6. TOPRAK MHENDSL 6.

1 Orman Yollar Yapmnda Toprak Mhendislii Doru yol yapm, doru yerin tespit edilmesiyle mmkndr. Srekli kullanlacak orman yollarnn, yapm ve bakm masraflarnn minimize edilmesi ve doru yerin seini iin zeminin yap ve zellii ile davrannn bilinmesi gerekir. Zemin zeliklerinin tespitinde zemin ettleri u yararlar salar; Tama gc zayf, drenaj yetersiz ve potansiyel heyelan alanlarndan kanmak mmkn olur, Uygun dolgu malzemesi ile st yap iin gerekli stabilize malzemesinin temin edilebilecei yerlerin ve ocaklarn belirlenmesine yardmc olur, Yol yapm srasnda gvenle uygulanabilecek kaz ve dolduru ev eimi deerlerinin belirlenmesi ile doldurularn stabilizesi ile ilgili konularda yol gsterir, Taban zemininin tama gc ile buna bal olarak st yap dizayn (kalnlnn hesab) konusunda yardmc olur, Yeterli drenaj tesislerinin dizaynnda faydal olur. Erozyonu nleyici tedbirlerin planlanmasnda etkili olur, naatn yrtlesi srasnda yol yapm malzemesinin niteliklerinin kontrol edilmesini mmkn klar, Orman transportunun planlanmas yannda sivikltrel amalar iin faydalar salar, Yol yapm masraflarnn geree en yakn ekilde belirlenmesine yardmc olur(Bayolu, 1997). Zeminlerin yollarda alt yap ve st yap malzemesi olarak kullanlabilirliini belirleyen faktrlerin banda tane bykl ile bunlarn dalm (gradasyon) ve nem ierii gelmektedir. Bunlarn yannda toprak tanecikleri arasndaki i srtnme (kohezyon),

kapillarite, elastisite, sktrlabilme (komprehensibilite) ve geirgenlik (permabilite) gibi zellikler de bu konuda bu konuda byk nem tamaktadr (Bayolu, 1997). 6.2 Tatlarn Yol zerindeki Etkileri 6.2.1.Statik Etkileri Yol zerinde seyreden tatlar yola tekerlekleri veya paletleri ,ile yklenmeyi aktarrlar. Zemine isabet eden basn palet tekerlekli aralarda lastik tekerlekli aralardan daha azdr. Yk yol yzeyine ileten lastik tekerlekli iki ynl statik etki yapar. Birincisi; yolun hemen st yzeyine etki yapan zmbalama kuvvetleridir. kincisi ise lastik ile donatlm bir tekerlee gelen toplam ykten yolun iinde alt yapnn altna, doal zemin yzeyine kadar dalan Basn Kuvvetleridir. Yolun grevi, doal zemine gelen bu basncn belirli bir snr amamasn salamaktr. 6.2.2. Dinamik Etkiler Yol zerinde hareket eden tatlar yolu; Frenleme veya hzlanma srasnda Motor gcn lastik aracl ile zemine iletme srasnda Hareket annda rendeleme etkisi yaparak

Dinamik kuvvetlerle zorlar. Bylece yolda sklmeler, ukurlar, atlamalar ile anmalar meydana gelir. Bunlar ise, yolun daha da bozulmasna ve tatlarn arzalanmasna neden olurlar. Bu nedenle, yaplacak orman yollar tatlardan doan statik ve dinamik etkilere kar yeterli diren ve stabiliteyi gsterecek ekilde planlanmaldr. 6.3 Yol Jeoteknii Daha nce akland gibi tatlar gelen yklerin etkileri st ve alt yap araclyla yollara ve zemine iletilir. Bu nedenle doal zeminlerin gerek yollarn yapm srasnda gerekse yol iletmeye aldktan sonra tarlara ait tekrarlanm yk etkileri altndaki davranlarn ett etme zorunluluu vardr. Yklerin dourduu basn altnda zemin skmasnn nemine ve zeminin cinsine gre zeminin davrannn etd, yol jeotekniinin konusudur.

Yol jeoteknii ynnden zemin denince, kolay ayrabilen mineral paralarndan oluan bir karm anlalr. Dolaysyla yzeyde bulunan bitkisel humus topra hibir zman sz konusu deildir. Ayrca ok yksek tama gcne sahip, ayrmaz ve homojen masif kayalarda yol jeoteknii asndan zemin saylmaz. Orman yollar yapmnda zeminin gerek yol taban olarak gerekse yol yap malzemesi olarak kullanlabilme zelliklerin ok iyi bilinmesi gerekir. Bir orman yol projesinin hazrlanmasnda gerekse yol yapm srasnda yaplmas gereken jeoteknik aratrmalar yle zetlenebilir. Yol gekisini yerinde incelemek; kaz ve dolduru blgelerinde zeminin yapsn ve durumunu, bitki rtsn, mevsimsel etkileri belirlemek Jeolojik haritalardan veya hava fotoraflarndan yararlanarak arazinin stabilizesi hakknda bilgi edinmek Yol gekisi boyunca yeterli sayda sondajlar yaparak zemin tabakalarnn kalnl hakknda kesin bilgi edinmek Daha nce ky ve il yollar yapm gereklemise bunu yapan idarelerle balant kurarak yol gekisi boyunca jeoteknik bulgular edinmek. Yaplacak sondajlarn says, yol gekisi boyunca edinilecek izlenimler ve jeolojik harita ve hava fotoraflarndan karlacak sonular tamamen yol yapmndan sorumlu orman mhendisinin istei ve bilgisi iinde kalan tasarruflardr (Erda, 1997, s182-193) TABLO 1 VE TABLO 2 LAVA EDLECEK 5.4 Orman Yollar Asndan Zeminin ncelenmesi Orman yollar ormanlk alanlarda deiik yapdaki zeminler zerine ina edilmektedir. Orman yolu da bir kara yoludur. Bunun iin malzemeler ile zemin yap ve zellii ile davranlarnn incelenmesi gerekir. Kavram ve Tanmlar Orman yollarnda yol yapm ile ilgili hususlarn iyice anlalabilmesi iin nce yol ve yol yapm ile ilgili kavramlarn tanmlanmas gerekir (ekil ).

ekil : Tipik bir orman yolu en kesiti Yol: Teknik ynden bir ok defa tanmlanmasna ramen burada yol; kara ulatrma aralarnn gidi geliini temin amacyla ortaya konulan yapnn btndr. Kamulatrma Alan: Yol yzeyi, hendekleri, evleri, sanat yaplar, kprler, malzeme ocaklar ve gvenlii iin kamulatrlan arazidir. Platform: Yolun banket d snrlar arasnda kalan yzeyidir. Kaplama: Motorlu aralarn ve zel hallerde dier tat ve yayalarn gemesine ayrlan eritlerin yapmnda kullanlan (asfalt, beton, parke, kum-akldan oluan) en st tabakadr. Banket: Yolun yzeyinin motorlu aralarn gidi geliine ayrlan ksm dnda kalan, yerine gre malzeme koymaya, yaya, hayvan vs. geiine ve aralarn durmasna ayrlan ksmdr. ev: Herhangi bir kaz veya dolduruda platform kenar ile doal zemin arasnda ki eik yzeye ev ad verilir. Temel Tabakas: Kaplama tabakas ile ince tesviye yzeyi veya alt temel tabakas arasna konulan tabakadr. st Yap: Kaplama, temel, alt temel tabakalarn iine alan yol yapsdr. Alt Yap: Yolun st yaps altnda kalan, kaz ve kaz dolduru almalaryla sanat yaplarnn tm orman yolu inaatnda alt yap olarak karakterize edilebilir. Hendek: Su akm amacyla kaz evi ile platform arasnda kalan gen kesitli ve taban boyunca eimi olarak alan kanallara hendek ad verilir. Menfez: Akarsu, dier bir yol ve benzeri engelleri amak zere ina edilen ve gzlerden herhangi birinin dayanak eksenleri arasndaki akl eksen boyunca Sayl Teblide 6 mden) kk aklkl yaplardr. mden (OGM 202

Kpr: Ayn ama iin yaplan akl 10 mden (OGM 202 Sayl Tebliine gre 6 mden byk olan yaplardr. Kpr st Yaps: Kprnn ayaklar stnde kalan ksmdr. Kpr Alt Yaps: Kpr st yaps altnda kalan ayak ve temel ksmdr. Anlalaca zere orman yollarnda nemli olan yolun dikey yaps ynnden alt yap ve st yapnn birbirinden ayrlmas gerektiidir. nk bunlar gerek inaat tarz ve ekillerinin farkl olmas, gerekse grdkleri devlerin farkl olmas ve inaat zamanlarnn farkll ve birinin dierini takip etmesi nedeniyle birbirinden ayrlr veya birbirine bamldr. Alt yap, kaz, dolduru ve sanat yaplar (stinat duvar, bzler vs.)almalarn ierir. st yap ifadesinde de yol trafii yznden dorudan doruya yklenmeye terk olunan yol tabakas ile banketler anlalr (ekil ).

ekil : Yol Enkesitinde st Yap ve Alt Yap Alt yapnn en st toprak tesviye yzeyi olarak adlandrlr. Bunun zerine srasyla st yap tabakalar olan alt temel, temel ve kaplama (alnma) tabakalar gelir. Yolun dikey olarak incelenmesi srasnda alt yap ile zemin kavramlarn birbirine kartrmamak gerekir. Zemin doal olarak alt yapda (kazlarda)veya alt yapnn altnda (dolduru altnda) rastlanlan topraktr. Alt yap almalar dorudan doruya zeminle ilgili olduundan zeminin daha yakndan tannmas gerekir.

5.5 Zeminin Mekanik Ynden ncelenmesi Orman yollar, orman topraklarnn yeterli tama yetenei gsterememesi, belli bir kalnlkta humus tabakas iermesi veya belli bir dorultudaki kesiti ok zaman zerinde bir tatn hareketine olanak salamayacak dalgal olmas sebebiyle hibir zaman dorudan doruya zemin zerine oturtulmazlar. Bunun iin doal zemin yzeyini kaplayan 30-50 cm kalnlndaki humus tabakasn ve bitki rtsn kaldrdktan sonra ortaya kan yzeyi belirli bir kesit biimini alacak duruma getirmek iin dzeltmek gerekir. Bu amala ya belirli bir derinlie kadar bu zemini kazmak yada dardan getirilecek olan toprak materyaliyle doldurmak ve sermek suretiyle belirli bir seviye ye ykseltmek yoluna gidilir. Bu kaz ve doldurma ilemlerinin tmne yol inaatnda toprak ileri denir. 5.5.1 fazl sistem olarak zemin Herhangi bir anda zemine yaplan bir ykleme zeminin dengesini bozar yani zemin iindeki kuvvetler dengesi bozulur. O ana kadar kuvvet tamayan taneler kuvvet tar. Eer zeminde su varsa kuvvetlerden o da etkilenir ancak gaz varsa gazlar zemin iindeki basnca katlr. Anlalaca zere zemin kat, sv ve gaz fazlarndan oluan bir sistemdir (ekil ). ekil : fazl sistem olarak zemin Zemin iin; Vk : Kat tanelerin hacmi Vs : Suyun hacmi Vh : Hava hacmi Vt : Toplam hacim Pk: Kat tanelerin arl Ps : Suyun arl Ph : Havann arl Pt : Toplam arlk Boluk oran n = [ (Vh + Vs) / Vt ] * 100 (%)

Su muhtevas Kuru younluk Islak younluk

w = (Ps / Pk) * 100 d = Pk/Vt (gr/cm3 ; t/m3)

(%)

f = (Pk+Ps) / Vt (gr/cm3 ; t/m3)

Vh=0 Zemin su ile doymutur. Bu ifadeler zemini ifade etmeye yardmc olur. 5.5.2 Zeminin mekanik ynden snflandrlmas Zeminin snflandrlmas tm uluslarn kabul ettii USCS (Unified Soil Classification System) sistemdir. Bu sistem zeminin kalitatif zelliklerine gre 15 ana tipte toplanmtr. Bu sisteme gre zeminin snflandrlmas u kriterler esas alnarak yaplmaktadr. a) Tane dalm erisi b) Plastisite zellikleri c) Organik maddeler a) Tane Dalm Erisi: Zeminin tane dalm erisini karmak amacyla zemindeki tane byklkleri u ekilde snflandrlr. 0 0.002 mm 0.06 mm 2 mm 60 mm 200 mm >200 mm Kil nce Taneler 0.002 0.06 2 60 Silt Kum Kaba Taneler akl Ta Blok

Bu snflandrmadaki tane byklkleri esas alnarak tane dalm erisine ulalr (ekil ) ekil: Bir Siltli Kum Zemininde Tane Dalm Erisi

a) Plastisite zellikleri: Bu zellik arazide el denemeleri ile laboratuarda belli deneylerle tespit edilir. b) Organik Maddeler: Arazide zeminin incelemesi srasnda zemin iindeki organik maddeler esmer rengi, kokusu ve sngerimsi yaps ile tannr. 5.6 Arazide Zeminin Snflandrlmas 5.6.1 Kaba taneli zeminlerin snflandrlmas Zemini oluturan tanelerin %50 den fazlas 0.06 mmden daha bykse zemin kaba taneli olarak snflandrlr. Buna gre zeminde akl veya kum hakimdir. 2-60 mm lik tanelerin arlk yzdesinden daha bykse ana malzemesi akl olan zeminler sz konusudur. Eer 0.06-0.2 mmlik tanelerin arlk yzdesi olarak pay 2-60 mmlik tanelerin arlk yzdesinden bykse bu defa da ana materyali kum olan bir zemin sz konusudur. akl ve kumun bu kombinasyonundan u snflandrmalar ortaya kar. a- nce tane zemin iinde hi mevcut deil veya %5 e kadar mevcut ise baka bir ifade ile zemin temiz ise u drt snf mmkn demektir. - yi bir tane dalm gsteren temiz akl; hibir tane grubu eksik deil veya fazla temsil edilmemi. - Fena bir tane dalm gsteren temiz akl; bir veya birka tane grubu eksik veya fazla temsil edilmi yi bir tane dalm gsteren temiz kum; hibir tane grubu eksik deil veya fazla temsil edilmemi - Fena bir tane dalm gsteren temiz kum; bir veya birka tane grubu eksik veya fazla temsil edilmi b- Zemin olduka ince tane ihtiva ediyorsa (%5-15) plastisite zelliklerinin aratrlmas gerektii yannda aadaki kombinasyonlar mmkndr. Siltli akl: nce taneler hi ve ok zayf balayc karakterde Killi akl: nce taneler balayc karakterde Siltli Kum: nce taneler hi ve ok zayf balayc karakterde Killi Kum: nce taneler balayc karakterde c- Zemin olduka fazla ince tane ihtiva ediyorsa (%15-49) bu taktirde ince tanelerin plastiklik zelliklerinin aratrlmas gerekir.

5.6.2 nce taneli zeminlerin snflandrlmas nce taneli zeminler aadaki deneyler sonucu snflandrlr. a) Sarsma Deneyi Su ile doygun vaziyetteki zemin rnei iyice yorulur ve 2-3 cm apnda bir kre halinde getirilir, avu ierisine konur. Ak bir durumda bulunan el, yatay vaziyette saa sola doru sarslr. ok killi bir zeminde st yzeye su iletilmesi olmaz ve kre mat bir grn alr. Zayf killi veya kumlu olan bir zeminde su st yzeye iletilir. Kre parlak bir grn alr. ok uzun bir sre sarsmadan sonra st yzeyde su grnrse bu halde az killi siltli bir zemin dnlr. st yzey birden bire parlak bir grnm alyorsa kumlu bir zemin sz konusu demektir. b) Ezme Deneyi Zemin rnei su ile yorulur ve mteakiben kuru bir taban zerinde 3 mmlik bir apta krlmaya balayncaya kadar ileri geri hareket ettirilerek avu ii bir taban arasnda yuvarlanr. Bu i iin harcanan zaman plastisite zerinde bir ldr. Ayrca 3 mmlik bir apta krlmaya balayan yuvarlanm bir zeminin bu andaki sertlii plastisite zerinde bir anlam ifade eder. Bu sertlik ne kadar byk olursa zemin o kadar plastik demektir. Plastik olmayan zeminler 3 mmlik bir apa kadar yuvarlanamazlar. Bilindii zere killer siltlere oranla daha yksek plastisite gsterirler. c) Kuru Direnci Tespiti Bu zemin rnei havada, gnete veya frnda kurutulur ve bu esnada parmaklar arasnsa krlmaya, dalmaya tabii tutulur. Killer ok yksek bir diren gstermesine karlk, plastik olmayan siltler ok kk bir diren gsterirler. 5.6.3 Turba ve humus Organik madde muhtevas k yksek olan zeminler turba olarak kabul edilir. Bunlar yol inaatnda arzu edilmeyen zeminlerdir. Ayrca yol yapm malzemesi olarak da kullanlmaz. 5.7 Zeminin Mekanik zellikleri

Zeminin mekanik zellikleri genellikle su muhtevasna baldr. Tama yetenei ve kesme direnci su muhtevas azaldka artar. Su muhtevas belli bir deerden sonra artmaya devam ederse sktrlabilme yetenei azalr, kohezyon der. Su muhtevas bata olmak zere zeminin mekanik zellikleri zeminin plastisite zellii, zeminin kesme mukavemeti, tama yetenei, sktrlabilme zellii ve organik zeminler olarak sralanabilir. 5.7.1. Zeminin su muhtevas Orman yol yapm anlatmnda iki tr su muhtevas sz konur olacaktr. Bunlar; Wdoal : Zeminin doal halde ihtiva ettii su miktar Woptimal : Zeminin en iyi sktrlabilecei anda ihtiva ettii su miktardr. Zeminin su muhtevas (%) olarak ifade edilir. Bir zemindeki su muhtevas tesbitinde kullanlan metotlar, - Kurutma Metodu - Benzin Metodu - CaC2 Metodudur. 5.7.2. Zeminin plastisite zellikleri a) Plastik Zeminler Bir zeminin kvam onun su muhtevasna bal ise de bir durumdan dier duruma gemesi zeminin cinsi ile yakndan ilikilidir. svireli Atterberg zeminlerin kvamlarn ve bu kvamlar arasndaki snrlar yle tanmlamtr. - Likit durumu : Zeminin bir amur kvamnda olduu durumdur (akc durum) - Plastik durum : Zeminin elle ekillendirilebilir hamur kvamna oluu durumdur. - Kat durum : Zeminin kat, sert durumda olup kurutulunca bzlme gsterdii veya gstermedii durum. Zeminin durumlar ematik olarak yle gsterilebilir.

KATI PLASTK LKT(ekil izilecek) Zeminin bu fiziksel durumlarnn deimesi arasndaki snrlar u ekilde ifade edilebilir.

- Likit Limit : Zeminin kendi arl altnda akt minimum su muhtevasdr. - Plastik Limit : Zeminin krlmadan el ile yuvarlanarak ap yaklak (3 mm) olan bir silindir iplik biimine getirilebildii su muhtevasdr. Plastik limit ile Likit limit arasndaki farka Plastisite ndeksi (PI) denir ve PI = LL-PL eklinde gsterilir. PI miktar zemin iinde ince kil miktarn karakterize ettii gibi zeminin snflandrlmasnda da bir faktrdr. Eer PI > 10 ise, bu zeminin olduka killi, (PI > 20) ise ok killi oluu sylenebilir. Plastisite ndeksi yksek olan (PI > 6) zeminler temel alt ve temel tabakas olarak uygulanmaya elverili deildir. Eer bir zeminin su muhtevas Wdo, palastik limiti (PL) ve plastsite indeksi ile bulunur. Likit ndeksi; LI = (Frml yazlacak) Forml ile hesaplanr. Buna gre; LI < 0 zemin kat durumdadr LI=0-1 zemin plastik surumdadr LI > 1 zemin akc (likit) durumdadr.

b) Plastik Olmayan Zeminler Olduka temiz baz kum trleri, bir ksm kaya tozlar ve baz dier malzemelerin plastik limitleri belirlenemez. Bunlara plastik olmayan zeminler ad verilir. Kural olara bu tr zeminler bir anma tabakas ile uygun biinde kaplandklar zaman en uygun yol zemini olutururlar. 5.7.3 Zeminin kesme mukavemeti Zeminin kesme mukavemeti genel olarak iki elemandan oluur. 1. srtnme eleman: Zemini meydana getiren taneler arasndaki kilitlenmeden oluan mukavemet. 2. Kohezyon eleman: Zemin iindeki ince taneleri birlikte tutmaya alan i kuvvetlerden doan mukavemet.

Genel olarak ifade edilirse saf kum-akl gibi kaba taneli zeminler hemen btn kesme mukavemetini taneler aras srtnmeden, saf kil-silt gibi ince taneli zeminler zellikle kohezyondan aldklar halde, bunlarn karm zeminlerde kesme mukavemeti srtnme ile kohezyon elemanlarnn birlikte etkisinden oluur. Kesme mukavemeti esas alnarak zemin tipi sz konusu olabilir. 1- Srtnme zeminleri (Kum-akl) 2- Kohezyon zeminleri (Kil- silt) 3- Kark zeminler (Kil-silt- kum-akl) Yol inaat srasnda toprak ilerinde zeminin kesme mukavemetinin olduka yksek olmas zeminde arzu edilen bir zelliktir. Yol inaatnn yannda bilhassa orman iinde motorlu aralarla tama srasnda zeminin kesme mukavemetinin oynad rol orman mhendisliinde olduka nemlidir. Zira herhangi bir motorlu aracn bir P ykn ekebilmesi iin aks zerinde motor gc arclyla oluturulan Md dnme momenti lastik tekerlekleri veya paletleri arclyla zemine yatay ynde itici kuvvet uygular (ekil )

ekil: Dey kuvvetler altnda zemin iinde kuvvetlerin oluumu Zeminin kendi bnyesinde oluturduu kesme mukavemeti (H) ile buna ka koyar. Bylece bir itme doar. Ara hareket eder. Eer kesme mukavemeti olduka zayf ise (H 0) zemin yk altnda yeterli mukavemet gstermeyeceinden deforme olur ve tat patinaj yapar (Erda, 1976). Zeminde oluan (H) kesme mukavemeti olduka nemli olup bykl kaba ve ince taneli zeminlerde birbirinden farkldr. Kesme mukavemetini arttrmak iin (F) lastik tekerlek veya palet temas yzeyini arttrmaldr. Zeminin kesme mukavemeti serbest basn deneyi ile llr. Burada bu deneylere ve ilgili detaylara yer verilmeyecektir. 5.7.4 Zeminin tama yetenei Zeminin tama yetenei zeminin herhangi bir yklenmeyi deformasyon veya oturmalar belli bir snr iinde kalmak artyla tayabilme yeteneidir eklinde tanmlanabilir.

Gerek alt yapda veya orman iinde tama srasnda tatlardan gelen yklemeyi zeminde deformasyonun belli bir snr iinde kalarak tamann arzu edilmesi gerekse yol st yap tabakalarnn oturmamas ve bylece yolun zarara uramamas ynnden zeminin tama yetenei yol yapmnda k nemlidir. Tama yetenei u metotlarla belirlenir: CBR deneyi Plak oturmas deneyi Defeleksiyon lmeleri Zeminin snflandrlmasn esas olan tahmine dayal metot.

Orman yollarnda yol yapmndan nce yol gekisine isabet edecek arazi tama yetenei ynnden mutlaka ett edilmelidir. Tama yetenei fena olan zeminlerde transport srasnda gelen yklenmenin zeminin alt tabakalarna doru gvenli bir ekilde datlmas iin yaplacak yollarda st yap kalnlnn fazla olas gerekir. Ayn ekilde byle zeminlerde alt yap almalarnn makine ile yapm zor olduu gibi yine byle zeminlerde yksek dolduru yapmaktan kanlmaldr. Bu nedenle zeminin tama yetenei deerlerinin mutlaka bilinmesi gerekir. Tama yeteneinin bilinmesi yannda u zelliklerinin nasl deitiinin de bilinmesi nemlidir. - Tama yeteneinin zamana gre deiimi Tama yetenei, zeminin zelliklerine (kohezyon, su muhtevas, plastisite vb. )bal olduundan bunlardaki deiim tama yeteneini de deitirir. Yaplan lmelere gre ilkbahar ve k aylarnda tama yetenei deerinin en dk olduu sylenebilir. Orman yollar asndan deerlendirme en kk tama deeri gz nne alnarak yaplr. - Tama yeteneinin yol gekisi boyunca deiimi Tama yetenei yol gekisi boyunca ayn deerde olmayaca iin zeminin tama yeteneinin dk olduu yerlerdeki yol ksmlarnda oturma ve kmeler oluur. Bu ise orman yollarnda transport akn bozar, yol bakm masraflarn arttrr. Bu nedenle yol gekisi boyunca tama yeteneinin ortalama deerlerden byk bir sapma gstermemelidir. -Tama yeteneinin derinlikle deiimi

Bilinmesi, yol yapm iin uygun olmayan tabakann kazlmas gereklilii, kaz derinliinin tespit edilmesi ve makine ile yol inaatnn yrtlmesinin iletme ynnden deerlendirilmesi asndan nemlidir. Yaplan lmelerden belirlendii zere zeminin tama yetenei derinlikle birlikte artar. Kaz derinlii arttka zeminin tama yeteneinin artt grlr. st yzeydeki organik madde miktarnn fazlal olumsuz ynde etkiler. - Tama yeteneinin su muhtevasyla deiimi Genellikle derinlik artarken tama yetenei artt, su muhtevas arttka tama yetenei azalmakta ancak doyma noktasndan sonra nem arz edecek kadar deiim olmamaktadr. Anlalaca zere orman yollar yapmnda zeminin iyi drene edilmesi gerek arttr. Zeminin tama yetenei ile ilgili bu aklamalar yle zetlenebilir. 1. st yapnn kalnl zeminin tama yetenei deerlerine baldr. 2. Tama yetenei deerleri zeminde belli bir deerin altna dmemelidir. Aksi halde ykseltmek iin eitli stabilizasyon metotlar kullanlarak zeminin mekanik zelliklerinin dzeltilmesi gerekir. 3. En dk tama yetenei deerleri ilkbahar da donlarn zlme periyodunda veya karlarn erime periyodu ardnda belirlenmelidir. 4. Tama yetenei fena olan zeminlerde yksek dolduru yaplmamal ve ar yapm makineleri kullanlmamaldr. Zeminin cimsi belirlendikten sonra yaklak olarak tama yetenei belirlenebilir (ekil ).

ekil : Zeminin tama yeteneinin yaklak olarak tahmin edilmesi 5.7.5 Zeminin sktrlabilme zellii Ksaca maddeler halinde zetleyecek olursak;

1. Eer zeminin doal su miktar yaklak olarak optimal su miktarna eit ise zemin dorudan doruya sktrlabilir (Wdo = Wopt.). 2. Eer zemin doal su miktar optimal su miktarndan k yksek ile (Wdo >Wopt.), zemin ancak kurutulduktan sonra sktrlabilir. 3. Eer zeminin doal su miktarndan ok dk ise (Wdo < Wopt) zemin sktrlmadan nce uygun oranlarda sulanmal yani slatlmaldr. Pratik olarak kaba taneli zeminlerin genellikle kuru havalarda sktrlmas, buna karlk ince taneli zeminlerin nemli havalarda veya ksa sreli bir yamurdan sonra sktrma yaplmas uygundur. 6. Organik Zeminler Organik zeminler veya organik madde miktar fazla olan zeminler dolduru materyali olarak arzu edilmezler. nk bu tip zeminler; Yksek su muhtevasna sahiptir Sklamazlar Tama yetenekleri dktr ykleme altnda oturma ve gmelere neden olur. Zamanla rme sonunda kntlere neden olur.

5.8 Alt Yap Eleman Olarak Zemin Davranlarnn ncelenmesi Alt yap, kaplama ve temel tabakasndan oluan yol tabakalarnn dayandrld zemin ile sanat yaplarna genel olarak verilen bir kavramdr. Alt yap kavram iinde zemin, yol inaat iinde iki ekilde yorumlanabilir ve incelenebilir. 5.8.1. Yol taban olarak Yol tabakalarn tamas ve yol inaat makinelerinin alma alan olarak grev stlenmesi ynnden zeminin incelenmesi 5.8.2. Dolduru materyali olarak Mevcut doldurular iin gerekli materyalin dorudan doruya kaz materyali ile doldurulmas imkannn aratrlmas ve dolduru malzemesi olarak dardan getirilen zeminin dolduru iin elverili olup olmadnn incelenmesi

Drt tane grubunun hangisinin zeminin zelliklerinin belirlenmesinde etken rol oynadnn bilinmesi gerekir. Aadaki Tablo zeminin zelliklerinin hangi tane grubunun etkisiyle deiebileceini ortaya koymaktadr (Tablo ). Tablo : Tane byklklerinin deiimine gre zeminin zelliklerinin deiimi (ok iareti o yne doru art gstermektedir.

Zeminin cinsi ile yol yapm makinelerine alma alan olarak ne lde elverili olduu konusunda unlar zetlenebilir. 1.kaba taneli zeminlerin tama yetenei olduka yksek olup alt yap iinde yol yapm makinelerine alma alan olarak kullanlabilmeye olduka elverirlidir. 2. Kaba taneli zeminlerden ince taneli zeminlere geerken zeminin makine ile alma alan olarak kullanlmas zellii snrlanmakta ve ince taneli zeminlerde ise kuru hallerde iyi iken slak tanelerde zorlamakta hatta olanakszlamaktadr. 5.9 Orman Yollar Asndan Zeminin Morfolojik Olarak ncelenmesi Orman yollar yapmnda esas olarak 3 zemin tipi sz konusu olup bunlar srasyla toprak, ksklk ve kaya olarak adlandrlr. 5.9.1 Toprak: grupta incelenebilir. a) Batak ve Balk: Su muhtevas yksek olan ve suyu kolay brakmayan genellikle akc ve yapkan nitelikteki zeminlerdir. b) Yumuak Toprak: Bel krei ve krekle kazlabilen gevek toprak, bitkisel toprak, gevek kum, gevek silt ve benzeri zeminlerdir. c) Sert toprak: Kazmann yass ve ara sra sivri ucu ile kazlabilen kil; kumlu kil, akll kil ve krekle atlabilen tal torak ve benzeri zeminlerdir. 5.9.2 Ksklk: ki grupta incelenebilir

a) Yumuak ksklk: Kazmann sivri ucu ara sra ksk ve kamayla kazlabilen toprak, sert kil, yumuak marn ile 0.100 m e kadar byklkteki her cins moloz talar yumuak ksklk olarak adlandrlr. b) Sert Ksklk: Kazmann sivri ucu ksk, kama ve krc tabanca ile kazlabilen, ok ayrm yapdaki granit, andezit, dasit, trakit, serpantin ve benzeri; zayf imento ve yumuak yapdaki gre, koglemera, anglomera vb. konsolide marn, kompact kil, ok atlakl siltile0.100-0.400 m byklkteki her cins kaya paralar sert ksklk olarak adlandrlr. 5.9.3 Kaya: grupta incelenir. a) Yumuak Kaya: Ksk, krc tabanca veya patlayc madde kullanlarak kazlabilen gre, koglomera, istler, al ta, yumuak marnl kalkerler, atlakl ve ayrm gnays, talanm marn ve kil talar ile 0.400 m den byk ayn cins kaya bloklar yumuak kaya olarak adlandrlr. b) Sert Kaya: Patlayc madde kullanlarak atlabilen, krc tabanca ile paralanp sklebilen, kaln tabaka ve kitle halindeki gre ve konglemera, andezit, dasit, trakit, gnays ve benzeri ile 0.400 m den byk ayn cins kaya bloklar sert kaya olarak adlandrlr. c) ok Sert Kaya: Fazla miktarda patlayc madde kullanlarak atlabilen krc tabanca ile paralanp sklebilen, ayrmam granit ve benzeri kayalar, bazalt, mermer vb. kayalar ile 0.400 m den byk ayn cins kaya paralardr.

1.5.3. Orman Yollarnn naat Orman yollarnn yapmna ncelikle antiye oluturma ile balanr. Orman yollar genellikle dalk alanlarda ve yerleim biriminden uzak yerlerdeki ormanlar iletmeye amak iin planlandndan bu yollarn yapmn gerekletirmek iin yol yapm yerinin yaknnda bir barnma yeri ile baz ara gerelerin korunduu yerleri ieren dar anlamda bir antiye kurmak gereklidir. antiye kurulumundan sonra, alt yap almalarnn yaplmas gerekir. Bunun iin inaat alannn temizlenmesi balamnda aalarn kesilmesi, ktklerin karlmas, gerekli

olan yerlerde uygun yntem ve malzeme kullanlarak patlayc maddeler ile kayalarn paralanmas, deiik kaz metotlar kullanlarak platform tekili iin toprak dzlemesi, kaz ve dolduru evlerinin belirlenmesi ile kontrol ilemleri srasyla gerekletirilir. Btn karayollarnda olduu gibi orman yollarnda da almalar 3 aamada tamamlanr. Bunlardan birinci aama, yollarn planlanmas, ikinci aama planlanan yollarn alt yap almalarnn tamamlanmas ve nc aamada ise st yap cinsinin seilmesi, boyutlandrlmas ve uygulanmasdr. Orman yollarnn yap elemanlar olarak st yap, kaplama tabakas, temel tabakas ve alt temel tabakas olarak verilebilir. st yap, zemin ve alt yap zerinde ina edilmi yol tabakalar olup kaplama, temel ve alt temel tabakalarndan oluur. Kaplama tabakas, motorlu aralarn ve zel durumlarda dier aralarn istenilen hzda, konforda ve emniyette gemesine yarayan hidrokarbonlu karmlar, beton, kil-kum vb. gibi malzeme ile yaplan en st tabakadr. Temel tabakas, tat tekerleklerinden nce ince kaplama tabakasna gelen ve oradan alta yaylan dinamik ve statik kuvvetlerin meydana getirdii gerilmeleri alan ve onlarn homojen dalmn salayarak bunlar alt temele geiren yolun en nemli tabakasdr. Alt temel tabakas ise, temel tabakasndan gelen gerilmeleri temele gre daha ucuz bir yap ile alt yapya geirmek zere, alt yapyla temel tabakas arasna konan tabakadr. Bu tabaka kum, stabilize malzeme, krmata gibi materyalden meydana gelir.

Alt Temel Temel Kaplama

Banket

Yol Ekseni Kaz

st Yap Dolduru Alt Yap Zemin

ekil 1. Orman yolu yap elemanlar Orman yollarnda yukarda sz edilen tabakann hangi malzemelerden ve hangi kalnlkta seilmesi gereklilii bir baka ifade ile boyutlandrlmas st yapnn en nemli

konusudur. st yapnn boyutlandrlmasndan ama ise yap malzemesi, trafik, yresel koullar ve zemin gibi boyutlandrma faktrlerinin gz nne alnarak ayn deerde eitli alternatiflerin bulunmas ve bunlardan bir tanesinin seilmesidir. Ayn deerde eitli alternatiflerden birisinin seilmesi ise teknik olanaklara, amaca uygunlua, tamadaki konfor ve emniyete, yol bakm ve onarm olanaklar ile yol yapm, bakm ve onarm giderlerinin ekonomikliine baldr (Erda, 1997).
BOYUTLANDIRMA EMASI

ZEMN Tama yetenei Homojenlik Stabilizasyon olana Oturma ve kmelere kar duyarlk

YRESEL KOULLAR Hidrolojik koullar Don olay

TRAFK Aks yk Says Bykl

YAPI MALZEMES Mukavemeti Stabilitesi

Ayn Deerde Edeer st Yap Variyantlarn Boyutlandrlmas

Variyantlar Arasnda Seim Kriterleri

EKONOMK KRTERLER Yapm giderleri Bakm ve onarm giderleri

TEKNK KRTERLER Amaca uygunluk Yapm ve bakm kolayl Konfor ve emniyet Yap malzemesi temini olana

ekil 2. Orman yollarnda st yapnn boyutlandrlmas ve seimini etkileyen faktrler (Erda, 1997) Bugn st yap kalnlklarnn belirlenmesi ounlukla amprik yntemlerle yaplmaktadr. Bu yntemler esas itibariyle daha nce yaplm bulunan yollarn etd ile deneme yollarnda yaplan aratrmalarn neticesinden ortaya kmtr. Dolaysyla bu amala bavurulabilecek en basit yol evvelce yaplm bir yolun bozulmam olmasn esas alarak o yol zerindeki deme kalnlnn dier yollara da uygulanmasdr. Ancak bu yntem her

zaman iin ekonomik olmaz. Zira iyi cins bir zemin zerine zayf zeminde uygulanm malzeme kalnlnn uygulanmas veya aksi her zaman iin mmkndr (Bayolu, 1997) st yapnn tayini iin kyaslama, st yap says, zemin tama yetenei (CBR) ve grup indeksi metotlar kullanlmaktadr. Bunlardan grup indeksi yntemi sadelii ve tatbik kolayl nedeniyle bugn ky ve il yollar yapmnda uygulanmaktadr. Teknik zelikler bakmndan birbirine yaknl dolaysyla, orman yollar yapmnda da st yap kalnlklarnn saptanmas iin bu yntemden yararlanmak mmkndr (Aykut, 1978). Grup indeksi esas itibariyle ampirik bir sabitedir ve bir zeminin kendi dahil bulunduu grup ierisinde temel zemin malzemesi olarak elverililik derecesinin lsdr. Dolaysyla grup indeksi tek bana bir zeminin hangi gruba dahil olduunu tayine yaramaktadr. Bir zeminin grubu her eyden nce elek analizi neticesi ile likit limit ve plastisite indekslerinin deerleri ile ortaya kmaktadr. Bir zeminin grup indeksi deeri ykseldike buna paralel olarak evsaf da dmektedir. Grup indeksi bir forml yardmyla hesap edilmekte olup bu esas itibariyle topran 200 nolu standart elekten geen miktar ile likit limit ve plastisite indekslerinin bir fonksiyonudur. Topraklarn grup indeksleri 0-20 arasnda deerler almaktadr (Bayolu 1968 b). 1.5.4. Orman Yollar naat Asndan Zeminin ncelenmesi Orman yollar ormanlk alanlarda deiik yapdaki zeminlerin zerinde ina edilmektedir. Bu zeminler slak veya kuru halde killi, siltli, kumlu veya akll malzemelerden veya bunlarn karmlarndan oluabilmektedir. Orman yollarnda yolun dikey yaps ynnden alt yap ve st yapnn birbirinden ayrlmas gerekmektedir. Bunlar gerek inaat tarz ve ekillerinin baka olmas, grdkleri ilevlerin farkl olmas ve gerekse, zellikle orman yollarnda yolun bir an nce hizmete almasnn istenmesi nedeniyle inata zamanlarnn farkll ve birinin dierini takip etmesi nedeniyle birbirlerinden ayrlr. Orman yollar iin zeminler mhendislik ynnden ok nem tamasna ramen uygulamada orman yollar ile ilgili almalara bir gz atldnda bu konunun byk lde gz ard edildii aka grlmektedir. Gerekten yollarn st yap ve tabannda meydana gelen deformasyonlar, heyelanlar, yol gvdelerinin sularla ykanp gtrlmesi, artan bakm, onarm ve yenileme giderleri ile trafikteki aksamalar hep bu ihmalin sonucu olarak ortaya kmaktadr (Bayolu, 1997).

1.5.4.1.Zeminin Mekanik Ynden ncelenmesi Orman yol yapm almalar srasnda zeminin cinsi, yol projesi ve yol inaat devaml ve karlkl iliki halinde olup birbirlerini karlkl etkilerler. Bu etkileim u ekilde gsterilebilir (ekil 3).
ZEMNN CNS

YOL PROJES

YOL NAATI

ekil 3. Yol proje ve inaat ile zemin ilikisi (Erda, 1997) Orman yollar, orman topraklarnn yeterli tama yetenei gstermemesi, belli kalnlkta humus tabakas iermesi veya herhangi bir dorultudaki kesitin zerinde bir tatn hareketine olanak salamayacak kadar dalgal olmas nedeni ile hibir zaman dorudan doruya zemin zerine oturtulamaz. Herhangi bir anda ve yerde zemine yaplan bir yklenme zeminin dengesini yani zemin iindeki kuvvetler ilikisini bozduu taktirde zeminin yaps bozulmakta ve o ana kadar kuvvet tamayan tanelerin bir blmnn de kuvvet tama zorunluluu ortaya kmaktadr. Dier taraftan zemin ierisindeki su kuvvetlerden etkilenmekte, gazlar ise basnca katlmaktadr. Bu ifadelerden de anlalaca gibi zemin kat, sv ve gaz fazlarndan ibaret bir sistemdir (Erda, 1997).

Hava Su Kat taneler

ekil 4. fazl sistem olarak zemin (Erda, 1997) Zeminlerin mekanik ynden snflandrlmasnda en yaygn olarak kullanlan sistem USCS (Unified Soil Classification System) dir. Bu sistemde zemin tane dalm erisi,

plastisite zellikleri ve organik maddeler esas alnarak, kalitatif zelliklerine gre 15 ana tipte toplanmtr. Tane dalm erisi esas alnarak yaplan snflandrmada tane byklklerinden tane dalm erisine ulalr. Buna gre orman yollar yapmnda zemini tanmak iin tane dalm erisini ortaya karmak amacyla zemindeki tane byklkleri u ekildedir (Erda, 1997). 0 0.06 2 60 > 0.002 mm 0.006 mm 2 60 200 200 mm mm mm mm Kil Silt Kum akl Ta Blok 0.002 -

Plastisite zellikleri arazide el denemeleri ile laboratuarda ise belli deneylerle tespit edilir. Arazide zeminin incelenmesi srasnda zemin iindeki organik maddeler esmer rengi, kokusu ve sngerimsi yaps ile tannr. Kaba taneli zeminler yani zemini oluturan tanelerin % 50sinden fazlas 0.06 mmden byk bir apa sahip olan zeminlerde akl ve kum hakim demektir. nce taneli zeminlerin snflandrlmasnda sarsma deneyi, ezme deneyi ve kuru direncin tespiti deneyleri uygulanr.Arlk itibariyle % 50den daha fazla ince tane ihtiva eden zeminler ince taneli olarak snflandrlr. Plastisite snrlarnn tespit edilmesinden sonra plastisite diyagram yardmyla zemin snflandrlr. Zeminin mekanik zellikleri genellikle su muhtevasna baldr. Tama yetenei ve kesme direnci su muhtevas azaldka artar. Su muhtevas belli bir deerden sonra artmaya devam ettii taktirde sktrlabilme yeteneinin azalaca ve kohezyonun decei ifade edilmektedir (Erda, 1997). Zeminlerin su ierii; doal halde ihtiva ettii su miktar ve en iyi sktrlabildii anda ihtiva ettii su miktar olarak deerlendirilir. Zeminin su muhtevas kurutma metodu, benzin metodu ve CaCO3 metodu gibi deiik yntemlerle belirlenir. Zeminlerin plastik zellikleri; herhangi bir kil zemini su ile doyurulur ve amur haline getirildikten sonra eik bir yzey zerinde akmaya terk edilirse kendi arl etkisiyle akar. Bu halde i kohezyonu etkisiz olup deeri sfrdr. Materyal biraz kurutulursa akc durumdan yava yava plastik bir duruma dnr. Daha fazla kurutulursa sert bir durum alr. Her ne kadar bir zeminin kvam onun su muhtevasna bal ise de, bir durumdan dier duruma gemesi zeminin cinsi ile yakndan ilgilidir.

Atterberg zeminlerin kvamlarn ve bu kvamlar arasndaki snrlar yle tanmlamtr; - Likit durumu: Zeminin bir amur kvamnda olduu durumdur (akc durum) - Plastik durum: Zemin elle ekillendirilebilir hamur kvamnda olduu durumdur. - Kat durum : Zeminin kat sert durumda olup kurutulunca bzlme gsterdii veya gstermedii durumdur. Zeminin kesme mukavemeti; Herhangi bir zemin, zellikle kaba taneli zeminler, bir kesme yzeyi boyunca kesmeye zorlanrsa, zemini meydana arasndaki dokunma yzeylerinin artmas orannda artar. getiren taneler arasndaki Byle hallerde kesme dokunma ve kilitlenme kesme kuvvetine kar koyar. Zeminin kesme mukavemeti taneler mukavemetinin bykl zemindeki boluk oranna ve i srtnmeye gre deiir. Zeminin kesme mukavemeti, zemini meydana getiren taneler arasndaki kilitlenmeden ileri gelen mukavemet ile i srtnme eleman ve zemin iindeki ince taneleri birlikte tutmaya alan i kuvvetlerden meydana gelen mukavemet yani kohezyon elemanlarndan olumaktadr. Zeminin tama yetenei; Zeminin tama yetenei zeminin, herhangi bir yklenmeyi deformasyon veya oturmalar belli bir snr iinde kalmak artyla tayabilme yeteneidir eklinde tarif edilebilir. Gerek alt yapda veya orman iinde tama srasnda tatlardan meydana gelen yklenmeyi zeminde deformasyonun belli bir snr iinde kalarak tamasnn arzu edilmesi, gerekse yol st yap tabakalarnn oturmamas ve bylece yolun zarara uramamas ynnden zeminin tama yetenei yol yapmnda ok nemlidir (Erda, 1997). Genel olarak, orman yolu yapmnda zeminin tama yetenei CBR-deneyi veya zeminin snflandrlmasn esas alan tahmine dayal yntemle bulunur. Zeminin sktrlabilme zellii; Herhangi bir zemine tatbik edilen bir yklenme zeminde i gerilmelere neden olur. Bu gerilmeler zemin iindeki tanelerin yapsna, zemin iindeki su ve hava miktarna bal olarak zeminin derinliklerine iletilmektedir. Zemin su ile doygun ise yklenme sonucu oluan i gerilemelerin etkisiyle zemin yorulur ve zeminde bir skma sz konusu olmaz. Lastik tekerlekli tatlarn altnda byle hallerde derin bir tekerlek izi ortaya kar. Zemin su ile doygun deilse yklenme sonucu i gerilmelerin ortaya da koyduu basn ile zemindeki hava uzaklatrlabilir ve uzaklatrlabilme orannda zemin sktrlabilir. Herhangi bir zeminin sktrlabilmesi zeminin zelliklerine (zeminin cinsi, plastisite zellikleri, strktr) ve zemine uygulanan basnca (basn enerjisine, basncn cins ve

ekline) baldr. Zeminin sktrlmas ile zemindeki kat, sv ve gazdan ibaret fazl sistem bir deiiklie urar. Bu deiiklik laboratuarda ve arazide oluturulabilir ve kontrol edilebilir. zgl arlk ile su muhtevas arasndaki ilikiyi bulmak ve zeminin optimal bir skma gsterdii optimal su muhtevasn ortaya karabilmek iin laboratuarda proktor deneyi yaplr. Proktor deneyi normal ve gelitirilmi olarak iki deiik ekilde yaplmaktadr (Erda, 1997). 1.5.4.2. Zeminin Morfolojik Olarak ncelenmesi Orman yollar yapmnda esas olarak 3 zemin tipi sz konusu olup bunlar toprak, ksklk ve kaya olarak adlandrlr. Toprak zeminler kendi iinde su muhtevas yksek olan ve bu suyu kolay brakmayan akc ve yapkan nitelikte batak ve balk, bel krei ve krekle kazlabilen yumuak toprak ve kazmann yass ve ara sra sivri ucu ile kazlabilen sert toprak olarak incelenebilir. Ksklk zeminler de; yumuak ve sert ksklk olarak ele alnabilir. Yumuak ksklk, kazmann sivri ucu, bazen de ksk ile kazlabilen toprak, sert kil, yumuak marn ile 0.1 m3e kadar byklkteki her cins moloz talarn iermektedir. Sert ksklk ise kazmann sivri ucu, ksk, kama ve krc tabanca ile kazlabilen, ok ayrm yapdaki granit, andezit, dasit, trakit, serpantin ve benzerleri; zayf imentolu ve yumuak yapdaki gre, konglomera, anglomera ve benzerleri; konsolide marn, kompakt kil, ok atlakl ist ile 0.1000.400 m3 byklkteki her cins kaya paralardr. Kaya olarak adlandrlan zeminler ise yumuak sert ve ok sert kaya olarak snflandrlabilir. Yumuak kaya; ksk, krc tabanca veya patlayc madde kullanlarak kazlabilen, konglomera, gre, istler, al ta, yumuak marnl kalkerler, atlakl ve ayrlm gnays, talanm marn ve kil talar ile 0.400 m3den byk ayn cins blok kayalar yumuak kaya olarak adlandrlr. Sert kaya; patlayc madde kullanlarak atlabilen, krc tabanca ile paralanp sklebilen, kaln tabaka ve kitle halindeki gre ve benzerleri ile 0.400 m3den byk ayn cins kaya bloklar sert kaya olarak adlandrlr. ok sert kaya ise fazla miktarda patlayc kullanlarak atlabilen veya krc tabanca ile paralanp sklebilen, ayrmam granit ve benzeri kayalar, bazalt, mermer ve benzerleri ile 0.400 m3den byk ayn cins kaya paralar ok sert kaya olarak adlandrlr (Erda, 1997).

1.5.5. Orman Yollarnn st Yap Bakmndan lkemizdeki ve Dnyadaki Durumu

Ormanclk teknoloji ve tekniklerinin gelimesi, rasyonel ormancln istekleri ve plan uygulamalar ile elde edilen sonular lkemizdeki orman yol planlarnn revize edilmesini gndeme getirmitir. Bu yeni dzenleme ile toplam orman yolu uzunluu 201810 km olarak planlanm ve 1997 yl itibariyle bunun % 63.51'i ina edilmitir. Yapm gerekletirilen orman yollarnn 54724 km'sinde st yap inaat planlanm ancak 21477 km'sinde yaplabilmitir. Bu durum, lke genelinde yaplan orman yollarnn yaklak % 10'unda st yapnn tamamlanm olduunu gstermektedir (Aykut vd., 1998). Orman Genel Mdrl lke genelinde yaplan be yllk kalknma planlar erevesinde her yl orman yollarnn yapm, onarm ve st yap inaat gibi kalemlere denek ayrmakta ve bu denekler belli oranlarda kullanlmaktadr (DPT, 2001). zellikle dalk blgelerde yapm ok masrafl olan orman yollar planlara gre ina edilmektedir. nemli derecede maliyetli olan orman yollar tekniine uygun ina edilmedii taktirde evresel etkilerle ve bunun yannda maruz kald ar yklenmenin etkisiyle deformasyonlara uramaktadr. Bylece, ksa zamanda yaplan yollar tahrip olmakta ve kullanlamaz hale gelmektedir. Bu yollardan tekrar yararlanmak iin bakm yaplmas zorunludur. Bu da bakm masraflar olarak karmza kmakta ve olduka nemli mali kayplara neden olmaktadr. Orman yollarnn evresel etkilerden ve ar yklenmeden dolay ksa zamanda bozulup kullanlamaz hale gelmesini nlemek iin zeminin cinsine, trafik younluuna, arazi yapsna, iklim artlarna, mevcut malzeme imkanlarna, ekonomik duruma ve amaca gre st yaps doru boyutlarda ve uygun malzeme seilerek yaplmasna dikkat edilmelidir. Amerika ve Avrupada orman yollarnda st yap konusuna nem verilmi ve deiik stabilizasyon teknikleri ile yollarn iyiletirilmesi veya stabilize edilmesi yoluna gidilmitir. Baz lkelerde asfalt ve beton gibi deiik kaplamalar kullanlarak orman yollarnda st yap ina edilmitir. Bunun yannda orman yollarnn stabilizasyonunda klasik stabilizasyon yntemleri ile birlikte deiik kimyasallarn ve geotekstillerin kullanld modern yntemler gelitirilmitir. Klasik yntem olarak, mekanik veya granler stabilizasyon, kire veya imentoyla stabilizasyon teknikleri kullanlrken, modern yntem olarak RRP, WEGS, Perm-Zyme, geonet, geokompost ve geosentetikler gibi geotekstiller kullanm alan bulmutur (Acar ve Eker 2001).

ORMAN YOLLARININ YAPIMI Yol inaatnda alt yap, yol st yapsn tayan onun altnda yer olan kazlar, doldurular, istinat ve kaplama duvar, bzler, menfez, kpr gibi hidrolik sanat yaplar ve drenaj tesislerinden olumaktadr. st yap ise alt yap tamamlandktan sonra onun zerine gelen temel, alt temel ve varsa kaplama tabakalarndan oluur. Orman yollarnda st yap, genellikle stabilize malzeme olarak isimlendirilen belirli zelliklere sahip seme malzemenin ince tesviyesi yaplm toprak yzeyine, ihtiyaca gre yeter kalnlkta serilmesi suretiyle gerekletirilmitir (Bayolu, 1997, s198). Orman Yollarnda Altyap almalar Yol yapm alannn temizlenmesi Yap alannn temizlenmesi, inaat alannn her trl aa dallarndan, allardan ve dier lzumsuz fazla malzemeden temizlenmesi, aalarn kesilmesi,kklerinin ve ktklerinin sklp karlmas, temizleme ve skmeden hasl olan enkazn yap alan dna karlmas ile ta ve kayalarn patlatlmas ilerini kapsar (Erda, 1997, s436). 1. Aalarn kesilmesi Yol inaat almalarna balamadan nce yamalarda ina edilecek yollarda kaz evi kazndan en az 2 m ve dolduru kazndan 1m daha geni bir alan iine isabet eden btn aa, al ve fundalar kesilip uzaklatrlr. Bu alann iindeli bitki rts ve kklerden temizlenmesi ii insan gc ile yaplabildii gibi makinelerle de gerekletirilebilir. Aaklarla, al ve fundalar ve bunlarn derin olmayan kkleri dozerle krenerek sklebilir (MEHMETN ESKAVATR ALIMASINDAN YARALAN). Arazinin ok nemli ve yalarn fazla olduu yerlerde bu eritler, ksa srede kurumalarn salamak iin daha geni olarak allrlar. Bylece yol bakm masraflar azalm olur. Bu erdin gereinden daha dar almas durumunda yolun kurumas gecikir ve kenardaki

aalar srekli zarar grr. Dier taraftan doldurular iinde kalacak aalar 60 cm.den fazla olamamak zere yama zerinde ykseke ktkler brakacak ekilde kesilir. Bylece dik arazilerde dolduru ktlesinin aaya kaymas nlenmeye allr (Erda, 1997, s436). Geki boyunca ina alanndaki aalarn kesilmi bir ksm prodktif orman arazisinin kaybna sebep olmaktadr. Ancak, gekinin mmkn olduu kadar aklklardan ve kesim a gelmi yal mecerelerden geirilmesi gen mecerelerin bulunduu yerlere rastlatlmamas bu kayb bir lde de olsa nler. Dier taraftan aratrmalar yol kenarna rastlayan aalarn mecere iindekilere nazaran daha yksek artm yaptn gstermektedir. Yol alannn hazrlanmas srasnda elde edilen odun materyalinin yol yapldktan sonra kolaylkla nakledilebilmesi iin, bu alan dnda ve yolun yukar tarafndan uygun yerlere istif edilmelidir. Bylece yama zerindeki aa, al, funda ve dier kk boylu bitkiler kesilip yap alan dnda karldktan sonra dolduru kitlesinin tutunabilmesi iin yama zerinde b1,b2,b3 basamaklar oluturulur. Ayrca yuvarlanan talarn tutunabilmesi ve aadaki zararlarndan kanlabilmesi iin artk gvde ksmlar ve dallardan bir it yaplr (ekil ).

1/1

1/2 1/1 b1 b2

b3

ekil: Yap alannn temizlenmesi ile dolduru oluturulmas (Bayolu 1997)

Yol yapm alan iinde stteki verimli toprak tabakas ayrlk ksmlardan elde edilecek imler sonradan doldurularn yeillendirilmesinde kullanlmak zere inaat alan dnda uygun yerlere ylr (Erda, 1997). 2. Ktklerin karlmas Kesilerek yap alan dna karlan aalarn kalan ktklerinin kkleriyle beraber karlmas ili ya el ile kazma, krek vs. ile diplerinin kazlarak alnmas ve kklerinin karlmas ya da ktklerin mekanize olarak karlmas veya dinamitle atlmas suretiyle yaplr (Erda 1997). ORMAN YOLLARINDA TOPRAK TESVYES (DZLEMES)

YNTEMLER Genel olarak bir yolun platformunu oluturmak iin tabii zeminin kazlmas ve kaz ile elde edilen materyalin gereken yerlere tanarak doldurulara serilmesi ilerine zeminin tesviyesi(dzlemesi) ad verilir. Ksaca zemin tesviyesi kaz, tama ve doldurularn oluturulmas olmak zere birbirini takip eden ve birbirini tamamlayan aamada gerekletirilir (Bayolu 1997). Orman yollarnda ve zellikle yol alarnn byk bir ksmn tekil eden tali orman yollarnda enine hacim dengesi saland taktirde gerek anlamda toprak tamalarndan byk lde kanmak mmkn olmaktadr (Erda 1997). Bylece bu yollarn yapmnda daha ok kaz ve dolduru ileri sz konusu olmaktadr. Bylece bir yapm dzeni ile elle inaatta yama tarafndan kazlan toprak krekle atm uzakl (4 m) iinde atlarak, makineli inaatta ise angledozer ile bir taraftan yamatan kazlan materyal ksas mesafeler iinde (1520m) aa doru yuvarlanarak dolgu kitlesi oluturulmakta ve yol platformu ekillendirilmektedir. Dier bir ifade ile orman yollar yapmnda tama ilevine ancak ok snrl lde gerek duyulmakta, tesviye almalarnn byk ksmn kaz ve doldurular oluturmaktadr. Dier taraftan orman yollar ounlukla zemin tesviye almalar tamamlandktan sonra trafie almakta ve nemli bir ksmndan da srekli olarak bu ekilde faydalanlmaktadr. Btn yl boyunca trafie ak tutulmas gereken ve zerinde fazla miktarda nakliyat yaplan ana orman yollar iin bir st yapya ihtiya duyulmas durumunda

bu da tesviyeden birka yl sonra gerekletirilmekte bylece dolgular oturduu iin ok zaman sktrma problemi de ortadan kalkmaktadr. Daha nce de ifade edildii gibi zeminler kazmaya kar gsterdikleri dirence gre toprak ksklk ve kaya olarak gruba ayrlmakta ve bunlardan ilk ikisi elle inaatta el aletleri ile , makineli inaatta ise dozerlerle kazlabildii halde, kaya ancak patlayc maddeler yardmyla paralandktan sonran bir tesviye ilemi gerekletirilebilmektedir. Bundan dolay ksaca kaz ve dolgularn yapmnda sz konusu olan yntemler zerinde durulacaktr (Bayolu 1997). KAZI METOTLARI (YNTEMLER) Orman yollar yapmnda dnlebilecek kaz yntemleri unlardr. a) Batan kazma metodu b) Tabaka Metodu c) Yandan Kazma Metodu d) Karma kaz metotlar Bu metotlardan hangisinin daha uygun olaca; Arazinin cinsine ve tabakalarn durumuna, Arazinin ekline, Kaz derinliine, geniliine, uzunluuna Kaz iinde kullanlacak makineye baldr.

a) Batan kazma Metodu:

ekil : Batan kazma metodu Batan kazma metodu, kaznn btn genilii ve yksekliince yarma bandan sonuna kadar yaplan bir kaz eklidir. Bu metot yarma yksekliinin byk ve geniliinin fala olmamas halinde uygundur.(ekil ) (Erda 1997). Batan kazma yntemi kayalk ksmlarda uygulanr ve bunun iin ekskavatrler en uygun makinelerdir (Bayolu, 1997).

b) Tabaka Metodu Yarma (kaz) yksekliinin fazla olmas durumunda batan kazma ynteminin uygulanmas alma sresini uzatr ve dolaysyla ekonomik olmaz. Bu gibi durumlarda kaz ii kazlacak kesimin btn uzunluu boyunca ve geniliince olmak zere tabaka tabaka gerekletirilir. Dolaysyla her bir tabaka btnyle kazlmadan dier tabakaya geilmez (Bayolu, 1997). Tabakalar stten balar ve kaz genellikle bir ein altnda yaplr. Tabaka eimleri kazlacak malzemenin cinsine ve gcne gre seilmelidir (Berkmen 1972, Erda 1997). Bu yntem dz ve az eimli (dalgal) arazi iin uygundur ve kuru yerlerde uygulanabilir.(ekil ) (Bayolu, 1997).

ekil : Tabaka metodu c) Yandan Kazma Metodu Yol eksenine dik dorultuda yaplan kaz ekline yandan kazma metodu denir. Daha ok kark kesitli yollarda sz konusu olur. Burada kaz, yarmann btn yksekliince ve boyunca yaplr (ekil ). Dolaysyla kazdan elde edilen materyal ok defa kendi en kesitindeki dolgu iinde kullanld iin tama mesafesi ok kktr.

1/1 1 2 3 Kaz Kesiti

1/1

2/3

ekil : Yandan kazma metodu Genellikle bu yntem yama tarafndan dozer ba ile kazlan materyal dolgu tarafna atlarak yol gvdesi oluturulur. Bu kaz yntemi iin en uygun makine anglodozerlerdir. Orman yollarnda byk ounlukla bu yntem uygulanmaktadr. Ayrca kaz almalarna deiik noktalardan balama imkan salamas iin inaat eitli yerlerden

balayarak hzlandrmak mmkndr. Buna karlk aaya yuvarlanacak materyalin sebep olaca zararlar nlemek iin koruyucu tedbirler alnmasn gerektirmektedir. d) Karma kaz metodu Karma metotlar, sade metotlarn bir yarma da iki veya ncnn birlikte uygulanmasyla meydana gelir. Karma metotlarn en basiti batan ve yandan kazma yntemlerinin kombinesidir. Bu metotla nce yarmann btn yksekliince ve boyunca batan kazma metoduyla geniliin bir ksmnda kazya balanr. Bundan sonra sa ve sol veyahut her iki taraftan yandan kazma metoduyla kaz iine balanr ve bitirilir (ekil ).

1 2 1 2 2

ekil. Karma kaz metotlar Uzunluu oluu kadar ykseklii de fazla olan yarmalarn almasnda teras metodu ad verilen bir karma metot kullanlr (ekil ).

ekil : Teras metodu

Bu metot da batan kazma ile yarma ksmnn almas (1) ile balanr. Bu alma devam ederken yamatan baka bir batan kazama ile yarma ksm alr ve takiben yandan kazma ile de yarmann kazs bitirilir. DOLDURULARIN OLUTURULMASINDA UYGULANAN METOTLAR Orman yollarnda doldurularn yaplmasna ve ktklerin sklmesine balamadan nce Aalarn kesilmesi ve ktklerin sklmesi ksmnda akland zere dolduru alan temizlenmelidir. Zeminde donma grld, kar ve buz bulunduu zamanlarda bu tesirler ortadan kalkncaya kadar doldurularn yaplmasna izin verilmemelidir. Bataklk olmamak kouluyla dolduru yaplacak sahada toplanm su mevcutsa dolduru yaplmadan nce bu suyun drene edilerek uzaklatrlmas arttr. Doldurularda kullanlacak malzeme orman mhendisi tarafndan uygun bulunan, iinde aa, al, kk gibi organik maddeleri enkaz, kar, buz ve donmu maddeleri ihtiva etmeyen malzeme olmaldr. Orman yollar yapmnda kullanlan buldozer, angledozer, greyder, gibi hem kreyici veya kazc ve hem de tayc olan makinelerle gelen zeminin dolduruya yerletirilmesi kendine zg metotlarla yaplr. Tayc arala gelen zeminin dolduru tekil edilmek zere datlmasnda uygulanacak metodun seimi; in hacmine ve sresine Tayc aralarn eit ve verimine Yarmann boyutlarna Zeminin cinsine Zeminde sktrma yaplp yaplmamasna baldr (Erda,1997)

Bu ekilde doldurularn oluturulmasnda sade yntem ve bunlarn karma yntemleri sz konusu olmaktadr. Bunlar, a) Tabaka halinde dkme b) Batan dkme c) Yandan dkme d) Karma metotlardr. a) Tabaka Halinde Dkme Metodu Tabakalar halinde zeminin dzlenmesini ama edinen bu metot, daha ok yan bandaki yarmalarn tabaka metodu ile kazmasndan kan zeminin dolduru alanlarna

datlmasnda uygulanr. Bu metot dolduru btn geniliince ve tabaka tabaka yaplr (ekil ).

2 3 4

4 3 1 2

Ortalama tama uzakl

ekil: Tabaka metodu Doldurularn her bir tabakas kaznn bir tabakasna ve genellikle kaznn en st tabakas doldurunun en alt tabakasna rastlar Bu metot byk ve yksek doldurularda pek uygulanmaz. b) Batan dkme Metodu Zemin doldurunun btn geniliince bandan itibaren dklr (ekil ). Batan dkme byk doldurularda kullanlr ve tat olarak kasas kalkabilen damperli kamyon kullanlr. Ykseklikleri fazla olan zeminlerde zemin iyi sktrlamayacandan uygun grlmez.

ekil : Batan dkme metodu c) Yandan dkme metodu Bu metot kark kesitlerde uygulanan bir metottur. Bu halde yarma ksmnn kazs da yandan kazma metodu ile yaplmakta ve yarma ksmlarnn 1,2,3.... kazlar doldurularn

1,2,3.... dkmelerine karlk gelmektedir (ekil ). Ancak bu metodun sakncas dkme tabakalar arasnda zeminin iyice kaynamam bulunmasdr. Yana ve arkaya dkebilen damperli kamyonlardan yararlanlr (Erda, 1997).

4 3

2 1 1 2

ekil : Yandan dkme metodu d) Karma Metotlar: Bu yntemler yukardaki yntemlerin bir kann birden uygulanmasyla meydana gelir. Bunlardan bir batan dkme ve tabaka yntemlerinin birlikte uygulanmas eklindedir. Burada dkme ilemi tabakalar halinde ve fakat her dklmesi batan dkme yntemi ile yaplr. Buna benzer ekilde baka karma metotlarda mmkndr (Bayolu, 1997). KAZI VE DOKDURU EVLERNN BELRLENMES VE KONTROLU Kaz ve dolduru evlerinin eimleri arazide projeye uygun olarak yaplmaldr. Bunu gerekletirmek, arazide kaz ve dolduru evlerinin belirlemek veya kontrol etmek iin evlerin eimini arazide kazklarla ve latalarla belirlemek gerekir. evlerin eimini belirlemek iin arazide oluturulabilecek bir ev ler kullanlabilir (ekil ).

1:1 4:2 2:3 1:2 1:3

1:3 1:2 2:3 4:2 1:1

ekil :ev ler yardmyla evlerin eiminin arazide belirlenmesi niform yamalarda ev eimi latalarla da arazi de belirlenebilir. Yani ev anosu oluturulabilir. Bunun iin latalar ile ev einin gerekletirecek ev geni oluturulur ve eim bir dze ile arazide belirlenerek latalar uzaktan grlecek ekilde araziye tespit edilir (ekil ).

1:1

ekil:ev eiminin arazide ev anosu ile belirlenmesi Arazide ev eiminin belirlenmesi baz hallerde ve genellikle meridian tipi eim lerle bulunan ev eim blm kullanlarak da gerekletirilebilir(ekil ). Aada ki ekilde kullanl izah edilmitir(ekil ).

ekil : Meridian Tipi Eim lerlerde ev eim Blm

ekil : Meridia Tipi eim lerlerde ev eim Blmnn Kullanlmasyla Kaz ve Dolduru ev Eimlerinin Oluturulmas ve Kontrol Edilmesi Kaz ve dolduru evlerinin orman ierisinde belirlenmesi srasnda orman aalarndan rper noktas olarak da yararlanlabilir. Bu durum aada ekillerle izah edilmitir(ekil ) (Erda 1997).

ekil : Bir Orman aacnn rper Noktas olarak yararlanmak Suretiyle Kaz ve Dolduru evlerinin Belirlenmesi

ORMAN YOLLARININ YAPIM YNNDEN NCELENMES 1. Toprak Yollar Toprak yollar en dk tipte bir yol yapsn ifade eder. Genellikle bir orman yolunun tamaclktaki rol byk deilse, dorudan doruya tesviye yzeyi platform olarak kullanlyorsa yani st yap yoksa bu yol bir toprak yol=ham yol olarak kabul edilir. Bu tr toprak yollarn yapm iin zeminin yeterli bir tama yetenei ve stabilite gstermesidir. Bu yollar iin yama dozerlerle alr ve evler dzeltilir. Yol platformu yamacn almasna takiben tesviye edilerek ve yola % 4-6 bombe verilerek tamaya alr. Bu yollarn en olumlu yn yapmnn ucuz oluu ve ksa surede gerekletirilmesidir. Toprak yollarn olumsuz yn, tamann kuru periyotlarda yaplmas zorunluluudur. Toprak yollar aldktan en az bir yl sonra kullanlmal, yeteri kadar oturmas iin bu sre iinde tama yaplmamaldr. Yol ulama aldktan sonra da ilk zamanlarda tekerlekli aralarla ulam gerekletirilmelidir. Toprak yollar erozyona sebep olduklar iin eimleri az olmal teraslar dz almaldr. Bu yollar iin en nemli noktalardan biride sularn aktlmas probleminin zlmesidir. Bu edenle yola ortadan yanlara doru bombe verilmeli ve kenar hendekleri mutlaka yaplmaldr. 2. Stabilize Yollar Bir yolun alt ve st yaps, yeryznn st yzeyinde iklim koullarndan olduka etkilenen ok ince bir tabaka tekil edeler. klim koullar olarak zellikle yumuama, kuruma halleriyle emini etkileyen ya donma zlme haliyle zeminin etkilenmesine neden olan don olay sylenebilir. Bu etkiler zeminde bir havim deimesine ve zeminin direncinin azalmasna neden olur. Bylece zeminde bir stabil olma-olmama problemi ortaya kar. Doal olarak mutlak stabil bir zemin yoktur. Aratrma ve gzlemler Temiz kum ve akln (0.06 mm elekten geen ince materyaller %5den az) stabil olarak kabul 0.06 mm elek apndan geen ince materyaller %5den fazla olduu taktirde, bu tr zeminler (silt ve kil oran yksek olan zeminler) stabil olmayan zeminler olarak kabul edilir. Bir baka deyile sudan derhal etkilenirler ve donma sonucunda derhal hacimleri ve direnleri deiir. Byle stabil olmayan zeminlerin stabil hale getirilmesine stabilizasyon denir. Buna gre stabilizasyon,mekanik ve iklim zorlamalarna kar zeminin direncini artran ilemdir. edilebileceini gstermitir.

Stabilizasyonun amac ilk planda zeminin drencini arttrmaktr. Bu da zeminin kesme direncinin her iki elemannn, Kohezyon ( C ), srtnme elemanlarnn ykseltilmesiyle olur. Kohezyon; zemindeki kil minerallerinin bir zelliidir. Bykl su muhtevas ve zgl arla baldr. Zemindeki su muhtevasnn dmesi (kuruma) ve zgl arln artmas(skma) ile kohezyon artar. kinci eleman olan srtnme elemanlar ise zemin sktrlmas, tane dalm erisinin dzeltilmesi ve stabilize maddelerin katlmas ile byltlebilir. Sktrma ile tane taneler daha sk olarak yerleir,bylece srtnme zellii artar. Tane dalmnn dzeltilmesi ile zeminin her trl tane byklnden uygun oranda ihtiva etmesi sonucu srtnme zelliinin byyecei de aktr. Orman yollarnda uygulanan stabilizasyon metotlar unlardr; 1. Mekanik stabilizasyon 2. Kirele stabilizasyon 3. imento ile stabilizasyon 4. Bitml maddelerle stabilizasyon. Kullanlacak metodun tespit edilmesinde u hususlar dikkate alnr. Tayc tabaka olarak zemin Yap malzemesi olarak zemin Stabilizasyon maddesinin etki ekli Stabilize edilecek tabakann yeri ve fonksiyonu.

3. Asfalt kaplamal yollar ncelikle ok youn trafie sahip yollarda, yol temel tabakasnn sularn ve zellikle yatay kesme kuvvetlerinin etkilerine kar korunmas ve direncinin artrlmas iin, temel tabakas zerine ou kez hidrokarbonlu karmlardan oluan bir kaplama tabakas konulur. Asl olarak kaplama tabakas iinde hidrokarbonlu balayclarn kullanld ve lkemizde daha ok bir tabaka hidrokarbonlu yzeysel kaplama, iki tabaka hidrokarbonlu yzeysel kaplama, beton asfalt gibi deiik ekillerde yaplan yollara ksaca asfalt kaplamal yollar denilmektedir. Kaplama tabakalar ince olduundan yol gvdesi iinde saylmazlar. Fakat kaln iseler temel tabakasn pekitirirler ve temel tabakasn olumsuz etkilerden koruma yannda onunla birlikte yol direncinin artmasn da salarlar. (Erda 1997).

Kaplama tabakasnn lastiin gezdii st ksmna anma tabakas, temele komu olan alt ksmna ise balant tabakas veya binder denir. Kaplama tabakasnn zerine oturtulduu alt temel ve temel tabakas da stabilize yol gvdesi ve ta yol gvdesi olarak 2 deiik ekilde ina edilebilir. ounlukla stabilize yol gvdesi zerine kaplama tabakasnn ina edilmesiyle oluturulan asfalt kaplamal yollarn zorunluluu vardr (Erda, 1997). Stabilize yollarn alt temel tabakalarnn yapm genellikle kolaydr. Bir ok zeminler ya olduklar gibi ya da sadece basit dzenlemelerle alt temel olarak kullanlabilirler. Alt temel yapmnda kullanlan malzemelerin nitelikleri KGM yollar Fenni artnamesinde belirlenmitir. 4. Beton Yollar Ormanclmzda kullanm alan olduka snrl bulunan beton yollar, zemin ve alt temel tabakas zerine, beton malzemenin hazrlanp dklmesi ve tesviye edilmesi ile ina edilir. Balang oturmalarnn yok edilmesi ve tama gcnn arttrlmas iin gerekli zemin sktrmasnn ok hesapl yaplmas ve sonradan fazla skmadan doacak zemin dalmalarna engel olunmas gerekir. Zeminde oluabilecek zararl etkileri nlemek iin, ou kez beton dkm ncesinde alt temel tabakas oluturulur. Bu tabakada malzeme olarak, genellikle konkasrle krlm yar sert kaya veya balast kullanlmaktadr. Burada malzeme kesinlikle suya duyarl olmamal ve ayrca ok iyi sktrlm olmaldr. Malzeme kumlu ise vibrasyonlu silindir kullanlmas tercih edilmelidir. Gerekirse alt temel iin imento ve bitm stabilizasyonu da uygulanabilir (Erda,1997). ounlukla yol inaatlarnda kullanlan betonun kuru elemanlarnn kartrlmas hazrlklar sreksiz alan dozaj merkezlerinde yaplr. Betoniyerler bu merkezlere bal olarak karm tamamlarlar. Genellikle taze beton bu tip bir merkezde hazrlanr ve iyerine gtrlr. Fakat bazen hareketli betoniyerlerle i yerinde de hazrlanabilir. Bu durumda kuru karm dozaj merkezinden kamyonlarla iyerindeki betoniyerlerle gtrlr ve su burada eklenir. Betoniyerde kartrma sresi de nemli faktrdr. Genellikle bu sre 50-80 saniye arasnda deimektedir. Kartrma da 60-70 saniyeyi gemek tehlikeli olduu gibi ok kartrmak da betonun direncinin azalmas asndan nemlidir. Trkiyede orman yollarnda pek rastlanmayan ancak ky yollarnda dnlen beton yollar Avrupa lkelerindeki orman yollarnda olduka uygulama alan bulmaktadr (Erda, 1997). yapmnda olduka dikkatli olma

2.5. Orman yollarnn yapm 2.5.1 Orman yollarnn yapmnda antiye kurulumu Orman yollar, genellikle dalk alanlarda ve yerleim birimlerinden uzak yerlerdeki ormanlk alanlar, iletmeye amak iin planlanan yollardr. Bu yollarn yapmn gerekletirmek iin, yol yapm yerinin yaknnda bir barnma yeri ile ara ve gerelerin korunduu yerleri ieren, dar anlamda bir antiye kurmak ve btn almalar buradan yrtmek gereklidir (ERDA, 1997). antiye yeri seiminde aadaki hususlarn gz nnde tutulmas yararldr (CEYHUN, 1962). 1. antiye yeri, iyerine yakn olmal ve hatta yaplacak i tulnn ortalarna isabet etmelidir. 2. antiye yerinde iinin gerek temizliini ve gerekse ime suyu gereksinimini karlayacak miktarda temiz su bulunmaldr. 3. Mevcut bir yol varsa o yoldan yararlanmak iin, mmkn olduu kadar yola yakn bir yer tercih edilmelidir. 4. antiye, antiyede kalacak olan kiileri oyalayabilecek, onlara ehirden, ailesinden uzakta yaamann verecei znty unutturabilecek manzara bakmndan gzel bir yerde kurulmaldr. 5. antiyede iilerin yatacak, yiyecek ve dinlenebilecek seyyar ii barakalar, karavanlar yaplmal veya ina edilmelidir. 2.5.2. Orman yollarnda altyap almalar Orman yollar yapmnda yap alannn temizlenmesi, toprak tesviyesi iin kaz ve doldurular alt yap almalarn kapsamaktadr. 2.5.2.1 Yol yapm alannn temizlenmesi Orman yolarnda yap alannn temizlenmesi, ile burada aalarn kesilmesi, ktklerin karlmas, ta ve kayalarn paralanmas ilerini kapsamaktadr. Aalarn kesilmesi: Yol ekseni boyunca eksenin iki tarafndaki, inaat alan iinde kalan btn aa al ve fundalar toprak yzeyinden kesilir. Ancak doldurular iinde kalacak aalar yerden 60 cm den fazla olmamak zere kesilir. Bylece dik arazilerde dolduru ktlesinin aaya kaymas

nlenmeye allr. Yol yapm alan iinde, stteki verimli toprak tabakas ve ayrlk ksmlardan elde edilecek imler ile sonradan dolgularn yeillendirilmesinde kullanmak zere inaat alan dnda uygun yerlere ylr. Kesimden sonra elde edilen odun materyalinin yol yapldktan sonra kolaylkla nakledilebilmesi iin bu saha dnda ve yolun stndeki uygun yerlerde istif edilmelidir (ERDA, 1997). Ktklerin karlmas: Kesilerek yap alan dna karlan aalarn, kalan ktklerin kkleri ile beraber karlmas gerekmektedir. Bunun iin yntem kullanlmaktadr. a) Ktklerin el ile karlmas, topran kazlmas ile ktkler kkleri ile birlikte karlr. Kazma, krek vs. gibi aletler kullanlr. b) Ktklerin mekanize olarak karlmas, riperlerle donatlm dozerler kullanlr. Aalarn ktkleri dozerlerin arkasna monte edilmi olan riperlerin zemine batrlmas ve skecek ekilde ekilmesi ile yerlerinden karlr. c) Ktklerin patlayc maddelerle karlmas, aplar 50 cmnin stnde olan ktkler kkleri ile birlikte ekonomik olarak patlayc maddelerle kartlabilirler. Ktkler genel olarak s kkl (ladin, hu) yrek kkl (hlamur, grgen) ve kazk kkl (mee, am) ktkler olarak ekil ynnden birbirinden ayrlrlar. Genel olarak s kkller kazk kkllerden daha kolay ayrlrlar. S kkl ktkleri atmak iin her ana kk altna bir patlayc dolgu koymak gereklidir. Kazk kkl ktklerde, lam delii dorudan doruya dikey kazk kk yanna almaldr. Bunlarda tek bir lam delii olduunda, ateleme saniyeli fitil ile gerekletirilir (ERDA, 1997). Yrek kkl ktklerde ise en uygun lam delii ve dolgu yerletirme dzeni kklerin oluum tarzna gre seilmelidir. Kklerin patlayc maddelerle sklmesi gsterilmektedir (ekil 2.5).

ekil 2.5 Kklerin patlayc maddeler yardmyla sklmesi a) S kkl byk apl ktklerin sklmesi b) Kazk kkl ktklerin sklmesi c) Yaygn kk sistemine sahip ktklerin elektrikli ateleme ile sklmesi d) S kkl kk apl (<50 cm) ktklerin sklmesi Lam delikleri, lam demiri veya kompresr tabancas ile almaldr. Lam delikleri kk altna yeteri kadar uzanmaldr. Lam deliklerine dolgularn yerletirilmesinden sonra delikler sklanmal ve bir killi malzeme ile azlar kapatlmaldr. Patlayc Maddeler ile Kayalarn Paralanmas: Orman yollar yapmnda allagelmi alet ve makinelerle almas olanaksz kaya partileri bulunur. Bunlarn mutlaka patlayc maddelerle atlmas gereklidir. Kayalarn paralanmasnda almalar aamada gerekleir. 1. Lam deliklerinin almas, 80 cmlik basamaklar halinde eitli uzunlukta (80, 160, 240, 320 cm) matkaplar darbeli delicilerle veya varsa kompresr kullanlarak alr. Baarl bir sonu iin lam delii derinlii kaya yksekliklerinin yars kadar olmaldr. Lam delikleri sert kayalarda kartu apndan %10 daha geni olmaldr. Lam deliinin

almasndan hemen sonra doldurulmasnn olanaksz olduu hallerde lam delii genilii, kartu apndan 10 mm daha fazla olmaldr (HAGNER, 1971). 2. Lam deliklerinin patlayc maddelerle doldurulmas ve ateleme, kullanlacak patlayc madde cinsi ve miktar amaca gre deiiklik gstermektedir. Toz dinamitleri kullanmnda kayalar byk paralara blnr. Gom snf patlayc madde kullanlmas halinde kayalar daha kk paralara ayrlr. Orman Genel Mdrlnn 202 sayl tebliinde toz halinde olan ve Nitrogliserin iermeyen Teknik Amonyum Nitrat (TAN) olarak isimlendirilen bu patlayc malzeme dinamite kyasla daha gvenlidir. Adi kapsl, infilakl fitil, kurun veya alevle atelenmezler. nfilak edebilmesi iin mazot ile kstrlmas gereklidir. Aadaki ekilde lam deliine yerletirilmesi grlmektedir.

ekil 2.6 Teknik amonyum nitratn lam deliine yerletirilmesi (202 Sayl Tebli , 1984)

izelge 2.2 Lam delii derinliine gre patlayc maddenin yerletirilmesi Derinlik Uzunluu (cm) 80 160 240 Alta Konan TAN (cm) 15 40 60 Yemleme Kartuu 114 112 1 ste Konan TAN (cm) 30 60 100 Sklama amuru 30 50 60

Kaynak; 202 Sayl Tebli.

ORMAN YOL YAPIM MAKNALARI

Yol yapm ilerinin gittike artmas bu ilerle ilgili teknolojiyi zorlam ve zel i makinelerinin ortaya kmas kanlmaz olmutur. Orman yollarnn yapmnda kullanlan zel makineler yoktur. Byk karayollarnda kullanlan makineler aynen orman yollarnda kullanlr. Byk makinelerin orman yolarnda daha ekonomik olmasna karn projeyi dar kruplar gerektiren araziye tam anlamyla intibak ettirememesi ve bu makinelerin orman yola standartlarna uymamas gibi olumsuz ynleri kullanm alanlarn snrlamasyla (Erda 1997)birlikte orman yollar yapmnda toprak, kaya, kaz ileri ile ince tesviye; materyal nakli, sktrma, st yap malzemesi hazrlanmas amacyla eitli makinelerden faydalanlmaktadr (Bayolu 1997). Bu makineleri yle sralamak mmkndr. 1. Kaz makineleri : Dozer, greyder, kompresr ve darbeli deliciler, eskavatrler. 2. Ykleme makineleri : Paletli ve lastik tekerlekli Loaderer 3. Tama makineleri : Damperli komyonlar 4. Sktrma makineleri : Silindirler 5. Ta krma makineleri : Komprasr, elekler. 2. 6. Orman yollarnn inasnda kullanlan makineler 2.6.1. Dozerler Orman yollar yapmnda dozerlerden: Yap alanlarnn temizlenmesinde aa, aak ve ktklerle kk kaya bloklarnn uzaklatrlmas na alanndaki bitkisel toprak tabakasnn kazlarak yer yer istif edilmesi Yamalarda kaz ve dolgularn yaplmas Yollarn yapmnda bz ve menfezlerin yerlerinin kazlmas, akl, Kum vb Malzemenin kazlp depolanmas ve serilmesi Kanal ve temel ukurlarn almas Depolanan kum, akl vb. malzemenin aralara yklenmesi Yatk eimli evlerin dzeltilmesi Servis yollarnn almas Dozerlerden birok alanlarda yararlanlmaktadr. Bunlarn dnda dozerlerin arkasna eklenmi bulunan tamburdan faydalanlarak ekim ve srtme ileri ile bataklk arazide zemine batmas durumunda kendisini ekip karmas, dozerlerin arkasna eklenen hidrolik kazclar (riper) yardmyla patlayc madde ile gevetilen kayalarn veya patlayc madde

kullanlmasna gerek grlmeyen ksklk niteliindeki sert zeminlerin sklmesi salanmaktadr. Dozerler ban traktr eksenine gre durumu gz nne alnarak adlandrlr. Bak traktr eksenine dik durumda kalyorsa bu halde dozere Buldozer denir. Bak traktr eksenine gre oynak ve bu eksene eik duruma getirilebiliyorsa dozere Tiltdozer ismini alr (ERDA, 1997). Orman yollar byk ounlukla kark kesitli olarak ina edildiinden %100" e kadar eimli yamalarda bu ama iin yalnz anledozerlerden yararlanlmakta ve bunlarn baklar traktr eksenine dik dorultu ile iki tarafa doru belirli bir a altnda (250 ) dndrlebilmektedir. Bylece kazlan materyalin bu eime bal olarak bir tarafa doru yuvarlanarak aktarlmas ve kark kesitli yolun dolgu kitlesinin oluturulmas salanr. Buna karlk buldozerler yayvan ve dz arazide daha geni yollarn almasnda, kazdan sklen zeminin dolguya itilmesinde yararl olmaktadr (BAYOLU, 1997). Dozerlerle yama arazide orman yollarnn almas iin operatr kazya yukardaki ev ayandan balamakta ve kademeli ekilde almasn srdrerek yol platformunu oluturmaktadr (BAYOLU, 1967). 2.6.2 Greyderler Makineli yol inaatnda kullanlan ince tesviye makineleridir. Ana eleman her ynde hareket etmeye uygun 3,5- 4 m uzunlukta bir baktr. Greyderler yapm ve bakm greyderleri olarak iki ksmdr. Yapm greyderleri yama zerinde daha nce buldozerlerle ham olarak alm olan yolda altyapda dzeltme, st yapda; st yap malzemelerinin kartrlmasnda, serilmesinde ve yaylmasnda, evlerin yaplmasnda ve hendeklerin almasnda kullanlr (BAYOLU, 1967). 2.6.3 Kompresrler ve matkap tabancalar Orman yollar yapmnda kayalk kesimlerin geilebilesi iin patlayc maddelerin yerletirilecei lam deliklerinin almasnda ve kayalarn paralanmasnda, basnl hava salayan kompresrler ile bununla alan matkap tabancalarndan yararlanlmaktadr (BAYOLU, 1997). bu halde bu dozere Anledozer denir. Ban bir ucunun dierinden aa veya yukar bulunmas halinde bu

Kompresrlerin meydana getirdii 5-7 atmosferlik basnl hava hortumlarla hava basnc ile alan pnmatik tabancalara sevk edilerek burgular (matkaplar) altrr (ERDA, 1997). Bir kompresrde motor, yakt tank, basnl hava deposu bulunur. Hortumlar genellikle 80 m kadar uzanr. Matkaplar 6 metreye kadar uzunlukta olmakla birlikte orman yollarnda genellikle 0,80 1,60 2,40 ve 3,20 m standart boydakiler kullanlmaktadr. Matkaplar elik malzemeden yaplmtr ve matkabn ucuna kadar uzayan ince bir kanaldan geen basnl hava almakta olan lam delii iinde oluan ve kaya tozu ad verilen ince taneciklerin dar frlmesini salar. Matkap tabancalar esas itibariyle bir kii tarafndan kullanlabilecek boyutta ve darbe ile alan tipte basnl hava ile ileyen bir alettir (BAYOLU, 1997). 2.6.4. Ekskavatrler Ekskavatrler genel olarak her eit zeminin kazlmasnda ve tatlara yklenmesinde yararlanlan hidrolik sistemle donatlm makinelerdir. Orman yollar yapmnda evlerin dzeltilmesinde, hendeklerin almasnda kullanlabilir. Ekskavatrler farkl
3

boyutta

kepelerle donatlabilir. Kepe hacimleri 0,4 2,0 m , maksimum kazma derinlii 5-8 metredir. Gnmzde zellikle Orta Avrupada dalk ve sarp kayalk arazide yer alan ormanlarn iletmeye almas iin yol yapmnda olduka yaygn ekilde kullanlmaktadr. Dozerlerle kaznn yolun alt tarafnda kalan mecerelere byk zararlara neden olduu, bu gibi arazilerde ekskavatrle alan basit bir temel ukuruna en altta byk kaya paralar gelecek ekilde yerletirilerek, yol gvdesi oluturulmaktadr. Bylece yol altndaki mecerelerin yuvarlanan materyalin zararlarndan korunmas mmkn olabilmektedir. ok hassas ve kaliteli i grmesi ynnden orman yollar yapmnda idealdir. En olumlu taraf tek bir operatrle ve yksek verimle almasdr. Kepe yerine krclarda eklenebilir. Tek olumsuz yan kazlan materyalin sadece etkili olduu veya kepenin dnebildii alan iinde depo edilmesi veya ykleyebilmesidir (BAYOLU, 1997). 2.6.5 Vagondriller Vagondriller bir traktr, dozer, kompresr nitesi yardm ile motor gc kullanarak lam delikleri amaya yarayan aralardr. Vagodriller kompresr tabancas gibi almasna ramen, almas insan gcyle olmayp hidrolik gle insan eli demeden orman yollarnda 2-3 m derinlie kadar lam delikleri aan makinelerdir.

2.6.6 Skcler (Riperler) Hidrolik olarak kumanda edilebilen veya dozere monte edilen skcler, genellikle kazmal (kancal) olarak imal edilmektedir. Kaln aa kklerinin sklmesi, sert ve atlak kayal veya bloklu sert zeminlerin sklmesi, gevetilmesi ile dozerler ile sklmeyen ok sert beton yollarn skm ilerinde kullanlmaktadr (ERDA, 1997). 2.6.7 Leoderler (Ykleyiciler) Leoder, ne taklan kepesi hidrolik sistemle hareket eden paletli veya lastik tekerlekli bir traktrdr. Toprak, akl, kum ve patlayc maddeler yardm ile patlatlarak paralanm kayalar yklemek amacyla kullanlr. Orman yollar yapmnda leoderlerden daha ok stabilize malzeme, kum ve akl gibi gevek malzeme ykleme ilerinde faydalanlmaktadr (BAYOLU, 1997). 2.6.8. Damperli kamyonlar Orman yollar yapmnda ykleyicilerle birlikte alarak uzun mesafeler iinde materyal doldurulmas ve depolanmas ile yol zerinde kurulacak saat yaps, kpr gibi teknik yaplara malzeme tayan aralardr. ORMAN YOLLARININ BAKIMI Orman yollarndan srekli ve gvenli bir ekilde faydalanabilmek iin bunlarn devaml bakm ve onarm gereklidir. Bir yol teknik bakmdan ne kadar mkemmel yaplma olursa olsun belirli aralklarla bakm ve onarm yaplmad taktirde ksa bir sre sonra bozulmur ve kullanlamaz duruma gelir (Bayolu 1997). Yollarn bakm, yolun ve onun elemanlarnn (platform, banket, ev vb.) trafik ve iklim etkilerinden koruyan, motorlu aralar tarafndan yolun en gvenli ekilde kullanmna olanak veren ve gerekli olan almalarn btn olarak tanmlanabilir. Bylece yollarda bakm amac u ekilde zetlenebilir. Yollarn korunmas Kullanclara ulam gvencesinin salanmas Yolun bozulmas nedeniyle aralarda ortaya kabilecek hasarlarn nlenmesi.

Buna gre yollarda bakm srekli bir grev olup iletme iin ekonomik bir yk birlikte getirir (Erda 1997).

1. Toprak Yolarn Bakm toprak yollarn bakm ilk bahar yamurlarndan sonra yaplmaldr. Topran kuru olduu dnemlerde yaplan bakm yararl olmad iin bu ilemin zemin yeteri kadar nemli olduu dnemlere rastlatlmas gerekir. Bunun iinde en uygun zaman yamurlardan sonraki gnlerdir. Bakm yaplmadan nce yol yzeyinde olumu ukurlar iinde birikmi sular uzaklatrlmaldr. Daha sonra greyderle yolun iki tarafna doru bir at eklinde bombe oluacak ekilde tesviye yaplmaldr. Toprak yollarn kn yalardan imkan lsnde az etkilenmesini salamak iin sonbaharda nakliyat tamamlannca bir bakm yaplmaldr. Toprak yollar yalardan sonra kurumaya terk edilerek nakliyattan zarar grmesi engellenmelidir.Ancak yeterince kuruduktan sonara trafie almaldr. Yollar boyunca bz ve menfezlerle dere yataklarnda tkanmalara sebep olabilecek dal, ktk vb. atklar zamannda temizlenmelidir. Bylece tkanmalar sonucu ortaya kabilecek zararlardan kanlm olur. Toprak yollarn gerek grlen ksmlarnda kn kar ve yamur sularnn verebilecei zararlardan kanabilmek iin yol eksenine eik olarak kk boyutlu hendek alr. Yoldan faydalanma zaman gelince bu hendekler tekrar doldurulur. Kaz evlerinin yukarsnda yer alan yamalardan gelebilecek sularn bu evler zerindeki zararlarndan kanabilmek iin kafa hendei almaldr (ekil ). ekil : Kafa Hendei

2. Stabilize Yolarn Bakm Yamur mevsiminden sonra yzeysel sularn ve trafiin etkisi ile oluan izler greyderlerle tesviye edilerek yol yzeyine parabol eklinde ve iki tarafna doru %3-5 eimde bombe verilmelidir. Yol yzeyi mmkn olduu kadar dzgn ve sktrlm olmal yol yzeyinde gevek malzeme bulunmamaldr. Gevek malzemenin fazlas yol kenarnda braklr ve genellikle yal havalarda veya malzeme nemli iken tekrar serilir. Bu amala banket

boyunca yeteri kadar malzeme hazr bulundurulabilir ve zeminle iyi kaynaabilmesi iin bu malzemenin serilmesi ilk baharn aylarnda yaplmaldr. Gerektii durumlarda stabilizenin yamanmasnda, kaplamann yapmndaki benzer bir malzeme kullanlmal, gerekli ide su ilave edildikten sonra tokmaklanarak sktrlmaldr. Yama derinlii 10 cm den fazla ise malzeme 7.5 cmlik tabakalar halinde serilip sktrlmaldr. Bu metot stabilize yollarn yama metodu ile onarlmas suretiyle bakmdr (Bayolu 1997). Yol yzeyinde nemli bozulmalar ve geni apta ayrma olan yerler kazlarak ve yeniden tesviye edilerek onarlabilir. Anm ve bozulmu kaplama tabakas kazmalarla, kompresrlerle veya greyderlerle sklr. Yeniden hazrlanm materyal kapanacak yzeye dklr ve serilir. Bunu takiben malzeme optimum su muhtevasnda uygun silindirlerle sktrlr. Silindirleme bittikten sonra yol tekrar ulama alr. Bu metotta yeniden kaplama metodu olarak adlandrlr (Erda 1997). 3. Hidrolik Sanat Yaplarnn Bakm ve Onarm Bzlerin bakm ve onarm, iddetli yamurlardan hemen sonra gzden geirilmelidir. Sularn getirdii al, dal, ktk vb. materyal temizlenerek mecra ve mansap tarafndaki bz azlarnn kapanmas nlenmelidir. Bzlerin ek yerleri ve ba duvarlar gzden geirilmeli, gerekli onarm yaplmaldr. Bzleri normal koullarda en az iki defa kontrol edilmelidir. Mecra tarafnda taknlarn getirip brakt iri talar, aa, ktk ve kkleri temizlenmelidir(Bayolu).