D.E..lahiyat Fakltesi Dergisi Say XIII-XIV, zmir 2001, ss.

217-239

KAFYECNN (788-879/1386-1474) TARH METODOLOJS LE LGL GRLER Kasm ULUL*

VIEWS OF KAFIYECI ON THE METHODOLOGY OF HISTORY The book el-Muhtasar f ilmit-Trih by Muhyiddin Eb Abdillh Muhammed b. Sleyman el-Kfiyec (1386-1474); a scholar in Anatolia, is abaout the methodology of history. The book is inspired by the fqh method and follows a strong logical pattern. What made Kafiyeci an important figure is his arts producing a historical methodology, purposing a consistent method to dizayn of history and establishing criterion for logical valuation of historical knowledge. Kafiyeci stresses that historical studys should be performed in this method. Kafiyeci thinks that history a science providing selfknowledge and an experience. Kafiyeci take history as the past events, a science humanitarian social events and field from which philosophical word shold be derived. Kafiyeci suggest that the main function of a historian is to keep humans records whit a acceptable method, writing history in universal and human character. The method proposed by Kafiyeci for writing history is based on the clasical logic. Kafiyeci focuses on several factors in differing the truth from fault and criticizing of history. For example logical classification of historical knowledge is ona of this factors. Anahtar Kelimeler: Tarih. Kafiyeci. Metodoloji.

*** Giri Anadoluda ilim tahsilinin ilk merhalesini ikmal ettikten sonra bilgi ve grgsn arttrmak iin seyahate balayp eitli ilim havzalarn

Dr., Harran . lahiyat Fak. retim Grevlisi, kasimsulul@hotmail.com

Dr. Kasm ULUL

dolatktan sonra Msra yerleen Bergamal Muhyiddin Eb Abdillh Muhammed b. Sleyman el-Kfiyecnin, 1463 ylnda telif ettii elMuhtasar fi lmit-Tarih, adl eseri tarih metodolojisine tahsis edilmi bilinen en eski risaledir.1 Kafiyecinin ada olan bn Haldunun (13341474), Mukaddimesi tarihten, tarihin yorum ve felsefesinden bahseder fakat tarih metodolojisinden dorudan bahsetmez. Sahavnin (1427-1497), elln bi't-Tevbih Limen Zemmet-Tarih adl eseri daha ok bir tarih savunusudur ve slm tarihiliinin bir takm meselelerini aydnlatmaya ynelik yazlmtr. Kafiyecinin rencisi Suytnin (. 1505) e-emrh f lmit-Tarih adl eseri, Hicr takvimin ortaya k, Hicr takvimle ilgili bilgi, tarihin faydalar ve Arap dilinde olaylara tarih verme kalplar ile ilgilidir. Kafiyec, sadece tarih metodolojisini ele almay denemitir. Yntem olarak fkh uslnden esinlenerek yazlm olan el-Muhtasar, gl bir mantk rgsne sahiptir ve tamamen metot belirleyici mahiyettedir. Kfiyecinin eserlerinin listesi, onun dini ilimler alannda geni bir bilgi birikimine sahip olduunu gsterir. Kafiyec, kendi dneminde dil ve din bilimlerinde otorite ve gl bir uslc olarak kabul ediliyordu. Kafiyeciyi nemli klan evrensel anlamda bir tarih metodolojisi ortaya koymaya almasdr. Kafiyeciyi nemli klan dier bir e, tarih tasarm konusunda mantksal adan tutarl bir metot teklif etmesi ve bu yntemin tarihsel bilginin mantksal deerini tespit etmek iin bir kriter tekil etmesidir. el-Muhtasarnn balklar bile bunun yeterli birer kant saylabilir. Eserinin birinci blmnde; tarih kelimesinin szlk ve terim anlam, tarih biliminin tanm, zaman szcnn szlk ve kavramsal anlam, Gne ve Ay yl, ay, gn ve saat kavramlar, tarih kelimesinin kkeni ve Hicri takvimin ortaya k, takvimler, tarih bilimi ve konusu,

Yararlanmakta olduumuz Muhyiddin Eb Abdillh Muhammed b. Sleyman elKfiyecnin el-Muhtasar fi lmit-Tarihadl eseri, F. Rosenthalin, lmut-Tarh ndel-Arab (Arapaya ev. Salih Ahmed el-Ali, Beyrut 1983), isimli esirinin 325-370. sayfalar arasnda yer almaktadr, makalemizde kaynak gsterirken dorudan Kafiyecinin ismini verdik. Kafiyecinin biyografisi iin bkz. Abdulhay b. el-md elHanbel (. 1089), azartuz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, Beyrut ts., VII,326-328; Takprzade Ahmed Efendi, MevztuUlm, ev. Kemaleddin Muhammed Efendi, stanbul 1313, I,574-575; Muhammed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, II,4-6; Mecd Mehmed Efendi, akaik- Numaniye ve Zeyilleri: Hadaiku-akaik, yayna hazrlayan: Abdulkadir zcan, stanbul 1989, I,85-87.

218

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

tarih metodolojisine olan ihtiya ve tedvin edilmesinin gereklilii ve tarihide bulunmas gereken artlar ele alnr. Kafiyeci, eserinin ikinci blmnde; tarihin varlk kavram ve dier ilimlerle ilikisi, tarihinin amac, insan tabakalar, tarih tasarm ile ilgili be yntem ve be yntemin uygulanmas ile tarihin bilim olarak gerekliliini ve yararn tartr. I. Tarihin Amac ve Yarar Kafiyeci tarihin amac yani tarihin ne iin olduu konusunda iki mlahaza ileri srer; bunlardan biri tarihin nihi amac, dieri ise insan amacdr: 1- Kafiyeci, tarihin meseleleri mlk ve melekt alemlerine ait ilgin konular ierir ve insan azamet ve cebert sahibi Allaha yaknlatrr 2 eklindeki szleriyle, tarih ilminin ama deil ara olduunu belirtir. Tarih ilminin nihi amac, insann Allah tanmasn (marifetullah) ve ona yaknlk kazanmasn salamaktr. Mutlakln fark edilmesi, baka bir deyile yaradln gerek gayesi olan Allahn tannmas, tarih iinde, yani yaradlla hesap gn arasndaki srete gerekleebilir. 3 Yola dikilen iaretler, yolcunun gzlerini kendilerine deil, gidecei istikamete ynelttii gibi, her kevn olay da bizim dikkatimizi kendi zerine deil, kendinin tesinde olan bir istikamete yani Allaha yneltmeye alr.4 Nev Efendinin syledikleri Kafiyecinin maksadn izah eder:
limlerin z ve nihai gayesi Allah tanmaktr. Bu srrn tam zlmesi de eserden Kadm Messire istidlal ile olur. Yce Allah: Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler yani beni tansnlar diye yarattm5 buyurmutur. Malumdur ki ilmin stnl, konusuna ve hedefine baldr.6

2- Kafiyeciye gre, tarihin insan amac, insana kendisiyle ilgili bir idrak ve tecrbe kazandrmasdr. nsann kendisi ile ilgili bir idrak kazanmas ve kendini bilmesi, sadece kendini dier insanlardan ayran

2 3

4 5 6

Kafiyeci, s. 325. Ayrca bkz. smail Rci el-Frk, Luis Lmia el-Frk, slm Kltr Atlas, ev. Mustafa Okan Kibarolu, Zerrin Kibarolu, stanbul 1999, s. 91. Toshihiko Izutsu, Kurnda Allah ve nsan, ev. Sleyman Ate, stanbul ts., s. 169. Zriyt 51/56. Nev Efendi, limlerin z: Netyic el-Fnn, haz. mer Tolgay, stanbul 1995, s.76.

219

Dr. Kasm ULUL

eyleri deil, ayn zamanda insan olarak kendi doasn bilmek anlamna gelir. nsann kendisini bilmesi, ilk olarak bir insan olmann ne demek olduunu, ikinci olarak ne tr bir insan olduunu ve son olarak insann, kendisi olduunu bilmesi anlamna gelir. Hi kimse aba sarf edene dek ne yapabileceini bilmediinden tr, insann ne yapabildiine dair yegane ipucu, insann gemite ne yapm olduudur. O halde, tarihin deeri, insann gemite ne yaptn ve dolaysyla imdi ne olduunu retmesinden kaynaklanr.7 Kafiyeci, tarihin bilim olarak gerekliliine ve pratik yararn anlatmaya alr. Kafiyeciye gre, insan ve insann yaad dnyada bulunan her ey geicidir. Her insan eseriyle hatrlanr. nsanlarn gp gittikten sonra geride braktklarn tarih korur ve gelecek kuaklara nakleder. Eer tarih olmasayd insan gemiinden haberdar olamazd. yle ki:
Hibir ey srekli deildir. Her insan bu cismani, maddi alemlerden lm tesindeki ruhan, nuran, berzah, melekut alemlere intikal eder. Herkes eseriyle yaar ve bu alemde hatras tarih ve kelamla baki kalr. yleyse hatrlanmas ho bir kelam ol, zira dnya bir kelamdan ibarettir. Tarih, saygn, nemli ve byk eylerden oluur. Tarih, insanlar nezdinde makbuldr, fikirlere ve ibretlere amildir. Tarih, muteber bir ekilde maslahatlarla ve gzelliklerle ilintilidir ve onlarn kaynadr. ayet tarih olmasayd bize ne bir haber ne de bir eser ulard. O ruhlarn ve bedenlerin gdasdr. O, insanlarn ve toplumlarn haberlerinin kaynadr. O, acayipliklerin, garipliklerin, rivayetlerin ve mesellerin madenidir. Tarih, edibin ss, akl sahibinin dayana, muhaddisin yardmcs ve destekisi, zeki kiinin hazinesidir.8

Kafiyeci, tarihin pratik yararlarna kendi dneminin argmanlaryla aklk getirmeye alr: Tarihe, hkmdarlar, vezirler, komutanlar ve dier insanlar muhtatr. yle ki: Hkmdar tarihle gemi devletlerin ve milletlerin durumlarndan ibret alr. Vezir, tarih vastasyla kl

R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi zerine Denemeler, ev. Erol zvar, stanbul 2000, s. 25; Tarih Tasarm, ev. Kurtulu Diner, stanbul 1990, s. 29; ayrca bkz. Leon-E. Halkn, Tarih Tenkidinin Unsurlar, ev. Bahaeddin Yediyldz, Ankara 1989, s. 134. Kafiyeci, s. 367.

220

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

ve kalemin faydalarn elde etmi kimselerin yaptklarndan tarih araclyla bilgi ve t alr. Komutana gelince, o da tarihle harp hilelerini, saldr taktiklerini renir. Dier insanlar ise sohbet kabilinden tarihi dinler, onunla iyi eyleri elde etme ve zararl eylerden saknma becerisini elde ederler. Bu sebepten dolay hkmdarn iyilikte gemi hkmdarlarn yolunda gidip onlarn yaptklarn yapmas, t ve tavsiyelerini ieren kitaplar okumas gerekir. Zira onlarn tecrbesi ve saygnlklar daha oktur ve onlar iyiyi ktden ayrmlardr, ilerin an gizlisini bilmilerdir. Nuirevan kiiliinde ve ynetiminde gzel bir gidiat/yol tutmasna ramen gemi insanlarla ilgili kitaplar okur, hikayelerini dinler ve iyi olan hususlarda onlarn yolundan giderdi. Kafiyeci, tarihin yarar konusunda sralad gerekelere dayanarak hi kimse tarihten mstani kalamaz, her kesin ondan yararlanlmas gerekir eklinde bir neticeye ular.9 II. Tarih Metodolojisi Kafiyeci, tarih almalarnn metodolojik olarak yaplmas gerektiini zellikle belirtir. Ona gre, tarih, tedvin edilmi olan fkh, nahiv ve beyan gibi bir ilimdir. Dier ilimlere olduu gibi tarihe de ihtiya sz konusudur. Yaratl, hesap gn arasnda olup bitenlerin en gzel ekilde kaydn tutmak iin -dier ilimlerde olduu gibi- ihtiyac giderecek oranda tarihin bilinmesi arttr. Selefin tarih ilmini tedvin etmemesi bu ilmin gerekliliine zarar vermez. Selef doruluk ve safiyetin hakim olduu bir zamanda yaamlardr. Karlatklar problemlerin din hkmlerini biliyorlard. Bu sebeple fkh ilmini bile tedvin etmeye ihtiya hissetmediler. Onlarn zamannda hdiseler azd. Zamanmzda hdiseler ve vakalar oalmtr. Muteber bir yntemle ve klli bir ekilde bu hdiseleri ve vakalar zapt etmek iin tam bir ihtiya hasl olmutur. Hdiseleri ve vakalar muteber bir ekilde zapt edecek olan tarih ilmidir. Tarih ilmi ancak tedvin ile tamam ve devam kazanr. yleyse dier ilimlerin tedvini ne kadar gerekli ise tarih ilminin tedvini de o lde gereklidir. Hkmlerin varl ve yokluu, maslahatlara bal olduu bilinmektedir. slam hukukunun tm bu asl ve

Kafiyeci, s. 368.

221

Dr. Kasm ULUL

prensip zere kuruludur. Hz. Peygamber: ayet Musa hayatta olsayd bana uymaktan baka bir ey yapmazd hadisiyle buna iaret etmitir. slam hukukularnn: Bu ihtilaf, zaman asndandr, delil asndan deildir ifadesi de bu kabildendir. Tarih ilminin pek ok faydas vardr. Faydalarndan biri udur: erefli tarih ilminin usl ve kaideleri vastasyla cz hdiseler makul bir ekilde kavranr. ayet tarih ilmi olmasayd tarihte rasgele konuulur, dorusu yanlndan ayrt edilemezdi. Tarih olaylar arasnda kr veya grmesi zayf bir deve gibi gezinilir ve gecenin zifiri karanlnda odun toplayan adamn durumuna dlrd. Tarih ilmi, tarihin konusu olan hdiselerin deerlendirilmesi iin bir kanun, bir tart, bir mihenk ve bir l olur. ayet hdiseler bu tart ile tartlrsa ayar salam, basiret ve dnce sahiplerinin yannda muteber olur. Tarih ilmi, pek ok kaide ve meseleleri iermektedir. Bu nedenle tarih ilmi, tedvini hak eder. 10 Kafiyeci, tarihin yarar konusunda ileri srd mlahazalara binaen de tarihin bir yntem erevesinde allmas gerektii belirtir. Kafiyeciye gre, mademki hi kimse tarihten mstani kalamaz, yleyse;
Tarihin yazlp nakledilmesi zorunludur. Mbalaadan ve bilinmeyen hususlarda yalan yanl haberler uydurmaktan saknmak iin, nasl denk geldiyse yle tarih yazlp nakledilmemesi gerekir. Tarihin elMuhtasarn ikinci blmnde sz konusu edilen- be usl erevesinde yazlp nakledilmelidir. Hz. brahimin sayfalarnda u bilgilerin yer ald sylenir: Akll adamn kendi iiyle uramas, adalarn tanmas ve dilini korumas gerekir. Buna benzer bir manaya iaret etmek amacyla Hz. Peygamber: unu (yani dilini) kendi aleyhinde (bulunmaktan) alkoyacaksn11 buyurmutur. 12

III. Tarih Szcnn Kkeni ve Terim Anlam Tarih szcnn her ne kadar Kurn- Kermde ve Hz. Peygamberin szlerinde yer almad sylense de pek ok rivayet kelimenin asr- sdette bilindiini gstermektedir.13

10 11

12 13

Kafiyeci, s. 333-337 bn Mce (824-886), Snen-i bn Mace Tercemesi ve erhi, ev. Haydar Hatipolu, stanbul 1992, X, 188 Kafiyeci, s. 368-369. bn Hacer, Fethl-Br bi erhi Sahhil-Buhr, thk. Abdulaziz b. Abdillah b. Bz, Sud Arabistan ts.,VII,267-269; Ayn, Umdetul-Kr erh Sahhil-Buhr, Beyrut

222

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

Kafiyeci, tarih kelimesinin kkeni ile ilgili olarak sadece bir gr ile srer. Ona gre, tarih kelimesi, Farsa mah-rz (ay-gn/ kronoloji) kelimesinden alnp Arapalatrlmtr.14 Kafiyeci, tarih kelimesinin ortaya k eklini de aklar. yle ki: slm devleti grevlilerinin devlet bakanndan bize pek ok resmi yazlar gelmektedir ve bunlara tarih verilmedii iin hangisine gre davranacamz bilemiyoruz mealinde yaplan bavurular zerine Hz. mer, sahabenin ileri gelenlerini toplayp takvim ve vesikalara tarih verilmesi meselesini onlarla istiare etti. Hz. mer de: Devlet hazinesinin gelirleri artt. Taksimat tarih verilmeden yaplyor. Karkla son verecek bir sisteme nasl ulaabiliriz? diyerek devletin resmi bir takvime ihtiya duyduunu belirtip gr ister. ran fetihlerinde esir edilip Medineye getirilen ve Hz. merin huzurunda Mslman olan Ahvaz meliki Hrmzan: ranllarn mah-rz denilen bir tarih verme yntemleri var. Bu ynteme gre ranllar hkmdarlarn iktidara geli tarihini balang itibar edip olaylarn tarihini tespit ederler. Toplantya katlanlar, yaplan grmeler sonucunda mah-rz szcn muerrih (tarih tespit edici) kelimesi ile Arapalatrdlar, terih kelimesini muerrih kelimesinin mastar kabul ettiler ve bu mastar da fiil tretmenin (tasrif/morfoloji) kayna kabul ettiler. 15 Kafiyecinin tarih kelimesinin Farsa kkenli olduuna dair ileri srd gr ilim evrelerinde kabul grmemitir.16 Mesela M. . Akkayann belirttiine gre, Arapa olan her kelimenin tremileri bulunur, yani etimolojisi vardr kuralna dayanarak, tarih kelimesinin tremilerinin bulunmay dncesine binaen Farsadan Arapaya gemi olduu sylenmitir. Bunu kantlamak iin iki ihtimal ileri srlmtr: 1- Tarih kelimesinin kkeni, Farsa karalama, yaz yazma ve
ts., XVII,66; Kastaln, rds-Sr li erh Sahhil-Buhr, Ta bask; VI,224 Suyt, s. 19 v. d. Kafiyeci, s. 331; ayrca bkz. F. J. C. Hearnshaw, lmut-Tarih, Arapaya ev. Abdulhamid el-bd, s. 34; A. Salim, s. 17-18. Kafiyeci, s. 330-331. smail Hakk Bursev, bir gre gre tarih kelimesinin Farsa trn kelimesinin Arapalam ekli olduunu belirtir, fakat konuya aklk getirecek daha fazla bilgi vermez. smail Hakk Bursevnin tarih kelimesinin kkeni olarak bahsettii szcn Farsa lgatlerde karanlk anlamna gelen Farsa trik kelimesinin mradifi olduu belirtilir, bkz. smail Hakk Bursev, Furk Hakk, Zhire matbaas, Zilkade 1251 -Ta bask-, s. 50; Hasan Amd, Ferhengi Amd, Tahran 1362, s. 293.

14

15 16

223

Dr. Kasm ULUL

karanlk anlamna gelen trik szcdr. 2- Tarih kelimesi Farsa mahruz kelimesinin Arapalam halidir. Akkayaya gre, her iki ihtimal de zoraki bir itikaktr ve tarih kelimesi zan edildii gibi bsbtn itikaksz deildir. Tarih kelimesinin oulu tevarih olmasndan baka tarih vermek anlamnda tevrih, yazan anlamna mverrih ve varrahahu tabiri de kelimenin tasrif edildiini gsterir.17 Osman Turan da tarih szcnn Farsadan geldiini esassz bir etimoloji olarak kabul eder ve Himyer metinlerinde yer alan Arapa bir kelime olduunu syler.18 Dilcilerin ekseriyetine gre, terih szcndeki hemzenin elife dntrlmesiyle elde edilmi olan tarih19 kelimesi Arapadr ve kkeni ile ilgili iki gr bulunmaktadr: 1- Tarih kelimesi, Arapann Kays lehesindeki erehe fiilinden tretilmitir ve bu kk szck yaygn olarak kullanlmaktadr. el-rh szc Aynnin belirttiine gre, vakit demektir. 2- Tarih kelimesi, Arapann Tamim lehesinde bulunan ve pek kullanlmayan verehe kknden tretilmitir. Muhammed b. Yahya elMslye (. 947) gre, tarih kelimesi szlkte, vakit, gaye, erteleme ve kantlama anlamna gelir.20 Kamil Miras, Mordtman ve O. Turan gibi ilim adamlar, tarih kelimesinin Sami dillerinden olan brani, Sryani veya Akad dilinden Arapaya getii fikrini de kabul etmezler.21 Kamil Mirasa gre,
brn dili ile Arapa arasnda pek ziyade yaknlk ve benzeyi vardr. Bir ok kelimenin asllar biraz telaffuz farkyla her iki lisanda bir

17 18 19 20

21

M. kr Akkaya, Tarih Metodu ve Felsefesi, Ankara 1938, s. 10-11. E. Cavaignac, Tarih Kronolojinin Esaslar, ev. Osman Turan-, Ankara 1954, s. 63. Anlam asndan tarih ve terih kelimeleri arasnda fark yoktur. Cevher, Tcul-Lgati ves-Sihahil-Arabiyye, thk. Ahmed Abdulgafur Attar, ikinci bask 1982, I,418; Ebul-Fazl Cemaleddin Muhammed b. Mukrim b Manzr, LisnulArab, Beyrut ts. III,4; bn Hacer, VII,268; Ayn, XVII,66; Kastaln, VI,224; Abdulaziz Salim, et-Trih vel-Muarrihnil-Arab, skenderiye 1987, s. 17-18. Ayrca bkz. M. Plessner, Tarih, slm Ansiklopedisi (M. E. B.), stanbul, XI,777; Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 9; Taha Bakr, etTedvnut-Tarih, Mecelletul-Macmaul-lmiyyil-Irak, Safer 1400, cilt: 31, cz: 1, s. 102; Muhamed Hamidullah, slm Tarihine Giri, ev. Ruhi zcan, stanbul ts., s. 18; M. . Akkaya, s. 10-11.

224

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

gibidir. Fiillerin tasrifleri ile ziyade bablar birbirine benzer. Arapa lgat kitaplarna bakarken , tefsir kitaplar mtalaa olunurken iki dil arasndaki bu benzeyi ak olarak grlr. Bu itirake Sryanice de ayn ekilde karr. Gerek Araplar, gerek brnler ve Sryaniler en kadim Sami kavimlerinden olmak itibariyle aralarndaki benzeyi bunun bir neticesi olacaktr. Yoksa braniler ile Sryaniler en kadim kavimlerden olmalar itibariyle bunlara ait lisanlarn Arapann asl sanlmas doru deildir. nk Arab- Bidenin de Yarub b. Kahtna ykselen bir kdemi vardr.22

Kafiyeci, tarih szcnn terim anlam ile ilgili gr ileri srer: 1- Tarih, bir vakit tayin edip ona gemi, imdi veya gelecek fark etmezmutlak zaman nispet etmektir. 2- Bir milletin douu gibi mehur bir hdiseye veya tufan gibi dehetli gksel bir olaya veya yeryznde meydana gelen byk bir depreme nispet ederek zaman belirlemeye tarih denir.23 3Tarih, bilinen iki olay arasnda geen sre demektir. 24 IV. Tarih Biliminin Tanm ve Konusu Kafiyeci, bir bilim olarak tarihi yle tanmlar: Tarih, zaman, zamann halleri (yani zamann arz- zatiyesi) ve zamann halleriyle ilgili meseleleri, ayrt edici zelliklerini ve vaktini belirleme asndan ele alan bir ilimdir. 25 Kafiyeci, tarih biliminin mantk kriterlerine uygun bir tanmn yapmtr. Kafiyeci, ncelikle tarihi kaide ve meseleleri bir yntem erevesinde bir araya getirilmi bir bilim olarak tantmtr. 26 Kafiyecinin tanmn bir

22 23

24 25 26

Zebid, Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, ev. Ahmed Naim, Kamil Miras, Ankara 1987, XI,53. Eski uluslar, takvim balangc iin ok nemli olan bir olay esas alrlard, ayrca bkz. Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, Ankara 1982, s. 56. Kafiyeci, s. 326. Kafiyeci, s. 327. Uslclere gre, lim terimi anlama gelir: 1- drak, 2- Meleke 3- Herhangi bir disiplinin meseleleri. lmin nc anlamn: a- Hem bir disiplinin bir yntem erevesinde bir araya getirilen meseleleri, b- Hem de bir disiplinin usl ve kaideleri anlamnda kullanabiliriz. Aslnda birincisinin kapsam ikincisinden daha geneldir. Bir disiplinin konusunun, o disiplinin meselelerinin de konusu olduu hatrlanmaldr, bkz. Sadeddin Taftazan, Mutavvel alet-Telhs -Muhammed b. Abdirrahman el-Kazvinnin Telhsl-Meni adl eserinin erhi-, mire matbaas, Cemaziyelevvel 1268 Ta basks. 31; Katip elebi, Kefuz-Zunn, Maarif Matbaas 1941, I, 6, 9-10.

225

Dr. Kasm ULUL

misalle amak gerekirse yle denilebilir: Mesela, hicretin altnc yl, belirli bir zaman ifadesidir. Hudeybiye bar hicretin altnc ylnn bir halidir. Hudeybiye barnda yer alan taraflarn kimler olduu, niin bar yaptklar, hangi artlar zerinde anlatklar, taraflarn temsilcileri, dzenlenen vesikann ekli, anlamann ahitleri gibi hususlar zamann halleriyle ilgili meseleleri oluturur. Tarih kelimesinin terim anlam ve tarih bilimini tanmlarken verdii bilgiler de dikkate alndnda Kafiyeci, tarihi: 1- ngilizlerin date dedikleri (mesela bir yaznn hangi yl, ay ve gnde yazlm olduunun tespiti) zaman tayin etmek, 2- Dnya olaylarnn meydana gelme zamann tayin iin bir balang noktas tespit etmek, 3- Gemite meydana gelmi olaylar 4- Gemite meydana gelmi olaylar bir yntem erevesinde ele alp anlatan bilim ve felsefi zler karlmas gereken bir alan olarak anlamtr.27 Benzer ekilde Hegel de, tarih szcnn ifte anlamna vurgu yapar ve tarihin, hem olup-biten ve olmakta olan insan-toplumsal olaylar hem de bu olaylar anlatan bilim anlamna geldiini syler.28 Kafiyeciye gre, tarih biliminin konusu; tevik, sakndrmak, t, ibret, alm gibi maslahatlardan hali olmayan hdis, garip durumlardr. Bu konularn, ayrntl tanmlarla hakikatlerinin yazya dklmesi (tahditle tahrir), ayrt edici zelliklerinin ifade edilmesi (tayinle takrir) ve vakitlerinin tayin edilip zapt edilmesi dnlr. 29 Kafiyeci, tarihin konusunu terimlerden oluan teknik bir anlatmla belirlemitir. Yaplan tanm, tarihin konusunu dikkatli bir ekilde tespit ettii iin deerli ve metodolojiktir. 30

27

28 29 30

Mslman bilim adamlar, farkl zaviyelerden yapm olsalar da tarih bilimini genelde birbirine yakn ekillerde tanmlamlardr.Tarihin deiik tanmlar iin bkz. K. elebi, I,271; Takprzade Ahmed Efendi, MevztuUlm, ev. Kemaleddin Muhammed Efendi, stanbul 1313, I,281-282; Nev Efendi, limlerin z Netyic el-Fnn-, haz. mer Tolgay, stanbul 1995, s. 85; mit Meri, Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet Gr, stanbul 1979, s. 20; F. Rosenthal, s. 759; K. elebi, I,271; Tuncer Baykara, Tarih Aratrma ve Yazma Metodu, zmir 1999, s. 1-2. Doan zlem, Tarih Felsefesi, stanbul 1994, s. 91. Kafiyeci, s. 333. Kafiyecinin tarihin konusunu tespit ederken kulland terimlerden tahdit; bir eyin, ayrntl tanmla hakikatini belirtmek, tahrir; anlamn yazyla ifade edilmesi, tayin, bir eyin, ayrt edici zelliklerinin ifade etmek, takrir, anlamn szle ifade edilmesi eklinde tanmlanmtr. Zabt ise, hadis uslnde, insann, iittii herhangi bir eyi, aradan uzun bir zaman gemi olsa bile, diledii anda hatrlayabilecek ekilde iyi

226

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

Kafiyeci, bir nesne, olay veya eylemin tarihe konu olabilmesi iin onda zelliin bulunmasn art koar: 1- Tarihin nesnesinin hdis ve garip olmas gerekir. Kadm olan ve adem yani yokluk tarihin nesnesi olamaz. 31 Herder, bunu tarih var olann bilimidir diye ifade eder. 32 Her sradan ve rutin olay veya eylem de tarihin nesnesi olmaz. Tarih olaylar tarihin seyrinde tesir icra etmi olaylardr. 33 2- Hadis ve garip olann tarihin nesnesi olabilmesi iin tevik, sakndrmak, t, ibret, alm gibi tefekkre konu olacak felsefi zlerden hali olamamas gerekir. 3- lk iki zellie sahip olan nesnenin tarihe konu olabilmesi iin ayrntl tanmlarla hakikatlerinin yazya dklmesi (tahditle tahrir), ayrt edici zelliklerinin ifade edilmesi (tayinle takrir) ve vakitlerinin tayin edilip zapt edilmesi gerekir. Bir ekilde kayda gememi ve tarihinin eline ulamam gemite olup biten eyler tarihe konu olamaz. Buna gre tarih ilmi, zaman, zamann halleri ve zamann halleriyle ilgili meselelerle, iyi-kt, gzel-irkin, doru-yanl veya hakbatl bakmndan bir eit gemii yarglama tarznda ilgilenmez. Alman tarihisi Leopold Von Rankenin (1795-1886) deyii ile tarihe, gemii yarglamak, gelecek alarn yarar iin bugne yol gstermek grevi verilmitir. Tarih yle yce grevlere talip olmaz. O yalnzca gerekte nasl olduysa onu gstermek ister.34 C. P. Scottun nl deyimiyle tarih biliminde olgular kutsal, kanlar zgrdr.35 Tarih ilminin tanm yaplrken ve konusu tespit edilirken, zaman tayinine vurgu yaplmasnn bir nedeni, tarih ilminin tabiat ilimlerinin zaman tayini ve gk bilgisi ubeleri ile birlikte filizlenmi olmasndandr. 36 Dier bir nedeni, slam tarihiliinin zamana nem vermesidir.
belleyip ezberleme yeteneine sahip olmas anlamna gelir. Rivayetinin kabul iin bir ravide bulunmas gereken iki nemli sfattan biri adalet, dieri zabttr. Bu iki sfat sahip ravi sika (gvenilir) kabul edilir (Crcn, Tarift, -bask yeri ve bask tarihi belirtilmemi-, s. 62, 64; Katip elebi, I,36; Talat Koyiit, Hadis Istlahlar, Ankara 1985, s. 466). Kafiyeci, s. 337-338. Macit Gkberk, Kant ile Herderin Tarih Anlaylar, stanbul 1997, s. 147; ayrca bkz. Kubilay Aysevener, Collingwoodun Tarih Felsefesi, stanbul 2001, s. 53. Ayrca bkz. Nadim Macit, Eylem-Deiim likisi Tarihsel Eylemin Yaps-, Dini Aratrmalar, Eyll-Aralk 1998, I/2,53-77. Richard J. Evans, Tarihin Savunusu, ev. Uygur Kocabaolu, stanbul 1999, s. 26. E. H. Carr, Tarih Nedir, stanbul 1987, s. 15. M. . Akkaya, s. 7.

31 32

33

34 35 36

227

Dr. Kasm ULUL

Kafiyeci, tarihinin asl amac; muteber bir yntemle insann kaydn tutmaktr cmlesiyle tarihinin asl grevini belirler. 37 Kafiyecinin temel kaide niteliindeki bu cmlesi, evrensel ve insni karakterde tarih yazma prensibine iarettir. Tarihinin asl grevinin doru bir ekilde insann kaydn tutmak olduu gr, bn Haldunun dncesi ile rtr. bn Haldunun ncelikli hedefi tarihin doru bilgisini elde etmek, nih hedefi ise tarihin doru bilgisini yorumlamaktr. Tarihteki hadiselerin tefsiri ve yorumu, bu hadiseler hakknda doru bilginin varln gerektirir. Bu nedenle bn Haldun, mran ilmi dedii yeni disiplinin, sahih bir lt olmasn, tarih yazmnda bir nevi mantk mesabesinde bulunmasn istemitir. Ancak bn Haldunun Mukaddimesi, dolayl olarak deinilen yntemsel kurallardan ibaret kalmam, tarihteki hadiseleri yorumlamaya da kalkmtr.38 V. Tarih Tasarm Kafiyeciye gre, tarihi bir eyin tarihini yazmak istedii zaman be yntemden birini izler: Birinci yntem: Yaayarak ve grerek (mahedt ve mcerrebt) tarih yazmak, 39 kinci yntem: Kukusuz bilgiye (yakin) gre tarih yazmak, nc yntem: Glip zanna (galebe-i zanna) gre tarih yazmak, Drdnc yntem: Ayn konuyla ilgili farkl grler arasnda tercih yapmadan btn verileri kaydederek (terz bila tercih) tarih yazmak, Beinci yntem: Mechulta gre tarih yazmak. 40 Kafiyeciye gre, tarih tasarm konusunda teklif edilen yntemlerin be taneden ibaret olmas, glip zan (galebe-i zan) yoluyla elde edilmi tmevarmla yaplan bir snrlamadr.41

37 38

39 40 41

Kafiyeci, s. 338. Muhammed bid el-Cbir, Felsef Mirasmz ve Biz, ev. Said Aykut, stanbul 2000, s. 370. Yani tarihi, tarihin yazld yerde bulunursa o da tarihi yazmaldr. Kafiyeci, s. 340-343 Kafiyeci, s. 340.

228

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

Kafiyeci, tarih yazm konusunda teklif ettii yntemi klasik mantn tasdikt ksm zerine temellendirip kurmutur. yle ki: slam mantklarnn tasdikler (tasdkt) dedii nermeler (kaziyyeler), yakin (kesinlik ifade eden), taklid, zann ve cehl olmak zere drde ayrlr. nermeler terkip asndan ise, yakiniyyt, mehurt, msellemt, makblt, maznnt, muhayyelt ve mevhmt olmak zere sekiz tanedirler. Kafiyecinin sz konusu ettii yakiniyyt ise, nazariyyt ve bedihiyyt olmak zere ikiye ayrlr: a- Nazariyyt: Akln, bir delil vastasyla hkm verip tasdik ettii nermedir ki nclleri (mukaddimeleri) yakiniyyttan olmas dolaysyla de yakiniyye olur. Mesela, alem sonradan olmadr nermesi yakiniyyedir, fakat bedihiyye olmayp nazariyyedir. nk alem deikendir. Her deiken sonradan olmadr diye kyas yaplr ve alem sonradan olmadr diye sonu karlr. Bu sonu, bylece delil vastasyla yakinen tasdik edilir. b- Bedihiyyt: Akln, dnmekle yani nermeler tertip edip sonu karmaya gerek kalmadan, kesin hkm verip tasdik ettii eydir. Bir, ikinin yarsdr, btn paralarndan byktr gibi. Mantklara gre bedihiyyt yani apak nermeler alt eittir: 1- Evveliyt (aksiyomlar): Akln, vastaya ihtiya duymakszn, dorudan konu ve yklem arasndaki nispeti dnerek ulat kesin nermelerdir: Btn, paradan daha byktr gibi. 2- Kyas kendinden nermeler (ftriyyt): Zihinde mevcut olan iki eit paraya blnme ilikisi gerei drt ifttir dememiz gibi. 3Mahedt (gzlemler): Duyular vastasyla kesin olarak tasdik edilen hkmlerdir: Kar souktur gibi. 4- Hadsiyyt (sezgiler): Zihinde sezgi ile meydana gelen gizli kyas vastasyla, akln kesin olarak kabul ettii nermelerdir: Ay, Gneten alr gibi. 5- Mcerrebt (deneyimler): Gzlem ve deneyin tekrar ile, akln kesin olarak hkm verdii ve tasdik ettii nermelerdir: Sakmunya safray giderir nermesi gibi. 6Mtevtirt (doru haberler): Yalan zerine birlemeleri aklen ve adeten mmkn olmayacak kadar ok kimsenin haber verdii nermedir. Tevatr, Trke sylenti anlamndaki ayiadan farkldr; yalan ihtimali olmayan ve kesinlik ifade eden (yakin) kuvvetli ihbardr: Hz. Mumammed peygamberlik davasnda bulundu ve mucize gsterdi dememiz gibi. Mtevatir haberin, duyulara dayanmas arttr. Bir duyuya dayanmayan akli eyler tevatr olmaz. Netice olarak bedihiyyatta hakim olan ya akldr, ya
229

Dr. Kasm ULUL

duygudur, ya da duygu ile beraber akldr. 42 Kafiyecinin, tarih yazm konusunda teklif ettii yntemi anlamak amacyla naklettiimiz manta ait izahlar nda unu syleyebiliriz: Kafiyecinin tarih tasarm konusunda teklif ettii be yntemden, ilk ikisi tasdik, ncs zan, drdncs phe, beincisi ise cehil zere kuruludur. Mantkta en muteber bilgi tr olan yakiniyyt, tarihe kaynak olmalar bakmndan ikiye ayrlmtr: 1-Yakiniyytn ikinci ksm olan bedihiyyttan mahede ve tecrbeye dayanan bilgi tr, Kafiyecinin be ynteminden birincisinin kaynadr. Tarih sz konusu olunca, mhede ve tecrbe, tarihinin bizzat tank olarak ve yaayarak olaylar hakknda bilgi elde etmesi ve bunu kaydetmesi anlamna gelir. Ait olduu dnemde vcuda getirilmi hakiki tarihsel kalntlar da bu ksma dahil edilebilir. Byle veriler, tarihin yeniden inas asndan en deerli kaynaktr. 2- Yakiniyytn ikinci ksm olan nazariyyt ve bedihiyytn ksmlar evveliyyt, ftriyyt, hadsiyyt, mtevtirt- ise Kafiyecinin be ynteminden ikincisinin kaynadr. Kafiyecinin be ynteminden nc, drdnc ve beincisine, mehrt, msellemt, makblt, masmt, muhayyelt ve mevhmtn kaynaklk ettii anlalmaktadr. Zan, phe ve cehil zere kurulu tarihi bilginin zamanla ve tahkikle tarihin ilk iki bilgi eidine ykselebilme ihtimali mevcuttur. Tarihi, deerini ve ne tr bir kaynaa sahip olduunu belirtmek kouluyla gemie ait mevcut her trl tarihsel veriyi kullanabilir. Bu balamda Tabernin syledikleri nemlidir:
Benim bu kitabm gzden geirenler bilsinler ki, bu eserimde benim tarafmdan kaydedilen her bilgi ve haber, pek az hari olmak zere, akl delillere, insanlarn fikir ve akllaryla dnerek bulduklar nedenlere dayanmayp, ancak senetleriyle ravilerini gsterdiim haber ve rivayetlere dayanr. nk geip gidenlere ve sonra gelenlere dair olan haber, olay ve hdiselerden her biri, bunlar gzleriyle grmeyen ve o

42

Crcn, s. 259; Kudret Bykcokun, Mantk Metinleri -I- (Abdurrahman Ncimin Trke Mantk Hulsas, Ahmed Hamdi irvnnin Muhtasar Mantk, Said Paann Huls-i Mantk ve Mehmed Halisin Miznl-Ezhn), stanbul ts., s. 57-59; A. Cevdet Paa, s. 141-164.

230

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

zamanlar idrak etmeyenlere, ancak o halleri gren ve iitenlerin haber vermeleri, o haberleri nakletmeleriyle bilinir, akl ve fikir ile bilinmez. Geip gidenlerin bazlarna dair naklettiimiz haberlerin bir ksmn doru ve hakiki bulmayp inkar edenler veyahut irkin sayanlar bulunursa, onlar bilsinler ki, bu haberler tarafmzdan uydurulmadan ravilerce bize nakledilmitir. O haberler bize nasl nakledilmi ise, biz de o ekilde alarak kitabmza katyoruz.43

el-Muhtasar f lmit-Tarihin ikinci blmnde yer alan mitolojik tarihsel malzemeye bakarak, Z. V. Togan ve F. Rosenthal, eseri haksz yere eletirmilerdir. Oysa Kafiyecinin ak hedefi, tarih tasarm konusunda teklif ettii yntemin nasl uygulanaca ve mechulta dayanan mitolojik tarihsel malzemenin nasl kullanlacan gstermektir. Kafiyeci bu verileri doru kabul etmez. Mitoloji konusunda Kafiyecinin tutumunun benzerine Vicoda (1668-1744) rastlanr. Vico, destan ve mitolojiyi kssa diye reddetmek ya da gerek olarak kabul etmek yerine bunlar kendilerini yapan an ruh ve niteliklerini aa karan belgeler olarak yorumlamaya alr.44 Kafiyecinin tarihin bilgi kaynaklarn mantk esaslarna dayandrmasndan karlacak en nemli sonu u olmaldr: Tarih haberler, mantk lleri ile tasnif edilebilir. Tasnif edilen tarihsel veriler, mantk deerine gre kullanlmaldr. Tarihin, akl ilimler arasnda yer almas gerekir. Tarihin akl ilimler arasnda yer almasnn anlam, -doa bilimlerinde olduu gibi- akln gzlem ve deneye dayanarak tarihin btn malzemesini retmesi deildir. Tarihin akl ilimler arasnda yer almas, 1tarih malzemesinin mantki adan tasnif edilebilir olmas, 2- tarih malzemesi ister tasavvur dzeyinde olsun, isterse tasdik dzeyinde olsun bir eit bilgi olduu, 3- mantksal adan tasnife tabi tutulduktan sonra tarih malzemesinin bir ksmnn gerek bilgi vasfn kazanabilecei, 4- mantksal adan gerek bilgi vasfn kazanm tarihsel verilerin dnceye konu edilebilecei anlamna gelir. Tarih, gemie ait yklerden oluan soyut edebi bir tr deildir. Tarihin edebiyatla ilikisi, dier ilimlerin dille ilikisi

43 44

Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber, (310/923), Tarihl-mem vel-Mlk, Beyrut 1987, I, 11. R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi zerine Denemeler, s. 151; Tarih Tasarm, s. 8285.

231

Dr. Kasm ULUL

gibidir. Yani dil, dier disiplinler iin olduu gibi tarih iinde yalnzca bir ifade aracdr. Kafiyeci, tarih tasarm konusunda teklif ettii birinci yntemle, tarihinin ilgi alannn gemile snrl olmadna iaret etmi ve tarihinin, bir yntem erevesinde yaad zamann kaydn tutmakla ykml olduunu belirtmitir.45 Kafiyecinin, tarih tasarm konusunda teklif ettii be yntemden ilki olan, yaayarak ve grerek tarih yazmaya , Hegel, kaynaktan tarih der. Kafiyeci ile Hegelin tarihin bu eidine ykledikleri belirlenimler farkldr.46 Kafiyecinin en deerli tarihsel kaynak olarak sunduu yaayarak ve grerek tarih yazma ynteminin kymetini Birn, ondan uzun zaman nce takdir etmi ve bunu eletirel bir ekilde ele alp tahlil etmeye almtr. Birnye gre:
Hi kimse, haberin, tarihsel doruluk asndan, grg tanklna eit olduunu syleyemez. Grg tankl, gzlem ile nesneyi zamannda ve yerinde deerlendirmeye dayanrken, haber baz geriye gidileri de ierir. Bu zellii ile haber, grg tanklna tercih edilir. nk grg tanklnn amac hakiki anlk varoluu saptamak; haberin amac ise gemi, imdi ve gelecek zaman ierisinde nesnenin ne olduunu ve ne olmadn belirtmektir. Yazl rivayetler, haberlerin her zaman sylediimiz gibi en tercih edilir eitlerindendir. Kalemin lmsz antlar olmasayd insanlk tarihini nasl bilebilirdik? Bir olayla ilgili rivayet, kendi iindeki mantki ve fiziki kurallarla elimese dahi, tabiat gerei bir sr zaaf ve ihtirasn etkisinde olan insan mizacnn, iyi ve kt yanlarnn etkisiyle ekillenmeye aktr. Bu bakmdan rvileri tasnif etmek gerekir. Bazlar itibar ve kar salamak amacyla yalan syler. Baz rviler mensubu olduu aileyi veya milleti yceltir veya kazan elde edecei dncesiyle kar aileyi veya milleti karalamas mmkndr. Her iki durumda da mteharrik g hrs ve nefrettir. Bir baka snf insan da, hizmetinde olduklar insanlar sevdikleri ya da aralarndaki anlamazlklar nedeniyle nefret ettikleri iin yalan syler. Bu rviler

45 46

Ayrca bkz. Hilmi Ziya lken, Bilim Felsefesi, stanbul 1983, s. 254. Hegel, s. 11.

232

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

nceki rvilere benzer. nk onlar da kiisel n yarglarla hareket etmitir. Kimisi de korktuu ya da elde edecei bir ey olduu iin yalan syler. Kimisinin yalan sylemesi de srf tabiat icabdr. Baz insanlar, bakalarnn sylediklerini kr krne izlemesi nedeniyle yalan syler. imdi bu eit rvilerin says artar veya zamanla bir dizi topluluk haline gelirlerse, hem ilk rvi hem de onu izleyenler, dinleyici ve yanllar bulucu arasnda sk bir ba olutururlar; bu balar zayflayacak olursa, yukarda zikrettiimiz tipte hikaye uyduran yalanclar ilerine devam edeceklerdir. Burada zikre deer tek kii, yalandan iddetle kanan ve yalanclar arasnda bile doruluu dile getiren insandr. Kurnda, aleyhinize bile olsa doruyu syleyin47 denilmitir. Hz. sa da: Krallarn nnde gerei sylerken onlarn fkesine aldrmayn. Onlar sizin bedeninize hkmedebilir ama ruhunuza deil48 der.49

Hibir ilim tek bana geliemez. Tarih ilmi de birok ilimle birlikte ve onlarn yardmyla vcuda gelmitir. Kafiyeci, bunun farkna varm tarihin varlk kavram ve dier ilimlerle ilikisi konusunda nemli tespitler yapmtr. Ona gre, varlk ya kadmdir ya hdistir ya da tarihin konusu dnda olan- ne kadm, ne de hdistir.50 Allahn zt ve sfatlar kadmdir. Kelm ilmi Allahn zat, sfatlar ve bunlarla ilgili meselelerden bahseder. Bir tarihi, fkh, usl ve benzeri ilimlerin konularn ele alrken nasl bir fkh ya da usl bilgininden daha farkl bir yaklam sergilemek zorundaysa, ayn ekilde kelam konularna eilen bir tarihinin de kelamc yaklamndan farkl bir tavr sergilemesi gerekmektedir. Tarihi gerektiinde sz konusu ilimler ve bunlarla ilgili konularla tahdit ve vakit belirleme asndan ilgilenme durumundadr. Hdis olan varlklar ya semavdir ya da arzdir. Tarihinin, biri asli dieri tali olmak zere iki amac sz konusudur. Tarihinin asli amac; muteber bir yntemle insann kaydn

47 48 49

50

Nisa, 4/134. Matta, X. 18, 19, 28; Luka XII. 4. S. H. Nasr, slmda Bilim ve Medeniyet, ev. Nabi Avce v. d., stanbul 1991, s. 227228. Kadm, varl ezel ve kendinden olup bakasndan kaynaklanmayandr. Sonradan var olana hdis denir. Bu durumda mevct, sabit olandr ve yokluk (adem) onun zdddr (Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Yusuf Harizm, Meftihul-Ulm, Msr ts., s. 17; Crcn, s. 81,172-173; s. 12; ayrca bkz. Toshihiko Izutsu, slmda Varlk Dncesi, ev. brahim Kaln, stanbul 1995, s. 105 v. d.).

233

Dr. Kasm ULUL

tutmaktr.51 Kafiyeci, tarihinin tali amacnn kainatn dier trlerinin kaydn tutmak olduuna iaret eder. 52 Bylece Kafiyeci, tarihinin sanat, tabiat v. b. eyleri de tarih bilimine konu edinmesi gerektiini sylemi olur. Kafiyecinin tarihinin asl amacnn muteber bir yntemle insann kaydn tutmak olduunu aka sylemesi, tarihin konusu ister insan bir rn mimari, sanat, ehir ve benzeri eyler-, isterse kevn bir ey olsun -tabiat tarihilii gibi-53 o eyin insan hayat ile ilikisi, etkisi ve insani durumun mutlaka belirlenmesi gerektiine iaret eder. VI. Tarih Tenkidi Tarih ancak tarih tenkidi ve yardmc ilimler sayesinde ilimdir. Fakat tenkit tarihin zn oluturmaktadr, hatta onun dnda dnlmemektedir. Halbuki yardmc ilimlerin hepsi ve her zaman ona gerekli deildir. Yardmc ilimleri seen tenkittir. Onlarn mdahalesine karar veren, neticelerini takdir eden ve tarihi senteze onlarn katksn salayan odur. Tarih tenkidi, tarihte doruyu yanltan ayrt etmeye tahsis edilmi bir metottur. Tarih ancak ahitliklere dayal olarak yazldndan, tarihte doruyu yanltan ayrmak, temel ileme indirgenir: Her eyden evvel ahitlikleri aratrmak; sonra onlar kontrol etmek; nihayet onlar anlamak. 54 Kafiyeciye gre, tarih tenkidi konusunda vurgulanmas gereken, tarihinin tarihsel olaylar hakknda konuabilmesi iin ncelikle bir referansa, dayanaa, devrald bir otoriteye sahip olmas gerekir. Ona gre, tarihinin tarihinde mutlaka bir dayana/referans (mstened) bulunmas gerekir. 55 Kafiyeci, tarihinin dayana/referans nedir, sorusunu dayanak/referans, tarihiye gemile ilgili bilgi verme yetkisini salayan ve rivayetinin kabul grmesini temin eden unsurdur diyerek gayet ak bir ekilde yantlar ve tarih almalar asndan hayati bir kural vazeder.

51 52 53 54 55

Kafiyeci, s. 337-338. Kafiyeci, s. 340. Mslman tabiat tarihileri hakknda bilgi iin bkz. S. H. Nasr, s. 228. Halkn, s. 3,34. Crcan, mstenedin (dayanak/referans) anlam bakmndan senet gibi olduunu belirtir (Tarift, s. 211). Yani szlkte itimat etmek, dayanmak anlamna gelen senet kelimesi, itimat olunan (mutemet), dayanlan (mstened) ve gvenilen anlamna da gelir. Trkede kullanlan senet de bu anlama uygun olarak, bir borcun veya verilen bir szn garantisi demektir.

234

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

Kafiyeciye gre, dayana/referans olmayan tarihi tarih vakalardan sz edemez ve dayanaksz bir tarihin kymeti yoktur.56 nk tarihi, dorudan olgularn kendisine ulamaz, onlar vesikalar erevesinde yakalar.57 Kafiyecinin bir hadis usl stlah olan senet yerine mstenedi kullanmas, tarih yazma ile ilgili teklif ettii be yntemle de uyum arz etmekte ve bilerek kullanlm anahtar bir terim olduunu gstermektedir. Tarih, olaylarn vuku buluunu gerekten gzlemlemi birinin rivayetine ya da ahitliine dayanan gemi olaylarn bilgisidir. Tarih, hatrlad bir eyi sylediinde baka birine inanmaktr, inanan tarihidir, inanlan kimse onun otoritesidir. Mesela, otorite X1 kendi zamannda bir olay gzlemler ve gzlemini bir kada ya da uygun bir malzemeye kaydeder. 58 Bu kayt kaynak olarak isimlendirilir. Bu kaynak, er veya ge X2 zamannda, otoritenin ahitliini kabul ederek adalarna olayn meydana geliini rapor eden tarihinin eline der. Tarihinin, olay gerekten X1 zamannda meydana geldi ifadesi, tarihsel bilgiyi tesis eden tarihsel bir nermedir. Tarihinin ifadeleriyle otoritesinin ifadeleri arasnda mutabakat ise tarihsel hakikati meydana getirir.59 Bacona gre de tarihsel bilgi, esasen sadece hatrlamaktan ibarettir; hatrlayamadmzda tarih yazan ya da yazm olanlardan otorite devralrz. Bundan dolay hafza ve otorite btn tarihin iki kkn oluturur. Tarihi, tabi olduu otoritelerinin saptad malzemeleri bir btn ierisinde ilemelidir.60 Kafiyecinin senet yerine mstened kelimesini tercih etmesi, tarihinin bilgi kaynaklarnn eitliliine iaret olarak alnabilir. Kaynak olma vasfna sahip, tarihiye gemi hakknda konuma yetkisi veren btn vesikalar ve kalntlar, tarihinin dayand otorite anlamna gelen mstenedin kapsam iine girer. Kafiyeci, tarihinin otorite devralmasnn yollar olarak hadis uslnde tahammulul-ilm denilen ilim alma yntemlerini gsterir. F. Sezgine gre,

56 57 58 59 60

Kafiyeci, s. 337. Halkn, s. 4. ahitliklerin genellikle yazl vesikalar olduu hatrlanmaldr, bkz. Halkn, s. 17. R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi zerine Denemeler, s. 12. R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi zerine Denemeler, s. 149-150.

235

Dr. Kasm ULUL

hadis uslnde sekiz ksm halinde mlahaza edilen ilim alma metotlar dikkat edildii takdirde gerekte yazl bir naklin kanunlarndan ibarettir. 61 Btn bu usller arasnda ortak dier bir nokta hocann talebelerine yaz ve hafzayla tespit edilen "haber"i kullanma izni (icazet) vermesidir. Malzemeyi msaadesiz kullananlara "sriku'l-hadis" (hadis hrsz) denmektedir.62 Kafiyecinin tarihinin otorite devralma konusunda teklif ettii tahammulul-ilm yntemleri bu gn iin ifade ettii anlam, tarihinin tarih yazarken otorite devraldnn farknda olmas, otoritesine sadk kalp onu arptmamas gerektiidir. Tarihi, otoritesi ile bir yntem dahilinde mnasebet kurmaldr. Tarihsel dncenin ekim merkezi, tarihinin otoritesini yorumlad ilkelerde ortaya kar.63 Sbkye gre, tarihi: 1Tarafsz ve doru szl olmaldr, 2- Alnt yaptnda aslna sadk kalmal, kendi beendii szck ve sluplarla alntlamamaldr, 3- Yapt naklin doruluunu mzakere etmelidir, 4- Haberin kaynan belirtmelidir.64 Kafiyecinin tarih tenkidi konusunda ilk bakta sadece hadis tenkidi yntemlerinden cerh ve tadil yntemini teklif ettii dnlebilir. 65 Kafiyecinin eserinin tm tarih tenkidi asndan deerlendirildiinde, bu konuda birden fazla unsur zerinde durduu grlr: 1- Kafiyeci, hadis tenkidi yntemlerinin tarih iin de geerli olduunu syler. Hadis tenkidi yntemlerinin tarihin yapsna uyarlanmas gerektiini kulland ifadelerden anlamak mmkndr. Hadis tenkidi yntemleri ikiye ayrlr: Bunlardan ilki, senet tenkidi de denilen cerh ve tadil yntemi, ikincisi ise metin tenkididir. Bu iki yntem de slam tarihinin klasik metinlerinin

61

62

63

64 65

Fuat Sezgin, hadis uslnde tahammulul-ilm denilen ilim alma yntemleri slm medeniyetine mahsus olduunu ve baka medeniyetlerde bunun bir benzerine rastlanmadn syler, bkz. slm Tarhinin Kayna Olmak Bakmndan Hadisin Ehemmiyeti, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul 1957, II/1,22; snadn Arap Dili ve slm limlerdeki Yeri, ev. Hseyin Kahraman, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Bursa 1993, say: 5, V,304. M. M. el-A'zam, lk Devir Hadis Edebiyat, ev. Hulusi Yavuz, stanbul 1993, s. 265,271,272; F. Sezgin, Buhr'nin Kaynaklar, stanbul 1956, s. 17-23; T. Koyiit, s. 118,119,414. R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi zerine Denemeler, s. 151; Tarih Tasarm, s. 8285. Z. Velidi Togan, Tarihte Usl, stanbul 1985, s. 156; R. een, s. 316. Z. V. Togan, s. 168.

236

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

eletirisi asndan nemli kurallar iermektedir. Yaplmas gereken, hadis tenkidi yntemlerinin, tarihin yapsna uyarlanmas, ayklanmas ve gncelletirilmesidir. Mesela Sbk, filolojik verileri -zellikle de szcklerin ifade ettii anlamlarn bilinmesini (medllt- elfza marifet)tarih almalarnda gerekli bir ilke olarak belirtmi ve bu alanda yntem gelitirmitir. Mneccimba Ahmet b. Lutfullah (. 1702), Cmiud-Duvel veya Sahiful-Ahbr adlaryla bilinen eserinde Sbknin yntemini benimsemi ve eserin giriinde onun yntemini aklamaya almtr. 66 Filolojik verilere dayal ve metin tahlili tarzndaki tarih tenkidi anlay bir ok batl dnr tarafndan da kabul edilip kullanlmaktadr. Mesela Vico ve Ranke, filolojik tekniklerin tarihsel kaynaklara uygulanmas zerinde durmu ve yntem gelitirmeye almlardr. 67 Kafiyeci, hadis tenkidi yntemlerinden biri olan el-carh vet-tadl (haberi nakleden kiinin gvenirliliinin tespiti veya kii eletirisi) ynteminin tarih tenkidinde kullanlmasn aka teklif eder. slm tarihilii, Hz. Peygamberin hayat ve faaliyetlerinin tetkikiyle balamtr. Daha sonra sahabe ve ulemann hayat hikayeleri tabakt eserlerinin olumasna yani biyografik tarih yazarlarnn ortaya kmasna vesile olmutur. Tarih yazcl yntem olarak hadisin toplanmas ve eletirilmesi yntemine bal kalmtr. Buna gre tarihi, tarihi olaylarla ilgili bireysel haberleri toplayan, dzenleyen, nakleden, bunu yaparken de ana aralar olarak bu haberleri kendisinden evvel nakleden kiilerin gvenirlik derecesini biyografi ilmi (ilmur-rical) ve kii eletirisi (el-carh vettadl) yardmyla tespit eden kii olmutur. Mslman tarihinin, naklettii tarihi haberle ilgili ilgili olarak kii eletirisi yapmas, kesintisiz isnat zincirlerini kullanmas sonucunda, haberin doruluk derecesi genellikle yksek olabilmitir. Bu bakmdan Mslman tarihileri, eski a Yunan Roma tarihileriyle karlatrldklarnda onlardan ok stn olduklar grlmektedir.68

66 67

68

Z. V. Togan, s. 156; Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998, s. 316. R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi zerine Denemeler, s. 151; Tarih Tasarm, s. 8285; R. J. Evans, s. 26); ayrca bkz. Ch. V. Langlois, Ch. Seignobos, Tarih Tetkiklerine Giri, ev. Galip Ata, stanbul 1937, s. 137-150. Ahmet Arslan, bn-i Haldunun lim ve Fikir Dnyas, Ankara 1997, s. 68,69,70.

237

Dr. Kasm ULUL

bn Halduna gre, tarihilerin naklettikleri haberlerde ravilerin sdkn ve adaletini aratrmalar hadislerde sahihi, sahih olmayandan ayrmaya yetse bile tarihi hadiseler iin yetersiz kalmaktadr.69 Yaplmas gereken tarihsel haberin iine girip olay eletirisi yapmaktr. Byle bir ilemde kii eletirisi ancak ikinci derecede yardmc olabilir.70 M. kbale gre, bir bilim dal olarak tarihin vazgeilmez bir art, olaylar kaydetmedeki doruluk olduu ve olaylarla ilgili doru bilgi eninde sonunda bunlar anlatan ve nakledenlere dayand iin, tarih eletirisinin ilk kural olay nakleden kiinin karakterinin aratrlmasdr. Zira, olay anlatan kiinin karakteri onun ifadesini u veya bu ekilde etkiler. 71 Kuran- Kerim bu hususta yle der: Ey iman sahipleri, yoldan kmn biri size (yalan) bir haber getirirse, (haberi) aratrn.72 2- Tarihsel bilginin mantksal tasnifi, tarihsel bilginin tenkidi konusunda Kafiyecinin teklif ettii nemli bir yntemdir. Tarihsel verilerin teklif edilen mantksal ynteme gre tasnif edilebilmesi iin bu ilenmemi verilerin ncelikle tenkit szgecinden geirilip mantksal deerleri asndan birbirinden ayrtrlmas gerekir. Bylece tarihsel veriler mantksal adan deeri tespit edilmi bilgi dzeyine kar. Kafiyeciye gre, tarihsel veriler mantksal adan tasnif edildikten sonra tarihe kaynak olabilir ve tarih yazmnda kullanlabilir. 3- Kafiyeci, tarihsel haberler konusunda geree bal kalnmas gerektiini din ve ahlak argmanlarla da anlatmaya alr. Benzer bir yaklama Mirhondta rastlyoruz. Mirhonda gre,
Kurn- Kerm, gerekleri deitirip arptan insanlar iin szleri yerinden deitirerek tahrif ederler73 demi ve onlar ktlemitir. Tarih yazlrken, her ey olduu gibi yazlmal, her ey iyisi ve kts ile yazlmal ve bunlar asla gizlenmemelidir. Tarihi vme ve yermeye girimemeli, bir yargya varrken ok dikkatli ve dengeli olmaldr.

69 70 71

72 73

Cbir, s. 364-365; A. Arslan, s. 60-61. A. Arslan, s. 62-64,73,75. Muhammed kbal, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, ev. N. Ahmet Asrar, stanbul 1984, s. 190-191. Hucrt 49/6. Nis 4/46.

238

KAFYECNN TARH METODOLOJS LE LGL GRLER

Tarihi sznde doru olmal, deerlerini karlara deimeyen, tutarl biri olmal ki eserini okuyacak insanlar vebal altnda kalmasn.74

VII. Sonu Anadolu ulemasndan Kafiyecinin el-Muhtasar fi lmit-Tarih, adl eseri tarih metodolojisine tahsis edilmitir. Yntem olarak fkh uslnden esinlenerek yazlm olan eser, gl bir mantk rgsne sahiptir ve tamamen metot belirleyici mahiyettedir. Kafiyeciyi nemli klan evrensel anlamda bir tarih metodolojisi ortaya koymaya almas, tarih tasarm konusunda mantksal adan tutarl bir metot teklif etmesi ve bu yntemin tarihsel bilginin mantksal deerini tespit etmek iin bir kriter tekil etmesidir. el-Muhtasar f lmit-Tarihin ikinci blmnde yer alan mitolojik tarihsel malzemeye bakarak, Z. V. Togan ve F. Rosenthal, eseri haksz yere eletirmilerdir. Kafiyeci, tarih almalarnn bir yntem erevesinde yaplmas gerektiini zellikle belirtir ve tarihin yarar konusunda sralad mantksal silsileden sonra, yleyse hi kimse tarihten mstani kalamaz eklinde bir sonu karr. Kafiyeciye gre, tarih insana kendisiyle ilgili bir idrak ve tecrbe kazandrmak iindir. Kafiyeci, tarihi, 1- gemiin olaylar, 2- insan toplumsal olaylar anlatan bir bilim ve 3- felsefi zler karlmas gereken bir alan olarak anlamtr. Kafiyeci, tarihinin asl grevinin muteber bir yntemle insann kaydn tutmak olduunu syler; evrensel ve insni karakterde tarih yazma prensibine iaret eder. Kafiyeci, tarih yazm konusunda teklif ettii yntemi klasik mantn tasdikt ksm zerine temellendirip kurmutur. Tarihte doruyu yanltan ayrt etmeyi ifade eden tarih tenkidi konusunda Kafiyecinin birden fazla unsur zerinde durduu grlr. Mesela tarihsel bilginin mantksal tasnifi, bu unsurlardan biridir. Kafiyeciye gre, tarihsel veriler mantksal adan tasnif edildikten sonra tarihe kaynak olabilir ve tarih yazmnda kullanlabilir. Kafiyeci, tarihsel haberler konusunda geree bal kalnmas gerektiini din ve ahlak argmanlarla da anlatmaya alr.

74

Z. V. Togan, s. 156-157.

239