Bu da titrasyonun biti noktasnn gzlenmesini engeller. Li-etilat ile bu olaya rastlanmaz. Jel oluumunu nlemek iin ortama tetraalkilamonyumhidroksit ilave edilir. ok renkli zeltiler ya da ok zayf bazlarla alrken, an duyarllk isteyen tayinlerde indikatr kullanmak yerine analiz rneinin miktar tayini, HCIO4 ile potansiyometrik olarak yaplr. Renkli zeltilerde kolorimetrik olarak da tayin yaplabilir. Keto-enol dengesi ile zayf asidik karakter kazanan bileiklerin, zayf asidik yapdaki fenollerin ve yine zayf asidik zellikteki baz slfonamidlerin miktar tayini Na-metilat ile susuz ortamda yaplr.

142

3.2. O K S D O - R E D K S Y O N T T R A S Y O N L A R I 3.2.1. YODOMETRK TTRASYONLAR yotla ilgili titrasyonlarda ya dorudan doruya ayarl iyot zeltisi kullanlr (YODMETR) ya da iyot, reaksiyon srasnda aa kar. Aa kan iyot, ayarl tiyoslfatla titre edilir (YODOMETR). Ancak bu iki terim (YODMETR, YODOMETR) ou zaman kartrlr ve genel olarak her ikisine birden YODOMETR denir. Elementel iyot baz maddeleri ykseltger, kendisi de iyodr iyonuna indirgenir. I 2 + 2e 21"

yodu iyodr iyonuna indirgeyen maddeler: S 2 0 3 2 ", Sn2+, H 2 S yot yumuak bir oksidasyon ajandr. yot ile ok az sayda madde direkt olarak titre edilebilir. Yalnzca arsenit ve tiyoslfat, iyot ile direk titrasyonda nemlidir. Birok bileik iyodr iyota ykseltgeme kapasitesine sahiptir. Bylece bu bileikler tiyoslfat ile iyot aa kararak titrimetrik olarak analiz edilebilir. Bu yntem indirek titrasyon olarak bilinir. 21 I 2 + 2e

yodrden iyot aa karan maddeler: Mn0 4 ", Cr 2 0 7 2 ", H 2 0 2 ,I0 3 ~ yot suda ok az znr, fakat iyodr zeltisi iinde triiyodre dntnden suda znme zellii kazanr. I2 + I
:

143

yodr zeltisinin zc olarak kullanlmas znrl artrd gibi iyodun buharlamasn da azaltr. Bylece iyot zeltisinin stabilitesini de salam olur. Tm indirekt iyodometrik titrasyonlar, iyotun tiyoslfat ile titrasyonuna dayanr. Stokiyometrik reaksiyon denklemi: S 2 0 3 2 " + I2 S 4 0 6 2 " + 2 i"

Reaksiyon en iyi pH<6 olduunda yrr. Dier bir deyile ortam alkali olmamaldr. Alkali ortamda iyot hipoiyodit iyonuna dnp tiyoslfat iyonunu slfata okside eder ve dolays ile ortamda ayn miktar iyodun redksiyonu iin daha az tiyoslfat harcanr. I2 + 2 N a O H 4I 2 + l O N a O H + N a 2 S 2 0 3 NaOI + Nal + H 2 0 2 N a 2 S 0 4 + 8NaI + 5 H 2 0

yotun zayf bazik zeltide titre edilmesi gerekiyorsa ayarl zelti olarak tiyoslfat yerine arsenit zeltisi kullanlmas gerekir. p H = l l ' d e n byk olan zeltilerde ayarl iyot zeltisi ile titrasyon yaplamaz. Dier taraftan tiyoslfatm standart zeltileri asit pH'larda stabil deildir. En iyi stabiliteyi pH=9-10 aras verir. Oksijen tiyoslfatm dekompozisyonunu kolaylatrr ve bu paralanma suda eser miktarda bulunan bakr iyon safszl ile katalize edilir. Bu nedenle suyun saf olmas nemlidir. yodometri titrasyonlannda doru sonu alabilmek iin, Asitlendirilmi iyodr zeltisinin havada okside olmasna engel olmak Elementel iyodun buharlama ile miktarnn azalmasn nlemek gerekir. yodr iyonu asit ortamda havann oksijeni tarafndan yava yava okside olur. 2 1 + 6 H + + 3/2 0 2 I2 + 3 H 2 0

Asit ortamda iyodr iyonu tarafndan indirgenen maddeler ve k bu reaksiyonu katalize eder. Bu nedenle ykseltgenmenin iyodometrik 144

tayininde tiyoslfat ile titre etmeden nce sistem, miktar saptanacak ykseltgenle iyodr iyonu arasndaki reaksiyonun sona ermesi iin gerekli zamandan fazla bekletilmemelidir ve bu esnada karanlkta tutulmaldr. YODOMETRDE BT NOKTASININ TAYN yodometride biti noktas, ayarl iyot zeltisi kullanldnda iyodun ar duruma gemesi ve karakteristik renginin belirlenmesi ile, tiyoslfat zeltisi kullanldnda ise iyot renginin kaybolmas ile belli olur. yot zeltisi triiyodr iyonundan dolay koyu renklidir. Bu nedenle 0.1 N iyot zeltisinin bir damlas 100 ml souk suya soluk san bir renk verir. Renk deiiminin duyarll ortama indikatr olarak niasta konulmas ile artnlabilir. yodr varlnda iyot niasta tarafndan adsorbe edilerek karakteristik mavi renk verir. yodr yokluunda ise renk olumaz. Dier taraftan ekstraksiyon indikatrleri (kloroform, karbontetraklorr) indikatr olarak kullanlabilir. ndikatrlerin duyarll asit ile artnlrken organik bileikler ve s bu duyarll azaltr. YODOMETRDE DKKAT EDLECEK DURUMLAR 1. Titrasyon soukta yaplmaldr. Aksi taktirde: a) I2 reaksiyon ortamndan uar. b) 0 2 ile I" arasndaki reaksiyon hzlanr. c) Niasta indikatrnn rengi saptanmas gleir. zayflar ve dnm noktasnn

2. Niasta geri titrasyonda (iyodun tiyoslfatla titrasyonunda) iyodun byk bir ksm titre edildikten sonra ilave edilmelidir. Erken konulursa: a) Niasta uzun sre asit ortamda kalacandan hidroliz olur ve indikatr olarak etki gstermez. b) Ortamda konsantre iyot ile niasta geri dnmsz kompleks verir. Dnm noktas belirlenemez. 3. Titrasyon devaml alkalayarak yaplmaldr. Aksi halde S 2 0 3 2 ' paralanr. 4. Titrasyonun yapld kap karanlkta bekletilmelidir. Bekletilmezse iyodrden n etkisi ile I2 aa kar. 5. yot, lastik, mantar gibi organik bileiklerle temas ettirilmemelidir. 6. Titrasyonlar alkali ortamda yaplmamaldr. 145

yodometrik Olarak Miktar Tayini Yaplan Maddeler: Askorbik asit, dimerkaprol, fenazon (antipirin), halazon, hidrojen peroksit, izoniyazid, nitrofurazon, novaljin, potasyum benzil penisilin, sefaleksin, sefaloridin vb. 3.2.2. BROMOMETR (KBrOj zeltisi ile Yaplan Titrasyonlar) Bu tip titrasyonlar, organik maddelerin serbest brom ile verdii katm ve sbstitsyon reaksiyonlarna dayanlarak yaplr. Brom da iyot gibi iyi bir ykseltgendir. Fakat ayarl brom zeltisi uzun sre dayankl halde kalmad iin titrasyon iin gerekli brom, KBr0 3 + KBr dan meydana getirilir. B r 0 3 " + Br" + 6 H + - 3 Br 2 +3 H20

Oluan bromun bir ksm tayini yaplacak maddeyi oksitler, fazlas ise ortama KI ilave edilerek aa kan iyodun (I2) ayarl tiyoslfat (S203~2) zeltisi ile niasta kullanlarak titre edilmesi ile hesaplanr. Bu yntemle fenol, salisilik asit, slfamitler, rezorsinol, izoniazid gibi maddeler tayin edilebilir. K B r 0 3 + 5 K B r + 6 HC1 3Br 2 + 6KC1 + 3 H 2 0

KBr0 3 m edeer arl= KBr0 3 (167.02)/6=27.84 0.1N brom zeltisi iin 2.784 g KBr0 3 tartlp distile su ile 1000 ml' ye tamamlanr. Toplu denklem:

KB1O3 + 5 KBr + 6 HC1 - 3 B r 2

3I 2 + 6 N a S 2 0 3 - 6NaI 3.3. NTRTOMETR

+ 6KC1 + 3 H 2 0
+3NaS406

3 Br 2 + 6 K I 3 I 2 + 6 KBr

Primer aromatik amin grubu ieren organik bileiklerin miktar tayininde kullanlan titrimetrik bir yntemdir. Bu ilem primer aromatik ve alifatik bileikler iin diazo reaksiyonu olarak bilinir. Ksaca diazo reaksiyonu primer aromatik ve alifatik aminlerin nitrz asitle diazonyum tuzlarn 146

meydana getirmek zere verdikleri reaksiyondur. Nitrz asit zayf bir asit olup dayankl deildir, bu nedenle reaksiyon ortamnda yaratlp, reaksiyona sokulur. Bunun iin sodyum nitrit bir mineral asitle reaksiyona sokulur. N a N 0 2 + HC1 HN0 2 + NaCl veya.

2 NaN0 2 + H 2 S0 4 -> 2 HN0 2 + Na 2 S0 4 Nitritometride numune asit ortamda ayarl nano 2 zeltisi ile titre edilir. Nitrz asit tm aminlerle reaksiyona girer, sadece primer aromatik aminlerle suda znen diazonyum tuzlarn verir, sekonder ve tersiyer aminlerle ise suda znmeyen bileikler verirler. Nitrz asidin aminlerle verdii reaksiyonlan u ekilde inceleyebiliriz: 3.3.1. Primer Aminlerle Reaksiyon; Primer alifatik aminler nitrz asitle diazonyum tuzlarn verirler. Ancak bu tuz ok dk scaklkta dahi kendi kendine azot gaz kaybederek, dekompoze olur ve bu esnada primer alifatik aminlerin karl olan alkoller meydana gelir. Aa kan azot gaznn hacmi llerek kantitatif miktar tayini yaplabilir, bu ekildeki miktar tayini yntemine nitrometri denir.

R-NH 2

+ HN02

R-N2]+cl" alifatik

-> R+X"

N2

alkol, alken veya alkil halojenrler

diazonyum tuzu

Sentez asndan bu reaksiyonun nemi yoktur, zira rnler bir karmdr. Primer aromatik aminler, nitrz asitle aril diazonyum tuzlann verirler. Bu tuz reaksiyon ortam 5 c n altnda tutulduunda olduka dayankldr. Bu reaksiyona diazo reaksiyonu, yntemin adna ise nitritometri denir. Slfonamidler, lokal anestezikler gibi, primer aromatik amin grubu tayan bileiklerin miktar tayinleri bu ekilde yaplabilir. Reaksiyon mekanizmas;

147

0=NOH

0=NOH H

N=0

H20

Nitrozonyum katyonu

Ar N '

ArN-N=G H

ArNN=0 H

N=0
Keto - Enol dengesi

ArN=N-OH

c
- H20

Ar-NN ]"
Aril diazonyum iyonu

Ar N = N ] C 1 Aril diazonyum tuzu

Ar N = N - O H 2 Oksonyum katyonu

Kimyasal reaksiyonlar, molekldeki elektron younluu dalm ve molekller aras yeni balarn olumas asndan nemlidirler. Bu nedenle atomlarn evresindeki elektron younluklar nem kazanmtr. Eer bir molekln yapsn Lewis formuna uygun olarak yazarsak, nokta ile gsterilen elektronlar ba yapmam serbest valans elektronlarn gstermektedir. Buradan hareketle molekl iindeki her bir atomun formal ykn hesaplamak mmkndr. Bunun iin aadaki forml kullanlr: Formal yk = izole atomun valans elektronlar - [paylalmam elektronlar+paylalm elektronlar/2] RNEK: Ar-N=N] + Formal yk (FY) nedir? 1 2 Bu durumda Ar-N + =N: olacaktr.

(1)FY= 5-(0 + 8/2) = +1 (2) FY= 5-(2 + 6/2) = 0

148

Diazonyum tuzlarnn sentez asndan nemi vardr. Zira bileiklerden eitli fonksiyonel gruplar ieren bileiklere geilebilir.

bu

Aromatik aminlerde azot zerinde bulunan serbest elektron ifti halka ile delokalizasyona (rezonans, mezomeri) girerek azot-karbon arasnda ifte ba oluturur. Alifatik aminlerde ise bu ekilde elektron al-verii olmad iin karbon-azot bann paralanmas ok kolay olmaktadr ve stabilite salanamamaktadr.

3.3.2. Sekonder Aminlerle Reaksiyon: Sekonder alifatik ve aromatik aminler, nitrz asit ile N-nitrozo aminleri verirler. Bu bileikler karsinojenik etkilidirler, ou reaksiyon ortamnda sardan krmzya kadar deien renkte olurlar ve sv yal bir tabaka halinde ayrlrlar, suda znmezler, fakat subuhar ile srklenebilirler.

NH / R (Ar)

HO-NO (Ar) -H

NN=0 R' (Ar)

N-nitrozoamin

nhch3

H3C^ N

/NO

149

3.3.3. Tersiyer Aminlerle Reaksiyon; Tersiyer alifatik aminler bu reaksiyonu g verirler, zira reaksiyon bir denge halindedir. rn ancak dk derecede stabildir, aksi halde aldehite dekompoze olabilir. 2 R 3 N + HNO 2 -> R 3 N + H X" + R 3 N + -N=0 X" Tersiyer aromatik aminler, nitrz asitle aromatik ekirdekte dialkilamino gibi gl elektron salc gruplar olmad takdirde reaksiyon vermezler. Nitrosonyum katyonu, sterik engel nedeniyle ncelikle para konumundan balanr, ancak para konumu kapal ise reaksiyon koullarnn zorlanmas ile orto izomeri de olabilir, fakat meta izomeri yoktur.
NR,

NR2

nr2

N(CH3)2

h3cl hno2
0-5 C

^ch 3

Nitritometri Yntemi Uygulanrken Dikkat Edilecek Noktalar: - Diazolandrmada kullanlan nitrz asit, sya kar dayanksz olduundan primer aromatik aminlerin bu asitle reaksiyonu 5 C yi gemeyecek bir temperatrde yaplmaldr. Ortam ss fazla olursa azot gaz halinde ortamdan ayrlr, oluan diazonyum tuzu da bozulur. - Titrasyon srasnda erlendeki karm iyice alkalanarak nitrz asitin hzla eit miktarda reaksiyona girmesi salanmaldr. Aksi halde nitrz asit, zeltinin bir ksmnda daha fazla bulunur ve yanl sonu alnabilir. Ar-NH 2 + HC1 ArNH 3 ] +C1"

ArNH 3 ] +C1" + HC1 + NaN0 2 -> Ar-N=N]+Cl" + NaCl + 2H 2 0

150

Yukardaki titrasyon denkleminden de grld gibi 2 edeer asit alnmaldr. Bunlardan biri amin ile tuz oluturur, ikincisi sodyum nitritten nitrz asit oluturur. Pratikte ise asitin 2.5-3 kat olmas istenir. Bunun nedeni, reaksiyonun sonuna doru zeltinin pH s ntral snra yaklaarak henz reaksiyona girmemi olan aminin kenetlenme reaksiyonu vermesini nlemek iindir. - Titrasyon sonuna doru reaksiyon yavalar. Bu nedenle zellikle ekivalan noktas dolaynda titrasyon yava yaplmaldr. Diazotasyon ileminde ortamn asit olmas gerekmektedir. Yoksa reaksiyon yrmez, yan rnler oluabilir.
NH2 HCl NH3C

HN02

\
(Henz reaksiyona girmemi olan amin) N=N~NP

Azoik yapi (renkli)

Triazen(renksiz)

Titrasyonun Biti Noktas Bu titrasyonlarda titrasyonun biti noktas d indikatr yardm ile saptanr. Bu indikatr potasyum iyodrl niasta kaddr. Diazolandrma reaksiyonu sona erince yani titrasyonun ekivalan noktas alnca nitrit iyonu an duruma geer. Bu an saptayabilecek uygun bir dahili indikatr yoktur. Bu nedenle titrasyon sonuna doru cam bagetle zeltiden bir damla alnr, KI'l niasta kadna damlatlr, iyot aa kp kmadna baklr. 2NO"2 + 21" + 4H + 2NO + I2 + 2H 2 0 Niasta Mavi-Mor renk 151

Ortamda amin ieren bileik tamamen diazolandktan sonra ilave edilen sodyum nitrit reaksiyona girmeden kalr ve bu anda zeltiden alnan bir damla, Ki'l niasta kad zerinde mavi-mor leke oluturur. Bu nitrz asit ve KI arasndaki reaksiyondan oluan iyodun niasta ile verdii renktir. ndikatr kadnda damlatlr damlatlmaz hemen mavi-mor renk oluuncaya kadar titrasyona devam edilir, nk bekledike kat havadan renklenebilir. 3.4. PERMANGANMETR Permanganat, kuvvetli ykseltgen bir bileik ve kendi kendinin indikatr (oto indikatr) olmas nedeniyle, titrasyonlarda ok kullanlr. Ayarl permanganat zeltisi, indirgen maddelerin miktar tayininde kullanlr. Bu yntem kullanlarak en ok Fe+2, oksalat, arsenik, antimon, nitrit ve ferrosiyonr iyonlar ile H 2 0 2 , kalsiyum laktat ve kalsiyum glikonat numunelerinin miktar tayini yaplabilir. Permanganat zeltisinin zellikleri: Permanganimetrik titrasyonlarda 0.1 N KMn0 4 zeltisi kullanlr. zeltinin hazrlan srasnda dikkat edilmesi gereken hususlar vardr. Permanganat zeltisi, s ve scaktan kolaylkla etkilenerek bozunur. Szge kad, lastik gibi maddeler ile temasnda ykseltgenme reaksiyonu vererek bozunabilir. Bozunmay nlemek iin zeltisinin az kapal renkli ielerde, s ve ktan uzakta saklanmaldr. Buna ramen hazrlanan zeltilerin uzun sre saklanmamas, taze zeltilerin kullanlmas nerilir. Permanganat zeltisi, ortamda safszlk olarak bulunan klor iyonunu ykseltger. Ortamda bulunabilecek eser miktardaki demir iyonu reaksiyonu katalizler. Bu nedenle; Permanganat zeltisi ile demir ieren preparatlann titrasyon ortamnda klor iyonu bulunmadndan emin olunmal veya ykseltgenmeyi nleyecek tedbirler alnmaldr. Permanganat ile yaplan titrasyonlarda en nemli noktalardan biri indikatr kullanlmamasdr. Permanganat, ortamn asidik yada bazik olmasna gre iki farkl tepkime verir. 1) Asit Ortam: Bu ortamda yaplan titrasyonlarda K M n 0 4 karakteristik pembe rengi kaybolana kadar titrasyona devam edilir. Rengin kaybolduu an ekivalan noktay gsterir. Asit ortamda oluan reaksiyon denklemi; Mn0 4 " + 8 H 3 0 + + 5 e" -> Mn +2 + Mangan iyonu deerlii: 5 152 12H20

2) Ntral yada Bazik Ortam: Bu ortamda yaplan titrasyonlarda pembe rengin olutuu an ekivalan noktay belirler. Reaksiyon denklemi; Mn0 4 " + 2 H 2 0 + 3 e" -> M n 0 2 + 4 OH" Mangan iyonu deerlii: 3 Permanganimetrik titrasyonlar iki ksmda incelenebilir. 1) Direk Titrasyon: ndirgen madde ieren numune, ayarl KMn0 4 zeltisi ile dorudan titre edilir. rnek: FeS0 4 ve H 2 0 2 numunelerinin saflk tayini ayarl K M n 0 4 zeltisi ile yaplr. Titrasyonlar srasnda oluan reaksiyon denklemleri aadaki gibidir. 10 FeS0 4 + 2 KMn0 4 K 2 S0 4 + 8 H 2 0 5 H202 + 2 KMn04 K 2 S0 4 + 8 H 2 0 + 8 H 2 S0 4 5 Fe 2 (S0 4 ) 3 +2 MnS0 4 +

3 H 2 S0 4

2 MnS0 4

5 02

Bu yntem kullanlarak siderit (FeC0 3 ), hematit (Fe 2 0 3 ), ferroamonyum slfat (Fe(NH 4 ) 2 (S0 4 ) 2 .6H 2 0), oksalik asit, sodyumperborat (NaB0 3 ), miktar tayinleri yaplabilir. 2) ndirekt Titrasyon: ndirgen madde, amonyum oksalat gibi bir madde ile reaksiyona sokularak oksalat halinde ktrlr. Bu kelekten hareketle asit ortamda permanganat zeltisi ile titrasyon yaplr. rnek: Bu yntem zellikle kalsiyum laktat ve kalsiyum glukonat miktar tayinlerinde kullanlr. Oksalatlar halinde ktrlen bu maddeler, szlr ve kelek H 2 S0 4 iinde zlerek oluan oksalat iyonu, ayarl permanganat zeltisi ile titre edilir. Toplu reaksiyon denklemi aadaki gibidir.

153

5 (HOOC-COOH) + 2 KMn0 4 + 3 H 2 S0 4 - 2 M n S 0 4 + K 2 S0 4 + 8 H 2 0

10C02

Ayrca nitrit (-N0 2 ), bakr (Cu), inko (Zn), kurun (Pb) gibi nadir toprak elementlerinin tayini, fosfor ve sodyum bileiklerinin miktar tayini indirekt titrasyon ile yaplabilir. SORULAR 1. Ekivalan nokta, ayarl zelti, indikatr, normalite, molarite, tesir deerlii, primer standart madde, faktr terimlerini tanmlaynz. 2. Titrimetrik analiz reaksiyonlarn dayandklar prensiplere gre snflandrnz. 3. Asit-baz reasksiyonunda ne tr indikatrler kullanlmaktadr 4. Bronsted, Arhenius ve lewis'e gre asit-baz tanmlarn yapnz. 5. Susuz ortamda titrasyon neden tercih edilmektedir rnek vererek aklaynz. 6. Oksido-redksiyon titrasyonlan nelerdir, snflandrarak aklaynz. 7. yodometride dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir? 8. Diazo reaksiyonundan hangi tirimetrik yntemde yararlanlmaktadr, bir rnek molekl zerinde gsteriniz. 9. Primer sekonder ve tersiyer nitritometrik tayini nasl yaplr. amin grubu ieren bileiklerin

10. Otoindikatr olarak titrimetrik tayinlerde hangi kimyasal maddeden yararlanlmaktadr ve bu madde ile yaplan drekt vew indirekt titrasyon yntemlerini yaznz. 3.5. UYGULAMALAR 3.5.1. KNN HDROKLORR MKTAR TAYN

2
CH . HCI . 2 H.O CH-CH=CH
2

8'

(8 S,9R)-6' -metoksiinkonan-9-ol 154

Yaklak 0.1 g tam tartlm kinin hidroklorr 12.5 ml glasiyal asetik asid R de zlr. 5 ml asetik asid anhidriti ve 2.5 ml asetik asidli merkri asetat TS ilave edilip 0.1 N perklorik asid ile mordan zmrt yeiline kadar titre edilir, (indikatr : kristal viyole TS) 1 ml 0.1 N perklorik asid (HC10 4 ) HCl' e edeerdir. 0.1 N Perklorik Asid zeltisi: (HCKVnM.A. = 100.46), 0.1 N HC10 4 zeltisi, 1000 ml de 10.05 g saf HC10 4 ierir. Hazrlanmas: 8.5 ml % 72 lik perklorik asid, 500 ml glasiyal asetik asid ieren 1000 ml'lik bir balon-joje'de kartrlr. 21 ml asetik asit anhidriti ilave edilir (perklorik asitten gelen suyu alr), soutulur, glasiyal asetik asid ile 1000 ml ye tamamlanr. Bir gece bekletildikten sonra ayarlanr. Ayarlanmas: nceden 120 C de 2 saat kurutulmu saf potasyum hidrojen ftalattan 700 mg dolaynda tam bir tartm alnr, 50 ml glasiyal asetik asidde zlr ve 2 damla kristal viyole zeltisi karsnda perklorik asid ile titre edilir. Ekivalans noktasnda renk mordan zmrt yeiline dner. Bo deneme yaplr ve iki sarfiyat arasndaki fark alnr. 1 ml 0.1 N perklorik asid (HC10 4 ) ftalata edeerdir. 20.42 mg Potasyum hidrojen 0.01985 g kinin.

3.5.2. ASETLSALSLK ASD (ASPRN) MKTAR TAYN

^ HCIO COOH 4 [I c r ^COOH + KCO4

0.5 g civarnda tam tartlm numune 20 ml % 90 lk etanoldeki zeltisi, fenolftalein karsnda, 0.5 N sodyum hidroksid zeltisi ile hafif pembe renge kadar titre edilir. Bu titrasyonda sarf edilen alkali hidroksid miktar (a) ml olsun. imdi bu titre edilmi zeltiye, ilk sarf edilenin iki kat kadar (2a ml) 0.5 N sodyum hidroksid zeltisi ilave edilir ve zelti su 155

banyosunda, gerieviren soutucu altnda 15 dakika stlr, soutulur ve alkalinin fazlas, 0.5 N HCI asid zeltisi ile geri titre edilir.

Asetil salisilik asid iin hesap:

1 ml 0.5 N

NaOH

45.05 mg X

asetil salisilik asid

[ 2 a . fNaOH - b . fHCI) ]

x . 100 = % asetil salisilik asid

Salisilik asid iin hesap:

1 ml 0.5 N

NaOH

69 mg salisilik asid
X

[ a . f N a O H - ( 2 a . f N a O H - b . f HCI ) ]

x . 100
= % salisilik asid

Reaksiyon denklemi:

+ N a O H - ^ r r -OH

salisilik asid

156

COOH + NaOH

COONa

OCOCH3
aspirin

OCOCH3

H2O

COONa
+ NaOH OCOCH3

COONa + CH 3 COONa
OH

NaOH (fazlas)

HC

NaCl

+ H 2O

1 N HC zeltisi: 1000 ml de 36.5 g HC ieren zelti 1 N dir (HCl'in M.A. = 36.5). 0.5 N HC zeltisinin Hazrlanmas: % 37 lik (d = 1.19 g/ml) hidroklorik asid zeltisinden 41.5 ml alnr ve distile su ile 1000 ml ye tamamlanr. Ayarlanmas: nceden 270 C dolaynda bir saat stlarak kurutulmu saf ve susuz sodyum karbonattan (primer standart) 1.5 g kadar tam bir tartm alnr. 100 ml suda zlr ve iki damla metil krmzs karsnda 0.5 N hidroklorik asid ile titre edilir. Ekivalans noktasnda renk hafif pembeye dner. Bu titre edilmi zelti, dikkatle stlarak karbondioksidin k salanr ve pembe renk tekrar meydana kncaya kadar titrasyona devam edilir. 1 ml 0.5 N Hidroklorik asid zeltisi karbonata edeerdir. 1 N NaOH zeltisi: 1000 ml de 40 g HC ieren zelti 1 N dir (NaOH'in M.A. = 40.0). 26.495 mg susuz sodium

157

0.5 N NaOH zeltisinin Hazrlanmas: 0.5 N NaOH zeltisi iin; 20 g NaOH alnr ve distile su ile lOOOml ye tamamlanr. Ayarlanmas: 1- 105 C de 3 saat kurutulmu saf potasyum hidrojen ftalattan 5 g dolaynda tam bir tartm alnr. nceden kaynatlarak karbon dioksidinden kurtarlm 75 ml distile suda zlr, 2 damla fenolftalein zeltisi ilave edilir ve 0.5 N sodyum hidroksid zeltisi ile kaybolmayan soluk pembe renge kadar titre edilir. 1 ml 0.5 N NaOH zeltisi edeerdir. 102.1 mg Potasyum hidrojen ftalata

2- Sodyum hidroksid zeltisinin ayarlanmasnda ayarl hidroklorik asid zeltisi de kullanlabilir. Bunun iin 25.0 ml sodyum hidroksid zeltisi, fenolftalein karsnda 0.5 N hidroklorik asid zeltisi ile titre edilir, reaksiyonun biti noktasnda fenolftalein'in alkalideki rengi kaybolacaktr. 3.5.3. ANTPRN (FENAZON) MKTAR TAYN
H3C_

Ii

M.A.= 188 l-fenil-2,3-dimetil-5-pirazolon

100 mg civarnda madde tartlr. 18 ml %10'luk sodyum asetatta zlr. Bylece HI nn kuvvetli redktr etkisi ile reaksiyonun geri dn engellenir. 15 ml 0.1 N I2 zeltisi ilave edilir. Sk sk alkalayarak 20 dakika karanlk bir yerde bekletilir. 5 ml CC14 ilave edilerek keltinin znmesi iin sk sk alkalanr. yodun fazlas 0.1 N Na 2 S 2 0 3 zeltisi ile titre edilir. Reaksiyonun biti kaybolmas ile saptanr. noktas CC14 tabakasndaki pembe rengin

158

1 ml 0.1 N I 2
(15 X f [ 2 - b X FNA2S203)

... 9.412 mg fenazona edeerdir. A mg

A x 100/tartm = % fenazon Reaksiyon denklemi

H 3 CH

H 3 C-

H 3 C-

6 ~ 6
HI + CH3COONa Nal + 2 Nal CH3COOH + Na2S406 I 2 (fezlasi) + 2 N a 2 S 2 0 3

YODOMETRDE KULLANILAN AYARLI ZELTLER : 0.1NL. O . l N N a ^ O , 0.1N I2 zeltisinin Hazrlanmas ve Ayarlanmas 1000 ml'de 12.69 g iyot ieren zelti O.IN'dir. 13 g iyot, 30 g KI ve 40 ml su ile kartrlarak zlr ve su ile 1000 ml'ye tamamlanr. Arsentrioksit'e kar ayarlanmas 0.2 g civarnda iyice kurutulmu As 2 0 3 'ten bir erlen iine tam tartm alnr. 2 ml % 20 NaOH'de gerekirse stlarak zlr. zeltiye 40 ml su ve 0.2 ml metil oranj damlatlr. Renk asit pH gsterinceye kadar yani sandan krmzya dnnceye kadar dile HC ilave edilir. Daha sonra asit, NaHC0 3 ile ntralletirilir. Titrasyon esnasnda oluabilecek HI asidi nlemek iin zayf alkali olan Na 2 C0 3 'tan 2 g daha ilave edilir. Bylece hazrlanm olan primer standart numune, 0.1 N I2 zeltisi ile titre edilir. Ekivalan noktasnn saptanmas iin 10 damla niasta zeltisi konup mavi renge kadar titrasyona devam edilir. 159

1 ml 0.1N I2

0.004946 g A s 2 0 3 ' e edeerdir.

Reaksiyon denklemi: AS 2 0 3 + 2 I2 - AS 2 0 5 + 4HI

0.1N Na 2 S 2 0 3 zeltisinin Hazrlanmas ve Ayarlanmas Na 2 S 2 0 3 . 5H 2 0: 248.19 1000 ml'de 24.82 g saf madde ieren zelti O.IN'dir. 26 g Na 2 S 2 0 3 ve 200 mg Na 2 C0 3 , yeni kaynatlp soutulmu distile suda zlr ve 1000 ml'ye tamamlanr. Ayarlanmas Ayarlamada tiyoslfat iyonu ile elementel iyot arasndaki reaksiyondan yararlanlr. Bu sebeple standart olarak elementel iyot veya asitli zeltide K'den iyot aa karan baz maddeler, rn. Potasyum iyodat, potasyum bromat, potasyum bikromat, bakr kullanlabilir. Uygulamada iyot ile tiyoslfat zeltilerini beraberce kullandmz iin, nce iyot zeltisinin faktr tayin edilir. Daha sonra bu zelti standart olarak kullanlp tiyoslfatn faktr saptanr. Bunun iin, 10 ml faktr belli 0.1N I2 zeltisi alnr. zerine 2 ml niasta zeltisi katlarak 0.1N Na 2 S 2 0 3 zeltisi ile mavi rengin kaybolmasna kadar titre edilir. V X f = V 2 X f 2 forml hesaplanr. 3.5.4. SLFOGUANDN MKTAR TAYN 0.1N N a N 0 2 zeltisinin Ayarlanmas: Primer standart olarak kullanlan saf slfonilamidden 0.1 g kadar tam bir tartm alnr, 25 ml distile su ve 5 ml % 15 HCI de zlr. Reaksiyon kab alttan buz banyosunda soutularak ve kuvvetle alkalanarak 0.1 N N a N 0 2 ile titre edilir. Reaksiyonun biti noktas KI'l niasta kad ile saptanr.

160

1 ml 0.1 N N a N 0 2 slfonilamide edeerdir.

NH2 NaN02 S0 2 NH 2 + HCl

0.01722 g

Slfoguanidin miktar tayini: 20 Tablet havanda toz haline getirilir ve 0.1 g tam bir tartm alnarak bir erlenmayer iine konur. zerine 25 ml distile su ve 5 ml % 15'lik HCl zeltisinden ilave edilerek madde zlr. Erlenmayer buz banyosunda soutulur. 0.1 N NaN0 2 zeltisi ile titre edilir . Reaksiyonun biti noktas KI'l niasta kad ile saptanr. 1 ml 0.1 N N a N 0 2 slfoguanidine edeerdir. 0.0214 g

NH->

O
NH

NaN02

HCl SO 2 NHCNH 2 NH

5O2NHCNH2

3.5.5. KALSYUM LAKTAT MKTAR TAYN [CH 3 CH(OH)COO] 2 Ca .5 H 2 0 0.5 g civarnda tam tartlm numune 100 ml su ve 5 ml % 5 HCl'de zlr. Kaynama noktasna kadar stlr (90 C). 10 ml % 10'luk amonyum oksalat ilave edilr. % 10'luk amonyak zeltisiyle ntralletirilir (turnusol kad ile kontrol edilerek). Daha sonra amonyak zeltisinden 1 ml daha 161

konur, karm su banyosunda 1 saat kadar stlr, oda ssna kadar soutulup oluan kelek szlr. kelek su ile birka defa ykanr (ykama ilemi klorr iyonlarn ortamdan uzaklatrmak iin yaplr). Bylelikle saf Kalsiyum oksalat elde edilmi olur. Bu kelti 15 ml su ile sspansiyon yaplr. 50 ml dile H 2 S0 4 konur, kalsiyum oksalattan ibaret kelti szlr. 0.1 N K M n 0 4 ile pembe renge kadar 70 C'da titre edilir. 1 ml 0.1 N KMn0 4 laktata edeerdir. Reaksiyon Denklemi: [CH 3 CH(OH)COO] 2Ca + 2HC1 Toplu reaksiyon : 5(COOH) 2 + 2KMn0 4 10C0 2 + 8H 2 0 + 3H 2 S0 4 K 2 S0 4 + 2MnS0 4 + -> 2CH 3 CH(OH)COOH + CaCl2 218.22 / 20.000g kalsiyum

0.1 N Potasyum Permanganat zeltisinin Hazrlanmas: (KMn0 4 'n M.A.: 158.04) 3.3g KMn0 4 'n 1 t sudaki zeltisi kaynamaya yakn bir scaklkta 1 saat tutularak yabanc organik maddelerin paralanmas salanr. yice souduktan sonra zel bir ekilde temizlenmi amyant veya cam pamuundan szlr (ideal ekil, szmeden nce zeltinin iki gn bekletilmesidir). Hazrlanan zelti cam kapakl ve renkli ielerde s ve ktan uzak saklanmal, zeltinin ayar kullanlmadan nce yaplmaldr. Permanganat zeltisinin Ayarlanmas 110 C da sabit arla getirilmi sodyum oksalattan 200 mg tam tartm alnr, 250 ml suda zlr ve 7 ml slfrik asit ilave edilir. Karm 70 C ye stlr ve titrasyon srasnda bu snn dmemesine dikkat edilir. Permanganat zeltisi sabit pembe renk elde edilene kadar titre edilir. Faktr hesab aadaki eitlik kullanlarak yaplr. 1 ml 0.1 N K M n 0 4 zeltisi, 6.700 mg saf sodyum oksalata ekivalandr. Ayarlamada kullanlabilecek primer standart maddeler: sodyum oksalat (Na 2 C 2 0 4 ), arsentrioksit (As 2 0 3 ), potasyum iyodr (KI).

162

4. f a r m a k o p e a n a l i z l e r i
4.1. G E N E L B L G L E R Farmakope (asl Yunanca ; FARMACOPEA)'nin kelime anlam, ilalan bir kanuna gre yapmak, hazrlamak demektir. Tedavinin baarl olabilmesi, kullanlan etken maddelerin aktivitesi kadar, gerek majistral ve gerekse ofsinal olarak hazrlanan ilalarn ierdii etken maddelerin saf ve her zaman ayn standartta olmasna da baldr. Ayrca tedavi gvenlii asndan da, ilalarn belirli kriterleri tayan etken maddeler ile ve belirli kurallara uyularak hazrlanmas ve btn bunlarn aratrlabilir olmas gerekmektedir. Tarihi geliim iinde, tpta kullanlan majistral ilalarn ve ofsinal preparatlann says arttka, bunlarn yukarda szn ettiimiz anlamda her yerde benzer ve ayn standartta hazrlanma zorunluluu kendini iyice hissettirmeye balam ve bu konuda resmi ve yasal nitelikleri olan yazl bir dokmann gereklilii, ilk Farmakope' leri gndeme getirmitir. lalarn hazrlanmasna ilikin ilk yazl dokman, M.S. I. Yzylda L A R G U S ' u n yazd ; C O M P O S T O N E S M E D C A N M E N T O R U M adl kitaptr. 1321 ylnda Fransada V. Philip, bir emirname ile eczanelerde ayn tipte ila hazrlanmasna ynelik A N D D O T A R U M ' u n kullanlmasn art komutur. Bugnk anlamda ilk farmakopenin, 1497 ylnda R C E P T A R O F O R E N T N O ad ile Floransada basld bilinmektedir. Bu tarihten sonra, yresel ve bireysel farmakopelerin (1565-Ausburg, 1628-Londra, 1636-Lyon, Pharmacopeia Internationalis of Leremy-1690, Pharmacopeia de Quincy vb.) yaygnlat grlmektedir. 18.Yzyl'n sonlar ve 19.Yzyl'n balar ise, ilk ulusal farmakopelerin ortaya kt dnemdir. Bunlar arasnda, svire Farmakopesi (1775), Pharmacopeia Bativa-Hollanda (1805), Pharmacopeia Franaise-Fransz (1818), British Pharmacopeia-ngiliz (1864) ve Deutsche Arzneibuch-Alman (1890) farmakopeleri saylabilir. lk Trk Farmakopesi, Osmanl dneminde Dr. Bernard tarafndan 1844'de Pharmacopoeia Contransis Ottomana (Pharmacopoeia Militaire = Askeri Farmakope) ad altmda yaynlanmtr.

163

Cumhuriyet devrinde ilk farmakope 1930'da Trk Kodeksi ad altnda yaynlanmtr. kincisi 1940'da ayn isimle yaynlanmtr. Son olarak da bu farmakopenin eki 1948 ylnda yaynlanmtr. 1972'de Trk Kodeksi, Trk Farmakopesi olarak deitirilmitir. 1974'de ise Trkiyede bulunan en son Trk Farmakopesi hazrlanmtr. Gnmzde en ok bavurulan farmakopeler u ekilde sralanabilir: Amerikan Farmakopesi-1990 Avrupa Farmakopesi-2000 Alman Farmakopesi-1986 ngiliz Farmakopesi-1993 Avrupa Farmakopesi, aralarnda Trkiyenin de yer ald ngiltere, rlanda, Belika, Avusturya, Danimarka, Almanya, Fransa, Yunanistan, talya, spanya gibi daha birok lkenin Avrupa birlii himayesi ile imzalanan (Avrupa Anlamas, Seri No. 134) bir protokol ile yaynlanmtr. Trkiye iin de geerli farmakope, Avrupa Farmakopesi olduu iin, aklamalarmz bu farmakopeye ynelik olacaktr. Bu lkeler arasnda ortak yaynlanma karar alman Avrupa Farmakopesinin hazrlannda iki temel komite kurulmutur; 1 - Halk Sal Komitesi 2- Avrupa Farmakope Komitesi Halk Sal Komitesi, Avrupa Farmakope komitesi ilevini denetleme, onlarn kararlarn red ya da ksmi onaylama hakkna sahiptir. Ayrca farmakope komitesinin fonksiyonlarn denetleme yetkisine de sahiptir. Avrupa Farmakopesi Komisyonu'nun ise; Avrupa Farmakopesi'nin zenle hazrlanmas iin uygulanabilir genel prensipleri tayin etme, analiz yntemleri iin uygun yntemlerin belirlenmesi, avrupa farmakopesi iin adapte edilen monograflarn hazrlanmas, teknik karakterlerin belirlenmesi gibi grevleri vardr. Avrupa Farmakopesinin amac, halk sal uygulamalarn en iyi ekilde organize etmek ve kaliteli ve her zaman ayn standarttaki ilacn halkn hizmetine sunumunu salamaktr. Avrupa Farmakopesi monograflar ve dier ksmlar ihtiyalar erevesinde dzenlenmitir. Bunlar uzman kiiler tarafndan dzenlenen salk kurallar ve kalite kontrol uygulamalardr.

164

Avrupa Farmakopesi iki ana ksmdan olumaktadr. 1 - Genel ilkeler a- Genel notlar b- Analiz yntemleri c- Saklama kaplan materyalleri ve saklama kaplar d- Reaj anlar e-Genel testler 2- Monografiler 4.1.1. Genel lkeler Monograflardan farkl bir blm olarak dzenlenmitir ve birok yntemin uygulan iin daha geni bilgi veren teknik bir rehber grevi vardr. Patent haklar, deney hayvan kullanm etii ve bunun kurallar, hidratlar, kiral maddeler, polimorfizm, miktar tayini spesifikasyonlan, safszlklar, tbbi cihazlarn hijyen standartlan gibi birok konuda temel ilkeleri ve kurallar vermektedir. Patentler: Patent ile korunan konulann tanmland farmakopedeki bu blm patentin esas sahibinden baka kimselerin kullanm konusunda bu kiilerin haklannn neler olduu veya nasl verildii gibi kurallan iermektedir. Hayvanlarn Kullanm: Komisyon farmakope testlerinde mmkn olduunca hayvan kullanmnn azaltlmasn ve bu konuda alacaklara alternatif yntemler aramalarn nermektedir. Farmakope amalanna uygun olarak komisyon tarafndan dier baz uygun yntemler nerilmitir. Hidratlar: Suyun derecesi, monograflarn balklarnda farmakopede bir formdan fazla ekil ierenleri tanmlamaktadr. belirtilen,

Kiral Bileikler: Asimetrik karbon atomu ieren btn kimyasal bileikler iin bir evrilme as (optikal rotasyon) testi yaplmas ngrlmektedir. Bu test rasemik karmn veya monografda yer alan zel bir enansiyomerin spesifik evrilme as olduunu gstermektedir. Polimorfizm: Bir madde polimorfizm gsteriyorsa, bu genellikle karekterine baldr. Genellikle monograflarda bileiklere ait zel bir kristal ekli iin bilgi verilmemektedir. Baz hallerde kristal formun spesifize edilmesi gerekir. rnein; dozaj ekilleri iin reticinin zel bir kristal

165

formu kullanmas ve retimde maddenin kristal formunun kullanldndan emin olmalar gerekebilir. Miktar Tayini Spesifkasyonu: Kimyasal maddelerin monograflannn hazrlanmas iin temel hedef, spesifkasyonu ok iyi tasarlanm testler aracl ile safszlklarm kontrolnn salanmasdr. Bu ekilde monograflar tm ihtiyalara cevap verecek, rnn kalitesinden emin olacak ekilde dzenlenmilerdir. Safszlklar: Birok monograf, zellikle son yllarda yaynlanan testler aracl ile saptanan potansiyel safszlklan listeler halinde vermektedir. Bilinen safszlklar (aktif safszlklar olarak da verilir) madde kazanlarnda gzlenebilir. Potansiyel safszlklar ise, fabrikasyon esnasnda beklenebilir. Fabrikasyon esnasnda oluan safszlklar, monograflarda verilen deerlendirme listeleri ile karlatnlabilir. Tbbi Malzemeler: Farmakopelerin btn saylarnda, tbbi malzemeler; zellikle cerrahi aletleri ve bu amala kullanlan elbiseler iin yaynlanan monograflar vardr. a-Genel Notlar: Bu blmde volumetrik kaplar ve volumetrik yntemlerin standartlar, su banyolar, kantitatif lmlerin snrlan, kurutma koullar ve ltleri hakknda ksa bilgiler yer almaktadr. rnein; tartmlarn +10 kadar bir deiime izin verdii ve volmlerin ifadesinde ise sfr rakamndan sonraki birimlerin 10.0 ml veya 0.50 ml eklinde kullanlmas gerektii kural olarak yer almaktadr. b-Analiz Yntemleri: Kullanlan cihazlara (damlatclar, analitik amal UV lambalannn standartlan, ilifler, karlatrma testlerinde kullanlan tpler) ait standartlar, pH lm ve tanmlama standartlar, ndikatrler ve belirli pH'lardaki renk aralklan, Refraktif indeks standardizasyonu, Optikal rotasyon (evrilme as) lm ve standardizasyonu, Viskozite ls ve standardizasyonu-kullanlan aletler, Erime noktas tayin yntemleri, Donma noktas tayin yntemleri, 166

 Potansiyometrik titrasyon, Fluorimetri ile test yntemleri, Atomik absorbsiyon spektrometresi ile test yntemleri, Atomik emisyon spektrometresi ile test yntemleri, ER. absorbsiyon spektrometresi, UV ve Visbl UV absorbsiyon spektrometresi, Kat kromatografsi ve TLC, Gaz kromatografsi ve sv kromatografsi teknikleri, Elektroforez, NMR spektrometresi, X-ray floresans spektrometresi, Kondaktometri, yonlarn ve fonksiyoner gruplarn tanma reaksiyonlar ve miktar tayinleri (asetatlar, asetil, alkaloitler, aluminyum, amonyum, antimon, arsenik, barbitratlar, benzoatlar, bizmut, karbonatlar ve bikarbonatlar, klorrler, sitratlar, esterler, iyodrler, laktatlar, demir, magnezyum, civa, nitratlar, potasyum, salisilatlar, silikatlar, gm, sodium, slfatlar, tartaratlar, ksantinler, inko gibi). Ya asitlerinin TK ile tanmlanmas, Fenotiyazinlerin TK ile tanmlanmas, Koku tanmlanmas, Snr testleri (amonyum, arsenik, kalsiyum, fosfatlar, slfatlar, klorrler, magnezyum, ar metaller, demir, potasyum, alminyum, serbest formaldehit, ya asitlerinde alkali safszlklar, ya asitlerinde antioksidanlar, TK ve GK ile ya asitlerindeki sterollerin tayini) Biyolojik testler (sterilite, eitli hcre kltrleri, alar, pirojen testleri, abnormal toksisite testleri, allerji testleri, rnlerdeki olas mikrobiyal kontaminasyonlar, bakteriyel endotoksinler iin tanmlama metodlan ve materyallerinin tantm, immunoglobulinler iin aktivite testleri, biyolojik miktar tayinleri iin immunokimyasal metodlar, antibiyotikler iin mikrobiyolojik miktar tayinleri, kortikotropin miktar tayini, kan koaglasyon faktr VlII'in miktar tayini, heparin miktar tayini, difteri as miktar tayini, tetanoz as miktar tayini, immunoglobulinler iin miktar tayinleri)

167

 Farmakognozide uygulanan yntemler (yabanc madde tanm, esansiyel yalardaki su, esansiyel yalarn alkolde znrl, sebzelerde esansiyel yalarn tanmlanmas, pestisit kalntlar tayin yntemleri) Farmastik teknik yntemler (tabletlerin ve kapsllerin disintegrasyonu, suppozituvarlarm disintegrasyonu, kat dozaj ekillerinden znrlk, transdermal preparatlarda znrlk, kaplanm tabletlerde krlganlk, tabletlerin dayankllk testi) c- Saklama kaplar ve materyalleri: eitli saklama kaplarnn (polietilen, polipropilen v.s.) ve kan rnleri saklama kaplarnn standardizasyonu ve testlerin yapl; cam kaplar iin santrifje dayankllk, hidrolitik basnca dayankllk, s okuna dayankllk; plastik kaplar ve standardizasyonlar; kan rnleri ve komponentleri iin kullanlan steril plastik kaplarn standardizasyonu hakknda bilgiler yer almaktadr. d- Reaj anlar: Standart solsyonlar ve tampon zeltilerin hazrlan iin gerekli maddeler ve bunlarn niteliklerinden sz edilmektedir. e- Genel Testler: Steril rnlerin hazrlama yntemleri; eitli sterilasyon yntemlerinin (terminal sterilizasyon, fltrasyon ve filtrasyon artlar, antimikrobial sterilizasyon ve etkinliinin tayini, alarn sterilizasyonu ve tayin yntemleri) yer ald blmdr. 4.1.2. Monografiler laca ait tm zelliklerin verildii ksmdr. lalarn fiziksel ve kimyasal zellikleri, znrlkleri, miktar tayinleri, tanma reaksiyonlar, saklama koullan ve kullanm yollan yer almaktadr. Ofsinal bir maddenin kimyasal bileimi, molekl forml ve molekl arl monografinin bana yazlmtr. Farmakopede monografiler halinde zellii verilen ilalara la denir. Ofsinal

168

Doktor tarafndan reeteye yazlan ve eczanede hazrlanan ilalara Majistiral la denir. Devlet veya zel sektr fabrikalarnda yaplan ve hazr halde eczanede bulunan ilalara Mstahzar la denir. Monografilerde yer alan ofsinal ilalara ait tanma reaksiyonlar, koku, tat, znrlk konulan iin Farmastik Kimya Pratikleri III'e baknz. SORULAR 1. Avrupa farmakopesi ka ksmdan oluur? Maddeler halinde yaznz. 2. 3. Farmakopelerde ilaca ait tm zelliklerin verildii ksma ne ad verilir? Bu ksmda ilaca ait hangi zellikler yer almaktadr? Gnmzde en ok bavurulan farmakopeler nelerdir? Maddeler halinde yaznz.

4.2. U Y G U L A M A L A R Farmakope analiz uygulamalarna rnek olarak; asetilsalisilik asit tableti, askorbik asit, slfadimidin tablet, sitrik asit seilmistir. Uygulamalara ilikin aklamalar ekteki sayfalarda yer almaktadr. 4.2.1. ASETLSALSLK AST TABLET

COOH

C9H8O4

M.A: 180.2

E.N:

143

Tabletin ierdii Asetilsalisilik Asit, C 9 H 8 0 4 'n ortalama arl, yazlan veya bildirilen Asetilsalisilik Asit miktarnn % 99.5'inden az ve % 101'den ok olmamaldr. zellikleri: Beyaz, kristalize toz veya renksiz kristallerdir.

znrlk: Suda az znr, alkolde iyi znr, eterde znr. 169

Tanma Reaksiyonlar: A) 0.2 g numunenin zerine 4 ml NaOH TS, 3 dakika kaynatlr. Soutulur ve 5 ml dile H 2 S 0 4 ilave edilir. Oluan kristaller szlr, ykanr ve 100-105C' de kurutulur. (E.N: 156-161C) B) Toz edilmi numuneden yaklak 0.5 g alnr. 50 ml distile su ilave edilir, 5 dakika kaynatlr. 1-2 damla Ferri klorr TS eklendiinde morkrmz renk oluur. Miktar Tayini: 20 tablet tartlr ve toz edilir. Bu tozun yaklak 0.5 g asetilsalisilik asite karlk gelen tam tartlm miktarna 30 ml 0.5 M NaOH ilave edilir, kaynatlr. Fenol ftalein indikatr ilave edilir. Alkalinin fazlas 0.5N slfrik asit ile titre edilir. Kr deneme ile karlatrma yaplr. Titrasyonlar arasndaki fark, asetil salisilik asit iin gerekli alkali miktarn gsterir. 1 ml 0.5M sodyum hidroksit karlk gelir. Saklama: Sk kapatlm kaplarda saklanmaldr. Hazrlanacak Reaktifler: NaOH TS: NaOH R'nin sudaki % 8 a/h zeltisi Dile H 2 S 0 4 R: 57 ml H 2 S 0 4 R su ile 1000 ml' ye tamamlanr. Ferriklorr TS: Ferriklorr R'nin sudaki %4.5 a/h zeltisi 0.5 M NaOH: 20 g NaOH R alnp distile su ile 1 lt'ye tamamlanr. 0.5 N H 2 S0 4 : 12.63 ml der.H 2 S0 4 alnp distile su ile 1 lt'ye tamamlanr. 4.2.2. ASKORBIK AST H
>
H

0.04505 g C 9 H 8 0 4 ' e

CH2OH

OH OH C6H806 M. A: 176.1 E.N:190C

170

Askorbik Asit, % 99'dan az ve % 100.5'dan fazla (R)-5-[(S)-l,2dihidroksietil]-3,4-dihidroksi-5H-furan-2-on ihtiva etmemelidir. zellikleri: Beyaz veya beyazms, kristal toz veya renksiz kristaller, ile temasta renksizdir ve nem ekicidir.

hava

znrlk: Suda kolay znr, alkolde znr, eterde pratik olarak znmez. Tanma Reaksiyonu: A) 0.1 g' suda zlr ve derhal 100 ml'ye ayn solvanla seyreltilir. 10 ml 0.1M HCl'e 1 ml madde solsyonu ilave edilir ve su ile 100 ml'ye dile edilir. 243 nm'de absorbans llr. Spesifik absorbans 545-585'dir. B) Sudaki zeltisi soukta, potasyum permanganat TS'yi kahverengi bir kelek meydana getirerek derhal redksiyona uratr. C) Sudaki %2 a/h zeltisinin 2 ml'sine 2 ml su, 0.1 g sodyum bikarbonat R ve takriben 0.02 g ferro slfat R ilave edilir, alkalanr ve bir mddet bekletilir. Koyu mor bir renk oluur; bu da birka damla slfrik asid R ilavesiyle kaybolur. D) 1 ml solsyon S'ye (Solsyon S: lg' 20 ml distile suda zlr) 0.2 ml dile H N 0 3 R ve 0.2 ml AgN0 3 solsyonu ilave edilir. Gm renkli bir kelek oluur. Miktar Tayini: 0.150 g' 10 ml dile H 2 S0 4 R ve 80 ml distile su R'nin karmnda zlr. 1 ml niasta solsyonu TS ilave edilir. 0.05 M iyot ile mavi-viyole renk oluuncaya dek titre edilir. 1 ml 0.05 M iyot edeerdir. Kullanlan zeltiler: Potasyum Permanganat TS: Potasyum Permanganat R'nin sudaki %1 a/h zeltisi Dile nitrik asit R: 105 ml HN0 3 R su ile 1 lt'ye tamamlanr. Nitrik asit R: % 69-71 nitrik asit ieren zelti Gm nitrat TS: Gm nitrat R'nin sudaki %5 a/h zeltisi Gm nitrat R: %99.8 saflktaki AgN0 3 Dile H 2 S 0 4 R : 57 ml H 2 S0 4 R distile su ile 1 lt'ye tamamlanr. 171 8.81 mg C 6 H 8 0 6 askorbik asite

Niasta TS : 0.5 g niasta R veya eriyebilen niasta R, 5 ml suda ezilir. Devaml alkalayarak, yaklak 100 ml su ilave edilir. Birka dakika kaynatlr, soutulur ve szlr. Niasta R: Saf patates ya da msr niastas Sodyum bikarbonat R: %99-101.0 saflkta NaHC0 3 Ferro slfat R: %99-104.5 saflkta FeS0 4 0.1 M HCl: 3.646 g HCl R 1 lt'ye distile su ile tamamlanr. 0.05 M yot: 6.435 g iyot ve 9 g KI distile su ile 1 lt'ye tamamlanr. 4.2.3. SULFADMDN TABLET

CH3

C12H14N402S

M.A: 278.3

E.N: 197'C

Tabletin ierdii slfadimidin, Ci2Hi4N402S'in ortalama arl, yazlan veya bildirilen Slfadimidin miktarnn % 9 9 ' u n d a n az ve % 101'inden ok olmamaldr. zellikleri: Beyaz veya beyazms, toz veya kristal znrlk: Suda ve eterde olduka ok znr, asetonda znr, alkolde kolayca znr. Alkali hidroksitler ve dile mineral asitlerde znr. Tanma Reaksivonlan: nce toz edilmi tabletlerden yaklak 0.5 g slfadimidin'e edeer bir miktar, 5 ml kloroform R ile ezilir ve ufak bir szgece alnr; 5 ml kloroform R ile ykanr, sznt atlr. Artk 10 ml dile amonyak TS ile 5 dakika ezilir, 10 ml su ilave edilir ve szlr. Sznt amonyan byk bir 172

ksm gidinceye kadar stlr, soutulur ve 6 M asetik asit ile asitlendirilir. kelek toplanr, su ile ykanr ve 105C'de kurutulur. Artk 198C'de erir ve aadaki tanma testlerine uyar: A) Yaklak 0.05 g' 2 ml lk dile hidroklorik asit R'de zlr, buzda soutulur, 2 ml sodyum nitrit TS, 2 ml su ve 1 ml p- naftol TS ilave edilir; turuncu bir kelek oluur. B) 0.01 g' 10 ml su ve 1 ml 0.1 N sodyum hidroksit karmnda zlr, 0.5 ml kupri slfat TS ilave edilir; soluk yeil renkte bir bulanklk oluur ki, bu da nce kahverengimsi bir sspansiyon halini alr ve nihayet krmzms- kahverengi bir kelek halinde ayrlr (dier baz slfonamidlerden fark). Miktar Tayini: 20 tablet tartlr ve toz edilir. Bu tozun yaklak 0.5 g Slfadimidm'e edeer tam tartlm bir miktar, 50 ml su ve 10 ml hidroklorik asit R karmnda gerekirse starak zlr ve zelti 15C ye soutulur, yaklak 25 g krlm buz ilave edilir, solsyona batrlan bir baget niasta-iyodr kad R'ye dedirildiinde katta derhal mavi bir renk meydana gelinceye kadar, arada srada kuvvetle alkalayarak 0.1 M sodyum nitritle titre edilir. Bu andan itibaren bir dakika bekletildikten sonra indikatr kad ile kontrol ayn sonucu verirse titrasyon bitmitir. 1 ml 0.1 M sodyum nitrit edeerdir 0.02783 g C n H ^ N ^ S ' e

(her bir tablet 0.5 g slfadimidin iermektedir). Saklama: Slfadimidin tabletleri iyice kapatlm kaplarda, ktan korunarak saklanmaldr. Hazrlanacak Reaktifler: Dile amonyak TS: Reaktif saflndaki NH 3 'n sudaki yaklak % 10 a/h zeltisi, (d: 0.9, % 25) 6 M Asetik asit: (d: 1.049, % 99.8) Dile HCI R: 260 ml HCI R, su ile 1000 ml'ye tamamlanr. HCI R: HCI' nin sudaki % 25 a/h zeltisi (d: 1.19, % 37) Sodyum Nitrit T : Sodyum Nitrit R'nin sudaki % 10 a/h zeltisi 173

(3-naftol TS: Yeni kristallendirilmi 5 g P-naftol R, 40 ml sodyum hidroksit TS'de eritilir ve su ile 100 ml'ye tamamlanr. (3-naftol TS kullanlaca zaman hazrlanmaldr. Sodyum hidroksit TS: Sodyum hidroksit R'nin sudaki % 8 a/h zeltisi 0.1 N NaOH: 0.4 g NaOH R 100 ml distile suda zlr. Kupri Slfat TS: Kupri slfat R'nin sudaki % 12.5 a/h zeltisi 0.1 M NaN0 2 : 6.9 g NaN0 2 R distile su ile 1 lt'ye tamamlanr. 4.2.4. STRK AST

CH2COOH HO-C-COOH CH 2 -COOH

I

C6H807

M.A: 192.1

E.N: 153C

Sitrik Asit, % 99.5'tan az ve % 101 ekivalanndan ok C 6 H 8 0 7 iermemelidir. zellikleri: Beyaz, kristal toz, renksiz kristaller veya granller znrlk: Suda ok znr, alkolde iyi znr, eterde znr. Tanma Reaksiyonu: 1 g' 10 ml suda znr. Turnusol kadna kar kuvvetli asit karakter gsterir. Oksalik Asit: 1 ml su ve 1 ml etanol (% 95 ) R karmnda 1 g madde zlr; 0.2 ml kalsiyum klorr TS ilave edilir, 1 saat bekletilir, zelti berrak kalr. Slfat snr testi: 0.5 g sitrik asit 5 ml suda eritilir. 2 ml dile HCl R ilave edilip su ile 45 ml'ye tamamlanr 5 ml BaS0 4 reaktif ilave edip kartrp 5 dakika beklenir. Oluan bulanklk standart bulanklktan fazla deildir.

174

Standart bulanklk: 25 ml 0.01 N H 2 S0 4 ve 2 ml dile HCI R kartrlp su ile 45 ml'ye tamamlanr. 5 ml BaS0 4 R katlp kartrlp 5 dakika beklenir. Miktar Tayini: 0.5 g' 50 ml suda zlr. 1 M NaOH ile 0.5 ml fenolftalein varlnda titre edilir. 1 ml 0.1 M NaOH edeerdir. Saklama: Sk kapal kaplarda saklanr. 64.03 mg sitrik asite

Kullanlan Reaktifler: CaCl 2 TS: Kalsiyum klorr hekzanitrat R'nin sudaki % 10'luk a/h zeltisidir Dile HCI R: 26 ml HCI R su ile 100 ml'ye tamamlanarak hazrlanr. BaS0 4 reaktif: 15 ml 0.5 M BaCl 2 , 55 ml su ve 20 ml etanol R kartrlr. K 2 S0 4 R'nin sudaki % 0.0181 a/h zeltisinden 5 ml alnarak su ile 100 ml'ye tamamlanr. 0.01 N H 2 S0 4 : 0.24 ml der. H 2 S0 4 R alnp distile su ile 1 lt'ye tamamlanr.

175

KAYNAKLAR

1. Organic Chemistry , Maitland Jones, Jr;3 nd ed. Norton & Company ine., Princeton Universitiy, N e w York-London, 19372. Kalitatif Analitik Kimya Ankara niversitesi Yaynlan, Say 20, 3. Bask, Cilt I, 1969, Srn sbir. 3. Trk Farmakopesi 1974, Milli Eitim Basmevi, 1974, stanbul 4. USP XX, 20. Revision, The United Convention nc.Rockville, Md; 1980. States Pharmacopeial

5. British Pharmacopoeia, 3 rd edition, London, 1999. 6. European Pharmacopoeia, 4 th edition, Strasbourg, 2002 7. Organic Chemistry for General Degree Students, Vol 1 P. W. G. Smith and A. R. Tatchell. Pergamon Press, Oxford, 1965. 8. Organic Chemistry 4 th ed. P. S. Bailey Jr. and C. A. Bailey. Allyn and Bacon, printed USA, 1989. 9. Vogel's Textbook of Practical Organic Chemistry 5 th ed. Longman Scientifc&Technical, Joh Wiley&Sons. Inc. Nevvyork, 1989. 10. Organik Kimya Laboratuvan, Gatterman and Wieland, evirenler: C. Dikmen ve L. Ergener, alayan Kitabevi, stanbul, 1971. 11. Advanced Practical Organic Chemistry, M. Casey, J. Leonard, B.Lygo, G. Procter, Blackie and Son Ltd, Glasgow, London. 1990. 12. lalann Tannmas ve Kantitatif tayini, N.Ergen, A.Grsoy, . Ate, stanbul niversitesi Yaynlan, stanbul, 1989. 13. Denel Organik Kimya, E. Erdik, M. Obal, N. Yksekk, A. ktemer, T. Pekel, E. hsanolu, Ankara niversitesi Fen Fakltesi Yaynlan, Ankara, 1987. 14. Organic Chemistry, John McMurry, Fifth Edition, Books/Cole, 2000. 15. Martindale, The Extra Pharmacopoiea, 30th. Edition, Edited by James E. F. Reynolds, The Pharmaceutical Press, London, 1993.

177

dizin A
a/a, 133 a/h, 62, 133, 170, 171, 173, 174, 175 Absorbsiyon, 31, 34, 35, 37, 43, 45, 48, 54, 67, 71 Absorbsiyon Bantlar, 43 Absorbsiyon Bantlarnn Pratikte Deerlendirilmesi, 43 Absorbsiyon ve Spektrumlarn Aklanmasnda Yararlanlan Teori, 34 Absorbsiyondan Sorumlu Elektronlar ve Absorbsiyon, 35 Absorbsiyonun Gereklemesi ve Kromofor Gruplar, 35 Aldehit, Keton ve Esterler, 96 Aletli (Enstrmantal) Analiz Yntemleri, 27 Alifatik Protonlar, 74 Alkalimetri, 138 Alkoller, 18, 76, 94 Alman Farmakopesi, 164 Amerikan Farmakopesi, 164 Amidler, 6, 7, 77, 97 Aminler, 6, 77, 98 Analiz Tp, 86 Analiz Yntemleri, 27, 129, 131, 166 Aromatik Protonlar, 75 Arrhenius, 135, 137 Asid-Baz ndikatrleri, 139 Asidimetri, 137 Asit, 5, 13, 17, 4 7 , 7 4 , 76, 130, 131, 132, 144, 152, 154, 169, 171, 174 Asit Ortam, 152 Askorbik Asit, 171 Avrupa Farmakopesi, 164,165 Ayarl zelti, 133 Ayarl zeltilerin Hazrlanmas, 133 Ayarl veya Standart zelti, 130

B
Basit Blnme Sistemleri, 80 Baz, 130, 135, 139 Baz Fonksiyonlu Gruplarn Paralanmalar, 94

C
CaCl 2 TS, 175 CDjCOCDJ, 71

evrilme Reaksiyonlarnda Blnme, 94 znrlk, 2 , 4 , 6, 8, 169, 171, 172, 174

D
D 2 0 , 71 Dalga Boyu, 29, 30 Dalga Says, 29 Detektr (Kaydedici), 88 Detektrler, 39 Dier yon Ayrma Teknikleri, 102 Dier Ktle Spektrometrisi Teknikleri,

100
Dile H 2 S 0 4 R , 170, 171 Dile HCI R, 173, 175 Direk Titrasyon, 153 Diyamanyetik Anizotropi, 73 Diyamanyetik Glgelenme, 72 Diyamanyetik Kayma, 73 Dk Alan iddeti, 73 Dk Frekans, 73

179

E
Ekivalan Nokta, 130 Elektromanyetik Radyasyon, 29 Elektromanyetik Radyasyon (Inm), 29 Elektromanyetik Radyasyon (Inm)' un Temel zellikleri, 29 Elektron-Spin Spektroskopisi, 27 Elektrosprey yonlatrma (ESI), 102 Enoller, 76 Enstrmantal Analiz, 129 Eterler, 95

Hz, 29 Homolitik Blnme, 94

I
0.1NI 2 , 159, 160 0.1N I2 zeltisinin Hazrlanmas ve Ayarlanmas, 159 0.05 M yot, 172 IR, 1, 27, 28, 29, 39, 43, 52, 53, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 83, 88, 109, 110, 112, 113, 114, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 167 In, 34, 38, 60 Inm, 27, 29 nn Absorblanmas, 30 Inn Absorblanmas ve Lambert-Beer Kanunu, 30

F
Faktr, 133, 134, 162 Faktr (f), 133 Farmakope, 163, 164, 165, 169 Fenoller, 7, 18, 76, 95 Ferriklorr TS, 170 Filtreler, 38 Fotometre, 60 Frekans, 28, 29, 72, 73

I
Standart Maddeler, 71 la Etken Maddelerinin Grnr Blgede Miktar Tayini Uygulamalar, 49 ndikatr, 130, 131, 132, 152 ndikatrler, 132, 166 ndirekt Titrasyon, 153 ngiliz Farmakopesi, 164 ntegrasyon, 80 yodometri, 131, 144 yot, 143, 145, 172

G
Gaz Kromatografsi - Ktle Spektrometrisi (GC/MS), 103 Genel lkeler, 165 Genel Notlar, 166 Genel Testler, 168 Glgelenme, 72, 73 Glgelenmeme, 73 Grnr Blge, 33, 49 Gravimetrik Analiz, 129

H
h/h, 133 0.01 N H 2 S 0 4 , 175 0.5 N H 2 S0 4 , 170 1 N HCI zeltisi, 157 HCI R, 172, 173, 174, 175 Heteroatoma Bal Protonlar, 76 Heterolitik Blnme, 94 Hidratlar, 165

K
Kalitatif Analiz, 129 Kantitatif Analiz, 129 Karboksilli Asdler, 76, 97 KBr, 62, 64, 146 Kimyasal Edeerlik, 81 Kimyasal Kaydrma Reaktifleri, 82 Kimyasal Kayma, 71, 72 Kimyasal Kayma (Chemical Shift), 71 Kiral Bileikler, 165

180

Kolorimetri, 27 Konjugasyon, 57 Kuantum Kanunu, 68 Kupri Slfat TS, 174

L
Lambert-Beer Kanunu, 30, 31

M
M , 83,88, 89, 90, 100, 101, 102 Magnet, 70 Majistiral la, 169 Makaslama, 53 Manyetik Anizotropi, 73 Manyetik Rezonans, 29 Mc Lafferty evrilmesi, 93 Merkaptanlar, 7, 77 Miktar Tayini Spesifkasyonu, 166 Molar zelti, 132 Molekler Ba ve Anti-Ba Orbitalleri, 35 Molekler Orbital, 34, 35, 36 Molekler Orbital Enerji Seviyeleri ve Seviyeler Arasndaki Geiler, 36 Molekler Orbital Teorisi, 34, 36 Molekln Paralanmas, 91 Monografiler, 165, 168 Monokromatr, 38, 60 Monokromatrler, 38 Mstahzar la, 169
+

Nitro Grubu ve Fenil Halkas, 99 Nitro, Nitrozo, Nitrat ve Nitrit Trevleri, 45 NMR, 1, 27, 29, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 78, 8 0 , 8 1 , 8 2 , 83,88, 110, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 167 NMR Eitlii, 69, 70 NMR Spektrometresinde Kullanlan zcler, 70 NMR Spektrometresinin Blmleri, 70 NMR Spektrumu, 73, 80 Normalite, 132 Ntral yada Bazik Ortam, 153 Ntralimetri, 137, 139

O
Ofsinal la, 168 Oksalik Asit, 174

P
Parmak zi Blgesi, 65 Patentler, 165 Periyot, 29 Permanganat zeltisinin Ayarlanmas,

162
Permanganat zeltisinin zellikleri, 152 Permanganimetri, 131 Pik, 69, 78 Polimorfizm, 165 Potasyum Permanganat TS, 171 Pratik Sarfiyat, 133 Primer Aromatik Amin, 21

N
n - n* Geileri, 37 NaOH TS, 170 0.1 N NaOH, 174 0.1NNa 2 S 2 0 3 , 159, 160 0.1N Na 2 S 2 0 3 zeltisinin Hazrlanmas ve Ayarlanmas, 160 Niasta, 145, 151, 172 Niasta R, 172 Niasta TS, 172 Nitritometri, 131, 147, 150 Nitritometri Yntemi Uygulanrken Dikkat Edilecek Noktalar, 150

R
Reajanlar, 165, 168 Redoks, 130, 132 Rezonans, 29, 57

181

s
Safszlklar, 166 Saklama, 165, 168, 170, 173, 175 Shoolery Kural, 74 Silisyum, 71 Sitrik Asit, 174 Sodyum Nitrit T, 173 Spektrofotometre, 30 Spektrum Alma Teknii, 39 Spin, 27, 67, 77,81 Spin-Spin Decoupling, 81 Spin-Spin Etkilemesi, 77 Spin-Spin Etkilemezlii, 81 Susuz Ortam, 140, 141 Susuz Ortam Titrasyonlar, 140, 141

U
UV ve Grnr Alan Spektrofotometrelerinin Blmleri, 38 UV ve Grnr Alan Spektroskopisinin Uygulamalar, 46 UV ve Grnr Alanda Organik Maddelerin Absorbsiyonu, 34 Uzak IR, 28 Uzun Alan Etkilemeleri, 81

V
Vakum UV (Uzak UV), 33

T
Tablet Hesab, 134 Tanma Reaksiyonlar, 170, 172 Teorik Sarfiyat, 133 Tbbi Malzemeler, 166 Titrasyon, 130, 139, 145, 150, 151, 153, 159 Titrasyonun Biti Noktas, 151 Titrimetride Kullanlan zeltiler, 132 Titrimetrik Analiz, 129, 130, 131 Titrimetrik Analiz Yntemlerinin Dayandklar Reaksiyonlar, 131 Titrimetrik Analizler, 131 Toplanabilirlik Kural ve Spektroskopide Kullanl, 41 Trev Spektrofotometresinin Kullanm Alanlar, 49 Trev Spektroskopisi, 47 Tuz, 130, 131

X
X-Inlar Spektroskopisi, 27

Y
Yakn IR, 28 Yksek Alan iddeti, 73 Yksek Frekans, 73

Z
Zayf Asit, 141 Zayf Asitlerin Susuz Ortam Titrasyonlar, 141 Zayf Bazlarn Susuz Ortam Titrasyonlar, 140

182