T.C.

KLTR BAKANLlGI
ANITLAR VE MZELER GENEL MDRL(;
No: 1734
XVi.
SONULARI
TOPLANTISI
i
30 MAYIS" 3 1994
ANKARA
KLTR BAKANLlGI /1734
ve Mzeler Genel
Sempozyum Serisi: 44

EROGLU
Fahriye BAYRAM
HandanEREN
NI/rhan LGEN
Filiz KAYMAZ
Ahmet Hamdi ERGRER
ISBN: 975-17-1532-6
Cilt : 975-17-1533-4
ISSN: 1017-7655
Not: Bildiriler, ve gre

T.C.KLTR BAKANLlGI KTPHANE
ANKARA - 1995

Sayfa
YALINKAYA
Karain 1993 1
Veli Isabella CANEVA
1993 Mersin/Yumuktepe 27
Mehmet ZDOGAN, Hermann PARZINGER
1993 .. .43
Refik DURU
1993 69
Michael ROSENBERG
The Hallan emi Exeavation 1993 79
Engin ZGEN, Halil TEKiN, H.Kbra ENSERT
Oylum Hyk 1991 ve 1993 95
GuilIermo ALGAZE, Adnan MISIR
Hyk: An Early Bronze Age Urban Center in
Southeastem Anatolia, 1993 ; 107
Gil J.STEIN, Adnan MISIR
Excavations At Tepe 1993 121

1993 Dnemi 141
Antonio SAGONA, Elizabeth PEMBERTON,
lan McPHEE, Claudia SAGONA
Byktepe Hyk 1993 Activities 161
---
MarcelIa FRANGIPANE
Arslantepe-Malatya Results of the 1993 Season 165
YENER
Gltepe 1993 Yl']
AliyeZTAN
1993 Acemhyk 189
PeterNEVE
1993 199
CemalPULAK
Uluburun 1993 219
Manfred KORFMANN
1993 Troia 239
Hayat ERKANAL, Sevin GNEL
1993 Liman Tepe 263
ERKANAL
1993 Panaztepe 281

ve AnzafUrartu Kaleleri 1993 287
Sachihiro OMURA
1993 Kaman-Kalehyk 313
Veli Ersin KAVAKU
Van-Karagndz Erken Demir Nekropol
Kurtanna 1992-1993 331
A.Muhibbe DARGA
1993 351
G.Kenneth SAMS, Mary M.VOIGT
Gordion Archaeological Activities 1993 369
Crawford H.GREENEWALT
Sardis: Archaeologica! Research in 1993 393
Wolkmar Von GRAEVE
1993 Milet .405
Stefan KARWIESE
1993 Avusturya Arkeoloji Enstits
Ephesos'da Srdrlen ve Onanm .419
mer
1993 Phokaia .425
*
KAZILARI, 1993
YALINKAYA *
1993 Karain 19.7.1993 tarihinde
15.9.1993 tarihinde sona ve Mzeler Genel
olan bu geen
kurum ve de Trk Tarih Kurumu ile Dil ve Tarih Fa-
kltesi finanse
ok Trk ve uyruklu
fakltemizden yirmibir lisans ve yksek lisans Prehistorya ile
drt Belika uyruklu
Uzman grubu; grevlileri Harun Yar-
Metin Kanal, Kadriye Ceylan, Uzman Beray
Prehistoryen Onder Erek; Liege Prof.Dr.Mareel
Otte (Prehistoryen), Dr. Jean Marc Leotard Asistan Pierre
Noiret (Prehistoryen), Vincent Ancion (Teknisyen); Polonya Academy of
Minine and MetaIIurgy'den Do.Dr, Maciej Pawlikowski (Jeolog); Har-
vard Universitesi'nden Prof.Dr. Ofer Bar-Yosef'{Prehistoryen), Paleolitik
sanat Alexander Marschak ve Gent Universitesi'nden Ignacio
Lopez-Bayon (Paleontolog)'dan Arkeoloji Mzeleri
YALINKAYA, Dil ve Tarih Fakltesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi B-
lm, Prehistorya Anabilim
(1) yetkililerine ve ekibimiz
(2) yksek lisans C.Merih Erek, Feride zen. S.Demet
nl'y; lisans A.Levent Hseyin Ay. nal, Burak nc,
Gkhan Kerem Aysun zlemKo, Beyhan zsoy, Neyir Ko-
Iankaya. Nuray Albas, Safiye Tunay, Emel Dilmen, Hamire Nurgl
Ozan. Figen Pelin misafir Pierre Pranois. 15a-
bella Jadot, Franoise Cornet ve Catherine Vanderslyen"i birbirleriyle iinde, ola-
bir aba ve zveriyle tr uzmanlar grubumuz
kutluyer ve
(3) Kazuno her rnek birbilimsel sorunlara hibir zveriden ka-
gnlborcumu birgrevbiliyorum.
i
Nilfer Atakan ise yetkili
olarak
belirtilen tarihler

-

-Arkeometri ve laboratuvar
-evre
KAZIIAR
1992 gibi, yine "E" gznde (Kkten
Salonu) devam
Ana Dolgu ("E" Gz)
1992 ana dolgunun gneyinde ve en derin yerde
-8.30 m koduna kadar Ancak bu
ynde yerine, dolgunun stnden kuzey ve do-
Oeen aylannda iklimin ok sert git-
mesinden tr dolgunun g-
ve bulunan ve
tehlikeli hal yol bir gme riskinin ortadan kal-
dikey bir yerine, belirli bir seviyeye kadar
yatay planda
Dolgunun kuzey ve onbir kare F14, 014,
H14,1l4, FlS, 015, HIS, 115, F16, F17, F18 (izim: I)'.
bunlardan 015 ve HIS (izim: 2); F16, F17, F18 ise kuzeyde
(izim: 3) kesit
(4) Grevini byk bir titizlikle ve aksatmadan olan ve ekibiyle
Nilfer Atekan' a Karain ekibi sunuyoruz.
(5) temizlik, parselasyon tellerinin kontrol, rten naylonlarm
gibi, her tekrarlanan rutin Bu so-
nunda ve Mzeler Genel sunulan raporda bir biimde be-
burada sz konusu edilmeyecektir. Ancak bu olarak,
olan evine etkinlikleri de srede
(6) 1, 2, 3, 4 ve 5 no.lu izimleri ve 1 no.lu Grevlisi Harun
ve izimlerini Uzman M.Beray te-
ediyoruz.
2
dolgunun bulunan ve en byk H15
karesinin, 1991 kadar olan 21. ar-
keolojik seviyesinden Ana dolgunun ucunda
bulunan bu kare, atlak ve derecede taluip du-
O nedenle de ok g Esasen ana dolgunun
ve kuzeyinde yer alan karelerin bir tahrip
dolgudan kopup kare
halindeydi.
Ana dolgunun kuzeyindeki ise, bulunan
ve yine 1991 sezonunda, 17. kadar olan F15
karesinine. 18. arkeolojik seviyesinden ve karelerde
devam
tabloda kare, inilen arkeolojik ve jeolojik se-
viyelerle ve grlmektedir.
ANADOLGU KOT (m)
Kare Arkeolojik Seviye Jeolojik Seviye Kodu Kodu
F14 28,29,30* IILI -7.90 m -8.20 m
F15 18 15 -6.80 m -6.90 m
F15 19-20,21,22,23, 16-II2 -6.90 m -7.50 m
F15 24,25,26,27 II2 -7.50 m -7.90 m
F15 28* IILI -7.90 m -8.00
F16 18-19 16-IIl -6.90 m -7.10 m
F16 20,21,22,23 II2 -7.10 -7.50 m
F16 24,25,26* IILI -7.50 m -7.80 m
F17 18,19 16 -6.90 m -7.10 m
F17 20 16-18 -7.10 m -7.20 m
F17 21 16-IIl -7.20 m -7.30 m
(7) 1993: 26, Tablo-II
(8) a.g.y.
3
F17 22,23,24 II2 -7.30 m -7.60 m
F17 25* m -7.60 m -7.70 m
F1S 21-22,23 II2 -7.20 m -7.50m
F1S 24* m -7.50 m -7.60 m
014 30,31,32,33,34 II2IIII.2.1 -S.10m -S.60m
014 35* III. 21III.3 -S.60m -S.70m
015 21 16-1S -7.20 m -7.30m
G15 22,23,24 16-II.2 -7.30 m -7.60 m
015 25,26,27 II.2 -7.60 m -7.90 m
015 2S,29* m -7.90 m -S.LO m
HI4 33,34 m2.1 -S.40m -S.60m
H14 35 m2J/IIl.3 -S.60m -S.70 111
HI4 36 III.3 -S.70 111 -S.SO m
HI4 37 m3-4 -S.SOm -S.90m
HI4 3S,39,40,41 IIl.4 -S.90m -9.20111
HI4 42 III. 51III.6 -9.30 m -9.40111
H14 43,44,45* m6
-9.40111 -9.70 m
HI5 21 IS -7.20 m -7.30 m
HI5 22,23,24,25,26 II.2 -7.30 m -7.S0111
H15 27,2S m -7.S0 111 -S.OOm
HI5 29 m1/IIl.2 -S.OOm -S.lO m
HI5 30,31,32 III.2 -S.LO m -S.40 m
HI5 33* m2.1IIII.3 -S.40 m -S.50 111
4
ll4 42 III.5 -9.30 m -9AOm
ll4 43,44,45
III.6
-9AO m -9.70 m
ll4 46* -9.70 m -9.S0 m
ll5 33 III. 2. 1 -SAOm. -S.50 m
ll5 34 III.2.LIIII.3 -S.50 m
ll5 35,36 III. 3 -S.60 m -S.70 m
ll5 37,3S* IllA
-S.SO m -9.00 m
*Karelerde en son arkeolojik seviye.
Tabloda da gibi en derin arkeolojik ve jeolojik seviyeye
ll4 karesinde (46.arkeolojik seviye; jeolojik seviye IV}).
Esasen ana dolgunun F14, H14,ll4 ve 014 kare
n, dolgunun tr, karelerde (H15, 015, F15)
gitgide (izim: 1). Bu nedenle de
F14'n ilk arkeolojik seviyesi 2S. seviye; H14'n 33; ll4'n 42; 014'n
ise 30. seviyesidir".
Ana dolgudaki durumuna ba-
biojenik ve antropojenik kkenli grece
sert kalsit gzlemlenmektcdirw (izim: 2, 3). Dol-
gunun zellikle bir alt st durumu sz
konusudur. Bu ana dolgunun sonucu" bir kalsit ku-
bir blmnn tabakalara yer ol-
neden Bu tabakalara inmesinin ne-
deni .ise, zerinde bulunan iki dikitin Bu dikider zerine
bu kalsit ilebirlikte devrilerek ve getikleri
22. arkeolojik seviyeye kadar Bylece, zerine
ve dolgunun iinde dikeyolarak bulunan kalsitik taban, .daha
yatay konumunu olan kalsit ile ilgilidir. Yer
(9) daha nceki seviyeleri, Kkten-in "E", gznde kal-
Lik arkeolojik seviyeleri dikkate
(10) "E" gzndeki sedimanlarm bilgi iin bkz. ve di-
1992: i 10; ve 1993: 101-102
(ll) Ana dolgu, Kkten'in "E" gznn rnekolarak II
lik bir sediman Bu st drt destek-z olarak
zellikle yzeye zamanzaman
ve yer neden
5
olan kalsitik bir ocak yerinin zerini al-
olarak olan kemik ve kmr par-
Bu durumda, F15 ve F16 karelerinin, ancak 23.
arkeolojik seviyesinden "in-situ" malzeme bulmak ola-

Bu tr kalsitik bir yandan paleoklimatoloji ve
aktivitesi nemli verirken, te yandan uranium-thorium
da Bu nedenle dikitler dolgudan
sonra, ma-
"F" gzne
Profili ("E" Gz)
profilinde H13, 112, 113, n2 ve n3 karelerinde en
derin yerde -10.20 m koduna kadar (izim: 1,4).
G12, H12, 112 ve nz karelerinin, pro-
filden akan toprakla Daha nce de
gibi, bu tahribat da geen ileri gel-
Antalya yresi iin ender bir olay kar, drt gn sreyle yerde kal-
ve nedreniyle sedimanlardaki donma
ve zlmeler, bu tahribata neden sezonu sonunda
ise, kalkerlerin ilerinde depolanan erime
atlaklar boyunca sonucunda iinde irili gl-
lenmeler Nitekim tavandan su ilk gn-
lerinde dahi bir hayli
profilinde, dknt sonra
1991 sezonunda n2 karesinin 23. arkeolojik seviyesinden
1993:25, Tablo I). Bunu izleyerek kareler d-
olarak tabloda kare, arkeolojik
ve jeolojik seviyelerle, ve grlmektedir.
DOGU KOT(m)
Kare Arkeolojik Seviye Jeolojik Seviye Kodu.
H13 42 III.5/III.6 -9.50 m -9.60 m
Hl3 43* -9.60 m -9.70 m
n3 40 m6NU -9.30 m -9.40 m
6
113 41,42,43 -9.40 m -9.70 m
113 44,45,46,47,4S* -9.70 m m
112 23 III.2 -7.60 m -7.70 m
112 24,25,26* IILI -7.70 m -S.OOm
ll2 24 III.2 -7.70 m -7.S0m
112 25,26* IILI -7.S0m -S.OO.m
ll3 41 -9.40 m -9.50 m
113 42 IIL6/IV.I -9.50 m -9.60 m
ll3 43,44 -9.60 m -9.S0m
ll3 45,46,47 IV. 2 -9.S0m
ll3 4S* m -10.20m
*En son arkeolojik seviye
Bu sezonda, profilinde H13 karesinin 43. ve ana dolguda HI4
karesinin 45. arkeolojik seviyeleri ve sonuta her iki dolgu bir-
birine (izim: 1,4). Ana dolgunun karelerinde de-9.70
m kodunda olursa "E" gznde daha oturma

Ana dolguda gibi, profilinde de stalagmitik
yer yer ortaya (izim: 5).
Bu arkeolojik buluntular H13
karesinin 42 ve 43. 113 karesinin 44., 45., 46., 47., ll3 karesinin ise 41.,
43. ve 46. arkeolojik seviyelerinin tamamen steril g-
rlmektedir, seviyelerin tm Orta Paleolitik'in evrelerine
ait endstri En olarak bulunan
alet tipi kenar (izim: 6, 7, S). Tek kenar, iki kenar, y-
kenar, yatay kenar ve kenar ana tiplerinin
gzel rnekleri ele Bu alet tipini ise, ikinci ular iz-
lemektedir (izim: 9). boylardaki ular tipik mousterien
ular, uzun mousterien ular, ular ve minik ular dikkati eken tip-
lerdir. Az olmakla birlikte, Moustericn kltrn evrelerinin
7
olan aletler de ele Yine ok
yongalama rnleri iinde Levallois yongalar yer (izim: LO).
Ham rnleri olarak az bir
zellikle kenar retiminde olarak g-
rnmektedir. Uretim ekirdekler, nitelik ve nicelik
Ianndan dikkat ekici bir durum sergilemektedirler. ya da "e-
sokulabilecek ekirdeklerin ok ender
Levallois zellikle de disk biimli ekirdekler, arkeolojik buluntu veren
hemen hemen tmnden ele (izim: ll, 12).
Disk biimlilere gre daha ender olan Levallois ekirdekler ise
klasik formlar daha az, buna "recurrent" olanlar daha
Onceki gibi disk biimlilerin Karain
Orta Paleolitik nitelendirmektedir, Bir yandan bu zenginlik,
te yandan "recurrent" tiplerin Levallois yongalann elde
edilmesinden sonra, tkenene kadar gs-
tennektedir.
1993 endstrilerinin ok
kemik, mikro ve makro memeli da ele situ
bir ursus speleaus alt enesi Il3 ve Jl3 kareleri 46. arkeolojik se-
viyeden ele da gibi bu seviye, arkeolojik
buluntular tamamen sterildir. Esasen terk et-
melerinden hemen sonra in olarak
Arkeometri ve Laboratuvar
Her gibi bu da se-
dimanlar, Karain Mzesi'nin nnde kurulan laboratuvarda eleme,
kama ve tabi tamamlanan
malzeme (arkeolojik ve paleontolojik) trne gre Pa-
leontolojik malzeme, mekanik
gn makro ka-
n Paleontolog Ignacio Lopez-Bayon ta-
ratindan belirlemelere gre Karain Orta Paleolitik' inde
Cervus elaphus, Ovis-capra, Dama dama, Bos primigenius, Elephas me-
ve Hippopotamus gibi hayvan trlerinin sap-

Paleontolojik Uranium-thorium, ter-
molminesans (TL), elektron spin rezonans (ESR)
zere dikit, ve kalker
Sedimantolojik ve palinolojik analizler iin ise, her se-
8
viyeden rnekleri ESR analizleri iin ve
kalker rneklerinin, yerler ve tabloda
grlmektedir,
93. ESR rnekleri
Ay Melek Ozer ve Oktay etin ana dolguda LO ile 18. ar-
keolojik seviyeler elde edilen ESR sonulan, geen
raporunda profilinde 16 ile 27. seviyeler ara-
tayini ise I.Rink Her iki grup in-
pm.
KARE Af OH
KALKER
INo x y z x y z
i n2 24 II.21III.1 17 80 -7.77 12 88 -7.78
2 n2 25 III.1 12 78 -7.86 16 74 -7.87
1 H15 21 L6/I/8 35 96 -7.27 34 100 -7.26
39 90 -7.28
2 H15 26 11.2 73 44 -7.74 67 39 -7.73
3 H15 27 IIU 40 27 -7.83 38 30 -7.82
4 015 22 L61II.2 25 28 -7.35 23 33 -7.32
-7.36
5 015 24 II.2 17 20 -7.51 12 10 -7.51
6 F16 20 11.2 25 48 -7.15 30 34 -7.10
-7.15
7 F17 24 lL21III.1 71 29 -7.59 - -
-
8 F17 24 lI.2/III.1 86 07 -7.53 - - -
9 015 26 II.2 33 68 -7.75 31 75 -7.76
..
(12) Bu sonular, "1992 Karain Sonulan i ki-

(13) W.I.Rink, R.Grn, M.Olte, H.Valladas, N.Mercier, O.Bar-Yosef,
J.Koslowski, H.P.Schwarcz "ESR Dating of Middle Palaeolithic Cultural Materials and
Wann Climatic Phases at Karnin Cave, Southem Turkey". tournot Sci-
ence (inpress, 1994)
9
byk bir ve uyurnun
gzlemlenmektedir. Bu ise, Karain Orta Paleolitik'ine ne
denli gstermektedir, Bu olarak
-60.000 ile -130.000 Daha kot-
lardan rneklerin bu alt daha eskilere
yoktur.
sonra, ana dolgu ve profilinde or-
taya kesitler (izim: 2,3,5) iinde ve sekisinde
temizlik naylonlarla rtlerek kanuna
Tavandan damlayan denk gelen ana dolgu, suyun
gllenmesini nlemek yapacak
evre
Karain ve kzini paralelolarak yrtlen yzey
28 Temmuz 1993 tarihinde sezonu sonuna
kadar devam
Bu N25-d4 esas ve
Toroslar silsilesi iinde yer alan Katran ve
bu nndeki olmak zere iki birim halinde ele
Katran ve
ovada ise, ve
ovayla olan saptama ynelik
eteklerindeki 1946
ve 1973 kadar 1984
yeniden ele yzey taramalan'>, 1992 ve 1993 da ya-

1993 daha nceki bilinen btn
ierdikleri kltrler yerleri l/25.000 lekli pafta zerine
(Harita: I). Bu arada yeni ve
da Balcak I, Balcak II,
I, II ve
EpipaleoIitik; I ve II .Kal-
kolitik, ilk Tun; ise ilk Tun Ozel-
likle bu sonuncusu, ilgin buluntularla ok nemli bir
(14) Kkten, 1947; 1959
(15) Kayan ve 1987
LO
gibi grnmektedir. ok zor olan bu ii, ok sa-
lonlardan ani olarak iinde Pa-
mukkale travertenlerini Sa-
birinde bir mlek mezar Bronzdan bir toplu
perinleri dahi bir ucu ve yine ok iyi
bir bir sa bir perdah aleti ve topraktan
zeri bezemeli bir srede saptanan kk Yu-
sz edilen sa iindeki bir
bir ait olabilecek hemen bu-
zerinde bu nesnenin pas izi
grlmektedir. Aynca, biri zerinde siyah boya
ile figrler de dikkati ekmektedir.
Traverten ise, bu iin, Katran
ile izgiden yeni Antalya-Burdur karayoluna kadar uzanan
alanda
Bugne Karain dayanarak, bir
ya da gln var ileri Bu
yola Jeolog M.Pawlikowski'nin
sonucunda ovada, gerekten de Pleistosen boyunca ve Ho-
losen' in bir gln gn ko-
(Harita 1). Bu saptama ise, gln evresinde hava sit-
bulunup sorununu gndeme Bu
yzey sonucunda hava yeri olan 13
merkez (Harita 1). Bylece Orta Paleolitik, zellikle de Epi-
paleolitik sresince insanlann, bir yandan kaya
iskan ederken, te yandan gl geici konaklama yerlerini
turduklan ve buralarda aletlerini
KAYNAKLAR
KAYAN, MINZONI-DEROCHE et YALINKAYA,I., 1987- "Prospection prehistorique dans
la regiond'Antalya. Notice preliminaire". AnatoliaAntiqua - Eski Anadolu. VariaAna-
tolica i: 9-13,
KKTEN, 1947- prehistorik istasyonlar yeni gzlemler", "Dil ve Tarih
223-236, Ankara
KKTEN, 1959- "Tarsus-Antalya sahil zerinde ve blgesinde ta
rihncesi Trk Arkeoloji Dergisi (1958): 10-16, Ankara
(LG) Protohistorik (Neolitik, Kalkolitik, LIk Tun) bil'
biimde sz konusu iskan biimi byk bir
nem yre, Protohistoryenlerin ilgisini beklemektedir.
II
YALINKAYAI. 1993- "1991 Karain XIV. (Ankara. 25-
29 1992): 23-42, Ankara
YALINKAYA I. ATm, M., BAR-YOSEF, O., KOZLOWsKl, .I., LEOTARD, .I.M. et
H., 1992- "Karain 1991, Recherches Paleclithiqucs en Turguie du sud. Rappor
Provisoire", Paleorient 18/2: 109-122, Paris.
YALINKAYA I, ATm, M., BAR-YOSEF, O., KOZLOWsKl, .I., LEOTARD, .I-M. and
H., 1993- "The Excavations at Karain Cave, South-Western Turkey: An In-
terimReport", in ThePaleolithic Prehistory ofthe University Museum
Symposeum Series. VoLV: 101-117, Pennsylvaniu.
12
Harita: 1
~ ".. "
-,.,
!'
\
'I'
13

--1

13 14 15
0-------+-------
16
so

!
i
i 16H
J-----
17

17G
",
18
i
i
i 18,'1 i
i
, i
i i
,
----7--- -- -
F
H
G
! i
i ,
!
; ANA DOLGU
' .
,
------- :
j ,
,
. ,
KARAIN 93 '
. __ _, , C ,, J_
......
ol>
izim:!
...J
LL
O
o::
CL
: : :
'<.9
O
O
: : :
<'1<.9
m ...J
2
0
:q:O
0::
Z
~
:0 '"
\LI:
s
o
n
"
e
O
-
-
~ mj
lillU'
"'
n ~
~ L
o r : : :
LL:LJ!
, . ji
~ ~ ~
----_.;------ ...:.....
15
.....
o.
t
N
_._ __ -Gaom.
700m.
7(?)'
-.-.- 1. , .
Ii'Z.............. j .
_ ..
... Ts"

r'
i
. 1
-_.- .
16
-o
.....
i 8.-..... ..
KARAiN 93\
ANA DOLGU KUZEY PROFiL
.. ,
. .. :.. .. d.-\-750m
_ _ " _ " "._ - , __ " _ " o _,_. _ o ,_ .\_._. _._._._._._._. _._._\ 760m
770m.
E----- 16 F
.... _._ _ i
........ 17 F
"',. ! ---'-'-'-'-'_._.. -._.-'

t.::.j
akmak t c s
D
Kemik

Kalker

JecIcb ck c
r U.5m.
an
izim:3
KARAIN 93
DOGU PROFiL

.550",_ . .l?f...
-&50", ,.
-7-00m-
-lJ.oo",
-8-:',Om
-HOn':"
izim: 4

/
..--
.-'/
-
17
IS
:r:
M
~
'iL
MO
ma:
Zn.
' : : : :
"'''''
""O
"'0
KEPJiZ/23
E..... ..

: t "('

r.:. f . .."
'JLJ
..... :-
\JJ
KE G15/26
;.

KEG1S/22
KE: H15/22
K[ F16/23
KE 1-\15/25
F16t2"
KE HI5/2?
KE H15/27 KE H15/22
KE HI512"
KE H15/2f, G15/28
izim: 6
19
--_..
::::::'.--
."- .-
KE f15f21 2223
KE G15/22
,
,

KEP J12/21..
,
,
, '

,
, ,


KEF15125 f.:r: FIS/27 KE
KEH15/25
KE
KE F17/21
7
20
KE F17/21
KEP 112126

KE F15125
KE F15!25
:

KE F17!23
I<E G1512f,
,


i<!:: F15/21.22.23
, ,

KEHIS12a
KE F16/21

KEH151 2'1
I<E GIS/2B
KE H15/28
KE F15127
izim: 8
21
KE H15/25
KE G1S!26
KE Fi6f26
KE H15/25
KE GI5/2/,
KE F16122
KE HIS/Z5
KE H s / 3 o
KE H15125
KEH15/24
KE F16/21
KE P J12! 25
KE f17125
KE 1-115/Z5
KE H s / n
KEG1S!29
izim: 9
22
~
KEPJ12/25
,
, '
~ ~
KE G1L./31.
,
, '
' ~
KEP [12 /26
KE f:CIS/26
KE F15/26
f<EP J12/25
I<EP J12/25
KEP J12/ 26
izim: 10
C-"r:"-
n
- ; ; ; ; ; c ,
C.
23
24
izim: II
KE H15129
KE G 5 / 2 5
KE H15127
KE f1Sf27
KE H1S/25
KE H1S/2'
izim: 12
KEH15/74
, KE F15/28
KE F16/21
~ _ . _ - - ~
O S
25
1993 YILI
Veli SEviN *
lsabella CANEVA
Mersin kent merkezinde, Mahallesi iinde ve Mft De-
resi'nin sol zerinde ykselen Yumuktepe 45
bir aradan Mersin Mze ve Istanbul
ve Roma Universitelerinin kurtarma
23.8.1993 - 26.9.1993
niversitesi'nden Prof.Dr.Veli Sevin ile Roma ni-
versitesi'nden Dr. Isabella bilimsel
bilim kuruluna, niversitesi'nden Prof.Dr.Taner Tarhan ve
Aysel Prof.Dr.nder Bilgi, Marmara niversitesi'nden
Grevlisi (M.A.) Kemalettin niversitesi'nden Uzman
Aynur ve Grevlisi (M.A.) Hakan Sivas, Roma
Universitesi'nden Topograf Roberto Manigrasso, Mimar Sinan Uni-
versitesi'nden Grevlisi (M.A.) Glgn Sadberk
Mzesi'nden Sanat Tarihisi (M.A.) Hlya ve Mersin B-
Belediyesi'nden Arkeolog Sevil Erin'in ni-
versitesi 'nden Yksek Lisansiyer Mimar Esin Mimar Sinan
Universitesi Arkeoloji y'e Sanat Tarihi Blm mezunu Mustafa Ka-
ile Istanbul Universitesi'nden iler Gner
kunsu, Tor, Mimar Sinan Universitesi'nden de Erkan Konyar,
Deniz Gnay, Olum Sreyya Algl, ve Hrriyet
stajyer olarak
ekibinde Mze Mdr Myesser
Unl, M.Akif Ycel ve
* Prof.Dr.Veli SEVIN, niversitesi Edebiyat Fakltesi 34459-lsTANBUL
Dr.Isabella CANEVA. Istituto Paletnologia Via Palestro 6300185 Roma-ITALYA
27
EGler Grkan temsil son heyetimize
Kltr ve Mzeler Genel
da dahil
Maddi ve manevi ynden Kltr ve
Mzeler Genel olmak zere, Istanbul ve Roma Universiteleri
Bunun Mersin
Belediye ve Kaya Mutlu ile Sanat Kulb
byk bir ilgi ve ellerinden gelen
Mze ve da takdire
geen ve zevkli bir grev

1936-39 ve 1947-48 John Garstang bir
bilim kurulu sahne olan arkeoloji
literatrnde daha ok Ymktepe olarak bilinmektedir. Su Hyk
de denen tepeye bilim kez Mersin Hyk demeyi
uygun esas ise Yumuktepe'dir
2

zere, John zellikle eteklerine

uzatarak amalarda Orta dan (I) Erken Neolitik Dnem' e
(XXXIII) uzanan 33 ortaya Gordon
Childe, Seton Lloyd, Richard Barnett ve Oliver Gurney gibi, XX.
arkeolojisine olan bilim ya-
olan bu sayesinde Anadolu, Suriye ve Akdeniz kro-
nolojisinin daha Bu denli kesintisiz bir
Anadolu' da, Tarsus/Gklkule hi grlmemesi
Yumuktepe'nin nemini bir kat daha Ancak bu ne-
mine hyk 1963 byk bir
ve adeta bir duruma (izim: 1).
Yumuktepe gnmzde, da zere, hykten ok
bir
(1) Sanat Kulb'nden Ali ile Kulp Ttner ve El-
beyli'ye ilgi ve iin
(2) Yumuktepe Trke'de "yummak" tiilinden bir olan ve ka-
ve tombul gibi anlamlar "yumuk" Ancak, herne-
dense, bilim buzgnTrke sonucu, Trke' de hi
bir anlam Ymktepe olarak Buna M.V
(1954-164) "Ymilktepe" Ingilizce'ye"Closed", or "Soft" ola-
rak da yumuk ile ilgili telaffuzla ilgili
tipikbir olarak., (1937, 62) ilk raporunda tepeden "Souk Sii" olarak sz
gsterilebilir.
28
AMALAR
1993 yeniden Yumuktepe ilk ama,
hi yok ki, nemine uygun bir biimde bir kez daha in-
bilgiler edi-
bir ren yeri, bir laboratuvar durumuna getirmektir, Bununla
ilgili olarak, ilk yeterince incelenemeyen ye-
niden ve daha bir biimde kazmak; kronolojisini daha te-
meller zerine oturtmak ve bu nl ren yerini tarihsel-arkeolojik bir
park haline getirmek
Yumuktepe ile evresinde ileriye dnk olarak ta-
"dzenleme", "temizlik" ve "arkeoloji
projesi" olmak zere 3 ana blmden

Yumuktepe yeni kazmak kolay bir Ni-
tekim daha ilk ileride bizleri ne
denli gsterir gibidir. Btn bu sorunlara
vazgeilmez nemi nedeniyle
iki byk sektr halinde Neolitik'ten Ilk
Tun uzanan Prehistorik tabakalar ve II.
Orta a uzanan Historik tabakalar 1993 do-
amalarda Orta etekte ise Prehistorik ta-
bakalar incelenmeye
Doruk
teraslama st ve
kesiminde, geici olarak Z i ve Z II LO x LO ID
iki plankare (izim: I).
Z i hyk konisinin Bu alandaki a-
gezi 9 x 9 m bir sahada y-
ve iki Burada, st kesimi,
yeniden zere, kesilerek st ta-
bakalar olduka tahrip ve Garstang (1953,260,262) ta-
bildirilen en stteki 1. ise tmyle yok
Yzeyden 0.20 m derinlikte yer bildirilen bu en ge
Marsilya kiremitleri nedeniyle modern
29

Garstang (!953,260,Fig.l59) bizim "O" bu
1. 0.50 m ile 1.50 m HAve HB
iki ok durumda iin materyal ola-
rak edilemeyen ve sreli olarak bu
ancak seramik analizleriyle (Garstang 1940, 90;
1953,260). 1993 Z i plankaresi iinde ortaya stteki
en ge iki HA ya da Islami dneme ait
1. tabakayla tek tabaka
olarak bu ilki, bir mimari vermeyen da-
ve ok silik kimi dizilerinden ibarettir (Resim: I). Bol
miktarda sgraffito bezemeli seramik bulunan bu malzeme
alttakinden hemen hi Garstang birbirine
ok olan bu iki tek tabaka olarak ele

HA olarak 1. ikinci mi-
mari ilkine greceli olarak olduka iyi
Yzey olarak 0.80 m bu
temeller byk apta olmakla birlikte, temel u-
ynl (Resim: 2); 1.00 m
kadar kalker kesme kire kul-
Henz olarak an-
beraber bu ortaya duvar
byk bir ait gibi grnmektedir. kesiminde
bu kompleksin gnmze hilik bir b-
lm zerinde, zerinde ift bir ait sve mili bu-
lunan, in-situ durumunda bir (Resim: 2).
yani gneyinde, bir avluya ait taban ve teras
ise kimi odalara duvar
Garstang' ve zellikle de Orta malzemesi zerinde
Miss Florance Day'in belirlemelerine gre alttaki HB
olarak VH1.-IX. bizim 1. tabaka olarak ve iki
evreli HA ise IX. 1500
uzanan bir dneme aittirler ve karakterleri An-
(3) Garstang genel sonu raporunun "lslamic Remains" blmnde ilk I, onu iz-
leyen iki Orta ise IlA ve IIB olarak Buna aym
Yumuktepe'nin stratigrafik tablosunda ise, en stteki tabaka tmyle atlanarak,
IlA I, IlB da LI olarak Biz de Yumuktepe'nin bilimdn-
benimsenip bu genel stratigrafi dzenini -hi olmazsa
fazla gayret ederek, gnmzde ortadan olanilk tabakaya
"O" vermeyi uygun bulduk.
30
1993 henz alttaki IIB ya da
bizim deyimimizle II. her
iki ele geirilen XI. ait anonim
Bizans sikkeleri ile bolca sgraffito stteki bu iki
tarihi konusunda bir fikir vermektedir. Bunun bol
domuz ve zn bulunan tuntan halar nedeniyle sz ko-
nusu Islami bir karakter syleyebilecek du-

Z LI yine doruk kesiminde ve ilkinin hemen
(izim: 1). Bu ama da LO x LO m olarak ve et-
0.50 m lik gezi Burada da, ilkinde
gibi, st ste iki Orta ortaya ve fakat
bunlardan ilki Yine IlA
ya da i. ile bu du-
da Z I yne Alttaki erken
evreyi byk oranda tahrip grnen ilk olduka
byk boyutlu ve dini karakteri basan bir
sz konusudur (Resim: 2-3). gney kesiminde, mevcut y-
zeyden 0.20 - 0.30 m derinde olarak ele ve bu mi-
mariye ait bir blmde kul-
blok 0.73xO.50xO.20, 0.90xO.36xO.30 ve 0.70x0.40xO.32 m
kalker cinsi mal-
zemesi olarak yine kire Tmyle olmakla
birlikte, da kire kaplama an-
gneyine alana ve ola-
buradaki su deposu tahrip bu
kuzey ve eklenti ya da yan
temel ile gelecek
bir cesede ait basit toprak mezar ortaya
gibi, henz bu ta-
rihlemekten Ancak, Orta ele geirilen
XI. anonim Bizans sikkeleri ta-
rihlemede birer olarak niteliktedirler. ya-
cam bilezik tuntan halar (Resim: 4), kemik
ile sgraffito ve slip tekniklerinde keramik (Resim: 5)
buluntular
Yumuktepe doruk iki byk plan-
kare ile birlikte, bunlardan Z I'in 9.00 m kadar yamata, 8.00
x 6.00 m bir yoklama (Y IJ yaparak toprak stnde
grlen kimi duvar izleri bilgi edinmeye (izim: 1). Bu-
31
rada, Bizans Dnemi'ne ait ilgili
gereken bir sur ortaya Daha nce
(1953, fig,159) ve S. Lloyd'un (1940,97) ise
dnemlere tarihlenen bir "enclosure wall" olmak bu
sur kk dere horasan ile rlp, n yz-
lerininse dzgn kalker bloklarla
kesimde kuzey-gney uzanan mevcut
1.40 m, ise 2.60 m Cephede gereken dzgn
kaplama hemen hemen tmyle ya da teraslama a-
makinalarca tahrip Ancak, bu
rme duvar dikdrtgen biiminde kalker bloklar zerine
grnmektedir ki, bu da bize iki evreli

Etek
hykteki en erken incelemek zere bir
biimde gneyetek gnmzde olduka tahrip Once
Mft Deresi'nin 1968'deki byk ve sonra da Belediye
stabilize yol bu kesimindeki tabakalara iyiden iyiye zarar
yine bu etekte ve uta edilen betonarme
bir su evi de tam Neolitik-Erken Kalkolitik tabakalar zerine

1993 sezonunda bu erken ve mey-
dana olan zere W, Y ve K
kk ama
W John Garstang'in "A" derin biraz
ibarettir (izim: I). zere, erken ta-
1930'lu Bu ilk
en 8 m Neolitik ta-
bakalarla ilgili olarak az dar amalarla
Derine inildike basamaklarla klen -20 m
ye zellikle A ve B i x 2 m ye kltl
su dzeyine -24 m derinlikte son Son-
hi birinde ana
1993 Garstang'in en alt dzeydeki tabakadan,
eski kk biri olan "A
Kmr ve hayvan kemikleri zengin olan kltr top-
hi olmazsa i m kadar daha derine belirlendi (Resim: 6).
Garstang'in LO. 6000 XXX. 0.80 m al-
32
elde edilen yeni bir tarihi G.. 7920 90 6785-6620)

ukurova blgesinde da denen wattle and daub (itamur)
eden, izleri olan
olmakla birlikte, bu kk sondajda herhangi bir mimari sap-
Bir amurla
birlikte Zagros blgesindeki Ganj Dareh'te sap-
gibi, Typha sp.trne y-
zndeki kt bir biimde tahrip profilden, birbirinden kl ta-
bir dizi pise ya da wattle and daub
grlebilmektedir. Pise duvarlar birbirinden kl ta-
kerpi blok yoktur. Bu durum, bu b-
lmne zg mimari bir zellik olarak grnr.
Blgede bin evlerinden bir
rnek bugn hemen bahe iinde de bu-

Y (izim: 1). 3.00
x 3.00 m bu amada 2.00 m Burada
birbirini kesintisiz bir biimde izleyen st ste 3 mimari tabaka bu-
olup, mimari, temel zerine kerpi duvarlar ile amur ve
Kerpiler genellikle 0.30-0.35 m ge-
0.07-0.10 m ve her tabakada ker-
pi rengi
Y hemen bugn zerinden stabilize bir yol
geen alanda 3.00 x 1.00m bir sondaj
eteklerinin nereye ve 1968 meydana
gelen konusunda bilgi edinilmeye Bu ke-
simde, ilgili 1.80 m ve kum
sonra dere
K tm prehistorik stratigrafinin kontrol Y ve W
daha yksek bir kesimde (izim: 1).
7.00 x 7.00 m olarak sz konusu ama, ka-
ilerledike gneye ve Ancak burada
nceki olan teraslama ve
hyk yzeyine olduka bir moloz ol-
sonuca
33
zere, W ve Y ortaya olan mi-
mari tipoloji ve karakteri nemli sa-
hiptir. Szgelimi bunlardan kuzeydeki hayvan kemikleri ve bitkisel ka-
ynnden zenginken, gneydeki de daha ok ve daha iyi
durumdaki mimari ile seramik ynnden dikkat ekicidir.
Ancak bu iki birbiriyle henz olarak be-
Bu kronolojik bir kay-
de sylenebilir.
W hayvan daha zengindir ve n
analizleri Groningen Universitesi'nden Dr.Buitenhuis ya-
Bylelikle prehistorik Mersin'in ilk bilgiler
edinilmeye Kemiklerin ovicapridler'e
ise ve domuz izlemektedir. Toplanan hayvan kemiklerinin
et tketimi grece bir neme sahip kabul
edilecek olursa, en sylenebilir. Hayvan is-
keletlerinin tm oranda temsil edilmektedir ki, bu, hay-
Yumuktepe' de gsterir.
Analizi az rnekten yola Neolitik
Mersin et gereksinimlerini hayvan ev-
ve sylenebilir.
koyun, kei, ve domuzun csse daha kk
Yumuktepe, bu drt ana evcil triin bir
arada en erken yerlerinden biridir.
evrenin genel zelliklerine gelince, bu tabakalardaki kmrden
(taxa) bir orman rtsnn et-
mektedir. Bu konudaki analizler Marsilya'daki Mediterranean Institute
for Palaeoecology of the National Research Counsi!' dan Dr.H.Barakat ta-
ilk bilgiler Van Zeist'in bu dnem
rekonstrksiyonla ok byk bir uygunluk gs-
termektedir.
Bu tabakalardan seramik koyu yzl trde kk par-
alardan renk devetynden koyu kahverengiye
zellikle Y ele az para da
Siyah ya da kahverengi paralel ve da oblik izgilerden
bezerne iyi kaliteli, portakal renkli mallar zerine
bezerne trne az ve
kk paralar zerinde Biimlere gelince: basit ke-
dike ve konkav eperli paralar armut biimli 01-
34
etmektedir. Boya bezemeli paralar kre gvdeli a-
naklara zg gibi grnr.
Lithik endstri genellikle obsidyen aletleri kapsar. En tipik alet de-
licilerdir. Bu trde delicilerde asimetrik kavisli ular geneldir. Ular ze-
rinde mikroskopik incelemeler sonucu belirlenen izleri,
materyaller zerinde ve de-
likten ok oluk-yiv aacak trde
Bu erken evrede Kuzey Mezopotamya ve Syro-Kilikia blgelerinin
seramik gelenekleri birbirlerinden bir biimde Bu
Mersin daha ok, Suriye'nin Akdeniz merkezlerle birlikte,
Kuzey Hassuna dnemindekilerden tmyle bir
seramik kltrne sahip olan Amuk A-B evreleriyle g-
rnmektedir. Mersinde trde it ve kerpi
Amuq'daki TelI el-Judeideh'tekilerin benzeridir. Oyle grnyor ki
Amuq bu iki yegane blge
DZENLEME VE TEMizLiK
1948 aniden noktalanan
sonra Yumuktepe kendi haIine ve 1963
park yapma teraslama faaliyetine bu so-
nucunda da hyk yzeyi byk oranda tahrip Bu faaliyetler
doruk kesimi tesviye edilerek 38x45 m kadar bo-
bir dzlk bu alanda bir su
deposu, ocuk ve byke bir beton platform
(izim: ise yine teraslar suretiyle 8
ile li adet ve betondan oturma yerleri
1993 daki ilk bunlardan, durumdaki
ocuk ve evredeki beton bordr derhal Daha sonraki
nce, ve durumdaki beton oturma grup-
ile daha sonraki da betondan tm mdahalelerin kal-
Mft Deresi' nin
etekleri gnmzde gayri resmi bir plk olarak kul-
Mersin Belediyesiyle olumlu bir
sonucunda aIanm acil
PROJE
sondaj ve temizlik so-
nuncusunu "Yumuktepe Arkeoloji Projesi" (izim:
2). On proje ve mellifi Prof.Dr.M.Taner Tar-
35
han bu parkta, esas d-
ziyaretiyi adeta 8-9 bin bir zaman tneli iinde gezdirerek
bir tarih bilinci olanak Hyk zerindeki tm d-
nemleri bir hava mzesi pavyonlarla en ve en
ziyaretiye sunmak, tarihi dokuya uygun evre dzeni ve koruma,
daha ilk itibaren hyk ze-
rinde gzlemlerde bulunularak, taslak izimler ve de-
tay konusunda fikir retilmeye .
A
GARSTANG, J., 1937. "Explorations in Cilicia. The Expedition: Preliminary Report",
Liverpool Annals of Archaeology and 24: 52-68.
....................., 940. "Explorations Cilicia, The Ncilson Expedition: Fifth Interim Report", Li-
verpool Annals of and 2613-4: 89-92.
......................, 953. Prehistoric MersinYmiik Tepe Turkey (Oxford),
LLYD, S.. 940. "Exploraons in Cilicia. The Neilson Expedition: Fifth lnterim Report: Are
hitectura! Features of Levels I-VIII". Liverpool Annals ofArchaeology and
26/3-4: 93-97
SETN-WiIliams, M. V" 1954. "Ciliclan Survey",AnatolianStudies4: 2 - 73.
36
izim: 1- topografik plaru
37
'-II
.. ,
i

... "n
Arkeoloji Par o izim 2- Yumuktepe
38
Resim: 1- ZI plankaresi IlA (I) y a p k a t
Resim: 2- Z1ve zn amalanndan genel grnm
39
40
Resim: 3- ZII IlA (I)
Resim: 4- IlA tnn ha
Resim: 5- IlA anak
Resim: 6- birgrnm
41
HY 1993 YILI KAZISI
Mehmet ZDOGAN *
Hermann PARZINGER
Uzun sreden beri Trakya ve Marmara Blgesi 'nin ke-
simlerinde srdrmekte olan ekibimiz, 1993
projesinin yeni bir il merkezinin
evresindeki tarih ncesi yerleri zerinde bu
Kltr ve Mzeler Genel des-
ile Istanbul Universitesi, Edebiyat Fakltesi Prehistorya Anabilim
Alman Arkeoloji Enstitleri, Frankfurt Rmisch - Ger-
manische Kommission 'un da ile 993
ilk olarak Salhane mevkiindeki yer-
ele Daha ok Balkan Neolitik Dnem'i ile ilgili so-
runlara aramak ile seilen ze-
rinde, dzletilerek bir tmlsn Bu
trnlsn - Demir ve Son Tun
ait lde tahrip buna altta kalan eski
kltr rt gibi da Tmlsn ile
tahrip sonra, Balkan Son Neolitik
ait olduka iyi durumda evreli bir kltr
bunun da Balkan Orta Kalkolitik Karanovo III D-
nemi'ne ait dolgulara
Marmara - Trakya Projesi, 1993 ile yeni bir ol-
mevkii ile ilgili girmeden, 14 s-
regelen toplu olarak yarar gr-
dk:
* Prof. Dr. Mehmet ZDOGAN, niversitesi Edebiyat Fakltesi Prehistorya Ana-
bilim Fen - PTT, 34459 -ISTANBUL
(1) Balkanve Anadolu arkeolojisinde e n-
lemek iinbu blge ile birlikte kullanmakta yarar grdk.
43
TANITIMI
. tarih ncesi
Istanbul Universitesi Prehistorya Anabilim 1979 bu
yana Marmara ve Trakya blgelerinde srdrmekte
projesinin son gibi sz konusu proje
esas olarak tarih ncesi dnemleri hemen hi bilinmeyen bu blgenin
kltr srecini belirleyerek, Anadolu ile Avrupa kltrleri
ile ancak blgedeki
her dneme ait, her trl da
belgelenmesi de zorunlu bir grevolarak
projemizin nceden uzun sreli bir
program Bu kadar ger-
iki ilkinde, yzeyden tarama ile temel ve-
riler elde ikincisinde ise ile blgenin kltr
sreci, bir ile, tarihlerneye esas olacak tabakalanma sap-
Bu nc
ile somut olarak kltrlerin ngrmektedir. Bu kadar

i - Veri Toplama
Bu esas glk, Tun
ncesi ile ilgiliydi; bu dneme ait ne Trakya ne de Marmara Bl-
gesi'nden elimizde hemen hi bir veri yoktu", Blgenin, bulunan tarih
necesi kltrlerin anak gibi, hyk
nerelerde da bilmiyorduk. Bu
nedenle hi ok ile kltr sreci olduka
iyi bilinen Bulgaristan kronolojisinden yararlanabilmek iin blgenin
Trakya kesiminden yarar grdk.
a) Trakya Yzey Blgenin Avrupa kesimi 1979 - 1984
toplam olarak 6 ay sre ile, arazide yrnerek
tarih ncesi dnemlere ait 300 100 kadar da
ve blgede bulunan tarih necesi kltrler ile ilgili ok rnek mal-
zeme elde kentsel, endstriyel, turistik alanlar, me-
kanize vb. nedenler ile ok bir bu blgede
mesleki tarih ncesi d-
(2) Dahance ile ilgili toplu bilgi iin M. "Trakya'da
Tarih ncesi Bugnk Durumu ve Sorunlar", Avrupa
Dergisi 10/11, 1983, s. 21 - 58
44
nemlere ait izleri belgeIemekle yetinmedik, Dnemi' ne kadar
arazide her trl ve da belgeleyerek bir
blge Bunun sonucunda 3 bin buluntu yerini
kapsayan bilgi, ve malzeme i Prehistorya Anabilim
'nda tm duruma
b) Gney Marmara Yzey Denizi'nin iki ya-
bir yapabilmek, Trakya ile Anadolu
benzerlik ve somut olarak ortaya koyabilmek
ile 1985 - 1988 De-
nizi 'nin Anadolu Bu amala Marmara' da
Gney Marmara'da da an, Ivrindi, Ed-
remit, Yenice, Gnen ve Manyas evresinde tarama a-
100 kadar tarih ncesi buluntu yeri saptanarak bel-

2- Sreli ile Tabakalanma
a) Tilkiburnu 1981 ky ya-
kum ekmek ve korugan iin tahrip edilen Tilkiburnu H-
kendi ve gnll ile ger-
sreli M. O, 4 bin
Karanovo VI dnemine ait katmanda, Anadolu ve Kuzey Balkan kkenli
,buluntulann birlikte zerinde ok kronoloji so-
zm
b) 1982 ky ya-
tarla dzeltmek iin tahrip edilen mezar te-
pesinde, gene kendi sreli bir kurtarma ya-
bu lkemizde ilk kez ortaya M, O, 12,
tarihlenen, Kuzey Karadeniz step kltrlerine ait kurgan tr
mezar ve 52 tm kap
c) 1986 Kk ekmece Gl
Yanmburgaz tm ile kendi olanaklarmuz
ve 63 gnll ile, Istanbul Mzesi bil' kurtarma
(3) bu tm ilc National Geographic Society'in parasal ile
.
(4) Bu The AegeanFoundation. New Yorkile anakkale Seramik ta-
parasalolarak
(5) "Tilkibumu. A Late Site Eastem Thrace." IX. 1982,
8.1-26
(6) A Latc Age Burial Mound in Eastem Thrace."
XIV, 1987, ,,739
45
Balkanlar ve 'nun en uzun sreli ta-
burada
blgesinin evre de ok bir sergileyen je-
olojik katmanlar ile birlikte, bu blgeye ilk
600 bin ait kltr da ok iyi olarak bu-
da sonraki zellikle M. O. 6. ve 5. bin
ait, hi bir yerden bilinmeyen, blgeye zgn bir-
kltr daha sonra Dr. Arsebk
devam
d) Toptepe 1989 Marmara ya-
Toptepe bir tatil sitesi tahrip
edilmesi iizerine gnll ile bir kurtarma ya-
burada, daha nceleri Orta Tuna blgesinden bi-
linen, M. O. 4300 tarihlenen bir kltre ait izler
e) Hoca Edirne, Enez ilesi Prof. A.
Erzen ve Dr. S. ynetimindeki Enez Projesi ile
1990 - 1993
M. . 5300 tarihlenen ve tm ile Orta Anadolu
zellikleri gsteren, ve yapan bir ilk olarak
burada daha sonra yerel uyum gstererek,
Bulgaristan' dan bilinen Hoca
en alttaki Balkanlar'dan kadar bilinen en
eski Neolitik kltr
3- Proje Genel
Trakya ve Marmara blgelerinde 14 bir sredir ol-
Alt Paleolitik'den Demir kadar blge kl-
trlerini gerek kronoloji ve gerekse Anadolu -
kltr ilgin sonular Burada zet
olarak bile ele almaya olanak yoktur. Ancak, zellikle blgenin Trakya
kesiminden elde verilerin ne Anadolu ne Balkan ne de
(7) "Yanmburgaz X.Trk Tarih Kurumil Kongresi I. 1990 s.373-388,
A.Koyunlu, "Yanmburgaz 1986 Arkeolo]i ve Sanat
32-33. 1986. s.4-17
(8) Bu The Aegcan ile
(9) "1989 Toptepe Kurtarma Arkeoloji ve Sanal
46/49, 1990. s.2-23; Y.Miyake. An Interim Report on the
Excavations at Yarunburgaz and Toptepe in Easteni Thrace" Ana/atica XVII, 1991, s.59-
121
(lA) Hoca The Aegcan da ile
46
Ege arkeolojisinin ile sy-
lemekle Trakya' da dar
5 bile, yzlerce ile olan}3ulgaristan kronolojisindeki
ve ortaya U birimin
kalan Trakya' dan elde edilen veriler, Anadolu ve Balkan kltr tarihinin
yorumlar ile birok sorunun yeniden
ele gerekli zellikle Neolitik ve Kalkolitik d-
nemler iin bilgilerimizin ok eksik mevcut da ya-
dolu kadar ol-
zerinde ok olan sorunlara kesin
zm ancak olarak biimlenmesini
somut verileri ortaya Projemizin bundan
sonra daha ynlenmesine bu nedenle karar ve-

TARiH NCESi
1- Yerlerinin
Trakya 1980 il mer-
kezinin ii ve evresinde tarih ncesi dneme ait ok yer-
yeri bir blm kent merkezinin hemen g-
neyinde, ky yolunun iki Kentin
gney mahalleierin bu kesime ile, daha 1980
bile, buluntu yerlerinin bir nemli lde tahrip ya-
malzemenin de
mi, yoksa mi ait saptamak
Bu blgede tarih ncesi ve zellikle bizim daha fazla ilgirnizi eken Ne-
olitik - Kalkolitik anak mlek, Salhane, ve
mevkiilerinde nemli bir gstermekteydi!'. Bu ilk olarak
mevkiinde bulunan ele Bu seimin ya-
yzey oran-
la daha bir kadar, her an yok olma tehlikesi
ile da etkili
(11) Blgesi'nde Tarihncesi Trk Tarih Kurumu
Kongresi 1986. ,.29-39
(12) 1993 daha nce. yzey buluntulan ile ilgili ya-
Salhane ile yzey ok ilgin Salhane ile
bu yerin birok sonucunu Ancak. sonra,
bu mevkiin gerek ve bu Mansel da

47
Tarih ncesi yeri il merkezinin hemen gneyinde,
ky yolunun belediye hava kar-
Kuzeyinde, kk bir kolu ile,
veren kaynak tarih ncesi
1939 Prof. A. M. Mansel ve
lareli C tmls olarak tmlsn 300 m kadar ku-
B tmlsnn ise 200 m kuzeyindedir; Mansel
mevkiinde Klasik Dnem'e ait ol-
da sz etmektedir':'. Yzey ncesi anak
200 x 300 m lik bir alana olarak yer-
kesen ky yolu da, dolgu en az 4 m kadar
da Belediye hava ta-
tahrip zerindeki yzey bu-
hemen tm Orta Kalkolitik Dnem'e Bulgaristan'da Ka-
ranova IV - Kaloyanovets evresi ya da "Onc Meri Kltr" olarak
bilinen dneme aittir; ancak Karanova - Vesellinovo - Vina kl-
trne ait paralara da olduka bolalarak Tarih ncesi yer-
Klasik Dnem'e ve Orta ait anak m-
lek
2- Ekibi
29 Temmuz tarihinde kamp ve malzemesinin
ile ve arazideki lm
lerinin ile fiilen 2 tarihinde 8 Eyll
son
1993 en byk parasal destek KltrBa-
ve Mzeler Genel 'nden Istanbul Uni-
versitesi Edebiyat Fakltesi ile Deutsehes Archaologisches Institut, R-
misch - Germanische da
Projenin bu tm ekibimiz en
iten Mehmet
ile Dr. Hermann Parzinger'in Yksek Mimar To-
Korkut Arkeolog Ahmet Boratav, alan yneticisi
Arkeolog Necmi Karul, Arkeolog izimci Kksal, atlye so-
Arkeolog Restoratr Banu Uar, ama Arkeolog Nurcan
Yalman, Gltrk. Ahmet Ayhan, Ebru Temel,
(13) 20-30 ncesinekadar suyunun ok bol ve iyi evresininde yeri
olarak dahasonraburaya ilc ortadan
da kapkaca ile suyunun ok sylenmektedir.
(14) A.M.Manscl, Kubbeli Mezar/an. TTK, Ankara. 1943. s.l
48
Claus Bergman, ama Ekiz, Arzu Karakulak, Demet
Etkin, Sabine Grupe, Michaela Riebau, atlye Ya-
ve Mehtap temsilcisi olarak eki-
bimize Arkeolog Erol ilk mevsiminin g-
lklerini zmemize byk bir zveri ve uyum ile
Ekibimizin eski yelerinden Restoratr Arkeolog Murat Akman da ok
bir sre iin ekibe deneyiminden yeni ya-

Daha nce bu trl bir bir blgede, hemen
hibir olmadan yeni bir projesine ok
bir ok engel ve glkle
beklemekteydik. Ancak kamu kadar halktan da
ilgi ve destek, bize rahat bir
tesinde, ekmeden yeni bir projeyi
Valisi Kamran Kltr
Mdr Blent Mze Mdr Ethem
olmak zere, kltr ile mzenin tm ve Mu-
hasebe Mdr Nurten Sosyal Sigortalar Ku-
Erkan Gker ve OktayAtilla'ya her trl sorunumuzun
zmnde gsterdikleri iten minnetle anmak bizim iin zevkli
bir grevdir.

- Stratejisi
nce yzey yeniden
yzeyde ge dnemlere ait paralara hemen hi rast-
buna Orta Kalkolitik ok bize
bu dneme kadar hemen yzeyin Orta Kal-
kolitik Dnem var izlenimini Bul-
garistan' da bu dneme ait mimari ok az ilk stratejisi
Orta Kalkolitik tabakalanma iin yol
kesiti temizlemeyi daha uygun bulduk. Ancak iler-
ledike hyk yzeyinde Kalkolitik anak
tahrip olan bir tml dolgusundan
yzeyin ok derinlerde belli Bunun zerine
stratejisinde bu iin alan amak yerine,
elimizdeki olanaklar ile alt tabakalara en kolay yeni bir
uygulamaya Bu amalar
terk Yol kesit, h-
bugnk durumdan ok gerek
49
----------
tmlsn ve gerekse eski
ok elimizdeki veriler ile eski yerini
Bunun zerine eski hyk e-
saptamak ile bir dizi derin sondaj
2-
Tepe zerinde topografik sonra 10 x 10 m lik
ama birimlerine gre kareleme belirtilen amalar
ilk olarak hyk yzeyinde 14, LS r - K ve 12 - 13 M plan
karelerini kapsayan 10 x 10 m lik 13 ve K da 5 x 5 m
lik iki olmak zere toplam 8 amaya yol
kesitte de anlamak iin 13 G karesi Tm alanda
yer yer 50 cm yi bulan yzey tepenin ze-
rinde bir tmlsn belli zerine, 12 ,
13 M, 14 r ve IS r eper
Tepenin anlamak iin 13 G, IS r. IS K, 13 M
kk birer sondaj umulandan daha de-
rinde kesinlik ile, da gibi
karar i 3 i ve 13 K tm ile,
i 4 i ve i 4 K kuzey, i 2 M ve i 3 M da
katlarina LS r da gneyi
14 - 14 G karelerinde, yol kesit boyunca yeni bir alana
daha Bylelikle sonunda 700 nu lik bir alanda yzey
bunun 250 lik bir Tun ka-
kadar sonunda 13 G ve 13 M
ana inen kk birer sondaj da
SONULARI
i - Tabakalanma
a) Yzey ok olan yzey tmlsn tah-
ribinden sonra tepenin olarak gs-
Bu dolgu iinde Balkan ait d-
ve nallar Ge Dnem ya da
anak
b) Tmls Tahrip
bir dolgu hyk yzeyine ne zaman kesin olarak bi-
lememekteyiz. Ancak bu dolgu iinde en yeni anak rn-
Ge Hellenistik - Erken Roma Dnemi'ne ait Ge
(15) A.M.Mansel a.g.e.
50
Antik iinde Ancak Mansel' in be-
gibi'> 1828 ve 1878 Rus tmlsler
da dzlenme Kente bu denli bir
yerde ve byk bir su hemen en uygun
yerde uzun bir dneme ait iskan izi ikinci g-
lendirmektedir, Bir olarak burada 19. kadar,
engelleyen trnlslerin da
c) Tmls Trnls evreleyen duvarlara 14 I, 15 I, 12
M ve 13 M olduka ilgin ve
lkemizde tmlslerde rastlanmayan bir uygulama ol-
burada zerinde durmakta yarar grmekteyiz. T-
mlsn ii, dolgu ile tepe olarak ykseldikten sonra,
iin 30 - 40 cm bir dizi a-
dallar ile rldktcn sonra, 40 cm ker-
pi ile iki yandan Bylelikle 38 m yuvarlak
ve tepeyi evreleyen bir duvar elde
Tmls tepesi iin dolgu Kalkolitik
eteklerinden Dolgu iinde Tun, Demir
Klasik ya da Antik a ait ok az para buna
Karanovo III ve zellikle IV dnemine ait anak mlek ve bu-
luntulara bololarak Trnlsn bu
sonucu 14 L karesinde gerekmektedir; ancak bu-
rada gerekli olan mezar tmlsn
soyularak yok de gl bir Nitekim Mansel'in
daha 19. buradan ok
ve bir buluntulara belirtilmektedir.
Tmls evreleyen - kerpi duvann bir dolgu
blgede ok bulunan killi ham toprak Ancak bunun
da zerinde daha koyu renkli kepir bir
ama kesitlerinden belli yol boyundaki kesite
tmlsn tahrip olmazdan nceki dnemine ait da
taneli ve kolay tozlanan dokusu ile kolay bu
dolgusu yer yer 1 m lik bir
d) Tmlsn Olan Katmanlar: Tmlsn
tepesinin kalan alanda, evre 1
m derinlere kadar olan dolguda hemen hibir mimari ize
Burada Tun M. 0.4 kadarki dnemlere ait malzeme
gibi ve birlikte Bu da, byk bir ola-
tepe nce bir tesviye, yer gs-
51
tennektedir. Buna tmls eper ya t-
mlsten hemen nceki bir iskana ait olan ya da tmlsn ile il-
gili, gene 4. ait Bunlann d-
zensiz ve iinde ya da byk
depo kaplan
e) Demir Tmls tahrip dolgusunun Orta ve Demir
ait ok ukura Genellikle ii olan bu u-
kurlar ile birlikte herhangi izine tmls ta-
tahrip edilen tabakalara ait u-
kurlarda bulunan anak mlek dayanarak, tepede Orta Demir
daha syleyebiliriz; Trakya ok tipik olan ip
bezemeli Ilk Demir anak birka para

f) Tun ok olan 2. bin ile hk Tun
ait duvar ile taban izlerine rast-
zellikle 14 K
byk bir kerpi duvar molozu dikkat ekicidir. Tun ait ok sa-
ukurun, Kalkolitik Dnem' e ait ok tahrip g-

g) Balkan Orta Neolitik Sonu (Orta Kalkolitik
da gibi, tmls dolgusunun 15 i - K, 12 - 13 M ve 13
G bozuk durumdaki Tun
yzeyinden ve yeri olarak sememizin
esas nedeni olan Neolitik Dnem iine Ke-
sintisiz olarak olduka uzun bir sreci bu
st Antik Tun ok du-
kalan alanlarda Karanovo V - Meri kltr
evresine ait paralara bu srecin Karanova IV iin-
de sona gstermektedir. Sz konusu ama birimlerinde iyi ko-
durumda bulunan ilk Karanovo lVI Onc Meri kltr
evresine aittir. Kendi iinde en az yenileme evresi olan bu kltr ka-
dzen iinde
alanlar ve En iyi ve tm
ile olan 15 K Burada, olarak ku-
- ynnde uzanan eni 6 m ise en az
10 m dir. dallar ile kerpi ile
duvar 30 cm
Balkan evlerinde gibi dzenli bir bulunmayan iki
ara duvar ile mekana grlmektedir. Bunlardan
52
olan mekan da kendi iinde ufak blmelere bu blmelerin birine
kerpi tane ambar yan yana ge-
risinde, bir platform zerinde, ok zenle bir
drtgen biimli olan gney
'T' biimini veren iki da
killi bir topraktan zenle ve odada da, gene
bir platform zerinde ift biimli bir ocak
alanda da ocak yerleri ve bu dneme ait ukurlar ge-
iren daha nce
kltr evresine 15 i da ancak 15 K a-
masmda bulunan evresinin inen ukurlar nedeni ile ok
bozuk durumda Bu yu-
ait olabilecek duvar izlerine rast-
ancak devam de Bu-
rada her ne kadar neden tahribat varsa da,
kalan dolguda da duvar ve mekan izlerinin
bu kesimde devam burada bir alan iz-
lenimi vermektedir. Bu hemen gene
ve kltr evresine ait bir
Daha bozuk durumda olmakla birlikte bu da i 5 K ile
zellikleri bu hemen gene kltr evresine
ait daha eski bir daha belli
Gene kltr evresine ait, benzer zellikler gsteren bir
12 - 13 M Kuzey - gney ynnde 6 m
kadar uzanan bu 12 ve 13 M iinde,
ise sert killi topraktan ve
en az iki kez tamir bir
iine giren olduka hafif bir malzemeden ve ok ince ol-
bu duvar boyunca ok zenle bir
ambar ve zerinde durumda bir ukur
Bunun hemen ise, gene taban stne bir yer
Gney kesimde ise, kubbeli bir
kalan kesimde, kire
bir alan
ok dar 13 G bu dneme ait ta-
ok iyi durumda burada bu dneme ait en az 1.5 m
bir dolgunun Bu kesimde, 4 ayn
ait, yuvarlak drt 1.20 cm olan
kerpi ok olarak ve
53
Bunlardan 2. olan en az 8 ye-
nileme ait duvar
ky yolu, ise bu kesimine olan
byk elektrik temeli
duvarlara ait yerleri ve kerpi
bu Bulgaristan'da Kaloyanovets - nc
Meri evresi olarak bilinen ve Karanovo IV evresinin son ile
bu da Anadolu Kalkolitik Dnemi'ne ta-
rihlenmesi yoktur. Ancak ilgin olan, bu tabaka iin-
de, olduka bololarak Bulgaristan hyklerinden bilinmeyen, buna
Trakya - Paradimi, Marmara Blgesi 'nde de Toptepe i ev-
resinden bilinen kap biimlerine Ozellikle byk pen-
cereli kaideler, kk mahmuzln tutamaklar, izi ya da oluk bezemeli
yksek boyunlu mlekler blgesinin Ege - Marmara ile
iinde gstermektedir, gibi Paradimi kltrnn
tarihi, gre, Erken Vina ile Meri kltrleri de-
bu iki kltrn birlikte ilk kez
Paradimi kltrn kesin olarak tarihleme bu kltrn
Karanovo IVdnemine ait kesinlik
h) Balkan Neolitik (Orta Kalkolitik Bu dneme
ait katmanlara, sondaj alanlannda rast-
Tmls dolgu iinden gelen paralar ile de
bu Bulgaristan'da Vesselinova kltr olarak Ka-
ranovo nn III. evresi ve Vina kltr ile
1993 iinde sondaj iinde
bu kltr tarihi byk bir nem
Sondajlarda bu evreye ait bir dolgu

Bu tabakalanma iinde rastlanmamakla birlikte, tmls dol-
gusunda Karanovo II dnemine ait paralara da h-
ykte daha eski da gstermektedir,
1993 ilk mevsimi
evremizde yapmaya yer-
lerinin kadar, ok bir ya-
sahip bu iin bir yorum en-
gellemektedir, Ancak, 1993 daha ilk
Anadolu - Balkan olduka
nemli ileride, zellikle Kalkolitik kronolojisi ile ilgili
birok sorunu daha belli Tmls tah-
54
iinde az da olsa, daha eski, Karanova II dnemi par-
burada Neolitik Dnem'in en eski evrelerini
de umudunu
hemen 100 m kadar hyklerinde Karanovo IV so-
nuna ve zellikle Pre Cucuteni kltrne ait paralara
bu blgeyi kltr tarihi daha da ilgin duruma getirmektedir.
55
izim: 1- A a P n a r durum p l a n
56
---------------.........
+
+
i
+ +
PINAR'93 (1SK)

izim: 2- IS K Kalkolitik
57
i
., \- . .7029
\ '
7030
\ .70n
'lon
izim: 3- Orta Kalkolitik a yiv bezemeli anak mlek
58
7011

i . 1: 7010
7012
\
\
. \

\ i
. i i
7013

izim: 4- Orta Kalkolitik pencereli kaideler
59
--_._-_.
i i
i
"::r"
,. .:..
i
..
70n
7D20
i
.\ .

"7021
7018"
izim: 5 Orta Kalkolitik pencereli kaideler
60
1022 'O"
<\
' ~ )
//
.70.24
,
// . 1028 012'345cm.
izim: 6- Orta Kalkolitik a kaseleri
61
, "
Resim: -a) Asrlbeyli ky yolundan grnm
Resim: i-b) 12 M ve arkada kenti
62
Resim: 2-a) Tmls evreleyen delikli
kerpi duvann 14 i
grnm
Resim: 2-b) 15 tmlsn ev-
resindeki Hellenistik ukur
63
Resim: 3-a) 15 K Tun ukuru
Resim: 3-b) 151 Helleuistik, Demir ve Tun ukurlan ile bunlanu tahrip
et- Kalkolitik
64
Resim: 4-a) Yamata 13 G Kalkolitik
elektrik temel molozu

Resim: 4-b) 14 K Demir ukurlan ve Kalkolitik ait
delikli duvar
65
66
Resim: 5-a) 15 K Kalkolitik
Resim: S-b) alanda Tbiimli yeri
Resim: 6-a) 15 K Kalkolitik ait ift biimli ocak
Resim: 6-b) Yamata 13 G Kalkolitik sonra kesitin g-
rnm
67
- - - ~ - - - -
BADEMAGACI 1993
Refik DURU*
1992 Hycek bitiren ekibimiz, ve
Mzeler Genel izniyle, i 993 H-
Burdur Gller Blgesi'nin gney ve
Burdur-Antalya karayolunun, Toros ubuk Beli'nin 5 km
kadar kuzeyinde bulunan hyk, Antalya Merkez ilesine Ba-
beldesi iinde, belde merkezinin 2.5 km kadar ku-
yer Antalya'ya 50 km,
Bucak ilesine 20 km ve denizden 585 m dir.
10 km, 8 km kadar olan, epeevre
evrili olan kk bir ova iinde yer alan (bundan
sonra sadece olarak kuzey-gney ynndeki
* Prof.Dr.Refik DURU. niversitesi Edebiyat Fakltesi Protchistorya Anabilim
Fen PTT34459-1STANBUL
(1) ve Muzeler Genel Fonu t..Edebiyat Fa-
kltesi ve Trk Tarih Kurumu desteklenen ka-
23 Eyll 1993 tarihleri ku-
rulu Yard.Do.Dr.Glsn Umurtuk, Sinan
Sabri Aydal, Arkeolog Turhan Bilgili ilc Recep mleki, Fsun
Ergl. Hilal Mehmet Faruk Demirci. Aysel ve Kent
zdemirSert'ten Amtlar ve Mzeler Genel uzman olarak
Arkeoloji Mzeleri Metin
destekleyen ve tm yneticileriyle, kurulumuza
tmne, Antalya Mzesi Mdr Kayhan Drtlk'e ve kamp
beldesi Belediye Enver ile
OkuluMdr Muhammct en iten
(2) arkeoloji J 1958 blgede biryzey
nedeniyle "Early Cultures of the South Anatelian Pla-
teau, ASI.XI (1961), s.159-181" makalesinde szn
bizim sonunda Bundan
sonra yerine olan ismi
69
uzun 210 m, 120 m kadar olan, oval biimli bir tepedir
(izim: i). evresindeki tarlalardan lltse. 9 m
Tepe zerinde, irili 50 kadar (Resim: i).

i 993 dneminde, tepenin kuzey ve gney kesiminde, iki alanda
(izim: i). A olarak isimlendirilen kuzey
ynnde 10xl0 m lik kare Bu karelerde
inilen derinlik 2 m Gneydeki B yine
LO x 10 m lik iki karede srdrld ve 1.70
m kadar
birinci dneminde gz-
lem ve gelecek dnemlerinde g-
znnde tutarak, yap-
maktan ve iin kesin isimler vermekten
ilk gzlemlere gre, alanlardaki en ge ilk Tun
(iT) aittir ve bu dnemin 4 evresi
A kesimlerinde, yzeyden itibaren, herhangi bir
olmayan ve bir trn
anak mlek Bu malzemeyi ieren birikimin biraz
en az iki evresi Ge Neolitik veya Erken Kal-
kolitik gelmektedir.
GN/EK temellerinin Neolitik ait ka-

Birinci dneminin sonunda, her iki mimari ka-
gre,

iT
GN/EK
N

(4
(2
(1
A tepenin en yksek gre -4.10
m de, tek duvar temelleri aralarla birbirine
70
paralel olan temeller, ait konusunda
hibir bilgi vermemektedir (Resim: 2). Temel ile birlikte gelen
anak mlek, bu Neolitik bir dnemine ait

Neolitik ge bir dnemine veya Erken Kalkolitik ait
olan eski neolitik i m kadar
Bu dneme ait en az iki evresinin sap-
tek dizi halindeki temelleri 60-65 cm
(Resim: 2). kk iin, plan hak-
bilgi Ancak yerlerde,
yakma st ocak yerlerinin
Tun A2-A3 ve BI-B2 karelerinde
4, B 3 evre halindeki Tun
bazen tek temellere sahip iken (Resim: 3), ya-
i m kadar, 6-7 kuru duvar rl-
(Resim: 4). Tun ve plan zel-
tam olarak
mlekilik
Her iki amadaki Tun anak ok
zengin bir repertuvar Bu malzeme, genel ile
Anadolu'nun gney kesiminden Tun
zelliklerini (Resim: 5-7).
Ge Neolitik Kalkolitik anak iki ayn gruba
Bunlardan birinci gruba girenler, monokrorn, basit formlarda
ve daha alttaki neolitik anak gibidir. grup anak
mlek, genelde ok ve Burdur blgesinin gney has
gibi grnen Ikinci derince ta-
bakalara ve yksek silindirik boyunlu testi veya mleklere aittir ve bun-
lardan boya zerine beyaz boya ile band bezeme
Bu ikinci grup anak bir i ta-
dolu tutamaklar ve herhangi bir bezeme yoktur.
.Ikinci anak mlek, sz konusu ile bugnk tarla
yzeyi kalan birikimden Bu
ait mimari tabaka konusunda herhangi bir bilgimiz yoktur.
Neolitik daha erken dneminin anak olduka
ilkel ve monoton bir izgi izlemektedir. Gri ve kahverenginin ton-
bir hamura sahip ve genellikle olan bu dnem ke-
71
en kapanan kresel ve parmak
veya dikine delikli silindirik mlekikIer, tabaklar
ve S profilli
Buluntular
Neolitik ve Erken Kalkolitik ait kk buluntular
Bu katlarda bir figrin ile birka ve kemik alet ele
ilk Tun kk da ok bir
idol, damga mhr, tun haner ve bir

Sonular
gzlemlere gre, en ge kro-
nolojik Ilk ilk aittirler. Ilk Tun anak
hemen hepsi, ve me-
bilinmektedir. Birbirinden 40-50 km uzak olan iki
bulunan keramik, bu merkezlerin ortak mlekilik ge-
sahip etmektedir. mhr, tun haner ve
kulak da en paralelleri merkezlerinden
ile Beycesultan Tun anak
da benzerlikler
Alkaresinde ise, en ge Erken
Kalkolitik aittir. kesimde yzeyin hemen gelmeye
layan, zemine beyaz boya ile tipik olan anak mlek, Burdur
blgesinin ve Kuruay'dan Neolitik ve Erken Kalkolitik
bezeme ve bezek repertuvan ok
stratigrafik henz
belli kesin biimde tarihlemek mmkn
Bu trde Hycek da malzeme olarak ele

Ai en alt dzeyinde saptanan ince temellerin ait
kltr dnemini, ancak beraberinde bulunan anak mlek ile tarihlernek
mmkn Bu birikimdeki anak mlek, kesin olarak bl-
genin Neolitik Dnemi'ne aittir. Sz edilen Burdur blgesinin
kuzey kesimlerinin anak ile durumunda, bun-
lann Neolitik bir hayli eski bir dnemine ait ge-
rekmektedir.
72
ilk dnemi sonunda, bu hykte yapmakla, blgenin tarih
ncesi konusunda nemli bilgiler
ki n pek isabetsiz Ozellikle
Neolitik 4 m derinliklerde ele gemesi nemlidir.
Hykteki birikim konisinin 12 m (ana top-
bugnk ova 2-3 m kadar derinde tahmin
ediyoruz), Neolitik en ge ile ova taban dzlemi ara-
8 m lik kltr iinde, Neolitik Dnem'in evrelerine,
zellikle en erken dnemlere ait midini bize
vermektedir.
,
73
BADEMAGACI
1a93
.C D' ec
5
4
3
3
2
5
6
4
izim: 1
74
Resim: 1
Resim: 2
75
76
Resim: 4
77
*
THE HALLAN EMI EXCAVATION 1993
Michael ROSENBERG *
During the 1993 season work continued in the area of the main ex-
cavation on the high of the rnound, bringing the total exposure in
this area to 675 sq. rneters. In addition, a smail 50 sq. meter exposure
was opened at the south end of the mound (Fig. 1). A distinctive ground
stone assemblage had been noted on the of the mound in this
area, suggesting that the deposits in this area dated to a different time
than those on the high part of the mound.
Other than a few reJatively late ceramics do not occur any-
where on the of the mound. It was therefore surprising to find
that the uppermost deposils in the small exposure date to a rel-
atively early ceramic period. The southern exposure was taken to a depth
of slightly more than one meter below the surface before work was sus-
pended for 1993. This smail southern exposure did not reach steri!e soi!
and ceramics occurred through the full meter of deposits-.
Michael ROSENBERG, University of Delaware, Parallel Program 333 Shipley Street Wil-
DE 19801. U. S. A.
(1) The 1993 exeavation seasou was fundcd by grants from the National Science Foundation,
the National Geographic Society. and the University of PennsyIvania. In addition. subs-
tantial support. the way of both material and scrvices, was provided to the project by
Mobil Exploration Ine. In addition. i am grateful 10 the Batman ProvinciaI
govemment for kindly making govcnunent facilities available to the project. i am alsa gra-
teful to Necdet (Director) and Salahatin Aksu (Asst. Director) of the Mu-
seum, zgen Karaca (Director) and Kartal (Asst. Director) of the Batman regional
office of the Ministry of Culture. and Ali nder of the Museum sraff. for their
assistance in making the 1993 season as produetive as it was.
(2) This trench reached an absolute depth of ca. -4 .3 meters below datum, the same absolute
depth at which the decp sounding in the main exposure encountered sterile soiI. This raises
the distinct possibility that the aceramic occupation may not have extended this far south on
the mouud and the .7 hectare overall size of the is a misicading indicator of the ace-
size.
79
The ceramie vessels are hand - made. The paste generally appears to
be untempered, though rnore detailed examinationwill be necessary to
completely rule out the use of a shard temper. The surface treatment of
these ceramics remains largely unknown, due to the tendeney of these ce-
ramic surfaces to to the soil surraunding them. One shard, how-
ever, appears to retain smaIl traces of a dark paint. The vessel forms can-
not, for the moment, be to any partieular period beyand saying
that they appear to be relatively early. Radiocarbon dates are not ava-
ilable for this ceramic period component, For the moment it seems best
to postpone further discussion of this component pending work on
this part of the mound and a more detailed analysis of the ceramics.
In the area of the main excavation, the primary goals for 1993 se-
ason were to: 1) finish excavating the second large structure belonging to
the building level; 2) begin excavating the lower building
level that first became visible at the end of the 1992 season; and, 3) ex-
pand the exeavation to the area across from the open 'central area' to see
if structures could be found in that area as welL.
ARCHITECTURE
As a resuIt of the 1993 work, it became c1ear that there are (at least)
two building levels and at least two types of structures present in each
(Fig. 2). The architectural features of the upper building level are, for
most part, constructed of stone slabs. These inc1ude two large raund semi
- subterranean structures (Fig. 2 A & B) and what appear be the remains
of two smaller C- shaped structures (Fig. 2 F & G).
The two large, semi - subterranean structures are five to six meters in
diameter and built of fiat, sandstone slabs (Fig. 3 & 4). The layout is cir-
cular, with a doubled waIl in the area of the entrance, extending out to
ereare a vestibule of sorts, Gaps of about 10 cm, set regularly along the
inside perimeter of the waIls, presumably held posts that helped support
the roof, A stone feature at the center of each presumably served as the
footing for a central post that also helped support the roof. In the case of
structures, a semi - circular stone bench or platform was built along
one wall.
The fioors of structures were surfaced a thin sand and plas-
ter mixture and several resurfacings were evident in both Bu-
rials do not occur within these structures, nor have they yet been en-
countered elsewhere within the site.
80
There are alsa two semi - circular arrangements of sandstone slabs
set on end, much like the retaining walls in the pil portian of the large
semi - subterranean structures (Fig. 5). These differ from the latter, ho-
wever, in not being fuily circular and in having a diameter of anly about
3 meters. Both were encountered just below the plow zone and in neilher
case has il been possible to say wilh certainty whether they line a pil (as
in the case of Ibe two large or whelber they are above - gro-
und features. Of these two possibilities, however, the latter seems the
more likely.
In the lower building level there is anather relatively large structure
(Fig. 2 C, 6). This one is about 4 meters in diameter, and a fully circular
surface structnre, wilb walls constructed of river pebbles set in a white
plaster - like matrix. The lowennost interior surface consists of flat sand-
stone slabs, closely fitted to produce a solid pavement surrounding a
smail, circular, plaster - lined depression. This slab pavement was co-
vered by a thin layer of a plaster - like substance and later covered by
what may have been a pebble pavement. No other features were apparent
in this structure.
Stratigraphicaily associated wilh this lower large structure are two
smailer semi - circular, surface structures (Fig 2 D & E, 7).These are alsa
built of cemented river pebbles and range in size from two to three me-
ters in diameter. There is a plaster feature siluated inside one of them, but
the 1100rs are simply eanhen surfaces. A third, fully rounded stone fe-
ature, was alsa found in this lower level and partially excavated (Fig. 2
H, 8). it may be anather example of the cemented-pebble struc-
tures. However, there is alsa a possibility that il is the remains of a large
stone - lined storage pit.
Both the stone - paved structure and the large semi - subterranean
structures contrast markedly in terms of scale, quality of
and 1100r treatments with their contemporary smaller structures. In ad-
dition, it is now clear that there are contrasts in the finds from the larger
as opposed to smaller structures. Aside from Ibe aurochs skull found in
one of the large structures during the 1992 season, the largest obsidian
cores and concentrations of chipping debris all come from 1100rs in the
larger structures, while food plant remains much more comman in
the deposils associated with the smaller structures. Finds of copper are
are alsa almost exclusively from the vicinity of Ibe large structures. This
raises the possibility that these various larger structures functioned as
public (as opposed to domestic) structures of same sart, perhaps rep-
81
resenting earlier and later examples of the type.
ARTIFACTFINDS
Several additional examples of sculpted ground stone pestles were
discovered during the 1993 season. Of these, one was in the form of what
appears to be a pig (Fig. 9, 3), The remainder are stylized forms that are
not immediately recognizable in terms of the animal species depicted.
As a result of the 1993 season it has alsa been possible to define a
new ground stone type (Fig: 9 , 7 - 12), called notched stone batons, that
occurs at the site. This type was not reported earlier because the few
examples were too fragmentary to permit an adequate description. This
type is consistently made of a relatively soft, micaceous grey me-
tamorphic rock (perhaps a schist), Though the full form is problematic,
all the pieces exhibit certain features. Those are: a lenticular cross seetion
no more than 1.5 cm in thickness and ca. 3 cm in width; a of at
least 15 cm, tapering down to either a plain or dimpled tip; and, a va-
riably numbered and spaced series of sharp notches cut into one edge,
usually quite neatly, These notches wrap around slightly onto both faces
and, to the naked eye, there is no evidence of wear within the notches.
On the single reasonably example, the end opposite the notched tip
is bluntly raunded, devoid of notches, and (in this case) decorated with
an incised hourglass design. The absence of wear, either in the notches or
elsewhere on their surfaces, suggests that these objects may have been
tallies of same sart.
Other ground stone finds from the 1993 season include more
les of polished stone mace heads in both decorated and undecorated
forms (Fig. 9, 4 - 6). Alsa found, was anather example of the smail po-
lished stone objects that resemble stylized bucrania.
The worked bone assemblage continues to be dominated by bone
awls. There are, however, a few decorated pieces, same of which appear
to be fragments of ornaments. Of one is particularly noteworthy, it
is a large fragment of amygdaloidshaped bone pendant that is de-
corated with the incised figure of a snake, a motif alsa found at
ori (Fig. 9, 2).
THE FAUNALAND BOTANICALREMAINS
The 1993 season added substantially to the faunal and botanical
samples from Hallan emi. In addition to providing evidence of an eco-
nomy based on hunting and gathering wild resources, the plant and ani-
mal remains provide finn evidence that Hallan emi was occupied on a
82
year - round basis by a sedentary society. The strongest evidence of se-
dentism comes from the fresh - water clam Out of the 130 clam
shells found at the site, 63 had ventral margins sufficient!y intact to per-
mit analysis of the growth bands. Of these 16% were harvested during
the period of slow growth (summer); 43% were harvested early into the
rapid growth phase (early - mid fall); 19% were harvested well into the
rapid growth phase (Iate fall - winter) and 16% were harvested near the
end of the rapid growth (spring), Thus, the clams were apparently
gathered over the course of the entire year.
The ongoing analysis of the botanical remains' indicates that wild ce-
real grasses were not a significant component of the economy, despite
their importance in the economy of contemporary sites to the SOUt!l. Equ-
ally important, the ongoing analysis of faunal remains' suggests that
Hallan emi's inhabitants may already have been experimenting with
domestication involving pigs.
SUMMARY
In conclusion, several points are worth recapitulaling. First, Hallan
emi likely represents the remains of a fully settled village society. Se-
cond, it continues to appear that the economy of Hallan emi's sedentary
inhabitants was at least largely based on huming and gathering and re-
volved around the exploitation of nuts, pulses, and a variety of ani-
mals. Third, the presence of what appear to be relatively large elaborate
special - purpose structures and the quanlilies of what can only be dese-
ribed as prestige goods (decoreted stone bowls, sculpted stone pestles,
etc.) at Hallan emi suggest a hitherto unsuspected degree of socio - cul-
tural complexity for the people of this time and place. Finally, the culture
of Hallan emi's inhabitants continues to strongly suggest that the 1"00ts
of the l Oth through 9th millennia efflorescence in eastern Anatolia were
largely in local cultures of the earlier round house horizon along the Ta-
ulus - Zagros flans and not in the Levant.
(3) i am indebted to Mr. Keith Doms (University of Delaware) for conducting the analysis of
the clam shells.
(4) The ongoing analysis of the botanical remains is being conducted by Mark Nesbitt (Institute
of Archaeology, University College London.
(5) The ongoing analysts of the faunal remains is being conducted by Dr. Richard Redding
(University of Michigan).
83
*
S.MAKALE
BASILA
HALLAN KAZISI 992
Michael ROSENBERG *
1992 dnemi 3 Haziran'da 24 Temmuz'da sona
erdi'. Gvenlik nedenlerinden arazi kk bir ekip
sadece 4 haftada karar verildi. Aktif arazi
22 Haziran'da 18 Temmuz'da sona erdi. Geri kalan
sre ierisinde 1991 ve 1992 analiz ger-
.
sezonu 1) Her iki dnemi
olan kap tipolojik analizleri ta-
2) 1991 sezonu aletler byk bir bu-
olan faunaya ait bir analizi

Michael ROSENBERG, University of Delaware, Parallel Program 333 Shipley Street Wil-
mington DE U. s. A.
(1) National Geographic Society'e, Trkiye Amerikan Enstits'ne. Mobil
ve Delaware Universitesi'ne, 1992 dneminde destekleri iin
sonsuz Mzeler Genel Mdr Prof. Dr. Engin Ozgen'e,
Kudret Ata'ya ve Osman Ozbek'e, gerekli olan izninin ve vi-
zesinin tr
Mzesi Mdr Dr. Necdet Mdr Dr. Selahattin Aksu'ya ve Ali
Onder'e: Batman Kltr Mdr Kartal; Batman Valisi Zeki
ve Kozluk Kaymakanu Adnan Ozdemir'e candan ve des-
tekten sonsuz 1992 dnemi hayati
konuda sonunda
(2) Bu noktada, zellikle Batman valisine, Kozluk ilesi gvenlik glerine ve
Mobil sezonu boyunca ekibin olduklan ra-
tr minnettarun. ekibine de niversitesi'nden
Hakan Togul ve Adnan Baysal. Michigan niversitesi'nden David Hamermesh,
Dr. Richard Redding, Mark Nesbitt ve Mzesi'nden Ali nder'e) te-
tehlikesine cesaretleri ile arazide bana etmelerinden bu
noktada ifade etmek esterim.
85
1992 dneminin 1) Kltr
dolgusunun anlamak merkezinde yer
alan derin 2) 1991 sezonu sondajda ortaya
ukur benzeri dolgunun anlamak ve 3) 1991 sezonu
olan Bu amalara
iin, 1991 de 425 m karelik alan olarak 475 m kareye ge-
Bununla birlikte 1992 200 m karelik blmde
Bu, bir anlamda kk olan ekibi iin gerekli idi.
1991 sondaj Buna gre Hal-
lan emi tepesinin dolgusu, olarak 4.3 metre derinliktedir. Son-
dibinden karbon 14 tarihlemesi iin karbon rnekleri Bu
meklerden 5 tanesi tarihlendi. Bu 5 yeni tarih, 1991 toplanan ve
tarihlemesi tamamlanan 5 rnekle
olarak M. O. 10. 600 ve 10. 000 iskan
ortaya
Derin tm tabakalanma iin faunal
ele geti. Toplanan bu rnekler bize, ve tr olarak olduka ok sa-
gsterdi.
olarak en ok tketilen hayvan trleri; geyik ve koyun, bununla birlikte
domuz, kpek, inek ve kk memelilerin trleri. s-
rngenler ve da olduka ok Koyun morfolojik
olarak evcil grnmyor, Bununla birlikte, metrik (osteological) verilerin
analizleri olup dair (biim olarak kk olup
son vermek iin halen srmekte.
Derin biri iki dar (2 m
ama Bu iki dar nedeni; derin ev-
releyen mimariyi sondaj ile
ve bylece sondaja birden
(orijinal byk ukur dolgusunu ortaya Bu a-
malar gsterdi ki; sondaja tabakalar, mimari
hem hem de stnden gemekte. Bylece, orijinal olan
derin ukurun yerini, evresinde mimari birimlerin ve
1 m) merkezi meydan oldu. evreleyen alana
gre meydan ve bir kntnn iinde yer almakta. An-
gre, bu knt, hykte ilk
evrelerden beri bir bn sonu,
kaba ait, biri 1 m derinde
iinden iki kap da desteklendi. Bu iki par-
kaba ait Bu -
86
kntnn nedeni ve niin byle bir kntnn, hykteki, ola-
rak 600 iskan boyunca kalan sorular oldu.
En gneyde, 1991 sezonu ortaya iki ev 1992
ile ki; her iki evde i alt taban
seviyelerine kadar inildi. birinci evde
olduka nemli kaydedildi. Bununla birlikte, ikinci
ancak ikinci i taban seviyesine kadar inilebildi. -
rultusundaki bu amada altta da dair
var. Ancak anda olan taban seviyesi de,
mimari her iki evde de tipik gtermek iin ye-
terli. Tmyle olan birinci i i m yk-
kadar korumaya Bu, 5 m yuvarlak
bir ift duvar 1 m kadar gi-
tasnif edilmesi sonucu bir tr hol Duvarlar ka-
5 ile LO cm byk greli olarak yu-
bloklanndan dz kenar elde edilmek
iin Bu ev ile olan yzey seviyesi,
evin dz dipli bir ukura de bir-
likte getirerek, i taban seviyesinden olarak 50 cm g-
rlr. evreleyen duvarlarda 6 noktada,
deteklemek iin olan direklere ait, LO cm ge-
dikey bulundu: Dal izli, kerpi ktleleri. ya-
rtrnek iin, kerpi
neriyor. Evin merkezinde, ocak benzeri bir bulundu. Bu bi-
rinci evde iin, tam olarak belirlenemedi.
Bununla birlikte, daha iyi olan benzeri bir ikinci evde de
ortaya U tane ' U' di-
ile olan, ikinci evin en stte bu-
yzeyinde, evin arka boyunca kabaca kk
bir bulundu. Her iki evde de i taban seviyeleri ile
olarak hi bir mimari zellik grlmedi.
Daha alt mimari evreye ait st
en gneydeki evle olarak, olan yzeyin
hemen ortaya Ancak olan 1992 bu evreyi kaz-
mak iin bize yeterince zaman
Temel kk buluntu tiplerine ek olarak birok rnek 1992.
bulundu. Hibir yeni kk buluntu tipi grlmedi. Ozellikle
1992 en ilgin rneklerden byk
kenardrtgen bir boncuk, tm oval bir kap, kei
87
tan bir havan eli, ek olarak, in-situ durumda tm bir inek
yatar durumda, tam olarak evin en st yzey seviyesinde
bulundu. yere gre; ev ile terkedildikten sonra,
duvann daha st seviyesinden olabilir. Son olarak, cevheri
gibi grnen 5 para bulundu.
Yzdrme toplam olarak LO gn ve yzdrme yn-
temi ile bezelye, mercimek ve dahil olmak zere, birok bitki ka-
ortaya Arpa ya da grlmedi, Bu dumm,
alet orak ile de uyum gsteriyor.
Bitki bulunan trler ile zamau,
mimari da izlenimi Bu
bize, mevsimlik olarak srekli olarak iskan
gsteriyor, Bylece Hallan emi'nin Anadolu'da bilinen en eski
ky syleyebiliriz.
Baraj da devam eden gre Hallan emi su kalacak.
Halen devam etmekte olan programa gre barajda 1993 su tu-
tulmaya hyk 1994'ten nce sular kalmayacak.
Bylelikle, bu nemli kurtarma srebilmesi iin
nmzde en iki daha bulunuyor. 1992
temel 1993 sezonu iin planlanan nc! hedet1er: i) 1992 de or-
taya alt evresine ait blgede devam
ederek 200 m karelik bir alan amak ve 2) Ust evresinin
bu evreye ait daha ok ev ortaya kyn b-
ve organizasyonu daha somut veriler elde etmek. Bu
amalar, Trkiyede' ki siyasi durumun devam so-
nucunda, 1993 1992 gibi temel
narak 1993 siyasi durumun daha iyiye gitmesi du-
rumunda daha bir ekip ile uzun sreli olarak
edilebilir. 1993 sezonunun hedefleri de bu duruma olarak ge-

88
~ ~ - -4m -- ~ - - - -
~ EXCAVATED AREAS
DEEP SOUNDING
O
i
20
i
m.
40

Fig. 1- Contour map of Hallan emi showingareas of excavation.

89
G
D
N
J
.' #.
.'. 'f
". to
.. :0.. ..:
.. to ,0 0,
i ,'
o. O";'
O ot,.
0 : ... :..
f': :i:.::.....
.:'.\ ;;:
...:....
. ,'\ '".,..
: .!.Oi .. ..,

.'
K
90
metone" boneconcentratlon (cantral area)
upper level
mlower level
Fig. 2- Plan of main excavation.
Fig. 3- Larg;esemi - upper bui1ding level.
Fig. 4- Large semi - subterranean structure in upper building level.
91
Fig. 5- Small scmi - circular s t n c t u r e in upper building leveL.
Fig. 6- Large paved s t n c t u r e in lower bui1ding leveL.
92
Fig. 7- Smail semi - cireular strueture in lower building leveL.
Fig. 8- Cireular feature in lower building leveL.
93
_ .. _ .._---
, '2 3 4 ~ 6 7 6 II LG
""IIlliiiii'iI'
12 -
CIL'
i .
2 '
CM." :.'a.
4
....
Fig.9- 1 & 3: seulpted grouud stone pestles; 2: bone omament; 4 - 6 gronnd
stone maee heads; 7 - 12: notehed stone batons,
94
\
OYLUM HYK 1991 VE 1993 KAZI
MALARI
Engin ZGEN *

H.Kbra ENSERT
Oylum Hyk, Gaziantep'i Kilis'e 60 km lik asfalt ka-
rayolunun 53. km sinde, yolun hemen solunda kyn
yer 460 m ve 370 m ge-
hyk, kuzeyde 22 m ve gneyde 37 m lik iki ykselti ile
bir boyundan
1992 Oylum Hyk'teki 1991 ve
1993 Kltr ve Mzeler Genel M-
Hacettepe ve Bilkent Universitelerinin bilimsel
.. heyeti, Bilkent Uni-
versitesi'nden Do.Dr, Ozgen, Dr.Deniz Dr.Owen
Doonan, Hacettepe Universitesi'nden Grevlisi Halil Tekin,
Arkeolog Hatice Kbra Ensert, Arkeolog Atilla Engin, Topograf Adnan
Mimar Yavuz elenk, Hacettepe Universitesi Z.Ayta,
EGler, G.Solok, ESerim, G.Gnal, S.Dakni'den
temsilcisi olarak Gaziantep Mzesi'nden Mehmet
Onal grev
1991
Hykteki gney ve kuzey ykseltileli ile

Prof.Dr.Engin ZGEN, T.C.Kltr ve Mzeler Genel Mdr,

Ulus,ANKARA
Halil Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji-Sanat Tarihi Blm
Grevlisi. Beytepe - ANKARA ..
Hatice Kbra ENSERT, Arkeolog. Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji-
SanatTarihi Blm, Beytepe-ANKARA
95
Gney Ykseltisi
bu blmnde yzeyden de izlenebilen dizilerinin ait
mimari anlamak zere a-
devam Sz konusu alanda N24, M24, K24, L24 ve
K25 ile L25 plankarelerinde L25 ve K25 plan-
karelerinde nceki gn kal-
hemen olduka duvarlara sahip bir kerpi
ele Bu byk kuzey-gney 20 m.
7 m olup sadece kerpiten blm
2m. ok
kerpilerin amur har ile y-
nnde olup, yzey hemen hemen seviyede ol-
tahrip korunan hyk yzeyine
ok
olacak arkeolojik buluntu ele Bu byk drtgen
bir ana mekan ve iki kk mekandan en kuzeydeki kk
mekanda in-situ olarak iki kp ortaya Kplerden bir ta-
nesinin sadece dip ve nazaran daha st seviyede
ele daha iyi durumda olan ikinci kpn alt
ince bir kaplama gzlenmektedir. L25 ve K25 plan-
karelerinde ortaya byk blmnde 40-50 cm
temelsiz kerpi bina
M24 plankaresinde srdrlen sonucunda iki ev-
resi tespit Sz konusu evrelerin birincisi sadece
ibarettir. evrede ise temelin drtgen plan gs-
teren birbirine olarak Bu orta b-
lmde yer alan mekanda iki kp, olarak ele ge-
Bu kpler L25, K25 plankarelerindeki byk ortaya
kplere benzemekte ve da yzlerinde ince
plaster tabaka
Oylum Hyk gney ykseltisi amalannda ele geen arkeolojik bu-
luntular bir anak ve bazalttan bir
yontu demirden bir orak ve demirden koleuklu balta nemli yer
tu
gney ykseltisinde yrtlen sonucunda 4
evre tespit ele geen buluntulardan sz konusu evrelerinin
M.O.I. ikinci ait
96
Kuzey Ykseltisi
Oylum Hyk'n kuzey ykseltisindeki SIS, SL6 plankarelerinin de
iinde yer bu blm, kyller uzun beri tarla
olarak mimari tahrip
1990 dneminde SL6 plankaresinde byk
bir ait temellerin kuzeye devam etmesi nedeniyle, bu a-
hemen kuzeyindeki SiS plankaresinde de
Iri temellere sahip olan kuzey ve SIS'in
gney iyi birbirlerine
bu bir defada zaman ie-
risinde ihtiya eklentilerle Bu te-
melleri aralan kemikleri, seramik
kk boyutlu ve topraktan har ile Te-
mellerin 160 cm. ile 90 cm. arasmda SIS ve
plankarelerinde ortaya temelleri Byk
Iskender'e ait bir sikke ile Selevkos'a ait tuntan bir sikke bu-
Sz konusu alanda arka yzleri dz, n yzleri ya-
figrinleri ele Boyun bir testi ve de-
mirden bir ok ucu SIS ve SI6 plankarelerinin arkeolojik buluntula-


bu sistemli ok uzun n-
cesinden beri kyllerin toprak ekmesi sonucu tahrip
Bu nedenle 1989 bu yana sz konusu alanda sr-
ve kyllerin ya-
AAlla ve AAlld plankarelerinde, 1990 dneminde
zaman nedeniyle korunmaya me-
zarlarla, seviyedeki mezarlan iin bir sre

AAlla'da, 1990 dneminde evresinde, temeller
ve yer yer korunan beyaz taban Bir
ama duvan iinde bulunan ve III. evreye ait ocak ve
onun hemen gneyinde bu ocakla p ukuru grlmektedir,
1991 il mezar gn bunlardan biri basit ukur
mezar, biri kp mezar, geri kalan 9 mezar ise mlek
.. AAlld plankaresindeki bir mezar basit bir mlek iine
Ust evrenin temelleri tahrip bu nedenle gmme
97
yerinde ve iindeki cesedin durumu ve. yn
saptanamayan bu mezar, bir bir aittir. Iinde
mezar ele gemeyen gmmenin
iin nceden
Oylum Hyk'te genellikle 0-3 ocuklar, mlek trlinden
kaplara Gmme kaplan yatay veya dikeyolarak
Bu bazen bazen de bir kaba
ait bir gvde veya dip ile Kimi zaman
dip ufak ve evresi seramik des-

Bunlara rnek olabilecek AAlla plankaresinde gn
Mezar IS'in bir ama iinde kenan
olmak zere, ynlinde yan
ve mlek dibiyle Mezarda 1-1.5 bir
ocuk, yz bzlerek ze-
rine tuntan.birer bilezik
AAlla plankaresinin kyllerfarafmdan tahrip ke-
IVB evresinin kuzey-gney duvann iin-
de biri kp, de iki mezar Bu
duvarla blokaj taban ve i ta-
beyaz bir kk blm b-
Himleri ise kyller tahrip IVB ev-
resi izleri -. Bu .' evrede seramik
Kuzey Suriye, Amuq, ve Gaziantep. blgesinden ta-
M. O.III. ikinci rnekler ile ben-
zerlik gstermektedir, . . .... . .
/993
1993
kyller toprak ekmeksuretiyle bir blm tahrip edilen
bu alanda10
x 5 m. toplam 8 WIIb ve
WI2b amalar, yana; 6
WUb en stte Xlla, Xllb, .
Yllb, Zlla ve Zllb
WI2b plankaresinin YUc
varlak silo olarak bir mimari
alanda yzeydenSf) kadar derinlikte
olmayan bir amphora ele (Resim.I).
98
Wllb plankaresinde dzenli bir mimari
p ve kerpi gn Bu a-
en nemli topraktan figrinlerdir (Resim:2).
Xlla plankaresinde taban zerinde yerinde bazalt bir tabak
ele bu hemen renkte bir
damga mhr (Resim:3) ve biraz ilerisinde hayvan kemiklerinin
bir ukur ortaya Bu evresinin ikinci
bir evre daha tespit yer yer iyi korunan kerpi duvarlan ele
geen bu evrenin zerinde ok seramik rast-

Xllb plankaresi tam yer mimari ka-
ok tahrip bu nedenle dzenli bir plan vermemektedir.
Ancak, buna temelli kerpi evrelerini izlemek
mmkn (Resim:4).
Yllb plankaresinde toprak yzeyinin tahribat
nedeniyle iyi mimari Bu ev-
resinin ikinci bir evre tespit ve bu evreye ait top-
raktan stilize hayvan figrini, tuntan bir ok ucu (Resim:5) ve ele

Zlla plankaresinde blok temelleri olan byk bir
bir blm ortaya ele geen blm orta
byklkte muhtemelen suyla bir
(Resim:6). Bu devam eden bir iskelet
ancak her hangi bir buluntuya
Oyl um Hyk'te 1993 ele geen eserler
topraktan ve mezarlarda ortaya
formlarda kap-kacaklar (Resim:7-8), nemli yer
1993 buluntulan ierisinde hi en nemli eser tuntan
bir insan (Resim. 9-10). gney ya-
bir evde oturan Cemal isimli bir kyl, evinin birka
metre bu syleyerek tem-
silcimize teslim Heykelcik, zerinde bulunan korozyon ta-
temizlenmesi iin Gaziantep Mzesi'ne Ko-
rozyon temizlenen 8.6 cm. 3.8 cm
bu heykelcik, sivri etekli bir tasvir etmektedir. Tann
elini ne sol elini havaya bir gibi
yz kemeri i iri burnu
merkezlerinde ele geen benzer heykelcikleri
99
Oylum Hyk'te bugne kadar M.. L, II. ve
III. ait buluntular ele Ancak, olduka byk boyutlara
sahip olan hykte, sz konusu dnemlerin iskan
tespit etmek henz mmkn Gelecek 1993
alanda devam edecektir.
100
Resim: 1
Resim: 2
/
101
102
Resim: 3
Resim: 4
Resim: 5
Resim: 6
I03
Resim: 7
104
Resim: 8
Resim: 9
OY 93
Resim: Lo
o s
*
HYK: AN EARLY BRONZE AGE
URBAN CENTER IN SOUTHEASTERN
ANATOLlA,1993
Guillermo ALGAZE*
Adnan MISIR
In 1991 the Archaeological Museum of and the University
of Califomia, San Diego initiated a long-term program of excavations
and surveys centered at Hyk, a small Early Bronze Age (third
millennium B.C.) city situated on the Euphrates basin of
Turkey. As outlined in greater detail in earlier reports (Algaze, and
Wilkinson 1992), our results indicate that in the mid-late third mil-
lennium the city was comprised by a central High Mound surrounded on
three sides by a much more extensive lower city. Within the later area,
two further subdivisions may be noted on the basis of depth of strat-
ification. The first is a Lower Town area consisting of two elongated
lobes facing the nearby stream and extending due west and east of the
High Mound. Immediately of the preceding is a rise cornprising a
more extensive Outer Town area which extends up to a dry seasonal
wadi. The total extent of the site thus delimited is about 35 ha,
ephemeral immediately surrounding the site add a further 8
ha or so of conternporary habitation area.
The third season of our ongoing research program at Hyk
took place in the summer of 1993 (July 15-Sept. 2)1. it had three prin-
cipal goals:
Guillcrmo ALGAZE, University of San Diego 9500 Dr. La Jolla.
California 92093-0101 A.B.D
Adnan MISIR, MzesiMdr.
(1) The 1993 field season was coordinated by Guillcnno Algaze (University of Califomia, San
Diego) andAdnan Museum). Full andpart-time archaeological staff for the
season included: Ms. Songl Ceylan Museum}, Mr.Benni Claesz-Cockson (Dutch
Archaeological Institute in Ms. Jennifer Kiely (Universityof Michigan), Mr. Sean
Moore (Geoscan Research inc.), Mr. Bradley Parker (UCLA). Mr. Reichel (Uni-
versity of Chicago). Mr. EricRupley(University of Michigan). Dr. Lewis (Geoscan
Research inc.), Ms. Katharine Untch (Aslan Art Museum, San Francisco), Mr.
Woodburn. andMr.Phares Woods (park Service. State af Nevada).
107
Initiate the protection and of museum-
quality artifacts recovered in the 1991 - 93 seasons.
2. Remote Sensing: Continue the preparation of a remote sensing
map of the city by means of electric resistivity probes and mag-
netometry so as to discern the principles of organization of the Early
Bronze Age settlement and de1ineate its gross layout.
3. (a) to further c!arify the nature of the
Early Bronze Age structures already uncovered at the site in 1991-
92, (b) to test on the ground the validity and meaning of remote sens-
ing efforts, and (c) to identify areas for future exeavation in 1994 and
1995.
The imp1ementation of research goals will now be discussed in
greater detail.
Conservation work in 1993 was under the
direction of Ms. Katherine Untch, conservator at the Asian Museum
in San Francisco. Ms. Untch was able to treat all Hyk 1991-1993
museum requiring conservation, principal1y over 50 metal ar-
tifacts. By far the most important of these was a large bronze cauldron
with two handles found in high mound excavations in 199 This ves-
sel is stratigraphically associated with Kurban type ceramics (AIgaze
et aL. 1990: 369-390), and thus dates to the EB/MB transition phase in the
Upper Euphrates basin, sametime at the very end of the third millennium
and the very beginnings of the second millenium RC. The cau1dron has
now been treated against corrosion, eleaned, reinforced, and partially re-
constructed so as to facilitate exhibition in (Figs.1-2).
Remote In 1993 we continued our remote sensing efforts at
the site. This work was performed under the direction of Dr. Lewis Som-
ers, of Geoscan Research Ine. To date, Dr. Somers has been ab1e to cover
about 60 % of the area of the Outer Town (Fig. 3) sector of the site. The
resulting magnetometry map, illustrated here as Fig. 4 a-b, is not yet fully
processed or enhanced. However, we can ah-eady begin to use the map to
differentiate the principal sectors of the surveyed portian of
the Outer Town
noteworthy are a number of architectura1 compounds
linked by apparent roadways visible in the map (for example, Fig.
4a:"a"). A small of one such compound was excavated in 1993
(Trench 80-84) and will be discussed below, A1so noteworthy are features
108
that appear to circumvallate the site. In 1992 we had a1ready explored a
magnetic anomaly running along the eastern edge of the Outer Town
(Fig. 4a:"b") which proved to be a massive defensive moat. This anomaly
can now be seen to turn a corner and to along the edge of
the settlement (Fig. 4a:"c"). Another linear anomaly was noted in 1993,
this time running for a distance of hundreds of meters following and par-
alleling the site's northern edge (Fig. 4b:"d"). Al x LO meter exploratory
trench was opened to test this linear feature. It turned out to be the stone
foundations for a substantial stone wall aboutI meter thick. Dressed
stones at the exposed edge of the wall within the sounding indicate a pas-
sage way, which was partly paved with cobbles and flat-lying stones, Just
north (outside) the wall and running parallel to it is a street composed of
densely packed cobbles, limestone chunks, and broken sherds. Abutting
the wall on its interior is the comer of a room.
A final feature of note in the map is a large area of circular-shaped
magnetic anomalies covering a large area of the western portion of the
site. A 10 by LO meter trench opened within this area in 1991 (Algaze,
and Wilkinson 1992: Fig. 5) had revealed a number of grain stor-
age silos and pits, suggesting a specialized use area devoted to the stor-
age of agricultural surpluses. The surrounding magnetic anomalies re-
corded in the mapping show that this storage area occupies a substantial
portion of the Outer Town (Fig. 4b: "e"). This realization helps clarify
economic and social stucture of the site at its apogee, because the
centration of food surpluses within a single, well defined area of the set-
tlement suggests controlover the collection and redistribution
of agricultural production of the region dominated by the city-
state.
Excavations: Trenches 69-54, 69-55 : In 1993 we continued to ex-
cavate in two contiguous 10 x LO meter trenches on the center crest of me
Outer Town sector of the site. Three recognizable archaeological phases
were defined directly over virgin soiL. These phases allow us to begin to
delineate settlement history of the Outer Town. The earliest phase
was directly over soil over of the trenches, and was only ex-
cavated over an area of about 3 by 3 meters in Trench 69-54. it consisted
of the stone foundations of a wall and an associated cobble pavement.
The ceramics directly over this pavement are of early third millennium
date (Kurban V). After an abandonment of unknown duration, the ex-
posed portion of the Outer Town was reoccupied again sometime in the
middle of the third millennium. As part of this reoccupation, the whole
area of Trenches 69-54, 69-55 was leveled off by encasing the earlier re-
109
!
i
,
mains in half a meter or so of re-deposited virgin soiL.
The earliest third millenniurn remains defined in Trenches
69-54, 69-55 were found in the southeastern corner of Trench 69:55 and
consisted of the remains of a square room with mudbrick walls and as-
sociated and outer Unfortunately, the nature of the other
remains associated with this phase were destroyed by the of
the third and final building phase in the sector of the mound, the most
massiye by far. This consisted of several roorns forming part of a large
building that had been rebuilt many times with substantial modifications
in plan. To the west, the rooms adjoined a courtyard area delimited by a
wall on its south end. An outside associated with this
structure and its courtyard was traced on the southern edge of the trench-
es. This was a cobbled surface, possibly part of a street, leading to an out-
side well (Fig. 5).
Excavations: Trench 80-84: Trench 80-84 was opened in a sector of
the Outer Town where the Remote Sensing results indicated the presence
of a coherent architectural compound (Fig. 4a: "a"). The trench was in-
tended, in part, as an archaeological test of the predictive powers of mag-
netometry as a tool for the selection of exeavation areas. In this sense, the
test was quite successful, since we were able to identify and clear with
little effort a portion of the observed in the magnetometry map.
This turned out to be a series.of rooms with good in-situ deposits (Fig.6),
clearly domestic in nature, at either side of a two meter wide pebbled
street (Fig. 7). What was surprising about these was their dare.
Associated ceramics date to the last quarter of the third millennium Re.
(Kurban These are thus later than those recovered in the
other exeavation areas thus far exposed in the Outer Town sector of the
site. Underlying the top phase just deseribed were two further archi-
tectural phases that overlaid soiL. The second phase was preserved
onlyover a small area, but the earliest phase was more massive and ap-
peared to consist of a series of rooms, with carefully constructed wall
foundations about a meter in thickness (Fig. 8). Only a smail portion of
this structure was exposed inside the trench, but the associated ceramics
(Kurban IVAB) indicate that it was roughly contemporaneous with the
earliest of the mid third millennium phase in Trenches 69-54 and 69-55,
discussed above, as well as with the massiye structures uncovered in ear-
lier seasons in the area of Trench 81-81 (AIgaze, and Wilkinson
1992: Figs. 8-9). A smail sounding by the side of this lowermost stmcture
revealed that it had been constructed.directly over soiL.
Excavations: Trench 40-34: The last exeavation area opened in 1993
110
was a small 1 x 3 meter sounding in the northeastern corner of Trench
40-34, last excavated in 1991. This sounding was opened in order to (1)
test the sequence of in the Lower Town sector of the site and
(2) determine whether further excavations are warranted in this sector.
The sounding was taken down to an approximate depth of 4.5 meters be-
low the surface of the mound. Within this span, 12 successive floor sur-
faces were noted, each marking a distinct phase. The uppermost 10 sur-
faces are assignable on typological grounds to a middle phase of
Early Bronze Age (ca. 2500-2100 B.C.). Interestingly, several of the su-
perimposed Mid-EBA had associated fireplaces, suggesting a
long term continuity in the use of the area through time. One of these
was well built and consisted of a raised platform,
about i meter in radius with a central hole for the eelleetion of ashes
(Fig. 9). This installation finds exact parallels in Period IVB levels at
Kurban Hyk (AIgaze et aL. 1990; Fig. 79) and in Phase H of the 'Amuq
sequence at Tell Judeidah (Braidwood and Braidwood 1960: 347, Figs.
259-261). The fireplace had been heavily plastered in antiquity and was
covered with thick ash lenses that yielded massiye amounts of carbonized
seeds that will soon be submitted for paleobotanica! analysis.
Because of the reduced exposures, very little diagnostic material was
recovered in the lowermost surfaces. However, a fragment of a pe-
destalled bowl decorated with diagonal painted bants (Fig. 10) finds
close parallels in matetials from the early third millennium Cist Graves at
Carchemish (d. Woolley 1952: Figs. 57, b: 5 and 59 a: 11, 15) and in-
dieares mat the boltom two reached appear to be of an earlier
phase of the Early Bronze Age (ca. 3000-2500 Re). The sounding in
Trench 40-34 was stopped when an intact burial of this period was dis-
covered. The burial was cut earlier deposits and consisted of a rec-
tangular burial chamber built by means of !imestone slabs standing on
edge. The chamber was capped by means of several large, flat lying
slabs. Inside was the well preserved body of an adult woman lying on a
flexed position, on her side, and facing south (Fig. 11). Near the head
were six intact vessels, including three open bowls (cyma recta cups with
a vestigial bulton base [Fig. 12]) and three small rounded jars. On
shoulder of the skeleton was a heavily corroded bronze pin. AIso found
inside the burial was a bronze naiL.
Preliminary Conclusions
The principal resnlts of the 1993 season may now be briefly sum-
marized in outline form.
111
I. Earlier Remains : There is no doubt that an early third millennium
phase existed at the site and that this occupation extended at least over
portions of the Lower Town and Outer Town sectors of the site. How-
ever, this Early EBA occupation has only been exposed over smail areas
and we can say very little about its nature and extent.
2. Early Bronzc Age Expansion : As indicated by the results of Trenches
69-54, 69-55 and 80-84, the middle third millennium occupation of the
Onter Town appears to have been a massive affair involving significant
controlover labor resources. This is clear from the size of the structures
direct1y over soil in Trench 80-84 and from the massive leveling
operation observed in the area of Trenches 69-54 and 69-55.
3. Contraction and Collapse : By the last phase of the Early Bronze Age
(ca. 2100 RC.), the Outer Town portion of the sett1ement appears to have
shrunk substantially, just before the final contraction of the settlement to
high mound (less than 1/IOth of its earlier size). This conc1usion may be
from the fact that our analysis of excavated ceramics indicates
that the large buildings on the crest of the Outer Town (partially revealed
in 1991-92 in Trenches 80-81 and in 1993 in the area of Trenches 69-54,
69-55) had been abandoned at the time the smail houses revealed this
year in Trench 80-34 flourished, Occupation of the in the later
part of the Early Bronze Age thus appears to have continued onlyover a
significant1y reduced area.
The date of the newly exposed top phase of Trench 80-84 forces us
to revise our initial conceptualization of the city's development. Whereas
at the end of our 1992 season, out working hypothesis was that the city
had expanded swiftly and collapsed equally swiftly within a span of time
of a few generations, the situation nowappears to have been more com-
plex. Our new results do suggest that the initial expansion of the Outer
Town was indeed swift, but the collapse of the built area within city
was c1early more gradual than reckoned, with central public
areas being abandoned earlier and a shrunken of a largely do-
mestic nature going on for a number of generations after the abandon-
ment of the principal structures.
4. Defense: From the beginning, an irnportant research question at
has been to gauge the importance of defense as a factor in the initial pro-
cess of urban agglomeration of the site. Our results this year that
_ defense was indeed an consideration in the urbanization pro-
cess evidenced at the site. This conc!usion follows from the already noted
discovery of fortification walls and a moat surraunding the Outer Town.
112
However, it remains for later seasons to whether or not the need
for defensive installations at dates to the time of the initial expan-
sion of the settlement into urban size or whether it dates (and helps ex-
pIain) the later contraction phase.
5. Urban Layout: Visible streets, parallel wall alignments, and varying
functional areas revealed by the excavations and the magnetometry map
suggest that a high degree of centralized planning went into the initial
make up of the city. Details of this 4.500 year old urban planning effort,
one of the earliest in the world, will become clearer atfer processing and
enhancing of the magnetomerty data collected in 1993 and after
excavations in the coming seasons.
BIBLIOGRAPHY
ALGAZE, G., M.A. Evins, M.L. Iugraham, und K.A Yener
1990 Town and in Vol LL: The at
KurbanHyiik. Oriental 110. Chicago: Oricntal Institute
ALGAZE, G.. and T.Wilkinson
1992 Museum! University of Califomia Excavations and Surveys at Hy-
k, 1991: A Prcliminary Report." Analatica 18:
WOOLLEY, L.
1952 lll: The Excavaons in the lnner Town. London Museum.
113
114
Figure: 1- EBIMB Bronze Cauldrou (TH
1674) After Couservatiou Tre-
atment
Figure: 2- EBIMB Brouze Cauldron(TH
1674) .Drawiug by Mr. Beuui
Claasz Cockson
+ +
HYK

1
N
+
'"
o 100 200Meters
+

.... rM
Figure: 3- ContourM<.l.p of Hyk Showing the- Location of. the HighMound, Lower
Townend Outer Town Seeters.
115
Figure: 4a- Preliminary Map of Outer Town Sector of Hyk
Figure: 4b. Preliminary Magnetometry Map of Outer Town Sector of Hyk.
116
Figure: 5- Trenches 69-54, 69-55. View Towards the West of Mid EBA Structures
and Street (Building Phase 3)
117
118
Figure: 7- Trench 80-84. Mid-Late EBA Ha
bitation Area (Phase 3). View To-
wards the East Showing a Series
of Rooms Flanking a Central Stre-
et
Figure: 8- Trench 80-84. Mid EBA Structures Directly OverVirginSoil
(Phase 1)
Figure: 9- Trench 40-34. Mid EBA Plastered Fireplace
Figure: 10- Trench 40-34. Early EBA Pedestalled
BowI.
119
120
Figure: 11- Trench 40-34. Early EBA Burial,
Locus 079
Figure: 12- Trench 40-34. Cups From BOOa!, Locus 079.
EXCAVATIONS AT TEPE 1993
Git J. STEIN *
Adnan MISIR
Introduction:
The second field season of the Joint Museum - North-
western University salvage excavations at tepe, Birecik district,
province took place from July 6 - August 5, 1993, co - directed
by Adnan Museum) and Gil Stein (Northwestern Uni-
versity). The excavations were funded with from the National
Endowment for the Humanities, the National Geographic Society, the
Metropolitan Museum of Alt, Northwestern University, and the generos-
ity of private donors.
We wish to express our appreciation to Prof. Dr. Engin zgen, Gen-
eral Director of the Ministry of Culture's Directorate of Monuments and
Museums for to conduct this research. Our representative
from the Museum was Mr. Hamza Gllce. We also thank the
Kaymakam of Birecik, Mr. Nihat Nalbant, and the Mayor of Birecik Mr.
Ayalp, for their assistance. We wish to express our appreciation to
Dr. Ali Szmen, who graciously permitted us to use the Turkish Ag-
ricultural Ministry's Guest House as the exeavation residence and la-
boratory . FinaIly, we gratefuIly acknowledge the assistance of Kemal
the Muhtar of village for his hospitality and assistance in
conducting excavations at
In addition to the two co - directors, Adnan and Dr. Gil Stein,
the project staff sonsisted of: Dr. Wolfgang Bernmeck (Free University
of Berlin), Cheryl Conrsey (State University of New York - Bingham-

Gil J. STErN. Anthropology Dept. University, Evanston IL 60208 U. S. A.

Adnan MISIR. Mzesi Mdr.
121
ton), Julia Frane (University of North Carolina), Hamza Gnce
Museum), Kathryn (University of Michigan), Nicola La-
neri (Universtity of Rome), Alan Lupton (Cambridge University), Dr.
Augusta McMahon (University of Chicago), Dr. Naomi Miller (Uni-
versity of Pennsylvania), JeffreyNicola (Northwestern University), Dr.
Susan Pollock (State University of New York - Binghamton), Dr. Lewis
Somers (GeoScan Research), Margaret Reid (Guilford Technical Com-
munity College), Weber (University of Pennsylvania), and Dr. Henry
Wright (University of Michigan).
Site Description and 1993 Project Goals
Tepe is a 3.3 ha low mounded site located on the bluffs
overlooking the east bank of the Euphrates river in province,
southeast Turkey (Fig. 1). The site lies near the head of the main north -
south trade route linking Mesopatamia and Anato1ia; it alsa oc-
cupies a strategic location on what has historical1y been the major east -
west river crossing point at Birecik (Algaze et aL. 1991; Stein and
1994a, 1994b). The moundof is situated on an easily defensible
east - west oriented spur which drops down steeply to the river on west,
and into deep canyons to north and south.
Tepe has two main occupations 1 - 2.5 m thick Hellenistic
deposits (ca. 4th - 3rd centuries BC) are present immediately below me
plow zone. Beneath the Hellenistic is a Late Cha1colithic occupation up
to 5 m deep, dating approximately 3700 - 3100 B. C. The Late Cha1-
colithic occupation consists of two phases: an earlier Phase A - ca. 3800 -
3600 B. C. which has only Local Anatolian Late Chalcolithic ceramics
(the "Pre - Contact " phase), and alater phase B ca, 3600 - 3100 B. C.
(the "Contact Phase"), which has both Mesopotamian Uruk style ceram-
ics and Local Anatolian Late Chalcolithic ceramics. The ex-
cavations investigate me effects of Middle - Late Mesopotamian
commercia1 expansion on local Anatolian cu1tures in me Late Chalcolith-
ic Contact Phase ( Algaze 1989, 1993; Stein 1990; Wattenmaker 1990).
The 1993 field season had six main goals:
. 1) of Site Stratigraphic Sequence and Ceramic Chro-
nology: The 1993 step trench excavations in Operations 1 and 2 were ex-
tended down to sterile soil. Analysis of ceramics from these two trenches
was in order develop a detailed ceramic typology and chro-
nology for both the Mesopotamian and local Late Chalcolithic ceramics
at
122
2) Broad Horizonta! Exposures of the Possible Uruk Area in the
Phase Occupation: The 1992 excavations in Operation 1 had ex-
posed an area of with large amounts of Mesopotamian ceramics in
the Northeast corner of the site.The 1993 excavations in Operations 4 and
6 were designed to investigate the evidence for Uruk Mesopotamian oc-
cupation in this area.
3) Broad Horizontal Exposures of the Loca! Anatolian Public Archi-
tecture in the Contact Phase: The 1993 excavations in Operation 7 at the
southeast corner of the mound were conducted to expand the exposure of
a Late Chalcolithic Contact Phase B stone sturcuture which was partial\y
exposed by the 1992 excavations in Operation 2. The 1992 excavations
had yielded a Local Anatolian style jar sealing in association with An-
atolian and Mesopotamian ceramics.
4) Magnetometer and Resistivity Survey: A pilot program of mag-
netometer and resistivity surveys was conducted to detennine whether
subsurface architecture and other cultural features can be effectively
identified in the soil Test excavations in Opera-
tions 8 and 9 were conducted to test the accuracy of these remote sensing
techniques.
5) Sampling for Settlement Size and bum - Site Variability: Opera-
tion 5 was excavated on the west slope of the mound in order to in-
vestigate the extent and nature of the Contact Phase Occupation in this
area. In particular, the Operation 5 excavations were designed to locate
residential/dornestic areas.
6) of Economic Data: Archaeobotanical samples were pro-
cessed in order to document the degree of productive specialization and
the organization of agriculture in the Contact Phase economy.
Excavations were conducted from July 6 to August 26, wtih a crew
of 22 workmen from the village of The main re-
search activities were the geophysical prospection, the exeavation of
eight areas (Operations 1, 2,4, 5, 6, 7, 8, and 9 - Fig. 2), the ceramic
analysis, the examination of chipped stone artifacts, and the processing of
archaeobotanical samples.
Geophysica!
A three week test program of geophysical prospection was conducted
by Dr. Lewis Somer of GeoScan Research U. S. A. Two were
123
used in an attempt to detect and map architecture and other man-made
features beneath the surface of the mound: a) Magnetometry and b) Soil
Resistivity mapping. Magnetic and resitivity measurements were made in
twenty six 20x20 units or a total area of 10,400 mz in the central por-
tions of the site. This eomprises a 31 % sample of the total surface area
of Separate maps were made for resistivity data at depths of 1
meter and 2 meters below modern ground surface of the site (Fig.3). In
many cases, buried stone walls can be detected by their high resistivity
levels; the dark portions of these maps indicate areas of high resistivity.
These dark areas form several large, roughly rectangular areas with linear
alignments oriented Northeast-Southwest, These alignments seem to
march the orientation of the large scale massiye Helienistic wal1s in Op-
erations 4 and 7 (see below). Two long narrow trenches - Operations 8
and 9 were excavated in areas where the resistivity and rnagnetornetry
data suggested that large walls or kilns might be present (see be-
low) . The initial results of the magnetometry and resistivity surveys at
both and Hyk suggest that magnetometry and re-
sistivity mapping can be extermely useful techniques for locating buried
architecture when the area being surveyed has relatively simple stra-
tigraphy, involving onlyone major level. In addition, re-
sistivity survey can be quite effective in detecting stone architecture but
appears to be much less effective in locating mud brick wal1s (since there
is virtually no resistivity differential between mud - bricks and the sur-
rounding soil). Much of the architecture at is mud brick ; for
this reason, resistivity survey was only partially successful in locating un-
derground features.
ExeavationAreas:
Eight trenches were excavated in the 1993 season - exposing an area
of approximately 450 m''. These units were intended to remove the over-
lying Hellenistic deposits and to excavate the Late Chalcolithic phase B
'Contact Phase") occuppation at
Uruk Period Bu/la al/dTokens:
In preliminary of the area around Operation 1, excavators
recovered an Uruk period bulla filled with tokens and covered with the
impressions of two style cylinder seals (Fig. 4). Bullae are
at major Uruk sites such as Warka in southern Mesopotamia during the
Iate fourth millennium B. C. (Nissen et aL. 1993), but the bulla
is the first and only Uruk bulla to be found in Turkey. The occurence of a
bulla at is highly significant because it provides strong evidence
for direct contact between Mesopotamians and at the site.
124
Bullae are a form of the recording system which is thought to be the
immediate ancestor of the world's earliest writing,which developed in
southern Mesopotamia ca. 3200 B. C. Bullae were used to authorize and
verify the shipment of goods from one location to another during the
Uruk period in Mesopotamia.They are hollow day spheres filled wih tok-
ens of differents shapes and sizes; each type of token represented a differ-
ent commodity such as sheep, grain, goats, ete, The bullae were sealed by
rolling a cylinder seal over the outside. The seal impression functioned as
the signature of the person who authorized the shipment of the goods.
The bulla (inventory #HNllOO) is 7.6 cm in diameter and
contains 12 unbaked day tokens. Four different shapes of token are rep-
resented-6 small spheres , 4 large spheres, i "pill-shaped" token, and one
lenticular shape (Fig. 5) The outside of the bulla bears multiple impres-
sions of two Uruk style cylinder seals. The first seal shows two animals -
a bull and possibly a large deer. The second seal consists of two parts: a)
a procession scene of two men holding bows and arrows, led by aman
carrying a staff or spear; and b) a scene showing two seated women fac-
ing what might be " Inanna symbols" (Henry Wright, personal com-
munication). The bulla has been examined, cleaned, and conserved by
Ms Catherine Untch of the Hyk exeavation team.
Operation 1:
Operation i is a m trench in the northeast corner of the
site.This trench was excavated in 1992 but did not reach sterile soiL.
Thel993 fieldwork completed the exeavation of Late Chalcolithic Phase
A (the "Pre-Contact" phase) deposits in the east end of the trench down
to sterile soil (Fig.6).
The most important result of the 1993 Op. i excavations was the
discovery of a massiye stone wall foundation (wall 92) -1.5 meters wide
and 1.2 meters high. The wall is oriented Northwest - running
along the east edge of the mound and is set into a deliberately laid bed of
compact silts as a levelling foundation. The top of wall 92 is flat and
probably served as the footing for a thick mud brick wall which is no
longer preserved. The function of this massiye public architecture is un-
certain, but its size and location at the east edge of the mound suggest
that it may have served as a fortification on the side of the mound which
was most vulnerable to attack. All ceramics and other cultural materials
125
associated with this wall can be securely dated on stratigraphic and ty-
pological grounds to Late Chalcolithic Phase A, the Pre - Contact Phase.
Several deposits of compact silts with little cultural material underlay
wall 92. Sterile deposits at are more than 8.5 m deep in the
comer of the site.
Operation 2:
Operation 2 is a 5 x 15 m trench first excavated in 1992 on the south-
east slope of the site. 1992 excavations exposcd a monumental mud
brick building dating to Pre - Contact phase A, but did not reach sterile
soiL. The 1993 excavations continued and excavations in the
south portion of the trench down to sterile gravels (Fig. 7). it is now pos-
sible to subdivide the Pre - Contact phase into two building levels: Al
and A2. The earlier Late Chalcolithic building level Al underlies
manumental mud brick building (level A2) which had first been exposed
in 1992.
Building level Al (Fig. 8) is founded on sterile gravels at the base of
the mound. A one course high terrace enclosure wall was constructed
from large limestone rocks, and was filled in with gravel to make a stable
platform for the level Al buildings. Traces of three separate structures
were recovered. The best preserved building consists of two rooms
linked by a doorway. The building is well constructed of mud - brick,
with outer walls more than 1 meter thick built on stone footings. The in-
ner walls of both rooms were plastered. The rooms were con-
taining almost no artifacts. The walls in building level Al are preserved
up to a height of 1 m, at which point theyare truncated by the construc-
tion of the much larger level A2 mudbrick building. it is possible that the
level Al building was deliberately filled in to form a footing for the mas-
sive level A2 structure.

Operation 4 is an 8.5 x LO m trench immediately to the west of Op-
eration 1 in the northeast comer of the mound. Excavations recovered a
massiye Hellenistic building (Fig. 9) which was by cutting
foundation trench 31 deep into the underlying Late Chalcolithic deposits.
Hellenistic walls, which range from 1.6 to 2.3 m wide, are con-
structed of square or rectangular mud bircks and are preserved to a height
of 1.3 m .The walls enclose a large room measuring at least 6.5 x 3 m.
The room has a large doorway, opening to the west. The floors of the
room and the deposits above contained almost no artifacts, sug-
gesting that the room might have been deliberately filled.
126
The Hellenistic architecture cuts into a series of three well preserved
Late Chalcolithic building levels dating to the middle and end of the
Contact phase B. The best preserved of these building levels forms a se-
ries of 4 rooms oriented around a courtyard (Fig. i O). To the east of these
rooms is a pebble paved street or alley running - southeast. The
rooms are constructed of 50 - 60 cm wide mud walls on stone foot-
ings . Generally, the surface of the walls were plastered with mud
or while the outer were faced with stones to protect them
from water damage. Each room appears to have been constructed in-
dependently, so that the building level does not represent a single planned
complex or public building. Instead, the combination of smail rooms, rel-
atively narrow walls, the presence of hearths and pits all suggest that this
was a residential area. The rooms in this area through several phas-
es of use and rebuilding. The from these buildings consist main-
Iy of Local Anatolian Late Chalcolithic chaff tempered types, although
Uruk Mesopotamian style Beveled Rim Bowls are also present. The res-
idential building levels of Operation 4 can be stratigrapically linked to
both Operations 1 and 6, allowing us to reconstruct the architecture of the
Contact phase B over a broad area in the northeast part of
Operation 5:
Operation 5 is a 5 x 5 meter trench which was in order to in-
vestigate the extent of Late Chalcolithic occupation on the west slope of
the site. In contrast with the other trenches at Operation 5 had
only limited amounts of later material overlying the Late Chalcolithic.
Except for one early Roman period pit, Late ChalColithic deposits were
present almost imrnediately beneath the plow zone.
Exeavation recovered a well stratified sequence of building levels.
All appear to be smail house rooms and associated outdoor areas or
courtyards.The ro0l11S are constructed of smail, 60 cm wide walls made
of irregularly shaped mud bricks (Fig. ll). The courtyards are paved with
gravel and hearths or smail pits.
The ceramics from the upper building levels of Operation 5 are al-
most entirely Local Late Chalcolithic chaff tempered wares, with only
occasional Uruk types such as Beveled Rim Bowls present. In the lower
building level, Urukceramics are completely absent. This evidence sug-
gests that Operation 5 provides a continuous sequence of household ar-
chitecture dating to both phases A and B. Even during the later phase B,
both the ceramics and the chipped stone tools show significant differ-
ences between Operation 5 in the of the site, and Operations
127
1/4/6 in the northeast part of Sterile gravels in Operation 5
were reached at a depth of only 1.6 meters beneath modern ground sur-
face, indicating that cultural deposits are much shallower on the west
slope of the mound.
Operation 6:
Operation 6 is an 8 x m trench in the northeast part of the site,
immediately to the south of Operation 1. This trench was opened in order
to further investigate the 1992 exposure in Operation i of a mas-
sive stone terrace platform and its associated Uruk Mesopotamian ceram-
ics. The consruction of this 2.8 m high terrace platform in Operations i
and 6 marks the beginning of the Contact phase B at
Excavations recovered the foundations for very large scale Hel-
lenistic walls at the east end of Operation 6. Although mostly eroded
away, these appear to be the remains of the Helienistic fortificaiton wall
and its associated buildings. The HelIenistic foundations cut deeply into
the underlying Late Chalcolithic deposits, badly damaging the uppermost
Contact phase B building levels.
Beneath the Helienistic, excavations defined 9 distinct Contact Phase
B building levels on top of the terrace platform. In all cases, these build-
ings are oriented northwest - southeast, parallel to the line of the rerrace
wall face. The latest preserved building levels are mostly mud brick. The
earlier building levels, are well planned, large scale stone structures (Fig.
12). Building level 7 seals off two plastered pits 76 and 84, which were
cut down into the of the terrace. Inside pit 84, over 60
local style stamp seal impressions were recovered, along with numerous
pieces of shaped, unbaked clay bearing the impressions of wood, string,
rope, leather, reeds , and basketry. Examination of the seal impressions
showed that only a smail number of stamp seals were used. The five most
frequentl y occurring seal impressions account for 40 of the 60 of ilie
specimens recovered from pit 84 (Fig. 13). The style and use of the seal-
ings on doors, sacks, and jars closely match sealing styles and practices
at Local Late Chalcolithic sites such as Arslantepe (Frangipane and Pal-
mieri 1987, 1989; Ferioli and Fiandra i 983). lt is highly significant that
both local Anatolian stamp seals and Uruk Mesopotamian cylinder seals
were used in the northeast part of during the Contact phase B.
The earliest preserved building on top of the platform is wall 7i,
which lies mostly inside the west profile. It is a well built large stone
wall with a rounded buttress in its southeast corner ond apparently is part
128
of a major public building. The earliest trash deposits Iying
the of the terrace platform contain large amounts of Uruk pottery,
a canred Iimestone "eye idol" (Fig. 14 A) similar to those found at Tell
Brak, and an Uruk clay wall cone (Fig. 14 B) similar to those found at
Hassek Hyk (Behm - Blancke 1989).
Operation 7:
Operation 7 is a 10 x 10 m trench on the south slope of the mound,
immediately to the west of Operation 2. Operation 7 was excavated in or-
der to expand the exposures of Contact phase B materials in a part of the
site which contained almost entirely Local Late Chalcolithic ceramics, in
contrast the large amounts of Uruk Mesopotamian metarial in Op-
erations 1 and 6.
Beneath the plow zone, exeavation revealed a 1.2 m deep HelIenistic
occupation layer, consisting mainly of a massiye planned architectural
comp!ex which is almost certainly a public building (Fig. 15). The rubble
core masonry wa!ls are 1.7 m wide and are preserved up to a height of 50
cm. The deposits inside the building complex contained very few ar-
tifacts, suggesting that the building was cleaned out and abandoned.
The building complex overlies and seals off burial 28, an elaborate
Hellenistic mud brick and stone lined tomb. Inside the tomb was a single
adult burial in an extended positon, Iying on its right side. The body was
oriented northeast - southwest, with the head to the northeast. The buria!
contained a wide variety of elaborate grave goods including silver, gold,
bronze, and camelian jewelry, a bronze mirror, two large ceramic vessels,
a bronze plare, arrowheads, and Egyptian artifacts such as a faience scar-
ab and an alabastron vessel (Fig. 16 C - D).
The Late Chalcolithic deposits underlying the Hellenistic indicate
several distinct building levels during the phase B. The up-
permost !evel consists of a large stone structure 26 which may have been
the footing for a tower or other type of fortification. The area immedi-
ately to the south of this stone feature was open and sloped down toward
the south edge of the site. To the south of 26, excavations re-
covered an earlier building level in Contact phase B. This consists of a
partially preserved mud brick structure oriented - southeast.
The wa!ls of this building are lA m thick and have stone facing on the
eastem (outside) face. Wall 48 was with several smail niches.
The size of the wall and the presence of niches suggest that this might
have been a public building. In a deposit inside the southeast room of this
129
---------
structure, a carved Iimestone "hut symbol" was found, These objects are
in Late Chalcolithic sites such as Hassek Hyk, This structure
is built on top of the eroded massiye mud brick walls of Pre - Contact
phase A2.
8 and 9:
Operations 8 and 9 are two test trenches designed to test the results
of the resistivity and surveys. These surveys had shown
the locations of possible large walls oriented northeast - southwest, 1 - 2
meters beneath the ground surface. Operations 8 and 9 were placed in 10-
cations in the northeast part of where the resistivity and mag-
netornetry data suggested that large walls would be
Operation 8 is a 2xlO trench oriented east Excavations found
a complex of 3 overlapping bread ovens in the location where a
large round anomaly suggested that a large stone feature or kiln
might be preserit. The resistivity surveys suggested that a large northeast
- southwest wall would be present in the western portion of the trench.
However, excavations did not find any reliable traces of large stone or
111ud brick walls anywhere in the trench. Instead, Operation 8 was mostly
filled with large Hellenistic pits. Overall, Helienistic deposits in Opera-
tion 8 extended to a depth of more than 2.5 m.
Operation 9 is a 2 x 10111 trench oriented north - south. Here too, no
traces were found of the large walls which the resistivity survey had sug-
gested would be Operation 9 also showed signs of a deep Hel-
lenistic occupation with numerous pits cut into the underlying Late Chal-
colithic layers. The uppermost well preserved Late Chaicolithic deposits
were found at approximately 1.5 m below present day ground surface.
Oil lamps and terracotta style" figurines (Fig. 16 A - B) appear
to date the Helienistic deposits in Operation 9 between the fourth and
third centuries B. C.
Laboratory Ana/yses
In addition to the field excavations several important artifact studies
were also conducted in the 1993 field season. Dr. Susan Pollock and Che-
Coursey examined the ceramics from 1, 2, 4 and 6 in or-
der to develop a typology and chronology of Local Late Cha1colithic ce-
ramics at and at other contemporaneous sites in the Euphrates
river valley (e. g. Algaze 1990; 1988). Their analysis of the ce-
ramics suggests that the Contact phase B at may date to earlier
130
in the fourth than had been A number of
the Mesopotamian ceramic types appear to date to the end of the
Middle Uruk and the beginning of the Late Uruk. These findings are con-
sistent with those from the Uruk site of Sheikh Hassan in the Syrian Eu-
phrates area (Boese 1987), where a Middle date is likely as well.
In addition to the ceramic analyses, Dr. Henry Wright and Dr. Re-
inhard Bernbeck studied the chipped stone artifacts from Operations 1, 2,
5 and 6 in order to determine whether different types of economic activ-
ities took place in the northeast, south, and west areas of the site. Dr.
Naomi MiIler processed 53 soil samples to remove carbonized plant and
wood remains as part of her study of prehistoric agricultural systems and
land - use pattems at
Conslusions:
The 1993 field season at exposed large portions of the Con-
tact phase B Late Chalcolithic settlement dating ca. 3700 - 3100 B. C. At
the same time excavations revealed for the first time the extent and depth
of the overlying HelIenistic deposits, It is hoped that further excavations
in 1994 will be able to clarify the nature and extent of the Pre - Contact
Late Chalcolithic Pre-Contact phase A at
References Cited
ALGAZE.G.
1989 The Uruk Expansicn: Cross Cultural Exchange in early Civilization.
Current 30:57 -608.
1993b The Uruk World Chicago.University of Chicago Press.
ALGAZE. G. (Ed).
1990Town and in Anatotia, 2.' Sequence at
KurbanHytik; Chicago: University of Chicago,Oricntal Institute Publication 110.
ALGAZE, G.. BREUNINGER. R.. LlGHTFCX>T, C. andROSENBERG, M.
1991 The Tigris - Euphrates Archaeological Reconnaissance Project: A Prelimiuary Re-
portof the 1989- 1990Scasons, Anato/ica17: 175 - 240.
131
132
BEHM- BLANCKE, M. R.
1989 Mosaikstifte <lUSdcr Uruk - Zcit Obcren Istanbuler 39: 73 .
83.
BESE, J.
1987 nt Teli Sheikh Hassan. Preliminary Report ontheYear 1987Campaign
the Euphrates Yalley. AnnatesArc1le%giques Arabes Syriennes36(37: 67 - 100.
FERlLI, P., undFIANDRA, E.
1983 Clay Sealings From Arslantepe VI A: Administration and Bureaucracy. 12:
455 - 509.
FRANGlPANE. M., andPALMIERI. A.
1987 Urbanizarion the Case of Eastoru Anatolia InL. Manza-
nilla (Ed.), Studies in the cmd Urhan pp. 295 - 318. Oxford:
BAR International Series 349.
1989 Aspccts of in the Latc Uruk Period in Mescpotamian Periphery.
Origini 14: 539 - 560
NISSEN, H., DAMERW, 1" and, ENGLUND. R.
1993 Bookkeeping. Early Wriling and o/ Administration in
the Ancient Near East. Chicago. University of ChicagoPress.
SCHWARTZ. G.
1988b Excavations at Karatut Mevkii and Pcrspectives on the Uruk fJemded Nasr
Expansion, Akkadica 56: 1 - 41.
STEIN, G.
1990 Comments on G. Algaze: "The Uruk Cross Cultural Exchange in Early
Mesopotamian Civilization" Currer Am/wop%gy 312: 66 - 67.
STEIN, G.. and MISIR, A.
1994a Mcsopotamian - Anatelian Internetion at Turkey.Preliminary Report on the
1992 Excnvations .Anatolica 20.
1994b Excavations, 1992. InXV. Sonu/an Ankara: Republic of
Turkey. Ministry of Culturc, General Directorate of Mouuments andMuseums.
WATTENMAKER.P.
1990 Comments on G. Algaze: "The Uruk Cross Cultural Exchange in Early
Mesopotamian Civilizaticn", Current 31: 67 - 69.
Figure: 1 - Location of in the
Euphrates river valley,
southeast Turkey.
t
. .
N
2 omiour

Figure: 2- site map, showing 1993 exeavation areas.
133
t
N
Figure: 3- Resistivity map (contrast en-
hanced) of the eastem portion of
measured at a depthof
1 m below present ground sur-
face. Dark areas represent areas
of high resistivity. Grid squares
are 20 x 20ru.


Figure: 4- Uruk bulla (HNll00).
134


.,,' ", .

-.-.
(it
,,' .
- -
:1
, " .
O.,
e
,",...
_.. .. -.' .
:.
'e' .
'-'.
o'u
. .
,. .
: 3cm
Figure: 5- Unbaked day tokens fcund insidetheUruk
bulla.
..,.-.- .- .... __._-
Figure: 6- Operation 1 south baulk stratigraphic section.
i
.__---' ..1
0- . :fM
Figure: 7- Operation 2 west baulk stratigraphic section.
i
." A h ; ~ I ~ :
i

136
137

r frl
. i
Ri
. i
i

,
i
i
i
,
i
i
i
i
_.-J
Figure: 9- Operation 4 - Hellenistie mud- brick building.
Figure 10- Operation 4 Late Chaleolithie Contact phase B mud hriek
courtyard, and street.
138
Figure: 11- Operation 5 - Late Cha1co1ithic Contact phase B domestic
arehitecture.
~ - ; - - - ' - - : . - - - - _ . -------
i
i
i
L ~ _ ~
Figure: 12- Operation 6 Late Chalcolithic
phase B stonearehitecture on
top of the terrrace platform.

C.
,
o __==_.' co
Figure: 13- Operation 6, pit 84: Late Chalcolithic phase Blocal style starnp seal
impression motifs.

...
Figure: 14- Late Chalcolithic Contact phase B artifacts:
A) limestone "eye idol" from Operation 6;
B) clay wal! cone from Operation 6;
C) limestone "hut symbol" fromOperation 7.
139
1
,
,
i
i
,
i
i

i
i
,
i
L......;: __ ~ _ . _ . _
i
i
i
i
i
i
i
i
. ,
~ _ . _ .._._._.J
Figure: 15- Operation 7 Hellenistic building phase.
r - -ta.
140
Figure 1 6 ~ Hellenistic phase artifacts:
A) oi1larnp from Operation 9;
Bj'Parthian" figurine fromOperation 9;
C) Alabaster vessel from Operation 7 tomb;
D) Scarab from Operation 7 tomb.
KAZILARININ 1993
SONULARI
nder
niversitesi ile Kltr Trk Tarih ve Tr-
kiye Turing ve Otomobil mali yrtlmekte
olan 1993 dneminde 17 Temmuz ile
30 tarihleri 45 gn sre ile
1993 dnemi heyeti yesi olarak G-
revlisi Arkeolog Serpil Arkeolog-Desinatr
Celal Tuna, Arkeolog Arkeolog Glcay De-
sinatr Yusuf Restoratr Ozlem Din, Adnan ile
stajyer lisans Bahar Altun, Murat Karagzler, Gkhan Eser,
Dilek Elvan Macit, Nket Meltem Pervin Ezber,
Aylin Aytekin, Arzu Aka, Berkay, Mustafa Ozkul, Burcu Bulut
ve Fikret Mustafa olarak Samsun Mzesi

1993 dneminde arkeolojik iki amaca y-
nelik olarak
Birinci amaca ynelik olarak Tepe I'de "D"
ve C-17/1V-12 plankarelerinde (izim: 1) 1992 dneminde, st evrelerin
yer nedeniyle ortaya
devam edildi '(Resim: 1). Buradaki sonucunda st
evre sonra ortaya olduka tah-
rip ve boyutunun 1.40 x 1.60 m yi grld
(izim: 2). ynnde, bakar biimde
olan bu 3.70 x 3.60 m boyutunda bir mekan iinde yer
evreleyen taban seviyesindeki yok
* Prof.Dr.nder BILGI. Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Fen-PJT- 34459 ISTAN-
BUL
141
iyi daire bi-
imindeki nnde takriben 45 derece meyil yapan bir taban
Bu taban kuzey 0.95 m kot yapar.
yan iinde, belirli grlen yuvarlak kesitli
luklardan, stnn an-
olarak blmeler
yer (Resim: 2). iinde ve evresinde ok kilden ya-
tezgah ile portatif (Resim: 3) ve yayvan
iie nesneler (Resim: 4),
meden nce tahrip kaplar bulundu. Bu kaplardan bilinin
tahribi deforme olduktan sonra grld. Bu bu-
luntular nedeniyle kilden eserleri de kul-
Bu alanda, biley perdah
havaneli, p.t. tezgah ve boncuk, kemik delici ve
ile tun ucu gibi eserler bulundu.
1993 dneminde ikinci amaca ynelik olarak, renyerinde 3
nolu ykselti olarak bulunan alanda D-6/I-
16, D-7/I-16, D-6/I-17ve D-7/I-17 plankarelerini (izim: 1) kapsayan 100
m
2
lik alan "L" olarak Tepenin
en yksek kotu olan 10.36 m ykseklikten 8.35 m kadar de-
ve seviyelerde yer alan 4 mimari tabaka
Ancak, yzey toplanan anak mlek ara-
Bizans, Hellenislik (Resim: 25) ve Ge Demir (Resim: 26) r-
neklerine nedeniyle bu alanda, sren erozyon ve
tanm faaliyetleri nedeniyle tahrip Bizans ile Hellenislik
ve Ge Demir de yer
b.3300 buluntu yerinin evrede toplanan
anak mlek 10.36ile 9.60 m bu seviyenin ilk
Tun III'e ait (izim: 3). Ancak,
bil' st seviyeye ait belirlenen bir hava
(b.3306) ukuru ile bulundu (izim:4).
iinde in-situ olarak grlen iri kp (Resim:5) bu
Ge Demir ait taraftan,
bir kesimde ters durumda ve ya-
2 iskelete (izim: 4). kollar vucudun
kollar ise hafife bklerek, eller cinsiyet uzuv
zerine (Resim: 6). Bu blgede paraleli bulunmayan bu gm
st seviye gms nedeniyle Ge Demir ait

b.3300 buluntu yerinin moloz iinde kk buluntu
142
olarak toprak bir figrininin alt (Resim: 7) ile kilden
ve ip deliklerine sahip nesneler (Resim: 8) ele geti.
anak-mlek bir ezgi toprak bir sapan
tanesi, 2 2 tezgah kemik 2 delici ile bir kesici bulundu.
b.330l, b.3302, b.3305 ve b.3313 buluntu yerlerinin
2. evrede (izim: 3) toplanan anak mlek 9.60
ile 9.11 m bu seviyenin de ilk Tun III'e ait g-
rld. Bu seviyeyi kesiminde 2 gzl bir
temel seviyesinde ortaya an-
b.3308 olarak kodlanan bu tam olarak bulunan bir gz
2.60 x 3.80 m Bu kuzeyinde gruplar halinde
toprak tezgah ele geti. Toplanan anak mlek
dikkati eken en ilgin rnekleri, anaklara ait
(Resim: 9) ve oluklular (Resim: 10) Ay-
moloz iinde, toprak hilal biimli
bir nesne, kemik delici, olta (Resim: LL) ve boy-
nuzdan delici, ve balta, tuntan balta (Resim: 12), haner
(Resim:13) ve ucu, toprak figrini (Resim:
14) ve bir sapan bir amulet, akmak kesici, ezgi bir
perdah gibi eserler bulundu.
b.3311, b.3316, b.3318 ve b.3328 buluntu yerlerinin
3. evrede (izim: 3) toplanan anak mlek paralanndan 9.11 ile
9.00 m bu seviyenin de ilk Tun III'e ait
Bu seviyeyi bir 2.70 x
3.20 boyutundaki ortaya (Resim: 15). b.3329 olarak
kodlanan bu yine taban se-
viyesindeki Bu evrenin anak m-
leklerinin en ilginlerini yine veya oluklu sahip
anaklar ile 2 ile 4 dikey
ince olan anaklar Bu evrenin moloz iin-
de, toprak figrin (Resim: 16), tun haner,
toprak tezgah ile kemik ve delici, tun ucu
ile ezgi gibi eserler bulundu.
b.3323, b.3324, b.3325 ve b.3330 buluntu yerlerinin
4. evrede (izim: 3) toplanan anak mlek 9.00
ile 8.35 m bu seviyenin yine Tun III'e ait
gzlendi. Bu seviyenin byk bir kaplayan,
ynnde uzanan 4.65 x 6.90 m 2 gzl bir
taban seviyesinde meydana
(Resim: 17). b.3331 olarak kodlanan bu ku-
143
bakan kk gz 1.80 x 4.65 m boyutunda olup, gi-
4.80 x 5.10 m boyutundaki
byk gzn grld, ift kulplu
kk bir bardak (Resim: 18) bu iinde herhangi bir
Bu evrenin dikkati eken yine
anaklar ile dikey ince tutamaklar (Resim:19) veya yumru be-
zerneler Bu evrenin moloz iinde toprak
tezgah ve kemik delici, perdah
akmak kesici gibi eserler bulundu.
taraftan, nceki bulunan amalarda te-
mizlik bir adet yaprak biimli namlusu ve ucu
tun bir ucu (Resim: 20) ile durumda
olan yumurta gvdeli ve bir ift yatay toprak mlek
(Resim:21) ele geti. en ilgin si-
metrik olarak biri krecikler bu-
lunan bir figrine sahip
1993 dneminde ikiztepe renyerinde bu so-
nucunda ele bir meyvelik (Resim: 22) ile sepet izli bir kap
(Resim: 23) Tepe l'deki yer evrelerin Ge
Kalkolitik sonu veya ilk Tun ait ve Tepe I'de n-
ceki dnemde bulunan ele toprak
(Resim: 24) ile zellik gsteren benzerlerinin bu-
nedeniyle de Tepe III'n ilk Tun lII'e ait
sahiplerinin Tepe III'de
taraftan, Tepe I'de ele geirilen da,
ucundan nceki bir dneme, yani Tun II'ye ait
1993 dneminde ortaya bir sonu ise
Ikiztepe'nin Bizans ile Hellenistik Dnem'de ve Ge Demir da

Bu dnemde ve nceki elde edilen sonulardan sonra ikiz-
tepe'nin Orta Karadeniz Blgesi'nin Protohistorik en nemli bir
merkezi bir kez daha Ele 32'si mzelik, 387'si
etdlk toplam 419 eser Tun bu blgede
olan sosyo-ekonomik tutacak niteliktedir. Ge-
lecek dnemlerde ikiztepe'de sonucunda da blge
kltrnn ve zellikle maden ve-
rilerin elde de
144
izim:
145
146
J

t
i
i
1
i
t
~ I L
~ i
s

"
i
!\
..

.
-....
\1
h

ii,
. ,

.

,
il
n
ILLI
. 'I II ..
li .i'
'"
IIHIlII
m
l!!
i
1/1'


'"
.
tl ii i!
i!! ,
8
(J[U
!:ll
8-
.lS.
147
148
..
\ \
~ ~ L
Resim: 1
Resim: 2
149

-'" ,..':.-,..
150
zs;
Resim: 5
Resim: 6
151
1S2
Resim: 7
Resim: 8
Resim: 9
Resim: 10
153
Resim: 11
Resim: 13
154
Resim: 12
Resim: 14
Resim: 15
Resim: 16
155
156
Resim: 18
Resim: 19
157
--,--_._._-_._.._ . _ - - - - - ~ - - - - - - - - - - - - _.- -----------------
Resim: 20
Resim: 21
158
- -
___ " " ~ - - - - - - - 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
i
i
i
Resim: 22
Resim: 23
159
Resim: 24
Resim: 25
160
BYKTEPE HYK 1993 ACTIVITIES
Antonio SAGONA *
Elizabeth PEMBERTON
Ian McPHEE
Claudia SAGONA
No excavations were carried out at Byktepe Hyk during the
of 1993. Instead the season was devoted to an study of
the finds recovered over three field campaigns (1990-92) with a view to
preparing for publication the first two volumes of the project.
The expedition wishes to thank the Ministry of Culture and the Di-
rectorate of Museums and Monuments for granting permission to under-
take the study. i would once again like to express my appreciation to Me-
sut Gngr of the Ministry of Culture at and Hilmi Ozkoru-
cuk1u our colleague from Erzurum Museum for their assistance. The pro-
ject was sponsored by the Australian Research Council; the team com-
prised Antonio Sagona, Hilmi lan McPhee, Claudia Sa-
gona, Peter Brennan, Liza Hopkins, Murray Clayton and Meaghan
Wilson.
The large amount of data processed last season has not been fully an-
alysed, so views presented in this paper should be considered tentative.
The Early Bronze Age pottery assemblage, dateable to the first half of the
third millennium B.C., is limited, and cornprises five main types fonnd
mostly in the tent like exposed in 1992. In order of frequency
theyare:
Hemispherical cups and bowls that generally have a smoothed red-
dish brown exterior except along the rim which is black burnished like
the interior;
*
Antonio SAGONA, Department of Classical and Ncar Easteni Studies University of Mel-
bourne Parkville, Victoria 3052 - AUSTRALIA.
161
Smail jars whose surface treatment and colour scherne
black outside and reddish brown lightly burnished inside-is the
opposite to that used for cups and bowls;
Coarse, large straight-necked jars with a black burnished surface, oc-
casionally decorated with a raised design; both square-sectioned and
plain rims
FIat discoid lids with a greyish black mottled surface;
Incised fragments, black burnished on the interior;
Paste and method of manufacture also distinguish this ceramic
group. Fabrics are rarely fine, with most pieces having medium to semi-
coarse inclusions and voids. Many fragments especially those belonging
to larger vessels, have a crackled interior In cross seetion quite a
number of sherds reveal layers sandwiched together, suggesting that
vessels were made by joining two rolled-out slabs of to flat
bases.
A few wares dated tothe middle 2nd RC. were found to-
gether in trench S34a; all are wheelmade. One fabric is hard and fired to
a purplish grey colour on the exterior which is smoothed and de-
corated with distinctive vertical combing and a squiggly incised design.
The other fabric, represented by a loop-handled vessel, is dark and semi-
coarse, and fired to a brownish colour.
The Iron Age ceramicassemblage associated with the circular tower
on the summit and the rectilinear structures on the western flank is the
most varied with many ware types represented by only a few pieces.
Only the .largest groups are presented here. Orange ware is the most com-
man fabric, Both the fine and coarse varietes are well fired and almast al-
ways fully oxidised to orange (2.5YR 5/8) or bricky orange (5YR 5.5/
6-5.5/8) colour. Golden and silver mica inclusions often added to the
tempering material, and in certain instances to the slip. All pieces are
wheelmade though many have the striations removed by burnishing or
smoothing.
Among the fineware there are:
a. Red-slipped (2.5YR 4n to lOR 4n) vessels generally burnished 011
the exterior;
b.
162
b. Those with a pale brown slip (lOYR 6/5) fired to a mott-
led combination of related colours;
c. Vessels with a plain cream (2.5Y 7/3) or greenish cream (5Y 7/2.5)
slip and a distinctly gritty paste;
d. Plain orange pieces with no traces of any surface treament;
e. Vessels with a black and reddish brown design on a cream back-
ground;
Black ware forms anather group. Close examination of these sherds
indicates that the fabric was essentially similar to Orange ware prior to fi-
ring in a reducing atmosphere. Typologically, however, there are dif-
ferences especially in the thick rounded rim of pots with a greyish black
surface.
Despite minor variations in surface colour and treatment, aU examp-
les smoke-blackened) of coarse Orange ware have very gritty fab-
ric. Their lumpy interior distinguishes them from other Iron Age
and Late Hellenistic-Early Roman coarse wares which generally display
wheel striations,
Cooking pots have been designated Dark Coarse ware, although the
inner cores of certain pieces are orange in colour. Smoke-blackened and
gritty, their interior surface is rough, whereas their exterior has a dis-
tinctive paddle burnish.
A number of the coarse sherds, both dark and orange, are clearly
made using the coil technique whereby the walls of the pot are built with
coils of clay joined to the base. The walls are then smoothed with thumb,
fingers and the palm of the hand. Same pieces have what appeared to be
wheel turned offset rims, but of patters at Dlek, in the
of the province, where coiled pottery is still produced
taday, indicate that similar seemingiy offset rims can be achieved by
simply wiping them with a wet cloth. Our visit to Dlek was of a
pilot study of traditional pottery techniques by Asye Gurusan-Salzmann.
Less comman than Iran Age material, the Late Hellenistic/Early
Roman pottery falls cleary into two fabric groups- fineware and co-
arseware, Most of the fineware pieces are made from well levigated clay
that is fully oxidised to an orange or pale brown colour. Although full
slipping is common, same vessels have been dip-slipped and display an
irregular pattern on the exterior.
163
Bowls are most popular vessel form, especially the echinus type with
an inverted rim. The carinated variety with an elaborate is not un-
common, and occasionally theyare handled. Other include a nar-
row-mouthed jug with neck, a kantharos foot and a goblet with a
vertically shaved exterior wall. A few fragments of true sigillata were
found and are distinguished by a thicker and glossier red slip, and so-
metime by rouletted decoration.
Other rarer pieces of fineware include an example of "thorn ware"
probably Italian import, very fine and hard greyand brown wares, and an
unguentarium that is decorated on the exterior with three red lines.
The bulk of Late Hellenistic/Early lron Age coarseware consists of
wheelmade cooking pots that have been fired to a reddish-brown to dark
grey colour. Often mottled and smoke-blackened, these Late Hellenisticl
Early Roman vessels are generally distinguishable from their Iron Age
counterparts in their crisper and harder fabric, and lack of burnishing.
The single on the large storage jar found crushed on a mud
floor has been studied by G. H. R. Horsley of La Trobe University', He
identifies it with the name a of which is Evagrius,
and concurrs that a date in the 2nd century Re., not incompatible with
the archaeological data, is acceptable as the earliest possible date for the
inscription.
In conclusion we are still of the opinion that Byktepe Hyk was
occupied in the first half of the 3rd millennium B. C. and very briefly in
the middle 2nd millennium. Then after a lengthty period it was re-settled
sometime at the very end of the lron Age, between the 4th and early 2nd
century B. C., and finally underwent a phase of rebuilding between the
lst century B. C., and l st century A. D.
(1) Forthcoming inEpigraphica Anatolica.
164
ARSLANTEPE - MALATYA, RESULTS OF THE
1993 SEASON
Marcella FRANGIPANE "
During the 1993 the excavations concentrated on the
south-wcstern part of the mound where two and almost adjoining seeters
had been opened up during campaigns towards the top of the
mound, following the large exeavared area on the slope where the well-
known menumental public structures from the end of the 4th millennium
had been previously brought to light. The intention was to reach, beneath
the long sequence of levels from the Middle and Early Bronze Age
brought to light in the few years, as far as these 4th millennium mon-
umental buildings, which, judging from the part alteady unearthed, secm
to be which suggests that they further over a very vast
area,
Early IB (3000 - 2800 B.
Period VlB2
On both the exeavation areus, the 1992 campaign had exposed a set-
level from the fina! phuse of Early i (period VIB2 in the
Arslantepe sequence) which, taken together with the parts ex-
cavated, provided ample documentation of the organisation and the fea-
tures of this viIIage and of the activities performed there. By removing
the stone foundations of the senlernem we were able to an earlier
phase, evidenecd not only from partial additions or mod-
ifications made to same of the structures after the original construction,
but alsa from the existence of a zone to the west which was only oc-
*
Or. Marcclla FRANGIPANE. Dipurtimento di Scicnzc <ldl" Antichitu Univcrsitn di Roma.
Via Pulcstro 63001 R5 Roma ITALYA.
165
cupied in the second phase of the villagc's life. Here, a Imge hale with ir-
regular edges was found: this had been dug same time previously- per-
haps to extract mud for brick - making, as is still done taday - and had
been left on the boundaries of the first layout of the period VIB2 settle-
ment, where it had been used as a drain. it was in this first phase that a
narrow wall had been built on stone base, with the upper parts made of
mud bricks, which seemed to mark the border of the village along the
edges of the hale, with a number of gaps in several places for the water to
lUn off and collect on the other side of the wall at the bottom of the hale,
where mud deposits have in fact been discovered. The hale was later
filled in with refuse and the levelled; the houses of the village
were subsequently built on it in a westerly direction. it was because of
this deep hale that in this part of the village Imge slabs were used to pre-
pare the ground for same of the phase 2 structures, probably in the points
where the ground was most likely to give way (Fig. 1).
The pottery recovered in the VIB2 level during the 1992 campaign
and restored in 1993 consist mainly of light-coloured wheel- made wares,
sametimes with a reserved slip which confirmed the typical
relations that existed in this period with the Northem Syro- Meso-
potamian world and the whole of the Upper Euphrates Valley.
Period VIBl
Beneath the settlement of the VIB2 period an area has been iden-
tified that slopes had been prepared and partly
1evelled using layers of fine clay and compact soil, but without any ter-
racing works. Small with varying 1ayouts had been built here,
surrounded by walls made of wooden posts and mud, separated by large
open spaces with long palisades resembling fencing or awnings (Fig. 2).
These constructions, which were set up directly above the layers formed
by the debris of the large buildings of period VIA, mark a break with the
local building traditions which had been based on the use of mud bricks.
This radical change in the architecture of the dwellings coincided with a
more general cultural change with evident similarities with the Eastem
AnatolianlTrans-Caucasian cultures, and may have been due to alien
groups occupying at least this part of the site after the destruction of the
buildings from the Late Uruk period. This is why we have preferred to
set this period apart by calling it period VIB1, despite the fact that it is a
historical peculiarity of Arslantepe, linked to the specific events that oc-
curred in the Malatya region.
166
The huts, which have a sub-rectangular shape, were scattered
around, and their size and floor plans are not standardised (most of them
were composed of a single room but there is at least one case of a
with two or more adjacent rooms).The techniques used for the
walls also differed: sometimes they were supported by large poles in-
serted into very deep foundation ditches, and sometimes they were made
of rows of smaller poles individually sunk into the ground, or in shallow
ditches. Some rows of poles, which were apparently not connected with
any particular may have fences to keep in livestock or for oth-
er purposes,
The two that were certainly used as dwellings were de-
stroyed by fire, and on the floors a great deal of material has been found,
particularly pottery. The pottery is hand-made red-black ware with a few
shapes, all based upon the northeastern repertoire (Fig. 3), and strictly for
domestic use, as one would expect in such a simple society as it seems to
have been in that period at Arslantepe.
Three terracotta feet were found in the same room (Fig.3;a,d). Taken
with anather one found elsewhere in the same settlement during
one of the earlier constitute a typical element of this cul-
ture. Perhaps were the representation of a part of body connected
worship, or they may have been types of smail statues of which
rest of body was made of perishable metarial.
The exeavation of a large area in 1993 has clearly revealed at least
two levels from this period, despite the difficulties of making a
igraphic reading due to the nature of type of occupancy, in the sec-
ond level, the remains of two mud brick buildings have been brought to
light which, together with the other two constructions discovered pre-
viously, show that in the second phase of period VIB1 there had been at
least a partial revival of traditional construction tcchniques. A peculiar
circular structure, with a stone slab flooring, belongs to this second
leve!. It may have been a large oven, perhaps for collective use, and was
probably not yet in use when the settlement was destroyed because there
are no signs of exposure to fire. Another reason for this interpretation, in
addition to the shape and the features of the is the fact that it
stands on the remains of a fire-scorched plastered surface which one as-
sumes had been the platform of an oven in the earlier phase.
Also belonging to this earlier phase is a very interesting half-buried
circular structure with benches all round and a central stone forthe pole
supporting the roofing, which had been set up one of the walls of the
167
largest building of period VIA, which it alsa partly destroyed. This is a
unique example for this period at Arslantepe, but exhibits significant top-
ologicallinks with the Early Branze III half-buried raund s t n c t u r e s , sug-
gesting that the latter may possibly have been of Eastern Anatolian or-
igin.
Early Bronze lA (3300-3000 B.C)
Period VIA
The establishment of groups with a "trans-Caucasian" culture direct-
Iyon the collapse layers of the manumental buildings of the end of the
4th millennium marked the definitive end of the first early state ex-
perience of a Mesopotamian pattern, and could have been one of the
causes of its demise.
The extensive excavations in the 1993 campaign nevertheless high-
lighted the fact that the collapse of the powerful centralized organisation
of period VIA had probably already taken place when the first graups of
Transcaucasian origin settled at Arslantepe. Large holes had in fact been
dug in several places into the collapse layers of the 4th millennium build-
ings at the end of the same period VIA, as evidenced from the pottery
found in the filling layers. This suggests that the early state s t n c t u r e had
probably been brought down by an internal erisis within the system itself
and by the subsequently abandonment of the public area, leaving it for a
certain period of time to be sacked and destroyed by the period VIA pop-
ulation before being occupied once again by groups that used trans-
Caucasian pottery.
The public buildings of period VIA were built on several terraces fol-
lawing an uneven surface, probably formed by the collapse of previous
substantial s t n c t u r e s , and were rebuilt and modified several times. They
however seem to constitute a single complex, except for one building,
Building i or Temple A, which was built subsequently, probably in-
dicating that the public area was reduced in size in the final phase of the
period; before its definitive abandonment (Fig.4).
Whereas the buildings on the higher western terrace of the large cor-
ridor of Building IV were very largely destroyed by one of the mentioned
holes, Building IV, which is the largest and the most manumental of the
three main public buildings and was mostly built lower down the mound,
was spread over a very wide area, and seems to have been very well pre-
served, with the walls over two meters high.
168
The corridor which was built in line with the monumental gate with
the rectangular chamber led inside the building, of which the first part
had alteady been excavated, where it linked up to the stores complex, and
continued northwards for a total length (from what has been excavated so
far) of over 35 meters, Near the northernmost edge of the exeavation it
either turned east into a side corridor running perpendicular to it, or ran at
a right angle; at all events it surrounded a large temple structure which
seems to have been the central core of the building, judging from of its
location and sizcrf'igs. 4 and 5).
The beginning of the new sector of the large longitudinal corridor
was marked by two short pillars, indicating the separation between the
outermost part linked to the stores and the innermost part leading to the
temple. It is significant that the wa!ls in this second sector had a plastic
decoration consisting of rows of concentric lozenges applied with a
stamp pressed into the fresh plaster, while the lower part of the walls
seems to have been decorated by red and black paintings (that have not
yet been brought to light). The same decoration has alsa been found on
the walls of the side rooms of the temple near the opening towards the
cella. it is interesting to note that a similar stamped decoration had al-
ready been observed on the walls of one of the lateral rooms of the first
temple in the Seventies, even though it had concentric ova! shapes in-
stead of lozenges. We can now say that this was elearly alater rebuilding,
and on asmaller scale, of the first phase temple structure. Whereas the
lozenge motifs in the older temple, brought to light in 1993, elearly re-
sembles a well-known motif of the wall decorations in one of the Uruk -
Warka IIIb buildings , the oval shapes on the later temple must have been
alocal re-elaboration of the same basic idea-, .
The temple in Building IV (Temple B) which is slightly larger than
the more recent temple (Temple A), consisted of a large cella more than
12 metres long, with two a!tars and niches in the walls, and a row of
three rooms along one of the sides. It shows evident links with Mesopo-
tamian temple architecture and at the same time equally evident original
features of its own. Despite several elements which can certainly be as-
eribed to the southern tradition, such as the lateral rooms of which one
W(lS subdivided by the typical lengthwise wa!l, there are evident par-
(l) lE. Heinrich, Die Schichten und ihre Bauten, U. V. B. iv (1932), Berlin 1933; 21, taf. IOb.
(2) D. Srenhagen, Einige Kulturelle Kontakte zwischen Arslantepe VIA und den
Frhsumerisch-hochprotoelamischen StadtkuIturen, in M. Liverani, A. Palmieri, R. Peroni
(eds.)Studi di Paletnologia l onore di S. M. Pugiisi, Universira di Roma "La Sapienza",
Roma 1985.
169
ticular aspects of this religious architecture which re-elaborates the Mes-
opotamian pattern in an original fashion, adapting it to its own specific
needs and traditions, and creating a local temple typology, as evidenced
from the repetition of the same ground plan and architectural features in
the second temple which was built shortly afterwards. These features, in
addition to the bipartite plan mentioned earlier, include the protected ac-
cess to the cella with onlyone real indirect entry which passes through
the last little side room and with the main communication through two
central windows. The fact that the eella was presumably inaccessible to
the public is also suggested by the position of the wall decorations out-
side it, in the side rooms and the large access corridor.
The internal features of the eella are also peculiar to Arslantepe.
Apart from the usual and widespread twin niches on the two short sides,
the ends of the long side facing the windows are decorated with multiple
niches probably on both sides of a large a!tar. A second smailer altar, but
higher up, stood in the centre of one of the short sides between the two
simple niches. Since we have not yet been able to reach the floor levels,
and therefore do not yet know what materials are there, at this stage it is
impossible to identify the function of the rooms and analyse the activities
performed there. All that we can say for the moment is that there was a
great deal of pottery material which, at first sight, has the well-known
features of period VIA pottery, in the room with the longitudinal dividing
wall at a much higher level than the floor. Furthermore, in the middle
side room, near one of the window-sills and close to the entry to the
smallest room, we have found a concentration of 38 clay sealings, most
of them stili bearing the seal impression, all grouped together in a single
place. They had probably been originally placed in a container made of
perishable material ( a sack ?), and once again stress the connection in
these contexts, between the religious activity and economic-
administrative practices. Six different sea!s have been recognised, among
which two were also present in the place where administrative materials
were discarded facing the stores (room A206), thereby establishing a
and functional linkage between the two areas of the build-

The evident religious and "official" features of the large building IV,
and the connection between these functions and the administrative/
economic activities performed there fits in well with the strong ideo-
logical/religious characterisation of the oldest forms of Early State
known in Mesopotamia and the areas related to it. However, the grandeur
of this building and the originality of its architecture, even though it has
170
generic links with the Mesopotamian tradition, provides fresh evidence
of the strong local component in the phenomenon of Early State society
formation in these border regions north of the Taurus. This is consistent
with the complexity of the picture that emerged at the end of the 4th mil-
!ennium in the Syro-Anatolian areas when local groups having different
socio-political organisations interacted in different ways with the Mes-
opotamian communities, which certainly had more intense intercourse
with the northern populations than ever before.
171
--_... _-----
r----",
, , ,
i i i
i i i
i , i
i i i
J L J
r - - - _. "'
, i
i i
i i
i i
i ,
L _ ... _. ...1
r---'''-,
i i
, i
, i
i ,
, ,
L. ...J
r-,--_,
i i
, i
i i
, ,
1 1

, ,
, i
i i
i i
, i
L __ . ...J
1-----, r-----..,
, , ,
i , i
i i I
i 1 i-
i i i i
L ...J L .J
.__ r-----..,
o

i
i
L

i '
i i
, ,..", ,
p...... i
I. . .;,.:', i
Lo ...J
..... _-----.
r-----,
i ,
i ,
i ,
i i
, i
L ...J.
r-----..,
i ,
i i
i
. ,
,

r-----'
i '
i '
i '
i
, i
L .J
r----,
, ,
, i
, ,
i i
i ,
L ...J
1 r-


i
i ,
i , i
J L ._J

i
i
i
i
,
J
,
,
,
i

I
J
,
i
i
i
i
i
J
"
,
i
i
,
Fig. 1- Arslantepe, plan of the foundation level of period VIB2 settlement in the area of the
large courtyard.
172
r-----j
i 'I
i i
i i

i i
i i
i
i i
i i
L ...J
,-----,
i i
i
i i
i i
i i
L .J
,-----,
.1 ..-1
i i
i i
i i
1:"'/1, i
L -.' 'fij;;-Jt- - J
,-----,
i . i
i i
i i
i i
i i
L .J
r-
i
, .
'-----l
i i
i i
i
i i
i i
L J
,------,
i i
i i
2 i
i ,I i Ht A
Fig. 2- Arslantepe, planof themain settlement level fromperiod vm1 thenewcxcavated
area.
, -"'--'--,
i
i i
i i
i i
i
L J
. - - - -'-,
" i ,',.-/ i
. .
. .
i '
JJ
..
i .' ."
.'., tl"'. it i
L
173
a
c
d
Fig. 3- Arslantepe, materials in situ from the period VIB settlement.
174

, ,
, ,
, . ,
, ,
, ,
L J
..-------1
i
. ,

-'311

: ": i
1 , i
' , ,
.r J L__. .J
.
-A. : . . .
-e :.
s .. ...
'------,
,

,
i i
i
1 I,

.':. ;
,
-'_._---,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,
, ,


, ,
i 1
, ,
, ,
, ,
L J
.------,
, .,
, ,
, ,
, ,
, ,
" ,

, ,
" ,
.
175
-<
o-
Fig. 5- Arslantepe, period VIA. The emerging walls of Temple B and the northernmost corridor see-
tor in Building IV showing the bumt collapse layers inside the structures.
GLTEPE 1993 SONULARI
YENER *
Kltr ve Mzeler Genel izniyle
G!tepe bu 6 Haziran 1993' te LO
kadar Yener devam et-
Ilk Tun ait Kestel kalay maden
eteklerinde, ilesinin Celaller ky iinde yer Sz
edilen maden kendisine ve cevher atlyelerine
sahip bir madenci ky olan G!tepe'nin Bu a-
G!tepe'de 1993 geen
bulanan yer evleri mahallesini apta ortaya
harita izmek ve stratigrafik kro-
nolojisini bir tepeyi oyarak Gl-
tepe'deki 60 alana olan yzey malzemelerinin erozyon
nedeniyle nereye kadar
gsterdikleri ve iin
Mzesi Mdr Erol Kltr ve Turizm ve
Mzeler Genel Mdr Sn.Engin Ozgen'e, ve Genel Mdrlk g-
revlilerine, Valisi Sn.Muammer Gler'e,
Sn.Bekir Belediye Ergin'e, ve Smith-
sonian Institution Conservation Analytical Laboratory, University of Chi-
cago, Oriental Institute ve Enrico Fermi Institute t-
mne borluyuz. Proje, National Endowment for the
Humanities, National Geographic Society, Institute of Aegean Prehistory,
Oriental Institute ve Universitesi destek

YENER, The Oriental Institute Universityof Chicago 1155East58th

Street Chicago, Illinois 60637- U.S.A.
177
ekibimize bir ok kuruma uzman Ekibin ye-
leri Arizona State niversitesi'nden Thomas Chadderdon tepe
Texas Universitesi'nden Dr.Robert Hard
University of Michigan'den Chris Monroe, Fransa'dan
Eric Jean, Philip Andrews ve University of Arizona'dan Eric
Klucas..ama Fransa'dan Sylvestre Dupres ve Bo-
Behin Aksoy anak mlekleri. Smithsonian Ins-
titution'dan Stephen Koob ve Mzesi'nden kon-
servasyon. Cornwall 'den Bryan Earl ve
Universitesi'nden Prof.Dr.Hadi Ozbal, atom spektrometre ana-
lizleri ve ergitme deneyleri Botanik veriler
giltere'den Mark Nesbitt, kemikler ise Fordham Universitesi'nden
Dr.Alan Gilbert analiz Metallurjik analizler Uni-
versity of Chicago, Enrico Fermi Enstitsnden Ian Steele ve Mieke Ad-
riens ve Lama D'Alassandro izimleri
Ozkan ve Brenda Craddock Oriental Enstits'nn bilgisayar
merkezi John ve Peggy Sanders Gltepe'nin
IBM bilgisayara Auto CAD version II ile Blgenin to-
Sun SPARC station ARRIS ile

1993 KAZ1 SONULARI
858 m? kaplayan blgede yeri (Areas A,B,C/
D,E) (izim: I). Kalay retimi ile ilgili bir ok bu-
binlerce kalay ieren curuflu pota ve
toz haline cevher, cevher ve bin-
lerce cevher diabaz ve gabrodan
aletler ele
Gltepe'de ana kayaya bir ok ve atlye
Bu
volkanik oyup ev yap-
Tepede drt ama Trenches A15/A23/A24,
Trenches B05/B06; Trenches CI6/COl/C02/D67 and Trenches E62-E67/
E69!E70).
AreaA (A/5/A23/A24 Ama/ar)
Bu amalar sayesinde tepenin gney bir ok derin ve
ukurlar ieren yer evleri (izim: 2). 1991 a-
malarda devam edildi ve yatay bir mahalle
ortaya Bu blgede atlye bir
178
ok evinde pota, toz cevher, cevher aletleri
ve kil Tun
seramik iinde toz halinde cevher plk
olarak gren bir ok ukur
Atlye birinde ok pota
curuflar 1991 Kestelmaden bulunan Suriye
(izim: 3a) benzeyen paralar ortaya Obsidyen
aletler, bronz kpeler ve paralar ve geometrik desenlerle
kilden duvar da (izim: 3b) bu oda-
larda
Area B (B05/B06 Ama/ar)
Dik olarak ve maden bakan yamata bir alan
okderin.yarmalarla Tun ana 4 metre
.derin.. kazarak bykmekanlar (9 x 7 m). Bu iki oda-
lannda ok miktarda toz cevher (10-12 kilogram). kk
dikdrtgen ve bir strktr bu-
Ufak ile geometrik bezemeli toprak nesneler ile
taban mlek Ta-
banda mleklere kiloya tozcevher analiz iin top-
Gneydeki ve daha derin olan s-
tnde yer alan cevher aletler ve potalar ortaya
Taban zerinde bulunan kle 170 gram olup,
yuvarlak, st dz bir kolye
ve H.Ozbal ve E.Gekinli analizler
sonucu bunun
Area C ve D (C/6/CO/lC02/D67 Ama/ar)
1992 de M.Drahor resistivite anomaliler
yamataki birok ve
evre Unc bin ait evlerin birinde byk boyda ka-
eksik hayvan figrin, bol miktarda geometrik dekorasyonlarla bezeli
ssler ve tm olarak ele geirilen anak mlekler Aynca
metal dkm ve fleler de ortaya
kuzey kesiminde bir Demir ta-
yeniden Demir olarak ta-
nunlanabilecek bir yerde, balta ve bir (hepsi demirden)
Bu mekanda ufak bir ocak yeri ile Demir anak
mlekleri de
179
Area E (E62-E67/E69/E70
En ama olan bu yerde birok evre Teras ve sur
duvarlan ana ve sur bir sap-
(izim:4). Iyi evre yer yer 1 metre yk-
seklikte olup LO kadar Duvar byk ve dzensiz
ikincilolarak cevher aletleri
ve yzeyi ukur olan ile Bu duvar 1990 ve
1991 de duvar ile seviyede ve kuzeyde
de bir ucu
en eski bir yol a!E:a ve hemen
onu takip eden (Unc ve drdnc evreler
izim: Sa). Evlerden birinde ok pithos ve anak mlek tm ola-
rak depo gibi (izim: Sb). p ukurlanndan birinde
yzlerce kz, koyun ve kei boynuzlan ele Unc ve dr-
dnc evrelerin p ukurlannda bulunan potalar daha ufak (ap-
lan IS-l7cm) Daha yeni olan bir plkte (midden) yzlerce
pota Bu potalar daha eski potalardan aplar
gsterip (20-S0 cm) retimin bir dneme ait sa-
plkten analiz iin 30 kiloya toz cevher top-

Stratigrafinin Belirlenmesi
Tepede drt evre Bunlar Phases 1-4 olarak ad-

Phase 1: Tepe'nin tahrip edilip, terk ieriyor.
Yzey toprak ve tepenin ok yama kesiminde Ilk Tun
yer evlerinin yeniden Demir tabaklan ie-
riyor.
Phase 2: "Yzey" ieriyor. Tepede koluvyal
larla rlen temel zerine bu-
evre Tarsus ilk Tun lII'e tarihlenen anak m-
lekler Bunlar "red slip, red light day ware''
mlekleridir. Suriye'ye Syrian bottles (Suriye
"Syrian metallic" seramik tipleri Suriyede Mari (Early
Dynastic Period) paraleli olan bir topuz de ortaya
Bunlar ilk Tun Ill'n evresine tarihlenip, tepe terk edilmeden evvel
en son evreler olarak
180
Phase 3 ve 4: Tepede en evreleri temsil ediyor. evleri
ve atlyelerinin ana oyarak, 1-4 metre derinlikte, a-
dal ve amurdan Seramik buluntular ge-
nellikle Orta Anadolu tipi olan el koyu renkli
malzemelerdir. keramikler ise, Konya ve Toroslarda tipik olan pat-
Anadolu metalik melzemesinden Bu evreler
Tarsus'un stratigrafisine gre Tun II'ye tarihlenebilir.
bir tepede olan Gltepe'deki esas an-
lamak 36 stratigrafik ama Bunlar metre uzun-
lukta, i metre Her birinin profili izilip, anak mlekler
Sonu olarak nfusun zirvede 5 bir alana ya-
Bu alan sur duvarla ancak sur yer-
de ve bu da, 8-10 hektara kadar sa-

Ka/ay retimi
Bu retim istatistiklerini saptamak iin apta ma-
deneilikle ilgili malzemeler ve bilgisayara yklendi. 1000
kiloya pota, 200 kilogram cevher ve 75 kilogram toz cevher bu-
madencilikle ilgili buluntular ve bu parametrelerin
zaman iinde bilgisayar sonulan ortaya

KAYNAKA
KAPTAN,E.
1989 "Trkiye-Madencilik Tarihine ait Ky Yresindeki Buluntular,"IV.
Arkeomeiri Sonulan of Antiquities and Museums
1990 "Trkiye Madencilik Tarihine ait Celaller Yresindeki Santuzla-Gltepe
Buluntulan," V.Arkeometri Sonulart 13-32 Ankara.Directorate General of
and
ZBAL,H.
1993 "Kestel-Gltepe Kalay VIII Arkeomeiri 303-
313.Ankara:Dircctoratc General of Monuments and
SAYRE, E. V.,K.A. Yener, E.C. Joel andLL.Barnes
1992 "Statistical EvaIuation of the Presently Accumulated Lead Isotope Data fromAnatolia
andSurrounding Regions. "Archaeometry 34: 73-105
181
SAYRE, E. V.,K.A. Yener, E.C.Jocl
1992 "Rcply". "to Comments on Lead Isetepe data.Further Observa-
34:330-336
1993 "Comments on P.Budd. D.Oate. A.M.Pollard, R.G. Thomas and P.A. Williams
"Evaluating Lcad Isotepe Data:Purthcr Observatious ". 35:7-12
VANDlVER, P.B.,R. Kayler. J.Fcathcrs, M.Gottfried, K.A.Ycncr, W.F.Hornyak and A.
Franklin '
1993 "Thcnncluminesccnce of a Crucible Fragmcnt from an Early
Processing Site Turkey," 35:295-298
V P.B., K.A. Yener, and L.May
1992 "Third Millennium B.C. Processing Debns from Gltepe (Anatolia)," P.B.
v J.Druzik and G.S.Wheeler eds., Materials Issues in art and III, 545-
569, Pittsburgh: Materials Research Society
WILLTES, L.
1990 "An Early Bronze Age Tin Mine Anatolia. of the Peak Dislricl Mines His-
Sociely TI:91-96 '
1991 "Report on the 1991 Archaeological Survey of Kestel Tin Mine. Turkey." Bulletin of
Peak Mines Histoncal Society
1992 "Reply to Hall and Steadmau," Journal of 5/1:99-103
YENER,K.A.
1994 "Managing Metals: An Early Bronze Age Tin Produetion Site nt Gltepe, Turkey."The
Orierual News and Notes 140:1-4
1989 Kalay Buluntulan" LV. (Ankara
May 20-24 1988).17-28. Ankara: General Dircctorate of Antiquities and
1990 "Arkeomctri Projesi: 1988 VArkeometri
(Antalya May 18-23 1989). 1-12. Ankara: Directanne of Monuments and Museums
1992 "Gltepe 1990 Sonulan (anakkale 27-31 May
1991). pp.275-289, Ankara: General Directorare of Antiquities and Museums.
1993 "Gltepe 1991 Sezonu," 231-247. Ankara: General
Directorare of Antiquities and Muscums.
YENER, K.A. and M.Goodway
1992 "Response to Mark E. Hall and Sharon R.Steadman. and Anatolia: Anather Look,"
Journal of Arcltaeology 5: 77-90
182
YENER. K.A., H.zbaI. E.Kaptan, A.N.Pehlivan, M.Goodway
1989 "Kestel: An Early Bronze Age Source of Tin Ore in the Taurus Mountains. Turkey,"
Science
YENER, K.A., E.V. Sayre, EJoel, H.zb.l, H.Barnes and R.H.Brill
1991 "Stable Lead Isotope Studies of Central re Sources and Related Artifacts from
Easteni Meditcrranean Chalcclithic and Age Sites." Journal of
Science 18:541-577
YENER, K.A., and P.B.Vandiver
1993 "Tin Processing at Gltepe. an Early Bronze Age Site in Anatolia," American Journal
97:207-237
YENER, K.A.. P.E. Vandiver, with Appendix by L.Willies
1993 "Reply to J.D.Muhly, 'Early Age Tin and the Taurus," American Journal of
97: 255-264
183
ji..- ,
izim: 1- Gltepe izim: T.Chadderdon, E.Klucas
184
----r.... ,.....------
r _ i i
---1._-- j i
,
ol" OL
.
SUloUT
i"i'--l
-
1-
'-- ,

"...... -
0_-_
___E_
-
.... _...
. _t.. El......

i1il
"""'""
izim: 2- Gltepe. Lokus: A23-0900 ve Tun metalurji atlyesi
185
A
B
L

izim: 3-A) Kestel Maden 1992. Tun Suriye izim: B. Craddock

izim: 3-B) Gltepe. Lokus: A1S-0100-004. Tun geometrik bezemeli paneL. izim:
B.Craddock.
186
E69
E63 E64
E7D
i
-
-
izim: 4- Gltepe. Lokus E63IE64IE69IE70. Ilk Tun Bilgisayar izim:
P.Sanders
187
......
00
00
"

\

P.... ""..
o...-....... .......

_
....u E
-x-
" o"

.. o <f:- oa'
-Ot:. fo ""'"
.... .....
".--.H.-.o
W""-'- !3"f'lbO ........ f.>.J
e
izim: 5a- Gltepe. Lokus izim: B. Craddock
izim:5b- Gltepe. Lokus gneye bakan kesiti. izim: B.Craddock
1993 ACEMHYK
Aliye ZTAN *
Kltr ve Mzeler Genel izin ve
maddi destekleriyle yrtlen Acemhyk 5 Temmuz - 2Eyliil
t993 tarihleri Bu Ankara
Universitesi DTCF ve Trk Tarih Kurumu da parasal bu-
1993 geen gibi
ve jeofizik olmak zere grupta

ve Hatipler drt srdrlen
devam Hatipler geici
evresi beton direkli telle evrilerek koruma
2.KAZILAR
1993 alanda
a. nceki da Ill-V, katlar in-
1992 tamamlanan, sonra
* Do.Dr. Aliye ZTAN. Dil ve Fakltesi, Arkecloji ve SanatTarihi Blm.
.
(1) hocam Prof. Dr. Nimet Ozg 1993 da gerek gerekse son-
bilimsel ve ilgisi ile srkekli oldu. Her zaman srdren
iten sunan!.!l. 1993 Ege Universitesi'nden Yrd. Do.
Dr. Sleyman Ozkan, Dokuz Eyll Universitesi'nden Dr. Mahmut Drahor, Atatrk ni-
versitesi'nden doktora Hilmi Ozkorucuklu, Arkeolog Demet Kara, D.T.C.F. Proto-
historyave..nasya Arkeolojisi Anabilim Soner Altan, Cihan Sert, Ke-
mal Ozlern Ttncler, Diker, Jeofizik Mhendisi Levent Akyol, zkan
Jeofizik Kuru, Nayime Dilaver Kltr Ba-
Aksaray Mzesi'ndan Arkeolog FarizDemir temsil etti. zverili
btn ederim.
189
---- --
U-Y/29-31 plankareleri kaplayan kata ait byk
son blm olan iki kk da temelleri incelenip
sonra Byk gibi
bu temeline de halinde
gelen
temellerindeki tamamen
olup gibi sadece izleri
nceki itibaren Y/3L plankaredeki ILkata ait iki kk
depo 1993 Te-
meli V. kat seviyesine kadar inen depo, bu alandaki III ve kat
tamamen tahrip
Hatipler 30 m uzak-
ancak taban seviyesinden yer yer 3-5 m III. kat ya-
yer Koloni Acemhyk'teki bu en parlak d-
neminin topografik durumunun iin ok nemlidir. Bu
amala geen itibaren ge-
kat bu yndeki incelemeye ynelik
Z/30-3L plankarelerinde iki grup halinde yedi
hemen Y/29 plankarede 1992
bir birlikte bu alanda ele geen sekize
Iv. kat hemen zerinde yer alan, alana ya-
yuvarlak ya da oval
2 m ile 1.20 m Taban seviyesinde ya da 20-25
cm teknikleri ve malzemeleri,
Karum'unda ele ok bilinen
Orta boy toprakla ile ha-
zeminin zeri anak ile bunun da zeri
ve kumlu amurla 5 cm ye bir
ise tabana 15-25 cm lik
Bu kk gaga testiler, a-
naklar, ve
Yine amada T-U/30-3l plankarelerde kat in-
Geen IV. kat ile karakterde,
ok olan dik ya da dar odalardan meydana
gelir. sonradan eklenen odalar iin ayn duvar
bylece de evlerin ift duvarlar Ana du-
varlar 60 cm ara duvarlar 30-40 cm ge-
(2) T.zg, Kltepe Ankara 1950, s.S: T. zg. Kltepe Raporu
Ankara 1953, s.21 v. d.; T. Ozg, Kltepe - i. Ankara 1950, s. 40
190
Iv, belirgin bir odada yer alan
dikdrtgen biimli Bu kk buluntulan ise kulplu kulp-
suz anaklar, fincan, bardak, mlek, kapaklar, potalar, ocak
ile kemik, ve tuntan
V-Y/30-3L plankarelerde V. kat ka-
Bu alanda - ynnde uzanan yedi
mekan dar ya da olan duvar ge-
75-45 cm V. kat tek renkli
ya da boya bezekli seramikler, toprak, kemik, tun ve ya-

b. 1992 Hatipler kuzeyinde a-
bu ynde olan itibaren
4 m kuzeyde sona Hatipler kuzey
saptamak 1993 bu Acemhyiik
nce kyliilerin nedeniyle bu kesimde
kuzey tamamen, temellerinin de tahrip edil-
Bu tahribat sonucunda 68, 70, 71 ve 75 nu-
kuzey hibir iz Buna kar-
69-70 odalarm ortak temeli ile 69
kuzey temel ancak tek
Bu alanda tek duvar 74 50 cm yk-
Bu mevcut olan s-
tnde birinin zerinde kil da bulunan drt kapak, bir
ve bir bulla ele
alanda 69 kuzey 1.5 m
kuzeyinde, temelinde ve da mi-
mari ve bir tahribinden
ok sonra edilen bu evde kk eser ele gemedi. Ancak ta-
Hellenistik ait anak bu d-
nemini de
c. 1992 raporumuzda hykden 500 m bu-
lunan iki testi ile bunlardan iindeki kemikler ve yerinde yap-
ilk incelemelere gre Acernhyk'n
Koloni Yine geen
Enver bir sondaj izin ancak
mevsimi sonuna bir zamanda ve bitmek zere
(3) A. ztan, "1992 Acemhyk XV.
191
iin 1992 bu 1993 E.
uygun grlen bir alanda 5x5 m llerindeki bir a-
mada Ekim srekli olarak y-
zeyi 30 cm kadar bir toprakla Bunun
ise "say" verilen tuzlu ve kireli bir tabaka Bu ta-
bakada 45 cm ile 1.60 m derinliklerde,
durumda 21 mezar Bunlardan 45-80 cm ara-
ele geen vazo, testi ve mleklerden 16
mezar llerin kl ve kalan kemik kon-
dahaderinlerindeki iki toprak ve kp mezara ise
ceset halinde gmme mezar tipi ve gmme adetlerine
sahip l hediyeleri bir yoktur. Her tr-
deki iine ve seramik olmak zere kemik,
tun gibi malzemelerden hediyeler
etkisi ile gerek mezar gerekse hediyelerin yzeyleri
bir kire ile
Kp 1.60 mlik derinlikten itibaren
kll, ancak su seviyesine nedeniyle nemi giderek artan bir top-
rak geilmektedir. 2 m kadar devam eden bu ta-
bakada byk LU gmme treni kap-
lar ile kurban bir kzn ve durumda hayvan
kemikleri 2 m den sonra ise hibir buluntu vermeyen kumlu
bir katmana geilmektedir.
Gelecek ala-
belirlenmesini, gmme trleri ve
mezar
3.
Dr. Mahmut Drahor ekip zdiren ve
ulama yntemleriyle devam 1993
hykte ve ky evleri kalan bir alanda l-
mler Bu hyk ve ke-
simlerinde gelecek da srdrlecektir.
192
LABRAYNDA 1993
Pontus HELLSTRM *
The campaign Labraynda in 1993 took place 27 July-25 August. The
staff consisted of Prof. Dr. Pontus Hellstrm (Director), Architect Ass.
Prof. Thomas Thieme, Ass. Prof. Paavo Roos, Dr. Lars Karlsson, Miss
Gksan Keskin and Mr. Peter Liljenstolpe. Our are due to
the Ministry of Culture, to the General Direction of Monuments Mu-
seums and to its General Director Prof. Dr. Engin Ozgen for the con-
tinued permit to work at the site, and to Mr. of Mu-
seum, who fulfilled the duties of of the Ministry.
This year only documentation work for publication was done.
Work was concentrated on the Andrones, especially Andron B, the East
Stoa, Built Tomb and the Stoa. In all, 150 block drawings were
made. Other documentation work was also accomplished.
At Andron B, the interior of which was excavated in 1991, all marble
blocks found during that campaign were drawn and documented. One
block that was fonnd broken in two parts in 1991 (Figs. 1-2), has a mold-
ing at top and in the front two large dowel holes. it is 63 cm
high, This block is in all probability the right end of the heavy beam
formed the upper frame of the 4.8 m wide, rectangular niche at the back
of the cella. The large dowel cuttings in the front of the block presumably
served for separately attached metal
Evidence was discovered that the niche could be lit from above by
way of a window in the back wall, placed just under the main beam of
the roof. The apex block, which has a cutting for the roof beam in its top
* Prof. Dr. Pontus HELLSTRM, Dept. of Classical Arehacology and History. Uni-
versity of Uppsala, S - 753 LO Uppsala. ISVE.
193
(Fig. 3), has a 64.5 cm wide cutting on its underside, which gives the
width of the presumed window. On the front of the black (Fig. 4), which
was placed at the back of the building, loaking west, is a horizontallistel
at the bottom that appears to have been part of the window frame.
At the North Stoa, which was erected by a certain Poleites', who had
served as a priest of Zeus Labrayndos in the early second century, in the
period of Trajan, material was collected for a preliminary study of its ar-
chitecture-, The length of the stoa is 28.7m and there were 12 Corinthian
columns in antis on the front, with an interaxia! of ca. 2.14 m (Fig. 5).
According to the inscription on the architrave, Poleites dedicated the sty-
lobate, the columns and the entablature. it has generally been assumed
that the stoa had a predecessor on the same site, erected by Maussollos in
the mid- fourth century B. C. and known from a dedicatory inscription on
an anta black, reused in the Roman stoa of Poleites-. Although the stoa
has only been partly excavated, its plan is evidently non-rectangular,
with the back wall not running parallel to the stylobate. This may in-
dicate that the foundation of the back wa!1 belongs to an earlier building,
presumably the stoa of Maussollos.
The manuscript on the marble sculpture from the excavations 1948 -
1960 by Dr. Ann C. Gunter of the Smithsonian Institution in Washington
is now finished. The book is planned to appear in 1995.
(1) The dedication inscription has been published by J. Crampa, Labraunda III: 2, Stock-
holm 1972, pp. 21 - 24.
(2) Undertaken by Mr. Peter Liljenstolpe and Mr. Patric v. S e l m a l e n s e e (fortheoming).
(3) Crampa, LabraundaIII: 2, pp. Sf.
194
Fig.2
195
Fig.3
Fig.4
196
o
-
"
L
o
i-
..
~
..
;;-
, ~
i
a
=
~
~
i-
~
L
C
i-
""
~
c
. ,
a
=
~
Q
~
i
----Efj-.
"." .,
: r. . :',
" ,
. .' .

.'

.'

197
BOGAZKY - 1993
PeterNEVE *
Bu restorasyon ve buluntu incelemelerini ier-
kutsal havuzda ve ileride ha-
test kuzey Bykkaya'da yo-

ve koruma gney kaledeki 2 odada,
" kuzey kompleksi"nde ve Bykkaya'daki a-

Buluntu incelemeleri zellikle mhrleri ve
nceki de keramik zerinde yo-

Sonular
1. "Kutsal Havuz"
Havuzun 1988 ele geen
platformun kesimde yeniden (Resim: 1). Bu ka-
bu platformun daha ge bir evresine ait Bu
blmde erken evresine ait, havuzun orijinal gideri olan bir kanal
2 ile devreden olan bu kanal
(izim: i, 2) "kutsal havuz" la ve Kral kuzeyinde sur du-
kanal ile birlikte Tudhalija LV dnemine tarihlenmek-
tedir (Resim: 1, izim: 1,2). Kutsal havuzun gider
1992 ortaya gney kalenin
larkaya deresi ynnde giden ve Byk Dnemi 'nin bitiminden
evvel tahrip mmkndr.

Dr. Ing. Peter NEYE. Sultan Snyu Sk. No. 7 06530 ANKARA
199
2 ge dneme ait iindeki da ka-
gre bu oda drdnc Sup-
piluliuma II dnemine tarihlenmektedir. Bu fonksiyonu,
belirtilen giden yol" ve tnel biimli
ile yerine bir sembololarak grlebilir,
2. Bykkaya
Bykkaya deresinin kuzey B-
ykkale'nin tam yer alan Hitit Dnemi'nde byk
miktarda toprak dolgu ile gneyden kuzeye alalan terastan olu-
bir plato haline (Resim: 2).
sistemli 1952-1954 orta terasta
Bu kenarda teras olarak iki po-
temli duvar Potemlerden biri sonradan kanalolarak kul-
kesimde Erken Frig Dnemi'ne ait ve
byk bir Hitit n raporlar (
K. Bittel, MDOG 86. 88) ve Tun ve Kalkolitik keramikleri
(R. Hachmann, III)
Yeni teras fonksiyonu ve tarihlendirmesi
ve da tmyle Hitit Dnemi'ndeki fonk-
siyonu daha fazla bilgi edinmekti. Poternlerin kesimde
ve kuzey ve kesimlerinde sur
Plan ve konstrksiyon dayanarak, bu sur -
evirme olarak grmek mmkndr. Bu
durumda Bykkya'daki sur, Byk dneme, yani Hat-
tusili III dnemine (Resim: 3, izim: 3, 4).
Sur ile kuzey ve olmak zere blme
ve kuzey evirme
kuzey ve yana ile
kuzeye, kuzey - Kuzey
(Resim: 4, 5). Her iki da, evirme
gibi ii sistemine
Ancak, ana hemen bulunan
ynnde olduklan gze Os-
kuzey Bu dumm bu yer-
lerle Bykkaya edebilmektedir (izim: 3).
200
kaya tam yer alan, en
byk boyutlusu olan bu en an-
(Resim: 6). evirme
gney gibi arka arkaya iki yani geitli
tipindedir. Bu byk
bile daha byktr ve onlarda gibi nde bir bastionu ve
kaya yararlanarak (Resim: 7).
Bykkaya sur teras dolgusunun
kayan ve kuzey kesimleri, kuzey eski plandan
pek daha yksekte yeni bir duvar ve yeni bir yeniden
Yeni eskisinden olarak sura pa-
ralel olarak devam edip, bir yerde yoluyla ol-
mmkndr (Resim: 8).
Eski bilinen iki potern sonradan ilave
gibi grnen nc bir daha Bu B-
ykkaya sur daha erken bir sura ait gerekmektedir,
nk sur duvan ya ya da birinde gibi kanal
olarak fonksiyonu (Resim: 9).
Hem kuzey, hem de gney potern sivri kesitiyle ve kilit
gney poternli duvardaki po-
ternlerle benzerlikler gstermektedir, Buna gre ola-
bilecekleri erken
dnemlerinde de sonucu (Resim: l O).
Bu fikri bir ipucu da, pek ka-
olan, ancak toprak olarak grlebilen, B-
byk bir yay izerek Kuzey
evreleyip, kuzey giden sur (Resim: ll). ve
yn poternli duvara ylesine ki,
surun
Plato zerinde her terasta da, eski sonulara ilave..olarak yeni bil-
giler edinmek incelemeler Ust terastaki bir
kltr Kalkolitik
Yine kesimde ele geen ilk Tun ge d-
ait keramik Bykkaya' bu da yer-
gstermektedir.
Platonun her da Erken Hitit ve
Dnemi'nin erken ve ge dnemlerine ait En alt
201
kuzey Ge Dnemi'ne ait kiklopik
lardan platform zelinde olduka kk, tek
hem alt tr, hem de dolgusu iinde kil tab-
let nedeniyle zel bir olarak grlmelidir (izim: 5).
Orta kuzey daha Erken Hitit Dnemi'ne tarihlenen
bir stnde, zeri yapay dolgu ile rtl ilgintir.
avluya duvar yan da var ol-
byk ilgin olan nokta, dol-
gusunun Demek ki bu bina olarak dol-
gudan yapayolarak yeniden toprakla Bu
"gmme" bu zel bir belki de kutsal bir
etmektedir.
bu ilk Dnemi
kentindeki zel ilk bilgileri verebilmektedir. Ana
olan kaya olan
olarak ierik olarak da grlebilmek-
tedir.
Her terasta da Hitit dneme ait, birka evreli ve
sursuz bir ait (Resim: 12, 13). Buluntular,
zellikle de bir ka hari de Bykkaya' da
rastlanan polikrom keramik, bu Eski Frig en erken d-
nemlerine tarihlemektedir. Bylece Hitit
sonra ilk kez bu dnemde yeniden sahne (Resim: 14).
3.
2 ve her iki destek a-
15, 16). "kuzey
kompleksi'nin
Bykkaya'da kuzey potemin kk
(Resim: 2, 17). Yeni sur zellikle tehlikeye
ve kesimlerinde de (Resim: 18).
202
ez
:
i
.,
O ,
J
I
. ~ . i
0#\
i
i
i
i
L _
---
r--
i
\
\
i
\
,
i
\
203
204
\2.
"
o>
...
"
J

"
""
!ol N
z
-
::::
UJ _
i

O

>

"
'"
i

i -I
e

]
i
i
tl
i

o:
i
'c;j
---

'o

""

""
,-

--
-
,----
N

.\

.c
\
"
..

"
":", .: \

, .
o', ":", .' \

",

iZ \
il

.,W' \
""
........ 0'6 .... \

".... ;',
<,; . . /

;><
....
,

i
S
t3.
\2 o>
Q R
Q i R r-'i
............
o i p
....
o H.O:
i s
SPliltoCTOR
i H i ' i i steren genel plan
'E i F LG. k
3
1994 az
izim: -
205
r.
206
~
W.
N

"
U
W
"

< ~
>- ffi-
";2 O ~
,5 ~ ~
:
,;; iii"
~
co a : ~
b
w
ffi
,.
li
LO : ~ ~
w
: ~ ~ O
"
w
~ "
~
w
~ ,
"
w
"
/
m
o
/
~
,.,
'"
~
~

"il.
:
~
c
-;:
\
~
s
'>\
ii:
R\.'\ " .
'"
<:
~
''''--,
:tl
, ~
-,
e-,
, ~
ol
.,j.
.
N
M
U.
d e
8
.1"
...
r--
i
~ -
\ ----
\ -----
\... -----
\
\
\
,
\
,
,
,
i
r
i
i

i
r
i
i
"" i
7
UM?
i
7 ....
r
,
i
,
i
i
i
i
,
i
i
i
i
i
8
d e
izim: 5- Bykkaya. a a teraatakl Hitit y a p s n n kaidekesimi
207
k
2
izim: 6- Bykkaya. Orta Hitit
208
a
.,
,
!
,
,
\
i
,
i
!
i
,
,
,
" :
i
-;o---__.J
.1
10
2
Resim: 2- Bykkaya.
209
Resim: 3- Bykkaya 1993, balondan hava
Resim: 4- Bykkaya.
210
Resim: 5- Bykkaya. kuzey k a p s
Resim: 6- Bykkaya. d o u k a p s
211
Resim: 7- Bykkaya. nndeki bastionun
Resim: 8- Bykkaya, kuzey temelleri ve ge dnem destek du-

212
Resim: 9- Bykkaya. bu 2 no
lu poternin destek ve mer-
divenll i

Resim: 10- Bykkaya, ( 1954
sonra)
213
214
Resim: 1- Bykkaya sur duvanmn
Resim: 12- Bykkaya. st terastaki Frig

Resim: 13- Bykkaya, teras. Hitit Frig duyan
Resim: 14-Bykk:aya. Polikrombezeldi Erken Frig

215
Resim: 15- Gney Kale. Onanm sonra 2 no lu grnm
Resim: 16- Gney Kale. 2 no lu destek duvan
216
Resim: 17- Bykkaya. potem 3
Resim: 18- Bykkaya. Onanm
217
*
ULUBURUN
1993
Cemal PULAK *
Arkeoloji Ensits (INA) yrtlen, Antalya ilinin
ilesi Uluburun bulunan Ge Tun Devri'ne
ait gemi zerindeki onuncusuna, 28 - 20
1993 tarihleri devam (Resim: 1)'.
ekibi bir kesimi Uluburun'un ya-
zerine olan bir
kesimi de hemen zerinde INA'mn gemisi
Virazon'da plan ve teknikleri byk l-
de daha nceki, biimde
Gnde iki kez olmak zere, en az saat ara ile gn
srdrlen sonucunda 42-60 metre derinlikleri
toplam 1.908 ve toplam 670
saat Bylece, 1984 bu yana Ulu-
burun toplam 20.556'ya, su geen
toplam sresi ise 6.006 saate
Drt uzun bir sezon boyunca devam eden 1992 kam-
sonunda, henz tamamlanamayan bir blm ile
henz olan kleler, bir byk kp (pithos) ve iki adet
zerindeki 1993 iki bir kam-
Cemal PULAK, Institute of Nautical Arehacology P.O.Drawer A U College Station Texas
77840- 5137 ABD.
(1) Uluburun ilgili listesi C.Pulak, "Uluburun 1991 Kam-
XW.Kazl (Ankara 1993) 347. dipnot I'de
(2) 1992 sezonunda teknikleri ana G.F.Bass, iLA Bronze Age Ship-
wreck at Ulu Burun 1984 American Journal of 90 (1986)
272 de bilgi ise G.P.Bass ve F.H.van Doominck, Jr., Ada i. A
Severuh-Century ByzantineShipwreck (CollegeStation. Texas 1982) 9-31 de bulunabilir.
219
_.---._._- _._- -----
panya ile Bu nedenle, haziran ve tem-
muz karar 1993 Ulu-
burun iin son sezon olarak Ancak, 1993
klelerin gemiye ait yeni or-
taya bu ne denli gsterdi. Son de-
rece kt dururnda olan ve yzeye byk zarar g-
rerek nemli bilgi neden olacak bu malzemenin
nce tamamen su incelenmesine karar verilerek sezonunun
iki hafta daha uygun Uzatma sresi iinde de
detayda incelenememesi, ta-
1994 sezonuna zorunlu
1993 genelde grupta toplayabiliriz, Bun-
lar merkezi yer alan ve henz ta-
ve buradaki kleler ile a-
55-61 metre derinlikteki
tekrar incelenerek gzden olabilecek malzemenin ka-
tm ile bu alana olan b-
lmlerin ile sistematik olarak son kez
zetlenebilir.
merkezi byk K-
P15, LP16, N-Pl7, N-PI8, ve N-P19 karelerinde a-
henz 1984 kam-
tespit edilen gemi ile kaplama in-
celenerek ve son keskilerle
birbirinden Bu
zellikle yer alan byk
ve (K-PI5 ve L-PI6 kareleri) Burada
bulunan kle, pithos ve apa gibi byk malzeme daha nceki se-
zonlarda ufak ve gemiye ait du-
rumdaki Ancak, ok
miktarda ekirdek, tohum, v.s. gibi organik malzeme>, bono
(3) iin C.Pulak, "Uluburun 1992
XV.KaZl (Ankara 1994)
(4) iin G.F.Bass, The Construction of a Seagoing Vessel of the Late
Age, H.E.Tzalas, ed.. Proceedings of the International on Ship Cons-
truction in Antiquity (Piraeus 1989)25-35, ve J.R. Steffy. Wooden Ship Building and the In-
(College Station. Texas 1994) 36-37
(5) tm seramik iinde ve klelerin biriken kumve
mil toplanarak yzeydeflotasyon veya yzdnnc elenerekilerindeki organikka-
kadar toplanan organik malzemeden ok az bir in-
badem, am menengi zeytin, nar,
incir, ve arpa gibi yiyecek maddesinin rek otu, sumak,
220
cuk ve durumda ile nedeniyle,
umulandan ok daha Yine de, 1993 sezonunun
nemli bu ortaya Bunlar ara-
bir skarabeyi (KW 4427; Resim: 2), 1992sezonunda bu-
lunan fayans silindir mhre benzer zellikler gstermesi nedeniyle
Dr.Dominique Collon'un Kuzey Suriye'deki henz bir
atlyede ikinci bir fayans silindir mhr (KW 4266;
Resim: 3)6, deniz bir yzk", biri biiminde
olan pirok terazi (KW 4184, 4269, 4438; Resim: 3)8 ve terazi da-
kapari gibi da Gemide zerinde ya-
bani bitki tohumu trne organik buluntular C.W.Haldane, "Shipw-
reckcd Plant Rcmains. "Biblical 53.1 (1990) 55-60 ve C.Haldane, "Direct
Evidence for Organic Cargoes in the Late Bronze Age", World Archaeology 24-3 (1993)
348-360 da
(6) D.Collon, Tcll Mohanuned bulunan yedi adet silindir mhrden -
nn blgenin Mitanni dneme ait olup zellikle ve
Filistin merkezlerinin etkisini belirtmektedir (t'Some Cylinder Seals From Tcll
Arab," Iraq 50[1988] 59-67). Bu mhrden bir tanesi (Mohammed Arab 3.
40P:07.01) Uluburun 1992 sezonunda bulunan KW 3405 ile yeni bulunan KW
4266'ya konu ve stil benzerlik gstermektedir. Collon, bu gruba Kuzey
rail/Gney Lbnan'dan ve Kuzey Irak'tan bir de dahil etmektedir. Ten
Billa'da "Middle Assyrian Glyptic from Tell Billa. "Iraq 53 [1991J41.
39) yeni bulunan bir mhr ile Uluburun mhrleri de bu gruptaki mhrlerin
toplam sekize fayanstan olan bu silindir mhrler
aksine elle Genelolarak L.O.c.l450-1350 ta-
rihlenen bu grup mhrler Collon'a gre Ugarit veya Ugarit tek bir
atlyenin
(7) Son bulunan yzk ile. yzklerlu toplam 23'e Y-
zklerin yzeylerinde byk renkli cam bitm ile ya-
bir desen Ancak, tamamen eriyerek kaybolan cam
yuvarlak, gen ve drtgen kesimli kk paralar halinde ayn desen
turacak biimde bitm zerinde izden an-
(C.Pulak, "The Bronze Age Shipwreck at Ulu Burun. Turkey: 1985 Campaign,
"American Journal of ArcJweology 92 [1988]26-27, 31).
olarak zerinde n analizler, bitmn Mezopotamya ol-
gstermektedir. Bu sonu, Uluburun yzklerinin Akdeniz'de kabuk trleri
yerine, Deniz veya Hint Okyanusu'nda bulunan Conus trlerinden ola-
bileceklerine etmektedir. Nitekim.. Akdeniz'de cinsi ka-
buklardan ne bu yzklcrin, sz konusu de-
nizden toplanan rneklerinden yapmaya kopyalan tam
Bu deneyimiz. yzklerin byk bir trdeki bir
Buna retim merkezi henz tespit
olmakla beraber, Mezopotamya'da deniz bilezik. boncuk ve
ok yzeyinde desen bulunmamakla beraber. Uluburun
rneklerine benzer yzklerden Kuzey Irak'taki Usiyeh'te 1400 fazla rnek ele
(K.Oguchi, "Shells and Shell Objccts Area of Usiych", Al-Rcfidan 13 [1992] 68-70 ve
levha 4).
(8) Uluburun'daki aslan. sfenks. rdek. kaz. sinek ve oban ile
grubundan bir rnek de dahilolmak zere toplam 16 adet hayvan biimli
Tun Devri'ne ait en terazi (Pulak [supra n.7]
221
ile birlikte bulunan yuvarlak
bronz bir cismi sayabiliriz. Bu alanda birok
akik, cam ve fayans boncuklar, kz-gn biimindeki klelerden ke-
eyrek kalay kleler (KW 4419; Resim: 5)9, bronz silah (KW
4377; Resim: 6)10 ve aletler (KW 4560;Resim: 7), retimi
seramik kaplar: "White-shaved juglet'' (KW 4495, Resim: 8) ve "White-
slip II" olarak bilinen beyaz kaseler!'. biri olmak zere
(KW 4502; Resim: 9) birok amphora ele
bir metre bir
ortaya bu paramn tekneye
ait bir eleman bir para an-
Yeni bulunan ktk, nceki kampanyalar yine
aym blgede ele geen kknar veya lariks tr ktklerden. i yzeyinde
izleri gstermektedir, Bu
klelerinin takoz olarak yoksa geminin
sonra klelerin tesadfen tam
olarak Henz kesinlik olmakla birlikte,
dendrokronoloji yntemiyle tarihinin Profesr
Dr.Peter i. Kuniholm ktkten n incelemesi,
15. ait belirtmektedir. Bu tarih, ge-
minin en az yz ncesine ait nedeniyle,
lmesinden uzun bir sre sonra kesilerek gemiye
etmektedir.
30-31). Kalavasses bulunan bir grup terazi yer alan
dokuz hayvan ve bir de biimli toplam on adet Uluburun bilinen
en byk (J.C.Courtois, "Le Tresor de Poids de Kalavasses-
Ayios Dhimitrios 1982", ofthe Departmentof 1983, 117-30).
(9) bugnekadar bir tonkadar kalay klc Klelerin bir
tamamen ryerek amorf bir duruma orijinal anlamak mmkn
olmamakla birlikte, drtgen levha, disk ve pide en az drt
kle Nedeni henz olmakla birlikte. kz-
gn tipindeki klelerin bykbir gemiye nce drt par-
aya blndklcri Kalay klelerIc ilgili bilgi iin Pulak (supra
n.7) 8-10; R.Maddin. "The Copper and Tin Ingots from the Wreck'', A.Hauptman,
E.Pernica ve G'Awaguer, eds.. der Alten. Beitriige !tl-
temationalen Symposium "Old World (Der Anschnitt Beiheft 7, De-
utschenBergbau-Museums, Bochum1989) 101-104.
(10) kama ve elde olmakla beraber, yine Ge Tun Devri si-
nispeten grlen kuyruk ilk defa
(11) seramikleriue ait rnekler nceki Bass (supra n.2)
279-282.
(12) Amphora!arla ilgili bilgi iin Bass (supra n.2) 277-78. Pulak (supra n.7) t-I Ge-
minin amphornlann bir
ancak sonra kesinlik n gre
boydaolmakzeretoplam 149 adetamphora
222
1993 sezonunun en nemli ilk kez 1984
ilk saptanan, ancak mal-
zemenin zarar grmemesi iin tekrar kumla r-
tlerek emniyete geminin zerinde (NI4-16 ve 014-
16 kareleri) 1984 tekneye ait
korunup anlamak mer-
kezi blmnde yer alan ve tekne rastlama en
fazla nispeten bir kum ile rtl (M-0l5
kareleri) sondajda geminin iskele ve
sancak burma ve iskele
olan ikinci ve de nc kaplama
hi olmayan bir zemin ze-
oturan geminin byk bir blm ryerek yok halde, tek-
nesinin gnmze % 2'lik bir blm, gemi tek-
konusunda bize bilgi bir
Bu miktardaki tekne 1984 ve tekrar 1989
genelolarak incelenmesi sonucunda Uluburun gemisinin, tekne
gemi iskeletinden nce ve en eski
1.0.4. tarihlenen Girne "tekne
ilk" nceki Sz
konusu Girne bin sene nce seyir
edilen gemilerin da bylece sap-
Ancak, Uluburun gemisinin nemli ko-
nusundaki bilgimiz, yani teknenin omurga (karina) ile
tekne sonra destekleyici amala
kaburga (posta) tekne
tam olarak Bu nedenle 1993 Ulu-
burun iin bir nem N-0l4, N-0l5 ve N-0l6 ka-
relerinde yer alan omurga, burma ve kaplama
1.75 metrelik bir blm (Resim: en ince kadar yerinde
Bu dikkati eken zellik, geminin ka-
burgalarma veya kaplama tahtalarma tutturmada
olabilecek elemanlanna ait hibir ize
Geminin 28 cm eninde ve 22 cm yerinden kal-
(13) ilk gnmze en eski ve iyi
Girne olarak bilinen ve 1.0.4. olan 13.86 metre uzun-
Lk.Stcffy, "The Kyrenia Ship: An Report 011 Its Hull Cons-
truction. "American Journal ofArclweology 89.1 (1985) 71-101; Steffy (supra n.a) 42-59
(14) Gemi terimleri iin CPulak, "VI. Sonu/an Top-
1984) 473. dipnot 12-13; 480. dipnot 25.
223
gerek bir omurga kaplama kat ka-
yzeyde kaplama ile seviyede olan ve ilkel
bir omurga gren bir eleman (Resim: ll). Bu
ok nemli sayesinde, gemi Akdeniz'de ge-
evreleri teorik gerek arkeolojik gzleme da-
yanan bir sre iinde grrnek Elemanlar; ineelenmeleri ta-
sonra, zel kasalar iinde yzne
korunmaya zarar
grmemeleri iin yzeye balonla yerine, ta-
deniz dibinde yryerek tercih edil-

blmnn incelenmesi bir miktar ilgin buluntuyla
birbirine durumda ele geen bu
bronz veya malzeme, genelde geminin seyri tut-
makta (KW 4254; Resim: 12), ona-
rum iin mekik ve ok olta gibi gerelerden
Yine iinde, sap yumruk biiminde fil-
bir kozmetik (KW 4246, Resim: 13),
olarak olabilecek tp kemik bir para (KW 4251;
Resim: 12), ne amala henz yine kemikten
bir para (KW 4255;Resim: 12), byk bir lut tr bir
mzik aletinin ses kutusu olarak bir
(KW 4250; Resim: 12), ve karapaks iinde mzik aletini almak iin kul-
tahta bir (plectrum)
gney ise, bir 1989 sezonunda ikinci ufak bir
apa (KW 4418;Resim: 14) yer kaplama ze-
rinde nedeniyle bu son kampanyaya
Her iki ufak apa (KW 4418: 25.9 kg ve KW 2339 : 21.9 kg),
gemide bulunan ve 22 adet byk apadan ufak
ve kalkerden gs-
Bu nedenle, sz konusu ufak sandal ola-
geminin ana apa
iin veya deniz dibinde tutan apalar
olarak de akla gelmektedir",
henz olan nc ve drdnc
kleleri (N-Pl7 ve N-PI8 kareleri) ile bu hemen kalan
alan, geminin gelen ok sa-
(15) apalarla ilgili genel bilgi iin Hfirost, "Stne Anehors: A rcassessment Re-
assessed'', Marinor's Mirror79.1 (1993) 449-458.
224
malzemenin bir blge
Yine bu blm ve zellikle daha st seviyedeki ikinci kle
hemen alan 1992 birok nemli bu-
luntunun elde yer Bu nedenle, bir kelti ta-
birbirine durumdaki klelerin keskiyle ke-
silerek kk ve ok durumdaki eserlerin
zarar grmemeleri iin byk bir zenle Sz konusu bl-
gede, nceki gibi yine birok akik, cam, fayans ve de-
boncuklar; yine retimi seramik
kaplar: "White-shaved juglet", "White slip II" tr beyaz kaseler;
kobalt mavisi ve turkuaz renkli cam klileleri; bronz, ve hematitten te-
razi mercimek biimli akik bencuk veya malzemesi;
bronz keser el aletleri ve olta
pendantif (KW 4439; Resim: 15)16 ve kalay klileleri ortaya
KIe hemen bitiminde (N-P 19 kareleri) bulunan
ve yine kobalt mavisi rengindeki
birok cam kle ele Buradaki turkuaz renkli klelerin
eflatun renkli bir cam kIesi da Sz konusu
1992 bulunan tek eflatun renkli kleye
mi, yoksa henz bulunmayan veya ryerek ikinci bir kl-
eye mi ait henz Cam klelerden iyi
bir durumda ele gemelerine rnekler su iinde
tamamen hidrolize olarak ve hamurumsu bir
bu klenin orijinal
renklerini bile anlamak Nitekim, bu durumda olan kl-
elerin bir nce koruyucu bir tabaka ile
kaplanmalanna
daha derininde yer alan ve byk bir blmnn geen
sezon alanda (N-PI9 ve N-P20 kareleri) elde bu-
da yine daha st yu-
varlanarak geldikleri Yine bu blgede birok cam ve fa-
yans boncuk (Resim: 16); fil veya su buluntularve
(16) 1991 yerde hilal veya boynuz biimli iki (KW 3146 ve
KW 3152) daha (Pulak [supra n.I] 352.362 resim 14). kadar elde edi-
len bir dzine kadar paradan tm bile ipc dizihnelcri iin bir delik bu-
btn tck birkomplex peudantife veya klt birparaya ait ola-
de akla getirmektedir. Paralar. zamanda. bir dkldkten sonra
iin birbirlerinden nceki gemiye olabilirler.
(17) Camklelerden bir toplam kle ve bu sa-
klelere gre kesinolarak Ancak. elimizdeki sa-
gre toplam 170 adet klcdcn 79 adedi kobaltmavisi. 28 adedi tur-
kuaz veya cam 1 tanesi de ctlatun renklidir. Geriye kalan 62 adet klenin orijinal
rengi
225
- ------ ----
gvde 1992 bulunan rdek biimindeki kozmetik ku-
ait kanat (KW 2534 ve KW 2818; Resim: 17), boyun ve
ayak deniz veya boncuklar, bronz kase par-
alan; biimindeki bronz bir terazi ile hematit ve
terazi bronz bir kama; yine bir miktar cam kle; kalay
kleleri ve pide biiminde kleleri Bu malzemenin
hemen bitimindeki iki adet a-
da Uluburun gemisine ait toplam 24 adet a-

1993 bu alandaki son 15 adet kz-gn bi-
imindeki klenin de toplam kle
354'e Klelerin tekneyi ykn ko-
rumak zerine ok miktarda ven otu
spinosumy, otlar ve ele ge-
malzemenin de gemiye ait yeni
Ancak, burada zeminin ve
geminin tonlarca kiilenin kayalara
ezmesi sonucunda, buradaki daha
st blmlerinde bulunanlara oranla ok daha kt durumda
Yine de, yeni malzeme en az
kaplama bu in-
celendiklerinde bize geminin konusunda ok daha fazla
bilgi Kaplama zerinde yer alan ve
omurgaya dik yapacak 30 cm
olan yuvarlak kesitli nceden geminin ol-
de, daha sonra klelerini desteklemek
geici olarak kaplama tahtalan zerine
olduklan Elde edilen malzeme ve kt du-
Uluburun gemisi, Akdeniz'de Tun Devri'ne ait
olan ve seyir bilinen tek gemi olarak bize
bilgi son derece nemlidir. Sz konusu mal-
zemeden bir zarar iin.tm
deniz dibinde in-situ olarak incelenip sonra
karar Su hava ya-
ve gre etkisi artan nitrojen narkozu veya ne-
deniyle, 49 m derinlikte yatmakta olan de-
tam olarak anlayabilmek iki bir sre gerektirmekteydi. Bu
nedenle, da zere 1993 olarak son
bir daha uzatarak 1994 senesine karar
Haldane 1990 (supm n.5) 58-59; Haldane (SUPTa n.5) 356-57
226
verdik. sezonu sonunda, malzemenin zarar grmemesi iin
stleri bir kum rtiilerek korunmaya
tamamlanan gzden ola-
bilecek malzemenin tespiti iin metal dedektr ile 450 metre karelik bir
ve sistematik biimde Bu tarama
dnemlere ait birok olta ile ok ve
malzeme ele ile ilgili bir tek M-L22 karelerindeki
iinde bronzdan boyunlu bir keser
tam olarak et-
mektedir. Filistin ve zellikle gsteren bu tipteki keser
1985 iki adet daha
olarak tespit edilen dedektr ta-
sonra, bu 250 metre karelik bir
daha Ek alanda 43 metre
derinlikteki yer alanbir metre ve
metre bir kum cebi iinde hi beklenmedik adet
bronz buluntu Uzun bir (KW 4217; Resim:
18) veya kama, ulu bir veya (KW 4160; Resim:
18) ve bir benzeri 1985 ele geen Di tipi Miken
(KW 4193; Resim: 18) Yine, nceki da
gibi, yeni da genellikle veya sap topuzu
tm Uluburun nceden
bulunan Miken malzemesine ikinci bir Miken daha eklenmesi,
geminin konusunda yeni bir getirmemekle birlikte, ge-
mide Mikenlilerin de hemen hemen kesinlik ka-
Miken malzemesini usturalarv, kes-
kilerv, iki dzine kadar seramik kap>', boncuk (kuvarz, kehribar,
fayans ve cam)", bronz giysi ve mercimek biimli bir mhr?"
olarak zetleyebiliriz. Tm bu malzeme nceki
elde edilen ve Yunanistan ile zellikle daha kuzey blgelerinde
tipine ait birka rnek ile 1991 sezonunda bulunan ve tek
(19) 1985 sezonunda bulunan btmzer iki keseriin Pulak (supra n.7) 16,
(20) Bu tr 1985 raporunda Pulak[supra n.7] 21
(21) Bass. CPulak, D.Collon ve J.Weinstcin, "The Age Shipwreck at Ulu Burun: 1986
93 (1989) 6 If), 7.
(22) Bass (supra n.2) 292. 293jekil33; Pulak (supra n.7) l S JO.
(23) Pu1ak(supra n.7) 17 ve Ld.
(24) Bass (supra n.2) 289. 291 29. 292. 293 34; Pulak (supra n.7) 13 8 ve 9. 14;
Bass, et aL. (supra n.21) 12 ve 23.
(25) Bass (supra n.2) 286. 289jeki125; Bass, et (supra n.21) 8jekiI15-16. 9.
(26) Pulak (supra n.7) 29 ve jekiI36.30.
(27) Bass (supra n.2) 28385 20; i. Pini, Corpus der Miniselten und Siegel
V.IB Kleinere Sammlungen (Berlin 1993) 453-54.
227
benzeri Tuna grlen trensel asa-balta da
gznne Uluburun gemisinin Mikenliler ve belki de yine
Mikenliler Karadeniz Blgesi ile ok bir iinde ol-

nc etap ise 60 metre derinliklerinde (A-
M33, A-M34, A-M35, A-M36 ve A-M37 karelerinde)
Sz konusu bu alanda bulunan derin kum
gzden olabilecek malzemenin tespitinin
da bir kere gzden geirilmelerini ama-
bir sresinden sonra, olarak tespit
edilen alan iinde kalan elde edilen malzeme birka safra
ile bir miktar seramik Buna
olarak ve 61 metre derinlikteki bir konumda (B34 ka-
resi) dokuz pithos'tan birine ait bir
elde edildi.
1994 son sezonu gemiye
ait deniz ve su
yzne sonra, malzemenin evresinde ve hemen
kalan ama-
Bunun iin de iki veya iki-buuk bir sezonunun
yeterli
(28)
(29)
228
C.Pulak. "Ulu BUTUn 1990 "XIII.Kazl Sonulan Top-
(Ankara 1991) 395 resim 8. Uluburun asa-balta Romanya'da Drajna-de-Jos
definesi olarak bilinenve Nouakltrne aitolanmalzeme bronzdan bir ben-
zcri A.Vulpc (Die Arle und Beilc im Rnmmanien I. Prilhistorische Bron-
IX.2 [Mnchen 1970} 59 ve lcvha 41.565). Drajna-de-Jos definesinin Romanya
Ge Tun Devri'nin erken ait ileri srerken. genel defincnin
1.0.1200 lcrc ait Aym asa-balta grubuna Bulgaristan'daki 1.0.12. yz-
ait Pobit-Kamak definesindeki bir balta Gomoc Delo i Me-
v Drevneishei Boigarii [Sofia 1978J 244 67.7. 246 69) ile Sava-
Zoncvo'da bulunan 1.0. 13-11. bir "Thracia
Pontica a l'agc du bronzc i [1982J 180) ekleyebiliriz.
Rusya'daki Lossovskogo defincsi (J.N.Chcrnykh. Drevnjaja na
Jugo-zapada SSSR of Moskova 1976] 246 levha XLlI.9). la-
iin bir delik yerine uzunca bir rneklerden
ancakgenel gruba bir asa-balta dahabulunmakta-
Uluburun bnluntusu grubun eski Vulpe (bu notta, 24)
bronz olanlardan daha eski belirtmektedir. Ancak. Uluburun'da bu-
lunan asa-balta bu gruptaki rneklerden en az bir kadar daha eski ol-
Ege ve Avrupa kronolojilcri ne denli etkili bi-
linmemektedir. Bu tipteki asa-balta klt trensel olmalarnun
yksekotorite simgesi olarak da
Miken-Karadeniz iin S.HilIcr. "The Myccnaeans and the Black Seat
"Rd.affineur ve Lfsasch, eds. L'Egee la Mer (Liege 1991) 207-

ekibini Cemal Pulak George EBass, Donald A.Frey,
James A.Goold, Robin C.M.Piercy, Tufan Murat Tilev, David
Perlman ve Tom Sutton arkeologlar Mic-
hael Fitzgerald, Faith Hentsehel. Jerry Lyon, Sheila Matthews ve Patricia
Sibella; lisansst arkeoloji William Charlton, Elizabeth Gre-
ene, Roxani Margariti, Brendan Claire Peachy (Kon-
servatr), Matthew Pridemore, Edward Rogers, David Stewart, Peter van
Alfen ve Mark Smith Bodrum Arkeoloji
Mzesi'ndeki konservatrii Jane Suzanne Biehl, Stacey Hild,
Gkhan zbay, Glser Tuba Tetik ve Barbara
van Meir malzeme izimleri ise INA
Selma Sheila Matthews ve Sema Pulak
ve Mzeler Genel Harun temsil

229
Resim: 1- Uluburun'un gneydengrnm. 60 m kadar bulunan
gemisi Virazon, 20 m kadar
o 12 3

Resim: 2- skarabe (KW 4427)
230
i i i
o 123

CM
c 1
, !
Resim: 3- Fayans silindir mhr
(KW 4266)
Resim: 4- Terazi (soldan KW
4269,4184,4310,4438)
--
iii
,... __.
Resim: 5- kz-gn biimindeki kl-
eden eyrek kalay
klesi (KW 4419)
231
----------
Resim: 6- Kuyruk saph (KW 4377)
o
e
Resim: 7- Tahta birlikte
olan bronz el aleti (KW 4560)
232
Resim: 8- "White shaved
juglet" (KW 4495)
Resim: 9- Menengi reinesiyle dol-
(KW
4502; lek 1:5)
Resim: i 0- Geminin
bunna ve ikinci
kaplama Sancakbur-
ma ise ko-
Bunna ve kap-
lama tahtalan zerindeki
beyaz noktalar, kaplama tab-
talanm birbirine ve omur-
gaya kenetleyen
kavelalan be-
lirtmektedir
233
234
Resim: 11- Omurga ve sancak burma
taraf-tan grnm. Geminin (karina) y-
zeyinde, omurga, burma sadece 2
cm kadar ilkel bir omurga
levini grmektedir
Resim: 12- Bronz (orta KW
4254), iin
mekik, olta koz-
metik (resim: 13),
olarak sa-
kemik bir tp (st
KW 4251), ne an-
kemik bir para (or-
tada, yatay konnmda: KW 4255)
ve lut tr bir mzik aletinin ses
kutusu olarak kullamlan bir kap-
(solda, da-
vaziyette: KW 4250)
malzeme grubu
o 1 2 3,
la i C'U
Resim: 13- yumruk biiminde. birkozmetik (KW
4246)
Resim: 14- iki ufak apadan biri (KW
4418: 25,9 kg
235

i
c
,
.....&
.or
fiili'
Resim: 15- K u r u n pendantif paralan (KW
4439; gerek byklkte)
236
o 1 2 3
~ C M '
Resim: 16- Fayans boncuklar
Resim: 17- rdek biimindeki kozmetik kutulanna ait
kanat ve ayak paralan (KW
2534,2818)
Resim: 18- Kuyruk kama (KW 4217), Di tipi Miken (KW 4193) ve
ulu (KW 4160)
237
1993 YILI TROIA
Manfred KORFMANN *
1993 Troia da Trk izin ve
ok ynl destek ve en iyi tem-
grevini Efes Mzesi 'nden ve Ankara
Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nden Belma
yrttler. bilim 85 bilim ve
uzman 25' ini Trkler
Troia' da uzun sreden beri yrtlen
elde edilmeye
Buna gre Troia C - 14 serisi, 3. bin iin ve kaynak
olarak duruma geldi. Belirli tabakalardan elde edilen 100
n C -14 verisi aynen Studia Troica 3 1993' de
Troia kronolojisine dair nemli sorular oldu.
Bundan yeni bir plan zere harabe iinde ger-
lmleri de Bu plan, Drpfeld pla-
100 sonra, Studia Troica 4 1994' de ek olarak

1993 bir gz atacak olursak;
Geen elde edilen sonulardan ve C -14 verilerinden ta-
Ge Troia i Dnemi'nin Troia II Dnemi'yle ol-
ortaya Bu Troia II yer-
ve bu dneme ait hazine tarihlenmesi proble-
* Prof.Dr.Manfred KRFMANN. Universiter Tbingen, Institut mrVor-und Frhgeschichte,
SchloB. D-7400 Tbingen
239
- ------
minin uzun neden Tarihler M. .
2600 ile 1750 kadar bu dneme ait
tigrafik olarak; kelimenin tam bir tabaka"
kimsenin gelmedi. Ynetici iinde d-
nemin eden Troia n, Ge Troia i
gibi, olarak M.O. 2600-2460 tarihlenmektedir.
Bu ok nemli 1993 sezonu E4 plankaresinde bir kez daha
ve nB megaronu byk ait temeller or-
taya (Resim: I). sz edilen
herhangi bir sonula Bu arada nB megaronunun hemen
bir da bir sonucu tahrip
tm eski planlarda gsterilen daha IIH megaronunun
kadar gibi nA ve IIB Troia
n Dnemi'nin daha eski bir evresine ait ortaya Daha eski
bir bulunan byk, yuvarlak bir ocak yeri, kl ka-
ok, etratindaki beyaz ykseltisiyle kendini gs-
termekte ve bu nedenle daha ok bir klt yeri izlenimini vermektedir
(izim: 1).
Daha nce Schliemann alt blm
tekrar Bu sonular elde edildi (Resim: 1):
Rampa iki evrelidir. Alt evrede grlen izleri,
st evrede
2. Alt evredeki rampa daha
3. yan derin temeller zerine Bu duvarlar
iki evrede de grlmektedir.
4. Bu yan st blmleri kerpiten
Bylece yan ilgili bilmece de
daha nce bu kerpileri hi fark belli
D8 plankaresinde, profiline yaktn temelleri Bu
Schliemann kuzey - gney ka-
Burada, en az 4 2
metreyi bulan tabaka olan dzenli olarak ardarda
gelmesi dikkat ekicidir. Kerpi duvarlar ya da edildikleri
yerde haline tabakalardaki ya-
,Troia IV Dnemi'nin, yan yana megaron
240
evrelerden meydana Bu
olduka bir yzey zerine ve n bir
kubbeli yer Geen kale Troia II or-
taya da byle bir yzey tespit
Daha gneyde daha nce Troia V Dnemi'ne ait san-
fakat Erken Troia VI Dnemi'ne ait sur ze-
rinde, kk bir yeri tespit edildi. daha nce Drpfeld ta-
ortaya DS plankaresinin Troia
VII Dnemi'ne ait duvarlar yeniden incelendi.
Schliemann gney blmnde, daha nce ortaya
Troia Vl-Vll dnemlerine ait savunma evresi
iinde bulunan temellerinin ortaya (Resim: 2).
"Buckel Keramik"dnemine yani VIIb2'ye ait bu evresi zerinde
bir iskeletiyle
dikkat ekicidir.
felaketinden sonra, Troia VIIb2 kalesinin ya da
sadece bir bir kez daha Bu felaketle birlikte
kale duvan ve beyaz bir toz
Bunun metre zerinde tabakada izleri
Bu tabaka iinde M.O. 3. ait keramik ele
geti. Bunun zerinde yer alan toprak dolgusu Hcllenistik-Erken Roma
dnemlerinden Buradaki sonucunda, Troia VIIb2 ile
Hellenistik Dnem ait sz edilecek herhangi bir

Burada bilinen Hellenistik ve Erken Roma teras du-
kk alanda, bu dnemlere ait evresinin ka-
Bylece, Troia VI surunun gney yzn
yksek duvann iyi durumda gnmze sorunu zld,
Gney yz kaplama gre, bu duvar
yz, Hellcnistik ya da Erken Roma Du-
ise Troia VI Dnemi' nden
mevsimin en restorasyon
cavea ve bu basamak temelleri
(Resim: 3). Bylece, hem 300 yeri hem de
daha etkileyici bir grnme Bu kuzeyi daha fazla
iin bir rtyle
Odeiondaki restorasyon iki yerde gerekli

241
1. nmzdeki dnem planlanan restorasyon a-
nce, sahne iinde ve byk bir a-
Bu ilgili birok yeni veri
elde edilerek, Roma Dnemi'ndeki Troia ile ilgili bilgilerimiz de
Elde edilen bilgilere gre, nce M.S. L olan
basit bir sahneye sahip olabilir. Fakat 2. girilirken Ko-
rint ve Ian iki Byk bir srpriz olarak,
nenin gerek boyutlardaki bir Hadrian heykeli or-
taya (Resim: 4) . Mermer heykeL, birlikte tm durumda
Heykelin sahne merkezi bir yerinde
belli bu imparator ya da
ona kentin Got sal-
sonucu M.S. 267'de gsterdi. Kalm bir tahribat
M.S. 267'de olan bu olaya ait ilk bulgudur.
Daha sonra gren odeionun ve kamu
M.S. 475'lerde bir deprem sonucu ya-
burada daha nce hi tespit
edildi.
Sahne temel Elf) plankaresinde bir yan-
prehistorik bir duvarla Bu
herhalde Troia VI Dnemi'ne aittir ve bu dnemin, ile ilgili
verilelini
2. Kuzeye ykselen hykten kalma bir blmn ve
bunun zelindeki dknt gerekti. Burada, Troia VI
savunma birlikte bu duvar zerine edilen Troia vm ve
zellikle Troia VII Dnemi'ne ait ve ortaya
Buluntular G.H.mC (M.O.l2. dnemine ait
Miken de bu gelecek
gereken nemli yerlerden biri
Bouleuterionun Augustus tarihlenen bu-
ve 1991 alanda de-
nc! ait temellcrle iinde
temelleri ortaya Bunlar ok eteklerine edilen
Hellenistik ait hyk
olan Troia VI dnemine ait ilk izleri
gneyinde ise beklenmedik bir Ge Roma ya da
Dnemi'ne ait olabilecek mezarlarla
242
Hellenistik ve Roma kentlerinin dinsel tarihesine tutmak iin
1992 kutsal alanda 1992
sonucunda, kutsal byk blmnn Erken Roma
komutan Fimbria (M..85)
sonra yeniden Kuzeyde bu be-
bir ortaya halindeki bu binaya
Augustus hi ve
sonraki da harabe halinin dzeltilmemesi dikkat ekici bir
unsur olarak merkezi konumu
bunun Hemen harabe edilen tri-
bnlerden bu ok rahat grlebilmektedir. bu
kentin tm yok eden bir sembol olarak 01-
Fimria' dan sonra, nion' da yeni bir dnem kut-
sal son dnemlerine, yani M.O. 3. kadar ayakta
Sz edilen bina M.. 2. Bunun hemen g-
neyinde, bir bina daha Bu bir stoa Te-
meller, bouleuterionun temellerine benzemekte, 3 m kadar in-
mektedir. Bylece Troia' da ilk defa Orta Hellenistik Dnem' de byk bir
faaliyetinin
kuzeyindeki Hellenistik dolgu geometrik
ve protogeometrik keramik ele geti. Belki ileride, yerde
Demir na ait in-situ
Kampanya kutsal alanda, yani Roma ve Hellenistik
dnemlere ait kutsal Troia VII dnemlerinin ta-
(Resim: 5). Bu dnemlere ait te-
mellere sahiptir. incelemelere gre en st tabakalar G.H.IIIC (M..
12. dneminin ve Elegen ya-
yerde, Troia V Dnemi tespit gre, burada M.O. 2. bin-
izlenebilecektir.
Heyecan verici buluntular ise, normalde protogeometrik
erkene tarihlenebilecek mc ve dairesel yani Zirkel-keramiktir.
Bundan Troia'da ilkdefa, ok ve karekteristik olan
kavisli fibula yenilik olarak-Avrupa' dan
olan ve byk bir bir daha gl bir kltrel
etkinin sembol olabilecek bu buluntu, andaki Troia iin
bu alandaki ve zellikle de ilgin bir blmn

243
Geen gney 170 m kadar g-
neyinde, byk blm Troia VI ile
Il? plankaresinde nispeten yksek bir duvar ve
HI? plankaresinde, direklerle bir f111n bulundu. KI?
plankaresinde ise daha derindeki tabakalarda kk
direk delikleri
yukan kalenin 170 m gneyinde geen Il? plankaresinde
ortaya ?O cm anakayaya dz bir hat ze-
rindeki "negatif mimari ve buna direk delikleri,
ynnde 15 m izlendi (izim: 2).
ve i direk yerleri bulundu. Tm bu veriler burada
bir sur sistemi gstermektedir.
Bu sur sisteminin ve yzeylerinin hemen anakaya ze-
rinde yer belli Sistemin hemen boyunca bir
kanal suyunun kons-
trksiyonun mr kadar elde edilen verilere
gre bu sistem Erken Troia VI Dnemi'ne tarihlenmektedir. Az da olsa
burada Troia V yleyse blge daha eski bir d-
nemde de Bu henz tam ola-
rak belirlenememekle birlikte, eski Troia VI evre

?O m D20
byk bir alan, manyetik planda grlen bir lekeyi tespit etmek
iin Bulunan zellikle fresko paralan ve mozaik ta-
banlardan Mozaik drt mekanda yer alan geometrik
motifler, kaliteli ve iyi (Resim:?). du-
motiflerle Bunlar, kadar Roma
Dnemi'ne ait blgedeki en nemli Ken-
tin 4. halen zenginlik iinde sylenebilir.
Buradaki birok Roma temelinin hemen anakaya
zerinde gibi Troia VI ve izleri tes-
pit edildi. Hemen anakaya zerinde, C/D 20121 plankareleri
iinde, Troia V Dnemi'ne ait iki mezar ortaya (Resim: ?). Bun-
lardan ocuk byk blm renkli kille
Iinde Kyklad IT sonuna tarihlenen bir "rdek biimli
askos" bulundu. mezarda ise bir
cesedi, birok boncukla birlikte ortaya
244
Bu blgede, sur sisteminin bir izlerinin
tespit edilip henz yleyse, bu Troia IV
ve daha eski yerini etmektedir. Bylece
kadar Troia' daki ilgili ilk ize
Manyetik prospeksiyon lmleri sayesinde, Roma Dnemi "kent
ortaya (izim: 3) ve bununla beraber bu l-
mler ve de C29 plankaresindeki bulgular, antik llion
Erken Roma (Augustus) ortaya koydu. Troia VII
VII kalma bu yeni ku-
yerlerinden sklp yeniden Roma
temellerinin genellikle anakaya zerine bu
etmektedir. Geen yeri belirlenen yeni bir savunma
sistemi de takip edilmektedir.
Kaleden 400 m gneydeki amada, bu yeni "savunma ile
ilgili Yzeyde hibir Roma D-
nemi'ne ait ok nemli srpriz bir sonuca
Anakayaya, 3.2 m olan U biimli bir kanal
(Resim: 8) ve (izim: 4). Bir savunma bu ka-
nedeniyle, burada surla evrili bir kabul
edilmektedir.
1993 manyetik prespektsiyon lmleri, ba-
devam ve zamanda araziye uygun olarak bir yk-
selti gstermekte. zellikle nemli olan ise (1), arka ta-
bir sanduka iyi durumdaki
grlmesidir. da, zamanda sistemin iinde lokalize
(izim: 3).
Tm bu sonular, arazinin durumu ve Drpfeld ile BIegen tarafmdan
tespit edilen Troia VI Dnemi' ne ait birka mezar da gznne
Troia dnemi yerini
saptamak iin yeterli verinin da sylenebilir.
Bu yeni bulgular, Troia ve evresinin M.. 8. g-
Sonu olarak, gney, do ve ynlere
uzanan arazi ykseltisini evreleyen bir duvar sz konusu
Homeros'un efsanenin yer

Sonu olarak, Troia byd, eski
ve yle ki, Troia, sadece 20 000 metrekarelik bir kap-
245
samamakta, aksine, kale ve birlikte 200.000 metrekarelik bir
alana bylece Troia, Anadolu'nun saraylar ve ticaret kentleri
sistemindeki yerini (izim: 5). Buna rnek olarak, kale ve
olan gsterebiliriz. Bu nedenle, bana gre, Troia
o dnemdeki byk yerleline Ur. anakkale Bo-
nemi gznne bu durum hi de
anakkale byle bir yelin nemini, Kara Deniz ticaret yolu
ile olan gznne zaman kavrayabiliriz (Harita: 1).
Benim gre, genel ve askeri mimarinin de-
Troia, Ege ile paralellik gstermemektedir.
Durum byle olunca, o zaman, yerler ile benzerlikleri bulunan,
toplumsal sistemleri olan yerleri aramak ge-
rekmektedir (izim: 5). biz, Hititlerin ok iyi bildikleri, belki
de gerekte Wilusa olan bir yeri
ile birlikte, bu tekrar Troia sa-
vunma belgelerne devam edildi.
VI yznn ve n restorasyon ve konuna
da bu Bu arada, iinde yer
gereken yan da temelleri tespit edilerek restore edildi (Resim:
9).
bastiyonunun (VIg) merdivenin henz
olan st blm korumaya
Eski fotograflardan tespit gre, 1893/94 sonra ka-
yarak yok olan merdivenin alt blmndeki 13 basamak ve
yan duvan yeniden edildi (Resim: 10).
ve Mzeler Genel yeni evredeki
kltr resmi olarak belgelenmesi ve Troia ev-
resinin koruma ve burada bir "Milli Park" ku-
yeniden gndeme geldi. Bu
evresinde 50 buluntu yeri envanterlendi. Aynca Troia
iin nem Koali'deki granit lm a-
ve evresindeki LO buluntu yeri de belgelendi.
anakkale Arkeoloji Mzesi ile birlikte hafta sren Kumtepe ka-
yine 1993 sezonu iinde (izim: 6 ve 7).
bilimsel ben stlendim, ise Sinan
U hafta boyunca hykte Kumtepe daha nce,
Troia' daki Elegen H.Z. ve J.Sperling
246
Tarla sahibinin, buldozerle haberi
sonra ve olay
Tarla sahibinin, 20 rmork dolusu oktan skp ve daha
nce de 60 rmork hykten geriye ne
bilinmek
stteki Orta Bronz ve Troia i Dnemi yok
tespit Yeni Sx S m lik iki sondajda,
hemen tarla yzeyinin Troia i ncesi Kumtepe IB dnemine ait
ortaya (izim:8). Blgenin tarih ncesi iin ok nem-
li olan bu dnemi tespit edecek yeterince buluntu ele geti. Bu
devam etmesi Bylece bu eski daha byk alanda in-
celenebilir ve ile de olan Neolitik Dnem' e ait
Kumtepe la evresi kolayca arasunlabilir. BL! evre, Kumtepe la, Sivritepe
C-14 gre M.O. 5. ta-
rihlenmektedir.
Kumtepe Ib, elde C-14 gre alt tahminen
tarihlenmektedir (izim: 9). Bylece, bu nemli sorun, yani: a-
nakkale Troia I' den nceki dnemde ne so-
runu gittike zlmektedir,
1993 sezonunda Troia' daki bilimler ve evre
da devam etti. arkeobiyoloji, paleobotanik, fiziki antropoloji, se-
dimentoloji, eski filoloji ve yeni bir bilim haline gelen mikenoloji
ilerletildi.
1993 Troia Festivali Fes-
tival "Troia Tarihi" tiyatro eserinin tarihi harabe iinde
salmelendi ve 30 bir orkestra odeonda bir klasik mzik kon-
seri verdi. Bu sanatsal gsterilelin parasal giderlerinin bir
Ohio' daki Troy kentinden ve bir "Friend of Troy" olan Ge-
orge Kuser Buna olarak Troia ve Ohio-Troy
ilan edildi. Amerika Devletleri'nden gelen Ohio belediye
ve delegasyonu, Troia Troy kentinin
teslim etti.
247
~
00
Harita: 1- Troia 1993, denizticaret yollan
. \
Haupthandelsorte und -routen _ . ~ , : . . : " ,
1
zu Land und zur See ~
im 2. Jahrtausend v. Chr.
--OiL
..... T
<"'\' ,
,

izim: 1- Troia 1993, II A ve II B megaronIan
249
u
TROiA 1988-93
..;rro

! l'ZiLmolA ix
i mDDmoiA
i mmoIA VIM?
i ..., T1LLLIAV1-sTllUKlUR
_"".... "'- .
-- lEAROOTEl1
-!bL

izim: 2- Troia 1993. i 7 'ndaki "negatif mimari ve direkdelikleri
250
~ . _ ~ -_..
~ - -
~ = = = = =
251
252
253
254
- - - - - - - - - - - : : - . . . , ~ b / ~

to/.

izim: 7- Kumtepe 1993, topografya

TOPOGRAPH1SCHER
PLAN
KUMTEPE
B BAFINGO
--
-- o ..
- .... - __
.-.-
-
-- .-
.- .-
.-
1 : IQOO



19
255
izim: 8- Kumtepe 1993, Kurntepe kcrnmik bulunmlan
-
-
-
--
-
-
Kumtepe 40
Kumtepe 60
Kumtep;e 65
3400 3300 3200 3100 3000 2900 2800 cal BC
izim: 9- Kurntepe 1993, C 14 tarihleri
256
Resim: 1- Troia 1993 rampa
Resim: 2- Troia 1993, D9 sa-
vunma ortaya
Troia VI ve Vll'ye ait
temelleri
257
258
------------- . ~ ~ -
Resim: 3- Troia 1993, odeiondaki restorasyon a l m a s
Resim: 4- Troia 1993, Hadrian heykeli
Resim: 5- Trcia 1993, kutsal alandaki Troia
VII evre
Resim: 6- Troia 1993, fibula
259
260
261
262
--------- ------
Resim: 9- Troia 1993. Troia savunma restorasyon a-

Resim: 10- Troia 1993. bastiyonundaki
merdiven
1993 LiMAN TEPE KAZISI
Hayat ER/(ANAL *
Sevin GUNEL
- yolu - istikametinde ikiye b-
lnen Liman Tepe, Urla Mahallesi'nde. Karantina tam
bir grnmne sahiptir. 1993 -
karayolunun her iki kuzey ve gney kesimlerinde
devam
KUZEY
Bn kesimde daha nceki kuzey
ve istikametlerine yeni amalarla ve uzatma alan-
Iannda Ge Tun Orta Tun Eski Tun 'na ait mi-
mari tabakalar
GE TUN ACI
Daha nceki sadece malzeme olarak Ge Tun
bu olarak tespit Kuzey uzatma a-
* Prof. Dr. Hayat ERKANAL, A. . Dil vc'Iurih - Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Ta-
rihi Blm. - ANJ<ARA. "'
Yard. Do. Dr. Sevin GUNEL, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi. Arkeoloji ve
Sanat Tarihi Blm, Beytepe- ANKARA ..
(1) 1993 Liman Tepe kurul yeleri: If. U. Edebiyat Fakltesi yeleri Prof.
Dr. ErkanaL, Yard -. ,Do. Dr. Tuba Okse: Arkeoloji Mzesi'ndan Arkeolog
Mehmet Trkmen; Ankara Universitesi Dil ve Tarih - Fakltesi G-
revlisi Ycel Arkeolog Hlya Blbl, Arkeolog Atilla Engin. Arkeolog Tun-
eel. Ankara Universitesi Dil ve Tarih - Fakltesi Hakan Aslan. Nur-
pcri Ayengjn. Aykurt, Dilek zlem Szcn. Mirat
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Kadir Bykulusoy. Alunet
Funda Gk, Ozer Alanya Mzesi'nden Arkeolog Glean K-
kkaraaslan Kltr temsilcisi olarak
263
--------------
1.20 m bir
duvar ve bu hemen gneyinde bulunan ka-
bu tek mimari tabaka olarak temsil etmektedir. -
istikametinde uzanan duvar 0.50 m olup iki
yatay karakterlerde daha ok
mimari bir btnlk iinde ele

uzatma bir su kuyusu byk ola-
mimari takabaya aittir. 3.18 - 0.03 m seviyeleri tespit
edilen bu kuyunun orijinal 1993 ula-
2.00 - 2.10 kuyunun
hergangi bir duvar izine Alt grlen kar-
byk kuyu doldurulurken ieriye
'
Gerek bu ait tek tabakadan, gerekse kuyu iinden devrin ka-
rakteristik zelliklerini ok kk buluntu ele ge-
Kk buluntular en nemli grubu seramik rnekler

Bu tabaka ince kum taneli, kalker ve mika hamur ya-
sahiptir, Hamur ve astar rengi ya da rengindedir.
Dz ya da halka dipli, konik gvdeli ve ie
kaselerin "8" biimli porfilli kaseler karakteristik r-
nekleridir, Bunun iri ve kalker
kaba nitelikli hamur cinsine daha ok mlek tipi kaplarda rast-
Bu tip kaplarda yuvarlak gvde, yerde
daralarak ok ve bir boyun kenan -
basit ya da ift Ge Tun ait bir seramik
grubunu "gri Minyas " olarak rnekler ve
koyu gri renkte, ya da grimsi kahverengi hamurlu ve tonda
olan Minyas kap tipleri grlmektedir; Bunlar pe-
destal dipli, konik gvdeli, ift ve ufak kulp-
olan gobletler; keskin profilleri ve kenan zerinde ykselen
dikey kantharoslar ve halka dipli konik gvdeli, kenan
kulplu kase tipleriyle dikkati ekmektedir (Resim: 1,
1). Bu kaplarda gerek form, gerekse yiv bezeme, Minyas seramik
izlenen "Olgun Minyas " karakterize etmektedir?
Liman Tepe'de Minyas Orta Tun
(2) O. T. P. K. Dickinson, TheOrigins of Myccnaean Civilisution, 1977Gteborg, s,.l9
264
grlen ve srecini Ge Tun da devam ettiren bir ge-
sergilemektedir.
Ge Tun nemli grubunu, Myken
Myken ile yerli bir arada
Myken ok ince nitelikli bir hamur ya-
sahip olup hamur rengi bej - krern, pembemsi bej
Astar ise bej , beyaz renktedir. Myken rneklerinde birbirine pa-
ralel bantlar, iie dikey izgilerden taramalar, spiraller,
bitki motifleri ve motifleri belli bezerne Ithal ve
yerli Myken tahribata Ge Tun
dneme ait kuyuda da tespit Kuyudan ele geen
Myken kaplan kylix, ve kaseler Ku-
yuda bulunan bir ithal Myken pembe hamurlu; ite pembemsi - bej,
ise pembemsi - devety Dz dipli, konik gvdeli ve
kulplu olan da esas sslemesini gvde ze-
rindeki iie (Resim: 2, 2). Bu kuyudan
Myken rnekleri gerek tip gerekse bezerne trleriyle. LH
IlfA 1 - 2 - LH IllB dnemleri Liman Tepe'de Myken kl-
trnn gsterir. Myken ele geen bir fi-
grin ise Myken kltr (Resim: 3,
3). Bu rnek pembe hamurlu, bej ve
st dz olup yz gene bir ifade
Sa ve yzdeki detaylarda, boya
ufak kil gzler de Gerek kaplar,
gerekse figrin Liman Tepe'nin Ege ve Yunanistan'la olan
Bu tabakaya ait bir kap da
mmkndr. olan kapak zerindeki kon-
santrik daireler, Yunanistan'da Ona Hellas Dnemi'nde grlen ve
Ge Hellas Dnemi'nde de grdreri bir bezerne Ka-
i yer alan ise, Linear karakterinde olup
Tepe ile Ege en belirgin vur-

(3) Bu hemtiphemde bezerne stili benzerleri iin bkz: C. Blegen. Zygouries;
A Prehistoric Settlement in the Vallcyof Cleonea. Cambridge 1928. s.205. res. 194; C. Ble-
gen, Prosymna. The Helladie Preceding Argive Heraeum. Cambridge 1937. res.
278; H. Herrmann, .. ZumProblem des Mykenischen Ursprungs Griechischer Heiligtmer:
Olympia und Delphi" Forsehungen zur Ageisehen vorgeschichte Das ende der Myke-
nischen well (7 - 8 Juli, 1984) Kln. s. 159. res 2: a - b; C. Mee, Rhodes in the Bronze Age.
An Archneological Survey.Wnrmiuster. 1982. s. 44, lev. 40: 4 - NT 15:15; R. L. N. Barber.
The Cycledes in theBronzc Age. Iowa 1987. s. 242, res. 162.
(4) R. Wnsche, Studien zur der frhcn und mittleren Bronzezeit. 1977
Berlin. s. 57
265
ORTA TUN AGI
1993 Orta Tun drt mimari ta-
bakada tespit birinci mimari tabaka,
birbirleriyle olmayan duvar temsil edilmektedir.
Bu duvar ikisi
Gneydeki birinci 2.60 m kuzeydeki ikinci ise 2.52
m Her iki duvar byk bir neden ol-
2.20 111 lik bir Bu duvarlarda iri boy toplama
yatay iki halinde ve aradaki daha kk
larla Aradaki da dahil edilecek olursa, burada
7.32 111 ve 0.66 m bir kabul
edilmelidir. teknik ve sahip nc duvar iki
5 m Di-
istikamette uzanan bu nc ancak 2.84 m lik bir
Tm bu duvar 5 m ku-
- istikametinde uzanan bir ait olabilir. Bu ta-
bakada kayda daha bir mimari Sa-
dece, 1979 bir seramik bu mimari

Orta Tun na ait ikinci mimari tabaka hemen hemen tm
kaplayan bir ka ile temsil edilmektedir. Daha
ok moloz grnmnde ve yuvarlak kk
bu iinde yer yer grlen Urla her-
hangi bir mimari btnlk
Kuzey uzatma nc mimari tabakaya ait ktle halinde
st ste ocak ve (Resim: 4). Sekiz tanesi
bu tabanlar. genelolarak Liman Tepe'de grlen ka-
rakteristik zellikleri En altta muhafaza etmesi iin
ince bir kl bunun st toprakla kaplanarak
en stte de seramik taban
hale gelen ve ocaklar ze-
rine bir yenisi Bylece stste gelen tabanlar bir taraftan
ktle halinde bir grnm taraftan birbirlerini byk
lde tahrip Daha ok oval sahip olan bu
en uzunluk olarak 2 m ye ve ocak ta-
bu ktle, kuzey ve gney istikametlerinde da-
bir grntye sahipken, istikametinde bir kr dzgn
yzyle - istikametinde uzanan
(5) A. ve H. Erkanal. "Vorbcricht ber die Grubungen 1979 im prahistorischcn
Klazomenai - Liman Tepe", H. U. Edebiyat Fakltesi Dergisi - (1983). s. 166.
266
kr tespit edilen 2.70 m dir. Geriye 0.42 - 0.47 m
uzayarak bir dolguyla Kr ve ocak ta-
dayanan yz ok muntazam bir Urla
lanylas Kr duvarla birlikte fmn ve ocak
btn kuzeyde yer alan tek bir duvar evrelemektedir.
Daha ok yuvarlak sahip toplama bu duvar ka-
7.10 m olup - istikametinde
Duvar dz ucu hafif bir kavisle
Bylece byk tabanlar ve kr duvar bir
apsis iine Mevcut gz nne
- istikametinde uzanan bir apsidal evin or-
taya (Resim: 4). Bu evin daha ok malzeme

Apsidal ev nc mimari tabakaya ait taban ve duvar
Belli bir mimari karakteri bu ka-
da yas Urla
Gerek apsidal ev iindeki ve ocak evresinde, ge-
rekse alanlarda bol miktarda maden rnekleri ele
Bu rneklerden ok bir maden teknolojisinin
ortaya kaba seramik rnekleri maden ka-
yla olabilir. Bu durumda apsidal ev ve evresi bir
"atlyeler blgesi" Birinci mimari tabakada ele
geen seramik da gz nne sadece nc mimari tabaka
daha nceki iki mimari tabaka da de-
Ele geen ok ve dokuma
bu neticeyi desteklemektedir. birlikte bir buluntu
grubu da bir Bunlar hal-
0.025 m olup ne bilezik, ne de yzk olarak
Madenin nedeniyle alet ola-
rak da Bunlar ancak kl-
trel ynden blgelerinde ve gibi bir esit
para birimi olarak Bylece bu mimari tabakalar d-
. neminde Liman Tepe'de ok bir maden teknolojisinin
gene ok bir ekonomik dzenin
Orta Tun drdnc mimari daha belirgin mimari zel-
likleri nem Unc mimari apsidal
(6) Ur1a genel olarak "Mesozoik kristaleri kalkerleri" Bk. B.
Marer; "Urla Yanmada'smda Arazinin ile
kiler", 1982 s.112 ve 123.
267
evi bu tabakaya ait daha bir apsidal ev
(Resim: 5, 4). Drdnc mimari tabaka apsidal evi ok daha iyi
olup tm izlenebilmektedir. - ku-
istikametinde 9.80 m ise 4.80
m dir. iine gir-
mektedir. Bu nedenle bilgi edinmek mmkn ola-
Sadece bir
la grlilebilmektedir. Takriben 0.40 m
toplama Duvar rgsnde belli bir sistem
basit bir yanyana Duvar
kesimlerde bir iindedir. Bu nedenle bina
daha ok malzeme Tepe tahribata
apsisin i byk lde Apsis iten tepe
1.5 m 0.20 m bir ince duvarla ana me-
kandan Kk boyutlarda Urla
bu ana mekan 0.14 m dir. Bu ince
i yani apsisin i gene kk Urla d-
bylece ince bir seki elde edil-
Bu sekiden 0.14 m derinlikteki ana mekan sert topraktan
Seki gney ima mekan ze-
rinde in situ olarak bir grup seramik tespit Bu seramik
paralan rneklerine de
Drdnc mimari tabaka apsidal evinin paralel
ikinci bir duvar bir aittir (Resim: 5, 4). paralel
duvar 0.30 - 0.42 m lik bir Bu ikinci,
duvar 0.40 m lik ve zellikleriyle apsidal ev du-
Sadece yer yer 0.50 in ye varan
daha iyi - istikametinde uzanan bu
duvar, apsidal ev gibi bir ka-
visle ve byk bir apsis du-
ucu da gneye ve apsidal ev
uyum bu duvara 4 m
3.40 m ve 0.40 m bir duvar 1980
- is-
tikametindeki bu duvar da olursa birinci ap-
sidal ev bir apsidal ev daha ortaya Bu ikinci
da 4.80 m dir. ise birinciden pek ol-
gerekmektedir.
1980 ve 1992 ikinci apsidal evin 5 m g-
tespit edilen bir duvar Si, drdnc mimari ta-
bakaya yeni bir grnt 7 m ve 0.40 m ge-
268
bu duvar tm zellikleriyle her iki apsidal ev
benzemektedir. - istikametinde uzanan bu duvar
hafif kavisli nc bir apsidal evin zel-
liklerini en gneyinde yer alan bu nc apsidal ev
Ikinci ve nc apsidal evlerin
kalan 5 m lik 1992 bir dizi ocak ve yeri
tespit Bu tabanlar yer alan ve olarak
dzenlemeler de gz nne bu kollektif
amalar iin
uzatma bir daha nceki
tespit edilen bir depo (Resim: 6). Daire g-
rnmndeki bu depo byk drdnc mimari tabakaya aittir.
Depomill korunan 1.53 m dir. stte 1.60 m, tabanda 1.40
m dir. konik bir hafife daralan bu de-
ponun ve toprakla boy Urla
dikey en alt dikey st
karakterdeki yatay kullanarak ve bylece
zemin iine oyulan ukur epeevre Bu de-
posunun mimari zelliklerle ilgili bir rast-

Bu depo uzatma drdnc mimari tabaka,
moloz ve karakterde kk bir meydan g-
rnmndedir, Bu durumda hizadaki apsidal evin bu meydana
yani, Tun
drdnc mimari Liman Tepe, meydan apsidal ev-
lerden bir mahalle 1993 kadar, ku-
ev de olsa ortaya
byk daha apsidal ev mevcuttur.
Onmzdeki bu konuya
getirecektir.
Orta Tun mimari ele geen yerli seramik, ha-
murdaki maddelerinin ve ola-
rak nitelik ince - orta ve kaba olmak zere
nitelikli malzemede kum, kalker, kuvars ve mika gibi maddeler ince zer-
recikler halinde bulunur. Hamur rengi devety ve kah-
verengidir. Astar genelde ya hamurun renginde, ya da hamur renginden
daha koyu bir tonda olabilmektedir. Yerli bir grubunu
turan "Gri Minyas" hamur ve astar rengi gri veya grimsi kah-
verengidir. Orta ve kaba nitelikli malzemede ise ve se-
ramik gibi maddelerinin hamurdaki ve
269
Mika zerreciklerine hemen hemen her hamur gru-
bunda Kaba nitelikli seramikte hamur rengi kahverengi ve
siyah Bu gruba ait kaplar kendinden ok
kaba nitelikli kaplarda ise herhangi bir yzey
Orta Tun izi, yiv kabartma ve boya bezeme yay-
Birbirine paralel izgiler, zikzak ve dalga motifleri daha ok
gvdesine, ya da omuz Yiv bezemeye "gri Minyas"
hem gvdede, hem de pedestal diplerde
biiminde ufak kil kabartma (= kabara)
bezeme, gvdesinde gibi yatay kulplarda da belli ara-
olarak grlmektedir. te yandan bir bezeme e-
temsil eden mat rneklerde, devety astar zerinde
ya da renkte bantlar
Orta Tun temsil eden mimari tabakalarda anak ve kaseler,
benzer formlarda Dz dipli, ynvarlak gvdeli
dz ya da halka dipli, konik gvdeli, ie -
kaseler en kap formlanrn
Bu kase tipi, Orta Tun birinci ve ikinci mimari
san ve devetuyu renkte hamurlu ve kendinden olarak g-
rlmektedir, Ancak nc tabakadan itibaren koyu devety ve
hamur renginde, ve parlak kap rneklerinde be-
lirgin bir gzlenmektedir. Benzer malzeme ve teknik zellikler,
yonca ve gaga testi rneklerinde de
Anadolu ve Ege Eski Tun itibaren grlen
insan yzl kap Liman Tepe Orta Tun daha
bir temsil edilmektedir.
Kaba nitelikli grupta en kap tipi mleklerdir. Yuvarlak gv-
deli, ve geni boyunlu olan mleklerin ie
ya da ift Unc mimari tabakadan
ele geen bu trde bir kap, tek kulplu ve (Resim: 7,
5). gvdesi, kabaralarla bezelidir. Bu bezeme, tabakaya ait
(7) Bu kase tipi. Orta Tun ve Ge Tun olmak zere uzun bir sreci
gsterir. iin bkz.: C. Blogen. J. L. Caskcy, M. Ruwson Troy III: The Sixth
Seulement. Princeton 1953, s. 159 - 70, 183, res. 365 366. 371 - 372. 377; J. Sperling. "
Kum Tepe in the Troad: Trial cxcnvation" Hcsperia 45 (1976) s. 36L.lev. 81; J. Boehlau, K.
Schefold. Larisa Hermoslll: Die KJeinfunde. Berlin 1942. s. 16, res. 7: c- f; S. Lloyd, J.
Mellaart, Beycesultan II: Middle Bronzc Age Architccture andPottery 1965. s. 82, res. 1 R
3,10- 12; S. Hood, Excavations in Chios 1938- 1955: Prchistoric andAyio Gala.
BSA 15 - 16 (1981 - 1982). s.570, res. 254; V. Milojcic, Samos Die Prhistorische Si-
edlung unter dem Heraion Grabung 1953 und 1955. Bonn. 1961. s. 50, 75, lcv. 49; W.
Lamb, "Excavntions at Thermi" BSA31 (1930 - 31) s. 159. res.3.
270
gaga bir testi kap tiplerine de
olarak
TUN AGI
Eski Tun mimari sadece uzatma

uzatma Orta Tun ait mimari tabakalar
meydanlarla temsil daha alttaki tabakalar ve zel-
likle de daha nceki nadiren tespit edilen Eski Tun birinci
mimari tahrip belirgin zellikleriyle byk lde
(Resim: 8, 6). Birinci mimari tabakaya ait
byk bir duvar gneyama - g-
istikametinde uzanarak takriben ama son bul-
Esas 1.20 m dir. ka-
yer yer 1.46 m ye 6.48 m lik bir
bu duvarda bir sistemi Muntazam
Urla iki kenan tek halinde
bu yani i toprak
Belli i gene 1.05 m ykseklikte
korunan bu duvar bilinli bir - is-
tikametinde uzanan ikinci mimari tabaka zerine
Hatta kesimlerde alttaki tahrip etmemek iin temel
Bu duvar son yerde 0.60 m ka-
daha ince ve ift ikinci bir duvara doksan de-
recelik bir - istikametinde
2.80 m uzayan bu ikinci duvar, gneye dnmekte ve bir kavis yaparak
gneyama kenan iine girmektedir. Bylece bu ince duvarla kuzeyinde
0.66 m bir yeri olan bir mekan elde ol-
(Resim: 8, 6). bu
duvarla duvarlar arasmda gerek teknik, gerekse
bir uyumsuzluk grlmektedir. Byk duvar
bir amala daha ge bir dnemde yitirdikten sonra,
bir duvarla belki basit bir konut olarak ye-
niden duvann 1.70 m kuzeyinde is-
tikamette uzanan ve kuzeyama ieri giren, 2.40 m uzun-
ve 0.40 m bir
Basit toplama iki halinde dizerek edilen
bu ancak kuzeyi zaman an-
Bu mimari tabakaya ait bir duvar da ama g-
tespit 1 m kadar bir sahip olan
ve duvar gibi - istikametinde uzanan bu du-
271
arka yz n-
mzdeki bu duvar ve
mimari btnlk daha bilgi edinilebilecektir.
Eski Tun 'na ait ikinci mimari tabaka
Daha nceki 12.60 m lik ku-
- bir zerinde 0.86
m ve 1.03 m ok muntazam bir ortaya
Bu buradaki daha nceki
ince uzun koridor iki birbirine
Bu duvar birbiriyle yap-
gereken iki duvar daha 0.70 mlik bir ge-
sahip olan bu duvarlar M. O. 4. asra ait bir su kuyusu
tahrip ve bu nedenle de ortaya (Resim:
8, 6).
Daha nceki tespit edilen nc mimari tabaka bu
Sadece genel nc mimari
tabakaya ait kk buluntular ele Bunlar bir
bronz keski madencilik byk nem 0.176 m uzun-
bu keski ktlevi bir sahip olup ok bir ma-
dencilik ortaya
Eski tun mimari ait seramik,
maddeleri ve bunun yzey ile
gruplara kum taneli kalker, mika ve
hamur, kahverengi, kahverengi ya da siyah ton-
Astar ite ve renkte olup, parlak Birinci
ve ikinci mimari tabakalarda kahverengi ve siyah par-
lak seramik oranlarda grlrken daha alt se-
viyelerde, siyah astar ve grubun Se-
ramikte grlen bezeme, izi paralel ince izgiler,
noktalar, iie genler, baklava motifleri, dikey bantlar ve
kulp zerinde burma grnm veren derin yivlerden
Kap tipleri basit yuvarlak gvdeli anaklar; konik
gvdeli ie - basit makara kulplu kaseler- ve kap-
lar ok ele geen kap ise
tipleri
(8) W. Lamb. Excavations at Thermi in Lesbos. Cambridge 1936. Iev. XXXI; M. Korfmann...
Troia - Ausgrabungen 1990und 1991"Studia Troica 2 (1992).. res. 22: 5 -7.
272
Yerli seramik tamamen malzeme ve sahip
bir rnek, Yunanistan veya Kiklad ithal ol-
Ikinci mimari tabakaya ait olan bu rnek, Ege' de Erken Hellas II
Dnemi'nin olan "sos formunu vermektedir", 'Liman
Tepe "sos ince nitelikli, gri hamurlu, kiremit ve siyah renkte
olup "firnis " grnmndeki yzey ile "mottled ware"
olarak seramik grubunun zelliklerini
GNEY
Eski Tun ait sur
etkenler nedeniyle bir grnmn alan eski a-
ait setler M. O. 6.
asra ait iinde bir ocuk tespit 0.46 m uzun-
kk bir iinde yatan iskelet
hoker - istikametinde Gney
kesimindeki daha sonraki devam edilecek, sur
Eski Tun iriilmeye
(9) Konuyla ilgili Londra niversitesi'nden Cyprian Bro-
odbank' LI ederiz.
(10) C. Blegcn, Korakou: A Prchistoric Scttlcmcnt Ncar Corinth. New York. 1921. s. 7, res. 6.
lcv. R. Wnschc, Studicn zur aginestischcn Kcramik dcr und mittlcren
zezcit. Berlin 1977. s. 22.
273
1- GeTun mimari ele geengri
Minyas
--
2- Ge Tun su kuyusundan ele geen Myken
274
3- Ge Tun su
kuyusundan ele
geen Myken fi-
grin
5
Li MAN TEPE 1993
u
u
Ll Li MAN TEPE 1993
v
v
Ll
5
t:l

4- Orta Tun drdnc mimari apsidal evi.
i
,
5- OrtaTun ncmimari ele
geen kap.
7
Ll
.
v

--- - --------------,--
- - y
.1,
.oQ. ,I,
. ,'"
LiMAN TEPE 1993
6- Eski Tun mimari
276
Resim: 1- Ge Tun mimari ele
geen gri Minyas
Resim: 2- Ge Tun su kuyusundan ele
geen Myken
Resim: 3- Ge Tun su kuyusundan ele
geen Myken figrin
277
Resim: 4- Orta Tun nc mimari apsidal evi ve tabanlan.
Resim: 5- Orta Tun drdnc mimari apsidal evi.
278
Resim: 6- Orta Tun deposu.
Resim: 7;- Orta Tun nc
mimari ele
geen kabarah kap.
Resim: 8- Eski Tun mimari
279
1993 PANAZTEPE KAZILARI SONULARI
ERKANAL *
1993 Panaztepe.. Amtlar ve Mzeler Genel M-
Hacettepe Universitesi'nin ve Trk Tarih Kurnmu'nun
maddi ve manevi ile iki ay .
.. ekibi Prof.Dr. H.Erkanal, Arkeolog Dr. S.Gnel,
S.Ozenir, . T'Trker, arkeoloji
rencilerinden T.Ceylan, H.Dnerz, A.Engin,
S.Koca, D.N.Ozak, C.Yerlikaya ve G.Yirci'den Ba-
temsilcisi olarak N.
geen gerek ekibine gerekse tm yetkililere en iten
duygulanmla bir bor bilirim.
1993 Panaztepe'de ala-
Bu Lll1; K-M/12-14; J-KJ15-
* ERKANAL. Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve
Sanat Tarihi Blm Beytepe-ANKARA
(1) Panaztepc ile ilgili ve sren iin A.Erkanal and
H.Erkanal, !tA New Archaeological Exeavation Western Anatolia; Panaztcpc", Turkish
Review, 1/3,1986.8.67-76; A.Erkanal, "Panaztepe 1985 VIII. KST
I, 1986, s.253-261; A.Erkanal, 1986 X. KSr I, 1987,
5.345-350; A.Erkunal ve H.Erkaual, Anadolu'da Yeni Bir Arkeolojik Pa-
naztepe", Remzi Oguz Ankara. 1987.5.115-124; A.Erkanal," Panaztepe Ka-
1987 X.KST II, 1988, s.59-65; Y.Ersoy, "Finds From Menemen/
Panaztepe in the Manisa Museum", The of the British School of (BSA).
83, 1988, s.55-82; A.Erkanal," Panaztepe 1988 Raporu" Hyiik, I, 1988, s.37-42;
A.Erkanal, "1988 Panaztepe XL. KSr I. 1989. s.255-260; "Pa-
naztepc Palcoantropolojik ve Paleopatolojik Incelemesi", Trk Arkeoloji Der-
gisi (TAD), XXVIII, 1989. s.73-95; A.Erkanal, "Panaztcpe Tarihsel De-
X.Trk Tarih Kongresi, 1990. s.139-146; BJacger und R.Kraus,
Skarabacen aus der mykenischen Pundstclle Panaztcpe'', der Orient
Gesel/schaft (MDOG). 122, 1990,8.153-156; A.Erkana1. "Panaztepe Tarihsel
dan XIiirk Tarih Kongresi, 1990, s.139-146; A.Erkanal, "1990 Pa-
naztcpe XIU. KSTi, 1991, 5.447-455; A.Erkanal. "1991 Panaztepe
XII'. KSr I, 1993, s.495-502; A.Erkanal. "Panaztepe Nekropol'', 1992 Ana-
dolu Medeniyetleri Mzesi Ankara, 1993; s.129-140;
281
16; Ll17 ve M/19 Bu Pa-
naztepe'nin kesiminde yer alan
bu kesimde yer ve M.O. 2. binin ta-
da a-
zere zel bir yolla
(patika) ikiye Bu iki birbiri ile olan sap-
tamak ile, 1993 sz konusu yolun bir blm
iki blge birbirine K-M/12-13 yer
alan 25 m ve 3.5 - 5 m ler bu yol
ynndedir. Yolun arazinin bu ke-
simde yzeyinin sonra, 0.10 m lik bir mucur ta-
ile ve bu zaman zaman an-
Mucur sonra, kltr
Bu kltr en stte geen
ait bir ky olup, burada toplam 71 adet iskelet
Bu mezarlardan llerin ift ift ve yan yana g-
mldkleri dikkati Bunlar byk bir anda len
akraba Bu konuda antropolojik veriler de-
sonra konuya getirilebilecektir.
Burada yer alan ve nedenlerle
bir biimde tahrip bu alanda, 1991 mev-
siminde kesin olarak da
olsa- izlerini gzlemlememiz mmkn Bylece 1985/86 ve
1991/92 blgelerinin bir
btn olarak olanak
Bu 1985/86 bir ve
trnn en byk evresi mimarili bir da (O
kesimi sz konusu korunan tm
ortaya Ne ki bu kesiminde tah-
mezann kesin llerle verilmesini en-
gellemektedir.
..1993 K/14, J/15 ve K-J/16
M.O. 2. binin tarihlendirilen bir
A.Erkanal," 1992 Panaztcpe M.. 2. Bine Tarihlendirilen Pa-
naztepe Seramiklerinin Anadolu ve Ege Arkeolojisindeki Yeri ve
"Panaztepe Ele Geen Gaga Bir Myken Testisi";
A.Erkanal ve (ed.), In I.Metin ve Devam Am
for Near Eastem s. 158 Ka-
Ele Geen Bir Grup Cam Ss A'Erkanal ve (ed.), In Memurilim
I.Metin ve Bahattin Devam Am Studies/or Anciem Near Eastern s.
69-79
282
Bu zerinde yer alan geen ait mezarlar
yer yer bu da tahrip neden
Panaztepe'nin bu kesiminde ka-
dayanarak, gl bir bu kesimde sap-
Bu ele geirilen seramik dayanarak
M.O. 2. binin
K/14 I-X/a-f plankarelerinde 60 m
2
; J/15 I-Xa-
j plankarelerinde ise 81 m- lik bir alanda olmaka zere toplam 141 m? lik
bir blgede bu tabakada temelli bir ait
5 x 5 m bir mekanla, 4. LO m 1-1.50 m eninde
gnmze bir "rampa" (?) Bu iki a-
mada bir enkaz J/15
bu bir blgeye ya-

K/14 mimari gelerden "rampa''
olarak y-
nnde Bu adeta onu
bir duvar dikkati eker, 0.40 - 0.45 m ler olan
bu korunan 2.95 m dir, Bu duvann "rampa" d-
bakan daha
ise, daha ile gene rgnn
Bu iki mimari genin birbiri ile
lamak bugnk bilgilerimizle her ne kadar mmkn de, burada
yol yer alan bir da Bu konuda
kesin bir evrede yeni
Sz konusu bu olduka byk bir tahribat evreye ya-
enkaz Bu mekanda ve evresinde
ele geirilen "jeton" (?) ve delik objelere dayanarak, bu
ait belki de, mal ya da mal
bir yer Gerek bu buluntular gerekse bu amalarda
evreye enkaz ele ve mo-
nokrom seramik dayanarak bu kesimde yer alan ya da
3, binden 2, bine dnemine ait nemli bir
ret ettikleri
1993 bir blmn M,, 2, binin ikinci
tarihlendirilen mezar Bu l-
bir daha nceki (1991-1992)
alanlarda grlen ya da kontrol edilmesi
sonucunda ortaya Bu sonucunda L/16-17 ve M/
283
i 9 iki mlek, bir sanduka ve zeri plat-
formu ile bir basit mezar (?) Sz konusu bu me-
zarlarda bebek ve ocuk iskeletlerine ait olabilecek kemikler ele ge-
Bu mezarlarda kayda herhangi bir mezar buluntusuna
ise
B i 993 L- M/13 ve J/16 a-
evresi mimarili bir pithos, bir tholos ve bir kompozit mezar
olup, bunlardan birisinin nemli mezar
gn
Bu alanlardan K-L/13 yol
evresi mimarili pithos mezara (BO) ait olabilecek
nemlidir, Bu mezara ait pithos
paralar halinde ve ok olarak ait ola-
bilecek bu mezarda pithos ilgileri
zerine eker. Bulunan pithos zerinde kabartma bezekler il-
gintir ve Panaztepe'de ilk kez bu tr pithos bezemesi ile kar-
Bu nedenle, Panaztepe
yeni boyutlar Byk bir yol
soyulan bu mezar ok fazla Bu ev-
resinde olarak bulunan mermerden bir kabza bu
nemli buluntular gzel bir
1993 ele geirilen sade bir pithos mezarda ise yerli bir
gri Minyas seramik dikkati eker.
M.. 2. binin ikinci tarihlendirilen mezarlardan birisi
de gene, tholos ve sanduka zelliklerini bnyesinde top-
bir kompozit Bu mezarda da, zengin buluntu veren
mezarlardan trde bir yerli seramikler,
boncuk taneleri ve ele Burada ilgin olan bir
zellik OH III A:2 evresine tarihlendirilen Myken ile Troia V d
ve Samos'un Eski Tun Dnemi ynvarlak dipli,
yayvan birarada ve yan yana Ana-
dolu ve Ege arkeolojisinin kronoloji nem
Panaztepe'nin ilk raporunda tek
tek i kronoloji problemleri ele ve zengin kap re-
kronolojik olarak
(2) Bu konmill C.W.Blegen ve Trov. TheThird, and LLL
2: Plates, Princeton. 1951, 257,1; V. San/osI. unter dem
Heraion, 1953 und 1955. Bonn. 1961.Tafcl da.
284
1993 K/16 Pa-
naztepe'de olarak bulunan 6. tholos mezar ise tm mezarlar ara-
en fazla mezar buluntusunu ieren Bu mezar za-
manda mimari da nemli olup, bir benzerini 1992
ilk kez trdeki rt biimi ile dikkat ekmektedir.
gre, bu mezara en az yedi bireyin
Buna dayanarak bir aile
bu mezarla ilgili nihai antropologlann a-
sonra kesinlik
Bu ierisinde, tek ya da gruplar halinde olmak zere 97 nok-
tada, yerleri kesin olarak eser/eser ve
bilimsel tespitleri byk e-
malzemelerden boncuk taneleri fayanstan
kolye ara Myken seramikleri, yerli retim se-
ramikler, bronz halkalar, kemikleri, bir ok ucu, bir
kap (korunma nedeniyle paralar halinde ve okside ola-
rak gnmze ve bir mhr Ozel-
likle sabun olan bu mhr ok ilgin olup, ze-
rinde izgici uslupta bir av sahnesi grlr. Bu mhr zerinde
betimlenen insan figrnn en benzeri, Samos bulunan
zeri figr bezemeli bir ESchchenneyr olarak bu
nclerinin OM i ya da II evrelerinde
1985-1993 Panaztepe alanlannda ele ge-
irilen zengin buluntular Panaztepe'ye zg zelliklerin
I Anadolu, Anadolu, Ege ve Yunanistan'la
pek ok olup, ve kronoloji
problemleri zerindeki srdrlmektedir, Bundan
sonraki zengin mezar blgelerinde ya-
statigrafik sonucunda bir temele
ve Anadolu iin sabit bir kronolojik sistemin Bu ko-
nuda temel faaliyetlerinin yo-
ise, Kltr olumlu ve ile
mmkn olabilecektir.
(3) Bu konuda F.Schachermcyr. Die I. Die Perioden
des Festlandes und der Kvkloden; Wien. 1976,s.287. res. 79.a
285
YUKARI ANZAFURARTU
1993
Oktay *
Kltr ve Mzeler Genel izniyle
yrtlen ve Anzaf Urartu Kaleleri
16 ve 15 Eyll 1993 tarihinde sona
1993 bilim kurulunmza Erzurum Atatrk Universitesi Fen-
Edebiyat Fakltesi Eski Tarihi Anabilim G-
revlisi Dr.Alpaslan Ceylan, Edime Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fa-
kltesi Arkeoloji vy. Sanat Tarihi Blm'nde Grevlisi Sema
Istanbul Universitesi Edebiyat Fakltesi Eski Tarihi Ana-
bilim yksek lisansiyer Bahar Dilek Sever, Rasim Ko,
Meng Yazgan ve olarak Dilek Can Gltekin, Emre Erten,
Olcay Zengin, Yksek Mimar mit Sirel ve Harita Mhendisi Sleyman
Van'da Tarih ve Arkeoloji Merkezi'ndeki
laboratuvar ise, Bochum "Bergbau
Mzesi" konservasyon Ebru
temsilcisi grevini de, Van Mzesi Arkeolog Ha-
nifi Biber ekibimizin bu yelerine ol-
zverili itenlikle ederim.
ve Anzaf kalelerindeki ve a-
ve Mzeler Genel Van il zel Idare
Arkeoloji ve Sanat
Fonu'nun maddi bu maddi kat-
ve Mzeler Genel Van Valisi
Mahmut il zel Idare Mdr Mehmet Arkeoloji
ve Sanat sahibi ve ynetmeni Nezih
ve Anzaf Kaleleri iin yeni yol ve ara
* Do.Dr.Oktay Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Eski Tarihi Anabilim
34459 - ISTANBUL
287
gerekli ara yapan Van Ky Hizmetleri Mdr Fevzi
Meng Erdem'e etmeyi zevkli bir grev
ANZAF KALESi
Anzaf Kalesi, Urartu (Van Kalesi) 11 km
bugnk modern karayolu ve demiryolunun
hemen (Harita: 1). Stratejik ynden ok byk
bir neme sahip olan Anzaf Kalesi, ve Trans-
kafkasya'dan gelerek gneyde Urartu inen
nemli askeri son Kalenin Urar-
tu M..830-810 dneminde halk ta-
kaak ele geirilen ok ivi
stun kaidesi ve da
Deniz seviyesinden 1900 m yksekte bulunan kale, zerinde bu-
biimine gre kuzey-gney 62 m
x 98 m dikdrtgen bir plan gstermektedir (izim: 1). By-
lece kalenin 6.000 m? bir alan zerinde an-
Anzaf Kalesi'nin kendi dneminde kurulan Van
Kalecik ve gneyinde bulunan Zi-
vistan kalelerinden en nemli ve
stndeki yksek kurtin ve bas-
tiyonlara kale (izim: 2). Kral
puni dneminde kurulan kaleleri n en eski Anzaf
Kalesi'nin kurtinsiz ve bastiyonsuz benzerine, ne Trans-
kafkasya ve blgelerinde ne de Anadolu Blge-
si'nde
Olduka iri kalker bloklardan kyklopik olarak edilen kale du-
ortalama olarak 3 m ile 4.5 m bir sa-
hiptir. Duvar ise 3.50 m ile 3.80 m OL-
duka bir grnme sahip olan sur duvarlannda, grnen
n yzleri kabaca fazla kenara sahip
grlilmektedir. yerleri bulunan
byk kk Her dizisi en alttan
6-10 cm geriye ekilerek ie bir edil-
Yani Anzaf Kalesi erken dnem duvar
ve rg sistemini en iyi mimari yer al-

(1) O.Belli. "1991 AnzafUrartu Kaleleri XN. i, 1992,
s.442.
(2) P.Hulin, "New Inscribed Stones ar Anzaf', Anatolian l O, 1960, s.205-207
288
Kale ve kalker ne-
reden saptamak 1993 evrede ol-
olduka ilgin sonular
Kalenin 3 km olduka bir alana kalker ka-
titiz bu kesimin ve
atlyesi olarak gsteren en kk bir rast-
Buna Anzaf Kalesi'nin 380 m gneyinde
ykselen Tepe" kalker
Tepe bloklar, 60 m yani
yer alan kk bir atlyede Her iki kaleden ve atlyedeki
ok rnek zerinde
Petrografik ve Paleontolojik analiz
ve %90' Tepe ve atl-
yesinden
ALANI
1993 ana kayadan
oyularak 1.80 m kuzeyinde, kalenin ve
sanki bir omurga gibi bir teras duvartum var-
ortaya Toplam olarak 7 m ve sur
duvar hari olmak zere, 55 m olan bu
kuzey sur duvanna olan ise ortalama 24 m dir, (izim: 3-4)0
Teras blmnn zellikle daha iri kalker
zenli bir grlmektedir, Burada ilgin olan en nemli
zellik, uzanan kaya koridorunun
hemen kuzeyinde bulunan ana kaya zerinden
(Resim: 1)0 zamanda duvar olarak da ana
ve olduka iri kalker bloklar duvarda Teras du-
tam orta gelen bu fazla hatta
kuzey ynne 1.5 m kadar bir yapan przl
kabaca dzeltilerek grlmektedir,
toplam 28 m teras kuzey yznde
ise, iri
kadar kktr,
olarak 60-80 cm arasmda bir sahip olan teras
zamanda stnde bulunan toprak da kuzey
(3) meklerin Petrografik analizleri Teknik niversitesi Maden Fakltesi Jeoloji
Blm yelerinden Do.Dr.Erdin ve 'Fcyzi Grer, Paleontolojik
analizleri de blmden Yrd.DoDr.Mehmet ve Grevlisi
Bylesine nemli bir konuya olan
en iten ederim.
289
ynne gitmesini Teras ucundan
kaya koridorunun yere kadar uzanan 22.30 m
ve 3.10 m biimli alan, dzgn sal
(Resim: 2). sal teras
kuzey ynnde kadar byk bir zenle
sal olan bu kuzey-gney devam
eden kuzey Bu en
sur birlikte, 14.70 m sur
13.10 m uzunlukta olan bu kuzey gney
uzanan 1.5 m bir duvar kesmektedir. Bu du-
1.10 m 45 cm bir terasla ikinci oda
Toplam olarak 11.15 m olan bu
da, odada gibi kuzey-gney uzanan
bir duvar Duvann i m ikinci
teras (Resim: 3, 4). En st bu kaya
koridoru Yani kaya kalenin
sur kadar olan 2.5 m lik seviye ya-
iki terasla giderilmeye Kuzey-gney
uzanan iki 3.10 m ve 22.30 m uzun-
bir sal bu kuzey
revak olup sorusunu da akla getirmektedir, Bu
ve birbiriyle olan bilemiyoruz. Bunlardan
da nemlisi kuzeyde bir terasla son bulan sal olan bu oda-
hangi tr bir ait ve gerek ne ol-
bilemiyoruz. 1994 bu alanda
sonucunda, bu birbiriyle olan ve ger-
ek ortaya
kuzeyinde 55 x 23.80 m 1.300 m? ge-
dikdrtgen hangi amala
dilik kesin olarak bilemiyoruz. Ancak teras yer alan
hemen kuzey kerpiten
bir bu taban bilgi
vermektedir. Kerpi ve bir toprak ta-
zerine grlmektedir. Byk bir zenle ker-
piler, duvarlar zerinde kerpilerden ok daha byk ve
llere sahiptir. 35 x 40 cm ile 50 x 65 cm byklklerinde olan
kerpilerin da, 8-12 cm
yatayolarak kerpilerin dikeyolarak konan kerpilere
de Kerpiten bu ne-
deni, ok daha bir zemin elde etme ynelik
kerpi ne ki ok az bir g-
290
nmze kadar Kalenin kuzeyindeki sur du-
stnde bulunan tahrip yznden, kerpi d-
kuzey sur 2 m lik bir meydana
ve kerpi taban kuzey ynne
Bu gerekten tiimyle kerpi bir olup ol-
yerlerde ama aarak kontrol ettik.
sur 24 m ve teras 6 m kuzeyinde a-
ilk ama, 4 x 5 m bir Bu amada
mevcut toprak seviyesinden 80 cm inmemize !?e kk
bir buluntuya, ne de mimari bir Oyle an-
ki bu bir dolgu
ve zerinin de kerpiten bir taban an-
Ancak kuzey kesime gitmesi y-
znden, stte bulunan kerpi tahrip De-
yerlerde yeni amalarla, bu hangi amala
veya tmyle kerpi olup ol-

YUKARI ANZAF KALESi
Anzaf Kalesi'nin 900 m gneyinde ve daha yksek bir
tepe zerinde kurulan Anzaf Kalesi'nin deniz seviyesinden yk-
1995 m dir. Kale bu durumda Trkiye'nin en yksek
yerini Kale'den 10 kat daha byk olan
Anzaf Kalesi, gneyinde bulunan hari olmak zere 60.000
m? lik bir alan zerine (izim: 5). evresi bir duvarla
evrelenen ise, 141.000 m
2
lik bir Yu-
Anzaf Kalesi, Anzaf Kalesi'nden olarak, evresindeki
verimli topraklarda elde edilen rnlerin
ok nemli .bir ekonomik merkez olarak Oyle an-
ki II km eko-
nomik ikinci byk merkezini, Anzaf Kalesi ve
Van blgesinde bu kadar
ve byk bir merkezinin
ALANI
1993 en nemli ama-
Anzaf Kalesi bulunup ortaya
Son iki beri kaleyi evreleyen sur
resinde kalenin
kesiminde yer (Resim: 5). Bizim bu
291
varmarmza 3 nemli neden i) Bir sa-
vunma ynnden en konumunu, kalenin sur
duvarlan yanlardan koruyacak yksek savunma
duvarlan ile kalenin tek ve en gl kulesi de, bu kesimde yer al-
2) Van ynne ilerleyen eski yol ka-
(Bostanii) - Lamizgert Kalesi ve 2050 m yk-
sonra,
geerek Anzaf Kalesi'nin Bu tarihi
yol, Devleti'nin kadar kesintisiz olarak
3) duvarlan iinde bulunan bugnk Anzaf kyndeki ko-
nutlann hemen hepsinin kesimde yer Ge-
leneksel olarak edilen konut kesimde yer al-
en byk nedeni de, Memedik 'ndan Van
Gl'ne bir esen rzgardan korunmak iindir. Ger-
ekten de bir esen rzgardan
etkilenmeyen tek kesim, kalenin
kalenin
sur yer ve biri kuzey, de gneye iki ka-
kesinlik Gerek kuzey, gerekse kalenin g-
neyindeki geit veren en nemli cep-
heden kesinlikle grnmemesidir. Her iki
da gizli bir zellik zamanda da
grnm ve ynnden bu tr hisar
benzerlerine kadar Urartu rast-
Her iki da savunmaya bir nem
Kaleye girmek isteyen herhangi biri her iki yandaki
(kuzey ve gney) yksek duvarlardan ve Byk Kule'den ko-
bir duruma sokuluyordu. Savunma ynnden ok
zelliklere sahip olan bu bir kuleyle de
Bu yzden byk bir zenle planlanan gl etkisi kar-
etkilenmemek
GNEY
ve kalenin iinde 28-
30 m ve 15-16 m bir kaya ktlesi bu-
(Resim: 6). Keskin murlarla dzeltilen ve zerine
duvar yataklan kaya ktlesi, ta-
organik bir iindedir (izim: 6). Kaya ktlesinin
hemen yzne 10.60 m x 7.90 m kareye bir
kule ve kulenin yas-
lanan ve olduka bir grntime sahip olana bu gl kuleyi,
292
"Byk Kule" olarak Kule toprak seviyesinden
andaki 6-7 m ancak kulenin gerek
ok daha fazla Kulenin st ya-
ne son bilemiyoruz. Mevcut duvarlar,
kulenin aittir. ok byk bir her iki ko-
ve byk bir zenle planlanan bu gl kule de, nbetilerin kal-
odalar Ancak kulenin zerinde ya-
ynne 3-4 m bir
toprak Kareye bir plan gsteren bu kule,
anda hisar koruyan en eski kule iin
ok byk bir nem
Byk Kule'nin gneyini, gney geit veren st gen
biimindeki n avludan sonra, yksek
Byk Kule'nin gneydeki sur kadar 4 111
olan n avlu ynnde 6 m olan ana
yzne rlen duvara kadar 2.30 m lik bir bylece
gney ve st olan n avlu bir gen
Ugen bir koridor biimine sokulan bu n avlu
gney merdivenlerle (Resim: 7).
Kuzey-gney yatayolarak merdivenler, Byk
Kule'nin gneyinden, gneydeki sur kadar 5 ba-
samakla bu gney bir grnm ka-
(izim: 7).
basamaktan sonra beklenirken,
cephenin bir duvarla rlerek grlmektedir, ba-
samaktan 45' lik bir gneydeki n 50 cm
bir basamakla geilmektedir. Cepheden grnmeyen
gney etkisiyle tahrip
direkleri ve 5-6 cm bir kl
ve kmr iin olarak rlen iki duvar
bulunan duvar
ise, temellerine kadar tahrip (Resim: 8). Gerek
gerekse bir tahrip
ana yznde ve stnde bulunan y-
nne ok byk etkisi zellikle
bulunan ve birka tondan fazla olan dolgu
ynne hem hem de
yerle bh' Hatta bu ok byk bir ba-
da paralayarak, kalenin olan
eteklerine kadar Duvarlarm dolgu maddesini
293
turan ve dolduran bu
ana nnde 3 m yi ge-
mektedir.
Gney nnde, yani kuzeyinde 1.40 m ve 2.30
m bir n iin
riilen duvar ait kmr par-
ve 1.10 m
da gibi, ie-
riye ok byk bir ift olan
ka metre ve st ne bi-
lemiyoruz. koruyan
birka sal
konusunda bilgi vermektedir.
Gney savunma ynnden ok byk bir zenle plan-
lanarak bir kuleyle glendirilmesi, bu kalenin iindeki
ok nemli organik bir iinde
gstermektedir. Ters "U" bir izleyerek gney
ve gemesine (Resim: 9).
Dar ve dik bir avludan basamaklarla gney kalenin
gney ve devam eden yol, tapmak ve evresindeki ya-
gitmektedir. ne tahrip sorununa
olabilecek en kk bir buluntuya sahip
kuzey da olarak gibi, kaleye ya-
savunma ynnden ok iyi planlanan

KUZEY
Gney daha bir edilen kuzey ka-
Byk Kule'nin hemen yznde yer (izim: 7).
byk Kule'nin zerinde ykselen birden ok kath ya-
ynne kuzey st, avlu ve
tmyle kuzey gney gibi Orta
bir 3-4 m bir toprak ta-
altmda gnmze kadar hem zgn biimi,
hem de tahrip konusunda nemli bilgiler edinmemizi

Byk Kule'nin yzne, 2111 ve 3.40 m
(Resim: 10).
kulenin tam orta kulenin 4 m
294
kuzeyde .. ieriye ekilmesiyle,
nnde kk de olsa bir n avlu
dilik mevcut toprak seviyesinden 2 m dir. Dikdrtgen
bu haliyle olduka ktlesel bir grntime sahiptir. du-
yzne, 60 cm ve 3.40 m bir
duvar daha (Resim: ll). Bu du-
duvarla birlikte daraltmak iin

3.80 m yer al-
(Resim: 12). 2 m ve 3.40 m
dikdrtgen bir plan gstermektedir. ba-
olarak kalenin gelerek ynne"
keskin bir yapan sur (izim: 8-9). Ba-
da na daha sonra 1.60 m
bir duvar orijinal 3.80 m den, 1.60 m ye in-
Kuzey ne zaman ve hangi nedenlerden da-
bilemiyoruz. 1994
ve svelerini ortaya um-

kuzeyinde yer alan ve direklerle a-
rten direklerin bir yanarak kmesiyle, 60-100 cm
bir kl ve kmr
zerinde bulunan kerpi yanarak
renkli bir grlmektedir, ka-
duvarlar da nasibini
kalker bloklar, at-
layarak paralara Ozellikle bu bu denli ya-
narak yanan byk bir rol sa-

1993 kuzey a-
kalenin ve ne tahrip konusunda ok
nemli Gerek Byk Kule'den ynne
toprak 3.5-4 m gerekse
kalenin iinde olan ve isterken dumandan bo-
yanan hayvanlara ait kemiklerin in-situ durumu, a-
ok zenli ve bir bu
yzden tm gibi, da
zellikle gney kesiminde, iinde ya-
narak hayvan kemikleri ortaya
man kaledeki birok Kalede
295
bulunan hayvanlar kurtarmak iin ancak
iin yan-
daha sonra birlikte ve ya-
sonucunda, hayvanlar ok bir sre iinde dumandan bo-
Hayvanlar zellikle birbirinin zerine gelecek
gneyinde gittike byyerek
ve direkleri direkleri de yanarak du-
mandan zerine ve bir
neden Gerekten de ortaya hay-
van kemiklerinin en % 65 inin bir yanarak k-
griilmektedir. kuzeyindeki hayvan kemikleri biraz
daha az daha sonra Byk Kule'nin birden ok
ynne sonucunda, tonlarca sahip ve
kalan hayvan iskeletleri ezilerek Bu yzden
bir hayvan iskeleti bile tam olarak ortaya ok byk bir
zenle hayvan kemikleri zerinde geici olarak ya-
ilk at, ve daha ok koyun, kei
gibi hayvanlara ait Daha sonra hayvan bilimciler
kemikler zerinde sonucunda,
bunlann trleri kesin olarak Yine geici olarak
sonucunda, yanan hayvan 20, k-
hayvan ise 41 adet
titiz sonucunda, gney
gibi, kuzey ve evresinde de kimler
olabilecek en kk bir
Oyle ki, kaleye savunma
ynnden ok iyi korunan kalenin kuzey ve
Kalenin yksek yan ve
ok gl bir kuleyle korunan bir
man bile bile bir intihar 1994
hem kuzey gelen yol
hem de n avlusunun sveleri,
ve ortaya
1993 kuzey
zerinde bronz bir kalkan ortaya (Resim: 13). 86 cm a-
bronz tapmaktan
bir toprak kalan kalkan bir ok-
paralara (Resim: 14). Bochum Bergbau Mzesi ge-
ici Ebru kalkan
296
zerinde konservasyon devam etmektedir" (Resim:
14). Adak ve bunun Urartu
(M..714-685) ait
(4) Konservntr Ebru zvcrili bir kez
taha ederim.
297
\"j
i
i
i
i
i

i
Gelincik

\
j

.........,
\
j
<, i
-, /;RAN

Saroy)
,Yesilohe
Baraj'
Muradiye
,Spho"

i
tayustepe:
Nurkk

,r---J
Celeb"
Deli
evcs

,iobon
VAN GL
"16M;m.
Pmese.

Kd Kalesi &J
Ahlot Adilcevoz e!
"

oc
Harita: 1- ve Yukan Anzafkaleleriyle
t
\
E
l

o
299

!
izim: 2- grnm
tIlt!520Zl3Clm.
izimi Anzaf Kalesi'nin kuzey-gney kesiti
300
LL
-e
N
z

/c)

LI)

til
u
..J

:.:
,

----------1
i
i
301
ASAGI SEHiR
100 :ZOOm.
MI'
YUKARI ANZAF KALEsi
izim: 5- Yukan Anzaf Kalesi ve topografik
302
izim: 6- izometrik
303
-_._-..,
L.. _
...2LL.3O _t1.3O...r:t50

i
.J012345 1011l.
b..
n
SIREL1993 :
.mo .nn
izim: 7-
izim: 8- Gney k a p s kesiti
~
A..A Kesiti
izim: 9- Kuzey k a p s kesiti
304
etr slREt. 1993
OMiT SiREL 1993
,
: 0.00 i
--r---
Resim: 1- Kaya koridorunun kuzeyinde bulunan teras
Resim: 2- Sal teras,
305
Resim: 3- Kalenin kuzeyinde bulunan terash
Resim: 4- Kalenin kuzeyinde bulunan terash
306
Resim: 5- Yukan Anzaf Kalesi surlanmn grnm
Resim: 6- Byk kulenin bulunan kaya ktlesi
307
308
Resim: 7- Gney kuzeyine byk bir zenle basamaklar
Resim: 8- Gney ve 3 m bir moloz kapanan

J
Resim: 9- Gney
Resim: 10- Byk kulenin yzne duvan
309
---_.. ---
.1'>

Resim: 11- yzne sonradan eklenen 60 cm ge-
duvar
310
'J"
Resim: 12- Kuzey ve duyan

,P.,: :" """"":
"4'

Resim: 13- zerinde bulunan bronz kalkan
Resim: 14- Paralara aynlan Kral II. ait ivi adak
311
w
.....
tv

Resim: 15- Van Merkezi Laboratuvan'nda bronz kalkan zerinde konservasyon
1993 YILI KAMAN-KALEHYK

Sachihiro OMURA*
1993 Kaman-Kalehyk Kltr ve
Mzeler Genel izni ile, Japonya Kltr Mer-
kezi 15 Haziran 28 Eyll 1993 tarihleri arasmda olarak
Prens Takahito Mikasa,
Prof. Dr. Masao Mori 'dir. 1993 Kaman.Kalehyk heyetini,
Japonya Kltr Merkezi'nden Dr. Sachihiro Omura, Mnih
Universitesi Edebiyat Fakltesi doktora Daisuke Yoshida, Ma-
Yamashita, Ankara Universnesi Dil ve Fakltesi doktora
Masako Omura, Berlin Universitesi Edebiyat Fakltesi doktora
Kimiyoshi Matsumura, ve Mzeler Genel
Arkeolog Fikri Tsukuba Universite-
si'nden Prof. Dr. Yutaka Ikeda, Harvard niversitesi'nden Prof. Dr. Ric-
hard H. Meadow, Harvard niversitesi doktora Hitomi Hongo,
Konservatr Glenn Scott Carol, Marie Svoboda, Restcratr Ju-
nichi Mori, Takao Aoki ve niversitelerin ve
Kltr M-
zesi'nden Arkeolog Handan temsil etti. bulunan 70 m-
zelik eser, 28 Eyll 1993 tarihinde, Mzesi'ne teslim edildi.
1993 Kaman-Kalehyk ile ta-
bulunan heyeti yelerine, zellikle, her
zaman gibi, Kaman-Kalehyk her
bilimsel ve ilgisini srdren Prof. Dr. Tahsin
Ozg'e itenlikle
Sachihiro OMURA. 237-1-103 Naito, Kokubunji-Shi Tokyo, JAPONYA.
313
i. Kaman-Kalehyiik
Kaman-Kalehyk, 100 km
da,eski Ankara-Kayseri karayolunun hemen Kaman-
Kalehyk, Kaman ilesinin 3 km 1993 her
sene gibi, kuzey ve gney srdrld (izim: 1). Bu
zetlenebilir:
1. Kuzey Ama'da ilk mevsiminden beri alandaki
btn evrelerinin tesbit edilmesi,
2. Kuzey Ama'da kadar tesbit olan kltr ve
bir kez daha kontrol edilmesi,
3. Gney Ama'daki ve Demir
evrelerine gre bir btn halinde incelenmesi ve

II.
Kuzey Ama'da 0(XLVI-54,55G, XLVII-54,55G),I(XLIV-
54,55G, XLV-54,55G), II(XLII-54,55G, XLIII-54,55G), VI(XXXIV-
54,55G, XXXV-54,55G), VII(XXXII-54,55G, XXXIII-54,55G), XIII
(XLVIII-54,55G, XLIX-54,55G), XIII(XL-52,53G, XLI-52,53G), XIV
(XXXVIII-52,53G, XXXIX-52,53G), XV(XXXVI-52,53G, XXXVII-
52,53G), XVI(XXXIV-52,53G, XXXV-52,53G), XXI(XLVI-56,57G,
XLVII-56,57G), XXII(XLIV-56,57G, Xl.y-56,57G), XXIII(XLII-56,57,
XLIII-56,57G), XXIV(XLVIII-56,57G, XLIX-56,57G), XXVI(XLIV-
53G, XLV-53G) plankarelerde devam edildi 1). Gney Ama'da
da XXVII(LVI-52,53G, LVII-52,53G), XXIX(LIV-52,53G, LV-
52,530), XXXII(LVI-50,5IG, LVII-50,51G), XXXIV(LIV-50,51G, LV-
50,51G), XLIX(LIV-56,57G, LV-56,57G), L(LII-54,55G, LIII-
54,55G),LI(LII-52,53G, LIII-52,53G) plankarelerde srdrld.
Kuzey Ama'da I.kat XXIII, XXVI'da,
Il.katta da Vl-Vll, Xllf-X'Vl, XXIV'de, llL. katta da ze-
rinde ise O-II, XII 'de srdrld. Gney 1. kat XL, XLVI ve
LI'de II. kat XXVII, XXIX ve XXXIV'de (izim: 1).
IllKuzey Ama
1986 beri devam eden Kuzey Ama'daki ayn
kltr Birincisi ikincisi Demir n-
cs Orta Bronz yani M.O.2. bine ait dnemdir.
314
L lKat
Kuzey Ama'da i. kat Xlll-Xvl (izim: 2), XXIII,
plankarelerde incelendi. XIII plankarede yzey
hemen sonra, kuru duvarlara ve ukurlara rast-
ukurlar bol klle dolu idi. XIV plankarede R59 ve R126 nolu
odalar temelleri, kuru duvar
olup, her ikisi de dolgu toprak iine, bodrum olarak edil-
Duvarlar, temel zerine kerpile R59'un
ukur iindeki dolgu toprak iinde belli bir kadar tek
ile rldkten sonra, yine dolgu toprak zerine iki
Bu 60 cm r-
gleri zerindeki kerpi dizilerinin de Kerpi bo-
yutlar 45 x 23 x 13 cm, amur har 3-5 cm
Oda sert plan-
karelerde de R59 nolu yani RI27 ve 1992
R60, R63 nolu blmleri R127 nolu
iki ancak bunun bir tahribe
bu ok serttir. Bu kuzey-gney
istikametinde uzayan 1.5 m bir koridor Ko-
ridorun hemen da kuzey-gney istikametinde uzayan ayn bir
duvara Bu, XIV plankarede RI26 nolu
R127 nolu kuzeyinde R60 ve R63 nolu
kuzey ift Bunun kuzey b-
lmndeki Tabanlar sert top-
R63 nolu bir taban

2.11. Kat
Kuzey Ama'da II. kat 13 plankarede 1986-1992 ara-
srdrlen bu mimari kalinnlarm ve kk bu-
luntulara gre, bu kata ait drt evre, yani yukandan Ila, 115
ve IId evreleri 1993 II. Ila ve IId evreleri ze-
rinde
lIa'daki Kuzey. Ama'da Xlff-XVl, plan-
karelerde XIII-XVI'da ve i. kat hemen al-
Ila ait (izim: 3). Bu a-
rnalarda en st evresine ait genel
(1) Sachihiro 1990 Kazllart.XlII.
320-322.
315
kum byk duvarlar ve
ancak yer yer tabanlar Mimari ara-
dolgunun az sebebi ile birbirlerini tahrip ederek
ve birbirleri ile Bu plankarelerin genellikle
bu kesiminde tek olup, plan ve bo-
temel olarak Bu te-
mellerin ya kk veya topraktan
bir dolgu Bu dolgu ile birlikte toprak
taban, temeller zerine olarak devam etmektedir.
XV plankarede i. mimari sonra, XXXVII-
52,53G'de 3 x 3 m boyutundaki R135 nolu oda
temelleri, kuru duvar tek olup, bod-
olarak ve bir tahrip
Bu tabanda Ila'ya ait beyaz boya se-
ramik in-sim durumda
Kuzey plankarelerde de Ila ka-
Bu plankarelerde i. kata ait bodrumlu
sonra, devam edildi.
Burada istikametinde uzayan 3 m ka-
7 m koridoru duvara ve onun da ba-
istikameti izleyen bir duvar daha
Cizim:4). Bu zel bir veya resmi bir bi-
temsil edip etmediklerini, yani henz kesin
bir bilgiye sahip 1988- i 989 Gney Ama'da, II,
IV, VI ve X plankarelerdes, 1990-1992 Kuzey Ama'da, O-II
ve XXI plankarelerde de seviyeye ait benzer
zelliklerine sahip gzledik. .
Kuzey Ama'da VI ve VII plankarelerde 1992 IId
ait izlenerek devam edildi. 1992'de, mi-
mari Ila'ya ait tahmin
alttaki Ild izledik ve surun byk
bloklan Ild'ye ait mimari
1993'de da, IId'ye ait teki ka-
gibi, geirdikleri direk izleri,
oda stnde anak mlek ve ok hay-
van bulundu. izleri g-
Ild'ye tarihlenen R131 ve R132 nolu
devam ettik. Oda hemen yine Ild'ye ait R141 nolu
(2) Sachihiro 987 Y Kaman-Kalehyk Kazilan.
4
316
oda Burada ele geen anak mlek Ild
ile olarak Hitit seramik paralan da bulundu. Ild
stndeki II plankarede de srdrdk. Geen
R91 nolu Ild ol-
direk izleri bulundu. Taban stndeki kl ka-
bu gsteriyor. Burada, taban zerinde
konsantrik daire motifli boya seramik
kk bir testi ve ok bulundu. Bunlar da Ild ta-
rihlendirilmesi iin nemli birer ipucudur.
1993'de de, Ild'nin mimari ve olarak bulunan kk
eserlere gre, bir st seviyedeki Ilc kata ait eserlerden tamamen
1993'de VI, VII plankarelerdeki Ild
kata ait boya seramik ile bu hemen stndeki Ilc
anak mlek byk g-
rlmektedir. Ilc kahverenginde stilize geyik, tek merkezli daire
motifli anak mlek Ild'ye hi yoktur.
yerine Ilc'nin anak mlekler stndeki motifleri ve el
kaplar Bunlann Ilc anak ile
Ild'nin ve kraterlerin profillerinde
byk grlmektedir. nk Ilc hamuru kum
Buna Ild hamuru saman Ilc
haterinin yivleri, Ild kraterinde ke-
daha
Ilc kahverengi stilize geyik, tek merkezli daire motifli anak
mlekleri Hyk, Hyk, ve Gordion'da, belli
Prof.Dr. Tahsin Ozg'e gre, bu tr
anak mlekler, M.O. 8'ci ikinci tarihlenir, biz de
Kaman-Kalehyk Ilc M.O.8-. ikinci tarihlersek,
Ild da, bu verilere gre, M.O. 8. ikinci n-
cesine tarihlenmesi mmkn Ild anak mlek
benzerleri, 1986
71993
Anadolu'da
hyklerde de
zellikle, kavisi iinde ve onun gneyde kalan hyklerden
hyklerde bu tr boya
anak mlek Bu verilere gre, Kaman-Kalehyk
Ild kltrnn kavisi iinde ve
gneyine
3. III. Kat
III. kat Kuzey Ama'da O-II ve XII plankarelerde (izim: 5).
Bu plankarelerde, 1991-1992 ve Ilb'ye ait olan
317
- ----- ------- ------
R9 nolu oda ve I1d'nin teki mimari tamann
devam edildi. II. bir kl ok p u-
ve mimari bir plan gstermeyen kesik duvarlar II.
p biri blm III. kat tahrip XII
plankarede III. R112 nolu birden fazla
uzun sre gsterir. Bu bina ve onunla
p ok Hitit anak mlek
bulundu. R1l2 nolu oda edilmeden nce
kerpi tesviye zemin
ve ondan sonra bu zerine R1l2 nolu oda Alt-
taki hem byk p hem de bir
tahrip duvar, kuzeye uzan-
Byk bir binaya ait tahmin 1994
takip ve III.

Iv. Gney Ama
Gney Ama'da 1987-1992 .yrllannda
ve Demir ait
I. i. Kat
Bu sene Gney Ama'da XLIV, XLVII, LII-LIV plankarelerde kat
zerindeki Burada, Kuzey Ama'da da g-
gibi, yzey hemen sonra, I. kata ait ka-
Lll plankarede, R73, 76, 81 nolu odalar
(izim: 6). Her temelleri kuru Tabanlar
ok ser R76 nolu .odada taban tespit edildi.
En stteki taban sonra, P353, 354, 366, 367 ve H37
LIII plankarede, R77 ve R8 nolu odalar de bodrum
R77 nolu kuzey ve tek ha-
lindedir. Buna gney ift rldr. XLIV, XLVII
plankarelerde, 1991'de ve R53 nolu odalar ve
devam edildi. Burada nce i ait R83 ve R86 nolu oda-
inceledik. R86 nolu kuzey ve
tek kerpi ile Ancak teki duvarlar ift
Bunun R84 ve R86 nolu odalar, geen XLVI plankarede
II. kat ve XLVIl plankarede kata ait olan
R87 nolu sonra an-
Yani XLVII plankarede kadar
en az i. katta
318
2. II. Kat
Gney Ama'da II. kat stndeki XLIX
plankarede srdrdk. Burada geen incelenen ka-
hepsini ve yeniden I.
hemen sonra, LV-56, 57G'de p grld. Bun-
lardan P369 nolu ukurda ok Ila ait anak mlek
ele geti. ukurlarda bulunan anak mlek gre,
bu Ila ait tahmin ediyoruz. al-
tam kesik, duvarlara Bu
duvarlarm izimleri sonra, devam edildi ve du-
varlar sonra bodrum tipli byk bir
tek 1.5 m dir.
Taban ve zerinde pembemsi izi tespit edildi. Burada bu-
lunan anak mlek II c'ye aittir.
V. Buluntular
1.1. Kat
kk anak mlek, seramik
ve in porselen paralan Bunlar in-situ durumda
ve tam olarak bulunan eser fazla Kuzey ve Gney
birinci Dnemi'ne ait bronz objeler
7-3, 5), bronz delici (izim: 7-4), bronz arn (izim: 7-7), bronz
yzkler (izim: 7-1) ve kemik yzkler. demir (izim: 7-6, 8-
I-Ll, 9-ll), sikkeleri, kandil (izim: 7-9) ve testiler
(izim: 7-8), kemik objeler (izim: 7-2), akik boncuklar,
toprak pipolar, in porseleni ve ok seramik bu-
lundu.
2. II. Kat
II. katta bronz fibulalar (izim: 9-1, 6), iki veya U ok
(izim: 7-ll, 18), bronz (izim: 8-1, 3), biley (izim: 8-6,
9), koni mhr, kemik plaka (izim: 7-10), Ila'ya ait bo-
anak mlek (izim: 8-14), yonca testiler, anak
mlekler (izim: 8-12, 15), anak mlek tamir malzemeler
8-13), topraktan (izim: 8-4), mhrler
(izim: 8-5), kemik objeler (izim: 8-7, 8) ve ok anak mlek
bulundu.
319
3. III. Kat Buluntu/an
III. katta bronz (izim: 9-7-10, 12-14), bronz deliciler
(izim: 9- 15, 16), bronz aletler, bullalar, ss (izim: 10-9),
objeler (izim: 9-17), biri signe royal (izim: 10-10) teki
hayvan birer seramik toprak figrin
(izim: 10-13, 14), figrin (izim: 10-12),
(izim: 10-1-4,7- 8, 11), toprak mhr (izim: 10-5), ss
yalar (izim: 10-6) ve ok anak mlek
VI. Sonu
bu verilere gre, bugne kadar Kaman-
Kalehyk Kuzey Ama'da 3 kltr tespit i.
kat Dnemi'ne, n. kat Demir ni. kat M.O. 2 bine ta-
rihlenir, Hepsinin ayn evreleri Ild boya se-
tarihleme yeni ok Hitit
sonra, Anadolu'da lId kltrnn yay-
tahmin ediyorum. 1993'de III. katta olan damga
mhr ve bullalar, kk fakat ok ve eserdir. Bunlar
Assur Ticaret Kolonileri ve Eski Hitit tipik temsilcileridir. Buna
gre, III. katta da, 3 kltr var Bunlar,
Illa, IIIb, Ille, yani Hitit Eski
Hitit, Assur Ticaret Kolonileri paralelidir.
Btn bu buluntular ve mimari Kaman-Kalehyk'n her
dnemde tipik bir Orta Anadolu merkezi ve her tr eserin de bu
olguyu gstermektedir. Onmzdeki mevsiminde a-
III. kat evrelerini ve Eski Tun
kltrn konusunda
320
':':.: /'
',' "
i
i
-- --",,) i
i
/
r----h
<; "-- _ '--
-...: <, "-- ""-
-,
1""- r-,
-,
<, 1\."
-, "I"-.. -:
\ '\ \\\\
\ \
1\ 1\ \
\
:.: .:.
::: c-
.:. ;.;
;.::.;
.:.:::
..... ',','
..... ','.'
.:..: .;.:.
,',', ',' "
.:.:. x
:.: .:.
...... ' .
,', ....;..:. :.'
.;..: .:.:.
;.::.::.:..:
:.: :.::.::.:.;
.;. :.
,', ','
:.: .;.
.... :.;
/
v
Xi
KAMAN-KALEHYK 1993
izim:

321
322
x v
xv
XVI
izim: 2
52 53
e
...
XXXVI
XXXVII
XXXVIII
52 53
L ~ }... aL_
i' ' ; " ~ ~
",.... 3
x x x x
XL
x
izim: 3
323
57 55
54
XLVII
1
,
. .
izim:4
XIJV
XLV
XLVI
324
XLLL
54
55
XLIII
XLLV
XLV
XLVI
XLVII
XLVIII
XLIX
i
-
izim:5
325
54
55 57
.....
LVI
..,.
....,
,.....
,...,
RB6
.....
LVII
,.,'"
""'"
LVIII
.
....
~
n
R84
LIX
1
9
5m
,
izim: 6
326

T6
-.
. 4
,.-.
1--
!
i
_- (b5
02
i

o
i 1
o
8
9
,y 1pem i
-.... -11\\ - $ -r- fi\- "bo '/?_
- 12 'tL13 o _UL14
o - @
..."."bY=====,1"",
izim: 7
327

i

11
10 .
9
-cD
- .
- .
o
-',4
. .
n
t
.-@ 0=0-
11

"5 8 _ 6 -!IDI
. .
i
(fjjJ .. L.- .. _. _..
_A 12 .
-
i' ' i
..
....bi --- 15

izim: 8
328
7
- i - @i
- - .
o
8
f-e
o
i
-
-W
i
- [-;
- -o
10
o .'
o o
o
O. Q o
i
~ 6
....y'======!.....
11
,.
- ' . ~ .-......
';ll'.
.e
e 4)
o
i

-o ..
-tu
-.
- -D
16
i
- -o
~ } ~ ,
12 14 -15
i
11Y
f-
izim: 9
329
5
w
ee
111 \Ocm
- ~ - ~ 2
~ . - ~ - f
i
@)
. 10
izim: 10
330
VAN - KARAGNDZ ERKEN AGI
NEKROPOL KURTARMA 1992 - 1993
Veli SEviN *
Ersin KAVAKL i
1991 kyllerce ele geirilip Van Mzesi
getirilen bir eserin buluntu yeri olan Karagndz.
Van il merkezinin 35 km Van Merkez ile, Erek bu-
bir kydr. 1.890 m ve Van gibi Erek
Gl'nn zerinde
olan ky, son birka ykselen gl nedeniyle daha yk-
sekteki yeni yerine Modern ky Van-Ozalp karayolunun
28. km sindeki Erek giden de-
miryolu sonra Erek 6 km kuzeyinde; kay-
Ozalp yresinden alarak,
Erek Gl'ne Memedik vadinin
u kesiminde ve en Tun erken beri
iskan bir evresinde yer
Erek Dz denen ve gnmzde nemli bir blm gln
bulunan bu alvyalova iinde daha ok ve hayvan yemi ola-
rak yonca
zere', Karagndz, alvyonlu dzlkleri son derece
olan Van blgesinde en uygun k-
birini olanaklara sahiptir. Nitekim bu gen biimli
kk ova, Karagndz ve utaki grkemli Mollahasan
hykleri olmak zere, Keanis ve son olarak da g-
utaki Hino yerleriyle, tm Prehistorik d-
nemlerden beri en olarak iskan birini
(Bumey 1958: Russel 1980).
*
Prof. Dr. Veli SEViN. Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, 34459 - ISTANBUL
Ersin KAV MzcMdr, VAN
331
1992 Van Mze ile niversitesi Edebiyat
Fakltesi Van Blgesi Tarih ve Arkeoloji Merkezi M-
olarak neden olan bu-
luntular, Karagndz 1.5 km kuzeyden gneye
bir meyille alalan bir tarlada ele Arkeoloji li-
teratrnde ilk kez 20_ zerinde kyn
ykselen kilisedeki,
Menua dnemine bir sayesinde giren Karagndz'de
(eski 1956'da C_A_Burney bir yzey bu-
ve tun beri 75 x 50 x 5 m
kadar bir hyk Bir ren yeri
arkeoloji literatrne olduka eski tarihlerden beri
hykten ve kyden uzakta ve toprak zerinde hibir izi ol-
mayan bu yeni alan blgede tarih ve kltrnn olduka bir di-
limine tutucu nitelikteki zengin veri ve ok byk bir
nem nk gerek Van Mzesi'ne kyllerce getirilen bu-
luntular ve gerekse 1991 n incelemelerden an-
gre Erken Demir 'na bir nekropol
Urartu lkesinin gnmz zellikle Erken
Demir zengin nekropollerin l-
Urmiye Gl evresindeki Dinkatepe III-II, Hasanlu
V-IV ortada Khurvin, Sialk A-B, ve gneyde, Luristan bl-
gesindeki Bard-i Bal, Pa-yi Kal kez byk ta-
Buna Urartu devletinin ekirdek blgesini Van
blgesinde bugne eski Ernis ve yeni Dilkaya kla-
sik Dnemi ncesine bir nekropol de-
Bunlardan ilki de 1959-60
fazla bir bilgi yoktu (Sevim 1987); Dilkaya nekropol ise olduka tahrip
ve da fazla mezara sahip
1991)_
Erken Demir Van ve Urartu kltrnn kkeni ko-
son derecede ve zengin buluntulara sahip bir ren
durumundaki Karagndz'de 1992 ve 1993 bu ya-
alundaki bir bilim kuruluyla' ka-
amalara
(1) 1992 niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi'nden
Dr. Kemalettin Universitesi Edebiyat Fakltesi'nden Uzman Aynur Oz-
ve Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi'nden Ar. Gr.Hakan Sivas arkeolog ola-
rak bunlara 1993 Ankara niversitesi Dil ve Tarih Fakltesi
Antropoloji Blm'nden Dr. Duyar ve yksek lisansiyer Mimar Esin ile
332
AMALAR
i) Toprak zerinde hibir yerlerini ve daha
ok da belirlemek;
2) Bizden sonra bir talana elden fazla
mezar aabilmek;
3) Erek Gl'nn ykselmesi ve yeni yerine olan ky
nedeniyle gren Karagndz kimi yzey
ve gzlemlerde bulunmak.
BELiRLEME
gibi, Karagndz nekropolnde kar-
ncelikli sorun, kyllerce iki mezar or-
talama 1.00 m bir alvyal dolgu yer-
lerini belirleyebilmekti. Toprak zerinde hibir izi
bulunmayan bu yerlerini hava saptama gi-
de olumlu sonu Bu nedenle 1992 yal-
kyllerce iki mezar ile
birer mezar olmak zere toplam 4 (KI-4) mezar

1993 belirleme yntemleri zere nce
Yrd.Do.Dr.Mahmut Drahor ile kurarak zdiren yap-
Nitekim bu 1993 uygulama ala-
sokuldu (Resim: 2). Bunun tasarlanan me-
kanik bir sistemin denemelerine de ve olumlu sonular hemen

Nurta ztuna, Erkan Konyar. Mustafa DenizGnay, Csenge Szabo, Nennin
Olum ve N. Burak Eli stajycr olarak dahil konservasyon ve
restorasyon 1992'den itibaren Trakya niversitesi MeslekYksekOkulu H-
seyin ynetimi Sevinok. llkuyGner ve Esra Yenign'den kurulu
bir gurup Nejat Atar. Hanefi Biber ve Sabiha da ku-
rulumuzun Van Mze uzmanlanm bir dolgu
yerlerinin belirlonebilmesi 1993'te jeofizik a-
Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Jcofizik Bl-
m'nden Yrd.Do.Dr. Mahmut Drahor ilc Jcofizik Mhendisleri Tarkan ve zkan
Bayn Karagndz iin her trl ko-
Kltr ve Mzeler Genel ilc zel
si'nce parasal destek nedeniyle Kltr ve Tabiat Koruma Genel M-
ve Van izinnedeniyle niversitesi Edebiyat Fa-
kltesi ile Ynetim Kurulu'na. parasul destckleri nedeniyle Trk Tarih Kurumu ve
Trkiye Turing ve Otomobil Van'daki iin gereken kimyevi
maddeleri cretsiz olarak Ciba-Gcigy ila Sanayii'ne zevkli bir grev sa-
yunz.
(2) 1993 hava eken ede-
riz.
333
Bizim sistemimizde esin daha ok yre definecileri 01-
Van blgesinde ve fakat tm Anadolu'da yasa
yollardan define ellerinden hibir zaman 1.00 m kadar uzun-
"T" biimli, yuvarlak kesitli bir demir bi-
linmektedir. Bu ubuk sondaj yapan bir ve defineciler
deneyimi ile bununla toprak iindeki ya da bazen ucunda
renkten yola yerini belirlerler. Buna gre biz de "test u-
daha ve direnli demir. ubuklar yap-
tutarak yerlerini belirleyebildik. zelolarak ge-
test 1.50 - 1.70 m l'luk
demirden
Bizim sistemimize gre, ncelikle Karagndz'deki nek-
ropol 50 x 50 m lik kk bir blm pilot alan olarak be-
ve ilk deneylerin bu alanda
Buna gre 25 x 25 m lik bir blm yani i x i m lik karolaj
iine ve her metre kareye numara (rnek 2/XIII, I/XV
gibi). Plankarelerin ise kire dklerek be-
Daha sonra test ubuklan belirlenen 312 noktadan balyoz ile
inebildikleri en son derinlik ile ya da yu-
ile ilgili plankare bu trde bir
zemin etdyle toprak konusunda bir
n bilgi elde 25 x 25 m lik ilk pilot alanda mezar olabilecek 4
alan ve bu drdnde de tam bir
(izim: 2). Bu sisteme nmzdeki da devam edilerek,
tm nekropoln
UYGULAMASI
1992 ilk ncesinde alanda
tahrip iki mezara (KI, K3) kimi mimari y-
zeyden grlebilmekteydi, bu iki mezann temizlenmesiyle
bu el durumda iki yeni mezann (K2, K4)
da bu mezarlar kronolojik bir dzen iinde
ele
(3) Bunabenzeyen bir 1955 ve 1956'da Gordion'da Roudncy Young bykt-
mezar yerininbelirlenmesi 1963 da
George Hanfmann Sardeis'teki Tmls'nde
bilgi iin bkz. R.Young. AJA 60 (1956) 250. 264-65. res. 53. lcv.95; ay.yaz.AJA 61 (1957)
319; G.M.A.Hanfmann. From Athcns toGordion (cd.K.DcVrics) (1980) 99 vd.. res. 1-4
334
Karagndz 2 (K2)
da zere, daha nce kyllerce bu-
lunan KI temizlenmesi kesiminde
ve yzeyden 1.40 m derinde (izim: 3). 1993 yap-
karolaj sonra ll-12!lII-V metrekareleri iinde kal-
bulunan bu mezar gerek mimari ve gerekse buluntular ynnden ar-
kaik bir grnm sergilemektedir. Mezann yn 0.90 m
dikine bir sal levha ile olan bak-
dikine 0.50 ila 0.80 m yksek-
zeline ise kapak
sal levhalar
70-80 cm 0.50 ila 0.85 m de-
0.75-0.80 m kadar koridorumsu bir alana girilir.
Daha sonra oda i m den 2.30 m ye giderek da
i kesime daha olan
KI ne ki, byk apta tahrip
Toplam 2.50 m kadar bu ke-
siminin killi-kumlu bir
sylenebilir. Bu mezar en eski ve as-
oda-mezar olarak olmakla 'birlikte ve oda-
mezar bir dnemini temsil eder. Bir benzerine
rastlanan bu bir oda-mezar ncs olarak ni-
telenmesi pek 1991).
Mezar olan bu odada 13
kadar iskelet Bunlardan bir koridora benzeyen
kesiminde ve hoker durumda; byk bir blm ise uta zel
olarak dairesel bir ukur iinde ve bunun st da-
olarak ele Yani burada da cesetlerin odaya so-
ve eski iskeletlerin ise mezann gerisine Bu
trde gmme ancak oda mezarlara zgdr.
Buluntu son derecede zengin olan K2 30 adet
toprak kap Tm ark ve olan bu
kaplar daima boyunlu vazo ya da mlekik ile yayvan anak trndedir.
Her cesede, treni iinde iecek bulunan bir vazo ya
da mlekik ile kuzu ya da kemikleri, daha zellikle
omurga et bulunan bir anak
(Resim: 3). Akik, fayans, firit gibi maddelerden
ok boncuk ile akik kpe ve fayans ve camdan
ilgin buluntular Ancak bu mezardaki en dikkat ekici
eserleri, dvme demirden zincir kmeleri, yuvarlak ya da
335
gvdeli bilezikler bastona benzer uzun paralar, yzkler
ve gibi ss ve trensel silahlar
da zere, K2 gerek
gerek mimari ve gerekse buluntular Kl'den daha erken
bir tarihe gayet belirgindir. Bu klasik Urartu r-
nekleriyle
(KI)
1992 ilk mezar KI'dir. 1993 karolaj a-
sonra ll-14N-Xl metrekareleri iinde olan
kyllerce tahrip 2.10 x 4.20 m bir
oda ile gney 1.50 x 1.50 m lik kuyu bi-
imli bir dromostan meydana (izim: 3 ).
rultusunda uzanan mezar utaki alak bir geitle (0.65
x 0.60 m) girilebilmektedir.
Yzey 0.55 III mevcut duvar
2.00 m..yi Taban 2.00 m yi odanan
Ernis (Unseli) nekropolnden lizere (Sevin 1987) sahte kemer
rtsnn sahte ke-
med zere bindirmelerin 2.00 m ykseklikten itibaren
ve ieri tavan
en 1.00 m ye ve bu da ince,
kapak zerine bir ta-
baka halinde kk son olarak da toprak serilerek,mezar
zeri tmyle hesaplara gre,
orijinal tavan 2.50 m
Mezar gney uzun lizerinde, ortaya gelecek
klasik kaya mezarlanndan da byk bir yer ve-
1.15 x 0.95 x 0.45 m mezar 0.80 m
yksektedir ve tek para alt me-
iine 0.20 m lik bir bu
iinde herhangi bir buluntuya iki basamakla ini-
lebilen milli sert ana ve nnde,
zemine 0.30 x 0.40 m de-
bir ukur
ok eski dnemlerde mezar
nne halde 30 insan iskeletinin be-
belirli bir gm pozisyonuna rast-
336
Yine in situ durumda olmamakla birlikte, mezar
olarak yzlerce akik, fayans, frit, kristali ve tun boncuk; birka tun
yzk ya da halka; paralar halinde ok demir bilezik, yzk; yine
demirden ve topuz; paralar halindeki seramikler ile tm du-
rumdaki bir kandil ve anak ele
Gerek mezar mimarisi ve gerekse Urartu se-
ok benzeyen paralann ele bu Urar-
tu Dnemi'ne bir tarihe ait Ancak de-
mirden trensel silah ve ziynet ise bu mezardaki ilk
gmlerin Erken Demir yani demirin henz bir ziynet
olacak kadar bir dnemde etmektedir.
Karagndz 3 (K3) ve4 (K4)
1991 kyllerce sonucu bulunup zellikle gney ke-
simleri olduka ve 1992'de iki oda
mezar da K3 ve K4 Her ikisi de dromoslu oda mezar t-
rndeki bu mezarlardan sonuncusu (K4), K3
Bylelikle burada da, nceki KI ve K2'de gibi,
grece kronoloji konusunda bir elde
lleriki tam temizlenecek olan bu odalardan K3 daha
byk boyutludur ve 1.75 m yi Daha kk olan
K4 konusunda henz fazla syleyebilecek du-
rumda Bu mezarlar ileriki tam ve
birlikte olarak yeniden ele
1992 bu sonra, 1993 alanda daha
bir bilim kuruluyla da zere, bir
yandan zdiren te yandan da kendi sis-
temlerle yeni mezar yerlerinin belirlemesi ve bu ilk verilerle ka-

Test incelenen ve mezar olabilecek ke-
simlerden ilki, pilot met-
rekareleri (izim: 2). Bu kesimde 3.80 x 5 m a-
bir amada, yzeyden 0.40-0.50 m kadar derinde, gnmze
337
drtgen temel ortaya
iki evresi olan bu ait herhangi bil' taban
da Uzun sreli hibir izi grtermeyen nek-
ropol iindeki ya da anlamak ola-

Karagndz 6-7 (K 6-7)
1993 en eski mezar, pilot alan olarak ele 25
x 25 m gneyinde, K i ve K 2 g-
ve 21-24/XII-XV metrekareleri iinde (izim:
2). Yzeyden 1.20 m derinlikten itibaren, zel'ini rten 0.40-0.50
m bir rt ile birlikte bu
zerinde, sahte kemer rts ne ince sal
in situ durumda ele
Kuzey-gney ynnde 3.35 m boyunca uzanan mezar bo-
yutlan gney uta 1.30 m ortada 1.00 m, kuzey'. uta da 0.80 m yi, yk-
ise 1.50 m yi (izim: 4). Onceki rneklerden
olarak bu mezara taraflardan olan bir
de, 50 x 80 cm lik bir geitten gi-
rebilmektedir. Bu bir dromosun
saptanarak, 2.10 x 1.25 m lik bir blmn in-
bu alana da K7 kodu
Yzey 2.80 m derinde belirlenen mezar
zerine 15, dromos olarak alanda ise LO iskelet
Bunlardan hoker durumdaki ikisi in situ
EI durumda saptanan, bu yzden de buluntu
zengin olan K6-7 49 adet toprak seramik ele ge-
Oncekilerden gibi, tm ark ve tek renkli
olan bu kaplar da daima boyunlu vazoya da mlekik ile yayvan anak
trndedirler. iinde yine kuzu ve kemikleri bu-
Burada mezara yiyecek olarak kuzu ve enelerinin
tekilerde rastlanmayan bir yeniliktir. Mezar ar-
akik, fayans, firit gibi maddelerden ok
boncuk (kolye) ile (Resim: 4), ve dvme demirden ya-
demir bilezikler, yzkler ve gibi ss ile demir
dikkat ekicidir. Bu mezarda biri bir yzk, biri de bir disk olmak
zere iki tun eser ele
(4) Karagndz nekropolnden birazdahasonraya tarihlenebilecek VanIDilkaya .nekropolnde
de iinde tam kimi kahnttlanna
338
K6-7 mimari, buluntular ve gmme adetleri dro-
moslu oda mezarlardan daha zelliklere sahiptir.
Karagndz 8 (K 8)
1993 K-Z'nin kuzeyinde, nekropol en yksek ke-
siminde ve 8-14/XIV-XXI metrekareleri iinde (izim: 2).
Kabaca ynnde uzanan oda mezara, uta
1.30 x Ll5 m kadar bir dromos ve alak bir geitle (0.53 x
0.50 m) girilmektedir (izim: 5). Grnler sonra nce ge-
idin nne bir sal levha sonra da dromos
doldurularak tmyle bloke inilebilen
mezar milli ana 1.25 1.64
m, uta da 1.45 m ise 4.30 m yi bul-
Ust ste 8-10
zaman zaman 2.50 m ye
ve mezar yer taban, yzeyden 3.05 m
derindedir, 80'i hemen ta-
zgn ve zellikle
bir haline hoker durumundaki iki is-
kelet durumda ele Bunlardan biri ka-
hemen ve gelecek biimde,
sol zerine ikincisi ise mezar
ucunda ve iskelet en stnde yer Mezar
ilk kez olarak, az da olsa, kremasyon tr gm izlerine rast-

K 8 oda buluntu envanteri tm ark ve mo-
nokrom 78 anak, 65 mlek, 4 mlekik, 1 1kandil, tun ss
neleri, ok cam, akik, frit ve fayans boncuk, tun kpe, demir
demir boya ve seramik paralarmdan

uzun biimi ve kuyu biimli dromosuyla K8
klasik Urartu prototipini
Karagndz 5 (K 5)
K8 kuzeyinde ve 1-41 Xll-Xvl metrekareleri iinde sap-
(izim: 2). Dromoslu oda mezar ttndeki
olup, 1.00 x LlO m
dromos (izim: 6). Dromostan mezar du-
339
tam 0.65 m ve 0.60 m bir
ile girilmektedir. Mezar dromostan 0.65 m.
daha ve 1.30 x 1.50 x 3.20 m
daki mezar dikdrtgen
Mezar iskeletler ve mezar zellikle kuzey
nnde bir halinde ele Gney tarafta,
nndeki alanda, en son gmyle ilgili bir iskelet Bu, 35-
50 4-5 kez bir aitti ve
gelecek sol yan zerine kuzey ynnde, hoker
durumda Mezar 42 adet ait iskelet
Bunlarla birlikte 21 adet anak ve mlek, akik, frit ve cam-
dan boncuklar, demirden ss ucu, tuntan ss y-
zkler ve son olarak da biimli bir mhr bu-

kez K8 l yakma adetine bu mezarda
da Kremasyon gmler ta-
hemen zerinde toplu olarak ele Burada, kremasyona
iki adet ocuk ile yine kemikler ve bunlara ait bon-
cuklar, demir ss Bu buluntular kre-
masyonun kk ocuklara et-
mektedir.
K8 gibi kremasyon ieren K5 da erken ta-

Karagndz 9 (K 9)
K3 mezar hemen bu mezarla d-
byk bir yer K9 bu
ederek bir toprak mezar grnmndedir. Henz
tam incelenemeyen bu mezarda iki kk ocuk iskeleti ile
tuntan ss bir disk ve boncuklar ele ge-

Karagndz nekropolnn en ilgi ekici me-
Bunlardan ikisi K3 ve K5 me-
olup, l gmme treni kesilen
kuzu ya da yani bir
l ziyafetinin etmektedirler. Nitekim trde bir
daha nce Dilkaya nekropolnde de
340
ancak 5 tanesi tmyle, 3' de olan
bu mezarlardan dromoslu oda mezarlar, gerek mimari, gerek l gmme
ve gerekse olduka zel-
likler Buna K2 ve K6-7 biraz
daha erken bir evreye ait Ancak nekropol pay-
her iki mezar gurubu kesin bir kopukluktan sz etmeye de
olanak yoktur.
Daha nce de zere, bu nekropoln en benzeri,
1962-64 Van Gl'nn kuzey Si zerindeki Ernis (Un-
seli)'te ortaya bir biimde olmakla bir-
likte, burada incelenen 100 kadar mezardan byk bir blm, gerek mi-
mari, gerek gmme ve gerekse mezar
Karagndz'dekilere benzemektedir (Sevin 1987).
Karagndz erken Demir Erek Gl ile Van
Gl'nn kuzey gl bir kltr yani
materyal kltr her iki yrenin de ortak bir kltr blgesinin Sf-
mrlan iinde ortaya Buna dnemde
ve Gney Urmiye blgesinde -ufak kimi hesaba ka-
olduka bir kltr srecinin belirgindir. Sz-
gelimi, Van aile mezarlanna
Iran'da, st ste gm ieren Geoy Tepe K 1951, 142 vdd.;
Dyson 1965, 196) ve Dinkha Tepe IV (Rubinson 1991)
daima tek inhumasyonlar sz konusudur.
Mezar zerindeki ok yeni iin
henz bir tarihlerneden da, nekropoln genel olarak
IraI1 tenninolojisiyle Demir II Dnemi (LO. 1000-800) iine sy-
leyebilecek
henz
da ki, Emis ve Karagndz nekropol kltrleri
kltrnn ncleridir, bir klasik Urartu kltrnn
kkeni Van blgesinde
341
BIBLlYOGRAFYA
BURNEY, C. A., 1958 "Easteru Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age",
Studies 8, 157-209.
BURTON-BROWN, T. B., 1951. in Azerbaijan, 1948 (London).
tLINGIROGLU, A.. 1991 "The Early Iron Age at Dilkaya". (ed. A. D. French)
Anatelian lron Ages II, 29-38.
DYSON. R. H. Jr., 1965 of Protohistoric Iran as from Hasanlu'', Journal of Near
EasternStudies 24. 193-217.
RUBINSON, K.S., 1991"A Mid-Second Millennium Tomb at Dinkha Tepe", AmericanJournal
of 95. 373-394.
RUSSEL, H. F., 1980Pre-Classical Pottery of BARInter. Ser. 85 (Oxford).
SEvtN, V., 1987. "Urartu Oda-Mezar Mimarisinin Kkeni zerine Gzlemler", (ed. A.
Anadolu Demir i. 35-55.
342
D
o Ile
O
.. HayUk
llole.,rm
,.
O 10 201<
!!Mi
izim: 1- ErekGlve Karagndz'n konumunu gsteren harita
343
344
,
: .
izim: 2
. .., _..
~ w . . . .
_. __._.-
,---
i i
i i
: i
i, i
i
,
i . J
1_._.- _._._
i
i
i
i
--
---------
\
\
i
,
,
,.
.L__----
---i
\
\
1
\
, ,
.' - ' ,
---------------------------, -------------------- i
j'----- i
i i
1 i
i i
i i
i i
i 1
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
1
i
i
i
i
i
i
1
j
i
i
i
J
------:1
345
.,.;.'1
-... 1
.c-,
!
i
\
i
\
i
.-._..-.-.-._._.J
11>:1>
.......
j . D. -r !
i. . '..1." ,. '. ."1 '. -, . . !
. ..; i '- . ." . 1
i' \
i ''Ll !
' .. -. i
Y \
i
.. (. i
\
i i
i -, \
i - 2 80m..:\;,,',,...i
i
i
i
i
i
i
!
lA. . .' .' J'
! 1J..' ..-.': i': ,
l._._._._. ...:..
" l' 11>:1>
---_...._.._--------
A-A KESiTI
izim: 4- K 6-7 mezan ve A-A kesiti
346
347
j

i
i
i
i
i
!
i
i
j
!
i
i
i
i
i
r

KARAGNDZ5(K5) o" '00
izim: 6- K5mezanplam
348
Resim: 1- Nekropol a l a n , genel
Resim: 2- Nekropol a l a n zdiren a l m a l a n
349
350

Resim: 3- Mezara iinde kemikleri
bulunananak
Resim: 4- K6-7 mezanndan akikkolye, m-sim
1993 YILI

A. Muhibbe DARGA *
T. C. Kltr ve Mzeler Genel ile Es-
Anadolu Universitesi ger-
Merkez ilesi Mttalip
Dorylaion ilk kez bu Genel parasal kat-
50 milyon T.L.) destek geen ku-
rumlara ederiz.
1993 9.9.1993-2.10.1993 tarihleri 20
iyle ve adedi gnll niversiteli
25 e kadar ykselerek byk bir zveriyle ku-
rulumuz uzmanlardan Nurullah Mzesi
eski mdr, M. a... Anadolu Un. Grevlisi), Nejat Bilzen (Yr.
Do.Dr. Anadolu Un.), Taciser Tfeki (M. a. Anadolu Un.
Grevlisi), Hakan (M:A. Erciyes Un. Grevlisi),
Arzu (Bizantinist, Un. Mzecilik yksek lisans
rencisi). Bu Bizantinist Do. Dr. Ebru fiilen ka-
konusu bizden esirgemedi.
Un. Tarih Blm Ozlem Gven, Muzaffer Tunay,
Nilman, evimizde titizlikle envanter ve leme lerini
temsilcimiz Aynur Maden Talaakar, temsilci
gibi ve faal bir yesi olarak da grevlerini yerine Ka-
gn keramik ve buluntularm restorasyonu
Selvi (Anadolu Un. Seramik BL. son
byk bir dikkat, incelik ve ile Ba-
temsilcimize, geen kurul yelerinze yrekten te-
Prof. Dr. A. Muhibbe DARGA, Sak. 6914 Erenky - ISTANBUL.
351
ederim.
Do. Dr. L. ederim. rahat bir sr-
drlmesi iin her trl esirgemeyen Anadolu Un-, Rek-
trlk tmne borluyuz.
9 Eyll 1993 gn zerinde geen
tahribat ve insan eliyle gaddarca
temizlenmesiyle eli byk
derece sit bu durumu gibi
ynnde, sit iinde,
eteklerini evreleyen cezaevinden
Cezaevi yetkilisi ve 1800 m evresi olan
kullanmakta, ekip bimekte, su kanallan amakta, tarla
araziye son derece pis kokulu pancar kspesinden gbre dk-
mektedir. Bu nedenle gz geen tar-
lalarda yapma oluyor. yaz ay-
Iannda stn kaplayan ot rts, koyun srlerinin
otlak Bundan zaman zaman, askersel ma-
nevra dnemlerinde, en yksek (815.60 m) mevkii
olan hyk tepesinde radar ve uaksavar mini istasyonunun
dile getirmenin de Anadolu bir doyen ar-
keolog olarak grevim yetkili ku-
cezaevi yetkililerini uyaran hibir zaman dik-
kate vurgulamak istiyoruz. 1992 gn
Hitit kltr evresini T/28 (Resim: 1;
Plan) evreli kerpi duvarlar, tamamen, insan eliyle, balyozla par-
gibi (Resim: 4a, 6a) Benzer geen
byk emekle toprak gn Orta Bizans
sur kesiminde (Resim: I, Plan : N/22, Resim: 5a-b) Bu
kesim, hyk tepesinde. manevralarda askerlerin kum tor-
ve naylon rtlerle bir gecekondu haline
Bilimsel bir raporda bu durumun dile getirilmesi ka-
Umudumuz, bu Genel dik-
kate alarak, gerekli nlemleri en zamanda ve uygulanma ev-
resini de izlemesidir.
Geen sezonlannda drt (T/28, N/
22, G-H-1/14, R/4-?, Resim: i; Plan) temizlik bittikten sonra,
bizim iin ok nemli olan stndeki yol kenanna ve
yan cezaevine 300 m kuzey-gney ze-
rindeki T/28 plankareyi iine alan inmek ve T/2?
352
plankaresinde LO x 15 m lik yeni bir amada srdrmekti
(Resim: i; Plan) . geen T/28 ortaya
Eski Hitit Dnemi evresinin 50 cm inil-
daha erken bir avlulu,
ocak bulunan bir mekan gn (Resim: i; Plan; Resim: 4a,
6a-c). Iki i blmeye T/2? (kot 805.00 m)
tiyesinin ynnde, hyk yzeyinden 2 m va-
byk tarih verilebilen keramik
ortaya Bu ok az kk bu-
luntu ortaya birka adet, muz biimi
toprak Eski Hitit Dnemi'ne olacak ve
kulp gzlendi.
Geen (1992) ortaya T/28
tiyemizdeki gney-kuzey ynde kerpi bir
kavisle ortaya buradaki hyk kotunun 802.40
m (Resim: i; Plan; Resim: 6a). T/2? hyk
yzeyinden 2.50 m 802.40 m kodunda ortaya
avlulu Avlunun orta yerinde 88 cm
bir ve ona bir ocak bulundu; her ikisinin
kuzeye (Resim: 6b-c). ocak iki kez ona-
ve toprak bir ait par-
alar ve orta boy bir kpn in situ bulundu. bej, mat y-
zeyli, yer yer izleri bu kap yzeyinde
parmak izlerinden az derin yivler grlmektedir (Resim: 6c).
Buradaki toprak avlu yzeyi zerinde
(Resim: 4b), avlunun olan direklerin 15
cm gn Bu avlunun T/28
da devam (kodu 802.35 m, Resim: i; Plan; Resim: 4a, 6a) ve g-
neyinde iri bir ihata duvanyla gzlencli
(Resim: 4a).
1993 sonucu T/2? ve T/28 Hitit
ortaya Hyk yzeyinden 805.60
cm ile 800.02 m kodunda gn evresi
Eski Hitit Dnemi 'ne Bu kaplar ve kap par-
torna renk zeminli, ve mat yzeylidir. T/2? a-
yivli iki
adet, profil para da Mat
yzeylilerde bezek olarak, ok sade, blgedeki ve
yzeyde, ynnde, yatay parmak iz-
lerinden yivler gzlenmektedir. kap zerinde
353
noktalar i dikkat ekici olup, bu yre
iin tipiktir. az ele geen kk buluntular
toprak ve (Resim: 3 a-d).
kuzeyinde daha evvelki ba-
sekizinci R/5-4 plankaresini ieren a-
1993 800.10 m kodunda (Resim: 1; Plan;
Resim: 2a-b) Orta Tun i evresini keramik paralar,
kemik deliciler ve silex dilgiler ortaya
Frig M. a. Taciser T.
H/14 ve GI14 plankarelerinde. daha evvelki
larda Frig mi-
ortaya geen plankarelerde 804.00
m kodundan 5.00 x 5.00 m lik amalarda merdiven
basamak sistemini uygulayarak 799.60 m koddaki
(Resim: 1; Plan; Resim: 8a-b). 1993 sezonunda H/14 ve 0/14 plan-
karelerindeki Frig 6
gn Burada ortaya duvar tam bir
plan malzemesinin zn
kerpi, duvar griilen amur evredeki Frig yer-
olarak yrede bol miktarda
elde edilen kalker Bu amalarda konut tek
30-40 cm (Resim: 8b ortada), teraslama
ise daha ve 50-80 cm teras y-
znde orta boy, i yznde ise kk boy (Resim: 8b
n plan, iki 2.00 m teras 8c
solda ve teras ortada tek dizisi konut duvan).
H/14 plankaresindeki duvara bir ocak
bulundu ve evresi (Resim:
Sb-c 802.20 m kodunda ilk evresi). Ustten gelen
byk tahrip olan tam formu belirlenemedi.
paralar halinde ve duvar
15 cm, kalan ise 45 cm dir.
Frig hyk zerine
iin, evredeki insanlar yolu iine alan 0/14
plankaresine kadar (Resim: 1; Plan; Resim: 8a n plan, 8b
arka plan). 0/14 802.20 m kodundan 799.60 m koduna kadar
inilerek, 1993 bitmesiyle) son verildi.
Bu alan toprak ve kerpi
erozyon ve yol toprakla izlenimini ver-
354
mekteydi. Burada plan vermeyen kerpi dizileri yer yer
Kerpi boyutlan 30 x 23 x 10 cm dir.
G/14 801.10 koduna ve
40 cm 2.10 m bir eve ait
bir ortaya Bu alttan son
gzlendi (Resim: 8a n plan). Bu
ucu ile ama kuzey kesiti kalan yerde, 80 cm kenar
mevcut 15 cm olan, ii sazla bir silo yeri gn
(800.37 m kod).G /14 byk boy sal
bir kaplama da ( boyutlan 60
cm x 30cm -40cm x 30cm ). geen buluntulan, ko-
nutlara de tam bir plan veren ortaya
G/14 plankaresindeki 799.60 m koda bi-
tirildi,
1993 sezonunda H /14 ve G / 14 plankarelerinde gn
Frig 6 .
H /14 plankaresindeki Roma duvarlan (Resim: 8b)
2.yapl , Frig Dnemi teras ve nndeki kaplama ( Resim:
8c, 8b ). 3. H /14 plankaresinde ortaya kavisli teras
duvarlan ( Resim: 8c 8b orta plan ). 4. teras du-
kalan duvar ve ocak (Resim: Sc 5. H/14
plankaresindeki amada ortaya ve kerpi duvarlardan ka-
ve G/14 plankaresindeki bulunan bir
(Resim: 8a orta plan).6. G/14 amadaki
uzun duvar (Resim: 8a n plan).
Yukanda geen keramik par-
alan ve kk buluntular, zellikle gri renkli, torna kaplara ait
profil veren paralar (kantaroslara ait i yivli omur-
anak ve Orta Frig tek renkli kaplanna ol-
Bu keramik tr bu amada
bulunan kk buluntulann da Frig Dnemi ka-
Bu bulgulara gre 2.-!? Orta Frig Dnemi'ne
( M. O. 550-350). geen amalarda bu-
lunan kap Roma, Hellenistik, Orientalizan Dneme
ait keramik rnekleri gibi, zellikle 6.
iyi Eski Hitit ve daha evveline (Kltepe
Ib) profiller de gn
iindeki erozyon ve iinde ele
Gelecek Frig daha a-
355
malarda tarihleme daha
kesin verecektir (Resim: 9a-e; G/14 plankaresinde bulunan
kk
Orta Bizans Sur N/22-M/22
plankarelerine rastlayan (Resim: i; plan), Yrd. Do. Nejat
Bilgen yrtld. i 993 sezonunda ve
iden ekiple, daha nceki N/22 ortaya
olan sur bedeni ve kule kesiminin devam edildi
(Resim: 5a-b). Geen iri ve beyaz hartan olu-
sur bedeninin ve N/22 kule
malzemesinden -toprak, kire, kk boy iri bir
doku- sur bedenine ekler (Resim: 5a
n plan, kule). Bu kulenin ortaya ve i
belirlemek N/22, M/22 ve M/21 plankarelerinde ya-
(Resim: i; plan). Kulenin i blm ve i
bir duvar veren iri temel yan kesimlerde
ve yer yer altta moloz bir duvarla devam ve top-
grlmektedir. Geen bir i blme gibi grlen ve sur
bedenine dik olarak ynlenen kule iindeki iz-
lenmesi sonucu i m 40 cm surun
ana bedeninden kulenin bir duvar g-
sura yerde 50 cm kadar taban ko-
Kulenin bu mekanda, ince dibinde ve ana
sur gO cm siyah, tek kulplu, 20 cm olan bir
mlek in situ Bu iinde, Pa-
Ieoantropolog Selim Erdal kpek yavrusu iskeleti bu-
Kule ii ince duvann i, gney parlak siyah, torna
keramik zerinde grafittiler, harfler Yunan
veya Frig harfleri, henz kesin grlyor (g07.g0 m
kod). Yine yerde ve kodda, siyah bir kap/mlek ve iinde
birka kk kemik ele geti. Bu bir glle
de bul
N/22 plankaresinde geen sur bedeninin temelini iin
sondajda g07.60 m koda ve tabanda iri, dzgn bir
ortaya Bu zerinde ve bulunan gri renk-
te, torna kap Orta Frig Dnemi 'ne Gz-
lemlerimize gre Orta Bizans sur bedeni, Frig kltr zerine

N/22 plankaresinde, bir evvelki i O x m lik a-
ve gney ynleri g09.50 m
356
kodda, durumda toprak/kiremit levhalar ve bir
lahite ait akla getirmektedir. Evvelki kaak ka-
ok tahrip bu kesimde Roma, Hellenistik ve daha erken
dnemlere ait (Hitit, Orta Tun) keramik maden /demir
iviler ve hayvan kemikleri Bu kulenin
yz de gn Bu sonucu, g-
neyinde, kulenin 809.19 m kodda, en yeri 1.5 m ve
olarak uzanan, boyutlarda, st dzeyleri dzgn
bir yolortaya (Resim: 7b). Bu yol ile kulenin
bir yol, kulenin sur be-
denine 1.5 m kala kesilmektedir.
M/22 plankaresinde geen bu kesimde a-
ve 808.03 m koda ve knlenin yzeyi iz-
(Resim: i; Plan; Resim: 7a). Bu kulenin
iinde ortaya ynde, kulenin al-
ikili olarak (Resim: 5a, 7a). M/22
plankaresinde kulenin tmn ortaya iin sr-
drlerek 808.00 koda kadar (Resim: 7a-b).
Sur Sur bedeni 3.00 m; kule 9.5 x 6.00 m;
kule 2.60 m; kule biimi daire (Resim: 5a, 7a).
1993 Bizans surunu ieren N/22, M/22 a-
sonucu, kk bir kesimde olsa bile Dorylaion Bizans sur-
lanmn bir toprak yeryzne gelecek
restorasyon gzel bir zemini elde oluyoruz.
Bu kulenin tm meydana kulenin an-
lleri Kulenin gneyde, ynelen
yol, Bizans ncesine Antik li-
teratrde ve eski planlarda, Dorylaion'un "Kotaion (Ktahya)
bizim sur kesiminde G. Radet, En
Phrygie, .....Paris 1895, lev.lV).
Kulenin i daha nceki bir dneme ait
bir blmnn kulenin Burada ortaya
ok ilgin, mlek iindeki yavru kpek iskeletleri, Sardes 'te
bulunan ve mitik Lidya Kandaulas' sunulan "puppy dinners"/
kpek yavrusu (C. H. Greenwalt, Ritual
Dinners in Early Historic Sardis. Berkeley, Los Angeles, Londan 1978).
Bu buluntular ve geen, graffitili siyah parlak keramik par-
Bizans sur ve kulesinin, Lidya kltr iine iz-
lenimini vermektedir. Sardis M. O. 575-525 tarihlerini ver-
357
--- - -------
mektedir "ay. es., s. 29-30). Sardis buluntulanna byk paralellik
gsteren "kpek yavrusu bu trende mlek ve
kap ve siyah.parlak, graffitili kap Lidya
kltr evresine atfederek, M. O. 6. tarihlernek yerinde

Dikkatimizi eken bir olgu da, Bizans sur srdriilen
ve kulelerin i mekanlannda olan
tahta demir ivilerin Bizans Dnemi bu-
Iuntulanna hemen hi denecek kadar az Aynca
sikke da ok tahrip on adedi gemiyor.
358
359
360
Resim: 2a- Rl8- R14merdiven amalar, genel g-
rnm
Resim: 2b- Rl5-4 (merdiven
Resim: 3a
Resim: 3c
Resim: 3b
Resim: 3d
a, b, c- T127 toprak Orta Tun i
d- T127 toprak Orta Tun i
361
362
--------_..
Resim: 4a- T128 - T/27 Erken Hitit ve Orta Tnn i (?) mi-

Resim: 4b- T128 Orta Tnn i (?)
Resim: 5a- M- N/22 Orta Bizans sur ve kulenin 1993
durumu. KuleiindeFrig evininduvar kesimi.
Resim: 5b- N/22 Orta Bizans suru ve kp dibi
363
--------
Resim: 6a Resim: 6b
Resim: 6c
a- T128-27 amalan, sonu
(1993) genel grnm.
b-c- T/2? ve
ocak (2 evreli) Orta Tun i
(?).
364
Resim: 7a- N!22 Orta Bizans surbedenive yanmdaire kulenin
duvar
Resim: 7b- N122kule yoluu
365
Resim:8a
Resim: 8b
Resim: 8c
a-c- Hl14 Orta Frig m i m a r l ev ve teras t a duvar k a l n t l a n (M.
550-350).
366
Resim: 9a
.:.'. -: ",'i
III

Resim: 9b
Resim: 9c Resim: 9d
' .
:1

... ,:" "'.

;':.'.,,'.,'."'.'.,.:""
.. .
Resim: ge
a-b- G/14 toprak
c- G/14 toprak konik
d-G/14 toprak
e- GI14 bronz/tun alet; sap tam; ke-
sici- delici ucu
367
ARCHAEOLOGICALACTIVITIES,
1993
G. Kenneth SAMS *
Mary M. VO/GT
For work at Gordion during 1993, we would !ike to acknowledge
with much gratitude the and assistance provided by the General
Directorate of Monuments and Museums, especially Prof. Dr. Engin
Ozgen, Mr. Kenan Yurttagiil, and Mr. Osman Ozbek. We would also like
to express our gratitude for the support and assistance received from the
Museum of Anatolian Civilizations in Ankara, with special thanks to Mr.
Temizsoy. Ms. Ferhan Bykyrk, as Representative of the Min-
istry of Culture, carried out her duties with competence, patience, and a
good sense of cooperation. All activities were conducted under the gener-
al auspices of the University of Pennsylvania Museum, with the con-
tinuing cooperation of the University of North Carolina at Chapel Hill,
the College of William and Mary, RAD Associates of Boston, and the
Texas Memorial Museum of the University of Texas at Austin.
The 1993 summer season included the following activities: i) ex-
cavation and regional survey; 2)conservation and restoration on the City
Mound; 3) study of the wooden tomb under the Midas mound; 4) geo-
logical survey; 5) research on previously excavated materials; 6) object
conservation at Gordion; 7) and study of wooden objects in

G. Kennerh SAMS. Professor of Classical Archaeology Department of Classics # CB 3145.
212 Murphcy Hall Universityof North Carolina Chepel Hill. Ne27599 - 3145. U. S. A.
Mary M. VOIGT. Associate Professor of Anthropology College of William and Mary Wil-
lamsburg. Virginia23185, U. S. A.
369
and Regional Survey (M. M. Voigt)
During 1993, exeavation took place in four areas of the site: 1) the
courtyard of the Early Phrygian Citadel (i. e., the eastern part of the 'City
Mound"): i 2) the western part of the City Mound; 3) the area between the
Kk Hyk and the City Mound; and 4) a field across the Sakarya riv-
er to the west of the City Mound (Fig. 1). The regional surface survey
continued to document archaeological sites within the region surrounding
Gordion, and a botanical survey begun in 1988 also continued, with an
emphasis on the collection of on trees and forest cover. As
part of the general study of topography and resources, a systematic pro-
gram of geomorphological study was also initiated. Analysis of material
excavated in 1988 and 1989 continued; one major aspect of this research
is a study of clay used for pottery production from Hittite to Hel-
lenistic times-.
1) Horizontal Exeavation in the Early Phrygian Court
In 1963, Rodney Young excavated below the Early Phrygian De-
Level in an area to the northwest of the great Early Phrygian
Gate (Young 1964: 290 - 292, PI. 87, Figs. 23, 32). At the time of King
Midas, this part of the settlement had been an open court paved with
stone slabs; however, when the site was destroyed ca. 700 B. C., both this
gate and the courtyard were being remodelled, and much of the
stone paving within the court had been removed, leaving an earth surface
(see DeVries 1990: 387 - 388, Fig. 22). Just beneath this (burned) surface
Young uncovered an earlier construction phase -- the remains of two
white stone buildings that had been tom down to make way for the paved
(1) Use of the name "City Mound" for is misleading, since the "city' of Gordion
extended far beyand the moundto the north, and same distance to the south as welL. Yas-
is more properIy refcrred to as a "citadcl" it centrally located. ccntained
public buildings, andwas for II Jang period by fortificatiou walls.
(2) The palaeobotanical survey is beingcouducted by Naomi Miller. Universityof Pennsylvania
Museurn. conjuuction with herstudyof excavated wood andseeds. Geomorphological re-
search was initiated by Tony Wilkinson of the Oricutal Institute, and is now being carried
out by David P. (Ben) Marsh of University. Trace element analysis of clay and
potteryfrom Gordion has beenuudertakcn byRobertH. Henrickson andJames of
the Smithsoninn Institution. This workis part of theexeavation andsurveyprogram directed
by MaryV. Voigt. Other members of theexeavation staff in 1993 werc Janet Turchi (Cha-
pel Hill); Pamela Young Sondra Jarvis and Leslie Uphoff (College of William
and Mary); Maria Daniels, Jlide Aker, and JackCheng (Harvard University); Sevil
(Bilkent University); Andrew Cohen (Bryn Mawr College); Clare Hill (Notre Dame High
School, Norwich); Andrew Goldman andDeborah Whitney (Universityof North Carolina);
and Sabina (University of Arizona). All illustrations for this part of the re-
portwere prcpared byScndra Jurvis: photographs wcrc takcn by Maria Daniels.
370
court. Roughly conternporary with the demolished structures was an en-
trance through the earliest Phrygian system, the "Early Phry-
gian Building" (Young 1964: Fig.32) ..
In 1989, the area to the northwest of Young's trench was excavated
down to Bronze Age levels as part of the Stratigraphic
Sounding (Fig.2, Table: 1; Sams and Voigt 1990; Voigt 1994). Two major
phases were defined for the Early Iron Age: YHSS 7, which contains a
series of domestic structures and has been interpreted as the initial Phry-
gian occupation at Gordion (Henrickson, 1994; Voigt 1994); and YHSS
6, which contains non - domestic buildings and to the Early
Phrygian period as defined. Within the stratigraphic sequence,
the Leve1 of ca. 700 B. C. was designated as YHSS 6A; be-
neath this lay a series of construction fills and hard-packed surfaces that
were designated as 6B. The YHSS 6B strata be linked to Young's
excavations producing a series of "Courtyard Stages" that document the
evo1ution of the Early Phrygian fortification system and monumental bu1-
idings in the elite (Voigt 1994).
New information has now been recovered on the 1atest Courtyard
Stage within 6B (Fig. 3)'. During this period the Early Phrygian BuiId-
ing, intepreted as a gateway, lay at the bottom of a slight slope to the
northern edge of the excavated area. At the top of the slope were a line of
slabs and the corner of a white stone building excavated by
Young (Young 1964: Fig.32, area to the west of the early fortification
wal1). In 1993 we eleared the southern half of the white stone bui1ding,
now nicknamed the PAP Structure, along with a of an adjacent
courtyard (Operations IS and 18). We also reexamined the area cleared
by Young (Operation 19) in order to elarify existing and obtain con-
struction detai1s.
The plan of the PAP Structure is comp1ex (Fig. 4). The building
proper has foundations made of white stone slabs that extend through the
center of the building as paving. Onlyone block remains of the south
wall (70 cm wide), but it is carefully cut and thicker than the floor/
foundation blocks (Fig. S). Pecked marks on the foundations ("setting
lines") indicate the continuation of the south wall, as well as a wall run-
ning north - south. Both the western end of the southern wall and the in-
terior (N - S) wall are re1ative1y narrow, measuring ca. 62 - 64 cm in
width. Ova1 and rectangular cuttings in the stone indicate the position of
(3) This corresponds to Courtyard Stage 4; see Voigt 1994.
371

posts along the walls (Fig. 6). Although we do not know the precise posi-
tion of the second (northern) long wall, the entire structure is ap-
proximately 9 m wide. Total length is again unknown (the rear or east
wall lies beneath walls of the Destruction Level), but extends at least 10
m. The reconstructed N- S wall divides the building into two parts: a
large room to the east, and an anteroom or open porch to the west. A
porch seems more likely than a fully enclosed space based on three archi-
tectural details: 1) setting lines indicate that the southern wall was thinner
to the west of the partition wall than to the east, and the blocks sup-
the thinner west seetion are smailer than those supporting the
thicker east section; 2) the blocks pulled up at the west end of the struc-
ture butt directly against a cobble paving surrounding the building rather
than extending beneath it (as was the case to the south); and 3) the posi-
tion of postholes at the western end of the building would allow only a
very narrow wall, and are more easily interpreted as supports for the roof
or thin screen. Thus based on admittedly fragmentary evidence, the PAP
Structure appears to have a megaron plan with an open porch, similar to
the Destruction Level Megaron 2.
Although we have only a ghost of the west wall, we may speculate
that it had a relatively elaborate facade. In 1989, blocks with curved mol-
digns were found on the surface of the earth court to the west of the
building, and from alayer of trimming flakes came a single fragment of
low relief sculpture. In both style and row material the relief fragment is
quite similar to a series of sculpted orthostats found during Young's ex-
cavations, andpublished by G. Kenneth Sams in the Festschrift for Pro-
fessor Tahsin Ozg (Sams 1989). Although the reliefs were recovered
from later contexts, Sams argued that their and style indicated an
earlier date (eighth or possibly ninth century); this dating was confirmed
by the stratigraphic position of the stone fragment found in 1989. While 1
consider the location of the fragment significant, and would like to sug-
gest that the orthostats once decorated the PAP Structure, Sams thinks it
more likely that they were set in a gateway, probably the Polychrome
House (Sams 1989: 450 - 453).
Surrounding the PAPStructure to the south and west, and almost cer-
tainly to the north as well", was a cobbled paving 2 m wide (Fig. 4). To
the northwest and northeast of the building we found impressions of
blocks bordering the outer edge of the cobbles, with irregularly
(4) Young's fieldnctes indicare the presence of a cobbled puving. but its prccise relationship to
the stone foundations not indicated.
372
spaced and sized postholes set along Whether the (displaced) stone
blocks represent strips of paving or stone walls at the edge of the cobbled
walk cannot be determined, but in either case the effect would have been
to create a boundary (symbolic or material) separating the PAP Structure
from the earth court to the northwest, and from the Early Phrygian Build-
ing to the northeast (Fig. 3). A change in the width of the western blocks
at the southern end of the PAP Structure suggests a possible door or wid-
ening of the
Along the edge of the (heavily robbed) cobbled paving to the south
of the white stone building was an irregular earth surface colored red by
smail stone chips. Resting on the red earth were displaced red and white
blocks with smooth edges and one flat the opposite of
these blocks was roughly chipped and rounded. Based on their shape, we
speculated that these were paving blocks, a hypothesis that was con-
firmed when we found four in situ at the edge of the excavated area. The
colors were alternated, producing a checkerboard pattern.
Set into the (formerly) paved to the south of the white stone
building were four shallow pits, with a round posthole in the center rang-
ing from 30 to 55 cm in diameter; these holes were regularly spaced, at
intervals of approximately 2.5 m (Figs. 4, 7). Postholes were also found
to the west and north of the PAP Structure, but these irregularly
spaced and differ in size and form as well as stratigraphic position. The
function of the scattered northern and westem posts is uncertain, but the
large posts to the south can be interpreted as supports for a roof along
this side of the building. Running beneath and between the postholes was
a channel filled with fine, water - laid silt. The shape of the channel plus
the deposit within it suggests that it was a drain, but the function of such
a drain remains a mystery. Sams has suggested that this channel once
held a wooden beam that would have supported the posts, and that water
filled the channel only after the beam had decayed.
Significant amounts of wood were used within (as well as around)
the PAP Structure. Long hollow spaces interpreted as wooden beam beds
were found at the outer edge of the cobble paving on all three sides of the
building (Fig. 4). To the west, two more beam beds lie beneath the front
of the building. Oval or rectanguler postholes (40 - 50 cm long by 15 - 20
cm wide) set along the inner face of the wall (Figs. 5 - 6),
and two cuttings found by Young indicate a similar line along the north-
ern wall. Alarger square cutting (ca. 40 cm on aside) in a block set on
the exterior of the south wall extends the line of the north - south cross-
wall, suggesting SUpp01t for a heavy roof beam at this point.
373
..
The PAP Structure (Figs. is one of a series of approximately
contemporary buildings stratigraphically assigned to the latest phase of
YHSS Phase 6B (Fig. 3; see also Voigt 1994). These Phase 6B buildings
differ in both construction techniques and orientation from earlier do-
mestic structures in this area (YHSS Phase 7A), as well as from the pal-
ace complex later built in this area (YHSS Phase 6A)5. lntegrating the ev-
idence from 1993 with that from the 1960s, we can now reconstruct a
partial plan for this pre - Destruction Level palace quarter, The complex
includes a formal gate as well as courtyards, and is the first documented
public architecture at Phrygian Gordion. Although the date of YHSS 6B
and its demolition remain uncertain, it precedes the eighth century cit-
adel, and construction may extend into the ninth century B. C.
During Phase 6B, two buildings of white stone were set areund an
earthen court: the PAP Structure to the south, and the Western Enclosure
to the north. At some point within Phase 6B, Megaron 10 was built to the
east. To the north and east of the PAP Structure, a cobble - paved
sloped down to the Early Phrygian Building, once a broad gate, but now
a narrow roofed passage. To the south of the PAP Structure, a red and
white paved court led toward the Polychrome House, given this name be-
cause of the red, white, gray and "blue" stone used in its walls (Young
1956: 260). The Polychrome House was cut through the first fortification
wall and served as an entrance to the second Early Phrygian fortification
system, the monumental gate standing at the time of the Kim-
merian destruction. Stili to be determined is the relationship of the PAP
Structure and checkerboard court to the sequence for the
monumental gate discovered by Sams in 1990 and 1992 and reported at
the 1993 Symposium.
2) Exeavation in the Western Area of the City Mound
Operatiaon 17 (9 x 4 m) was set within a large test trench cut by
Rodney Young in 1950. The purpose of this sounding was to obtain a
stratigraphic sequence paralleling that in the main exeavation area, the
eastern part of the mound. The latest levels sampled in Operation 17
were Roman, provisionally dated to the early 3rd century A.D. Lying be-
neath were buildings and courtyards dating to the HelIenistic period. Al-
though the buildings themselves were poorly preserved, the stratigraphy
was well defined, and trash deposits contained significant quantites of At-
(5) For a description of the Early Iron Age or YHSS Phase 7 see Sams and Voigt 1990
and Voigt 1994,
374
tic imports as well as local wares (Figs, 8 - 9), This material dates from
earliest Hellenistic times through the Galatian period (ending in 189 B,
C.), Beneath this lay a pithouse with mud - plastered drystone walls that.
is not yet securely dated.
To the east of Operation 17, a test trench into the Middle Phrygian
(YHSS Phase 5) clay layer, begun in 1989, was continued. This test (Op-
eratian 12, 1 x 4 m) showed that more than 5 m of clay was laid over Ear-
ly deposits. Although a study of the pottery from the domestic
contexts found beneath the clay has not been completed, preliminary ex-
amination suggests that it may be earlier than the 700 B,C. desrruction.
As a result of this sounding we can now document an eighth century set-
tlement that extended far beyond the palace and it may cover
much the same area as the present mound.
3) Exeavation Between the Kk Hyk and the City Mal/nd
Three trenches were placed within the walls of the Kk Hyk
fortification system (Operations 16, 20 and 21; each 9 x 4 m)_' Operations
20 and 21 lay direotly of the Kk Hyk, near an area in which
Machteld Mellink had found domestic deposits during her investigation
of the Kk Hyk fortification system, Beneath fragrnentary structures
dated to the period of Persian rule (YHSS Phase 4) menumental stone
walls dating to the Middle Phrygian period (YHSS Phase 5) were found.
These had a long history of use and modification, but the best
seetion had five courses of ashlar blocks in place. Only a smail portion of
this wall lay within the excavated area, but further investigation is
planned in 1994,
Operation 16 lay to the west of the Kk Hyk. Here, layers of
mudbrick decay covered a pithouse that had been abandoned,
leaving well-preserved domestic features an oven and a round,
stone-lined bin. The pottery associated with this building included three
Iydions of uncertain date (Phase 5 or 4). Human remains were found in
contexts this pithouse. Within the mud-decay lenses above
the pithouse were scattered fragments of bone (especially skull
fragments and vertebrae), and set within depressions or shallow pits were
two unique deposits. in one, a skull with the first two vertebrae
intact was set upright next to a dog skull; an dog leg was
(6) This work was undcr the general supervisicn of T. Cuyler Young. Jr. of the Royal Ontario
Museum.
375
-----_._--
draped over the two skulls. In the second context, the leg and pelvis of an
equid were draped over the skull of il very old dog. The date of these de-
posits is uncertain but should be within the period of Persian role (YHSS
Phase 4). A formal burial cut into the pithouse had an associated coin,
and is tentatively dated to Roman times.
4) Exeavation the Outer Town, Across the Sakarya
survey conducted between 1987 and 1992 showed that Gor-
dion reached its maximum size during the middle and second half of the
first millennium B.C., extending beyond the tracks of the Ankara-
railline (Fig.l). The fields across the Sakarya river are littered
with pottery, ground stone tools, and, in some areas, ashlar blocks and
tiles. Our goal in 1993 was to determine the relationship(s) between sur-
face material and sub-surface deposits, and to determine whether pres-
ervation warranted large-scale "horizontal" sampling in this area. We as-
sumed that the deposit was not deeply mounded, and feared that plowing
might have disturbed or even destroyed this part of Gordion.
A 4x4 m sounding (Operation 22:1) in a sugar beet field caused a
drastic revision of our views. Beneath the plow-zone and alayer of tea-
tureless soil we found a chamber cut partially into virgin soil and partial-
Iy into earlier ovens, the latter extending more than 3 m beneath the sur-
face (Figs.lO-ll). The chamber is sub-rectangular in plan, measuring ca.
2.8 x 2. 2 m. Its very level floor was cut approximately 1.2 m down into
sterile soil; chunks of clay inside the pithouse must have been part of a
low (?) The sides of the room were plastered, especially
in areas where it had been cut into earlier ovens. At one end of the sub-
terranean room was a circular charnber that led off into the unexcavated
area, so it is quite possible that we have found a part of a multi-roomed
complex.
Fortunately, we have excellent evidence for the date of this unique
find. Several complete pots were found within the fill of the chamber
(Fig.l2); based on form and fabric, our ceramics experts (G. Kenneth
Sams and Robert C. agree that these vessels date to a period
the Early Phrygian Destruction Level (YHSS 64) and the Mid-
dle Phrygian period (YHSS 5). The excellent preservation of Middle
Phrygian deposits in this area makes this part of the site
of great importance for future seasons. Based on the evidence at hand, it
seems quite possible that we have found one of the areas where the Phry-
gians lived while they rebuilt their citadel after the Kimmerian de-
376
struction (YHSS Phase 6A). Ceramic evidence also suggests that this part
of the valley floor may have been occupied before the ca. 700 B. C. de-
struction. Several sherds of Early Phrygian painted ware find their best
parallels in material from the courtyards of YHSS Phase 6B.
5) Geomorphological Survey
The goal of the Gordion geomorphological survey, conducted by
Ben Marsh, was to the history of the Sakarya river and to in-
vestigate buried archaeological remains near the city, A series of sedi-
ment cores and a systematic examination of the river bed and banks pro-
duced the most results. Massive stne foundations and ashlar
walls had long been observed along the Sakarya and had generally been
interpreted as remnants of bridges leading away from the site to the
north. Marsh mapped the foundations as well as fossil river channels and
suggested that at least some of the fondations were part of a fortification
system extending to the north of the site. Since some of the foundations
appear to converge on a smallmound called Tepe, it is possible that
Tepe is part of the fortifications, perhaps a fortress in a position anal-
ogous to the Kk Hyk on the south (Fig.l). Exeavation along the
river bank is planned for 1994 in order to determine the date and nature
of the foundations and walls.
2. Conservation and Restorotion on the City Mound
The major project was the partial rebuilding and mortar capping of
.two adjacent walls belonging to the Early Phrygian Terrace Building 4:
the northwest wall of the anteroom (shared with that of Terrace Building
5), and the northern crosswall between the anteroorn and the main
hall.Designed and supervised by Mr.William C.S.Remsen, AlA, Director
of Architectural Conservation for Gordion, the project was a pilot pro-
gram to determine the techniques, materials, and systems that should be
used in future conservation at the site.
After a thorough architectural documentation of the building, the
rubble filling of the two walls, into which much earth had washed, was
rernoved and replaced with clean rubble (Fig.13).Some sections of the
two walls had to be dismantled and rebuilt because the original stones
were too deteriorated to support any weight from above. The rebuilding
was carried out with stones than the original ones ; furthermore,
the rebuilt sections were laid in tinted mortar to make an even greater dis-
tinction between old and new. On top of the rebuilt walls was placed a
single course of new limestone blocks, set in (Figs.14-15).
377

Quarried in the village of Kabak Ky to the south of the
stone was specially chosen because it is unlike the ancient stones used at
Gordion. The course provided a level surface for the mortar capping; it
also gives a clear signal of modem restoration, Furthermore, the course is
at the approximate level of a horizontal course of wood used in the an-
cient construction. The mortar a mixture of lirne, sand white ce-
and smail pebbles, was laid on top of galvanized tin mesh and given
a slight double slope to shed water.
Elsewhere on the site, Mr. Remsen used alaser theodolite and elec-
tronic distance meter to measure points set in i 992 on the walls of the
Early Phrygian Gate Building. The measurements were the same as in
1992, thereby indicating that there had been no shifts or movement in the
since last year. The monitoring will continue on an annual ba-

3. and Conservational Study of the Tomb under the Mi-
das Mound.
Dr. Richard continued his documentation and architectural
study of the great wooden tomb. His work on the south ga-
bled end of the structure, where he was able to deteet a series of ear-
penter's marks on the lower timber of the gable system.
With the aid of a generous grant from the Samuel H. Kress Founda-
tion, a eonferenee on the preservation of the wooden tomb and- wooden
furniture from Gordion was held July 2-7 in Ankara and at Gordion. 01'-
ganized by Professor Elizabeth Simpson and Dr. Liebhart, the eonferenee
had a total of 16 participants, including two representatives from the
Turkish Ministry of Culture, The specialists included conservators, a
wood pathologist, structural engineers, a biologist, and an architect,
Working together, the were able to address a wide - ranging
series of problems and issues related to the perservation of wood from
Gordion. For the wooden tomb, a major result of the eonferenee was the
detennination that all the modern supports of wood and steel surrounding
the tomb chamber need to be replaced with a new system, to be designed
by structural speeialists who attended the conference".
(7) For brief papers by participants the centerence. see Anadolu Medeniyet/eri Mzesi 1993
(Ankara t994) 173 - 195.
378
4. Geological Survey
Mr. William McClain, University of Georgia, completed the geo-
logical survey that he began in 1992. His work has involved both the
identification of building stones at Gordion and the location of sourees
for the stone in the environs of the site. At the end of the 1992 season,
Mr. MeClain had diseovered likely sourees for all but a few types of
stone used at Gordion, many loeated in the massif of ile to the
of the site. DUling 1993, sourees for most of the remaining
stone types were located, primarily in the range behind the
modern village of ekirdeksiz, between Gordion and
5. Research on Previously Excavated Materials
Professor Keith DeVries (University of Pennsylvania) eontinued his
study of the imported Greek pottery at Gordion. Professor Lynn Roller
(University of California at Davis) returned in i 993 to resume her re-
cording and study of the engraved figures and designs on building bloeks
from the walls of Megaron 2. Professor Janet Jones (Buck-
nell University) eontinued her research on the glass finds from Gordion,
cancentrating on pre - Roman molded vessels. Mr. Matthew Glendinning
(University of Carolina) furthered his study of the architectural ter-
raeottas from Gordion.
6. Object at
bjeet eonservation at was again under the supervision of
Ms. Jessiea Johnson of the Texas Memorial Museum, University of Texas
at Austin''. The 1993 program of objeet eonservation was supported in
large part by a generous grant from the Samuel H. Kress Foundation. A
survey of the bronze objeets stored in the Museum depot (around 500)
was made to determine their condition and eourse of treatment. Experi-
rnents were eonducted on the use of "vapor barrier film" as a means of
staring aetively corroding copper alloys until they can be treated and sta-
bilized.
(8) Ms. Johnson was ably assisted by Ms. Ellen Salzman of the Virginia Museum of Fine Arts
and Mr. Hsn (conservarors) and Ms. Smith (student intern, Queen's
University).
379

7. Conservation and Study of Wooden Objects in Ankara
Professor Elizabeth Simpson (Bard Graduate Center for Studies in
the Decorative Arts) oversaw another season of conservation and re-
search on wooden objects from Gordion, housed in the Museum of An-
atolian Civilizations, Ankara'. She received generous support from the
Samuel H. Kress Foundation, the Getty Grant Program, the National En-
dowment for the Humanities, and Mr. and Mrs. William Street. During
the eight - week period of study, Professor Simpson and her team again
enjoyed the full cooperation and accomodations of the Directorate and
staff of the Museum. Objects treated for conservation during 1993 in-
cluded Table 1 from Tumulus MM and the screen from Tumulus W. The
great majority of the treated pieces were from Tumulus P, including both
furniture and other wooden such as bowls, trays, a parasol, and
animal figurines. The study conference above devoted several
days to the wooden objects stored in Ankara. Topics discussed included
assessment of consolidation efforts, techniques for difficult
pieces, storage and display, ancient woodworking techniques, and prob-
lematic wood species The wood pathology analyses of
Professor Robert Blanchette continue, as do those on the physical prop-
erties of the wood, conducted by Professor Schniewind. During
summer, 1993, the smail inlaid table or stool from Tumulus P was mount-
ed on a plexiglass frame and placed on display in the Phrygian gallery of
the Museum, Earlier in the year, the Directorare of the Museum installed
a scaled - down (1:2) version of the Tumulus MM tomb chamber. For the
display, a replica of the coffin, at a scale of 2:3, was made according to
the drawings of Professor Simpson. We are very pleased
that this handsome exhibit allows many bronze vessels from the tomb,
previously kept in storage, to be on display inside the tomb
chamber.
BIBLIOGRAPHY
DEVRIES, Kcith
1990 'The Gordiou Exeavation Scasons of 1969 - 1973 and Subsequcnt Research"
American Journal 94 (1990) 37 - 406.
(9) Assisting Professor wcre Prcfcssor Krysia Spirydowicz (Queen's University), Sen-
ior Conscrvator: Ms. Won Ng (Frecr Gallcry of Art) and Ms. Anne MacKay (National Gal-
lery of Canada), conservators; Ms. Kaplan (Qucen's University), graduatc student
and Ms. Christine Smith (University of Victoria). graduatc intern. For a pre-
liminary report by Profcssor Simpson on her ]993 season. see Anadolu Medeniyetleri
Mzesi 1993 (Ankara 1994) 166 - 172.
380
HENRICKSON, Robert C.
1993 "Politics. Economics and at Gordion the Iate Second and
Firsl Millcnnia B. C." in W. D. Kingcry (cd.). Social and 0/
New and Civilizruion VI (Westerville. OH,
1993) 89 - 176.
1994 "Continuity and Discontinuity in the Ceramic Tradition at Gordion during the
Iron Age. "in and D. H. French (cds.) Anato/ian Iran Ages 3: The
Proceedings o/the Third Anatelian lron Ages he/d at \lan. 6 - 12 Au-
gust 1990 (Ankara 1994) 95 - 129.
SAMS. G. Kcnncth
1989 "Sculpted Orthestates at Gordion" in K. el al (eds). and 1I1e An-
den! Near East: Studies in Honor Ozgii (Ankara 1989;A47 - 454.
SAMS, G. Kcnneth and Mary M. vOIGT
1990 "Work at Gordian in 1989" XIL. Sonulan i (Ankara 1990) 455 -
470.
vOlGT, Mary M.
1994 "Excavations at Gordion 1988 - 89: The Suutigraphic Sequence" in
A. and D. H. Frcnch (eds.), Anatalion Iran Ages 3: The Proceedings
of the Third Iran Ages at Van. 6 . 12 1990
(Ankara 1994) 265 - 293.
YOUNG, Rodney S.
1951 "Gcrdion - 1950" University Bulletin 16.1 (May 1951) 3 - 20.
1956 "The of 1955 at Gordion" American Journal of 60 (1956)
249 - 266.
1964 .. The 1963 Campaign nt Gordion" American ofArclweology 68 (1964)
279 - 292.
381
AD 1000
Phase 1
AD 500
------- -----
Medleva!
Phase 2 Myslery
AD/BC
(Co 300-150 BC) Phase 3 Hellenislic
(Co 550-300 BC) Phase 4 Late Phrygian
500 BC
(c. 700-550 BC) Phase 5 Middle Phrygian
(co 950-700 BC) Phase 6A, 6B Early Phryglan
(co 1000-950 BC) Phase 7A Early Iran Age
1000 BC
(c. 1200-1000 BC) Phase 7B Early Iran Age
(c. 1400-1200 BC) Phase 8, 9 Late Bronze Age
(co 1500-1400 BC) Phase 10 Middle Bronze Age
1500 BC
VASSIHVK/ GORDION
Gordion Stratigraphic Sequence
Tablo: 1
382
~ : i .
@ ...
0
383
L;J
oc
.p.
Fig. 2- Viewof exeavation within theDestruction Level courtyard, fromnorth. Thetrenches in themiddle ground wereexca-
vated in 1988-89; the 1993 trenches lie just beyond, with the Early Phrygian monumental gateway n the background.
-,
/
i
Early Fortiflcation Wall
,
/
'1
o 10
i __
Fig. 3- Plan of the earliest Phrygian (YHSS Phase 6B) citadel, 1993.
385
386
Fig. 5- Southem half of the PAP S t r u c t r e (YHSS Phase 6B). Onlyone block of the south
wall s n situ, buttheface against whichrobbed blocksonce rested is elearly visible .
in the central area, whitelines of stonechips document theplacement of robbed floor
blocks .
Fig. 6- Posthale cutinto thefloor of thePAPStructure.
387
Fig. 7- Line of large potsholes bordering the PAP
Structure tothesouth.
Fig. 8- Polished gray thyton with ram's head, Hellenistie period (YHSS Phase 3).
388
Fig. 9- Detail of ram' s head.
Fig. 10- Subterranean chamber the Outer Town (Operation 22) during excavation. Ap-
proximately half of the has been defined; within it He tumbled bricks as
well as pottery and
389
Fig. 11- Subterranean ehamber in Outer Town, fullyeleared.
/
Fig. 12- Gray beer jug from the subterraneau chamber in Operation 22; Early-Middle Phrygan
period, 7th century B. C.
390
Fig. 13- Terrace Bui1ding 4-5 before restoration, from south- southwest.
Fig. 14- Terrace Bui1ding 4 after restoration and capping, from south-southwest.
391
VJ
'-D
N
Fig. 15- Terrace Building 4, northwest walI of anteroom after restoration and capping, from southeast.
ARCHAEOLOGICAL RESEARCH IN
1993
Crawford H. GREENEWALT *
Excavation, research, conservation, and site enhancement activity at
Sardis in 1993 (early June to mid-August) was conducted by the Ar-
chaeological Exploration of Sardis (which is joint1y by the
Harvard University Art Museums, Cornell University, the American
Schools of Oriental Research, and the Corning Museum of Glass). For
fundamental permissions the Sardis Expedition is deeply grateful to the
General Directorare of and Museums, Director General Pro-
fessor Dr. Engin zgen, and all Officers and Staff; and to the Manisa
Museum, Director Hasan Officers and Staff, for their con-
tinued encouragement, sympathetic inierest and support. Positive results
of the season are substantially due to Ministry Representative Vahap
Kaya (Museurn of Anatolian Civilizations, Ankara), whose sound advice,
perceptive ideas, and energetic, cheerful in all projects are a
pleasure to acknowledge.
DUling the 1992-1993 off-season, another Late Roman chamber
tomb, or hypogaeum, with painted decoration was discovered by chance,
400 m west of the Pactolus strearn/Sart and just south of the modern
highway (Fig.l). The tomb has the standard form (rectangular, barrel-
vaulted chamber with entrance hole in the ceiling at one end steps in the
wall below) and decoration (garland swags, baskets of fruit or flowers,
exotic birds ) of severalother hypogaea at Sardis. The tomb was empty
when excavated by the Manisa Museum.
The hypogaeum is with the Late Roman suburb 10-
cated south of the Roman Bath-Gymnasium complex (Fig.2). There ex-
*
Prof. Dr. Crawford H. GREENEWALT. Department of Classics Dwinelle Hall 5303. Dni
versity of California, Bcrkeley - Califomia 94720 U. S. A.
393
cavation in 1993 clarified details of building chronology and design and
exposed more of the triple-apse building (at bottom in the plan, Fig. 27).
From the south apse corne twenty-eight fragments of a terracotta window
screen and a marble console carved with across and floral omament; the
latter item probably belongs to stone spoils that were collected in the
building during its final use as a storage depot, and was not part of the
apsidal building architectre.
From the eight century-Iong period between ca. A. D. 300 and 500
B. C. this part of Sardis has yielded relatively little material, most of it
pottery (in 1993 notablyan early Roman sanded-ware or "rough cast"
bowl; Hellenistic-Roman molded relief ware, including a fragment that
appears to show a melee with a falling figure; Masonry Style painted
wall plaster; and fragments of a fifth century B. C. Attic cup decorated
with black and glaze).
In second half of the sixth century B. C. the locale was traversed
by a Late Archaic fortification wall, which consisted of a 5 rn-thick wall
of stone(hatched in the plan, Fig. 4) atop an earthwork, one side of which
was a glacis with a sloped surface (Fig. 3).
Those defenses replaced the older Archaic fortification wall of the
Iate seventh-early sixth centuries B. C., which has been reported in pre-
vious Symposia (FigA). The lower part of the older fortification is well
preserved within a thick matrix of its own fallen superstructure, de-
molished ca. 550 B. C., presumably when Sardis was captured by Cyrus
the Great of Persia, of construction that have been ex-
cavated, however, have steadily deteriorated in spite of protective roof-
ing. The Expedition proposes to rebury those in order to prevent
further deterioration, and to reconstruct of the superstructure at
modem ground level (a segment about 12 m long and 1.5-2.5 m high,
which could be from the modern highway and the locale south of
the highway), to provide visitors with an idea of the size, and
appearance of that historic wall.
Whether its line of defense continued to the north and is marked by
the chain of mounds on the north side of the site remains to be
determined. evidence that those mounds cover significant Archa-
ic features (like the monumental structure exposed in "mound 2" in 1985)
appeared during spring ploughing on one mound: a lion head of lime-
stone, with red-painted tongue ( now in the Manisa Museum; Fig.5).
394
Exeavation in 1993 clarified details of the early Archaic
in two places (the salient corner of a recess at the south-exposed end of
the wall (Fig. 4) and the east end of the gate passage (Fig. 4, top); and un-
covered more of the Archaic residential quarter (Fig. 4, heavy black),
which is located near the wall and had been destroyed together with it in
the rniddle years of the sixth century B. C. Four spaces of that quarter
had previously been excavated (1984-1986): an all-purpose living room,
a kitchen, an open yard, and a workshop associated with glass. Excava-
tion in 1993 eleared more of the yard. It contained few permanent fea-
tures, apart from a and drain; and more than 400 artifacts of pot-
tery, stone, metal and bone associated with household activity and small
industry, as well as remains of rush matting, basketry and food (wheat
and barley grains; bones of pig, poultry, oxen). Many burnt,
from the conflagration that destroyed the quarter, and less than one-third
complete, evidently because they were broken and scattered beyond ex-
cavationlirnits prior to the conflagration.
More than 200 pottery items were recovered. They show the char-
acteristic Lydian mixture of Anatolian and Greek shapes and decorative
conventions. Notable local painted wares inelude a skyphos and bowl
with "marbled" decoration; two functionally-obscure "bobbins"; rnini-
ature lekythos and smail askos; and a jug with spout in the shape of a
phallus. Several vessels are decorated in a Iate Orientalizing style: not-
ablyalid, several dishes, a "Myrina" - style amphora, and alebes richly
decorated with a figural frieze showing a pair of water serpents or ketoi,
fish and a pair of ducks, in addition to an ornate lotus flower and bud
chain and. pattern ornament (Fig. 6). Imports include Corinthian, La-
konian and Attic vessels. An Attic black-figure closed vessel with nar-
rative scene (perhaps the ambush of Troilos) and animal frieze in the
style of Tyrrhenian amphorae and the Painter of London B 76, according
to A. B. Brownlee (Fig. 7) and two Attic Little Master cups (Figs. 7, 8)
provide additional evidence for a date of destruction in the middle of the
sixth century B. C.
There were also several cooking pots (chytrae), four cooking stands,
three or four breadtrays, 89 loomweights in five or six sizes and weights,
more than 15 spindle whorls and ten several hunks of rock crystal,
with fragments of two lens-like crystal "ear plugs", like those from the
at Ephesos; two pieces of obsidian; and three black
stones that might have been used as touchstones. Metal items were most-
Iy iron, e. g., brackets and nails, a few knives, tweezers, and un-
identified hardware, and at least one snaffle bit from a horse bridie; and a
395
few smail ornaments of bronze (an embossed square applique, three-to-
six finials).
Across the Hermus River/Gediz plain from Sardis, the tumulus
of Alyattes - still the most impressive monument of Sardis as it was for
Herodotus (1.93) - again was the subject of studyand limited excavation.
Inside the mound, the tomb chamber, with its beautiful marble masonry
(Fig.9) and the network of ancient robbers' (or ancient excavators'?) tun-
nels were checked by C. Raue. Outside the mound at its foot, exeavation
uncovered a row of seven Iimestone blocks that evidently belong to the
crepis wall of the tumulus: all are roughly dressed and several are
aligned, level on top at the same elevation and face away from the mound
(as a crepis should). Near some blocks rested a dozen fragments of Ar-
chaic pottery and a curious (finished barrel-shaped blocklet of limestone,
13 cm long and dressed in Lydian masonry fashion with fiat chisel-
borders and pick-stippled center (Fig. 10). The row of large
blocks, glamourless though they be, confirms the existence of a crepis for
the Alyalles tumulus, as reported in the mid-nineteenth century publica-
tion by J. F. M. von Olfers and in the History of Herodotus. The blocks
exposed in 1993 are located north of the east-west axis of the mound,
where the crepis may have been onlyone or two courses high, according
to the north-south elevation drawing and descriptive account in von Olf-
ers's report. Whether the south side has the eight courses and sloped face
that von Olfers's drawing shows can only be determined by further ex-
cavation.
An important stndy project of the season and post-season
examination and analysis of equipment and gold from the Archaic gold
refining installations that were excavated at Sector PN in the Iate 1960s.
Remains of ovens, cupels, blowpipes and tuyercs were ex-
amined by P. Craddock (British Museum), gold samples by H. zbal and
E. Gekinli (respectively and Universities) in
results of their study should clarify techniques and procedures used to re-
fine gold in the time of Croesus. Eleven ancient sites and monuments
were recorded for the General Directorate Historic and Cultural monu-
ment inventory program. solutions (provided by Rollans Com-
pany) for removing potentially damaging lichen and mold from marble
surfaces of the Artemis Temple, and lightweight systerns for backing mo-
saic paving were tested, Outdoor cabinets were in the Ex-
pedition Compound to protect and smail-size stone architectural
fragments. Information signs were prepared for four parts of the site.
396
"
iiQ2 2
Fig, la
Fig, Ib
LateRoman ehamber tomb orhypogaeum: above, north andeastwalls; below, south
and west walls. Water eolorreproduction by C. S. Alexander.
397
\
+-
+-
+-
~ _ - . J eecter J!'lMS/N
Late Roman colonnaded"
street _ - - - - - - - - + . ~
~ ~ ~ - - ...~ - - -
portico
Roman Marble
Street and
P'Laaa
i
i ...
--ri
i
i
+.,:
!~ .
Sectar MMs/s
! !
:i
+
+-:
lU'
-

t t t
t
t-
+
+
+
Fig. 2- Exeavation sector (MMSIN, MMS, MMSIS), simpiified
planof LateRoman andArchaic architectural features.
398
Fig. 3- Earthwork glacis of Late Archaic fortification wall, covered by Roman dump with
tableau vivant to show the difficulty of ascent.
399
+-
+-
+.
+
Sectar MMS
lt'
1-) +.
iresidenti
~ . . L , o " quarter
+
gate
Sectar MMS/N
recesa
+
+
+
+
+
t
Sector MMs/s
V
t
-
+-
+-
Fig. 4- Exeavation sector (MMSIN, MMS, MMSIS), plan of
Archaic architectural features
400
Fig.5- Archaic lion head of limestone (with red-painted tongue), from artificial mound on-
north side of city site.
401
402
- - - - - ~ - ~ - -
Fig.ria
Fig.6b
OrientaIizing lebes withpainted decoration showing waterserpents (ketoi),
fromArchaicresidential quarter.

Fig.7- Greek imported pottery, from residential quarter: upper right, Attic black-
figure closed vessel with narrative scene and anirnal frieze; lower right, two frag-
ments of Attic Little Master cup; lower left, two of Corinthian cup; upper
left, two fragments of Lakonian cup.
i
Fig.8- Attic Band Cup, from residential quarter.
403
Fig.9- Tumulus of Alyattes, interior of grave chamber after deaning marble surface.
View looking southwest, with doorway at left.
Fig. 10- Barrel-shaped limestone blocklet from crepis wall blocks on the
northwest side of the Tumulus of Alyattes.
404
1993
volkmar VOIl GRAEVE *
1993 Milet res-
torasyon ve
disiplinlerin bir araya bu de-
bilim
Prof.Dr.Volkmar von Graeve'nin yrtlen Milet 1993
29 Temmuz - 29 Ekim tarihleri arasmda Bi-
limsel Dr.nsal Yalin y-
rtlmektedir, temsilcisi olarak Burdur Mzesi'nden Arkeolog
ztrk Dr.Y.Brinkmann,
K.Cordes, A.Duda, E.Forbek M.A., E.Haehner, M.Heinz M.A., A.Hill-
ringhaus, St. Kaeufler, G. Kalaitzoglou, P.Kallenbaeh. M.Kersehner M.
A., Ch. Kleiber M.A., A.Kllimpers, Dr.M.Kpper, Dr.N.Kuniseh, M. Le-
Dr. H.Lohmann, G.Ldorf, Dr.S.Pfisterer-Haas, R. Posamentir,
A.Post, H.-P.Sehletter, U.Sehlotzhauer, CSchneider M.A., M.Seifert M.
A., Dr.I.Selesnow, Dr.R.Senff, ESongu, Prof. Dr. K. Zirnrner
mann arkeolog olarak, M.A., H.lbrieh, Dr.B.EWeber ve R. Zur-
kuhlen mimar olarak, Prof. Dr.W.Eder, Prof. Dr.WGnther eski tarihi
olarak, Prof.Dr. H.S.Haase, ProfDr. L.Lenzmann, ProfDr .E J. Lahmar
jeodet olarak, B.Bay, Prof.Dr.ll.Brckner, ProfDr.B.Sehrder, Dr.. Yal-
yerbilimci olarak, EDemirel, M.Graeber, S.Lorra, Dr.H. Stmpel je-
ofiziki olarak A.Beeker, l.Potthasr, J.Ruppel res-
toratr ve C.Heinrieh olarak
sezon boyunca Ege Blgesi'nde yapan 6
ve heyeti, Valisi Ltfi Tuneel, ve Mzeler
*
Prof. Dr. Volkmar vonGRAEVE. Univcrsitat Bochum. Institut mr Archacolcgic. Post-
I0214X. D-44XOl BochumALMANYA
405
--------
Genel Mdr Kenan Federal Almanya B-
ykeli vekili W.zierer ve Kltr Bayan Dr.E.Haber
ve Alman Arkeoloji Enstits Genel Mdr Prof.Dr.H.Kyrieleis
Milet'i ziyaret ederek, bilgi Milet
olarak Afrodisias, Magnesia, KJazomenai, Efes ve Foa ka-
ziyaret ederek fikir bulunduk.
1993 ve sonulardan zetle
sedilecektir. olanak veren T.e.Kltr
ve Mzeler Genel olan ve geen makam,
ve heyet bir bor bilirim.
Restorasyon ve Koruma
Bu Milet olarak restorasyon a-
iermekte idi. U ay sreyle restorasyon ve koruma
ren yerinin dzenlenmesi, tiyatro ve kaledeki restorasyon a-
ve eserlerin daha iyi iin m-
zeye ile ilgili olarak zetlenebilir. bu a-
detaya
1991'de tiyatro ve kalede restorasyon ve koruma
bu sezon da devam Antik kentin en grkemli ya-
tiyatro/kalede yrtlen korunmaya
yolunda oldu. kalenin Resim
1'de gibi duvarlardaki yerinden ve her an teh-
likesi ile olan kesimler ve yer yer tekrar
rlerek korumaya (Resim: 2). Sezon sonunda zere olan
ve turistler iin tehlike kalenin kulesinin
oldu. Resim 3 ve 4'de geen kulesinin a-
nceki (Resim: 3) ve hali (Resim: 4) g-

Resim 5'de grlen tiyatronun en list yer-
leri tamamlanarak ve bu arka desteklenerek korumaya
Bu gerekli kesimler temizlenerek ziyaretileriri ko-
layca gezmeleri (Resim: 6). Tiyatronun iinde va-
ziyetteki mimari dzeltilmesi devam edildi. Tiyatronun
ana merdiveninin rekonsuksiyonu iin gerekli n ta-
Bu merdivenlerde kalker yerini tesbit
etmek blgedeki makam ve yet-
kili sonu Bu yndeki
nmzdeki devam edilecektir.
406
Bu kampanyada tiyatro/kale kompleksinin yer alan
restorasyon dahil edildi. Bu nemli komp-
leksindeki restorasyon sezon sonunda nemli lde ger-
oldu. Bu eski ve Heroon-I
bulunan toprak temizlenerek evre dzenlendi. He-
roon-i eski Prof.Dr. W.Mller-Wiener ya-
de merhumun kal-
Bu nedenle temizlik ve restorasyon
Heroon-I'de lme ve resimlemeler tamamlanarak,
kentin bu nemli
Faustina tahrip olmak zere olan iki nemli heykel
1992'de Milet Mzesi'ne ve bunlardan arslan heykelinin
dklerek eski yerine Bu Faustina
heykelin orijinali mze
ise hamamdaki eski yerine kondu (Resim: 7). Kutsal iki
adet lahit (Resim: 8), ve zellikle gney agoradaki
mimari paralar, Kalabaktepe ve Zeytintepe mevkiilerindeki
nekropollerde dikkati eken mezar mzcye eserlere mek
olarak gsterilebilir. Bu eserlerin tesbiti ve Milet M-
zesi Mdr Semih Tulay ile birlikte yrtld.
bahsedilen restorasyon renyerinin
dzenlenmesini amalayan ok bir
Bu limandaki (Resim: 9) bozulmaya yz
arslan heykellerinin korumaya iin n ta-
Mzeye olan yer-
yolundaki nerimizin ve Mzeler Genel M-
zerine, antik
konumunun tesbitini de ieren bir proje mev-
siminde heykellerin tahribata iin geici olarak
gmlerek konserve edildi. Bu proje ile ilgili olarak bu
Prof.Dr.Brckner, liman iinde kuyular aarak toprak
Limanda lmler toprak r-
neklerden elde edilecek sonulardan, konumu ve hak-
elde etmeyi Bu konu blmnde
bir makale ile ele (bkz. Milet'te Bi-
limsel 1993).
3 bir uzman restoratr ekibiyle kampanya boyunca bu-
temizlik ve restorasyon Bu sezonda geen se-
neden kalan eserlerin temizlenmesi ve restorasyonlan da mmkn

407
2. Yzey
Do. Dr. H. Lohmann "Survey Ekibi" 6 hafta s-
reyle Milet antik blgesinde bu sezonda geen gibi Neolitik
Dnem'den kadar antik ve izleri tesbitine
devam Tesbit edilen ezici Bizans
Dnemi'ne ait Demir zere,
Roma Dnemi'ne kadar olan zamana ait
ise nispeten Antik sahil zerinde bulunan Neolitik
Dnem'den kalma geinen insanlar
Eski Tun
kalma Derinkuyu mevkiindeki "pithos" ieren bir
nekropol dikkati ekmektedir.
Yzey sonular Milet'in g-
"Mengeref mevkii"ndeki tesbitler bilimsel dikkat
ekicidir. Eskiden "Assesos" olarak bilinen bu mevkiide
Neolitik Dnem'den kalma bir ev temeli, Ge Arkaik bir
mabedin LO. 5. bir kent
ve Bizans Dnemi'nden kalma bir kilise tesbit
3.
Bu kampanyada restorasyon ve yzeysel n
planda tutularak, olarak devam Bir ay
devam eden Kalabaktepe ve Zey-
tintepe kutsal Kalabaktepe'de amalarda Ar-
kaik Dnem'den kalma ev temellerinin geen sene bulunan
mleki (Resim: lO-ll).
Zeytintepe'de ise, geen sene bulunan havuz
kompleksi zerinde ve su iin bir
dolgusunda bol miktarda seramik
para elde olup, bu paralar amfora ve testi ta-

Zeytintepe kutsal temizlenen tepenin
sondajlarda geen sene gibi yine terrakotalar
(Resim: 12-13) ve Arkaik Dnem iin yeni tipolojide kandil buluntular
elde edildi (Resim: 14-16).
4. Bilimsel
yrtlen bilimsel a-
bu sezonda da devam edildi. Jeoarkeolojik, jeolojik, pa-
408
jeofiziksel ve arkeometrik kapsayan bu a-
ayn bir makale ile burada aynca bah-
sedilmeyecektir Milet'te Bilimsel So-
1993).
Arkeolojik ve tarihi nem ..bir sonutan burada
bahsetmek istiyorum: gibi Milet r..494'de Persler
tahrip kentin bir daha sonra Kalabaktepe'ye ta-
Ekibimizdeki yerbilimci uz-
sonunda buradaki 4000 kadar arkaik evin
malzemeyi
Arkeornetrik ilk sonular, Milet iin tipik par-
mak izini bir Bu referans ile
Milet'te bulunan seramik yerli imalat olup an-
Bu referans sadece anforalan
Jeofiziksel sonunda kent jeofiziksel me-
totlarla prospeksiyonunun mmkn gstermektedir. Bu a-
nmzdeki devamedilecektir.
409
Resim: 1- Resimde kalenin cephesinin restorasyon nceki hali
grlmektedir.
Resim: 2- Resimde kalenin cephesi restorasyon grlmektedir.
410
Resim: 3- kalenin kulesinin nceki hali
Resim: 4- Resimde kalenin kulesi restorasyon grlmektedir
411
Resim: 5- Tiyatronun arka duvan ve burada bulunan kulenin restorasyon ncesi
hali
. Resim: 6- Tiyatronun restorasyon hali
412
Resim: 7- Resimde Innak grlmektedir.
Resim: 8- Kutsal Milet Mzesiine lahit
413
Resim: 9- bulunan arslan heykelinin hali
414
Resim: 10- Kalabaktepe ev bir rnek. Arka planda mleki
grlmektedir.
Resim: 1- mleki grnm
415
12-0
12-b
Resim 12- Arkaik Dnem'den kalma terrakotta buluntu; Zeytintepe kutsal alamnda bulunan ve
binicinin elini bir arkaik at
13-0 13-b
i
Resim: 13- Arkaik Dnem'den kalma bir terrakotta rnek; Zeytintepe kutsal bu-
lunan bu terakotta bir kei tasvir etmektedir.
416
Resim: 14
Resim: 15
Resim: 14-16: Zeytintepe kutsal a l a n n d a bnlnnan Arkaik Dnem kandillerine
b a z rnekler
417
1993 YILINDAAVUSTURYA ENS-
TARAFINDAN EPHESOS'DA SR-
DRLEN VE
Stefan KARWIESE *
1993 Ephesos iin yeni bir Ancak,
buna olarak ortaya problemler, Trk yksek makamlan ta-
gsterilen ilgi ve Bu-
rada zellikle ve Mzeler Genel Mdr Prof. Dr. Engin Ozgen' e
ve Genel Mdrlk elemanlanna sunmak isterim. nk
onlar, kltr olmakla za-
manda bu ve korumakla grevli ekiplerinin de ko-
ruyucusu
Avusturya Bilim ve Federal
bte ile planlanan, 15 proje ieren program, 6 ay iinde 63 Trk
ve ekip ve Mzeler
Genel grevlendirilen temsilcileri Urnran
ve Duygu 'n optimal bir idare
edilmesinde nemli Birka rekoru
130 kadar yerli grevlendirilmesi ile geen
aniden vefat eden eski enstit ve Prof. Vetters'in
dnemindeki rakamlara
Tetragonos derin amalara, burada
srdrlen tamamlamak iin devam 1. O.
700 300 kadar "Smyrna" olarak ad-
zerine az yeni deliller a-
Hellenistik Devir 'in
* Do. Dr. Stefan KARWIESE. sterreichisches Archaologisches Institut Franz Klein - Gassc
1 A. 1190 Wien AVUSTURYA
419
Lysimachos tarihlendirilen ticari amalar iin ha-
vuzlar Erken ve Yksek Hellenistik ait dkkan tesisi ve
Tiberius uzanan yol geen, en
7 ifte oda ieren, erken tesisin bir stoa olup hala belli
S. 17 meydana gelen deprem tm ya-
iin yeni byk agora
ana ticaret evi olan ve Ephesos'da bir aan C. Sentius
mleki atlyesinden gelen, bir hazine olarak se-
ramiklerin incelenmesine devam
zengin incelenmesine yeni zellikle
Ge Geometrik ve Arkaik malzemeler, bi-
linen delillere oranla nemli Agorada 1982 iti-
baren sonular P. Scherrer, S. Zah - Belicky -
Scheffenegger, ESoykal,W.Mayr ve C.Maier
Artemis avlusundaki 7. tarihlendirilen bir kilit ka-
idesinin nemli bir definesine genelde bu-
luntusuz olan bir mil ukuru iinde 3 tane fibula ve 1 heykelcik
ele Biimine gre Frig tipine ait olan fibulalar, granule
bir kalkan zelinde yksek kabartma olarak bir arslan ta-

Orientalize yz olan fakat giyim gsteren 60 g Iigr, Ar-
temision' dan heykelciklerin aksine bir kaide stnde dur-
bir klt benzemektedir; acaba burada Artemis Ep-
orijinal heykelini bir adakla
Artemision mimari ve eser-
lerinin incelenmesi, U. Muss iin U.
erken seramik malzemelerini iin
kuzey Damianos
devam Bir kolu Artemision'a br kolu giden
yol birka mezara burada uzanan, esas
mezar evlerini de ieren nekropol, S. 2. 4. yz-
kadar
Bu bilhassa 2. vefat eden gladiatrleri kabul et-
in situ bulunan kabartmalar, halk ok sevilen bu esnaf
420
ait yelerden bize birka ismi bylece bir Hymnis,
rathmetli Paloumbos'un ve bir Tyche, en Valeriusa
birer nc bir bir Perpina ile bir Margerita ta-
Euxeinos' un
Rastlanan isimler, tm bu kle ait gs-
tennektedir. Son derece ve ok basit kabartmalar, fakat
popler gelen ve belli bir kariyer ile bir gururunu
ispat etmektedir. Bu stadiona ok geen gla-
diatrlerin, orada grevli olabileceklerini gstermektedir.
Damianos D. Knibbe srekli ya-
. kk henz

1987 ile 1989 limanda srdrlen
birka ait bol miktarda ortaya ya-
ynelik bilimsel H. Zabehlicky
i
2 no lu Yama Evlerin oktogon son-
dajlar, buradaki atallanan ynlerinin ynelik
olarak eski kutsal yolun sistemine uyan heroonlar ile
hippodamik sisteme uyan evlerin blmn, birinci
duvar evresinde tespit
Kaya mevcut olan izlere gre, burada ilk nce ya-
Depremlerden kaynaklanan
noktalarda invers stratigrafiye rastlanabilmektedir, bir destek du-
nnde S. 1. ait dolgu 4. ait
amphoralar ortaya Ne de olsa bu delil, oktogon
ge dnemlere kadar ispat etmektedir.
Son raporu C. Lang seramiklerin
incelenmesi ise U. Outschar tamamlanmak zeredir.
Oktogon bulunan odalardaki freskler, son zarar
grdkleri iin, 1993 gereken restorasyon
Bu bir Trk restcratr ekibi yerine
Kuretler caddesindeki Avusturya
Fonu finanse edilen Kutsal Yol Projesi erevesinde ger-
421
H. Thr Androkloneion olarak
Bizans 'nda olarak heroon tespit a-
rekonstrliksiyon izimi ve
beklenmektedir.
Titiz bir genel temizlikten sonra Kuretler caddesi, modern yntemler
ile yeniden Burada mevcut olan fakat daha ge ya-
saklanan incelenmesine J. Keil' in
oktogon mezar iskelet hala yerinde iin,
antropologlar yeniden ve 15 - 16 bir
ait ispat bylece H. Thr'n bu Ephesos'da
Antonius ve ldrlen Prenses Arsinoe
IV yorumu daha da
Meryem Kilisesi 'nin sresince
tonozlu nnde bir sondaj burada ilk defa rastlanan in-
ukurunda ele geen delillere gre bu bina, byk 654
sonra Yani, Ephesos'daki Metropolitin, nl Muaviye
birinci Arap sonra Haghios The-
ologos'a Meryem Kilisesi nemli bir kutsal yer
olarak
rastlanan mezarlar, ortaya buluntulara gre daha
ge bir tarihe ait en 1 hala
Bir mezarda ele geen bronz ha belki bir rahibin
ebedi gsterirken, bir mezarda ortaya kap-
br dnyadaki "uzun ile antik-pagan
midi
Meryem Kilisesi'ni Olympielon 'a bir amada ge
izlerine gney cephesinde beklenen merdiven
yerine bir podyum
2. raporunu ekibim ile birlikte bu
D.Beyll srdrlen seramik inceleme projesinin finanse edil-
mesine, Avusturya Fonu devam umu-

ve Mzeler Genel bir uyarak sta-
dion, Ama, ve a-
ilk nce arkeolojik Ba-
yerine getirilen bir kuzey-gney kesitte stadionun profili
rastlanan deliIlere gre dolgu toprak, iki evrede - yani 423
422
ve 614 sonra - Kesitte, gneydeki oturma ba-
ve
tespit
Depremler nedeniyle en iki evresi olan Aphesis,
yani start kadar bilinmeyen, gneydeki
oturma geen bir aquadukt temin edi-
len su knklerine Bunlar, ge ay-
ve burada bulunan sikkelere gre, 578 sonraya
.
. Bu tarihe olarak kuzey tonozun nnde ok ilgin ve bek-
lenmeyen bir bulgu Tamamen malzeme ile ya-
bir peristylin, galeri ierisinde edilen bir kiliseye ait atrium ola-
rak Ele geen bir sikkeye gre 1081
sonra hala bu Meryem Kilisesi gibi so-
nunda bir
Antik da gney mekan
ve burada da (518 sonra ge g-
cephede yerine getirilen ilk stadionun bu
cephesinin stliste edilen tonozlu odalardan tespit edil-
Antik ve Orta daki depremler dolayisiyle tahrip olan veya
ken burada ok tehlikeli bir durumu Fakat
stadionun, 262 meydana gelen deprem sar-
tmyle kuzeydeki blok ispat etmektedir; bu
depremden sonra bir yerine ana da dahil bu cephe, dolgu
toprak ile gmlerek iptal
Son byk konser ve festival gibi iin fazlaca kul-
olan tiyatronun ve grevi ve
Mzeler Genel ekibimize ok titiz bir
genel temizlik ve bu mevcut zarar ve tehlikeler tespit
Bunun zerine gerekli tedbirlerin iin ti-
yatro, Amtlar ve Mzeler Genel ziyarete geici olarak ka-
blok duvarlanmn dengesiz durumda ol-
ve oturma altmda saklanan, stadiondaki gibi fakat
daha byk boyutla stste duvarlan
ve kopma ve kmeler gsterdikleri belli ge-
reken tedbirler ortadan ynelik olarak
duvarlarda grlen, ok ve moloz
ile ve alttan desteklenerek friks-
423
yona Bloklar bulunan opus ca-
ementitium ve alt da
temeller stne kurabilmek
gelen) dolgu toprak, birka noktada Bozuk ve
(bir defa bile) ve destek
yeniden kurularak, her taraftan Bylece Ana-
st lde sy-
leyebiliriz.
duvarlardaki yk ve hafifletmek iin
men ve mermer ile birlikte iyi bir' g-
neydeki diazoma tneli Ustelik bu daha eski
merdivenlerinde gibi) tiyatronun ve tarihi ile il-
gili yeni bulgular buna gre 262
deprem meydana gelen birinci byk kay-
ve 4. 2. deprem serisi, iptaline
sebep
Proskenionda bulunan kadar olan
ve nem buradaki
basit fakat ustaca izimler, tiyatro ve
gladiatrleri gstermektedir.
Tm iin olan i 993 yerine ge-
tirilen acil tedbirler, tiyatronun ve iin de ge-
rekli Ancak, bu devam etmeden nce ge-
lecekteki yeni ve genellikle vazife hedefi ile ilgili
titiz bir proje ka-
Bu amala Mimar' Sinan Universitesi ile ortak bir
ve Muzeler Genel
istenen survey A. Bammer ile ekibi
Kaystros Krfezi'nde ve blgesinde yerine Bunun
her zaman gibi antropolojik, epigrafik, heykel, jeolojik,
nmizrnatik, genel restorasyon ve seramik devam edil-

424
28.MAKALE
BASILA
1993 YILI PROKAlA
mer *
Antik Phokaia kentinde 1993 Foa'daki son dnem
mevsimidir. Bu 01.05.1993 gn
ve 27.12.1993 gn sona 1992
M.O.590-580 olan Herodotos'un szn uzun-
5 kilometreyi surlarla ve kentin bu zamanda
en byk biri
(izim: 1)2. 1993 Phokaia'da ise
grupta toplayabiliriz-;
I) Liman Kutsal
2) Antik Kent Merkezi'ndeki

(2)
(3)
Do.Dr.mer Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Klasik Arkcoloji Anabilim

ve Mzeler Genel temsilcisi olarak M-
Arkeolog M.A.Aytckiu grev daha sonra Isparta Mzesi'nden
Sanat Tarihi Mustafa Akaslan bu grevi 1993 giderleri
Kltr bulunan Denizcilik sahibi Levent Ka-
raelik, Gk, Yavuz Aykut Gsar. Enis ve Burin ile Genel M-
te yandan Deniz Piyade Volkan Sucuku. bu a-
maddi ve manevi destek Foa Belediyesi de motorlu
ara ve bulunan tm ve
etmeyi bor bilirim.
"The Cily Walls of Phokaia". Revue des Anciennes 96 (1994), 1-34
19,93 arkeolog olarak Alunet Aydemir, Gamze zbrev. Aynur Civelck,
Esin Glcan ve Nazmiye Karademir Yksek Mimar Restorasyon Er-
cment Kuyumcu da mimari eserler zerinde Arkaik kent duvan
ile mozaik ise Mzesi restorutr arkeologlanndan M.A.Suzan z-
bir grup Restorasyon
olarak Murat Cura.., Sinan ve Sefa grev Bu
Ege ve Uuiversireleri Edebiyat Faklteleri ile Seluk Universitesi'nin
Fen-Edebiyat Fakltesi Klasik Arkcoloji Anabilim 35 ile y-
Herkese ederim.
425
r
------------
3) Restorasyon
a- Arkaik Kent
b) Mozaik
i) Liman Kutsal (izim: i No.2" izim:2-3)
Athena Kutsal kuzeyindeki tf
zerinde bulunuyordu (izim: i No.!)4. Bu kutsal kuzey
deniz eviren asfalt yolun
alanda, temmuz itibaren sonuna kadar ve bu
sonucunda kayalara bir kutsal alan ortaya l-
(Resim: I). Athena yer alan bu kutsal
alan, zamanda antik Sz konusu
alan, 1992 ay bahesi olarak
Bu alandaki kayalar zerinde ni burada bir ta-
gstermekteydi (Resim: 2). bu
hava ortaya ve dzenlenerek he-
Bylelikle arkeolojik modern kentle birlikte
gsterilmek
Athena kuzey ve szn
kayalara kutsal zerindeki duvarlar, Phokaia kent du-
krouolojisini gstermesi nemlidir (Resim: 2-3).
Deniz bulunan bu kutsal zerindeki
sur drt dnem gstermektedir. En altta dikdrtgen bi-
imde tf dzgn bloklardan drt 1992 so-
gre ve Arkaik Dnem'e ait
nl bir blm zerinde iki
sonra, bir ince bulunmakta, onun zerinde de
yine bir yer En alttaki 59-60
cm olup, bu ait
kesilerek dzeltilmesiyle yk-
seklikleri 54-55 cm dir. Unc olan ise, 25 cm yk-
sekliktedir. olup, 70-208 cm de-

(4) Phokaia Athena iin: E.Akurgal, "Foa ve Sondajlan", Anatolla i
(1956), 36-37; yazar. 3. 1990, 365; yazar.
Eski Ege ve 1993, 56, 58-59, Res.Iza, 104-108; "Foa
Bulunan Arkaik Devir Eserleri", VI. Trk Tarih Kongresi, Ankara
1967,35-40. antik yazarlar da sz etmektedir: Hellenica I,
3.1; Strabon XIII, 601; Pausanias II 31. 6 ve VII. 5. 4.
(5) Revile des Eti/des Anciennes 96 (1994), 3, Fig.l No. 2A, Pl. 1.
426
Phokaia'da bilinen bu en eski sur zerinde kk
kire ile Roma Dnemi bu-
Daha stte ise iri dzensiz olarak yer-
bir yer Horasan
bu son derece byk ol-
ve dzensiz nedeniyle Ceneviz sur stilini gs-
termektedir; bu yzden bu enannun 13. ait ge-
rekir. son evresi ise Dnemi'ne aittir. En stte horasan
har ve kk boyutlu yuvarlak Dnemi ona-
ucunda di ye orta
zelinde bulunan gre, 1538-1539
Bu surlar, Dnemi'nde 17.
da byk bir onanm ancak bu Dnemi
byk bir blm, 1860 zerindeki evlerin in-
zere
alanda nce beton ya-
bulunan bu neden Kayalarm dz-
gn bir duvar biiminde oyularak yzeyinde kuzey
ynne bakan adet (Resim: 4-5). Bu iki
tahribata 20-22 cm 27-29 cm yk-
ve 22-50 cm birer kk Ka-
bu kk iin fener yeri olarak 01-
en birinci 210 cm yksek-
102 cm olan bu byk 91-93 cm sa-
hiptir. Byk burada byk bir heykeli bu-
ikinci ise, en ok tahribata
52 cm bu 80 cm.
dir. ise 32 cm dir. dikdrtgen biiminde 8x7
cm. ve 4 cm bir
Bu buraya konan kabartma veya heykeli tutturmak iin kul-
nc 57 cm 70 cm ve 50
cm. sahiptir. Drdnc 80 cm, yk-
ise 84 cm dir. de 52 cm dir. 66 cm
(6) 1455 sonra. kale duvarlan Kanuni
SultanSleyman (1520-1566) yresinde halen
yerinde korunan gre. Kanuni Sultan 1533-1541
ruhan Sancak yapan Sultan oduneusu silahlar lskender ta-
1538-1539 (Hicri 945) bu evresinde
Dnemi kareye plana sahip kulelerinin kalinnlan grlebilir du-

(7) Bu bilgi bulunan Foa ile ilgili henz bel-
gelerden
427
------
60 cm ve 58.5 cm Birinci ni
ni byk yer
yordu. Bu yer duvar yzeyinin dibinde bir kanal bu-
(Resim: 5). 13 cm olan bu dzeyi de
Bu tr kanallara
zerinde yer alan Arkaik sur dibinde de rast-
Stilieri birbirinden ok za-
da birbirinden uzak Arkaik en alttaki
deniz yzeyinden 4.33-4.81 m
tedir. Bu dzey ile nndeki sonucu ortaya kut-
sal platformu 4 m ykseklik bu-
Deniz girinrili bulunan kutsal
alamn bu platformunun karadan bir ancak bu
platforrna ucundaki deniz bir merdivenle
Bu merdivenin dzgn platform ise
bugn denizin iinde Bu platform antik
deniz yzeyinin stnde olup, iin 01-
nnde ise, kayalar kk bir koy biiminde gi-
rinti (izim: 2, Resim: 6). Buradaki kayalara
kk fener koymak Gerek adak
iin, gerekse iin kullamlabilecek bu geceleyin de kut-
sal alana denizden
sonucunda asfalt yol ve beton
nnde 60 cm derinlikte ana kayaya
lerin nndeki bu platformunun yzeyi dzgn denizden
50-100 cm Bu platformun
sunak yeri olabilecek bir oyuk 90x130 cm bo-
yutlannda bu sunak yerinin kayaya
ise, 25-30 cm dir. Szkonusu alamn blmnde ise 240-270
cm 170 cm ve 60 cm yine kaya
iine bir havuz Bu havuz denize 16 cm ge-
bir olukla havuzun st dzeyine
13 cm bir kanal
Bu havuzun birbirine kk
olan daire biiminde 30-35 cm kayaya oyuklar
derinlikleri ise Lo cm ile 13 cm Ka-
gre bir tr bu oyuklarda dinlendirilerek dibe
kmesinden sonra denize havuzun ar-
kutsal alana merdivenlerin kayaya bir
kaya Bu tr kaya Urartu ve Phryg

428
Kutsal alana nndeki
deniz iindeki girintide 1 m kadar derinlikte
zemin Derinlik hemen artmakta ve 5 m yi
gemektedir. Bu sonucunda antik Athena ve
Liman Kutsal zamanlarda denizin kayalara kadar
ve bu alanda olduka derin
. Athena Ait Buluntular: Liman Kutsal
layan merdivenlerin ve girinti kk
bir koy biimindeki alanda Athena ait bul-
gular ele bir evresi buraya
Deniz dzeyinde ve bu dzeyin ok
topraktan kiremitleri ile mimari terracottalar ele ge-
kiremitleri genellikle siyah firnislidir. Bol bulunan
stroter, yuvarlak profilli kalypter ve yine yuvarlak profilli
mahya kiremidi Foa'da ele geen en eski kiremidi par-
Bunlar M.O. 6. ortalanndan ok daha neeye aittir. Mi-
rnari terracottalar da an kiremitleriyle zamandan
topraktan bu mimari terracottalarm benzerleri, 1952-1955
Ord.Prof.Dr.Ekrem Akurgal Bu mi-
mari terracottalar ierisinde akroter, sima ve friz gze arp-
Bunlarla gelen ve iyi rnekler olarak
ele geen mimari terracottalar, Larisa'da
Keramik buluntular: Liman kutsal en
erken keramik buluntular, merdiveninin nnde deniz iinde 2 m
derinlikte En erken paralar Protogeometrik ait
olup konsantrik daire sslemeli oinokhoelere aittir. Geometrik Dnern'e
ait oinokhoe ve skyphos da M.O. 7. ve 6.
ait Oryantalizan keramikler, skyphos, oinokhoe, skyphos-krater ve tabak
gibi formlar gsrerir.Ote yandan bu zamana ait Khios keramik rnekleri
de ele M.O. 6. M.O. 4. kadar bol At-
tika de Daha ge dneme ait yani Roma ve
Bizans Dnemi keramikleri deniz dzeyinden itibaren ele Bu
(8) yuvarlak profile sahip kalypter ve mahya kiremitleri. Yunanistan'a gre
Anadolu'da daha eskidir. Neandria, Didyma, Dver, Pazarh, Akalan ve Bo-
bunun rneklerine Bu konuda byk bir devam et-
mektedir. .
(9) E.Akurgal. Anatolla i (1956). 36; yazar. AlA 1962. Abb. 24-25; yazar,
Eski Ege ve 58-59, Lev. 107-108; A.Akcrstrm. Die Architektonischen Ter-
raketten Kleinasiens, Lund1966. 34, Abb. 65: 1,3.
(10) Kjellberg-Akerstrm ve Larisa ll. Die Terrakottcn; Stockholm
1940; Die Terrakouen Kleinasiens. 45 vd.. Lev. 18-35.
429
-------- --
-----
alanda az miktarda 12. ve 13. ait hamurlu sgrafitto (i-
zikleme) tek renkli (genellikle paralar bu-

Dnemi keramikleri, genellikle st dzeylerde ve
nndeki platformun stnde ele En erken ke-
ramikleri 15. aittir. Bunlar az olup hamurlu, slip
veya oksit rengindeki paralar ile "Milet
denilen teknikte beyaz astar zerine kobalt mavisi ile saydam
renksiz 16. ait beyaz "mavi-
beyaz" denilen teknikte rnekler de Ote yandan 18. yz-
ait az miktarda san rengin egemen kk stilize bitkisel mo-
tifli Ktahya retimleri de 18. sonu ve 19.
ilk olabilecek "Milet denilen grubun rneklerini
erken dnem anakkale retim rneklerine de 15-19. yz-
bir zaman dilimine ait hamurlu beyaz as-
genellikle renkte paralar gndelik kaplarla ilgili
19. ikinci ile 20. ilk ait Bel-
ika, Fransa ve ithal ok porselen ve keramik
ele Ote yandan son Dnemi'ne ait yine
lkelerinden ithal opalin ve camdan bardak,
kerlik gibi paralar da bolca
Dnemi keramikleri gndelik mahsus,
pek ok yerde bilinen, hamurlu, tek renk
(monokrom) paralara bol miktarda buna
gerek "Milet denilen gerekse keramik 16.
ait en parlak rnleri olan, beyaz hamurlu, "Rodos olarak ta-
ok renkli (polikrom) keramikler ile "mavi-beyaz" grubunu
turan, daha ziyade saray evresinde keramik rneklerin hemen
hi dikkat ekicidir.
Liman Kutsal Hangi Ait
bu deniz nedeniyle kutsal ilgili
ait en kk bir adak hediyesi ancak ola-
rak akla ilk gelen Kybele nk Foa'da bu klt
gneyinde Akkayalar yresinde kayalara klilt yer-
lerinin Kybele ile ilgili Ote yandan Tiyatro Te-
(11) Bu dnem karamikleri zerine bana bilgi veren niversitesi Edebiyat Fakltesi
Sanat Tarihi Anabilim yeleri M.Baha ve ile
Hakan burada etmekisterim.
430
pesindeki Kybele ok eskiden beri bilinrnektidir'".
Burada kayalara ok ierisinde Kybe-
le'nin Dikdrtgen formlu ortalama yk-
seklikleri 40 cm, ise 30-35 cm dir. ok bir sa-
hiptir. gre Tiyatro Tepesindeki kutsal alan Hellenistik
Dnem'e aittir. Arkaik Dnem'den nk ni bo-
kktr. Arkaik Dnem byktr.
Phrygler'de de byk olarak
Foa'da Kybele klt nemli ve idi.
kolonisi olan Massalia ve Velia'da Arkaik Dnem'e ait na-
iskos ierisinde Kybele stellerinin Phokaia'da da Arkaik
Dnem'de Kybele kltnn var gsterir; nk bu
kentler Phokaia Arkaik Dnem'de O halde bu
klt, bu kentlere Phokaia'dan Gerekten de 1993
Foa ierisinde bulunan, fakat yeri kesin olarak saptanamayan na-
iskos ierisinde oturan bir kybele adak steli ok ilgintir (izim: 4). Pho-
kaia steli, biim Marsilya'da bulunan rneklere ok
nk tmnde zerinde akroter belirgin olarak gs-
bu nedenle Massalia rnekleri ya Phokaia'dan g-
ya da Phokaia rneklerinin
Liman Kutsal kayalara bir yeri
Kybele klrnn Phokaia'da ve bu Arkaik Dnem'de
de grlmesi, Phokaia'da Arkaik Dnem'de Kybele'ye ait bir ge-
rektirmektedir. Sz konusu alan kutsal bir yer olup, stndeki te-
rasta Athena bulunmakta idi. Athena kentin
Kybele ise Anadolu'nun Her ikisinin de anda ve bir-
likte grmeleri Ustelik Liman Kutsal
lerin ile kayaya anaklar, Phryg hava
da bu nedenle Liman Kutsal
Kybele'ye ait
Liman Kutsal Tarihlenmesi: Heykel ve iine
yer yzeyi dzgn bir duvar biiminde d-
olan dibinde sert bir taban ele Ay-
bu dzgn kaya yzeyinin dibinde de yine kayaya bir su ka-
(12) Ed.anglotz, AA 84 (1969). 377 vd. Abb. 10-11; F.Naumann. Die lkonographie der Kybele
in der und der Mitt. Beiheft 28. Tbingen 1983, 153-
155, Taf. 20, Phokaia'daki Kybelc (Meter) klt iin: F.Graf, Kulte
(1985),419-420.
(13) W.Froehner. Muscc de Marsellle. Catalcgue des antiquites grecques et romaines (1987),
Nr.23-63; 28. 139 vd. Taf.19. 1-2; E.Langlotz,
Die kulturelle kiinstierische der Ktistendes Mittelmeeres durch die
Phokaia (1966),32,37, Abb. 38-39.
431
sz (Resim: 5). Gerek bu iin-
deki toprakta, gerekse bu evresindeki taban bu-
lunan keramik, kutsal zamandan gelen en eski anak
mlek Bunlar M.O. 6. ikinci aittir; bu ne-
denle bu ve tm kutsal bu tarihten nce
gerekir.
zerinde yer alan drt
surlar, M.O. 590-580 aittir. En alt ait bir ka-
sur blok biiminde Ote yandan
dibinde yer yer nnde gibi kanallar yer al-
Bu kanallar da ve ortak zerine bir fikir
Arkaik Dnem suruna ait blok olduka byktr.
uzaklardan olmalan zordur. En evredeki ka-
kesilmesiyle sur akla
Ote yandan sur blok cinsi, rengi ve zerindeki da-
Liman Kutsal' ktlesiyle sahiptir.
bu sur bu alandan gsteren izler de bu-
Bu nedenlerle nce sur blok kesilerek ol-
hemen sonra da bu bir kutsal d-
Btn bunlara gre, Liman Kutsal
M.O. 6. ikinci neeye ve
tarihten sonraya ait gerekir. Bu tarihin M.O. 546 Pers is-
nce akla bu nedenle Phokaia Liman Kutsal
M.O. 580 Bu
yerindeki da bu tarihe ters
2) Antik Kent Merkezil/deki (izim: i, No: ll,
izim: 5)
Foa modem ierisinde Mahallesi 175. ve 189.
sokaklarda Belediye'nin 1992 Eyllil 3. Derece Arkeolojik
Sit kepeyle su ok
eski eserin zerine sz konusu alanda
1991 ve 1992 bu alanda verilen
arkeolojik alan olduka ve geriye otopark kal-

Kent ierisinde tiyatronun kalan bu alan, 1992
ve i 993
Bunlardan tamamlanan 189. sokaktaki amalar 27.12.1993 ta-
bu sokakta Roma Dnemi'ne ait mo-
zaiklerden biri in-situ olarak
432
sonucunda Arkaik Dnem'den Roma Dnemi'nin so-
nuna kadar bu srekli (Resim: 7-8).
189. sokakta 5 x 5 metrelik amalar kprler kal-
ve byk bir ama meydana Bu ama
30 metre ve 5 metre ancak uzun
blmnde buluntu durumu nedeniyle ama, 1.5 metre daha ge-
ve 6.5 metre
sonucunda 5
Erken Arkaik Bu ait bir duvar
(Resim: 9). Bu duvar 189. sokakta
ve kuzey blmnde 1.40 metre ortaya
En alt mimarisine ait olan duvar, kuzey tarafta yeni
olan Amadaki
en ineesi olup, 36 cm ok byk olmayan
toprak En st deniz d-
zeyinden 1.94 metre derinliktedir. 1 metreden daha fazla ykseklikte ko-
ancak duvarm temeldeki su nedeniyle
Yine bu su nedeniyle bu ait toprak taban sap-
ancak 1.30 metre dzeyinden itibaren ortaya suyun
toprakta elde edilen anak gre bu M.O. 7.
ait
M.. 6. orta blmnn kuzeyinde pa-
ralele ele geen iki duvardan gneydeki ikinci aittir
(Resim: 7-8). 3.5 metre 46.5 cm
Kuzeydeki duvardan biraz daha Duvann korunan 1.25
metredir. Su nedeniyle temelinin sonuna bu du-
ait olan taban da Korunan en yksek nok-
deniz dzeyinden 2.25 metredir. Duvann birbirlerine toprak
ile Duvar rgs 1.61 metre dzeyine kadar
bir duvar sistemi gsterir. Bu dzeyde alttan gelen rg
sistemi, dzgn bir izgi gsterir biimde ve st blmde
daha byk ok dzgn olmayan polygonal
bu duvar, Hel-
-Tenistik duvann Bu alanda daha st dzeyde
bulunan topraktan M.O. 6'. ilk ait byk
kap dabu tabakaya ait Uzerinde lotus palmet, inci di-
zisi ve lon kymationu sslemeleri
Klasik Dnem sz edilen M.. 6.
olabilecek hemen kuzeyinde yer alan ve en kuzeyinde
bulunan duvar Klasik Dnem ait (Resim: 7, 8, l O).
433
------------
-----
5.5 metre ve 48-49 cm en
yksek dzeyi denizden 2.36 metredir. 1.35 metre yk-
ancak su nedeniyle temelin bitim ula-
Gneye hafif meyil
sunda olup gneye kavis Hemen gneyindeki M.O.6.
ait stili ile ancak ondan ay-
M.O. 6. biraz daha Tm
da biraz daha byktr. Her iki duvarda da iki stilde rgs bu-
Alttaki rgler daha stteki rgler
ise iri polygonal ancak rgden iri
polygonal dzeyi Arkaik duvarda 27 cm daha
Arkaik duvarda 1.61 metre, Klasik duvarda 1.88 metre d-
zeyinden itibaren rgiilerin stilleri fakat alttaki r-
gler Arkaik Dnem rg daha
az yksektir. Ustteki rglilerinde ise Klasik Dnem'in polygonal
lan daha byk ve daha dz olarak
Klasik Dnem ait bu duvar, ilk evresine ait olan
en alttaki taban ile tarihlenir, renkli tf ve to-
zundan bu taban, alalma
gsterir. dzeyi 1.63 metre.
ise 1.31 metredir.Bu olarak M.O. 6. ikinci
ait keramik ele Buna gre Klasik Dnem M.O.
5. ilk ait Bu bu alanda en uzun kul-
nk bu duvara k olarak ayn taban sap-
En alttaki taban, szn zere 1.31 metre d-
zeyindedir. Bu Arkaik Dnem keramiklerinin
bir kum da Bu kurnun
byk iindedir.
1.31. metre dzeyindeki birinci zerinde ise 1.81 metre d-
zeyde II. Klasik Dnem Bu dnem g-
neye ve Arkaik Dnem bir blm
II. Klasik Dnem Arkaik zerinden
Her iki taban CUI m-L.81 Arkaik Dnem keramiklerinin
Klasik Dnem ele L. 81 metre dzeyinde olan Il.
Klasik Dnem renkli burada bulunan bir
biimindeki ocaktan Bu ocak
basit olarak olup, kiremit bu-
Aynca yanma izleri de ele Ocak gneye bak-
makta olup II. Klasik Dnem hemen zerinde yer al-
II. Klasik Dnem zerinde, 80-90 cm
gneyinde bir toplu buluntu grubu ele ierisinde ift
434
kulplu silindirik bir kap, Kos ile bir mlek bu-
Btn bu toplu buluntular Arkaik Dnem tam s-
tnde ele Bu toplu nemi, II. Klasik Dnem ta-
sonunu belirlemesi nemlidir.
Ge Hellenistik Dnem'e ait olan bu toplu buluntu grubu, II. Klasik
Dnem sonunu gstermektedir. Yani Klasik Dnem Hel-
lenistik Dnem'de de uzun bir sre II. Klasik Dnem ta-
zerinde 2.06 metre dzeyinde III. taban Bu
taban, bu toplu buluntu grubunun tarihinden hemen sonra
Tm tabanlar
Ge Hellenistlk Dnem Klasik Dnem
zerinde Hellenistik Dnem'e ait Daha st d-
zeyde nedeniyle bu daha ok duvar ele
boylu boyunca uzanan
renkteki iri tf olan temel, i metre ge-
olup, 2.15 m-2.35 m dzeyindedir. Hellenistik Dnem'in so-
nuna ait olan bu duvar temelinin gerek fonksiyonu veya hangi ait
yeterli nedeniyle an-
Belki de bir veya caddeyi bir
Bunun tesinde blmnde byk bir Hardal
tahrip olan Roma ise
(Resim: 17-18), bir dik yapan iki Bu du-
varlar da Ge Hellenistik Dnem'e ait 55-56 cm ge-
olan bu duvarlar. dzgn olmayan ve
lar toprak birbirine (Resim: 11-12).
te yandan Ge Hellenistik duvara (Resim: 7,8,11), Klasik Dnem
yaslanan zerinde de 2.35 metre
Bunun blmnde bulunan Roma
Dnemi'ne ait byk Hellenistik duvarlar yine
dzeydedir. Toprak harla tutturulan bu de-

uzanan Hellenistik
dnem temelinin hemen gneyinde olarak
uzanan topraktan iki knk Bunlardan
knk gneyde, ince knk ise kuzeyde
Hellenistik Dnem'e ait bu knklerden uzunluklan 50.5
cm., 22 cm dir. Et 2.2 cm dir. knkn ie-
risine giren 3.5 cm dir, knklerin 51 cm,
16.5 cm, et ise 1.7 cm dir, knkn ierisine giren 4
cm.dir. Bu knklerle ilgili olarak ok dzgn olmayan adet
435
--_....._----_.
knk elde (Resim: 12).
28 x 27 cm dir ve dzgn bir dngen tf ya-
30 cm dir. Bu iki ince knk
bir Daha ise yine tften iki
ok dzgn bir arz et-
meyip, olarak 26/27 x 29 cm dir. Derinlikleri de yine
30 cm dir. Bu iki kuzeydekinde ince knk bit-
mektedir. Gneydeki ikinci ise, knk ince
knk bu zerinde
daire biiminde bir Bu byk kontrol
Bu delikler kire Ince knklerin
toplam 32 tanedir. Ele geen knklerin ise 23 adettir.
Birbirlerine kire bo-
yutlarda olan su knklerinin noktalarda ve yer-
lerde Gneyde.yer alan knk en uzun lye sahip
olup, 17 Once ince knk ve
olarak devam eden bu knk 17 metrede 31 cm yk-
seklik kaybetmektedir. knkn st seviyesi deniz dzeyinden
2.37 metre olup, ucu 2.06 metre seviyesine kadar
Ge Hellenistik Dnern'e ait bu knklerin hemen zerinde ise, bu yer-
toprak orta blmnde
Ge Hellenistik Dnem mimarisinin taban dzeyleri 2.13 metre 2.26
metre seviyesinde Bu knk yerin ze-
rinde, belki de bir sokak veya cadde Hellenistik Dnem'e
ait temel da bu gibi grlmektedir. Gney
blmn nedeniyle ancak kuzey blm
bu soruna da ge-
tirecektir.
Roma Dnemi Roma Dnemi en st
Bugnk toprak seviyesinin 50 cm. ol-
iin Roma Dnemi'ne ait iyi 189.
175. sokakla Roma Dnemi'ne ait ok duvar
ve tabanlar Bu blmnde kalan alanlarda
ise, yalmz Roma Dnemi'ne ait tabanlar ele Bu tabanlar ya
dz horasan ya da mozaik Bu tabanIann d-
zeyleri amamn en do-
gneydeki Hardal kalan bitkisel ve ge-
ometrik motiflerle renkli mozaik taban
2.90 metre seviyededir (Resim: 17-18). Oysa orta blmndeki
Roma Dnemi'ne ait horasan tabanlar ise 2.61 metre dzeyindedir. Daha
yer alan byk dzeyi de 2.70-2.73 metre d-
zeyindedir (Resim: 19-20). Roma Dnemi'nin olgun zamamna ait bu iki
436
mozaikten evinde ve evresine 1.70
x 2.50 metre llerinde bir ereve byk
temel 3.x 3.5 metredir. bezemeli byk mozaik
zerine yerinde in situ olarak korunmaya
Kk hemen 36 x 32 cm 30
cm kk bir kontrol havuzu Bunun ze-
rinde tf bir kapak yer
Bu alandaki bize Arkaik Dnem ya-
modern Ay-
antik kentin stratigrafisini vermesi da byk nem arz et-
mektedir. ilerideki bu sokakta ele geen
hemen meydanda
3) Restorasyon :
a- Arkaik Kent
1992 Maltepe tmls ierisinde ortaya
ve geici korumaya M.O.590-580 ait sur
1993 Temmuz ve yeniden ele kon-
servasyon ve restorasyon Arkaik dnem sur
Hellenistik Dnem'de zerine tmls dolgusu
zarar (Resim: 13). Tmlsn dolgusuna ait iri yu-
varlak iin, sur yzeyinde ve
atlamalara neden Bu ve atlaklara dolan toprak ise, bu-
rada bitkilerin yol ve sur daha da bo-
bu nedenle 1993 sur
restorasyonu ve
Sur olan restorasyon ve koruma

1- Malzeme Seimi: ncelikle sur "Foa
diye tf analizi tuz oranlan ve direnci
Elde edilen sonulara gre malzerneye uygun ve

2- Kopan Yerlerinin Sur duvarnun stndeki
ve evresindeki paralar toplanarak, yerleri Yerleri bu-
lunan paralar
(14) Sur restorasyonu Restcratr-Arkeolog Suzan bir ekip ta-
Bu ckiptc Murat Cura. Refik Cura, Sinan ve a-
olarak grev
437
3- Genel Temizlik: zerinde genel bir temizlik toz
ve toprak birikintileri Bylece ortaya ve ren-
ginin grlebilmesi
4- Temizlenen sur yzeyi, bir
malzemeyle Bu iki kez Uze-
rinde olarak duran kk n-

S- Temizlik: Sur zerindeki ileri ile
fakat alt blmleri olarak
Buralardaki eski bitki kkleri ile topraklar (Resim: 14).
6- temizlikleri ve yerleri
paralar, nce kendi sonra sur
zerindeki yerlerine organik
ve yapmayan zellikle
7. Bitkilerin ldrlmesi: bittikten sonra,
atlaklara neden olan bitkiler iin daha nce ve uz-
manlarca tf uygun olan bir karar
Bu ila tf ve rengine zarar vermeyecek niteliktedir. Bit-
kilerin kesinlikle nk
mekanik bir temizliktir. Bu kk iin zamanla tekrar
srgn verip bymeye ve devam etmektedir. Bu yolla ila, iS
gn ara ile drt kez Her zellikle ieklenme d-
rieminde gereklidir. Bu sonucunda bitkiler
ve atlaklar
8- Sur zerinde bu-
lunamayan toz ve birikmesini nlemek, bitkilenmeyi
engellemek, eski bitki kklerinin olanak vermemek iin
karar atlaklara
da Bu uygulama, estetik da d-
yama gibi kt grnmemesi ve g-
edici dikkat bu nedenle sur
hacim, biim ve malzemesine uygun olarak doldurma

Bu tamamlama, ileride zaman surun eski durumuna d-
nlmesini iin ok kk renk ve hacim farklanyla uy-
Dolgunun sur bu yzden
mekanik dolguyu ve tf etkiler. Dolgu
da surun kendisi kadar etkilenir.
438
Tamamlama organik ve hava ile olan kes-
meyecek bir Bu renginin mat ve
iine tf kabul ederek rengini nedeniyle de
tercih
Suru tf her birinde ok renk ton-
grlmektedir, Bunun iin bir renk cetveli
renk ve doku seiminde (Resim: 15). ev-
reden toplanan sekiz renkte seilen tf ve
toz haline renk gre tf ka-
ara tonlar elde Dolgunun doku ve kont-
rolleri sonra % 60 % 40 ise tiif ve toz-
uygun bir oran saptanarak uygulama

Doldurma sonra, sert-
zel bir malzeme sur kez daha Bu
en nemli yzeyinde bir tabaka.
ve hava engellememesidir, Bylece da-
bir cinsi olmayan tf
Sur tm bu sonra ok daha bir ve
grnme sahip (Resim: 16). Bylece bu duvar, gelecek
nesillere en iyi biimde olarak
b- Mozaik
1992 antik kent merkezindeki Ge
Roma Dnemi'ne ait ok renkli iki taban ve 1992
geici korunmaya 1993 a-
mozaiklerden kk ve
Mzesi'ne teslim (Resim: 17-18). mozaik ise ye-
rinde korumaya ve zerine bir koruma (Resim:
19-20). Bu mozaiklerin Suzan ger-

M..6. ilk en byk kentlerinden biri
olan Phokaia'da 1993 restorasyon ve dzenleme a-
son derece bir bteye olduka verimli
ok daha byk
(15) Antik kent merkezindeki bu mozaikleriri restorasyonu iin bkz. Suzan "Antik Mo-
zaiklerin Restorasyonu ve Konservasyon!:!", Antik & Dekor 24 (1994), 46-49.
439
.. '!f
izim: 1- ..
1. Athena (Arkaik Dnem) 2. Liman Kutsal Alam (M.O.580 3.
Hkmet eski a1am 4. MaltepeTmls. Tmls HellenistikD-
nemden olup, iindeki Arkaik Dnem sudan M.. 590-580 aittir 5. Altm
Tepesi (Hilmi 6. Tepe (Tiyatro Tepesi) 7. Kybele Kut-
sal 8. Tiyatro (M.O.340-330) 9. ifte Kayalar Kayalan) Tepesi 10.
Roma Dnemi keramik 1 Arkaik Dnem'den Bizans Dnemi'ne kadar
kent 12. Antikliman
A. Arkaik Dnem sur (M.. 590-580)
B. Arkaik Duem kayalara yatak izleri (M..590-580)
C. Arkaik: Dnemsurunun yerler
D. Arkaik Dnemsuruna aitkuleler
440
/
-
\
/
/
441
442
U !\.
, ~ !\.
izim: 4- Naiskos ierisinde oturan tann Kybele. Tf Foa'da
443
444
o
D" 00
M
s
o>
~
i
~
'"
O
: :
cl.
Q
Resim: 1- Liman Kutsal bir
Resim: 2- Liman Kutsal ncesi stte ise drt ayn evre gsteren kent

445
Resim: 3- Liman Kutsal zerinde Arkaik Dnem kent duvarlan ile Roma ve Ce-
ncviz sur
Resim: 4- Liman Kutsal yeri
446
Resim: 5- bir
Resim: 6- Liman Kutsal grnm
447
Resim: 7- Antik kent merkezindeki

448
Resim: 8- Antik kent merkezindeki
tabakalan (Erken Arkaik Dnem',
den Roma Dnemi'ne kadar)
Resim: 9- Antik kent merkezindeki Erken Arkaik Dnemle ait duvar ile Ge Hellenistik
Dnemle ait su borulan
Resim: 10- Antik kent merkezindeki Erken Klasik Dnemle ait duvar
449
Resim: 11- Antik kentmerkezindeki
dan bir g-
rnm
450
Resim: 12-Antik kent merkezindeki Hel1enis-
tikDnemduvanve suborulan
Resim: 13- Maltepe. Arkaik Dnem kent (M..590-580) onanmdan nceki du-
rumu.
Resim: 14- Maltepe. Arkaik Dnemkent iin temizlik.
451
Resim: 15- Arkaik Dnem kent, dolgunun renk ve do-
kusunun renk: cetveliyle
Resim: 16- Arkaik Dnem kent onanmdan sonraki
452
Resim: 17- Antik kent merkezindeki Ge Roma Dnemi in-situ durumu
Resim: 18- Ge Roma Dnemi yerinden sonraki
.:153
Resim: 19- Antik kent merkezindeki bezemeli sonraki grnm
Resim: 20- Antik kent merkezindeki onanlan
bezemeli mozayikten bir ay-
(Ge Roma Dnemi)
454