Sualt Arkeolojisi Kaz Teknikleri

rettiklerinden tr, Sayn Hocam Yrd. Do. Dr. A. Harun ZDAa sonsuz teekkrler

zgn BAIBYK

Sualt Arkeolojisi Kaz Teknikleri

Bu yaz, UNDET almalarnn sonucudur.

zmir 2012

SUALTI ARKEOLOJ S KAZI TEKN KLER zgn BAIBYK

Editr: Levent KORLU

Dzenleme: Bar ARAN

zmir 2012

NSZ

Dnyada ilk yaam krntlar sudan domutur ve bu yzden insannda en nemli ihtiyac olmutur. nsanolu oluumunun ilk evresi ile birlikte su ile tanm ve anlam veremedii usuz bucaksz denizlerden korkmutur. Zamanla kendi yaamn idam ettirecei gereksinimlerini denizden edinebileceini fark etmi ve merakl yaps ile incelemeye balamtr. Deniz rnlerinden yiyecekler edinmi, ssler ve taklar yapmlardr. Bir sre sonra deniz ve nehirleri hayatlarn kolaylatrmak iin kullanm ve sandal, gemi ile ona hkmetmeye balamlardr. Ancak denizle olan bu ilikide zaman zaman kazanan taraf deniz olmu, bu korkularndan dolay da ona tapmaya balamlardr. Onlar iin bu macerac ve tehlikeli olan denizden kamamlar, tam tersine zerine giderek insanlk tarihinin bugnlere gelmesini salamlardr. Kltr tarihinin bu geliimi srasnda dnyadaki en nemli merkez de lkemiz sular olmutur. Dou ile bat arasnda bir hat oluturan sularmzda bulunan ve bulunmay bekleyen birok batk yer almaktadr. Bu yzden Trkiye de gelimesi gereken nemli bir arkeoloji daldr.
6

Bu yazy yazmamdaki ama ise Lisans eitimi alan Arkeoloji rencilerine bu alan sevdirmek ve onlar ynlendirmektir, ayrca renmi olduum tm bu bilgileri naizane lmszletirmek ve paylamak istedim. Bu yaz, Lisans ve Yksek Lisans eitimim srasnda katlm olduum aratrma ve kazlarda deneyimle, hocalarmdan izlenimlerimle, hocalarmn rettikleriyle ve kendi yaptm aratrmalarla tamamladm. Bu yzden yazy, Sualt arkeoloji alannda bildiim en nemli verileri reten, Trkiye de Sualt Arkeoloji alannda en nemli bilim adamlarndan birisi olan hocam Yrd. Do. Dr. Harun ZDA sayesinde yazdm sylemek isterim. Ayrca bana arkeolojiyi sevdiren deerli hocam Prof. Dr. Serap YAYLALI ya, Beni sualt alannda ynlendiren hocam Yrd. Do. Dr. Aynur C VELEK e, srekli dertlerimizle uraan ve bizden yardmlarn esirgemeyen Ar. Gr. Aydn ERN, Ar. Gr. Murat EK LMEZ, Ar. Gr. Emre ERDAN a, Ar. Grv. Sedat Akkurnaza ve tm dier deerli hocalarma sonsuz teekkrler.

zgn BAIBYK

 NDEK LER
nsz Giri 5 9

BLM I
1.1. Sualtnn kefi ve tarihi 1.2.Sualt Arkeolojisinin Trkiye deki geliimi 15 17

BLM II
2.1.Sualt Arkeoloji almalar yaplan alanlar 2.2. Sualt Arkeoloji alanlarn aratrma yntemleri 2.2.1. Tahmini batk noktalar 2.2.2. Toplanan blgesel veriler 2.2.3. Yzeyden tarama 2.2.4. Dal ile arama 20 29 30 31 32 33

BLM III
3.1. Kazlacak alann hazrlanmas 3.2. Sualt arkeoloji almalarnda gerekli ekipman ve aralar 3.3. Sualt Arkeoloji almalarnda ekip ve grevleri 3.4. Sualt kaz teknikleri 3.4.1. Hand Fan 3.4.2. Air lift 47 52 54 55
8

36 42

3.4.3. Hydro lift 3.4.4. Prop wash 3.4.5. Hydro wash 3.4.6. Water jet 3.4.7. Hitting 3.5. Sualt belgeleme teknikleri 3.5.1. lm 3.5.2. izim 3.5.3. Fotoraf ekimleri

59 63 66 67 70 71 71 72 73

BLM IV
4.1. Buluntularn karlmas 4.2. Gvenlik 74 78

GR
Bugn iin bilinen en eski tekne, 1954te Msrda yaplan bir arkeolojik kaz srasnda ortaya karld. Keops Piramidinde gml bulunan bu teknenin paralar bir araya getirildiinde, 43,40 m. uzunluunda bir gemiyle karlald. Gemi 4500 yl nce paralanarak gmlmtr. Tekne keresteleri ip ve bitki lifleriyle birbirine Ve Bu balanmaktadr. omurgaszdr.1

tekne kullanlmam olabilir ancak benzer rnekleri dolaysyla nil nehri zerinde olmayan kullanlmaktayd. Omurgas bu geminin ardndan Msr Yeni Krallk dneminde ilk omurgal gemilere rastlanmaktadr.2Mezopotamya da M.. 5000 - 3000 arasna tarihlenen tekne modeli ele gemitir bu da teknelerin
1 2

Kkz1995, 20. Kkz1995, 21.

10

plastik

sanatta

ilenecek

kadar

neme

sahip

olduklarn

gstermektedir.3 Erken Bronz ada (M.. 3000) bu ilk gemiler retim fazlalarn deniz ar uzak diyarlara gtrp ihtiyalar olduu rnlerle lkelerine dnmler ve ilk deniz ticaretini balatmlardr.4 M.. 2. Bin yl civarnda Asur ticaret kolonileri a ierisinde, Kani Karum unda pimi toprak tekne modeli ve tekneyi kullanan kii ele gemitir. Bu eser blgede teknelerin nehir rol ticaretinde olduunun

kantdr ve deniz tatnn ileyiin gstermesi bakmndan nemlidir. Msrllarn ilkel deniz tamaclnn yerini sonraki bin yllarda Fenike denizcileri almtr. M..1200 ylndan itibaren Ege gleriyle gelen aknlar sonucu ky blgesine skan Kenanllar Yunanllarn kendilerine verdikleri isimle Fenikelileri oluturmulardr.5 Fenikeliler gemilerini, Sedir ormanlar aalarndan yapmlardr. Aalarn gvdesinden kesilen uzunca bir kiri, gerilen ipe gre tesviye edildikten sonra kirie,
3 4

Ttncler2011, ders. Hamza2006, 4. 5 Girgin2006, 4.

11

belkemiine kaburga geirir gibi tahtalar yerletirilirdi. En ste de kaburgalar balamak iin bir gverte denirdi. Geminin arka ksm balk kuyruu, burun ksm da kuba seklinde yaplmaktayd.6 Sedir Aalarnn varl nedeniyle Byblos kenti Bat Akdenizin en nemli kereste ticareti yapan limanlarnda biri haline gelmitir. Akdeniz Ticareti zerine aratrma yapan baz bilim adamlar Tun a Dou Akdeniz deniz ticaretinin gzerghyla ilgili baz nerilerde bulunmu ve ou bu ticaretin saatin ters ynnde olduu noktasnda birlemilerdir. Buna gre, Msrdan yola kan bir gemi kuzeye doru ilerlemekte ve Levant kysndaki limanlar geerek batya ynelmektedir. Msr ve Levant arasndaki deniz yolunun kullanldna dair yazl kaynaklar bilgi vermektedir. Amarna Mektuplarnda, Msrdaki Levant Gemilerinden bahsedilmektedir. Bu da bize sz konusu dnemde Levant Gemilerinin Msra ulatn gstermesi asndan nemlidir.7 1. Bin yln son yarsna girilirken, deniz ticareti doruk noktasna ular ve yaamn merkezindeki yerlerden birini alr.

6 7

Tok2001, 90. Llleci2007, 8.

12

Din de bile gemiler yer almaya civarnda tekniinde Eksekias boyad bir balar siyah eserler arkaik figr yapan Kylix dnemin banda M.. 550

ressamnn

tondosunda Dianysos un kltn yaymak iin bir gemi zerinde yola kmas anlatlmaktadr. Ekonominin nemli bir kolunu oluturur ki bunun en byk kant gemi betimlemelerinin sikkeler zerinde Klasik dnemden itibaren betimlenmesidir. Buna rnek olarak, Perseus dneminde Amphipolis te baslan tetroboller zerinde gemi tasvirleri yer almaktayd.8 Bu dnem gemiler askeri gcn de nemli bir simgesiydiler, M.. 431 ylnda Atinann donanmasnn sava ksmnn yz, ihtiyat ksmnn ise yz gemiden olutuu tahmin

Kyaasolu2006, 37.

13

edilmektedir.9 Kentlerin donanmalara verdikleri nem byktr. Sadece donanma iin yaplan ikinci bir liman uygulamas mevcuttur. Strabon a gre, Yeni Knidos ifte limanl bir kenttir. Bunlardan biri ak liman, dieri ise yirmi gemilik bir donanma merkezi olan limandr.10 M.. 3. Yzyla gelindiinde gemi retimi de bir ticaret haline gelmitir. nemli Limalarn yaknlarndaki kentlerde tersaneler yaygnlamtr. Kartaca ehrinin tersanesinde iki yz kadrgann bir arada tutulabildii sylemektedir. Paralelinde de gemi inasnda gelimeler yaanmtr. Kartaca gemileri drtl ve beli denilen tipte, er sra krekli sava kadrgalaryd ve bu dnem Kartaca sava gemilerinin gemicilerden Donanma mrettebatlar tamamen profesyonel ve kurulmutur. Krekilerinin disiplini

mahmuzlama taktiindeki uzmanl Kartaca donanmasn tm bat Akdeniz in hkimi yapmtr.11 Zaman ilerledike gemi tasvirleri de plastik sanatta, seramikler zerinde ve sikkelerde betimlenmeye devam etmitir. M.. 199 da darp edilen Samos sikkelerinde Gemi pruvas tasfirleri gemilerin ekonomideki geri dn olmayan liderliinin devamn kantlamaktadr.12 lerleyen
9

dnemler

ierisinde

Mutlu2008, 28. Strabon 14.2.15. 11 Bilgi2006, 17. 12 Kyaasolu2006, 38.

10

14

gemiler sadece ticaret iin deil korsanlk faaliyetlerinde de kullanlmaya balanmtr. Elvan Eti Pompeius M.. 67 yl yaznda 60 gemilik bir donanma ile Kilikia ya yelken at. Ksa bir srede korsanlar dize getiren Pompeius a korsanlar btn gemilerini teslim ettiler 13 eklinde korsanlk faaliyetlerinden bahsetmitir. Bizans dneminde ise denizcilik hzla devam etmitir. M.S. 11. Yzylda Constantinepolis de retilen gemiler Antalya, Rhodos, Lemnos, Samos, Kea, Tenedos, Khios, Gelibolu bata olmak zere geni alanlara ihra edilmitir. Devamn izleyen yzyllarda Akdeniz, Marmara denize ve Karadeniz de nemli denizcilik a hkim olmutur.

13

Eti2006, 6.

15

Blm 1
1.1. Sualtnn kefi ve tarihi
Tp ile daln serveni ise ilk balarda ta yardm ile snger, mercan, sedef karmak iin yaplan dallarla nefes yardm ile yaplmaktadr. Yazl belgeler ilk olarak snger arama amal dal yapan Giritli dalglar (M 3000) gstermektedir. Ardndan M.. 2200 yllarnda inci arayan inli dalglar hakknda bilgiler vardr. M.. 13. Yzylda ise dalglardan bahsedilmektedir. M. . 4. Yzylda Aristotelese olduu Fizik ait sanlan Problemleri) lyada da

Problemata Physica ( adl yaptta daha uzun sreli dal amacyla icat edilen dalg anndan bahsedilir.
16

M. S. 1500-1700 yllarnda ilerinde hava hapseden dal antalar gelitirilmitir. 1715 ylnda John Lethb Ridge adl aratrmac her ngiliz taraf

kapal, deriden bir dalg elbisesi kefetmitir. 1825 ylnda W.H. James ngiliz mucit, zerinde sktrlm hava tayan elbiseyi kullanr.1930lu yllarda palet, yz maskesi ve norkel kullanlmaya balanr ve 1958 ylnda Dnya Sualt Aktiviteleri Konfederasyonu (CMAS) kurulur.14 Bugn ise tpl dal hem bir spor hem de mesleki olarak kullanlmaktadr. Tpl dal suyun altnda solunum ilevlerinin yerine getirilmesini salayan zel malzeme kullanlarak yaplan dal trdr ve Scuba Diving olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmdaki SCUBA (Self Contained Underwater Breathing Apparatus) kendi kendine yeten su alt nefes alma aleti anlamna gelmektedir. Bu aletin kullanlmas iinse zel bir eitim alnmas gerekmektedir.

14

Babyk2011, 5.

17

1. 2. Sualt Arkeolojisinin Trkiye deki geliimi

Arkeolojinin

en

nemli

kollarndan biri olan sualt aratrmalar ve kazlar, taraf denizlerle evrili olan lkemizde nemli bir rol oynamaktadr ve paralelinde ok eski dnemden beri Akdeniz ve Ege deniz ticaretinin merkezi olma zelliini tamaktadr. Sualt arkeolojisini

ilgilendiren blmleri ise bu balamda devreye girmektedir, o dnem ticareti oluturan en nemli etmenlerden lki olan gemiler ve bu gemilerin batklar, ikinci olarak ise gemilerin urad merkezler ve limanlar. Sualt kaz almalar eski limanlarda ve batklarda yaplmaktadr. Sualt arkeoloji almalar lkemizde 1960 ylnda, Myken Devri uzman George F. Bass in Pennslylvania niverisitesi adna yapt Gelidonya Burnu Bat
18

kazs ile balamtr. 2010 ylnda bu alanda tekrar kaz almalar yaplmtr. 1967 ylnda Bodrum-Turgutresis ylnda aklarnda yer alan Yassada Bat Kazs ile serven devam etmitir.1975 eytanderesi Bat, 1979 ylnda Sere Liman bat kazlar ile devam eder.1983 ylnda herkese bilinen Uluburun batnda almalara balanr. lk olarak Bass ardndan Cemal Pulak bakanlnda 11 sene kaz yaplr. 1995 Bozburun,1996 Tekta kaz almalarnn devam ettii batklar olmutur.15 Trkiye de Sualt

arkeolojisinin devamlln ve tantmn salayan en nemli birim ise Bodrum Sualt Arkeoloji mzesidir. Mzenin ilk tohumlar 1958 ylnda Amerikal George F. Bass
15

gazeteci-dalg

Peter Trockmorton tarafndan atlmtr ve onun uralar sonucu bilimsel Sualt Arkeolojisiyle ilgilenmeye

www.inadiscover.com(16.06.2011)

19

balamtr. Tockmorton un kale ile ilgili fikirlerini ise bir mze fikrine dntren zmir Arkeoloji Mzesi Mdr Hakk Gltekin olmutur. Trk hkmeti 195 ylnda, terk edilmi bir hapishane olarak ilev gren Bodrum Kalesinin gelitirilmesi iin destek salamtr. Sngerciler tarafndan tesadfen bulunan ve depolarda saklanan amforalar ile Kaptan Kemal Aras, Peter Trockmorton, Mustafa Kapkn ve Honor Frost gibi kylardaki batklar ilk kez kefeden nclerin denizaltndan kardklar buluntularn sergilenmesi iin ilk almalar balatlmtr. 1961 ylnda Trk hkmetinin resmi emriyle, Bodrum mzesi Kltr Bakanlnn Elbe nin kontrolnde ynetmenlie Bodrum

ve lk mze mdr Haluk getirilmitir. geni bir alanda yer almaktadr.16

Mzesi St. Jean valyelerinin ina ettii St.Peter kalesi iinde

16

www.bodrum-museum.com(16.06.11)

20

Blm 2
2.1.Sualt Arkeoloji almalar yaplan alanlar

Su, insanolunun kefettii doasna en aykr ama doasnn en byk kefi olmutur. Dnyann her yerinde deniz, okyanus, gl, nehir gibi suyun kullanlabilecei alanlarda sualt arkeoloji almalar yaplmaktadr. Bu alma alanlarn, insanlarn olumasnda birinci dereceden etkin olduu ya da olmadan doann baroln oynad etmenler oluturur. nsanlar su ile tanklklarnn ardndan onu kendi amalar iin kullanmaya balamlardr. lk olarak balk tutmak, yakn blgelerde seyahat etmek iin faydalanmlardr. Gelien her olguyla birlikte gemicilikte geliim gstermitir. nsanlar suya yakn gllerde, akarsularda ve deniz kylarnda bu aralarn kullanmlardr. Bir sre sonra gemicilik sektr haline gelip tamaclk ve ticaret an oluturmaya balamtr. zellikler akarsular gemiciliin ilk geliim gsterdii alanlar olmutur. nsanlar kara yoluyla hayvanlar aracl ile kat edecekleri yolun, suyun debisi, yn ve rzgr etmenleri kendi yanlarnda olduu
21

zamanlarda 10/1 oranda daha ok hzl kat etmektedirler. Sualt arkeoloji almalar da iki alanda odaklanmaktadr; Batk Gemiler nsanolunun ihtiyac

olan su her zaman onunla birlikte almam bazen de onun sonu olmutur. nsanolunun ve yukarda kulland bahsettim

deniz aralar ilk balarda sal eklindedirler. Muhtemelen sal eklindedirler. Bulunmu sal rnekleri olmamasna karn yukarda bahsettiim tasvirli sanat eserlerinden varlklarn biliyoruz. Bu ilk sallar muhtemelen nehirlerde ve gllerde kullanm alanlarda grp bu batm olmaldrlar. Denizciliin geliimi

22

ile birlikte insanolu meraknn klesi olup ufkunu geniletme

almalarna balamtr.

Omurgal, daha dayankl gemiler yapm ve uzun yollara kmaya balamtr. Henz pusulann kefedilmemesinden dolay denizciler gece yldzlar, gndz gnei takip ederek ynlerini bulmulardr. Frsat olutuka kyya paralel giderek ynlerini tahin ederek yollarna devam etmilerdir. Gkyz tahin edilerek yaplan yolculuklarda en nemli batma nedeni alaboralardr.

23

Akdeniz de rzgr genelde kuzeyden esmektedir ve aniden kan rzgrlar gemilerin alabora olmasna neden olmaktadr.17

Byle

batklarda

insan

almas daha zordur nk 100 metre zeri derinlie batan gemilerdir. Bu tr gemilerde almalar sonar sistemleri veya kameral robotlarla yaplmaktadr. Gemilerin batma sebeplerinden bir dieri ise ticari gemilerin ykleme yaparken yk kaymas sonucu batmalardr. zellikle mermer gibi ktlesel ykler, yanl ykleme sonucu batmaktadr. Byle batklar genellikle limanlarda ya da yer alt kaynaklarnn yaknlarndaki kylarda bunmaktadr. Mermerden ismini alan Marmara denizinde yer alan Marmara adas mermer ticaretinde nemli bir noktadr. Denize olan konumundan dolay deerli olan adann etrafnda yk kaymas sonucu batan birok gemi bulunmaktadr. Denize paralel yol alan gemilerde ise en byk sorun aniden karaya basan rzgrlardr. Karaya srklenen gemiler
17

Alper2007, 1.

24

durabilmek iin apalarn atarlar, ansllarsa apa tutup kurtulurlar ancak genelde srklenip kayaya arpan gemiler, hasar grrler ardndan aa doru srklenip 40 metre konturlarna batarlar. Yapm olduumuz almalarn ounda bu batklara rastlamaktayz. Byle batklarda geminin apas batn uzanda bulunmaktadr. Karaya paralel batma nedenlerinden bir dieri aniden bastran sis sonucu grlemeyen kara veya sularn alalmas sonucu grlemeyen topuklardr. Topua arpan gemilerin batklar genel olarak topuu izleyen koylarda ya da topuun etrafnda bulunmaktadr. Gemileri batran dier bir neden gece koylara demirleme srasnda apa kaymas ya da apa kopmas sonucu gemilerin karaya arpmas veya konaklamak iin koya yaklaan gemilerin derinlii tahmin edemeyip karaya oturmalardr. Bu iki trdeki batklar genelde 3 10 metre konturunda karmza kar ve genel olarak derinlikleri az olmas sebebi ile insanlar tarafndan tahrip edilmi ekildedir. Batk alanlar dnda gemilerin brakt etmenler de sualt arkeolojisinin emberi ierisinde
25

yer alr. zellikle batmakta olan gemilerin ve ya konaklamadan sonra skp kesilmek zorunda kalan apalar batk olmadan karmza kmaktadr. Eer gemi batmakta ise apalar tahmini rzgr yollar zerindeki kara yaknlarnda 30 50 metre arasnda, eer gemi konaklamak iin girdii koyda apans ekemeyip braktysa, apalar korunakl koylarda 10 20 metre konturunda bulunmaktadr. Ayrca koylarda derinlii belirlemek iin dibe gnderilen arlklar da bulunmaktadr. Gemilerin gzerghlar zerinde bulunmu tek tk krk amphoralar ve dier seramik paralar karmza kar. Bunlar gemide ilevi sona erip denize atlan eserlerdir.

26

Mimari kalntlar

Mimari kalntlarn sualtnda kalmasnn birka nedeni vardr bunlar; sularn ykselmesi, sel basknlar, volkanik hareketler, depremlerdir. Sualtnda kalan mimari eserleri iki grupta incelie biliriz, deniz amal deniz yaknna yaplan yaplar ve doal felaketlerden dolay denizin altnda kalan yaplar. Deniz
27

ticaretinin gelimesi ile birlikte denizcilie yardmc kollarda paralelinde gelimitir. Doal limann olmad, zayf olduu ya da dalgalarn iddetinden tr yaplan mendirekler nemlidir. Sualtnda kalan nemli mimari elamanlardan biri olup liman yaknlarnda yer alr ve blge deniz ticaretinin iddeti hakknda bilgiler de salaya bilir. Bu mendirekler su zerinden de grlebilmekte olup genelde st ksmnn zamanla dalgalarn gcne dayanamayp yklmas sonucu sualtnda kalmaktadr. Bu yaplar genel olarak tatan yaplmaktadr ancak seramik paralarnn ylmas sonucu oluturulan mendirekler de mevcuttur.

Sualtnda limanlardr.

kalan en

mimari yaplardan biri de Bilinen eski Limalar Hindistan da ndu nehri yaknlarnda Lothal kazlarnda bulunmutur. M.. 3000 civarna tarihlenen bu yapnn gemilerin kambay krfezine giriini
28

salamak amacyla ok byk bir dikdrtgen eklinde kazlarak yaplmtr. Bu yap frnlanm kerpi tulalardan yaplmtr.18 Limanlar su hareketlerine bal olarak sularn ykselmesi sonucu sular altnda kalabilir ya da dalga hareketlerine bal yklabilirler. Bu yaplar nemli ticaret yollarnn zerinde bulunan kentlerde karmz kar ve kent ticareti hakknda nemli bilgiler sunmaktadr. Sualtnda kalan dier mimari elamanlar ise nehirler zerinde kalan kprler ve su kemerleri, gl ve deniz kysnda kalan yerleimler, gemi raylar ya da deniz kenarnda yer alan tersaneler, deniz fenerleridir.

2.2. Sualt Arkeoloji alanlarn aratrma yntemleri

Sualt Arkeoloji almalarnn en nemli kollarndan birisi de aratrmalardr. lkemizde yaplan sualt arkeoloji aratrmalar, lkemiz sularnda yer almakta olan batklar hakknda bilgiler
18

Akaln1993, 46.

29

oluturmak iin yaplmaktadr. Bu alanda alma yapan Yrd. Do. Dr. Harun ZDA Trkiye Batk Envanteri projesi ad altnda lkemiz sularnda yer alan batklar aada bahsedeceim yntemle bulup ettln yaparak Trkiye sularnn zenginliini ortaya koymaktadr. Sualt arkeoloji aratrmalarna balamadan nce ilk alma ktphanede balamaktadr. Antik yazarlar ve nceki almalardan faydalanarak tahmini blgelere aratrma dallar yaplmaldr. lkemizde yaplan sualt arkeoloji almalar hakknda bilgi almak iin en byk alt yap ve ktphane bilgileri Bodrum Sualt Arkeoloji Enstitsnden alnabilir. n hazrln ardndan saha almalar birka kolda incelenmektedir;

2.2.1. Tahmini batk noktalar lk olarak blgenin o dnem tahmini deniz ticareti rotalar belirlenmeli ve bu belirlenen noktalarda almalar younlatrlmaldr. allmak istenen blgenin mevsimsel rzgr ynleri hesaplanmal ve ticaretin youn olduu mevsimlere gre belirlenerek tahmini batk noktalar saptanmaldr. Ayrca batklar bulmadaki en nemli yntemlerden birisi burun koy
30

sistemidir. lkemiz kylar, zellikle ege denizi kylar olduka ok burun ve koydan olumaktadr. Bu alanlarda yaplan almalarda gemiler, rzgr ve benzeri problemleri ile ilk olarak buruna arparlar, ardndan aknt ve dalgalarla burnu izleyen koya srklenip bu alanda batarlar. Yaplan almalar burundan balayp koyun sonunu tamamen tarayacak ve koyun sonunda son bulacak ekilde olmaldr. Akdeniz ve Karadeniz kylarnda ise doal limanlar, koylar ve burunlar olduka azdr. Rzgra maruz kalan gemiler genelde yksek kylara arparlar, bu blgelerde gemiler arpmann ardnda aa tekrar srklenirler ve 40-50 metre konturlarna batarlar. Byle kylarda batklar biraz daha derinde aranmaldr. Bunun gibi yntemlerle tahmini batk alanlar belirlenip almalar yaplmaldr.

2.2.2. Toplanan blgesel veriler lkemizde uzun yllar sngercilikle uraan ky halklar olmutur. Sngercilikle uraan bu kiiler ileri gerei 40 metreye kadar inebilmekte ve bu srada batklarla karlaabilmekteydiler. Kimi zaman Uluburun batnda olduu gibi yetkililere haber vermiler kimi zamanda tahrip etme ynne gitmilerdir. Bu gn
31

lkemizde sngercilik

yasaklanmtr ancak

40

yl

nce

sngercilikle uraan kiiler bugn ayn blgelerde yaamlarn srdrmektedirler. Bir blgede aratrma yaplacaksa eski sngerciler aranp bulunmal onlarn anlar dinlenerek not alnmaldr. Gnmzde ise tple dalarak yasa d balk avlayan avclar da dinlenmeli, deerlendirilmelidir. Eer allan blge turistlik blge ise blgede bulunan dal okullar mutlaka bilgi sahibidirler. Kimi zaman bu batklar dal noktas olarak ta kullanmaktadrlar, bu kiilere dosta yaklaarak bilgileri alnmaldr. Gnmzde trolc olarak adlandrdmz balklar da dipten sprerek eserleri su stne karmaktadrlar. Bu kiilerden alnan bilgiler geni bir alan kapsasa da yukarda bahsetmi olduum hesaplamalarla kk bir alana indirilerek alma yaplabilir. Yine blgede alan dier balklar ve gemicilerden bilgiler alnarak ettlk oluturulmaldr.

2.2.3. Yzeyden tarama Teknolojinin gelimesi ile birlikte sualt arkeoloji

almalarnda da byk ilerlemeler olmutur. Metalik olmayan batklarn yerlerinin tespit edilmesinde, zellikle olduka dz deniz tabannda batk bir tmsek yapyorsa, "side scanning sonar"
32

mevcut en etkili ve verimli aratrma aleti olarak gzkr. Side scan sonar okyanus tabannn sesle resmini izer. Alc baslk, arka arkaya monte edilmi transducer (eko alc-verici) ile donatlm, tekne tarafndan ekilen bir sonardan ibarettir. Bu sayede, teknenin ekme ynnde, yanlara doru aksi istikametlerde dey olarak tarar. Dikey fan, d yanlara doru yksek frekansl ses sinyalleri yayar. Bunu izleyen dinleme periyodunda deniz tabannn taranan ksmlarndan yansyan akustik enerji, kayt cihaz zerinde deiik younluklarda kayt edilir. Bylece cihaz, transducerdan olan mesafenin ileviyle deniz tabannn durumunu akustik olarak geriye yanstarak deiimleri ler ve bu bilgileri, karanlk hatlar seklinde kayt eder, grnty geometrik olarak izerler. Yansma oranlar (deniz dibine arpan sesle, yansyan ses arasndaki oran) yksek olan alanlar koyu ve glgeli kayt edilir veya taranmayan alanlar beyaz olarak gzkr. Arka dalmdaki akustik enerjinin younluu objelerden yansmann geli asna ve deniz tabanndan yansma oranna bal olarak grlr. Sub Bottom grntleyiciler, manyetometre, sualt televizyonu, batiskaf ve denizaltlar da dier yzeyden tarama yntemleridir.19

19

Alper2007, 27.

33

2.2.4. Dal ile arama Teknolojinin byk yol kat etmesine karn insann yerini almas olanakszdr. Sualt aratrmalarnn olmazsa olmaz dallardr. Ekip yeleri ierisinde uzman dalglar yer almaldr. Aratrma dallar, genellikle daha nce kimsenin dalmad blgelerdir. Suyun yzeyinden dipteki artlar kestirmek zordur. Farkl ynde dip akntlar, farkl topografyadaki taban, yabani ve tehlikeli su canllar dipte dalglarn karlaabilecei beklenmedik durumlardan bir kadr. Bu yzden ekip ierisinde yer alan dalglar zel eitimli olmaldr. Dalglarn bana gelebilecek her hangi bir soruna kar arama ekibi kadar dalg gemide hazr bulunmal ve ekip ierisinde dal doktoru yer almaldr. Dalglar dipte iken amandra ile yukardan bot ile takip edilmelidir. Aratrma dallarnda dalglarn en byk yardmcs scoterlardr. Elektrik ile alan pervaneler sayesinde alan bu ara ile dalglar 30 dk. / 300 m. yol alabilirler. Eer aknt daln ilerledii ynde ve bataryalar tam dolu vaziyette ise dalglar sualtnda 30dk /1000 m. hza kadar kabilmektedirler. Scoter kullanan dalglar hzl hareket ettikleri iin daha dikkatli taramaldrlar, nk kaan herhangi bir bulgudan dolay o alana bir daha uzun yllar baklamayabilir. Scoter kullanan dal iftlerinin kilolar hemen hemen yakn olmaldr nk scoterlarn
34

hznda arlk nemli bir etkendir. Ayrca dal srasnda bodyler ok dikkatli takip edilmeli grnt mesafesi korunmaldr, nk scotern hzna paralel gzden kaybolmann hz da fazladr. Scoterlarn bakmlar su yzeyinde doru yaplmal, her batarya deiiminde temizlenmeli, silikonlanmal ve yle kapatlmaldr. Sualtndaki dalglar herhangi bir buluntuya

rastladklarnda rnek birka fotoraf ekmeli, buluntu alanna amandray brakmal, dekoyu yaparak yzeye kmaldr. Ardndan inceleme ekibi alana dalarak gereken belgelemeyi yapmaldr, bunun nedeni her ii uzmann yapmasn salamak ayrca keif ekibinin dal sresini amamasn salamaktr.

35

Blm 3

2. 1. Kazlacak alann hazrlanmas

Yzey aratrmalarnn ve kazlacak alann belirlenmesi ve gerekli izinlerin alnmasnn ardn Sualt arkeoloji kazsnn hazrlklarna balanmaktadr. ncelikle kaz yaplacak alann ok iyi ettlk edilmesi arttr. Blgedeki yzey akntlar ve dip akntlar, akntlarn yn, blgede hkim rzgarlar hesaplanmaldr. Blgenin gemi rotalarna mesafesi kontrol edilmelidir. Suyun altnda, sualt canllarnn yaam alanlar kontrol edilmeli vahi su canllarnn yavrulama alanlarna dikkat edilmelidir. Zira kpek balklar kylarmz belirli dnemlerde yavrulamak iin ziyaret etmektedirler. Kaz alanna en yakn yerleimle ilgili bilgiler alnmaldr, bu yerleim kaz alanna 20 dakika mesafeden daha uzak olmamaldr nk kaz srasnda birok ihtiya domaktadr ayrca acil durumlarda ortaya kabilmektedir. Bu en yakn yerleimin ehir merkezine olan mesafesi de dikkat edilmesi gereken dier bir konudur. Bu yerleimde tatl su ihtiyacn
36

karlayabilecek yeterli alt yap yoksa en yakn ehir merkezi de ok uzakta olmamaldr. Kaz alanna en yakn dal tedavisi hizmeti veren hastanelerin bir listesi karlmaldr. Kaz ekibine ait bir ara ta bu en yakn yerleimde hazr bulunmaldr. Ardndan kaz alanna yerleim balamaktadr. Kaz ekibinin konaklamas iin seenek mevcuttur. Kazlacak alan ile en yakn yerleim arasnda ok az mesafe varsa bu yakn yerleimde ekip yeleri otel ya da kiralanan evlerde konaklayabilir. Ekip iin en salkl ve en verimli konaklama ekli bu olsa da genelde batk alanlar yerleimlere uzak mesafededir. kinci konaklama ekli ise batn bulunduu alann yanndaki karaya kamp kurulmasdr. Normal artlarda bu sistem tercih edilmektedir. Yerleim olmasa bile ekip yelerinin karada konaklamalar ruh halleri iin yadsnamaz derecede nemli bir noktadr. Ancak bu ynteme gidilebilmesi iin topografyann izin vermesi arttr. Arazi ok sarp olmamal ve arazide ekibe zarar verecek koullar olmamaldr. nc ve alternatif konaklama ekli ise dal alan yaknna demirleyen gemide konaklamadr. Bu yntemde ise ekip daha ok ypranmaktadr. nsan doas gerei karada yaamaya uygundur ve uzun sre denizde sallantda yaayan ekip yelerinde sinir, sitres ve bunalm gzlemlenmektedir. Eer bu tip konaklama yaplacaksa haftada
37

bir gn tatil yaplmal ve en yakn karaya gidilerek ruh hali datlmaldr. Konaklamann yaplmas ve gereken hesaplamalarn sonlandrlmasndan sonra kaz alannn zerine dal platformunun yerletirilmesi gerekmektedir. Dal platformu, dal iin gerekli ara, gere ve donanmn yer ald bir dzlemdir. Dalglar gn ierisindeki ilerini buradan yaparlar ve dallar buradan batk alanna yaplr. Dal platformunun dzgn yerletirilmesi nemlidir, herhangi bir dalga ve akntda platform yer deitirirse hem dalglar sualtnda zarar grebilir hem de kaz alannda tahribata yol alabilir. Bu yzden platform yaknndaki karaya balanmal ve sualtndan tonozlarla sabitlenmelidir. Sualtndaki alann hazrlanmas devam eden ilemdir. ncelikle Platformdan kaz alanna uzanan shotline balanmaktadr. Shotline platform ile kaz alan arasndaki ba salayan iptir. Dalglar bu ip sayesinde dipten dekoya ve ordan

38

platforma aba sarf etmeden palet rpmadan kabilmektedirler. Shotline sabit ve salam bir noktaya balanmaldr yakndaki bir kayala ya da telefon kulbesinin arlklarna sabitlenebilir. Kaz alanna telefon kulbesi yerletirilir. Telefon kulbesi dalglarn iine girerek, tple balantlar olmakszn hava alabildikler ve birlikte iine girdikleri kii ile konuabildikleri bir sualt ekipmandr. Yarm daire eklinde ve iine hava hapsedebilmektedir. M. . 4. Yzylda Aristotales ten an ismi ile benzer sistemin kefedildiini renmekteyiz. Telefon kulubesinin amac hem dalglarn konumasn salamak hem de daralan ve bunalan dalglarn tple balants olmadan doal ortama yakn ortamda hava alarak rahatlamasn dolay 900 salamaktr. kiloluk elik Havann kaldrma kuvvetinden arlklarla dibe sabitlenmelidir. Bu arlklar platformda yer alan vin bata ile dibe indirilmelidir, ihtimali aaya serbest inite braklrsa zarar verme yksektir. Bu elik arlklar aaya indirildikten sonra batn
39

yaknna ancak stne gelmeyecek ekilde yerletirilmeli ve telefon kulbesi de zerine monte edilmelidir. Batk alannda dalglarn herhangi bir sorun yaamalarna kar yedek tpler batk alanna indirilmelidir. Ardndan kaz almalarna balamadan nce kaz alannn izimini yapan ekip greve balamaktadr. Kaz alannn kabataslak iziminin oluturulma sebebi kazda grev yapacak dalglarn grev yerlerinin izim zerinde belirlenerek bunun batk alannda uygulanmasn salamaktr. Devamnda izleyen alma izim zerinde yaplan bu Girit sisteminin sualtnda uygulanmasdr. pler gerilerek ya da elik borularla yaplan bir karolaj sistemidir. p kullanm daha iyidir, tamas, yerletirmesi, yer deitirmesi ve ekil vermesi bakmndan daha kolaydr ama tek dezavantaj kolay bozulabilmesidir. Kazya balamadan nce byk bir zeni gerektiren kaz ncesi almalardan biri Airlift kurulumu ve sualtna indirilmesidir. Airlift blmnde anlatacam sistemin borular ve hava kaynak borular sualtna indirilip kurulur. Ardndan airliftin st ksmnn havada kalmasn salayan hava hazneleri yerletirildikten sonra airliftin kurulumu tamamlanr. Daha nce kurduumuz shotline ipine de, seviyesi kaz alannn derinliine ve dipte kalma sresine gre ayarlanan trapez eklenir. Genelde 6
40

metre konturunda kullanlan trapezin kullanl amac platformdan buraya uzanan oksijen sayesinde dalglarn burada oksijen dekolarn yapp yzeye vurgun yemeden kmasn salamaktr. Tm bu hazrlklarn ardndan kaz almalar balamaktadr.

3. 2. Sualt arkeoloji almalarnda gerekli ekipman ve aralar

Deniz suyu ile yaplan bu almalarda ara ve gereler su ile temas halindedir ve suyun bu ekipmanlar zerinde yaratt byk tahripten dolay zenle temizlenmeleri ve korunmalar gerekmektedir. Sualt kazlarnn en nemli arac dal platformudur. Dalglarn gnlk ilerini zerinde tamamladklar ve aada alan ekip ele yzey arasnda bir kpr grevi grmektedir. Trkiye de yaplan sualt arkeoloji almalarnda na ya ait zel yapm bir katamaran olan Millewanda kullanlmaktadr. Ara ift motorlu 3 metre yksekliindedir ve bnyesinde 4 airlift komprasr 1 tp komprasr ve 1 vin barndrabilir. Sualt kazlarnda bulunmas zorunlu olmayan ancak bulunmas byk fayda salayan bu vin sualt almalarnn ara ve gerelerinden
41

bir tanesidir. 50 metre uzunluundadr ve 300 kg. arl kaldrabilmektedir. Platform zerinde yer alan ve kaz iin byk nem tayan aralar ise airlift kompresrleridir. Sistemi gerei basnl havaya ihtiya duyan ve bu sayede kuma itim gc salayan airliftlerin hava kayna platformda yer alan bu kompresrlerdir. Dier kompresr ise tplere hava basmak iin kullanr. Bu kompresrn bakm nemlidir gereken aralklarla filtreleri deitirilmelidir, aksi takdirde tplere filtrelenmeyen pis hava ya da silika baslabilir. nann kulland hava kompresr ise Joy kompresrdr. Bu kompresrler aslnda uaklara ilk yanm gcn salamak iin kullanlr. zerinde yaplan deiiklikler ile tp dolum ilemi kazandrlan bu kompresr daha hzl hava basarak arttrmaktadr uzun sreden dal saylarn ve bu Tp yada gemiye yerletirilirken konumu gerei baca ve zehirli gaz olan alanlara konulmamasna dikkat edilmelidir. nk dikkat edilmezse
42

yana na ya hizmet vermektedir. dolum platform kompresr

tplere zehirli gaz da baslabilir. Platform zerinde yer alan dier ekipman ise oksijen tpleridir. Bu tpler dekoya gelen dalglara oksijen salamak iin kullanlmaktadr ancak tpler yerletirilirken dikkat edilmesi gereken noktalar vardr, oksijen ya ile temas halinde ate alabilen bir gazdr bu yzden platform ya da gemini yasz blmne yerletirilmelidir, ayrca atele temas olmayacak bir blme konulmaldr, gnele temas kesilmeli gerekirse zerine rt rtlmelidir. Bu tpler srekli kontrol edilmelidir. Su yzeyinde gerek dier bir ara sesli sonar sistemidir. Bu sistem ile yukarda grev yapan time kiper sualtnda irtibat sualtndan grev yapan dalglar ile sesli olarak kurabilmekte, kmak iin gereken Gn

hazrlanmalar verebilmektedir. sonundaki suya

sinyali ve k sinyalini almalarn ksm

bitiminin ardndan sonarn sarktlan yzeye karlmal, bylece hem sudan zarar grmesi hem de aknt ve dalgalarla zarar grmesi engellenmelidir.

43

Sualtnda gerekli aralarn banda bahsetmi olduum Airlift gelmektedir. Ardndan safetank olarak adlandrlan yedek tpler gelmektir. Sualtnda olmas gereken en nemli aralardan biridir. Safetankler aada grev yapan dalgcn fark etmeden havas bitmesi durumunda ya da scuba da oluan bir problem nedeni ile hava kesintisi olmas durumunda yardmna koan ekipmalardr. Her dalgcn bildii yerlere kaz ncesi hazrlklarda yerletirilmektedir. Kaz ncesi hazrlklarda bahsetmi olduum Telefon kulubesi de kaz da bulunmas gereken dier bir aratr. Bireysel ara gere ve ekipmanlarn banda ise scuba ekipman gelir. 7 mm. Dal kyafeti kullanlmaldr, bunun nedeni sualtnda bulunan dalglarn spor amal deil i amal bulunduklar iin zarar grmelerini byk lde engellemekten gelir. Ardndan ok teferruat olmayan BC ve reglatrleri olmaldr. BC ve reglatrler her daltan sonra tatl su ile temizlenmelidir nk tuz bu ekipmanlara byk zararlar vermektedir ve bu ekipmanlar salk deeri tayan ekipmanlardr. Dalglarn maskeleri kaliteli olmal buu yapmamal, buu yapmasn nlemek iin buu nleyiciler kullanlmaldr. Maskelerin camlarn yakma yntemi tercih edilmemelidir. Uzun zamandr kullanlan bu yntem camlarn direnlerini krmakta ve basn karsnda atlamalara sebep olmaktadr. Tpler ise 15 18
44

litrelik olmaldr. 30 50 metre konturunda olan bu almalarda hava kapasitesi yksek olmaldr. Dalglarn yanlarnda konsol bilgisayarlarna sahip olmalar tercihen iyidir ancak olmas zorunlu deildir, dal esnasnda aknt ile ilgili yer kayb gibi problemler yaarlarsa eer dal bilgisayarlar ile su yzeyine gvenli olarak kabilmektedirler. Dalglarn paletleri kolay kabilir olmaldr, paletli patik tercihen daha iyidir nk airlifti kullanan dalglar sualtnda paletlerini kararak hareket etmektedirler patik sayesinde hem ayaklar zarar grmez hem de paletler daha kolay kp taklabilir olur. Dalglar BC leri zerinde ya da vcutlarna takl bir bak yanlarna alabilirler, aada ipe dolanma ya da yabani hayvanlara kar nlem olarak yanlarnda bulundurabilirler. Fotoraf makineleri, izim slytlar, eser poetleri, eser kasalar, eki ve keserler, kaldrma balonlar, su yzeyindeki acil mdahale aralar, salk setleri, kii kasalar, tatl su havuzlar, telsizler, botlar, amandralar, kameralar, arlk ve arlk kemerleri sualt arkeoloji almalarnda gerekli dier ara gere ve ekipmanlardr.

45

3.3. Sualt Arkeoloji almalarnda ekip ve grevleri

Sualt arkeoloji almalarnda grev ayrm ve ekip yelerinin kendi dallarndaki de grevleri yaplan yapmalarna arkeolojik zen gsterilmelidir. Trkiye kazlarda

yetitirilen kiilerden her konuda uzman olmas beklenmektedir ancak bir dala odaklanp o dalda kiinin kendi gelitirmesi yalpan almalardaki verimi yadsnamaz lde arttrmaktadr. Sualt kazlarnda da ekip olutururken, kendi dalnda uzman kiilerden yararlanlmaldr. Su alt kazlarndaki ekipleri iki ana blme ayra biliriz, sualt ve su st ekibi. Su altnda grev yapan ekip sualtnda yapt uygulamalar su stnde de tamamlayabilir. Su stnde grev yapan ekip genel olarak kaptan, mrettebat ve teknik ekipten olumaktadr. Gemilerin denize alabilmeleri iin kurallar dahilinde belirlenen, Kaptan, ark, gemici saylar vardr, bu saylar geminin boyutu ve snfna gre deiiklik gstermektedir, bu mrettebatn konaklama, yiyecek ve maandan kaz btesi sorumludur. Su zerinde sualt kazsna bal olarak grev yapan bir blm ekip daha vardr. Bu kiiler su zerinde, sualtndaki ekibin grevini dzgn yapmasn salamak, gvenliklerini korumak ve
46

onlarn ilerini kolaylamaktan sorumludurlar. Bu ekibe dahil olan yeler Sualtnda grev yapan kiilerden nbetlee oluturulabilirler. Bu ekipteki nemli grev timekeepera aittir. Time keeper zaman tutucu kiidir. Platform zerinde grev alr. Bazen sabit kii, dalmayan kii ya da kii azlnda sualtnda grev yapan ekipten nbetlee silerek yaplr. Time keepern amac dallarn sorunsuz gemesini salamak ve dalglarn vurgun yemesini engellemektir. Bahsetmi olduum sonar sistemi time keepern kontrolndedir ve aa ile balanty o salar. Bu sonar sayesinde Dalglara hazrlann ve kn komutlarn sinyalizasyonla verir ya da acil bir durum olduunda sonarn mikrofonu ile dalglara sesle seslenebilir. Time keeper sualtna giren kiilerin dal ve k saatlerini, deko srelerini ona verilen izelge zerine yazan kiidir, bu sayede dalglarn vurgun yemesi engellenmektedir nk sabah dalan kiinin ikinci daln yapabilmesi iin belirli bir sre gemesi gerekmektedir. Bu yaz tablosu sayesinde vurgun yediinden phelenen kii izelge zerinde kontrol edilip gereken nlemler alnmaktadr. Time keeper ayn zamanda dalglar sualtnda iken platform veya gemiden sorumlu kiidir, onun izni olmadan suya hi kimse giremez. Su stnde grevi olan kiilerden biride dalglar dekoda iken oksijen tplerinden sorumlu kiidir. Deko esnasnda tpn bitmesi durumunda yedek tp devreye sokar ve tplerin
47

deiimlerinden sorumludur. Tp kontrolr yine nbetlee seilmektedir. Su stnde scuba ekipmanlarnn temizliinden ve kontrolnden ekipman kullanan kiiler sorumludur. Sudan ktklar zaman ekipmanlarn ayrp temizleyerek asmaldrlar, ekipmanlar dier dalacak guruplara apariz oluturmamaldr. Tplerin doldurulmasndan ve airliftlere kaynak hava salayan kompresrlerin almasndan da stte grev yapan bir kii sorumludur. Tp doldurulmas hassas bir konudur, ara gereler blmnde bahsettiim gibi flitlerinin deiiminden ve kompresrlerin bakmndan da bu kii sorumludur, bu aralar kznn demir balar, olmazsa olmazlar olduu iin bakmlar atlanmamal zamannda yaplmaldr. Sualtnda grev yapan ekip ise kendi ierisinde ikiye ayrlmaktadr, kaz almas yapanlar ve belgeleme yapanlar. Belgeleme yapan ekibin grevleri suyun zerinde de devam etmektedir, gerekli envanterlemeyi, fotoraflarn ve videolarn dzenlenmesini de su zerinde yapmaktadrlar, sualtnda yaptklar izimleri, su zerinde kat ve bilgisayar ortamna yanstmaktadrlar. Bu ekip almalarn kaz ekibiyle paralel gtrmektedir. nsitu fotoraflar ile eserler tek tek ekilmelidir. Bu sayede hem eserler belgelenmekte hem de kaznn ilerlemesi gzlenip kantlanmaktadr. Kaz ekibinin alma eklini
48

grntleyen de yine fotoraf ve video dalglardr. izim iin ise yine ayr, kendi dalnda baarl dalglar kullanlmaldr nk yetenek gerektiren bir marifet olan izim, sualtnda daha da zordur. Deien derinlikler ve paralelinde perspektifi iyi takip etmeli ve kontroll izmelidir. izim yapan kii ayn zamanda eserlerin su zerine ktktan sonra yayn iin izilen lekli izimlerini yapan kii de olabilir, bu ekipte yer alan kii ve bilen kii saysna baldr. izimci aada alnan llerden ve eserlerin kt konumlardan da sorumludur. Ancak bir baz kazlarda sre a da kii yetersizliinden tr izimleri kabataslak kazd alandan sorumlu kiiler de yapmaktadr, bu ynteme gidilecekse bile yine daha yetenei olan kiiler tercih edilmeli ve yanl bilgilendirmeden kanlmaldr. Sualtnda grev yapan dier ekip ise kaz ekibidir. Bu ekip karolaj sistemi ile blnen ve kendine ayrlan blmde alan kazc ekiptir. Kazc Airlift, hand fan, dedktr gibi yntemlerle kendi blgesinde arama yaparak, Kk eserleri kasa ve poet yardm ile byk eserleri de keser ve ekile yerinden ayrarak, kaldrma balonu ya da vin yardm ile su zerine karmaktadr. eki ve keser dikkatli kullanlmal, esere zarar vermemelidir, kullanlma nedeni ise sualtnda kalan eserlerin zamanla birbirlerine ya da etrafndaki talara yapmasdr.

49

Ekip kadrosu ierisine ekibin salndan sorumlu olarak katlma zorunluluu olan dal doktorlar ve bakanlk temsilcileri vardr. Bu kiilerin harcirahlarndan Kltr ve Turizm bakanl sorumludur, ancak konaklama ve yiyecek ihtiyac kaz bnyesinden salanmaktadr. Ekipte altrlmak zere yer alan her kii iyi eitimli ve deneyimli olmaldr. Sualt kazlar genelde yksek derinliklerde yaplmaldr ve performans gerektiren almalardr. Bu yzden dalglar sakin kiilerden seilmelidir. Ayrca kazlar uzun sre birlikte bulunmay gerektiren almalardr bu yzden ekipte yer alacak kiiler uyumlu kiiler ve ruh ve vcut sal bakmndan dayankl kiiler olmaldr. Sualt kazlarna lisans rencileri tercih edilmemelidir nk sualt kazlarnda deneyim bata gelen bir husustur. Sualt kazlarnn bakanlar ise yine deneyimli ve byk bir ekibi idare edebilecek kapasitede karaktere sahip kiiler olmaldrlar.

50

3.4. Sualt kaz teknikleri

Kaz, alan fazlalk materyallerden temizleme, arkeolojik materyalleri inceleme ve tehis etme, daha sonra kaytlama ve koruma iidir. Kaznn en zor safhas arkeolojik materyalin kimliini tespit edip onun anlamn ve nemi aklama ksmdr. Bunu salkl bir biimde yapabilmek iin iyi bir kaz stratejisi uygulanmal ve uygun teknikler kullanlmaldr. Tespit edilen alanda kullanlacak kaz stratejisinin belirlenmesi en zor aamalardan biridir. nk sualt kazlarnda ok kesin ve belirlenmi kurallar yoktur. Her aratrmacnn kendine gre ve aratrma yapt alann zelliine gre farkl uygulamalar olabilir. Bundan dolay, geni metot taslaklar ve kaz teknikleri vermek imknszdr. Belli bal genel ilkelerin dnda, kullanlacak teknikler ve uygulanacak stratejiler, kaz alannn durumuna ve trne gre farkllklar gsterir. zellikle kazlacak alann ierdii malzeme gz nnde bulundurulmaldr. Batk alan bir gemi kalntsndan ibaret ise farkl bir yntem, batk bir yap kalnts ise ok daha farkl bir yntem uygulanacaktr. Genel olarak kazlarda alann tespitinin ardndan alann blmlere

51

ayrlmas ve ncelikli alanlar iinde sondaj almalar yaplarak almann ne ynde ilerleyecei hakknda karar verilmelidir.20 Aratrmalarn ardndan kazlacak alann tespiti, gerekli izinlerin alnmansn ardndan, kazlacak alandaki kaz ncesi almalarn son bulmas ile birlikte sualt kazlar balamaktadr. Sualt kazlarnda, ekip konusunda bahsettiim zere bu ekipler grevlerine balarlar. Sualt arkeoloji almalarnda disiplin ok nemlidir, belirli kurallar ve belirli bir sistem olmaldr. Kaz almalar sabah ve leden sonra olmak zere iki blmden olumaktadr. Dallar ortalama 30 dakikadan olumaktadr ancak bu sre batn bulunduu derinlie ve dip artlarna gre deikendir. 30 40 metre konturundaki batklarda yaplan dallar ortalama 30 dakikay gememelidir. 25 dakika dip sresinde alan dalglar time keeper n hazrlan arsnn ardndan paletlerini giyip, kazdklar alan sisteme oturturlar, 5 dakika sonra kn ars ile dekoya ykselirler, sabah dallarnda 10, leden sonra yaplan dallarda 15 dakika oksijen dekosu yapmann ardndan platforma kabilirler. Deko sreleri de batn bulunduu derinlie gre deimektedir. 30 40 metre arasnda yaplan 30 dakika sren dallarda vurgun tehlikesi minimumdur ve oksijen dekosuna ihtiya yoktur ancak na ( Amerikan su alt arkeoloji enstits ) kurallarnca 0 risk de
20

Alper2007, 37.

52

alma yapabilmek iin bu sistem uygulanmaktadr. Dallar tam randmanl yapld zaman bir dal da drt kii dalabilmektedir ve sabah drt gurup, leden sonra drt gurup olmak zere toplam sekiz dalta otuziki dalg dalabilmektedir. na nn kurallarna gre sabah dalan dalg ancak be saat sonra dalabilmektedir ancak bu srede derinlie ve dal sresine gre deimektedir.

3.4.1. Hand Fan Hand fan, kaz iinde kullanlan bir teknik olarak kabul edilebilir. Kaz esnasnda, grlmek istenen materyalin zerinde hafif birikintiler varsa, bunlar uzaklatrmak ve eseri grmek iin bu teknik en kullanl olan tekniktir. En basit ve en kullanl alet insann kendi elidir. Avu ii, krek gibi kullanlarak suyun hareket etmesi, dolaysyla eserin zerindeki hafif kum tabakasnn da hareket etmesi salanr. Ar ve karmak olmayan malzemenin kolaylkla hareket ettirilip yerinden oynatlmasnn salar. ok dikkatli olunmaldr. Bazen sadece parmaklar kullanlmaldr. ok ince ve krlgan paralarn tabandan karlmasnda oka kullanlr ve sabr isteyen bir ilemdir. Sert amur veya bal Hand fan yntemini kullanarak tamak zordur. Bununla beraber, taban malzemesini elle tamak pratik
53

deildir. En gl yelpazeleme bile tortuyu 1 m. geriye atabilir ve ksa bir sre sonra kazlan alan tekrar dolar. Bu nedenle, kaz adac dzenli olarak eelenmelidir. Bu yzden bu teknik kullanlarak yaplan ilem geici bir temizleme ilemidir. Elle yellemenin yetersiz olduu yerlerde daha hzl ve pratik olan emici ve fleyici kaz aletleri kullanlr.21 3.4.2. Air lift Airlift, sualtnda kazlacak olan alanda, eser zerinde bulunan mil tabakasnn, havann itme gc ile bir boru yardm

21

Alper2007, 39

54

sayesinde vakum gc oluturarak, kazlacak alan sprme ve baka bir blge ye tama sistemidir. Bir dk basn kompresr ve ona g veren motor yzey nitesine ait donanmlardr. Kompresr sualtndaki niteye bir hava hortumu (genellikle bir parmak kalnlnda) vastasyla dk basnl hava yollar. Genellikle 10 barlk bir basnla yollanan hava dip yapsndaki kumu ve onunla birlikte kk taslar da bir yerden bir yere aktarabilir.22 Kullanlacak olan kompresrn boyutlar, alma alannn derinliine, emici borunun apna, ka tane hava asansr kullanlacana ve yzeydeki destek gemisinin boyutlarna bal olarak deiir.23 Vakum iin kullanlan boru genellikle 6 metre boyunda 10 cm. apnda bir temiz su borusundan imal edilir. alma alanna gre bu boy 3 metreden 12 metreye kadar uzatlabilir. Eer 6 metrelik bir boru kullanlyorsa alma srasnda birbirine monte edilebilen 3 metrelik 2 boru nerilir. Bylelikle borularn tanma ve sualtna indirilme aamalarnda kolaylk yaanr.24 Airlift sualt kazlarnn olmazsa olmazdr. Tam randman saland zaman drt airlift ayn anda alabilir.25 Airlifti daha kolay kullanabilmek iin, bir tutamak, bir arlk ve bir kaldrma balonu ekleyebiliriz. Tutamak, borunun az ksmna
22 23

niz2008, 164. Alper2007, 40. 24 niz2008, 165. 25 Babyk2011, 3.

55

yakn bir yerdedir ve alan kiinin boruyu Daha kolay kavramasn ve boru zerindeki hkimiyetini kolaylatrr. Arlk ve kaldrma Balonu boru zerinde dengeyi salar. Borunun u ksmna yakn bir yere arlk (bu bir kum torbas da olabilir) yksekte durmas gereken yere ise bir kaldrma balonu konur. Bu ekilde, hava asansrnn hem dibe batmas hem de yzerek ykselmesi denge salanarak nlenmi olur. Bunlarn haricinde, hava asansrne eklenen donanmlar arasnda elekler ve sepetler vardr. Emici borunun iinden geen artklar arasnda ou zaman batk alanna ait kk buluntular da olabilir. Elek sayesinde ayrlan kk buluntular sepete aktarlr. Bu sayede bir eleme ilemi yaplm olur. Elek-sepet sistemi her zaman yzeydeki platformda olmayabilir. Ayrca aracn ucu yzeyde kk havuzlar, bidonlar vb. iine sabitlenerek boaltm buraya yapmas da salanabilir.26 Borunun arka ucu tekneye balanacaksa ayrca arlk kullanmaya gerek yoktur. Kucuk alanlarda yaplacak geici almalarda portatif Airliftler de kullanlabilir (Resim 122). Portatif airliftlerde genellikle 3 mt. Uzunluunda ve 5 cm. apnda temiz su borusu kullanlr. Hava girii ise boruya monte edilmi bir dal tpne baldr. Dal tpnn iindeki basnl hava kompresr ilevi grr. Havann ayarn tpn vanasndan yapmak mmkndr. Bir baka Airlift tipi ise kynn yaknnda
26

Alper2007, 41.

56

yaplan almalarda kullanlr. zel dizayn edilen bu Airliftte vakum borusunun arka ksm kyya oturtulur. Bylece depozit malzemenin suyu bulandrmas ve kaz alannn bir baka yerine dklmesi engellenmi olur. Bu sistem bataklk benzeri yerlerde yaplacak arkeolojik almalarda da kullanlabilir. Dalsn olanakl olmad bu tip yerlerde vakum borusunun esnek bolumu daha uzun olur ve bir kumanda ubuuna monte edilir. Kumanda ubuu su stnden ynlendirilir. Depozit malzeme bir yerden su iinde dier bir yere transfer edilirken alma alannn bulanmamas iin borunun istikameti akntnn gittii yne doru olmaldr. Depozit malzemenin kaz alan dnda bir yere brakldndan emin olmak gerekir. Aksi durumda hem zeminin mevcut durumu bozulur hem de ilem suresi uzar. Airliftlerin vakum ilemi bir arkeolog tarafndan ynetilmelidir. Depozit malzemenin iinde fark edilmesi ok g eserler veya eser paralar olabilir. Vakumlanan depozit malzeme borunun arka tarafndan kar ve bir elee dklr. Elein basnda da bir uzmann durmas gerekir. Airlifti yneten kiinin dikkatinden kaabilecek malzemeler elein basndaki kii tarafndan bulunacaktr. Bu nedenle bu arkeolojik malzemenin koyulaca bir sepete gereksinim vardr. Elee taklan akl ve taslar bir sure sonra elei arlatrabilir. Bu nedenle her vakum ve sepetteki iki

57

kii ve su yzeyindeki kompresrn basnda bekleyen nc kii arasnda srekli bir koordinasyon sistemi kurulmaldr.27

3.4.3. Hydro lift Sualt kazlarnda, batk alann zerindeki tortu tabakasn kaldrmaya yarayan aracn ismidir. alma sistemi olarak airlift ile byk benzerlikler tar. Her iki aracn arasndaki en nemli fark; airliftin havayla, su delici ise su ile almasdr. Yzeydeki platformda bulunan su pompas araclyla yksek basnl su boruya aktarlr. Hzla akan su, deniz tabannda karslat farkl basnl ortam nedeniyle bir emi gc oluturur. Ayn airliftte olduu gibi, sahip olduu tahliye borusu yardmyla alan zerinden tanmas istenen kalntlar ekerek baka bir yere aktarr. alma sisteminden dolay arac "su trm" olarak adlandrmak doru olacaktr. Hydro-lift ortalama 3 metre uzunluunda, 8-15 cm. apnda, metal veya PVC bir tpten ibarettir. Emme ucunda, tpn ayana yakn bir ksmda, 90derecelik bir ayla dirsek yapan bir kvrm vardr. Tekneye bal yksek basnl su pompasndan gelen su, kavisin d tarafta a yapan tepesindeki delie gelir. Yksek basnl su tp boyunca
27

niz2008, 164.

58

akarak ventun etkisi denilen bir durum meydana getirir, bylece kk objelerin ve tortunun tp tarafndan emilerek kars uta dearj edilmesini salar. Aracn g kayna olarak, yzeydeki platformda bulunan su pompas kullanlr. Bu pompa sayesinde pompalanan su ile ara altrlr. Su trm ile deniz tabanna pompalanan suyun miktar, aracn verimlilii ile ilikili olan en nemli faktrdr. Kural olarak kk tanabilir bir pompa, yaklak 100-110 mm apnda olan iki su trmn altrmak iin yeterlidir. Dakikada 900-1000 litre civarnda su basabilen bu pompalar gl alan bir ara iin yeterlidir. Bu zelliklere sahip bir ara, 7-8 m2 lik bir alan yaklak 1 saatte kazabilir. Genelde, daha kk kapasitedeki pompalar maliyetlerinin ucuz olmas nedeniyle tercih edilir. Fakat beklenen performans almak olduka gleir. Genel olarak, su pompas, hava Kompresrnden daha hafiftir. Bu sayede, kaz alanna hareket kabiliyeti daha yksek olan Kk botlar, kk tekneler gibi platformlarla gidilebilir. Genellikle, plastik veya metal bir borudan oluan su trm, ebat olarak eitli boyutlarda retilebilir. Bu, daha ok kullanm alanna baldr. Detayl allmas gereken alanlarda daha kk boyutlarda yaplabilir ve gc en aza indirilebilir. Bunun yannda geni alanlarda, aracn gc ve borunun ebad arttrlabilir. Su trmnn en nemli avantaj, derin sularda olduu kadar s sularda da olduka verimli
59

almasdr. Fakat aracn almas srasnda bir problemle karlalr. Tahliye borusundan suyu boaltrken borudan hzla kan suyun gc, ne doru bir itmeye neden olur. Bu etki, tahliye borusunun uzatlmasyla azaltlabilir. Ancak, bu durumda aracn hareket kabiliyetinde oluacak azalma gz nne alnmaldr. Ara, su yzeyinde durabilme zelliine sahip deildir. Byle bir zellii araca kazandrmak iin iki adet 5 litrelik ii hava dolu plastik kabn eklenmesi yeterli olacaktr. Ara dikkatli kullanlmad takdirde baz hasarlara neden olabilir. Suyun hzla boaltlmas srasnda deniz tabannda kark bir ortam oluur. zellikle, pompa dalg hazr deilken alrsa, eserlere zarar vermesi mmkndr. Bu yzden, aracn ntr yzerlilikte olmas gerekir. Bunu salayacak yntemlerden birisi, tahliye borusunu uzatmaktr. Bylece, deniz tabannda aracn arl artacaktr. Fakat bu, arac daha hareketsiz klacaktr. Dier bir yntem, tahliye borusunun sabitlenmesidir ki bu palarla tutturularak ya da amandralayarak olabilir. Ancak, ayn olumsuz sonu burada da doar. Yani aracn manevra kabiliyeti azalr. Su trm, alma esnasnda yukar doru tutulduunda iyi almaz. Eer, ukur bir alan iinde kaz yapmak gerekiyorsa, bu alma problem yaratacaktr. Ancak, bu sorunu zmek iin aracn sabit olan asl borusunun ucuna esnek, bklebilir bir boru eklenir. Bu sayede, manevra kabiliyeti artan arala almak da kolay
60

olacaktr. ukur veya hendek gibi alanlarda alrken, asl gvde dz zeminde tutulur, esnek olan u ksm dar yerlere, ukurlara, hendeklere rahata sokularak alr. Tahliye borusunun uzunluu arttka aracn verimliliinde bir dme olacaktr. Bu yzden, artklarn alandan uzaklatrlma mesafesinde bir snrlama sz konusudur. Orta boyutlu bir pompa ile artklarn 5-10 m. den daha uzaa atlmas imknszdr. Bu da zellikle, geni alanlarda, kaz yaparken problem yaratr. Ancak, dikkatli bir planlama ile alann bir ksmnda tm artklar biriktirilebilir. Bu noktada, hava asansr daha avantajl bir konuma geer. nk artklar ok daha uzaklara gnderebilir. Hava asansr ile su trm arasnda bir karslatrma yapldnda, hava asansrnn daha etkili ve daha ok tercih edilen bir ara olduu grlr. almas iin, su trmnn sahip olduundan daha byk bir g kaynana ihtiya vardr. alma esnasnda hava asansrnn tutulmas ve kontrol edilmesi daha kolaydr. Fakat suyun derinliinin az olduu yerlerde su trm tek seenektir. zellikle ukurlarn ve hendeklerin olmad dz alanlarda ok daha iyi sonular verir. Hava asansrnn s sularda verimli almasnn tek yolu, her zamankinden ok daha gl bir hava kullanlarak altrlmasdr. Her iki arata da bulunan valf sayesinde kontrol edilmeleri kolaylar. Fakat kontrolsz kullanldklar durumlarda ciddi neden tahribatlara olabilirler. Ayn airliftlerde olduu gibi,
61

bu arata da bir elek-sepet sistemi oluturulmas uygundur. zellikle, kk buluntularn var olduu bir alanda bu sistem kazya nemli katklar salayacaktr. Elek-sepet sisteminin su trmna eklenmesi airlift ile ayndr.28

3.4.4. Prop wash fleyici (blower), posta kutusu (mailbox) ve rzgrc (blaster) gibi eitli tanmlamalar olan ara, sualt kazlarnda kullanlr. fleyici, ham maddesi elik veya alimnyum olan bir borudur. 90 derecelik bir dirsek seklindedir. Boru, teknenin k ksmna monte edilir. Borunun dirsek yapan ksm, aa indirilip pervaneye konumlandrlr ve bu ekilde sabitlenmi olur. Kaz alanna getirilen tekne, kazlacak ksmn zerine birka noktadan demirlenir. Motor altrlr. Motorun alma hz, suyun derinliine ve alandan uzaklatrlacak materyalin miktarna bal olarak deiir. Normal olarak, teknenin ne doru verdii gle, suda bir itme kuvveti olur ve su borudan aa doru boalr. Bu ekilde fleyici, suyun altnda ok byk dalgalarn oluturduu etki gibi kum, amur v.b artklar uzaa doru fler. Bu yntemde en nemli nokta, motor hznn kontrol edilebilmesidir. Bu sayede,
28

Alper2007, 45.

62

sistem daha verimli olarak kullanlabilir. Temiz suyu yzeyden dibe iterek, kirli ve karanlk sularn aydnlatlmasnda kazya nemli bir katk salar. fleyicinin almasnda, sistem olarak tekne bulunduu yerde salam bir ekilde demirlemelidir. Dar yada kayalk alanlarda sistem olduka verimsiz ve kullanszdr. Sert, frtnal denizlerde kullanm gtr. Aracn kullanm esnasnda dikkat edilmesi gereken noktalardan biri, kullanc olan dalgcn sistemi profesyonelce kullanmas, eserin zarar grmesini engellemesidir. Bunu yapabilmek, dipte doru kararlar verebilmeyi, dolaysyla tecrbeyi gerektirir. Arac etkili ve verimli kullanmann yolu, hzn iyi ayarlayabilmektir. Ulalacak arkeolojik materyalin bulunduu tabakaya yaklaldnda hz olduka drlmeli ve nazike kullanlmaldr. Sikke, mcevherat vb. kk eserlerin bulunduu alanlarda ya ok profesyonel bir kii tarafndan kullanlmal ya da onun yerine elle yelpazeleme veya kk hava asansr gibi teknikler nemli kullanlmaldr. fleyicinin kullanlmasnda

problemlerden biri de, sistemin olduka grltl almasdr. Bu yzden, dipte iletiim olduka g olabilir. Teknede motoru kontrol eden kiiyle devir saysnn arttrlmas ve azaltlmas iin iletiim kurmada problemler yaanabilir. Bu aracn kullanm daha ok s sularda etkilidir. 7.5 m. ye kadar derinlik aabilir. Kk buluntu younluu ok olan, nazik ince allmas gereken
63

kazlar iin uygun deildir. nk fleyicinin kullanld kazlarda eserlerin stratigrafik kaytlarnn tutulmas ok zordur. Bu da bir nevi eserin kimliini yitirmesi demektir. Kk hacimli eserleri, genellikle suyun ar hacmiyle yer deitirerek uzaa atlr. Bu ekilde eserin zarar grmesi kanlmazdr. fleyicinin kullanlabilecei ideal alanlar arasnda, batk gemiler vardr. Bu alanlarn zerinde bulunan geni kum tabakalar fleyiciyle rahatlkla ekilebilir. Byk ve ar tortu tabakalar ekilebilir. Mercan kayallarnn bol olduu kaz alanlarnda da, ara sayesinde mercanlar alandan rahatlkla uzaklatrlr. almas esnasnda suyun oluturdu itme kuvveti, dipte byk ukurlarn almasna neden olabilir. Bu yzden, en kullanl olduu alanlar, tortu tabakasnn ok olduu, geni kaz alanlardr. Bu gibi alanlarda, dikkatli ve profesyonelce kullanld takdirde olduka faydal bir aratr. Fakat dikkatsiz kullanm saysz hasarlara yol aabilir.29

29

Alper2007, 45.

64

3.4.5. Hydro wash Sualt kazlarnda kullanlan bu ara, ok sk bavurulan bir ara deildir. Basit olarak, yzeydeki teknede bulunan kompresre balanan bir hortumdan ibarettir. Hortuma yksek basnl hava verilerek altrlr. Aratrmac, hortumu tortu tabakasnn rerine tutarak onlarn itilmesini salar. Hava basnc gl bir etki yaratt iin tabanda bulunan tortu tabakas, birka metre uzaa itilebilir. Genel kullanm alan, s sulardr. Hava asansrne benzetilebilir. nk her ikisi de bir hava destei ile alr. Fakat hava asansr hava pskrtcye gre ok daha gl bir aratr ve kullanm alan olarak daha yaygndr. Hydro wash sistemi yksek bir manevra kabiliyetine sahiptir. Dtan takmal motoru olan bir sandal ve hava antalar ile pozisyonu deitirilebilir. Hydro-wash dier kaz aletlerinden baz ayrt edici avantajlara sahiptir. Bunlardan en nemlisi kontroldr. Sistemin kurulduu yerde dalc/operatr, ayan zerinde, koruma siperinin arkasnda, durum pozisyonunu alr. Hidro-tpn arkasna dalcnn uzantlarn veya dank durumdaki ekipmanlarn korumak iin zgara seklinde bir muhafaza yerletirilir. Koruyucu siperin zerine monte edilen hidrolik, bir kontrol manivelas kullancnn RPM'i (deviri) azaltp, artrabilmesine imkan verir.
65

Dalc/operatr tp yukar-aa, saa ve sola ayarlayabilir. Yksek RPM madunda alrken, temizlenen blgelerde ortaya kan kolay krlabilecek objelerin zarar grmesinden kanmak iin, kullanc/dalc, ksma valfn kullanarak, gc hemen azaltmaldr. Sistemin dier bir avantaj temiz su akn salamasdr. Eer allan alan bulanksa kullanc/dalc, tp kaldrarak alann stne temiz su tazyik eder. Hydro-wash 4-24 metreler arasnda kullanlabilir.30

3.4.6. Water jet Bu alet, yksek basn su pompas, deniz tabanndaki allan blgeye ulaacak bir yangn hortumu ve ince, pirin bir hortum basndan ibarettir. Pskrtmeli hortum bas, dalcnn itme kuvvetini elle tespit edebilecei kk bir geri-itme deliine sahiptir. Water-jet, gerekli olan yksek tazyikli bir su akm yaratarak, batk alan zerindeki sertlemi kum ve amur tabakalarn kaldrmak ve temizlemek iin faydaldr. Ancak kapsaml kullanm snrldr. Yzeydeki kompresrden salanan destek ile suyun altna indirilen
30

hortuma

su

fleyerek

tortu

tabakasn

alandan

Alper2007, 47.

66

uzaklatrmak iin kullanlan kaz aracdr. alma sistemi olarak, hava pskrtcye benzer. Ancak, hava pskrtc hava ile alrken, su pskrtc yksek basnl su ile alr. Kapasite olarak, hava pskrtcye gre daha gldr. Bu ara, yksek basn su pompas, suyun altnda kaz alnna ulaacak bir hortum ve ince bir hortum basndan ibarettir. Hortum basnn ham maddesi, genelde pirintendir. Azlkta, su basncn kontrol etmek iin kullanlan bir valf vardr. Bu ekilde, aratrmac itme kuvvetini eli ile ynetebilir, dolaysyla aracn kullanm kolaylar. Su pskrtcnn kullanm esnasnda dikkatli olunmaldr. Aksi taktirde birtakm sorunlar kabilir. Kullanm alan olduka snrldr. Tortu tabakalarn hava asansrnden daha hzl tar. Bu yzden, deerli arkeolojik eserlerin kaybolmasna yada orijinal yerlerinin deimesine neden olabilir. Bu nedenle ara, byk bir dikkatle kullanlmaldr. Olduka s sularda, fleyici ve hava asansrnn kullanlamad durumlarda su pskrtc kullanlabilir. Ancak, bu durumda da aracn kullanm yine byk bir dikkat ve titizlik gerektirir. Aracn neden olabilecei sorunlardan bir tanesi de, pskrtmeli bir sistem olduundan sualtnda grs azaltmasdr. Bu yzden, sualtnda bulunan bulank su tabakasnn akntlar tarafndan temizlendii alanlarda daha verimli olarak kullanlabilir. zellikle, amurlu ve tortu tabakasnn kolay hareket edebilen hafif materyallerden
67

olutuu

alanlarda

kullanm

olduka

verimsizdir.

nk

pskrtlen suyun etkisiyle havalanan tortu tabakas, grs tamamen yok edecektir. Su pskrtc ile alma esnasnda problem yaratan bir baka konu da, kum veya amurdan oluan tortu tabakasnn tand alandr. Bu ara, temizlenmek istenen tortu tabakasn pskrtme sistemi yardmyla, allan alandan uzaklatrr. Fakat kaz alanndan ayr bir yere tayabilecek kapasitede deildir. Sadece grlmek istenen ksmn zerini aar, tortular ise alann etrafnda biriktirir. Yani sadece alma esnasnda, o an iin allan yerin grlebilmesi asndan bir kolaylk salar.31

31

Alper2007, 48.

68

3.4.7. Hitting Sualt arkeoloji almalarnda aralarn yannda insan gcnn de nemi yadsnamayacak kadar nemlidir. Hit sistemleri, dalglarn keser ve eki yarm ile eserler zerinde almalarn esas almaktadr. Eserler sualtnda uzun sre kalmalar nedeni ele yanlarndaki eserlere yada yaknlarnda bulunan kayalara yapmaktadr, dalglar da gerektii yerlerde insan gcn kullanarak eserleri serbest klp yzeye karabilirler.

69

3.5. Sualt belgeleme teknikleri

Sualt arkeoloji aratrmalarnn ve sualt arkeoloji kazlarn olmazsa olmazdr belgeleme. Gerek yaynlar, gerekse tespit ve inceleme iin kullanlmaktadr. Eser belirlendikten sonra yaplmas gereken belgeleme metotlar ise kodlama, iaretleme, koordinat alma, fotoraflama, film, izme, sualt ve sustu planlar zerine islemedir. Btn bunlar yaparken ilk dikkat edilmesi gereken, mevcut konumlarn hi bir ekilde bozmamaktr. Eserin konumundaki en kk bir deiiklik ulalabilecek bilgileri sonsuza kadar yok etmek anlamna gelebilir.32

3.5.1. lm Gemilerin bat nedeni savatan dolay harap olma, alabora ya da kyya arpmadr. Bu yzden sualtnda karlaan gemi ve yk genellikle toplu halde bulunmaz ve paralanmaya bal olarak dank halde olur, doru lmde bu noktada nem kazanr. Aratrma dallarnda lm yapmak iin nceden belirlenen bir sabit nokta seilmelidir. Bu nokta su ve aknt ile yer deitirmeyecek ekilde olmaldr. Varsa byk kayalar sabit

32

niz2008, S168.

70

nokta seilebilir. Buna rnek olarak Gelidonnya batk alanndaki Schoolbus rock rnek verilebilir. Etrafta bu tarz bir kaya yoksa sabit eserler de nirengi noktas seilebilir, eer batk kyya yaknsa kydan da merkez noktas alnabilir. Eer ls alnacak alan arkeolojik kaz alan ise, daha nce anlatm olduum kaz ncesi yaplan planlamalarda sabit noktalar belirlenmekte ve kazda kan her eser bu noktalardan llerek plandaki yeri almaktadr.

3.5.2. izim Sualtnda izim yapmak en zor almalardan bir tanesidir. Sualtnda izim yapacak dalg profesyonel olmal, dengesini iyi ayarlamaldr nk izim suda 60 derecelik bir duruta sabit yaplmaldr. Sualtnda izimler slayt ad verilen panolara kurun kalemle yaplmaktadr. Bu izim su yzeyine kldktan sonra kt zerine ve bilgisayar ortamna geirilmektedir. Profesyonel kazlarda izimle ilgilenen, iinde uzman bir kii olmaldr. Bu izimlerdeki yanlma payn en az seviyeye indirerek hep standart hem de doru izimi oluturmaktadr.

71

3.5.3. Fotoraf ekimleri Fotoraf aamas alma bakannn dorultusunda

yaplmaktadr ve tm haklar kaz bakanna aittir. Bu yzden almada bulunan dalglar kendi inisiyatifleri ile fotoraf ekip kullanamazlar. Sualt almalarnda fotoraf ekmenin birka nedeni vardr. lki fotomozoinin karlmasdr. alma alannn sral ekilde fotoraflarnn ekilerek bilgisayar ortamnda birletirilmesi sonucu, alann ku uumu grntsnn elde edilmesi salanr. Dier fotoraf ekilme nedeni ise eserlerin yaynlar ile ilgilidir, hem eserler belgelenmi olur hem de dergi, gazete, makale, kitap gibi alanlarda alma alannn tantlmasn salamaktr. Dzenli kazlarda bu grevi ayr bir kii stlenmeli sadece fotoraf ekimleri ve sust almalar ile ilgilenmelidir.

72

Blm 4
4.1. Buluntularn karlmas

alma alanndaki eserler uzun bir zamandr, hareketsiz sualtnda bekledikleri iin kaln bir sediman tabakas ile etraflarndaki kaya ya da dier eserlere yaprlar. karlmak istenen eserler, kitapta bahsetmi olduum kaz yntemleri ile yapk olduu yerden kurtulduktan sonra su yzeyine karlmaya hazr duruma gelirler. Eserleri su yzeyine kartmak iin kullanlan birok yntem vardr. Bu yntemler eserlerin boyutlarna, ekillerine, arlklarna gre deimektedirler. Kaz esnasnda birok kk buluntu elde edilmektedir. Her dalgcn kendi filesi, torbas ya da kasas olmaldr. Kk buluntular bu sayede yzeye karlmaktadr.

73

Arl bir dalgcn kendini yoracak ekilde tayabilecei tama seviyede kapasitesini olan eserlerden havann aacak kadar ar olan eserlere kadar olan eserler kaldrma balonlar ile su yzeyine karlmaktadr. Kaldrma balonlar anta eklindedir, dalg aada yanna kullanacak alr ve sonra

atktan

iine hava doldurup bir kaldrma ivmesi kazandrr. Ancak balonun boyutu ve iine doldurulacak hava dikkatli seilmeli, eserin arl ile doru orantda olmaldr. Aksi takdirde eser hzl kp frlaya bilir ya da ar gelip batp hasar grebilir. Balonla kaldrlacak eserler dengeli balanmaldr nk hava eklen deikendir ve dengesi kolay bozulabilir bu tarz bir durumda etrafndaki dalglara zarar vermesi kanlmazdr. Yukarda bahsetmi olduum dalgcn tek bana tamada zorlanmas hususu ise nemlidir. Dalg zor olsa da taya bilecei arlkta eserleri tamamaldr. nk deko
74

esnasnda

ya

da

yzeye

karken

byk

tehlikeler

yaratabilmektedir.

Balonla tanamayacak kadar ar olan eserler ise vin yardm ile yzeye kabilir. Bu vin dal platformunda yer alabilir ya da vinci olan gemiler tercih edilebilir. Amerikan su alt arkeoloji enstitsnn kulland Millewanda isimli katamaran tipi dal platformu 900 kg arl ekebilecek bir vince sahiptir ancak onunda kaldramad arlklarda vin gemiler tercih edilebilir ki 2011 ylnda NA( Amerikan sualt arkeoloji
75

enstits) Kzlburun batndaki stun tamburlarn, bu ekilde su yzeyine karmtr. Su yzeyine karlan eserler ise uygun ekilde tanmal ve uzun sre tuzlu suda bekledikleri iin ilemden getikten sonra sergiye konulmaldr. Genel olarak tercih edilen sistem, arndrma havuzlarnda bekletip tuzunu salmasn salanmasdr.

76

4.2. Gvenlik
Sualt arkeolojisi kaz almalarnda dikkat edilmesi gereken en nemli etmen gvenliktir. Buna bal olarak ekip yeleri, kaz almalarndan nce eitilir ve gvenlik dalnda bir birim de oluturulur. Sualt insann fizyolojisine uygun bir yaam alan olmad nedeni ile vcut yapsn bu yeni alanda uyumlu altrmak zordur. Sualtna yaplan dallarn en byk tehlikesi vurgundur. Vurgunu engellemek iin yukarda bahsetmi olduum timekeeper n takibinin yannda dalgcn konsolunda yer alan dal bilgisayarlarndan, dalgcn edinmi olduu dal izelgesinden, dalg da takip etmelidir. Herhangi bir vurgun phesi olduunda gemide veya kaz alannda yer alan basn odasnda kiiye ilk mdahale yaplr. Kaz alannda yoksa en ksa yoldan basn odas olan birime ulatrlr. Ekip ierisinde bir basn odas operatr ve bir dal doktoru yer almaktadr. Dalglarn kulaklar srekli takip edilmeli ve herhangi bir problem halinde dalg daltan kesilmelidir. Kulaklar basncn en ok hissedildii organlardr ve hzl dalma ya da eitleme yapmadan veya yapamadan dalma srasnda zarar grebilirler. Gemide yaplan mdahalenin ardndan bir hastaneye kontrole gidilmelidir. Dal tpleri bir sualt arkeoloji kazsnn kalbini oluturmaktadr. Tplere 200 br hava doldurulmaldr ve
77

dalglara kendisine yeteceini dndkleri hava ile kesinlikle dalmamaldr. Tplerin basld kompresr srekli bakm grmeli, filtreleri zamannda deitirilmelidir. Tpler kontrol edilmeli herhangi bir paslanma halinde daltan ayrlp bakma alnmaldr. Dier tm dal ekipmanlar da belili aralklarla bakm grmeli ve her daltan sonra duru su ile temizlenmelidir. Sualtnda karlalabilecek problemlere kar dalglar sakin olmal ve zm yollar retmelidir. Karlalabilecek problemlerden bir tanesi yorulmadr. Yorulan kii derin nefes almaya balar ve sonucunda hava bitimi ya da oksijen zehirlenmesi ile karlaabilir, sakin olunmal ve dinlenilmelidir. Sualt arkeoloji kazlarnda karlalmas muhtemel sorunlardan bir dieri de palet kaybdr. Paletler kazya balamadan nce arln altna braklr ancak aknt alp gtrebilir. Bu tr bir sorunla karlaldnda dalgcn birka zm yolu vardr. Yukarda ayrntl olarak bahsettiim shotline, kaz alanndan deko alanna, oradan da dal platformuna uzanr. Problemi yaayan kii bu ip ile dekoya, oradan da platforma kabilir Ancak eer bu ip olmasayd ya da ipte sorun yaansayd dalg sakinliini korumal ve trmanarak ky doru ilerleyerek uygun bir alanda gvenlik dekosu yapmasnn ardndan yzeye kp platformdakilerden kendisinin alnmasn salayabilir. Dalglarn sualtnda havalar bitmelerine kar belirli yerlerdeki yedek tplerden hava yardm
78

alabilirler(safe tank).Yedek tplere ulaamayacak durumda ise dal einden yardm alnabilir. Herhangi bir problem kabilmesi anekdotu gz nnde bulundurularak kaz yapan ekip, srekli dier dalglar kontrol etmelidir. Kaz ekibinin dikkat etmesi gereken dier bir gvenlik nlemi ise yaralanmalar ve hasarlardr. Bu gibi sorunlar engellemek iin vcudu kaplayan dal elbiseleri tercih edilmeli ve eldiven kullanlmaldr. Derinlik arttka soumann artt aikrdr, bu yzden kaln dal elbiseleri tercih edilmelidir.

79

80

KAYNAKA

Akaln 1993

Emel Akaln., Antik ada Bat Anadolu Limanlar, stanbul, 1993.

Alper 2007

Koray Alper,. Sualt arkeolojisi aratrma yntemleri ve kaz teknikleri, Konya, 2007.

Babyk 2011

zgn

Babyk.,

Roma

Dnemi

Amphoralar, Aydn, 2011. Babyk 2011 zgn Babyk., Pamukkale niversitesi 2. Arkeoloji sempozyumu, Sualt Kaz Teknikleri, Denizli, 2011. Bilgi 2006 Cokun Bilgi., Antik Kartaca liman, Konya, 2006. Eti 2006 Elvan Eti., Aigai Sikkeleri, stanbul, 2006.

81

Girgin 2006

Gne Girgin., Fenikelilerde deniz ticareti, Konya, 2006.

Hamza 2006

Laike Hamza., Antik ada Dou Akdeniz de deniz ticareti, Konya, 2006

Kkz 1995

Aye Nur Kkz., Bilim ve Teknik Dergisi Tbitak Say: 333 stanbul,1995.

Kyaasolu 2006 Llleci 2007

Orkan

Kyaasolu.,

Antik

sikkeler

zerindeki gemi tasvirleri, Eskiehir, 2006. Uur Llleci., Troia antik liman nn tun a deniz ticaretindeki nemi, Konya, 2007.

Mutlu 2008

Gliz Mutlu., Euripides in oyunlarnda Peloponnesos Ankara,2008. savann yanklan,

niz 2008

Hakan

niz.,

Arkeolojik giri iin

sualt eitim

aratrmaclna

metodolojisi, Konya, 2008.

82

Strabon 1924

Strabon. The Geography of Strabon, ed. H.L. Jones, Cambridge, Mass.: Harvard University Press; London: William Heinemann, Ltd, 1924.

Tok 2001

Gkhan Tok., Bilim ve Teknik Dergisi Tbitak , stanbul, 2001.

83

84