TC ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM ANABLM DALI (SYASET BLM)

ZEK VELD TOGAN: MLLYETLK VE TARH YAZIMI

Yksek Lisans Tezi

ada GRC

Ankara-2009

TC ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM ANABLM DALI (SYASET BLM)

ZEK VELD TOGAN: MLLYETLK VE TARH YAZIMI

Yksek Lisans Tezi

ada GRC

Tez Danman Do.Dr. Ayhan YALINKAYA

Ankara-2009

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//200)

Tezi Hazrlayan rencinin Ad ve Soyad mzas

Teekkr

Tez almam srasnda, eletirel deerlendirmeleri ve nerileriyle bana yol gsteren Do. Dr. Ayhan Yalnkayaya, btn emekleri iin Joe Strummera ve Yurtii Yksek Lisans Burs Program kapsamnda tezimi destekleyen Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK)-Bilim nsan Destekleme Daire Bakanlna (BDEB) teekkr ederim.

NDEKLER

GR....................................................................................................................................1 BRNC BLM Trkiyede Ulusu Tarih Yazmnn Douu ve Geliimi

1.1.) Trk Milliyetiliinde Kurucu Bir e Olarak Tarih ve Dil Aratrmalar...............11 1.2.) II.Merutiyet Dneminde Tarih Yazm.....................................................................22 1.3.) Cumhuriyet Dneminde Ulusal Tarih Yazm...........................................................39 1.4.) Cumhuriyetin lk Dnemlerinde Tarih Yazmn Etkileyen Akmlar.......................52

KNC BLM Trk Milliyetilii ve Togan

2.1.) Zeki Velidi Togann Yetitii Ortam ve 1917 ncesi Faaliyetleri............................59 2.2.) dil(Volga)-Ural ve Trkistann Siyasi Yaps..........................................................65 2.3.) Togann Siyasi Faaliyetleri.......................................................................................82 2.3.1.) Togann Volgadaki Siyasi Mcadelesi...............................................................82 2.3.2.) Trkistan Milli Birlii ve Sonraki Giriimler....................................................85 2.3.3.) Ulu Trkistan Projesi.......................................................................................90 2.4.) Togann Trk Milliyetiliindeki Etkisi ve Konumu................................................92 2.4.1.) Rusya Kkenli Aydnlar Kua...........................................................................92 2.4.2.) Togann Turanc Akm zerindeki Etkisi...........................................................96 2.4.3.)kinci Dnya Sava Srasnda Trkiyedeki Pantrkist Faaliyetler....................101 2.5.) Akademik Faaliyetler ve Dergi Yazlar..................................................................125 2.5.1.) Anti-Bolevizm, Anti-Komnizm ve Trkiyede Solun Faaliyetlerine likin Dnceleri............................................................................................................................127

2.5.2.) Sovyet Kltr ve Dil Politikalar Hakkndaki Dnceleri...................................130 2.5.3.) Trkistan (Davas) Hakkndaki Yazlar................................................................132

NC BLM Bir Tarihi Olarak Togan: Pantrkist Bir Ulusal Tarih Yazm
3.1.) Trk Tarih Tezinin Genel Hatlar ve Trk Tarih Kongresine Giden Sre...............138 3.1.1.) Yeni Bir Tarih Tezine Duyulan htiya................................................................139 3.1.2.) Trk Tarihinin Ana Hatlar...................................................................................140 3.1.3.) Resmi Tarih le lgili Daha Sonraki Faaliyetler...................................................147 3.2.) Birinci Trk Tarih Kongresi: Eletiriler, Tartmalar, Sulamalar.............................150 3.2.1.) nanla Kprl Arasnda Kaynaklarn Yetersizlii zerine Gittike Clzlaan Bir Tartma..................................................................................................................................152 3.2.2.) Reit Galipin Teblii ve Sonrasnda Yaanan Kuraklk Tartmas....................157 3.2.3.) Sadri Maksudinin Teblii ve Sonrasnda Alevlenen Tartma ...........................165 3.3.) Togann Tarih Anlay.............................................................................................176 3.3.1.) Trklerin Anayurtlarndan Gleri...................................................................179 3.3.2.) l Sistemi ve Yasa........................................................................................186 3.3.3.) Kay-Kay Tartmas.........................................................................................191 3.3.4) Osmanl Devletinin Kuruluu Meselesi................................................................195

SONU................................................................................................................................205 KAYNAKA.....................................................................................................................213 ZET....................................................................................................................................221 SUMMARY........................................................................................................................223

ii

Giri

Trkiyenin kltr ve siyaset hayatna yle ya da byle katk yapm Rusya gmeni aydnlar kuann bir yesi olarak Ahmet Zeki Velidi Togan, kltr ve tarih sahalarnda kendine zg Pantrkist bir sylemin savunucusu olmutur. Bununla beraber Togan, esasen Trkiyede Turanc harekette oynad rolle tannmaktadr. Togan, Fuad Kprl ile birlikte Darlfnun (stanbul niversitesi) Edebiyat Fakltesinde hocas olduu Turancln en nl kiiliklerinden Nihal Atszn siyasi fikirlerinin geliiminde etkili olmutur. 1930larda Atszn fikri nderliinde ortaya kan Turanc akm, kinci Dnya Sava srasnda etkinliini artrmtr. Bu dnemde Turanclar bir yandan sol kesimle giderek sertleen bir mcadeleye girimi dier yandan Trkiyenin Almanya yannda savaa girmesi iin aba sarf etmitir. Tek-parti dnemi boyunca hkmetin kontrol altnda olmayan hibir siyasi harekete izin verilmemesi nedeniyle Turanc faaliyetler daha ok dergi, kitap gibi yollarla genlerin Turanc fikirlerle tantrlmasna younlamtr. Togan da bu dnemde yazd makalelerle Turanc dergilerin nemli simalarndan biri olmutur.

Bununla beraber Togann kinci Dnya Sava srasndaki politik faaliyetleri dergilerdeki yazlarndan ibaret deildir. Ayrca sava sresince Nazilerle temaslarda da bulunmutur. Almanyann SSCBye saldrs, Pantrkist evrelerde olumlu karlanm, Togan da Orta Asyadaki Trk kkenli topluluklarn bamszlklarn salamak iin Nazilerin SSCB karsndaki olas bir zaferinden yararlanmak istemitir. Ancak gerek Togann giriimleri gerekse Trkiyedeki Turanc faaliyetleri, savan Almanlarn yenilgisiyle sonulanacann belli olmasnn ardndan hkmet emriyle balayan kovuturmalarla son bulmu, Togan Turanc hareketin ileri gelenleri ile birlikte yarglanmtr. nl Irklk-Turanclk Davasnda

Trkiyede bulunduu dnemde, Togann Rusyadaki Trk kkenli topluluklarn bamszl amacyla yapt aktif politik giriimler, lkeye ilk geldii yllar hari kinci Dnya Sava dnemiyle snrl kalmtr. Esasen Togann hayatnn byk blm tarih almalaryla gemitir. Bununla birlikte Trk tarihini modern bilimsel yaklamlar erevesinde btncl bir ekilde ele almaya alan Togann tarihi kimlii de cumhuriyet rejimiyle sorunlar yaamasna neden olmutur. 1932de dzenlenen Birinci Trk Tarih Kongresinde sergiledii, Trk Tarih Tezine ynelik muhalif tutumu, lkeyi terk etmesine ve yaklak yedi yl kadar yurtdnda yaamak zorunda kalmasna yol amtr.

Togan, gerek kongre ncesinde gerekse kongrede gen cumhuriyetin resmi ideolojisinin ina sreci iin kritik bir neme sahip olan ulusal tarih yazmnn ieriine iki ynden kar kmtr. Bunlardan birincisi, ulusal tarih yazmnn yeterli bilimsel dayanaktan yoksun olduuna dair uyarlarn ifade etmektedir. Kar kt ikinci ve daha nemli nokta ise, Trk Tarih Tezi kapsamnda ortaya atlan nermelerin, Orta Asyadaki Trk topluluklara ynelik (ister siyasal ister kltrel bir nitelie sahip olsun) her tr Pantrkist giriimi olanaksz klan ieriidir.

Togan, hem bir tarihi hem de nemli bir milliyeti figrdr. Siyasi dncelerinin ilk olutuu dnemlerden itibaren tarih almalarna younlam, zamanla bu alanda kendisini hatr saylr bir ne kavuturan akademik bir kariyer elde edecek kadar uzmanlamtr. Ancak Togan, ayn zamanda Rusyadaki i savata Bakurt milliyetilerinin nderidir. Siyasi faaliyetleri daha sonra da devam etmi, bata Bakurtlar olmak zere Rusyadaki MslmanTrk topluluklarnn bamszl iin almaya devam etmitir. Politik faaliyetleriyle tarihi

kimliinin ayn anda varln srdrmesi, bir bakma bu ikisinin birbirini tamamlyor oluu, Togan ilgin bir figr haline getirmektedir.

Esasen tarih yazm ile milliyetilik, ou durumda birbirlerini derinden etkileyen olgular olmulardr. Bu durum Trk milliyetiliinde de belirgindir. Hatta dou anndan itibaren Trk milliyetiliinin tarih almalaryla i ie gelitii grlmektedir. Bu anlamda Trk milliyetilii asndan tarih yazm belirleyici olmutur.

Tezimin birinci blm, ite bu ilikisellie odaklanmaktadr. Trk tarihi hakknda ou yabanclara ait olan eserlerin, 19. yyn sonunda Trk milliyetiliinin douuna zemin hazrlay ve Trk milliyetiliinin gelimesine paralel bir ekilde ulusu bir tarih yazmnn ortaya knn anlatld bu blmde cumhuriyet dneminin ulusal tarih yazmnn ve milliyetiliinin Osmanl dneminden devrald dnsel birikim incelenmektedir. Trk Tarih Tezinden itibaren gnmze kadar cumhuriyet dneminin resmi tarih anlaynn, sz konusu birikim etrafnda ekillendii grlmektedir. Dolaysyla cumhuriyetin ulusal tarih yazclnn, bir nceki dnemin iddialarn dntrerek devam ettirdiini, bu anlamda ayn eksiklikleri ve snrllklar tadn sylemek mmkndr. Bununla beraber arada nemli bir fark da bulunmaktadr: Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan 1930larla birlikte ulusal tarih yazm tamamen devletin kontrolnde bir ura haline getirilmitir. Bunun sebeplerinden biri kuvvetle muhtemel, bizatihi Trk milliyetiliinin devlet merkezli bir anlam dnyasna sahip olmasdr. Tezimin birinci blmnn temel varsaym budur.

Birinci blmde ele alnan kiiler ve konular yalnzca milliyetilik ile tarih yazmnn karlat, i ie getii veya birinin dierini etkiledii noktalar bakmndan incelenmeye allmtr. Bu anlamda gerek Trk milliyetilii gerekse de tarih alanndaki almalar

zerinde belirleyici bir etkiye sahip olan Yusuf Akura, Ziya Gkalp gibi figrlerin rnein toplum tasarmlar, moderniteyi alglaylar gibi konulara fazla yer verilmemitir. Birinci blm, cumhuriyetin ilk dnemlerinde ulusal tarih yazmnn etkilendii tarih akmlarnn ksa bir sunumuyla tamamlanmaktadr.

Tezin ikinci blm ise Togann siyasi grlerine ve faaliyetlerine ayrlmtr. Togann gerek siyasi faaliyetlerini gerekse tarihiliini belirleyen Pantrkist eilimleri, Rusyada bulunduu dnemde olumutur. Rusyada Mslman-Trk nfusun bir tr kltrel uyan yaad bir dnemde yetien Togan, 1917 Devrimi sonrasnda Bakurt kkenli milliyeti aydnlarn nderlerinden biri olarak i savata mcadele etmitir. Trkistanl kavimleri bir araya getirecek, Bakurtlarn da iinde yer alaca zerk bir cumhuriyetin kurulmas iin i sava srasnda nce att Bolevik glerce daha sonra ittifak kurmu, ancak bir yl kadar sren bu ibirliinin sona ermesi zerine tekrar mcadele etmeye balad Kzl Ordu karsnda baarl olamaynca lkeyi terk etmek durumunda kalmtr.

Togann siyasi fikirlerinin de ekillendii bu dnemi, tezimin ikinci blmnn ilk ksmnda ele almaya altm. Elbette bu, her eyden nce Rusya gmeni aydnlarn dnce dnyasnda belirleyici bir etkiye sahip olan Usul-u Cedid hareketinin de incelenmesini gerektiriyor. smail Gaspralnn kurucusu ve balca sembol ismi olduu Cedid hareketi, eitim ve yaynclk yoluyla kltrel bir uyan hedefliyordu ve Togann genlik yllarnda artk farkl oranlarda da olsa Trk kkenli topluluklarn hemen tamamn etkisi altna alm bulunuyordu. Sadece hareketin doduu Krm, ekonomik ve kltrel olarak grece gelimi durumda olan Kazan veya Azerbaycanda deil Orta Asya ve Kafkasyann birok yresinde medreselerden ayr modern tekniklere gre eitim yapmaya alan okullar faaliyet gsteriyordu ve Gaspraldan alnan ilhamla kurulmaya devam ediyordu. Cedidiliin belki

de en nemli hedefi, eitim meselesine odaklanm olduundan da anlalabilecei gibi aydnlar yetitirebilmekti. Cedidiler daha uzun bir vadede Rusyadaki Trk topluluklarn Ruslar karsndaki geri kalmlna son vermeyi amalyorlard. Togann genlik yllar ite bu tr bir Cedidi aydn kuann ortaya kmakta olduu bir dneme denk gelmitir.

Cedidiler tarafndan kurulmu bir okulda eitim grmemi olmakla birlikte Togan, Cedidi bir iklimin youn etkisi altnda yetiti. Gaspralnn reform programnn en nemli elerinden biri Osmanlcay Trk topluluklar iin ortak bir eitim ve edebiyat dili haline getirmekti. Ancak bunu pratikte hayata geirmek kolay gzkmyordu. Bylece Cedidi fikirlerden etkilenen aydnlar iin ortak dil meselesi nemli tartma konularndan biri haline geldi. Eitim alanndaki reform abalar sonucu kurulan yeni okullarda modern yntemlerle yazlm tarih kitaplarna duyulan ihtiyacn da etkisiyle Togan gibi ok sayda aydn, Trk tarihine younlat. Togann her eyden nce kltrel bir anlam tayan Pantrkizminin odak noktasn tekil eden ortak dil meselesi ve Trk topluluklarn ortak tarihi ile ilgili, mrnn sonuna kadar devam eden almalar da bylece balam oldu.

Tezimin ikinci blmnde ele aldm bir dier konu da 1916da Rusya Dumasnda1 Mslman yelere yardmc olan broda grev almasyla balayan ve Kzl Ordunun nce Volga civarnda ardndan Trkistanda kontrol salamas zerine Trkistann birlii idealine dair abalar yurtdnda devam ettirmek iin lkeden ayrlyla sona eren (drt yl kadar sren ksa) dnemdeki Togann siyasi faaliyetleridir.

Ancak Togann siyasi faaliyetlerini de belirleyen Ulu Trkistan projesinden de sz ettiim bu ksmdan nce Trk topluluklar arasnda Rusyann gelecekte nasl idare edilmesi
1 1905 Devrimi sonrasnda Rusyada Duma olarak anlan parlamento kurulmu, bylece bir tr meruti sistem olumutur.

gerektiine dair farkl yaklamlar etraflca incelemeye altm. Bu amala ok farkl kesimlerden gelen farkl grlere sahip birok kiinin bir araya gelmi olmas nedeniyle deerli veriler sunan Rusya Birinci Mslman Kongresinde yaanan tartmalara odaklandm. Bu sayede Togann i savataki siyasi mcadelesinin ne tr bir siyasi iklim iinde ve hangi politik tartmalarn, ayrmalarn sonucunda gerekletiini ortaya koymak istedim.

Sz konusu ayrmalardan en nemlilerinden biri, Togann liderliini yrtt Bakurt kkenli milliyetiler ile Kazanl Tatarlar arasnda yaanmtr. Bu dnemde Bakurt kkenli milliyetiler, 19. yyda ortaya km olan Tatar burjuvazisinin ekonomik stnlklerinden rahatszlk duyuyordu. Ayrca bu kesimin Rus tccarlarn Mslman-Trk topluluklara ynelik ticari giriimlerindeki arac konumlarnn Tatarcaya yaygnlk kazandrmas, hatta bu dili Rusya Mslmanlar arasnda ekonomik alanda bir lingua frana haline getirmesi dilsel ve kltrel bir tehdit olarak alglanyordu. Bu yzden Bakurt milliyetileri, devrim sonrasnda Tatarlarla birlikte dil-Uralda ortak bir siyasi yap altnda bir arada hareket etmekten kandlar. Aksi halde Tatar burjuvazisinin, dini zmrelerinin ve dilinin sahip olduu stnlkler nedeniyle asimile olacaklarn ya da tamamen Tatarlarn hakimiyeti altna gireceklerini dnyorlard. Bu nedenle Togan ve Bakurt milliyetileri, Kazanl Tatarlardan ayr bir ekilde kendi hkmetlerini kurmaya yneldiler. Ancak bu tercih, uzun yllar devam eden bir siyasi dmanln da tohumlarn serpti.

Tezimin ikinci blmnde ayrca, Togann Trkiyedeki Turanc akmla olan ilikisine yer verdim. Bu ksmn banda, cumhuriyetin ynetici elitleri tarafndan rejimin ideolojik ihtiyalarna katk saladklar kadar (ve srece) ho karlanan Rusya gmeni Trklerin kendi geldikleri blgelere ynelik yayn veya rgtsel faaliyetlerinin iktidar tarafndan son

verilmesini ele aldm. Ardndan Trkiyeye dn sonrasnda Togann, (ulusal tarih yazmna olduu ekliyle kar kna benzer ekilde bu sreci eletirmi) Nihal Atsz ile (hareketin sayca genilemesini salayan) Reha Ouz Trkkann ban ektii Turanclarla olan ibirliini incelemeye altm. Irk bir izgide olan Trkiye Turanclar ile arasnda nemli dnsel farklar bulunmasna ramen Togann Pantrkist bir yaklam benimsemi olduklar iin destek verdii bu hareketin sava yllarndaki ykseliinin altnda d etkenlerin yatmas ve zellikle Alman propagandalarnn bunda etkili olmas, ister istemez Almanlarn Togan gibi Rusya kkenli milliyeti aydnlarla, Trkiyede Turanc eilimlere sahip kiilerle ve hkmetle yapt temaslara da yer verilmesini gerektirdi. Sz konusu temaslarda taraflarn hepsi farkl amalara sahipti. Trkiyede hkmet sava dnda kalmay, Turanc eilimlere sahip olanlar lkenin savaa Almanlarn yannda savaa katlmasn salayarak Sovyet topraklarndan bir ksmn ilhak etmeyi, Rusya kkenli milliyetiler Sovyet topraklarnda bamsz devletler kurmay, Almanlar ise yalnzca Sovyetlere kar zaferi kolaylatrmay umuyorlard. Sonunda amacna ulaan tek taraf hkmet oldu. Almanlarn yenilgisi sonrasnda dnemin iktidar, sava srasnda Nazilerle yaplan temaslar nedeniyle Sovyetlerle bozulan ilikilerim dzeltilmesi amacyla Turanc akmn belli bal simalarnn

yarglanmasn salad. Bata sanklarn birou sulu bulunsa da Sovyetlerle ilikilerin tamamen kopmas ve lkede anti-komnizmin ykselie gemesi, Turanclarn beraat etmesine ve bu yeni dnemde sol kartl gibi dar bir alanda da olsa faaliyet gsterme imkan bulmasna neden oldu. Togan, Irklk-Turanclk Davas sonrasnda aktif politikadan tamamen uzaklam olsa da lkedeki komnizm tehlikesi, uluslararas gncel meseleler ve Sovyet politikalar gibi konularda (ikinci blmn sonunda incelediim) yazlarna devam etti.

1950li yllardan lmne dek Togann, Trkiyenin akademi ve kltr hayatnda etkin olan sosyalist eilimli aydnlarn faaliyetlerine kar, Trkleri ve kamuoyunu uyarmak amacyla yazlar kaleme ald ve konferanslar verdii grlmektedir. zellikle solcularn kltr alanndaki faaliyetlerini semesi, 40l yllarda Trklerle solcular arasnda yaanan gerilimin niversitedeki etkilerini yaam olmasnn yan sra daha nemlisi (birounu aka Sovyet karlarna gre hareket etmekle sulad) sosyalist aydnlarn, Anadolu Trkl ile ilgili getirdikleri yaklamdan duyduu honutsuzluktan kaynaklanyordu. Togan, Anadolu Trkln, Trkln dier kollaryla her daim etkileim iinde bulunmu, (ortak bir kltrel miras ieren) Trk tarihinin paralarndan yalnzca biri olarak gryordu. Oysa eletirdii sol eilimli aydnlar, Orta Asyadan gelen topluluun Anadoludaki dier topluluklarla karmas, kaynamas sonucu Anadolu Trklnn bugnk halini aldn dnyordu. Bu tr bir yorum, kltr alannda Pantrkist bir yaklama imkan tanmad iin Togan tarafndan kabul edilemez grlyor ve onun sert tepkisine neden oluyordu.

Togann tarihiliinin ele alnd nc blm, zellikle son yllarda sklkla ilenmi bir konuyla balamaktadr: Trk Tarih Tezi. Togan da Trkiyede birok kii tarafndan Tarih Tezine ynelik muhalif tutumuyla bilinmektedir. Biraz da bu nedenle bu blmn banda Tarih Tezinin oluum srecini incelemeyi tercih ettim. Bu ksmn ardndan Birinci Trk Tarih Kongresinde Togann da dahil olduu tartmalara geni bir yer ayrdm. Bu ksmlarda ister istemez tezin hangi saiklerle oluturulduunu ve Togann neden teze kar ktn irdelemeye altm. Kongredeki tartmalara bakldnda yalnzca Togan ile Kprlnn teze ynelik anlaml itirazlar dile getirmi olduklar grlmektedir. Kprlnn eletirileri tezin bilimsel yetersizliklerine ilikindir. Togan da ilk bakta benzer bir ekilde tezin bilimsel eksikliklerini gndeme getirmi gibi gzkmekle birlikte esasen Tarih Tezinin ieriini belirleyen siyasi gerekliliklere kar kmaktadr.

nc blmn son ksmndaysa Togann tarihilii genel hatlaryla sunulmaktadr. Tarihiliinde Rus arkiyatlnn youn etkisi hissedilen Togan, Trk kkenli topluluklarn tarihini kendi isel evrimleri balamnda ele almtr. Trk tarihini btncl bir ekilde incelemeye alm, bu balamda Trk ve Mool devletlerine zg bir idari sistem ve bunun temelinde yer alan toprak dzenini tanmlayan l kavramn kullanmtr. Tarihle ilgilenen zamannn birok Trks gibi Togan da Trk tarihinin gebe kabilelerin tarihinden ibaret olmadn kantlamaya girimitir. Bu nedenle Trklerin anayurtlarndan glerinin, gerek oluum nedenleri gerekse dnya ve Trk tarihi asndan sonular ve nemi almalarnn temel ilgi alann oluturmutur. Bu erevede tarihilii iin kritik sorulardan biri olan Trk kabilelerinin, g ettikleri yerlerde hangi artlarda dier kavimler iinde eridikleri ya da tam tersine asimile olmadan hatta dier unsurlar da kendi kltrlerine katarak varlklarn srdrebildiklerine dair tutarl ve anlaml bir cevap bulmak amacyla, ftuhat ve intiar gibi kavramlar ortaya atmtr.

Tezimin nc blmnde Togann kulland ite bu kavramsal gereleri inceledim. Ayrca Togann Kprl ile girdii bilimsel bir tartmaya da deinerek, iki tarihi arasnda bir karlatrma da yapmaya altm. Osmanl Devletini kurduu sylenen Kay boyunun etnik kkeni ile ilgili bu tartma, Kprl ve Togann tarihilie ve Trk tarihine nasl baktklarn gz nne sermesi bakmndan nemlidir. Bunun yannda Pantrkist bir tarihi olarak Togann portresini ortaya koyabilmek iin deerli veriler sunmaktadr.

Togann hayatna baktmzda karmza tartmal ve ilgin bir kiilik kmaktadr. Ancak dikkat ekici olan Togann Trkiyede yeterince aratrlmam olmasdr. Togan, yakn tarihin iki nemli hadisesinde kritik bir rol oynamtr: Trk Tarih Kongresi ve Irk-Turanc akm. Her iki konu da zellikle son yllarda olduka fazla aratrmaya konu olmu, farkl

ynleriyle ele alnmtr. Bununla beraber tmyle Togan inceleyen ok az alma bulunmaktadr. Bunlardan biri Togann asistanln da yrtm Tuncer Baykaraya aittir. Ancak Baykarann eseri her ne kadar Togann kapsaml bir bibliyografyasn ierse de eksik ve tarafl bir almadr. Bunun dnda Nadir zbekin de Togan hakknda makaleleri vardr. Ancak bunlar da nicelik itibariyle olduka ksadr ve Togann etraflca incelenmesinden ziyade bu konuyla ilgili bir fikir vermek amacn tamaktadr.

Peki neden Togan bu kadar az incelendi? lk bakta bu durumun nedeni Togann Trk siyasetindeki tartmal konumundan kaynaklanm gzkmektedir. Togan tartmal klan yalnzca rk-Turanc akmla kurduu iliki deildir. Siyasi hayatnn bandan itibaren byle bir portre izmitir. ncelikle Rusyadaki i savata Kazan Tatar milliyetilerle yaad ayrma, daha sonra Rusyay terk etmesinin ardndan Trkiye ve Avrupadaki Rusya gmeni milliyeti liderlerle kurduu gerilimli iliki, Turanc akmla balants, devletin resmi tarih almalarna muhalefeti, kinci Dnya Savandaki Nazi propagandalarnda aktif bir rol oynamas ve zellikle 1950li yllardan itibaren lkede ykselie geen antikomnizmin etkisiyle sol kesimden gelen aydnlarn kltr alanndaki faaliyetlerine kar kaleme ald uyarc nitelikteki yazlar ve konferanslar vs Ortaya kan tablo, aratrmak iin olduka zor bir ierik sunmaktadr. Sanrm biraz da bu nedenle Togan fenomeni, hl kapsaml ve derinlikli aratrmalara ihtiya duymaktadr. Elbette bir yksek lisans tezi, ierii itibariyle byle bir alma iin yeterli deildir. Bu anlamda almam, Toganla ilgili olarak nihai bir yorumda bulunmak iddiasn tamamaktadr.

10

BRNC BLM

Trkiyede Ulusu Tarih Yazmnn Douu ve Geliimi

1.1.) Trk Milliyetiliinde Kurucu Bir e Olarak Tarih ve Dil Aratrmalar

Ulusuluk ncesinde Osmanlda tarihilik, konusu bakmndan ounlukla siyasi olaylarla ilgili, yntem asndansa betimleyici bir yapdayd ve dier disiplinlerle bir balants bulunmuyordu. zellikle ilk dnemlerinde tarihyazcl yneticilerin baarlarnn aktarlmasndan ibaretti. (Ersanl, 2006: 23,49-50)

18. yya kadar slami tarih anlaynn etkisinde kalan Osmanl tarihiliinde (biraz da bu etki nedeniyle) olduka ge dnemlerde bile devam edecek ekilde zaman ve deiim kavramlarnn sorunlu hatta eksik olduu grlmektedir. Olaylar ou durumda kendi zamanlar gz ard edilerek birbirleriyle aralarnda bir nedensellik ba kurulmadan ele alnmaktadr. Deiim ise rastlantsal olarak deerlendirilmitir. Bu balamda dnemin koullar grmezden gelinerek olaylar, baarl yneticilerin varlna veya yokluuna balanabilmitir. (Ersanl, 2006: 47-51)

18. yyn ortalarnda balayan Osmanldaki reform abalar tarihyazcln da etkilemitir. Esasen sz konusu reformlara neden olan siyasi gerileme, tarihilerin de almalarnda belirleyici bir etken olmutur. Buradan hareketle Osmanl tarihileri asndan gemi ile ilgilenme nedenlerinden balcasnn Avrupallardan farkl olarak imparatorluun yaad gerilemeye bir zm bulma amac olduunu sylemek mmkndr. Bizatihi bu ama tarih yazmnda yeni yaklamlara ynelik bir ihtiya dourmutur. Bylece slam kaynaklarnn

yan sra Avrupadaki tarihyazcl da Osmanly etkilemeye balamtr. (Ersanl, 2006: 5354; 58)

Osmanlda tarih, edebiyat ve eitim ile ilgili resmi yaklam, Osmanlclk zerine temellenmiti. Geleneksel Osmanl tarihi, Trklerin slamiyete gemelerinden nceki tarihlerinden tmyle bahsetmek yerine sadece Ouz Trklerinin bir kolu olan Kay boyunun eceresiyle ilgileniyordu. Ancak 19. yyn ortalarnda Ahmet Cevdet Paann Araplarla Trklerin slam dnyasn yneten iki byk ulus olduu fikrini ortaya atmasyla beraber bu anlay deiti. Bu tarihten itibaren slam ncesi Trk tarihi ile ilgili giderek daha fazla aratrma yaplmaya balad. Sz konusu deiim Osmanldaki tarih ders kitaplarna da yansd. Harp okullar komutan Sleyman Paa, Avrupada Trkler hakknda yazlan eserlerin ierdii ifadelerden rahatszlk duyarak, ilk kez farkl kaynaklara dayanan bir Trk tarihi kaleme ald. 1876da yaynlanan Tarih-i Alem adl bu eserde, Trklerin Osmanl ve slamiyet ncesi dnemleri inceleniyordu. Ne var ki, askeri okullarda ders kitab olarak okutulmas dnlen bu kitap2, II. Abdlhamit tarafndan yasakland(Gek, 2002: 70-71; zdoan, 2006: 60-61) ve ancak kinci Merutiyet dneminde Mekteb-i Harbiye Nazr Tevfik Paann girimiyle 1911de tekrar yaynlanabildi. Tarih-i Alem asndan dikkat ekici olan daha nceki benzer eserlerin aksine Trk tarihinin lka ksmna olduka geni yer ayrlmasdr. Bununla ilgili olarak Yusuf Akura, eserinde Trkln gemiinden sevgi ve saygyla bahse[den] (...) yazar[n], pek uzak bir gemiten beri, btn Asyaya yaylp hkmetmi olan byk bir Trk rknn varlnn vnlecek kahramanlklarn, Trk genlerine duyurmak ve retmek istediini ve bu anlamda Sleyman Paann Trklk tarihinde nemli bir yere sahip olduunu dnmektedir. (Akura, 2007: 60-63)

2 Sleyman Paann askeri okullar iin yazd baka kitaplar da vardr: Mebnil-na ( 2 cilt), Kebir lmihal, Sagir lmihal, Sarf- Trki (Akura, 2007: 60)

12

1870lerde Bat Avrupada yaynlanan kimi eserler, Osmanl aydnlarn etkileyerek, Trklerin kendi gemilerini kefetme srelerini hzlandrmtr. Bunlardan biri aslen Polonyal olan, katld 1848 Devriminin bastrlmas zerine dier Polonyal ve Macar Devrimcilerle birlikte Osmanl Devletine sndktan sonra Mustafa Celaleddin3 ismini alan Constantin Borzeckiye aittir. 1869da Franszca baslan Les Turcs, anciens et modernes (Yeni ve Eski Trkler) adl eserinde, Trkler zerine olumsuz yarglar ieren Avrupadaki hakim yaznn aksi bir tutum sergilenmesinin yan sra Latin dilinin ve uygarlnn Trk kkenli olduu iddias ortaya atlmtr. Trklerin rksal kkenleri vurgulanarak medeniyete yaptklar katklarn anlatld bu eserde Mustafa Celaleddin, Trklerin Avrupal uluslarn mensubu olduuna inanlan Ari soyundan geldiini ileri srmtr. (Copeaux, 2006: 31; Gek, 2002: 72) Akura, Mustafa Celaleddin Paann Turo-Aryanizm diye tanmlad bu teorinin altnda siyasi ve pratik iki amacn yattn ifade etmektedir:
1) Trklere rklarnn g, deer ve bykln bildirerek onlarn kendilerine gvenlerini takviye etmekle beraber, kendilerini Trklere yabanc sayan ve o sralarda milliyet prensibine dayanarak (...) ayaklanan veya ayaklanmaya hazrlanan Ulahlara, Bulgarlara, hatta Srp ve Rumlara Trklerle ayn rktan olduklarn telkin etmek; 2) Kendilerini Aryani sayarak Ariya rkna harikulade zellikler yaktrp dier rklar, (...) insanln aa cinsinden sayan Avrupallarn, bu bencil nazariyelerine karlk (...) Toro-Ariyanism nazariyesi sayesinde, Avrupa hkmetlerinin ve Avrupa halknn Trklere rki dmanlklarn eksiltmek.(Akura, 2007: 43-44)

Mustafa Celaleddin Paa, Trklerin Bat medeniyetine dahil olmalarn savunmutur. Ortaya att toriye gre zaten
3

Bat medeniyetinin kurucular da Turo-Aryanilerdir. Ancak

Constantin Borzecki, Polonyann bamszl iin 1848de Rus ve Avusturya egemenliine kar dzenlenen ayaklanmaya katlan subaylardan biridir. Ayaklanmann bastrlmas zerine Osmanlya gelerek Osmanl ordusunda grev almtr. 1877 Osmanl-Rus Sava srasnda cephede hayatn kaybetmitir. (zdoan, 2006: 61-62)

13

Turnilerin bir ksm slamiyeti kabul edince, Sami bir medeniyet ile birlemilerdir. Dolaysyla Avrupa medeniyetine girmek Trkler iin slam nedeniyle unuttuklar eski medeniyetlerine dnmelerinden baka birey deildir. (Akura, 2007: 44-45) Mustafa Celaleddin Paa eserinde sz konusu iddiay Avrupa dillerinde yazlm kaynaklar delil gstererek kantlamaya almtr. Bu gr, balangta fazla yank uyandrmam olsa da daha sonra olu Enver Celaleddin Paa, cumhuriyet dneminde de hukuk profesr Yusuf Ziya tarafndan diriltilmitir. (Berkes, 2006: 304)

Mustafa Celaleddin Paa, yeterli bilimsel bilgilerin bulunmad konularda doruluu snanamayacak tezlere dayanan aklamalara bavurmutur. Etrsklerin kkenlerinin bilinmiyor oluu, talyay uygarlatranlarn Trkler olduuna dair daha sonra da devam ettirilen iddiay gndeme getirmitir. Bu yntem daha sonra, dili belli bir snflandrmaya girmeyen tm halklarn Trk kkenli olduklarn ileri srmek iin kullanlmtr. Mustafa Celaleddinin dier bir giriimi ise szcklerin karlatrlmas yoluyla Latince ile Trk dili arasnda bir akrabalk kurma abasdr. Sz konusu yntem daha sonra baka yazarlar tarafndan Smerce ve Hitite iin kullanlm ve sonunda bu hareket 1930lu yllarda, btn insan dillerinin dsel bir proto-Trk dilin trevleri olduu fikrine dayanan Gne-Dil teorisine ulamtr. (Copeaux, 2006: 32)

Fransz Leon Cahunun (1841-1900) eserleri de olduka etkili olmutur. 1873 ylnda Pariste dzenlenen Birinci Oryantalistler Kongresinde Cahun, kylarnda prehistorik bir Trk halknn yaad, eskiden var olmu bir Orta Asya denizi varsaymn ortaya atmtr. Mustafa Celaleddinin yaptna benzer bir ekilde Cahun da ok geni bir sahaya yaylm bir Trk dilleri topluluundan bahsetmektedir. Bununla balantl olarak Trklerin ve Moollarn gittikleri yerlerde dillerini koruyabildiklerini ne srmtr. Kimliin korunmas ile ilikili bu

14

konu, daha sonra Trkiyede resmi tarih yazmnn temel ilgi alanlarndan birini tekil etmitir. (Copeaux, 2006: 33-34)

Leon Cahunun 1896da yaynlanan Asya Tarihine Giri: 1405te Trklerin ve Moollarn Kkenleri adl nl eseri, Copeauxa gre arkeolojik bulularla bir tr romantik Trkolojinin bulumasdr. Cahun, Trklerin, Finlilerin ve Japonlarn ortak atas olarak tanmlad Turan rknn, Moollarla birlikte, in ve ranllarla Avrupa arasnda bir kpr rol stlenerek, uygarln Avrupaya aktarlmasnda araclk ettiklerini ileri sryordu. Kitabnda Trkler Bat uygarlna dorudan katkda bulunmaktan ok, askeri ruhlar, cesaretleri, itaatkrlklar, drstlkleri, saduyular ve adaletli ve becerikli ynetimleri nedeniyle vlyorlard. Kitabn en ilgi ekici tezi, Trklerin slam benimsedikten sonra, kendi gerek ruhlarna yabanclatklar ve btn enerjilerini yabanc yneticilerin hizmetinde tkettikleri teziydi. Yani, Cahun, Trklerin yldznn slamiyeti benimsedikten sonra sndn iddia ediyordu. (zdoan, 2006: 62-63) Asya Tarihi, Namk Kemal ve dorudan Cahundan esinlenerek Trk Tarihi adl bir kitap yaynlayan Necip Asm [Yazksz] sayesinde Osmanlda da tannm, Trkoloji almalarna olan ilgiyi artrmtr. Copeaux, ilk Trk Trkologu olduunu syledii Necip Asmn Trk Tarihinin, Kemalist tarih yazmn da byk lde etkilediini dnmektedir. (Gek, 2002: 72; Copeaux, 2006: 36-37)

Bir dier nemli eser de Joseph de Guignesin Trklerin Asya tarihindeki roln inceledii, Hunlar, Trkler, Moollar ve Bat Tatarlarnn Genel Tarihidir. (1756-1758) Sz konusu eserde, Joseph de Guignes Trklerin, Tatarlar, Moollar, Hunlar ve Bulgarlar gibi birok halk grubunun atas olduunu ileri srm, Trklerin yzyllar boyunca gsterdikleri askeri cesaret ve yetenei vmtr. Sz konusu eser, gerek Sleymen Paay gerekse de Mustafa Celaleddin Paay da derinden etkilemitir. (zdoan, 2006: 60-61; Gek, 2002: 72)

15

Ayrca 19. yyda byk blm Fransz pozitivisti olan ok sayda Avrupal yazarn eserlerinin Trkeye evrilip basld grlmektedir. Bu gelime, ulusulua ait birok yeni kavramn da Osmanlya girmesine yol amtr. Bununla beraber Osmanldaki aydnlar artk Aydnlanmann pozitif bilim anlayna duyulan hayranlkla bu alandaki gelimeleri ilgiyle takip etmeye balam olsa da bu dnemde tarihin ulusu bir erevede pozitivist bir yntemle yorumlanmasyla henz ilgilenilmiyordu. (Ersanl, 2006: 60-62)

Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Rus arl gibi Osmanl Devleti de 19. yyn bandan itibaren milliyetler sorunuyla yz yze geldi. Osmanl mparatorluu iinde ilk isyan edenler, Srplar ve Yunanlar oldu. nce zerklik ve sonrasnda bamszlk elde etmelerinin ardndan onlar, yzyln ortalarna doru Bulgar, Makedon ve Ermeni milliyetilikleri izledi. Franois Georgeona gre btn bu ulusal hareketlerin nemli ortak zellikleri vard: Kendi, tarihi ve milliyetiyle ilgili bilincini korumu bir etnik ekirdein (zellikle kyllk iinde gzlemlenen bu ekirdek varln bir lde de Kiliseye borludur) ve Avrupal dncelerden etkilenen bir ulusal burjuvazinin varlna dayanrlar; nderlii ise kltrel zerklik ya da bamszlk talep eden ulusal burjuvazi stlenir. (Georgeon, 2006: 1-2) 19. yyn sonuna doru Osmanldaki Mslman halklarda da milliyeti hareketler ortaya kt. Trkler ise imparatorluun milliyetilik etkisine girmi en son halkyd.

Trk milletinin ortaya k, Osmanlda dini nitelikteki ayrmlara dayanan millet sisteminin varl nedeniyle Mslman milleti bnyesinde gndeme geldi. Trkleri, Mslman milleti iinde yer alan dier halklardan nesnel olarak ayran unsur dildi. Bu nedenle dil, (oluumundan itibaren) Trk milliyetiliinde ok nemli bir yere sahip oldu. (Georgeon, 2006: 2-3)

16

Bu dnemde Ahmet Vefik Paann Ebulgazi Bahadrn nl eseri Secere-i Trkiyi aatay dilinden stanbul Trkesine evirmesi, Lehe-i Osman4i adnda Trke bir szlk hazrlamas ve Sleyman Paann Trke dilbilgisi kurallarn inceleyen Sarf- Trki adnda bir kitap yaynlamasyla birlikte dil ve edebiyatta Osmanl ve Trk ayrmlar yaplmaya balad. Bunu, Arapa ve Farsa szcklerin yerine Trke kkenli szcklerin kullanlmasn savunan, Trk dilini sadeletirmeyi amalayan bir hareketin douu izledi. (Akura, 2007: 41; Gek, 2002: 72)

Btn bunlarn yan sra Georgeon, Osmanl mparatorluunda Trklerin zellikle seyyah, tccar, memur, asker olarak Osmanl vilayetlerini dolaanlar[n]da ilkel bir etnisite duygusu olduunu dile getirmektedir. Bu kiilerin kullandklar dil, giysiler, treler vb. araclyla edindikleri farkllk duygusundan kaynaklanan bu Trk kimlii duygusu, ona gre iletiim aralarnn gelimesiyle beraber glenmitir. Ayrca Trkoloji alanndaki almalarn da etkisiyle entelektel ve siyasi snflar arasnda Trklk bilinci gelimeye balamt. Trkoloji, Balkanlardan Orta Asyaya kadar yaylm olan Trke konuan halklar arasndaki kltr beraberliini gzler nne serdi. zellikle Orhun yaztlarnn zlmesi, Trk tarihini tantan en nemli arkeolojik almalardan biri olarak Trk bilincini olduka etkiledi. 18871888de Gktrklerin (Trklerin) kendi tarihleri hakknda yazdklar ilk belge ve yazl Trk dilinin en eski rneklerinden biri olan Orhun Yaztlarnn zlmesi sayesinde Trkoloji, Trk halklarnn slam ncesindeki tarihlerini ortaya koydu. Bunun sonucu olarak slam, Trk halklarnn tarihindeki dnemlerden ve geleneklerden yalnzca biri olarak alglanmaya balad. Bu bakmdan Trkoloji, Georgeona gre Trkln slamdan ayrlmas ve Trk

4 lk kez bu eserde, aslen Arapa ve Farsa olan szcklerle Trke olanlar ayr blmler halinde dzenlenmitir. (Akura,2007: 41)

17

halklarnn gemiine bakn laiklemesine katkda bulundu. (Georgeon, 2006: 3-4, Copeaux, 2006: 36)

Etienne Copeauxa gre Trklerin kendi gemilerini yeniden kefetmeleri, 19.yzyln son 30 ylnda Trk ulusal duygusunun douuyla Sibiryada yaplan arkeolojik bulularn akmasnn sonucudur. O dnemde, stanbula Rus arlndan birok [Trk kkenli] snmac geliyordu. Bu akma yeni bir kavramn ykseliini kolaylatrd: Mslman Arapran kltrnn ve milliyetilie temel oluturamayacak lde kozmopolit Osmanl kltrnn reddi stne kurulu ulusal bir duygu olan Trklk. (Copeaux, 2006: 30-31)

Trkoloji ile ilgili almalar younlat 19. yyn son otuz yl, ayn zamanda Rus arlnn gney snrlar boyunca geniledii bir dnemdir. 1868de Semerkandn, 1873te Hive Hanlnn Ruslarn eline gemesi ve bylece 1885te tamamlanan bir sre sonunda Trkistann arln egemenlii altna girmesi, halifeye ynelik dayanma arlarna neden olmutur. Bu gelimeyse Trk aydnlarnn Hazar Denizinin tesindeki rkdalarnn bilincine varmasna yol amtr. (Copeaux, 2006: 35)

mparatorlua ynelik ilk Mslman Trk g dalgas, Rusyann 1783te ilhak ettii Krmdan ve hemen ardndan Volga-Ural blgesinden geldi. Kafkasyadan gelen ve byk ounluunu erkesler ile Trke konuan Nogaylarn oluturduu gmenler ise ikinci dalgay oluturdu.(Gek, 2002: 66)

Rus arlnn Orta Asyadaki ilerleyii ve buna kar Trkistandaki Trk kkenli hanlarn yardm arlar, her ne kadar ounlukla olumlu cevaplanm olmasa da Osmanl toplumunda Trk kimliine olan hassasiyeti artrd. arlkla yaplan savan kaybedilmesinin

18

ardndan 1878 sonrasnda Karadenizin kuzeyinden ve Kafkasyadan ok sayda Mslman, Osmanlya g etti. Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristann Osmanlnn topraklarn el geirmesi de, Anadoluya doru glerde etkili oldu. Gek bu dnemde Anadolu ve Rumeliye g edenlerin saysnn 2 milyonu bulduunu aktarmaktadr. Osmanl Devleti, byk blm ncelikle Trakyaya yerleen gmenlere toprak vermi, belli srelerle vergi ve askerlik muafiyeti tanmtr. (Gek, 2002: 66)

19. yyn sonlarnda yabanc siyasal ya da kltrel dncelerin taycs ilevi gren Osmanl basn, Ahmet Aaolu ya da Yusuf Akura gibi Rusyadan g etmi ilk Trk kkenli aydnlarn fikirlerinin yaylmasna olanak salad. Bunun yan sra Buhara ve Semerkandn Ruslar tarafndan igal edilmesi, dilbilimsel, tarihsel sorunlara ynelik ya da bu blgelere yaplm gezileri konu alan eserlerin yaynlanmasna neden oldu:
Hem dil hem din temelleri stnde ykselen, Trklerle Trkistanllar arasndaki ortak kimlik duygusunun douu bylelikle belirdi; sz konusu olan sadece Mslmanlar aras dayanma deil, ulusal -ya da etnik- bir bilinti. () Buna kout olarak, gl ve erdemli bir rka aidiyet ve o srada [Avrupada etkin olan] Trk kart kampanyalara tepki olarak, bir stnlk duygusu domaya balad. (Copeaux, 2006: 39)

Copeauxa gre tarihsel sylem nasl genellikle Trk eilimdeyse, yzyl dnemecindeki milliyeti sylem de tarih zerine kurulmutur. (Copeaux, 2006: 42) Bu balamda ykselie geen ayrlk milliyeti hareketlerin elde ettii baarlarn, Osmanl siyasi kimliinin iinde dt krizi giderek derinletirmesiyle birlikte, 19. yy sonunda Osmanl tarihilii de deiime uram, etnik kken daha fazla vurgulanr olmutur. 20.yyn banda artk tarih, milli olann tanmlanmasyla dorudan ilikili bir disiplin olarak grlmeye balamtr. (Ersanl, 2002: 800-801)

19

Tarihyazclnda yaanan bu deiimin en nemli sonularndan biri tarihin byk oranda Fransz etkisiyle pragmatik eitsel bir amala kullanlmaya balamasdr. Bununla balantl olarak Osmanlda yaanan eitim alanndaki reformlar sonucunda kurulan yeni okullar iin tarih ders kitaplarna ihtiya duyulmas da tarihyazclnn gelimesini salayan bir baka etmen olmutur. Ancak Avrupal yazarlarn evirileri Osmanl tarihiliindeki Farsa-Arapa etkisini krm olmakla birlikte geleneksel tarihyazcl varln srdrmtr. Bu balamda eitimde ve tarihyazclndaki yenilikler de eski yntemleri ortadan kaldrmam, onlarla ayn anda varolan yeni modern yntemlerin uygulanmaya balamasna yol amtr. (Ersanl, 2006: 62; 67-68)

Bu dnemde tarih yazmndaki deiime neden olan iki nemli etmenden daha bahsetmek gerekir. Bunlardan birincisi Rusya kkenli aydnlarn zellikle Trk dili ve tarihi ile ilgili yaptklar entelektel katkdr. Dieri ise 19. yyn sonunda bata Macaristan olmak zere Avrupadaki Trkoloji alanndaki almalarn Osmanl aydnlar zerindeki etkisidir. Bylece Trkln kkenine duyulan ilgi artm ve bununla balantl olarak tarih yazm giderek daha ulusu bir mahiyet kazanmaya balamtr.

Trkoloji incelemeleri, birtakm yeni olgular beraberinde getirmiti: zellikle in yllklar araclyla renilen slam ncesi Trk tarihinin (Osmanl tarih yazm geleneinde bu dnem tamamen unutturulmutu) nemi; 8. yzyln ortasna ait Orhun yaztlarnn zlmesiyle anlalan Trk dilinin eskilii, Trk halklarnn btnnde grlen dil ve uygarlk birlii. Bat Trkolojisinin tm bu yeni verileri, bilginler ve Ahmed Vefik Paa ya da Necip Asm gibi bu bilgileri poplerletirenler tarafndan kltrl Osmanl kamuoyunun bilgisine sunulmutu (Georgeon, 2006: 78-79)

20

Bylece Osmanl mparatorluunda Trk halklar arasnda kltrel bir birliin olduu dncesi ortaya kt. Ayn dnemde Rusyada ise Panislavizm ve III. Aleksandr dneminin asimilasyoncu politikalar karsnda kimliini kaybetme tehlikesi yaayan, Trke konuan Mslman nfus arasnda siyasi bir birlemenin gerekli olduu fikri g kazanyordu. Bu direni hareketinin ban 16. yyn ortalarndan itibaren Rus egemenlii altnda yaayan Kazan (veya Volga) Tatarlar ekiyordu. Georgeona gre 19. yyn ikinci yarsndan beri arpc bir ekonomik, sosyal ve kltrel patlama yaayan Tatarlar, Rusya Mslmanlar arasna dalm olmalar, ticari yetenekleri, Trkistanda Rus kapitalizminin rekabetine kar direnmek istemeleri gibi nedenlerle arlk Rusyasnda Trke konuan gruplar arasnda birletirici bir rol oynamaya ynelmiti. (Georgeon, 2006: 79)

te yandan Trklerin birlemesi ynndeki artan isteklerin szcln ise bir Krm Tatar olan smail Gaspral stlenmiti. Dile dayanan kltrel bir birlik dncesini ilk dile getiren Gaspralyd. Gaspral, 1883ten itibaren Osmanlcaya yakn bir dili kullanan Tercman adnda bir gazete yaynlamaya balad. Btn Trkleri ve Tatarlar tek bir ulus olarak gren Gaspral, zdoann deyimiyle stanbul lehesine dayanan bir Lingua Turcann gelitirilmesini hedefliyordu. (Georgeon, 2006: 79; zdoan, 2006: 60)

21

1.2.) II.Merutiyet Dneminde Tarih Yazm

lk balarda yalnzca kk bir aydn grubu, Trk kimliine ilgi gsteriyordu ve yaptklar almalar da kltr alanyla snrlyd. Ancak Jn Trklerin Abdlhamid rejimine son verdii 1908den Birinci Dnya Savann balad tarihe kadarki alt yllk dnemde Trk milliyetilii, snrl bir dnceden gerek bir siyasi harekete dnt. Jn Trk Devriminin salad zgrlkler, Rus arlnn basksndan kaan ok sayda Trk kkenli aydnn Osmanl topraklarna gelmesine neden oldu. 1908den nce de aralarnda belli bir iliki bulunmakla birlikte, ancak bu tarihten sonra Rusya Trkleri, Trk milliyetilii zerinde kitlesel bir etkide bulundu. Bylece bu kesimin Trk halklarnn birliine ve onlarn toplumsal ve dinsel adan modernletirilmesine dayanan ulus anlaylar, Trk milliyetiliini derinden etkiledi. (Georgeon, 2006: 24-25)

1908 sonras ayn zamanda birok dergi ve dernein faaliyete getii bir dnemdir. Yaynlanan dergilerden en nemlileri, Trk Yurdu, Gen Kalemler, Halka Doru ve Trk Szdr. Milliyeti dernekler olarak, Trk Dernei, Trk Bilgi Cemiyeti ve Trk Ocan saymak mmkndr. Ayrca Rusyadan gelmi renciler tarafndan kurulan (ve haklarnda pek az bilgi bulunan) Krm Talebe Cemiyeti, Buhara Talebe Cemiyeti ve Rusya Trk Talebe Cemiyeti gibi ok sayda dernek de kurulmutur. (Georgeon, 2006: 2930)

1908-1914 arasnda yaanan toprak kayplar, kamuoyunda ve ynetici snfta imparatorluun dalmasnn sorumlusu olarak grlen Avrupaya giderek byyen bir dmanln domasna yol at. Bunun dnda savalar ve isyanlar, Osmanlcla byk darbe vurdu,

22

Arnavut ve Arap milliyetiliklerinin hz kazanmas ise Panislamizmi zayflatt. (Georgeon, 2006: 26)

1908-1914 arasnda milliyeti akm geliirken, bir yandan slamclarla dier yandan Osmanlclarla aralarnda ciddi tartmalar yaand. slamclarla olan tartmann temelinde milliyetiliin, slam mmetini blc etkisinden duyulan rahatszlk yatyordu. Osmanlclar ise Trk milliyetiliinin devleti zayflattn dnyordu. (Georgeon, 2006: 30)

Bunun yan sra Trkler arasnda da belli noktalarda anlamazlklar mevcuttu: Ulus iinde dinin yeri (Trk milliyetilii laiklii de bnyesinde barndryor, ama Rusya Trklerinin destekledii asl gl akm dine de nemli bir yer veriyordu), dil sorunu (Trkeyi btn Arapa ve yabanc szcklerden arndrmak m ar dilcilerin tavr buydu- yoksa en zentili szck ve deyimleri atp halk diline yaklamak m? Ziya Gkalpin tavr buydu), ulusun tanm sorununda, bazlar tanm olarak eitim ve kltr nerirken (Ziya Gkalp), Alman anlaynn daha ok etkisinde olan dierleri rk ya da kavim kavramna dayanyorlard. Bu durum zellikle Rusya Trkleri iin geerliydi. (Georgeon, 2006: 30-31)

Ulusu tarih yazm asndan bir dnm noktas olarak nitelendirilebilecek olan II. Merutiyet dneminde tarihilik, artk bireysel bir ura olmaktan km ulusu entelektellerin eitli cemiyetler ve yayn kurulular etrafnda rgtlenmeleriyle birlikte kurumsal bir yapya brnmtr. Tarih alanna younlaan yahut ilgi alanlarndan birinin tarih olduu Trk Dernei (1908-1911), Tarih-i Osmani Encmeni (1909-1928), Asar- slamiye ve Milliye Tedkik Encmeni (1915) ve Trk Ocaklar (1912-1930) gibi cemiyetler kurulurken bir yandan tarih aratrmalar bilimsel bir yapya kavumu dier yandan disiplinin alan genilemitir. (Ersanl, 2002: 801-803; Ersanl, 2006: 91-92)

23

Sz konusu cemiyetler arasnda en nemlisi btn Trk halklarnn tarihinin ve kltrnn aratrlmas amacyla kurulan Trk Ocaklardr. Kurucularnn pozitivizmi benimsemi olduu Trk Ocaklar ve onun dergisi Trk Yurdunda bir araya gelen ok sayda milliyeti aydn Trk milliyetiliinin gelimesinde nemli bir paya sahip olmutur. Bu gibi ulusu cemiyetler, ulusu ve bilimsel bir tarihin gelimesi amacyla hareket etmiler, bylece Trklk zerine yaplan aratrmalarda byk bir arta neden olmulardr. Sz konusu almalar daha sonra cumhuriyet dneminin ulusu tarih yazmnda belirleyici olmutur. (Ersanl, 2006: 96-99)

Trk Ocaklar (balangta Trk Oca), fiilen 1911de Askeri Tbbiye rencilerinin nclnde rgtlenmeye balamtr. Resmi kurulu tarihi ise 1912dir. Sz konusu tarihler Gen Kalemlerde Ziya Gkalp, Hamdullah Suphi [Tanrver], Nami [Duru], Celal Sahir [Erozan] gibi yazarlarn yazlaryla dilde Trklk savunduklar bir dnsel iklime denk dmektedir. 1912, ayn zamanda Birinci Balkan Savann balad yldr. (stel, 2002: 263)

Balkan Savalarnda Osmanlnn ald ar yenilgi ve Edirneye kadar Avrupadaki topraklarn yitirii, 19. yyn sonundan beri kendini kltrel milliyetilik eklinde ifade etmi olan Trk hareketin, siyasal bir akma dnmesine yol amtr. Siyasal Trklk ilk olarak Yusuf Akurann Tarz Siyasetinde sistemli bir ekilde formle edilmeye allmtr. lkin 1904te Kahirede yaynlanan Trk adl dergide kan bu makale, Pantrkizmin temel metinlerinden biridir. Ancak asl etkisini 1911de stanbulda tekrar baslmasndan sonra yapmtr. (zdoan, 2006: 69-70) Akura ncelikle Osmanl Devletinde mevcut farkl siyaset tarznn (Osmanlclk, slamclk ve Trklk) olduu

24

tdile getirmektedir. Eserde sz konusu siyaset tarzlar teker teker ele alnarak Osmanl Devleti asndan avantajlar ve dezavantajlar belirlenmeye allm, bunlar ne kadar uygulanabilir olduklarna gre karlatrlmtr.

Akura, bir Osmanl milleti yaratma yolundaki ilk giriimin II. Mahmut dneminde gerekletiini dnmektedir:
O zamanlar Avrupada milliyet dnceleri, Fransz Byk htilaliyle, soy ve rktan ok vicdani istee dayanan Fransz kaidesini milliyet esas kabul ediyordu. Sultan Mahmut ve onu takip edenler, iyice anlayamadklar bu kaideye aldanarak, devletin rk ve dini farkl tebaasn serbestlik ve msavat ile, emniyet ve karlkl dostluk ile mecz ve terkip edip tek bir millet haline sokmann imkanna inanyorlard (Akura, 2008:37)

zellikle li ve Fuat Paann zamannda Osmanl milleti fikri, bir devlet politikas olarak geerli olmakla birlikte Almanyada milliyeti rk esasna dayandran yeni bir anlayn domas ve ardndan Almanlarn Fransa maparatorluu karsnda elde ettii zafer, Akuraya gre sz konusu siyaset tarznn biricik dayanan ortadan kaldrmtr. Mithat Paa ve onu izleyen Gen Osmanllarn program, birtakm Osmanlc unsurlar iermekle birlikte kark, mphem ve pek gelip geici bir ierie sahip olmas nedeniyle Osmanl milleti tekili hayalinin Fransa mparatorluu ile beraber ve onun gibi tekrar dirilmemek zere lm olduunu sylemek mmkndr. (Akura, 2008: 37-38)

Osmanlcln baarszl zerine slamclk n plana kt. Akura, bata bir lde Osmanlcl savunan Gen Osmanllarn zamanla slamcla kaydn, Mithat Paann dmesinden sonra Osmanl milleti fikrinin tamamen terk edildiini ve II. Abdlhamidin Gen Osmanllara dman olmakla beraber onlarn politikalarn en azndan bu balamda

25

srdrdn dnmektedir. slamclk siyasetinin en nemli sonularndan biri Osmanl Devletinin Tanzimat dneminde terk edilmek istenen devlet eklini tekrar almasdr. Akuraya gre bu durum, vicdan ve fikir serbestliine ve Avrupavari meruti hkmete veda etmek anlamna gelmektedir. Ayrca slamclk, lke iindeki farkl topluluklar arasnda yaanan ekimelerin artmasna, bunun sonucu olarak isyanlarn oalmasna ve Avrupada Trkle dmanln iddetlenmesine yol amaktadr. (Akura, 2008: 38-42)

Osmanlcln daha nce olduu gibi gelecekte de baarl olamayacan dile getiren Akura, Osmanl Devletinin iindeki hibir topluluun Osmanl milleti iinde erimek istememesini ve Rusyann bandan itibaren kendi karlarna aykr grd iin sz konusu siyasete kar kmasn bunun balca nedenleri olarak grmektedir. Ayrca Avrupada HristiyanMslman kartlndan beslenen Trk kart hava da Osmanlcln uygulanmasn gletirmektedir. Osmanlcln hayata geirilmesini engelleyen sebepler Akuraya gre zamanla bymtr. Akura, II. Abdlhamidin politikalarnn Mslmanlarla

gayrimslmler arasndaki ayrl artrdn, Rusyann glenmesiyle Osmanl Devletine zararl tesirlerinin oaldn dnmektedir. Bu konuyla ilgili olarak yle yazmaktadr: Binaenaleyh, zannmca artk Osmanl milleti meydana getirmekle uramak, beyhude bir yorgunluktur. (Akura, 2008: 49-54)

slam Birlii siyasetinin uygulanmas halindeyse Akura, Osmanl tebaas arasnda dini dmanln artacan, bu nedenle gayrimslimlerin ounlukta olduu yerlerin

kaybedileceini dnmektedir. Ayrca slamclk, Trkler arasnda da Mslmangayrimslim ayrln getrirecei iin soydan doma kardelik din ihtilaflar ile bozulacakt[r]. Btn bunlara ramen Akuraya gre slam birlii sayesinde Mslmanlar

26

ve onun bir paras olan Trkler Osmanl milletine gre daha sk ve kuvvetli bir topluluk meydana getireceklerdir. (Akura, 2008: 54-55)

Akura yakn zamanda slamiyetin kaldrmaya alt ama tamamen yok edemedii kavim ve milliyet taassubunun Batl fikirlerin etkisiyle glenmeye baladn ne srmektedir. Bununla beraber Arapann hl yegane din lisan olmas, hatta birok yerde ayn zamanda ilmi ve edebi lisan olmas, baz Mslman devletlerin yeni kanunlar slam eriatndan ayrlmakla beraber, esas[nn] yine slam kaideleri gibi gsterilmesi gibi nedenlerle slamn gcn belli lde koruduunu dnmektedir. Bu nedenle Akuraya gre tevhid-i slam siyasetinin tatbikinde dahili maniler az glk ile katlanlabilecek surettedir. (...) [Ancak] slam devletlerinin hepsi Hristiyan devletlerin nufzu altndadr. Dier taraftan bir iki mstesnas dnda, btn Hristiyan devletleri Mslman tebaaya maliktir. Bu nedenle slam birliine tm gleriyle kar kmaktadrlar. (Akura, 2008: 57-58)

Akura, rk zerine mstenit bir Trk siyasi milleti husule getirmek fikri[nin] pek yeni olduunu aktarmaktadr. Eserinde son dnemlerde stanbulda aralarnda emsettin Sami, Necip Asm, Veled elebi gibilerinin bulunduu siyasi olmaktan ziyade ilmi nitelikte Trk milliyetini arzu eden bir mahfil olduundan bahsetmektedir. Ayrca Rusyada Trklerin birlemesi fikrinin pek mphem surette varln tahmin ediyorum diye yazmaktadr. (Akura, 2008: 42-43)

Akuraya gre slamiyette grdmz o kuvvetli tekilattan, o pr hayat ve heyecan hissiyattan, hulasa salam bir ittihad meydana getirebilecek madde ve hazrlktan hemen hi birisi Trklkte yoktur. (Akura, 2008: 59-60) Bununla birlikte Akura, Trklerin byk ounluunun Mslman olmas nedeniyle slamn, Trkln birlemesine hizmet

27

edebileceine inanmaktadr. Hatta slamn bu ynde bir deiime uramasnn zorunlu olduunu dile getirmektedir:
Zamanmz tarihinde grlen umumi cereyan rklardadr. Dinler, din olmak bakmndan, gittike siyasi ehemmiyetlerini, kuvvetlerini kaybediyorlar, itimai olmaktan ziyade ahsileiyorlar. Cemiyetlerde vicdan serbestlii, din birliinin yerini alyor. (...) Dolaysyla dinler ancak rklarla birleerek, rklara yardmc ve hizmet edici olarak, siyasi ve itimai ehemmiyetlerini muhafaza edebiliyorlar. (Akura, 2008: 60)

Akura, trk birlii siyasetinin slamcla gre d engellerinin az olduunu dnmektedir. nk Hristiyan devletler arasnda yalnzca Rusyann Mslman tebaas vardr. Bu yzden dier Hristiyan devletlerin en azndan bir ksmnn Rusyann karlarna aykr olduu iin Trk birlii siyasetini destekleyebileceini dnmektedir. (Akura, 2008: 60-61)

Son kertede Akura, Osmanlcl Osmanl Devleti iin faydal grse de uygulanabilir bulmamaktadr. slamclk ve Trklk ise Akuraya gre eit faydalar ve zararlar tamaktadr. Hayata geirilmeleri asndan pek bir farkllk grmemektedir. Buradan hareketle slamclk ile Trklkten hangisinin Osmanl Devleti iin daha yararl ve uygulanabilir olduu sorusuyla eserini bitirmektedir. (Akura, 2008: 61-62)

Burada dikkat ekici olan Akurann Trklkle slamclk arasnda kesin bir tercih yapmaktan kanm olmasdr. Esasen Akura, tartmasz bir Trkdr. Kendi ifadesiyle Tarz- Siyaset makalesini bi soruyla bitirmi olmakla beraber, Rusyadan geldii zaman, btn Trk aleminde, kltr ve siyaset sahalarnda, milliyet fikrinin uygulanmasnn mmkn ve faydal olduuna kanaat getirmi bulunuyordu. (Akura, 2007: 163) Kendisini siyasi Trkler arasnda sayan (Akura, 2007: 149-169) Akurann Tarz- Siyasette aka

28

Trklkten yana tavr almamas ise makalenin ilk yaynland 1904 yl itibariyle Trkln (eserinde de szn ettii gibi) ok yeni ve rgtsz bir akm olmasndan kaynaklanyor olsa gerektir. Trklk, o srada henz siyasi olmaktan ziyade dil ve edebiyat gibi alanlarla ilgilenen kltrel bir akm durumundadr. Bunun yan sra slam ve slamcl Trkln yardmc bir kuvveti olarak deerlendiriyor oluu da Akurann dile getirdii fikirlerindeki nemli noktalardan biridir. Akurann bu yorumu Rusya kkenli olmasyla da balantldr. Bu balamda Georgeon, Rusya Mslmanlar iinde Pantrkizm ile Panislamizmin birbirlerini dlamadan birlikte gelitiklerini dikkat ekmektedir. zdoana gre de Rusyadaki Trk kkenli aydnlar, slami ballklar ile Trki etnik aidiyetlerinin Ruslatrma politikasna kar kavramsal olarak badaabilen ve siyasal olarak birbirlerini glendiren etkenler olduu dncesindeydiler. (zdoan, 2006: 42; Georgeon, 2006: 6)

Bir yandan Rusya kkenli Trklerin etkisiyle Osmanl aydnlar arasnda siyasal Trklke yneli yaanrken, Trk Oca ise kendisi gibi II. Merutiyet sonrasnda kurulmu Trk Dernei ve Trk Yurdu Cemiyeti ile beraber en azndan beyannameleri dzeyinde siyaset d kalmaya zen gstermilerdir. Trk Ocann tznn ikinci maddesinde cemiyetin amac, slam kavimlerinin balca mhimi olan Trklerin milli terbiye ve ilmi, sosyal, iktisadi seviyelerinin ilerleme ve ykselmesiyle Trk rk ve dilinin kemaline almak olarak aklanrken drdnc maddede Ocak, amacn elde etmeye alrken srf milli ve sosyal vaziyette kalacak, asla siyaset ile uramayacak ve hibir vakit siyasi frkalara hizmet etmeyecektir denilmektedir. (Akura, 2007: 203) stele gre Ocan bu yllardaki yaklam genel olarak, bir yandan kltrel vurgusu yksek bir Trk Birlii temasn ilerken, dier yandan da imparatorluun Arap, erkes, Krt, Laz vb. unsurlarn, kavmiyet iddiasnda bulunmadklar srece Trk olarak kabul etmek ynndedir. (stel, 2002: 263264)

29

Fsun stel, 1918 ylnda yaplan Trk Oca Kongresi srasnda tzkte yaplacak deiikliklerle ilgili tartmalara deinmektedir. Trklerin harsi birliini hedefleyen Ocan ncelikleri konusunda anlamazlk yaandndan sz etmektedir. Ocan yasa encmeninin, Anadolunun yardma en ok muhta olan blge olduu fikrinden hareketle, hem Anadolu Trkleri, hem de d Trkler iin almaya gcnn yeterli olmayacana, bu nedenle faaliyetlerin yalnzca Trkiyeye ynetilmesine karar verildiini aklamas, baz yelerin tepkisini ekmi sonunda bu karardan vazgeilmitir. (stel, 2002: 264)

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk Oca, Turanizmi reddeden rejimin milliyeti anlayna uyumlu olmaya aba sarf etmitir. Ancak bu aba stele gre, bir yandan Trk Ocaklarnn yeni rejimin desteini almasna yol aarken dier yandan da dernein sivil niteliinin de giderek yok olmas srecini balatmtr. 1927 yl itibariyle tznde yaplan deiikliklerle birlikte tamamen Cumhuriyet Halk Frkas denetimine girmi olmasna ramen Trk Ocaklar, 1931de yaplan olaanst kurultayda alnan kararla kendini fesh etmek zorunda braklmtr. (stel, 2002: 265-266)

1911de yayn hayatna balayan Trk Yurdu ise, 1918e kadar km ama 1918-1924 arasnda yaynlanamamtr. 1924te yeniden yaynlanmaya balayan dergi, 1931de Trk Ocaklar kapanncaya kadar faaliyetlerini srdrmtr. (Gmolu, 2002: 269)

Trk Yurdunun ilk dnem yazarlar arasnda Edhem Nejad, smail Gaspral, Parvus Efendi, Abdullah Cevdet, Halide Edip, Tekin Alp, Ziya Gkalp, Celal Sahir, Necip Asm, Hamdullah Suphi bulunmaktadr. Dergi hem Rusyadan gelen aydnlar hem de Osmanl aydnlarn bnyesinde toplayabilmitir. Trk Yurdunda milli tarih yazmnn nemi sklkla

30

vurgulanm, bu konuyla ilgili makalelere geni yer ayrlmtr. (Gmolu, 2002: 269-270) Georgeona gre Rusya kkenli pek ok aydnn katlmyla karlan Trk Yurdu, Osmanl entelijensiyasna etnik bir bak kazandrmtr. (Georgeon, 2002: 27)

Georgeona gre Osmanl mparatorluunda Trk milliyetiliinin geliimi, eitli Trk halklar arasnda kltrel, hatta siyasal bir birlik yaratmay hedefleyen Pantrkizmden ayr tutulamaz. Gerekten de Trk milliyetiliinin ilk formlasyonlar Pantrkistlerin eseri olmutur. stelik, Pantrkist milliyetilii savunanlar, zellikle de Rusya asll Trk gmenler Trk ulusal hareketi iinde nemli bir rol oynamlardr. Zaten Trk dilini kullanan halklarn birletirilmesi fikri de, 19. yy sonunda arlk Rusyasnn Mslman Trk halklar iinde domutur. (Georgeon, 2006: 5)

Pantrkist hareket, yalnzca Gaspralnn eserleri yoluyla deil 1908 Jn Trk Devrimi sonrasnda arlk rejiminin basksndan kaan gmenler araclyla da etkili olmutur. Georgeona gre Pantrkizm ikili bir yne sahipti: Bir yandan Trke konuan halklarn kltrel birliini ifade ediyor, dier yandan hem Rusya Trklerini hem de Osmanl mparatorluunu tehdit eden Rus ve Panislavizm tehlikesine kar stratejik birlii ieriyordu. Doal olarak her ikisi iin de Rusyann dalmas veya g kaybetmesi gerekliydi. Bu nedenle Pantrkist siyasetin hayata geirilme olanaklar, byk lde Rusyann i ve d konjonktrne bal kald. (zdoan, 2006: 42; Georgeon, 2006: 6)

Panslavizm ya da Pancermenizm gibi, Pantrkizm de beraberinde romantik, hatta mistik bir ierik getirdi ve bunu Trk milliyetiliine katt. Osmanl mparatorluunun knn etkisindeki kuaklara yeni umutlar ve fetih ufuklar at. Osmanl mparatorluunun dalmas karsnda olas bir telafi yolu gibi gzkt. (Georgeon: 2006: 6) Bununla beraber

31

Pantrkizmle dier pan hareketler arasnda nemli farklar da mevcuttu. Bir kere Rusya kkenli Mslmanlar tarafndan Trk milliyetiliine Pantrkizmle birlikte burjuva liberal bir boyut da tanmtr. Bu balamda Pantrkizm ilerici bir ierik getirmiti. Ayrca Pantrkizm Pancermenizmde olduu gibi ykselen bir g tarafndan deil gcn yitirmi bir imparatorluk tarafndan desteklenmiti. Bir dier fark da Pantrkizmin Trkiyenin topraklarn geniletmesi yerine Trk kkenli gmenleri lkeye ekmeye yaram olmasdr. (Georgeon: 2006: 7)

Georgeon, Rusyadan g etmi aydnlarn byk ounluunu tekil eden Tatarlar ve Azeriler iin pantrkizmin, sadece Trkler arasnda kltrel bir ba arayn deil ayn zamanda bir stratejiyi ifade ettiini ileri srmektedir: Modernlemi ve yenilenmi bir Osmanl devletinin, Panislavizme kar verilen mcadelede Rusya Trklerine yardm edebileceini ve kim bilir, belki de btn Trk halklarnn gelecekteki birliini salayabileceini umuyorlard. Ama bu birlik, onun snrlar ve biimi gibi konularda temkinli genellemelerle yetiniyorlard. Bir gn gelip Rus arlnn zayflamasnn, byk tasary gerekletirmek iin kendilerine elverili bir frsat yaratmasn bekliyorlar, ama o srada, btn gleriyle Osmanllar Avrasyann [Trke konuan] halklaryla olan balar konusunda ikna etmeye alyorlard. (Georgeon, 2006: 31)

Bunun yan sra Georgeona gre, Pantrkizmin, bu stratejik ynnn yan sra, bir de romantik cephesi vard: Trk halklarnn Orta Asyada bulunduu varsaylan ilk vatan olan Turan efsanesi araclyla ifade edilen, btn Trk halklarnn birlemesi d. Bu izlein zellikle Osmanl aydnlar tarafndan gelitirilmi olmas arpcdr. (Georgeon, 2006: 31)

32

Bu erevede Pantrkizmin ideologluunu Ziya Gkalp yrtyordu. Gkalp, Trkln amacnn Dou, Kuzey ve Gney Trkleri iin ortak bir Trk kltr yaratmak olduuna inanyordu. stanbulu btn Trklerin yneldii dinsel ve ulusal bir kble olarak tanmlayan Gkalp, bu nedenle stanbul Trkesinin Trk kkenli topluluklarn ulusal dili olmas gerektiini savunuyordu. Ayrca stanbul Trkesinin Trk leheleri arasnda en gzeli ve zengini olduunu ne sryordu. Buradan hareketle sz konusu lehenin edebi dil olarak kabul edilmesini ulusal bir grev sayan Gkalp, bu gerekletirildikten sonra btn Trklerin dilde ve edebiyatta tek bir ulus haline geleceklerini dnyordu. Sz konusu genel Trk ulusunun yurdu ise Turand: Turan, Trklerin tmn iine alan ve Trk olmayanlar dta brakan lksel yurttur. Turan, Trklerin oturduu, Trkenin konuulduu btn lkelerin toplamdr. (Gkalp, 2008: 89-90) Hibir ulusun rksal olarak trde olmadn dile getiren Gkalp, dil unsurunu ne karyordu. Gkalp, mmeti bir dine inanan bireylerin toplam; devleti bir hkmetin ynetimi altnda bulunan bireylerin toplam; ulusu ise bir dille konuan bireylerin toplam olarak tanmlyordu. (Gkalp, 2008: 93) Bununla beraber Gkalpe gre ulusu oluturan bireyler, bugn ulusun diliyle konuanlar deildir. Yarn bu dille konuacak olanlar da, bu topluluun iindedir. Mesela bugn Pomaklar Bulgarca, Giritteki Mslmanlar Rumca konutuklar halde, yarn Mslmanln etkisiyle Trkeyi renecekler ve bugnk dillerini brakacaklardr. (Gkalp, 2008: 95) Bu anlamda Gkalpin grlerinde ulus, ayn dili konuan, ortak bir kltre ve dine sahip insanlardan oluuyordu: Ulus ne soyla, ne budunla, ne corafyayla, ne siyasetle, ne de istenle ilgili bir topluluk deildir. Ulus, dil, din, ahlak ve estetik bakmndan ortak olan, yani ayn eitimi alm olan bireylerden oluan bir topluluktur. (Gkalp, 1987: 18)

zdoana gre Gkalpin ulusuluu, etnik aidiyete ayr bir dil ve kltre sahip olmak anlamn veren ve ulusu organik bir kltr birimi olarak kabul eden Herderin yaklamna

33

yakndr. Herdere gre, ulusu (volk) yaratan dildi ve dilin ilevi kltr mirasn bir eitim sreci yoluyla gelecek kuaklara aktarmakt. () Volk, Herderin ann tipik siyasal birimleri olan mekanik biimde kurulmu brokratik devletlerin tersine, btnsel, organik, doal bir birlik olarak tanmlanyordu. (zdoan, 2006: 73-74)

Gkalp, kendi siyasi tasarsn da belirlemiti: nce Trkiye, sonra Ouz Trklerinin (Trk halklarnn Balkanlardan Trkmenistana kadar uzanan gney kolu) birlemesi, son olarak da Adriyatikten Sibirya snrlarna kadar [Trk kkenli] halklarn btnn kapsayan Turann gerekletirilmesi. (Georgeon, 2006: 80) Ayrca Gkalp, Trkln nasl bir yol izlemesi gerektiini de tarif etmeye alyordu:
Dilin bamszl, siyasal bamszln balangcdr. (...) Dilden sonra tarih gelir. Bir kavim, tarihin en eski kaynaklarna karak ulusal hayatnn ilk gelime atlmlarn duyarsa, yitirmi olduu ruhu yeniden bulmu olur. Tarihten ald feyizlere, halkn derinliklerinden kard efsaneleri, yk ve masallar, sylenceleri ekledikten sonra, ulusal manevilii tamamyla kurar. O zaman iir ve sanatnn konularn, mecazlarn, telmihlerini hep bu ulusal gzelliklerden alarak edebiyat ve gzel sanatlarna kiilik verir. (Gkalp, 2008: 107)

Bylece Gkalp, ahlak, aile, dil, treler, folklor gibi eleri Pantrkist bir bak asyla ele alarak Trk kltrnn kefine yneldi. Gkalp, Trklerin Batl kaynaklardaki gibi gebe ve barbar fatihler olarak deil, devletler kuran, parlak uygarlklar yaratan insanlar olarak ele alnd yeni bir tarih anlaynn da yerlemesini salad. Bu tarih anlaynda Trklerin slamiyete geii, kendi evrimleri iindeki blmlerden sadece birini ifade ediyordu. Bu tarihin altna Kanuni Sultan Sleyman dnemi deil, 13. yzylda Trk-Tatar halklarn birletiren Cengiz Han dnemiydi. (Georgeon, 2006: 80)

34

Gkalpin zellikle 1910 ile 1915 yllar arasnda yazd iir ve efsanevi ykler Turan kavramn popler hale getirdi. (zdoan, 2006: 73) Ksa srede Ziya Gkalp yeni bir kuan akl hocas oldu. Sloganlar tam hedefe ulayor, dizeleri d glerini etkiliyordu. () Bylece Osmanl mparatorluunun ykntlar stnde, imgelemlerde yeni bir imparatorluk ekillenmeye balad: Trk mparatorluu. Bu ayn zamanda yeni uzamlarn, yeni deerlerin, tarihten alnacak rvann da dyd. (Georgeon, 2006: 80-81)

Gerek Rusya Trklerinin gerekse Osmanl aydnlarnn kltrel faaliyetlerinin etkisiyle, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1906dan itibaren Trk milliyetiliine daha duyarl bir hale gelmitir. Bununla beraber 1908 Devrimi sonrasnda TCnin resmi siyaseti Osmanlclk olmutur. Ama imparatorluk tebaasnn eitlii fikrine dayanan Osmanlcn, aznlklar tarafndan fazla kabul grmemesi nedeniyle TC zamanla Trklerin temsilcisi olma konumuna ynelmitir. Osmanlnn varln korumasnn Trk nfusun modernletirilmesine ve seferber edilmesine bal olduuna inanan Jn Trkler, TC yesi olan Ziya Gkalp, Hseyinzade Ali ve Ahmed Aaolu gibi nemli milliyeti figrler araclyla Trk akmla da temas kurmulardr. Buradan hareketle Georgeon, TC bnyesinde iki farkl milliyetilik biiminin eklemlendiini ileri srmektedir: Devlet karlarn dikkate alan brokratik trde bir milliyetilik ve sivil toplumdan km, ulus sorununa daha duyarl bir milliyetilik. Bu bulumann odak noktasnda ise 1910dan itibaren cemiyetin Merkez-i Umumisinde yer alm Ziya Gkalp bulunmaktadr. (Georgeon, 2006: 32-33)

1911-1913 arasnda Trablusgarp ile Balkan topraklarnn byk blmnn kaybnn yaratt travmann da etkisiyle Osmanl sekinlerinin bir ksm Pantrkizme yneldi. Derneklerin kurulduu, yeni dergilerin karld bu dnemde Pantrkizm, rgtl bir hareket haline geldi. Ayn zamanda TC iinde de bata Enver Paa olmak zere ok sayda sempatizan elde

35

etti. Birinci Dnya Sava srasnda Jn Trkler, Almanyann de tevikiyle Rusya Trklerini arla kar isyana kkrtmak iin altlar. Ancak bu yndeki faaliyetlerden istenen sonular elde edilemedi, tersine Rus ordusunda grev alan unsurlar arla sadk kald. (Georgeon, 2006: 80,82)

Esasen Pantrkizmin kaderi, bandan itibaren Rusyann siyasi konjonktr tarafndan belirlendi. Bu noktadan hareketle Georgeon, Pantrkist faaliyetlerin younlat nemli dneme dikkat ekmektedir: Bunlardan birincisi 1905-1906 yllardr. Bu dnemde PortArthurdaki Rus donanmasna Japonlarn saldrmasyla balayan savata alnan askeri yenilgiler ve sonrasnda 1905 Devrimine yol aan karklklar nedeniyle Rusya zayf bir durumdadr. Bu sayede Rusya Trkleri rgtlenme imkan elde ettiler. 1906 ylnda Pantrkist eilimli kongreler topladlar ve Rusya Mslmanlar Birliini kurdular. Ancak daha sonra arlk rejiminin basklar yznden bu faaliyetler durdu, kimi aydnlar da srgne gitmek zorunda kald. (Georgeon, 2006: 82)

Pantrkist faaliyetlerin younlat ikinci dnem 1917 Rus Devrimiydi. ubat Devrimi sonrasnda Rusya Mslmanlar rgtlendiler ve Mays 1917de Moskovada, Rusyadaki tm Mslman blgelerinden 900 delegenin katlmyla byk bir Mslman kongresi topladlar. Fakat Rusya Trklerini birletirme ynndeki bu giriimler, ayrlk eilimler ve kar farkllklar nedeniyle baarl olamad. (Georgeon, 2006: 82)

Dier yandan Ekim Devrimi ile iktidara gelen Boleviklerin atekes istemesi, Osmanllarn yararna oldu. Aralk 1917-Mart 1918 arasnda Brest-Litovskta sren bar grmelerinde, Rus hkmeti 1878de ele geirilen topraklar da dahil olmak zere Dou Anadoluyu boaltmay kabul etti. Ancak Devrimden sonra Aralk 1917de Grcistan, Azerbaycan ve

36

Ermenistandaki Bolevik aleyhtar gler tarafndan kurulmu olan Transkafkasya Cumhuriyeti yeni snrlar tanmad. Bunun zerine Osmanl ordular blgeyi g kullanarak ele geirdii gibi Brest-Litovskta kabul edilmi snrlarn tesinde toprak talebinde bulundu. Batda kaybedilen topraklarn yerine Orta Asyadaki Trk blgelerinin dahil olaca birlie dayanan yeni bir imparatorluk fikrini hararetle destekleyen Enver Paa, atekesin ardndan Galiya cephesinden dnen tmenleri Kafkasyaya gnderdi. Mays 1918de Transkafkasya Cumhuriyeti yklnca, Bak petrollerine ilgi duyan Almanyann btn engellemelerine ramen, Osmanl kuvvetleri Eyllde Azerbaycan igal etti. Ama igal sadece birka ay srebildi. Osmanl askerleri Bakye girdiinde sava oktan kaybedilmiti. (Georgeon, 2006: 82-83; Zrcher, 2002: 174-175)

Mondros Mtarekesinin hemen ertesi gn dier ttihat liderlerle birlikte lkeyi terk eden Enver Paa, sonraki bir buuk yl Berlinde geirdi ve burada Boleviklerle temaslar kurdu. Eyll 1920de Bakde Boleviklerin desteiyle toplanan Dou Halklar Kongresine Kuzey Afrika temsilcisi olarak katld. Mustafa Kemale kar Sovyetlerin desteini elde etmeyi umuyordu. Ancak Bolevik hkmeti onu oyalayp, Ankaraya kar st kapal bir tehdit olarak kulland. Sonunda Sovyet ynetimi Ankara hkmetiyle anlanca Anadoluya tek bana gemeye karar verdi. Ne var ki Sakaryada elde edilen zafer, bu ihtimali de ortadan kaldrd. Yeni bir Trk-slam imparatorluu kurma hayalinden vazgemeyen Enver Paa 1921nin sonunda Buharaya gitti ve Basmaclarn Boleviklere kar yrtt isyann bana geti. 1922de Kzl Ordu ile savarkenki lm, Pantrkizmin bu dneminin de sonu oldu. (Georgeon, 2006: 83; Zrcher, 2002: 230-232)

Pantrkist faaliyetler bakmndan nc nemli dnem, Alman ordularnn SSCByi igal ettii 1941-1944 yllardr. Almanlarn Kafkasyaya doru ilerleyii, Pantrkist evrelerdeki

37

faaliyetlerin yeniden artmasna neden oldu. Bu kesim, Trk hkmetinin Almanya yannda savaa girmesi iin aba sarf etti. Alman saldrs karsnda SSCBnin knn, Pantrkizm davas iin yeni bir frsat yaratacandan hareketle Pantrkistler, bir yandan rgtlenirken, dier yandan Kzl Orduya kar yrtlen gerilla faaliyetlerini desteklediler. Ancak SSCBnin igal edilen topraklar yeniden ele geirmesi, bu Pantrkist dalgann geri ekilmesine neden oldu. Kzl Ordunun Balkanlara yaklamas zerine SSCByle var olan iyi ilikileri korumak isteyen Ankara hkmeti, Pantrkist hareketi bastrd. (Georgeon, 2006: 83)

Georgeon, Pantrkizmin Trk milliyetiliindeki roln yle tanmlamaktadr:

Pantrkizm modern Trkiyeyi derinden etkilemi, ncelikle Trk

milliyetiliinin oluum aamasnda () milliyetiliklerin (Yunan, Bulgar, Ermeni milliyetiliklerinin yan sra Arap ve Arnavut milliyetilikleri) ykselii karsnda Osmanl Trklerinin Trklklerinin bilincine varmasnda () hzlandrc bir rol oynamtr. () Osmanl Anadolusundan Trk Anadolusuna gemek iin yolu biraz uzatp Pantrkizm aamasndan dolamak gerekmitir. Anadoluda ulusal devlet bir kez kurulduktan sonra ise, Kemalizm SSCByle srdrlen iyi komuluk ilikileri asndan can skc hale gelen bu anlaya cephe almtr. Trk kimliinin inasna bu katksnn dnda, Pantrkizm kmekte olan bir imparatorluun ynetici sekinlerine umut da alamtr. (Georgeon, 2006: 84-85)

38

1.3.) Cumhuriyet Dneminde Ulusal Tarih Yazm

Copeauxa gre Krm Sava (1854-1855), Ayestefanos Antlamas ve Berlin Konferans (1878), son olarak da Balkan Savalar (1912-1913) ulusal bir bilinlenmeye neden olmulard. (Copeaux, 2006:38) Yaanan bu bozgun dizisi 1914 itibariyle yeni bir Trk tarih yazmn hazr hale getirdi. Fakat iktidar tarafndan benimsenmemi olmas bunun ifade edilmesini engelledi. Alttan alta ileyen yeni tarih yazmnn grleri, cumhuriyet kurulduktan sonra, Kemalist iktidar tarafndan resmi tarihe dntrld.

Cumhuriyet dneminde Trk Tarih Kurumunun genel sekreterliini yrtm, 1932de dzenlenen Birinci Trk Tarih Kongresine bakanlk etmi olan Yusuf Akura (1876-1935), Copeauxa gre Trkln ilk ifade edildii dnemle Kemalist tarih yazmnn oluumu arasnda bir kpr tekil etmektedir. Akura asndan tarih, ulusal hareketlerin temellerinden biridir. Hatta Akura, Osmanllarn geri kalmlnn kendi ulusal tarihleri konusundaki bilgisizliklerinden kaynaklandn dnmekte[dir.] (Copeaux, 2006: 42)

Akura tarihsel anlaty farkl bir ekilde blmlemektedir: 13. yya kadar eski Trk dnemi, Cengiz Hanla birleme, Trk-Mool imparatorluunun zlmesinden doan devletler, son olarak da Trk halklarnn uyan. Burada dikkat ekici olan Trklerin slamiyete geiinin tarihsel anlatnn blmlenmesinde yer almamasdr. lgi ekici bir baka nokta da Cengiz Hann Trk ulusal tarihinin nemli bir esi haline getirilmi olmasdr. Bu, benzer bir yaklam dile getirmi bulunan Leon Cahunun Akura zerindeki etkisinden kaynaklanm olsa gerektir. Bununla beraber Kemalist tarih yazm, Cengiz Han bir ulusal kahraman olarak ele alm olmasna ramen Akurann tarihsel blmlemesini benimsememitir.

39

Aksine Trklerin slamiyete geii, resmi tarihin temel eksenlerinden biri olagelmitir. (Copeaux, 2006: 43)

Osmanlda ortaya km olan yeni tarih yazmnn cumhuriyete aktarlmasnda Ziya Gkalp da nemli bir rol oynamtr. 1923te yaynlad Trkln Esaslar, resmi tarih yazmnn dnsel temelleri zerinde etkili olmutur. Gkalp, Akuraya benzer ekilde Hunlardan bugne Trk devletlerinin tarihinin srekliliine vurgu yapmtr. Sunduu tarihsel anlatda milli kltre nemli bir yer atfeden Gkalp, tarihteki Trk devletlerini ycelten bir yaklam benimsemitir. Gkalpin dnceleri, 60l ve 70li yllarda resmi tarih yazmnn en nemli kiiliklerinden olan Osman Turan ve brahim Kafesolu gibi milliyeti tarihiler tarafndan gelitirilmitir. (Copeaux, 20006: 44-45)

Osmanldaki tarih yazm anlaynn devamlln gsteren btn bu elerin yannda cumhuriyet dnemindeki ulusu tarih yazm asndan nemli bir farka da dikkat ekmek gerekir. Bu da yeni cumhuriyetin ulusal tarihin yazlmasna duyduu ihtiyala balantl olarak tarihin bir hkmet politikas olarak grlmesinin de etkisiyle Osmanl tarihiliindeki dnsel zenginliin giderek devlet eliyle ortadan kalkm olmasdr. Bununla birlikte cumhuriyet tarihilii, ierii itibariyle bir nceki dnemin devam olarak grlebilir.

Bununla ilgili olarak Copeaux, 19. yyn sonlarndaki yaynlar arasnda, zellikle kdam5 gazetesinde 1896dan itibaren daha sonra cumhuriyet ilk dnemlerinin resmi tarih anlayn ifade eden Trk Tarih Tezinde ilenen grlerin dile getirildiine dikkat ekmektedir. Ona gre bugn bile resmi sylem asndan geerli olan iki zellik, daha o dnemde ortaya kmtr. Bunlardan birincisi, bir dizi olayn ilk nedeni olarak kendini grme eilimidir.
5 Kendisini bir Trk gazetesi olarak tanmlayan kdamda Rusyadaki eitli Trk gruplarla ilgili bilgi veren yazlara da yer veriliyordu. (zdoan, 2006: 65)

40

Buna gre, Trkler olsayd-olmasayd gibi bir tarihd temel zerinde yeniden oluturulan gemi, karmak tarihsel bir olayn birok deil tek bir nedeni varm gibi sunulmaktadr. Bu tek neden de Trklerin tarihe mdahalesidir. Dier zellik ise metinlerin Batya kar bir tr polemik gerginlii tamasdr. Bu anlamda, sylem Bat dnyasna unu haykrmaktadr: Biz varz! rnein, Orhun kltrn srekli Bat uygarlyla karlatrma gereksinimi saptanmaktadr: Yaztlar anda, Avrupallar henz okuma yazma bilmiyorlard. Tm bunlara, uzman gr ilevi stlenen Batl yazarlardan alntlar eklenmektedir. (Copeaux, 2006: 40-41)

Cumhuriyet kurulduktan sonra tarih yazmnda Asyal kklere vurgu yaplmtr. Ancak Yunanllar ile Ermenilerin de Anadolu stnde kendi vatanlar olarak hak iddia etmi olmalar, sz konusu uzak kkleri n plana karmay riskli bir giriim klyordu. Bu nedenle, ilk igal eden hakldr sylemi uyarnca, Anadoluda Trk atalar bulmak gerekiyordu. Kemalist rejimin yerletii yllar ayn zamanda Hititler ile ilgili mevcut bilgilerin artt bir dneme denk geliyordu. Henz Hitit dili zmlenememi ve bilinen dillerle ba ortaya konulmamt. Milliyeti tarihiler bu boluktan yararlanarak Hititlerin Orta Asyadan g etmi eski Trkler olduunu ileri srdler. Copeauxa gre Hititlerin kefi Kemalist tarih yazm iin bir nimettir, nk, ikinci bir yeni gemi (bu kez Anadolulu) oluturulmasna olanak vermektedir. Bu nedenle Hitit a, tarih yazm asndan, Anadolunun siyasi birliinin saland kutsal bir dnemi temsil etmektedir. (Copeaux, 2006: 50-51)

Esasen Anadolu, Balkanlarda yaanan toprak kayplar sonrasnda nem kazanmaya balamtr. Bununla ilgili olarak Deringil, emseddin Saminin 1889da baslan Kamus-u Alam adl corafya ansiklopedisindeki Anadolu hakkndaki ifadelerine yer vermektedir:

41

Anadoluda sakin bulunan Hristiyanlarn, vatandalar olan Mslmanlardan fark yalnz mezhepe olup, lisan ve cinsiyete Mslmanlardan hibir farklar yoktur. Binaenaleyh, bunlara dahi Hristiyan Trk denilebilir. Ayn eserde Sami, Rum ve Ermeni Trklerinin resmi dili brakp Rumca ve Ermenice renmeye baladklarndan ecdadlarnn Rum ve Ermenilerle () hibir mnasebeti olmadn unutarak, Rumluk ve Ermenilik davasna kalkmaya kandrldklarndan sz etmektedir. (Deringil, 2007: 94-96)

19. yyn banda kiinin doduu yer anlamna gelen vatan szc Trk milliyetiliinin gelimesiyle birlikte yeni bir anlam kazanarak, bir yere kar duyulan ballk ve ulusal gurur kayna olan bir kelimeye dnt. (Gek, 2002: 71-72) Georgeon, bu sreci yle tasvir etmektedir:
19. yzyl ortasna doru, hem Avrupann, hem de imparatorlukta oluan kamuoyunun etkisiyle, atalardan miras kalm topraklar, kendileri iin kan dklm topraklar, vb trnden eski kavramlar da bnyesine katan bir vatan fikri geliti.(...) Osmanlclk siyasetine denk den Osmanl vatanseverlii balangta Mslmanlarn ya da Trklerin tekelinde deildi, ama gayrimslim sekinler farkl kimlik ve iktidar kutuplarna yneldike giderek sadece Mslmanlarla Trklere has bir akm olma eilimi glenecekti. 1860-1870 yllarnda byk Osmanl airi Namk Kemal tarafndan gklere karlan vatan fikrinin slamc bir rengi de vard.() Vatanseverlik, fiilen sadece Mslmanlarn okuduu askeri okullarda zellikle glyd; kendilerini devletin kurtarlmas davasna adayan subay kuaklar bu okullarda yetiti. ayrlkla ve Avrupa smrgeciliine kar devletin (topraklarn, ahalinin, snrlarn) korunmas ideolojisi Jn Trk dnemi siyasetilerinin ve subaylarnn dncelerine egemen oldu. Bu devlet nasl kurtarlabilir? Temel soru buydu.(Georgeon, 2006: 16-17)

42

Georgeon Trk ulusal hareketini, Osmanldaki dier ulusal hareketlerden ayran en nemli farkn devlet sorunu olduunu dnmektedir. Trk milliyetilii dndaki milliyetilikler, Osmanlda merkezi devletle aralarna mesafe koyarak daha fazla zerklik veya bamszlk taleplerini dile getirmitir. Bunun sonucu olarak ayrlk hareketler ortaya kmtr. Oysa Trk ulusal hareketi asndan merkezi devletten ayrlmak yerine onu ulus-devlet haline getirmeyi hedefleyen reformist milliyetilik sz konusudur. Bu anlamda Kemalist inklaplk anlayn bir devrimden ok, byle derinlemesine bir dnm olarak anlamak daha doru olur. (Georgeon, 2006: 5)

Georgeona gre Trk milliyetileri, Trk etnisitesinden ok, devlet karlarna gre dnmektedir. Devletin teritoryal ve stratejik ncelikleri yannda, ulus ikincil bir neme sahiptir. Devlet karlar ulusal duygu ve dncelerin nne gemektedir. (Georgeon, 2006: 18) Bu anlamda Yusuf Akurann Tarz- Siyaseti de Pantrkizmin Osmanlya neler kazandrabileceine odaklanmtr:
Osmanl lkelerindeki Trkler hem dini, hem rki balar ile pek sk, yalnz dini olmaktan sk birleecek ve esasen Trk olmad halde bir dereceye kadar Trklemi sair Mslim unsurlar daha ziyade Trkl benimseyecek ve henz hi benimsememi unsurlar da Trkleebilecekti. Lakin asl byk fayda; (...) Asya ktasnn byk bir ksmyla Avrupann arkna yaylm bulunan Trklerin birlemesine ve bylece dier byk milletler arasnda varln muhafaza edebilecek byk bir siyasi milliyet tekil eylemelerine hizmet edilecek ve ibu byk toplulukta Trk toplumlarnn en gl ve en medenilemii olduu iin Osmanl Devleti en mhim rol oynayacakt. (...) Bu faydalara mukabil, Osmanl lkelerinde meskun, Mslim olup da Trk olmayan ve Trkletirilmesi de mmkn bulunmayan kavimlerin Osmanl Devleti elinden kmas ve slamiyetin Trk olan ve Trk olmayan ksmlarna ayrlarak, artk

43

Osmanl Devletinin Trk olmayan Mslmanlar ile ciddi bir mnasebeti kalmamas mahzurlar vardr. (Akura, 2008: 58-59)

Bu anlamda Georgeona gre;

bu metin Trk halklarnn gemi ve geleceklerini yceltmek yerine, Pantrkizmin Osmanl devlet erevesine katks hakknda aklc bir dnce sistemi sunar ve daha iin banda devletin ulustan stnlnn kabul edildiini gsterir. Ondan sonra, pantrkistler ve zellikle de Rusyadan gelen Trk gmenler Osmanl devletinin savunulmasn hep uralarnn odak noktasna yerletirmilerdir. (Georgeon, 2006: 17)

Trk milliyetilii devletileirken, Osmanldaki ynetici snf da giderek daha fazla milliyetilie ilgi duymutur. Bununla balantl olarak, 1908-1913 dneminde

imparatorluun yaad byk toprak kayplar, artk iktidar elinde bulunduran Jn Trklerin milliyetilie yneliini artrmtr. Bylece Ziya Gkalp bata olmak zere birok milliyeti aydn ttihat ve Terakki Cemiyetine katlm, hatta Birinci Dnya Sava srasnda Gkalpin kendisi cemiyetin ideologu haline gelmitir. (Georgeon, 2006: 19)

Jn Trklerin milliyetilii, idari alanda zellikle Arap vilayetlerinde tam bir merkezileme politikasn iermektedir. Buralarda Osmanl Trkesi yaygnlatrlmaya allmtr. Onlarn elinde milliyetilik bir Trkletirme aracdr. (Georgeon, 2006: 19) Ekonomi alannda ise Jn Trkler, aznlklarn ve Avrupann hakim konumuna kar, devlet tarafndan korunan bir ulusal burjuvazi yaratmaya ynelmilerdir. Trklemek, slamlamak, Muasrlamak adl eserinde Gkalp sz konusu politikann gerekelerini ortaya koymutur. Gkalp, Osmanl toplumu iinde Trklerin ulus lksnden kanmasnn devlet iin zararl, uyruklar iin rahatsz edici olduu gibi, Trkln kendi varl iin de lmcl olduunu

44

dnmektedir. Bu balamda sz konusu durumun ncelikle Trklerin toplumsal ve ekonomik varlklarnn soysuzlamasna yol atn ileri srmektedir:
Ekonomik ve toplumsal egemenlikler baka uyruklara getii srada, Trk, bir ey kaybettiini anlayamyordu; nk ona gre yalnz Osmanl ulusunu oluturan snflar vard. (...) lkede ekonomiyle ve fenle ilgili snflarn varln yeterli grerek kendisinin bunlarn dnda kalmasnda bir saknca grmyordu. te bu gidile Anadoluda bile halk ya da ahali olarak bir Trklk kalmad; Trkler memur ve ifti snflaryla snrl kaldlar. (Gkalp, 2008: 26)

Gkalpe gre kyl ve memur snflaryla snrl kalan bir kavimden rgtlenme gc uzaklam demektir. Buradan hareketle Gkalp, lkede gl bir hkmetin bulunmayn da Trklerin ekonomik snflardan yoksunluuna balamaktadr. (Gkalp, 2008: 27)

Cumhuriyet

dneminde

de

Trkletirme

abalar

zellikle

Balkanlardan,

arlk

Rusyasndan, Yunanistandan gelen muhacirlere ynelik olarak devam etmitir. Balca ulusal sorun haline gelmi olan Krtlerle birlikte Trkletirilmesi istenen btn nfus gruplarnn trdeletirilmesinde milliyetilik, en nemli ara olmutur. (Georgeon, 2006: 1920)

1920li ve 30lu yllarda resmi sylem asndan iki kaygnn sz konusu olduu grlmektedir. Bunlardan ilki, Mslman ve zellikle de Osmanl boyutlarndan syrlm bir kimlik yaratmak iin Trklerin Asyal kklerini[n] vurgulanmasdr. Dieri ise Yunan ve Ermeni milliyetiliklerine kar Anadolulu atalar bul[ma] ihtiyacdr. Bu ikincisi iin, Hititleri Trklerin atalar olarak gstermenin tesinde Hititlerin buraya g etmi olan Trk atalarn da bulmak gerekmitir. (Copeaux, 2006: 51)

45

Esasen btn ulusal hareketlerde olduu gibi Trk milliyetiliinde de arkeoloji, dilbilim ve tarih nemli bir yere sahiptir. Georgeona gre Trk milliyetilii asndan farkl olan, tarih aratrmalarnn Trklerin Orta Asyal kkenlerini ve tarihlerinin gebe niteliini ortaya karmasdr. Yani Trkler gemii kazdka ulusal anavatanlar olacak toprak parasndan uzaklayorlard. Trk milliyetiliinin ikilemi de buradan kaynaklanr: Tarihsel kkler mi, bir corafyada kkleme mi? Orta Asya m, Anadolu mu? Mustafa Kemal bu iki gr as arasnda bir bireimi denemitir. O, Anadolunun eski halklarnn (Hititler, Smerler) Trk olduklarn ileri sren ve bylece Trkleri eski Anadolunun tarihi iinde kkletiren bir kuram oluturarak Trklerin gemiiyle corafyasn uzlatrmaya almtr. (Georgeon, 2006: 4)

Cumhuriyet kurulduktan sonra Trk Ocaklar, tarih yazmna ilikin kavramlarn Necip Asm kuandan Kemalist yneticiler kuana aktarlmasnda nemli bir rol oynad. 19. yyn sonlarnda gelien tarih yazm birikimi, bu ocaklarn en nde gelen kiiliklerinin ve onlarn yarm yzyl nce filizlenmeye balam dnceleri canl tutan yaynlarnn araclyla Kemalist tarih yazmna geti. (Copeaux, 2006: 59-60) slami cemaate aidiyetin yerini alacak bir Trk kimliinin yaratlmasn amalayan devlet, Trk milliyetiliini gelitirmek iin nceleri Trk Ocaklarndan yararlanmtr. Ama [devlet] sylemi kendi elinde ve milliyetilii de kendi tekelinde tutmay amalamaktadr. () Milliyetilik toplumun zlemlerinin ifadesi deil, devletin elinde bir ara olmaldr. Bu bak asyla, iktidar, zerk bir dernek olarak kalm Trk Ocaklar iine 1927den itibaren kendi adamlarn sokar ve 1931de bu dernekleri kapatr. Onlarn yerini Cumhuriyet Halk Frkasnn bir rgt olan Halkevleri alr. Devlet bir yandan Halkevleri yoluyla yeni bir kolektif kimlik yaratmaya alrken dier yandan Trk Tarih Tezi ile Gne-Dil Kuramnn gelitirilmesini salamtr.

46

Ulus-devletin kuruluundan sonra ve onun tarafndan gelitirilmi bu kltrel tezler, milliyetilik alannda devletin mutlak egemenliini gstermektedir. (Georgeon, 2006: 20)

Trk Tarih Tezi ve Gne-Dil Teorisi yoluyla oluturulmakta olan resmi sylemin dayand nermeleri yle sralamak mmkndr:
1-Trkler sar rkn mensuplar deildir. (...) Trkler Aryan rktandr. 2-Trkiyedeki Trkler Orta Asyadan gelmilerdir. Gler, genellikle iklim artlar nedeniyle gerekli grlmtr. 3-Trklerin kk ve ad milattan nce 9000 ya da 12000 ve hatta 20000 yl ncesine kadar gider. 4-Trklerin dili dnyadaki dier byk diller zerinde etki yapmtr. (...) [Trke, kendisine] sonradan eklemlenen Arapa ve Farsadan arndrlmaldr. 5-Trklerin tarihi Osmanl egemenlii ile balamamtr. Trklerin, Osmanl ve slam ncesi siyasal varlklar, kurduklar 18 devletle sabitlemitir. 6-Osmanlnn yanl idaresi ok eski alardan [itibaren] medeniyet sahibi olan Trklere zarar vermitir. Trk siyasal ve kltrel kimliinde Osmanly esas almak yanltr. (Ersanl, 2002: 805-806)

Mustafa Kemalin nclnde ve devletin tamamen kontrol altnda oluturulan kltrel tezlerle ilgili almalar, Trk Oca Tarih Heyetinin kurulmasyla balamtr. Trk Ocaklarnn kapanmasndan sonra da faaliyetlerini srdren sz konusu heyetin yeleri, Trk Tarihini Tetkik Cemiyetinin de kurucular arasnda yer alm, Trk Tarih Tezinin yazlmas grevini stlenmilerdir. Birka yl gibi ksa bir srede kotarlan bu iin ardndan, sra Tarih Tezinin kitlelere aktarlmasna gelmitir. Bu erevede 2-11 Temmuz 1932de dzenlenen Birinci Trk Tarih Kongresi, eitsel kayglarla toplanmtr. Bu nedenle katlmclar arasnda, ortaokul ve lise retmenleri karsnda Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti yeleri aznlktadr.

47

Kongre ile birlikte yeni tarih anlaynn aceleyle yerletirilmesinin ardndan, derinlemesine bir retiye ve tarih tezlerine ilikin aratrma almalarna ereve oluturmas iin bir niversite kurumu oluturulmutur. 14 Haziran 1935te kurulan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, 9 Ocak 1936da almtr.
[Bylece] Kemalist kltrn tarih tezlerini ve dier unsurlarn aktarmay salayacak eitim yaps tamamlanm olmaktadr. Bu sylem, lise sralarndaki ve tarih reformunun tapna Ankara [Dil ve Tarih-Corafya] Fakltesindeki rencilerin iine iler. 1940ta, 56s gen kz olmak zere 163 renci yeni faklteden diplomalarn alrlar. () Aralarnda Ortaa tarihisi ve Trk-slam Sentezinin ideologu brahim Kafesolu ve sava sonrasnn en etkili

tarihilerinden Mehmet Atlan Kymen de bulunmaktadr. (Copeaux, 2006: 72-73)

Eitimin yeni tarih tezlerine gre dzenlenmesi tamamlandktan sonra abalar, tezlerin doruluuna ilikin dilbilimsel kantlar sunan Gne-Dil Teorisinde younlamtr. Bu teoriyi retenler arasnda Yusuf Akura ve Bakurt kkenli Abdlkadir nan da yer almtr. Bu anlamda Rusya gmeni aydnlar, sz konusu alanda da etkili olmutur. 1935te Trk Dil Kurumu ve Ankara niversitesi erevesinde balayan almalarn ardndan teori6, Austos 1936 tarihli nc Dil Kurultaynda ortaya konulmutur. (Copeaux, 2006:73)

Atatrkn lm sonrasnda, Kemalizmi inkar etmemekle birlikte gizliden gizliye Kemalist tarih yazmna kar kan hmanist bir hareket ortaya kmtr. Hmanist tarih yazmna kar kanlar ise Trk tarihinin Asyal ve Mslman zelliklerine dayanarak Trk-slam sentezi akmn yaratmlardr. (Copeaux, 2006: 79) 1940ten sonra aydnlar arasnda
Gne-Dil Teorisi, Atatrkn lmnn ardndan yapayl nedeniyle terkedilmitir. Bununla beraber teorinin hl hizmet grd alanlarn bulunduunu ifade eden Copeaux, Amerikan yerlilerinin dillerinin Trk kkenleri zerine, Atatrk dneminde balam speklasyonlarn srdne dikkat ekmektedir. (Copeaux, 2006: 74)
6

48

Anadolu kltrnn gerek kaynan Grek-Latin uygarlnda gren yeni bir kltrel akm ortaya kmtr. Trklerin etnik gemiini deil, Anadolu gemiini, topran gemiini dikkate almak isteyenler de bu gr ksmen paylamaktadrlar. Bunun bir sonucu olarak Yunan, Latin ve Bat klasiklerinin evrildii Klasikler Hareketi doar. Ancak bu eilim mutlak egemen deildir, nk ayn dnemde (1939) Maarif Bakanl, Mslman uygarl hakknda daha Trk bir baka sahip ve Trk-slam sentezi iin ortam hazrlayan, slam Ansiklopedisini yaynlamtr. (Copeaux, 2006: 80)

Hmanist akma ynelik Trk tepkilerin ifade edildii terlerden birisi de 1961de kurulan Trk Kltrn Aratrma Enstitsdr. Sz konusu enstit ve onun yayn organ olan Trk Kltr, 1970lerde Trk-slam sentezinin de yaylmasnda nemli bir ilev grmtr. Trk Kltrn Aratrma Enstits, resmi bir kurum olmamakla birlikte 1968de kamu yararll olan kurulu olarak tannm ve belli bir devlet destei elde edebilmitir. Trk-slam sentezinin en nemli tayclarndan biri olan enstitnn kard Franszca, Almanca ve ngilizce baslan Cultura Turcica ile Trk Kltr ve Trk Kltr Aratrmalar adl dergilerde brahim Kafesolu gibi yazarlarn makalelerine sklkla rastlanmaktadr. (Copeaux, 2006: 80,103)

brahim Kafesolu, almalaryla Kemalist tarih yazm ile Trk-slam sentezi arasnda bir kpr ilevi grmtr. Bu anlamda, Kafesolu, Kemalist tarihi arlklarndan arndrarak daha kabul edilebilir klm ve eitimli okuyucu kitlesini, bu terim daha kullanlmadan nce, Trk-slam sentezi fikrine altrmtr. (Copeaux, 2006: 91-94)

Copeaux, Kafesolunun tarihiliini u szlerle tanmlamaktadr:

49

Kafesolunda tarih politikann hizmetindedir. () Genel olarak, tarihsel grnml makalelerin ardnda hep siyasi kayglar vardr; grleri Kemalist tarih yazmyla belli bir sreklilik iermektedir, nk hedefleri eski Trklerin zelliklerini ve deerini kantlamak, Kemalizm ilkelerinin (cumhuriyet,

parlamentarizm, kadnn zgrl, laiklik) eski kklerini kantlamak, dnya tarihi iinde Trklerin nemini gstermek ve hepsinden nemlisi Trklerde ulusal duygunun Avrupadaki gibi 18. ya da 19. yzyllarda ortaya kmadn, en azndan 8. yzyla (Orhun yaztlar) ve hatta Dou Hun imparatorlarna kadar uzandn gstermektir. (Copeaux, 2006: 93)

lk olarak 1940larda Ali Mfit Baransel tarafndan hazrlanan kitaplardan balayarak, 1980lerin ortasna kadar hmanist akm okul kitaplarnda belli lde etkili olabilmitir. Ancak bu tarihten sonra, 1930larda oluturulan tarih anlay ile Trk-slam sentezi birlikte alana egemen olmulardr. Copeauxa gre, Trk-slam sentezi, birok kitapta, gazetede ya da kltrel dergide ak ak ifade edilmekte, ancak eitsel ve akademik tarih syleminde fikirleri ancak rtl bir biimde belirmektedir. Siyasi iktidarla ilikileri de pek ak deildir; yle ki bir devlet ideolojisi haline geldiini sylemek mmkn olmasa da, baz devlet kurumlar tarafndan (ya da onlar iin) retilen syleme szmtr. (Copeaux, 2006: 80-82)

Bir bakma Bat kart bir tepki olarak da grlebilecek Trk-slam sentezi, Trk kiiliini dinsel, ahlaksal ve kimliksel bir kaynak olan slam araclyla tanmlayan milliyeti bir ideolojiyi ifade etmektedir. brahim Kafesolu tarafndan 1970te kurulan Aydnlar Oca, bu yaklamn yaylmas iin almtr. Kurucular arasnda ok sayda bilim adamnn da bulunduu Aydnlar Oca, genel itibariyle milliyeti ve dinci kesimlerden gelenlerin grlerini Trk-slam sentezi erevesinde birletirilmesine odaklanmtr. 1980 Darbesi, Ocak asndan almalarnn onayland ve desteklendii yeni bir dnemi balatmtr. Bu

50

anlamda Aydnlar Oca ideolojisi 1983ten itibaren resmiletirilmitir. Trklere ait Orta Asya deerleri ile slami deerleri temel alan bir milli kltr fikrine dayanan resmi sylem, 1982 Anayasas ile kurulan Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu tarafndan hayata geirilmitir. (Copeaux, 2006: 81-86)

51

1.4.) Cumhuriyetin lk Dnemlerinde Tarih Yazmn Etkileyen Akmlar

zellikle 1930lardaki ulusu tarih yazmnn 19. yyda ortaya km akmdan etkilendiini sylemek mmkndr: Romantizm, pozitivizm ve Alman historisizmi (tarihselcilik). Annales Okulu gibi 20. yyn tarih akmlar ve disiplin iinde yaanan gncel tartmalar ise uzun bir sre boyunca pek yank bulmamtr.

Cumhuriyetin ilk yllarnda tarih yazmn etkileyen romantizm, ulusal kimlik yaratmak amacyla nostaljinin devreye sokularak gemiin yceltilmesine alan ilk akmdr. Romantik tarihilerin bu eilimleri, birincil kaynaklara nem veren bir yaklam benimsemelerine yol amtr. nsann eitilebilirliine inanan romantikler ayn zamanda ulusal kiilii bir kavram olarak ilk defa eitimin bir paras klmlardr. Bu anlamda tarihi doa yasalarna dayandrmakla birlikte iradenin de nemini vurgulamlardr. (Ersanl, 2006: 29-33) Romantizm, Alman dealizminden, zellikle Fichte ve Schellingden etkilenmi ve Alman dealizmi ile birarada gelimi bir akmdr. (zlem, 2001: 131-132)

Romantikler, mitos, fabl, destan vb.nin incelenmesine nem vermilerdir. nk Romantiklere gre, insanlar kendilerini, toplumsal yaam ve hatta doay, hep bu trden kendi yaratlar olan mitler araclyla kavrayagelmilerdir. Bu yzden doann kendisi de ancak tarihsel olarak kavranabilecek bir eydir. Doa tasarmlanan bir eydir ve onu tasarlayan bir Ben tarafndan sonradan obje klnr. Romantikler, tarihi tam bir ilerleme sreci olarak grmektedirler. Bununla beraber Novalis gibi tarihiler bata olmak zere Romantikler, tarihin ideal kalplar iinde incelenmemesi gerektiini dile getirmilerdir. nsanln tam bir yetkinlie doru gittiine inanan Romantik akmn tarih anlay, sistematik temellere dayanmaktan ok, tarihe yneltilmi bir estetik cokunun ifadesidir.

52

(zlem, 2001: 133-134) Ulusu doal bir unsur olarak deerlendirerek tarihin ana temas haline getiren Romantizm, Alman Tarih Okulunu (tarihselcilik) da etkilemitir. (Ersanl, 2006: 33; zlem, 2001: 134)

Osmanl tarihiliini de fazlasyla etkilemi olan pozitivist akm, objektif bilginin doa bilimlerinin yntemleriyle elde edilebilecei dncesinden hareket ederek tarihin belli yasalar ve bunu salayan dzenlilikler iinde ele alnmas gerektiini savunmutur. Tarihsel olaylarn sralanmasyla geerli maddi sonulara ulalabilecei savna dayanan sz konusu yaklamn tad ilevsellik, pozitivizmi ok sayda tarihi iin cazip klmtr. nsana dsal olaylara verdikleri nem, pozitivist tarihilerin siyasi tarihe younlamalarna ve dnce tarihini gz ard etmelerine neden olmutur. (Ersanl, 2006: 33-34, 45-46; zbaran, 2005: 70) Cumhuriyetin ilk dnemlerinde (ve Osmanlda) tarihiler iin pozitivist akm kullanl ve deerli klan en nemli unsurlardan biri de yurttalarn eitimi meselesine younlam olmalardr.

zellikle pozitivizm iinde deerlendirebileceimiz Fransadaki Metodik Okul, ulusal eitim alannda Micheletin almalarn daha da ileri gtrmeleri ve tarihi yurttalk bilgisinden ibaret gren bir yaklam ortaya atmalar (Ersanl, 2006: 36-39) bakmndan Trkiyedeki ulusal tarih yazmn nemli oranda etkilemitir. Ancak gerek Metodiklerin gerekse dier pozitivistlerin tarihin dz bir izgide ilerlediini savunan Comtecu yaklamlarndaki Avrupa merkezli eilim, bu akmn tamamen benimsenmesini engellemie benzemektedir.

te bu boluu uluslarn zgnl fikrini ieren Alman historisizmi (tarihselcilik) doldurmutur. Fransaya kar Prusyann siyasi karlaryla balantl olarak gelien ve Alman birliini savunan bu akm, siyasal gemiten ziyade uluslarn zsel kimliklerini

53

vurgulayan bir yaklam ortaya atmtr. Buradan hareketle akmn kurucusu ve en nemli temsilcisi Ranke, uluslarn yan sra devletlerin de zgn olduu ve ulus-devletlerin tarihinin kendi zgn kltrlerine ve geleneklerine gre olutuunu ne srmtr. (Ersanl, 2006: 4143; Tekeli, 1998: 118) Bu akma gre, tarih aratrmas, bir insan, bir ulusu, bir halk, bir devleti, kendi zel oluma tarz, kendi zel durumu ve kendi zel belirlenimi altnda ele almaldr. Buradan hareketle Alman Tarih Okuluna gre, tarihsel bilgi, bir ulusun, bir halkn belli bir srete kendisini nasl tandnn bilgisidir. Bu bilgi de hukuksal dzenlemelere, bir halka zg ahlaki ve estetik deerlere baklarak elde edilebilir. (zlem, 2001: 136-137)

Alman Tarih Okulu, bir ulusu yahut halk bir organizma olarak incelemektedir:
Halk ya da ulus, kendi organik yapsna uygun belirli bir gelime iindedir. Bu gelimede, organizmay oluturan her e br elerle ok ynl bir karlkl etkileim iindedir. Bu karlkl etkileim iinde ise, organizmann yaamasn salayan, temel ilevlerini yerine getiren organ olarak devlet karmza kar. Yani devlet, organizmann stnde ya da dnda bir yerde deildir; o da organizmann iindedir. Ne var ki devlet bir kalp ya da beyin gibi, organizmann tek tek tm organlarnn yap ve ilevlerini grebilmemizi salayan dzenleyici bir organ olduundan, organizmann btnn bu dzenleyici organdan kalkarak betimlemek en uygun yoldur. (zlem, 2001: 138)

Ayrca her ne kadar doa bilimlerine nem verseler de tarihselciler, doa olaylar ile tarih olaylar arasnda temel bir farklln bulunduuna da dikkat ekmilerdir. Alman Tarih Okuluna gre tarih aratrmas salt gemii bilmek iin deil bugn anlamak iin yaplmaldr. Bu yzden Sybele gre tarih aratrmas tarafldr. nk esasen bugnn taraftarln yapmaktadr. Tam da bu nedenle tarih bilgisi, pratik bir yarara yneldii iin

54

doa bilimlerinin rettii bilgiden daha deerlidir. Ayrca gerek Sybel gerekse Ranke tarihin bilimsel ynn vurgulamakla beraber doa bilimlerinden farkl olarak tarihin genelgeer yasalar erevesinde ele alnamayacan dnmektedirler. Rankeye gre tarihin amac, bir dnemi, ulusu, halk naslsa yle gstermektir. Sz konusu yaklam nedeniyle bu akm asndan tarih aratrmas, her eyden nce siyasi tarih ile ilgili olmutur. (zlem, 2001: 137138, 141-142)

Alman Tarih Okulunun geliiminde Herder belirleyici olmutur. ounluu ayn zamanda filozof olan tarihilerin oluturduu bu akm, aa yukar ayn zamanda ortaya km olan Alman dealizmine bir tepkiyi de ifade etmitir. Tarihselciler genel itibariyle

Aydnlanmann ve Alman dealizminin ortak lks olan ilerleme idesinin somut olarak denetlenmesi olanaksz bir ey olduu konusunda (Droysen ve bazlar dnda) gr birlii iindedirler. Sybel, Savigny ve Rankeye gre, devletlerin ve halklarn srekli ilerleme iinde olduklar sav, somut tarih aratrmas ile asla dorulanamaz. Bu noktadan hareketle Alman Tarih Okulu, Herderin tarihte ilerlemeden ziyade yldzn parlad anlar bulunduu grn benimsemitir. (zlem, 2001: 135-136, 145)

Modern tarih biliminin ortaya knda byk katks olan Alman Tarih Okulu asndan kendi tarih aratrmalarnn pratik amacn belirleyen, Alman ulusunun ve devletinin birliidir. Bununla beraber bu akm, bilimsel ahlaka uymayaca iin tarih aratrmasnn hkmet politikalarna uygun olarak yaplmasna da kar kmaktadrlar. Onlar gre tarih aratrmas, ulusun genel esenlii idesine gre yaplmaldr. Tarihi, olsa olsa, ulusal politikann ayn zamanda hkmet politikas olmasn arzulayabilir. (zlem, 2001: 136, 139)

55

Grld zere Alman Tarih Okulu, ulusal bir tarih yazclnn ilkelerini belirlemeye almtr. Ancak bunun yannda Herderin grlerinden hareketle dnya tarihine de ynelmilerdir. Bu konuyla ilgili olarak W. v. Humboldt, dnya tarihine ilikin aratrmann temel amacnn, insani yaamn derinliine aratrlmas yoluyla, en yksek insanla ulamak olduunu dnmektedir. Humboldta gre tarih, insanl insani varolu biimlerinin birikimsel toplam olarak hem barndran, hem de bunlarca belirlenen bir sretir. Bu bakmdan insani olan her ey ayn zamanda tarihseldir Gerek tarihinin ise insani olan hibir eye yabanc kalmamas, tam anlamyla kltr sindirmi olmas gereklidir. Bylece tarihselci bir bak as gelitirebilecektir. (zlem, 2001: 140)

Humboldtla birlikte, Alman Tarih Okulunda iki ana eilimin varolduunu sylemek mmkndr: Bunlardan ilki, halklarn, uluslarn, dnemlerin vb. kendi tekillikleri iinde ele alnd somut tarih aratrmacl; dieri ise insanlk tarihine ynelen bir dnya tarihilii. (zlem, 2001: 141) Trkiyedeki cumhuriyet dneminde ekillenen ulusal tarih yazm, her iki eilimi de iinde barndrmaktadr. rnein Trk Tarih Tezinde, bir yandan Trk tarihinin kendine zg yan n plana karlrken dier yandan uygarlk tarihine dair geni bir anlatya yer verilmektedir. Hatta bata Hitit ve Smer olmak zere eski birok uygarln esasen Trk kkenli olduuna dair iddialar hatrlanrsa, Trk tarihyazclnda ulusal tarih ile uygarlk tarihinin bir bakma i ie gemi olduunu da sylemek mmkndr.

Empirik ve tekilci bir ierie sahip olan somut tarih aratrmacl ile dnya tarihiliinin evrenselci tutumunun nasl badatrlaca sorununu Alman Tarih Okulunda en kapsaml ekilde ele alan Droysendir. Droysene gre tarih biliminin malzemesi, her dnem ve ada insan eylemlerine yn veren ide, norm, ahlksal ve estetik deer, hukuksal, ekonomik ve politik dzen vb.dir. Doa bilimlerine zg olgularn dnda kalan bu malzeme, ancak

56

yorumlama ve anlama yoluyla incelenmelidir. Buradan hareketle yazl yaptlara nem veren Droysene gre ancak bu yolla bir dnemi anlamak mmkndr. Bu anlamann gerekleebilmesi iin de, bu yazl yaptlarn dilinin nce filolojik bir elemeden geirilmesi gerekir. Szcklerin szsel anlamlarnn saptanmasndan sonra ise, bu szsel anlamlarn iaret ettii ide, deer, norm trnden motiflerin anlamlarna geilir. (zlem, 2001: 142-143)

Ranke ise Droysenin filolojik zmleme ynteminin yannda, tarihinin kendi sezgilerini de ie katarak bir kurguya ulamas gerektiini dnmektedir. Bu anlamda tarihinin tm tarihe kendi sezgilerinden trettii bir bakla eildiini, ele ald dnem ya da a kendi baknn iine koyduunu belirtmektedir. Benzer bir yaklam Niebuhrda da vardr. Daha nce Herderin Einfhlung (empati) olarak adlandrd sz konusu sezgiyi, Humboldt karine yoluyla kendinde hissetmek (ahnden), Sybel ve Ranke ise tinsel kavray olarak tanmlamtr. (zlem, 2001: 143)

Alman tarihselcilii, gerek ulusu ve devleti ycelten yaklam gerekse bunlarn tarihini anlayabilmek iin sunduu yntemsel eitlilik bakmndan Trkiyedeki tarih yazm zerinde olduka etkili olmutur. zellikle bu akmn byk ivme kazandrd arkeoloji ve antropoloji alanndaki almalarda yaanan art, benzer ekilde Trkiyede yaanm, sz konusu disiplinler Trkln ulusal gemiini ortaya koymak iin yaplan aratrmalarn temel ilgi alan haline gelmilerdir.

Romantizm, pozitivizm ve tarihselciliin yan sra geleneksel Osmanl tarihilii de (ve bunun zerinden slami tarih anlay) Cumhuriyet dnemindeki tarih yazmn etkilemitir. Bu konuyla ilgili olarak Ersanl (2006: 67-68), Osmanlda tarih yazmnn genellikle siyasal yaamn kendi sorunlarna ynelik kendisiyle kaygl bir anlatm olarak kaldn ve bu

57

kendine dnkln ve imdiki zamana taklmln cumhuriyetin ilk dnemlerindeki tarihilikte de varln srdrdn dnmektedir.

58

KNC BLM

Trk Milliyetilii ve Togan

2.1.) Zeki Velidi Togann Yetitii Ortam ve 1917 ncesi Faaliyetleri

Ahmet Zeki Velidi Togan 10 Aralk 1890da Bakurdistanda sterlitamaka bal Kzen kynde dodu. Gney Ural Dalarnda, grece ge bir tarihte Rus hakimiyetine giren ve belli bir zerklie sahip yar gebe Bakurt kabilelerinden birine mensuptu. (Soysal, 2002b: 488)

Hem anne hem de baba tarafndan mderris bir aileden gelen (Baykara, 1989: 48) Togan ilk eitimini de babasnn medresesinde ald. 1902den itibarense kendisi zerinde nemli etkisi olan days Satlkolu Habib Neccarn medresesine devam etmeye balad. Baykarann aktardna gre ehabeddin Mercaninin7 de nde gelen rencilerinden olan daysnn Zeki Velidi zerindeki etkisi olduka fazladr. Bu dnemde Arapa, Farsa ve Rusa renen Togan 1906-1908 yllar arasnda babasnn medresesinin idaresini stlenmesinin ardndan Kazana giderek Kasimiye medresesine girdi. (Baykara, 1989: 1-4)

Togann medrese hayat, Rusyadaki Mslman Trk topluluklarn iinde eitim alannda nemli bir reform hareketinin domu bulunduu bir dneme denk gelmektedir. Medrese

ehabeddin Mercani (1818-1889): Kazanl tarihi ve eitimci. Buhara ve Semerkandda eitim gren Mercani Kazanda imam-hatip ve mderris olarak alm, 1876da alan Rus-Tatar retmen Okulunda da hocalk yapmtr. zellikle Trk tarihi zerine ok sayda eser kaleme almtr. Bunlar arasnda en nls MstefadlAhbar fi ahval-i Kazan ve Bulgar adl tarih kitabdr. Nadir Devlete gre sz konusu eser, Kazan Trklerine tarih bilinci alamtr. (Devlet, 1985: 10-11)

dnda modern eitim kurumlarnn kurulmasna yol aan smail Gaspralnn8 nderliindeki bu hareket Usul-u Cedid (yeni metot) olarak anlmtr. Dilde, fikirde, ite birlik slogann kullanan Gaspral, 1884 ylnda ilk Usulu-u Cedid okulunu aarak eitimde nemli bir yenilemeye yol amtr. Modern yntemlere ve belli bir programa gre eitim yaplan bu okulu ksa srede ok sayda benzerleri izlemitir. Usul-u Cedid hareketi, okullarn medreselerden ayrlmasn ve bu okullarn sadaka yerine aylk alan ayr retmenlere sahip olmas gerektiini savunmutur. Okuma-yazma retimini kolaylatracak modern

tekniklerinden yararlanmaya ve eitimi bir program erevesinde her ya iin ayr ders kitaplar kullanarak yapmaya almtr. Ayrca Cedidiler, olduka kstl eitim olanaklarna sahip kz ocuklar9 iin de ayr ilkokullar amlardr. (Devlet, 1985: 36-38) Aka eitim alannda belli bir modernleme hedefiyle kurulmu olduu grlen Usul-u Cedid okullarnn medrese eitiminden bir dier nemli fark da fen dersleri bata olmak sekler bilgileri ieren bir mfredata sahip olmasdr.

Cedidiler, muhafazakar kesimin byk tepkisini ekmi ve Usul-u Kadimcilerle (eski metot taraftarlar) aralarnda 1900larn balarnda iyice iddetlenen bir ekime 1917e kadar devam etmi olsa da (Devlet, 1985: 123-124) fikirleri medreselerde de etkili olmutur. Zeki Velidi de nde gelen Cedidilerden ehabeddin Mercaninin rencisi olan days sayesinde eitim hayatnn bandan itibaren bu fikirlerin etkisi altnda kalmtr. Hatta etkilenmenin tesinde Cedidilii medrese hocal srasnda uygulamaya da geirmie benzemektedir. rnein 4 ay gibi ksa sreli ve olduka sade bir eitimin verildii babasnn medresesinde
smail Gaspral (1851-1914): Krml eitimci, gazeteci ve siyaset adam. Moskovadaki Rus okullarnda eitim gren Gaspral, 1875-1881 yllar arasnda Krmdaki Bahesarayda ilkokul retmenlii ve belediye bakanl yapm, 1883te 1913 ylna kadar yaynna devam eden Tercman adl nl gazetesini karmaya balamtr. Burada Rusyadaki Mslman-Trk nfus iin geni apl bir kltrel reform ihtiyacn dile getiren Gaspral 1884te Bahesarayda kurduu okulla eitim alannda dncelerini hayata geirmitir. Gerek ksa srede benzerlerinin ald bu okul gerekse yazlar sayesinde Gaspral yaad dnemde en etkili siyasi figrlerinden biri olmutur. (Devlet, 1998: 46) 9 Nadir Devlet (1985: 35-36) bu dnemde kz ocuklarna medreselerde yalnzca okuma retildiini, yaz retiminin ise yasak olduunu aktarmaktadr. Cedidiler bu durumu iddetle eletirerek kz ocuklarna yaz eitimi verilmesiyle de ilgilenmilerdir.
8

60

alt sre boyunca birok yenilik yapm, derslerin ileyi tarzn deitirmitir. (Baykara, 1989: 3-4)

Ancak Togann Cedidi fikirlerle tankln yalnzca daysna da balamamak gerekir. Baykarann (1989: 2) aktardna gre babas da Gaspralnn nl Tercman gazetesinin okurudur. 19. yyn sonu-20. yyn banda Rusyadaki Trk topluluklarnda yaanan kltrel uyan bakmndan olduka nemli olan Tercman10, Mslman-Trk dnyasyla ilgili her konunun ilendii bir gazeteydi ve etkisi Rusyann da tesine tayordu. 1883te bir blm Trke bir blm de Rusa olarak yaynlanmaya balayan gazetenin ncelikli hedefi ortak bir Trk edebi dilinin yaratlmasdr. Buradaki makalelerinde bu konuyla ilgili olarak Gaspral, Trkenin yabanc kelimelerden temizlenmesi ve bu balamda Arapa ve Farsa ifadelerin kullanlmasndan vazgeilmesini savunmutur. Ayrca mahalli leheler yerine Osmanl Trkesine uyulmasn tavsiye etmitir. (Devlet, 1985: 16-17)

Gaspral, kurduu Usul-u Cedid okulu ve Tercman yoluyla kendi modernist programn hayata geirmeye almtr. Sz konusu program btn Trklere ortak bir dil yoluyla ulaacak milli bir basnn faaliyete geirilmesi ile milli okullarn gelitirilmesi ve eitimde reform yaplmasnn tesinde Mslman hayat tarznn modernletirilmesi, Mslman kadnlarn zgrlk elde etmesi ve btn bunlar salayacak milli aydnlarn yetitirilmesi hedeflerini ieriyordu. (Devlet, 1985: 15-16)

Yetitii ortam sayesinde tanm olduu bu fikirler, Togann Rus egemenlii altnda geri kalm bulunan Trk topluluklarn kltr, tarihi ve dili (daha dorusu dil birlii) ile ilgili

Bu konuyla ilgili olarak Togan, Gaspralnn gazete[sinin] Rus imparatorluundaki Mslman toplumun gayelerinin ve dncelerinin tercman oldu[unu,] Kazan, Kafkasya, Trkistan ve Sibirya'da yaayan btn Trkler[in], Tercman' onlarn mill ideallerini genie yayan bir gazete olarak kabul ettiklerini ifade etmektedir. (Togan, 1965c: 979-981)

10

61

almalara yneliinde ve Trk grlerinde olduka etkili olmutur. Ancak Togann gerek politik kiiliini gerekse tarihiliini ekillendiren tek kaynak bu deildir.

Togan Kasmiye medresesinde Trk Tarihi ve Arap Edebiyat dersleri verdii srada, ald zel dersler sayesinde Amarin ve zellikle bu dnemde dncelerinden ok etkilendii N. F. Katanov11 gibi Rus Msterikleriyle de (orientalist, arkiyat) tanma frsatn bulmutur. (Baykara, 1989: 4-6; Soysal, 2002b: 488) Ayrca yine Rus retmenleri araclyla sosyalist Plehanovun eserlerini okumaya balamtr.

Hatralarda Togan bu dnemde Plehanovdan olduka etkilendiini ancak o zamanlarda bile materyalizmi yalnzca tarihin incelenmesi iin faydal ve daha ok Batl sanayilemi toplumlar iin uygun ama Douya uygulanmas zor bir yaklam olarak grdn belirtmektedir. Ona gre Plehanovun eserleri, tarihin iktisadi boyutuna nem vererek incelenmesi gerektiini gstermesi bakmndan deerlidir. Bununla beraber Plehonovun Douyu (yahut Mslman-Trkleri) yeterli derecede incelememi olduunu ne srmektedir. Bu nedenle Togan oryantalistlerin almalarna ynelmitir. Ancak bunlarn da ounun anlamsz ve yanl iddialar ortaya attn dnmektedir. ktisadi boyutu gz ard etmemeleri nedeniyle yalnzca liberal eilimli Prof. W. Barthold gibilerinden etkilendiini ifade etmektedir. (Togan, 1999:78-79) Ancak Togan bu dnemde sadece Rus msteriklerinin deil

11 Togan, Hatralar adl eserinde Amarin ile Katanovun Hristiyanla gemi ve Ruslam kken itibariyle Trkler olduklarn yazmaktadr. Bu konuyla ilgili olarak Togan, eserinde Katanovla aralarnda geen bir konumadan da sz etmektedir. Togann aktardna gre Katanov kendisine uyarlarda bulunmutur: Dou Trk ve Moollardan oryantalizm yoluna imdiye kadar kii, Dorji Banzarov, okan Velihanov ve ben (Katanov) intisap etmitik, biz hepimiz Rus kltrne btn varlmzla kendimizi verdik, ben amanilikten ayrlp Hristiyan oldum, onlara hizmet ediyorum. () imdi sen drdnc oluyorsun, bu muhitten kendini koru. Benim muhitim slamiyet gibi kuvvetli bir kltre mensup deildi, bizim varlmz kalmad, Rus muhitine de yabanc kaldk, sen kuvvetli bir kltr muhitine mensup olduunun ehemmiyetini mdrik olmalsn. (Togan, 1999:108)

62

nl Macar Trkolog Armenius Vamberynin12 almalarnn da etkisi altnda kalmtr. (Togan, 1999: 135)

Togan 1912de ok daha geni evrelerce tannmasn salayan Trk ve Tatar Tarihi adl eserini yaynlad. Sz konusu eser, Togann eitli Trk topluluklarndaki aydnlar arasndaki nn artrm olmasnn yan sra Yusuf Akura, smail Gaspral, Katanov, Amarin ve bir dier nemli Rus arkiyats olan Barthold bata olmak zere birok kiinin vgsn elde ederek Rus bilim evrelerinde de beeniyle karland. Bu sayede Kazan niversitesinin Tarih ve Arkeoloji Cemiyetine ye seildi. Bu cemiyet 1913te Togan bilimsel aratrmalarda bulunmas iin (Trkistanda yer alan) Ferganaya gndermitir. 1914teyse bu sefer merkezi Petersburgda olan Rusya Bilimler Akademisi ile Uluslararas Orta Asya ve Uzakdou Tetkiki Cemiyeti tarafndan Buhara Hanlna gnderildi. (Togan, 1999:107-109; Baykara, 1989: 6)

Fergana gezisi bilimsel niteliinin yannda Togann siyasi saylabilecek ilk faaliyetine de vesile oldu. Burada Mslmanlarn tekilatlandrlmas konusunda Sosyal-Devrimci13 Vadim aykin ile yapt grmeler sonucunda Trkistan Sesi adnda hem Rusa hem de Trke yaynlanacak bir gazete karlmas kararlatrld. Baka kiilerin de katlmyla yaynlanmaya balayan gazetenin hem aykin tarafndan karlan Andicandaki Rusa hem de Takentteki Trke14 versiyonunda Togan takma isimlerle makaleler yaynlamtr. Program Togan tarafndan belirlenmi olan bu gazetenin hedefi vard: Rus egemenlii
Vambery, 1870 ylnda Budapete niversitesinde kurulan dnyann ilk Trkoloji krssnn bakanln yapmtr. Trk tarihi ve dili hakkndaki almalar Trk ulusuluunun gelimesi srasnda Osmanl aydnlar zerinde ok etkili olmutur. (nen, 2002b: 406; zdoan, 2002: 394) 13 Sosyalist Devrimci Parti (SR): 1901in sonu 1902in balarnda kurulan parti, sosyalizme ky komnleri yoluyla ulalmasn ngren ve Rus Narodnizminden de izler tayan siyasi bir programa sahiptir. Partinin silahl kanad, arlk rejiminin ileri gelenlerin ldrld terrist eylemlere sklkla bavurmutur. (Devlet, 1985: 68-74) 14 Togan, Takentteki versiyonun Trke yaynlandn sylemekle birlikte Hatralardan esasen zbeke olduu anlalmaktadr. (Togan, 1999: 136) Ancak Togan zbekeyi de Trk dilinin bir paras (bir lehesi) olarak grdnden bu ekilde ifade etmektedir.
12

63

altndaki topraklarda yerli ahalinin Ruslarla hukuk ve dedii vergiler bakmndan eit saylmas; gebe Mslmanlar yerletirilene ve kylerle ehirlere toprak verilene kadar Rus gmenlerin geliinin engellenmesi; ada eitimin yaylmas15 (Togan, 1999: 136).

Birinci Dnya Savann balamasnn ardndan Togan, Bartholdun nlemek iin sarf ettii youn abaya ramen askere alnd. Ancak on be gn sonra yine Bartholdun tevikiyle daha nceden snavna girip kazand Gayri Rus Mekteplerinde Rusa Muallimliine askeri muafiyet tanyan bir kanunun kmas sayesinde askerlikten kurtularak, Ufaya tayin edildi.(Togan, 1999: 133-134; Baykara, 1989: 7-8)

Sava srasnda Togan, aktif politik hayata da adm atmtr. O srada 1905 Devrimi sonrasnda alm olan Dumada Mslman-Trklerin alt (Kazanllarn be, Azerbaycann bir) yesi bulunuyordu. Bu yelerin halkla ilikilerini yrtmek iin bir bronun kurulmas kararlatrlmt. 1915 sonlarnda Togan Mslman milletvekillerine yardmc olmak iin Ufa temsilcisi olarak seilerek Petersburga gitti. (Baykara, 1989:8; Soysal, 2002b: 490) Mslman Fraksiyonu adyla anlan bu oluumda Mustafa okayolu16 ile yakn ibirlii iinde alt bu dnemde bata Kerenski olmak zere Sosyal-Devrimcilerle iyi ilikilere sahipti. (Togan, 1999:140- 141)

Grld zere gazetenin program sosyalist olmaktan ziyade milliyeti bir mahiyettedir. Ancak Hatralarn Togandaki anti-komnist yaklamn kklemi olduu olduka ge bir tarihte (1969) kaleme alnd dnlrse Rusyada bulunduu dnemdeki fikir ve faaliyetlerindeki sosyalist etkinin kitapta (bilinli/bilinsiz) belli lde gz ard edilmi olabilecei de uzak bir ihtimal gibi durmamaktadr. 16 Mustafa okayolu (1890-1941): Kazak siyaseti. Petersburgta hukuk eitimi ald srada 1916da Mslman ttifak Brosunda almaya balamtr. Rusya Birinci Mslman Kongresinden hemen nce toplanan Umumi Kazak Kongresine Trkistan temsilcisi olarak katlmtr. Aralk 1917de Hokantta ilan edilen Trkistan Muhtar Cumhuriyetinin kurucular arasnda yer alan okayolu ayrca Kazaklarn Ala-Orda hkmetinde de yer almtr. Her iki oluumun da Kzl Ordu tarafndan tasfiye edilmesinin ardndan Basmaclar desteklemitir. (zdoan, 2006: 156; Soysal, 2002a: 488; Togan, 1999)

15

64

2.2.) dil (Volga)-Ural ve Trkistann Siyasi Yaps

Trk kkenli topluluklarnn Rus egemenliine girmesi 16. yyn ortalarnda (1552) balad ve 19. yyn ortalarna kadar srd. Bu sre yaanrken zdoana (1993: 69-70) gre
Ruslar hakimiyetlerini pekitirmek iin yreden yreye ve topluluklara gre deien, rnein tarm alanlarn koloniletirme, Hristiyanlatrma, asimilasyon, slamiyeti ve Kazak kltrn tevik, siyasi korumaclk, ekonomik smr, eitim reformu, reform yanllarna kar muhafazakarlar destekleme gibi birbirinden fakl politikalara bavurdular.

Bu erevede Volga yresinde de uzun bir sre bir yandan blgeye Rus gmenler getirilirken dier yandan Trk topluluklara ynelik sert bir Hristiyanlatrma politikas yrtld. Ancak 18. yyn ortalarnda II. Katerina dneminde bundan ksmen vazgeildi ve Kazan Tatarlarna cami ve okul ama hakk tannd. 1782de Orenburgta idare ilerinden sorumlu Rus ehir meclisinin yannda bir Tatar meclisi oluturuldu. Ayn ehirde Mslmanlar iin 1789 ylnda bir de Ruhani Meclis kuruldu ve 1793te bu meclise vakf kurma ve mlk satn alma hakk tannd. 1784te Tatar asilzadeleri olan mirzalara Rus benzerlerinin sahip olduu haklar verildi. (Devlet, 1985: 4-6)

Bu dnemde Kazan Tatarlar iinde hem Rusya ile Orta Asya arasndaki ticarette hem de gebe ve yar-gebe topluluklarn Mslmanlatrlmasnda nemli bir rol oynamaya balayan bir Kazanl tccar zmresi ortaya kmt. II. Katerinann reformlar bu gelimeyle balantlyd. Bylece arlk, Kazanl tccarlar kanalyla Kazak-Krgzlarla ticari ilikilerini gelitirmeyi ve artk egemenlii altna girmi olan bu topluluklarda sadk Tatar mollalar sayesinde slam yayarak Rus idaresini kuvvetlendirmeyi amalyordu. Bu nedenle, slamn

65

yaylmasnn gebeliin tamamen terk edilmesine yol aaca umularak Kazaklarn17 da Ruhani Meclisle birlikte oluturulan mftle balanmas isteniyordu. Ancak Kazaklarn sz konusu politikaya kar kmas nedeniyle bu mftlk yalnzca Volga, Ural ve Sibiryada etkin olabildi. (Devlet, 1985:5-6; zdoan, 1993: 70)

19. yyda adm adm bir Tatar ticaret burjuvazisinin gelimesi ve ancak 19.yyn ortalarnda Rus hakimiyetine tam olarak girmi olan Azerbaycandaki yerli burjuvazinin varl, Trk topluluklarnda yaanan kltrel geliimde nemli bir rol oynamtr. Ayrca Krmn gler nedeniyle nfusu azalm olmasna ramen, corafi olduu kadar kltrel de bir yaknlnn bulunduu stanbulda ok sayda Krml Tatar aydnn eitim grmesi de Cedidiliin ortaya knda etkili olmutur. Byk Tatar tccarlarnn mali desteiyle hzla yaylma imkan elde eden (Devlet, 1985: 39) Cedidilik, Avrupai tarzda bir aydnlar zmresinin yetimesini salamann yannda Trkln ve yerel ulusu hareketlerin douuna da zemin hazrlamtr.

Bununla birlikte 1905 Devrimine gidilen srete Rusya Trk topluluklarnn arla kar faaliyet yrten herhangi bir gl siyasi rgtnn bulunmadn hatta bir anlamda devrime hazrlksz yakalandklarn sylemek mmkndr. (Devlet, 1985: 76) Devrim yaklarken birtakm gizli siyasi partiler kurulmu olmakla birlikte18 gl bir basnn yokluu nedeniyle her blgede faaliyetler birbirinde kopuk bir ekilde yrtlm, etkili bir devrimci ierik kazanamamtr.

17 zdoana gre 16. yydan sonra slamiyete geen gebe Kazak ve Krgz topluluklarda animist gelenekler varln korumu ve ciddi bir dinsel kurumsallama da yaanmamtr. (zdoan, 1993: 70) 18 Nadir Devlet bunlara rnek olarak milliyeti bir program benimsemi olan Hrriyet ile Sosyal Demokratlarn Mslman grubunu temsil eden Bakdeki Hmmet partilerini; baz sosyalist fikirleri benimsemi Krmdaki Gen Tatarlar ve dil-Uralda Sosyal Demokratlarla birlikte faaliyet gsteren sol gruplar saymaktadr. (Devlet, 1985: 76-79)

66

Devrim sonrasnda 1917e kadar Mslman-Trk nfus arasnda etkili olabilen balca siyasi oluum, 1906da Abdrreid brahim19, smail Gaspral ve Ali Mercan Topubann20 giriimiyle kurulan ve bir tr Cedid liberalizmini temsil eden Mslman ttifak hareketidir. ttifak devrimci bir yapda deildi. Hareketin programnda genel itibariyle Mslmanlar iin kltrel muhtariyet ve Ruslarla eit haklarn salanmas, temel hedefler olarak belirlemiti. (zbek, 1997a: 16; Devlet, 1985: 120)

ttifakn program Rus Anayasal Demokrat Partisinin (Kadet) grlerine yaknd. 1906n sonlarnda ttifak bir siyasi parti halini almaya alrken Kadet de kendi programnda Mslmanlarn kltrel ve ekonomik taleplerini ieren deiiklikler yapyordu. Bylece Mslmanlarn desteini elde etmek amalanyordu. 1905 Devrimi sonrasnda ok sayda parti kurulmu olmasna ramen ttifak partilemedi, bunun yerine Duma seimlerinde Kadetle ibirlii yapt. (Devlet, 1985: 90-98, 105-111)

Nisan-Temmuz 1906da faaliyet gsteren ve sonunda ar tarafndan datlan ilk Dumada 524 yenin 36si Mslman-Trk kkenlidir. II. Dumadaysa (ubat-Haziran 1907) bu say 39dur. Bu yeler genel olarak Mslman ttifaknn grlerini benimsemilerdi. lkine gre daha sol eilimli olan II. Dumadaki nemli gndem maddelerinden biri de toprak reformuydu. Mslman-Trk yeler, bu sayede daha nce arlk idaresi tarafndan el konulmu Trk kkenlilere ait topraklarn geri verilmesi de mmkn olabilecei iin toprak meselesine byk nem atfediyorlard. Ancak konuyla ilgili gr ayrl vard. O srada

Abdrreid brahim (1853-1944): Rusya Trklerine siyasi ve medeni haklarn tannmas iin ilk politik faaliyet yrtenlerdendir. Usul-u Cedid hareketi iinde yer alm, doduu yer olan Sibiryann Tara ehrine bu tr bir okul amtr. Bir sre Orenburgdaki Ruhani darede kad olarak almtr. (Devlet, 1985: 76-77) 20 Ali Merdan Topuba (1862-1934): Mslman ttifaknn kurucularndandr. Ayrca Duma yelii de yapmtr. 1919da Azerbaycan Cumhuriyetinin delegesi olarak Paris Konferansna katlmtr. (Devlet, 1985: 158)

19

67

sosyalist grlere yakn olan Ayaz shakinin21 dardan liderliini yrtt 6 yeli Mslman Hizmet Dairesi iftlik sahiplerinin topraklarnn kyllere datlmasn savunurken, Ali Merdan Topubann lideri olduu Mslman Fraksiyonu Kadetin grlerine katlarak topran byk iftlik sahipleri eliyle, fakat uzun vade ile kyllere satlmasn destekliyordu. Ancak her iki grup da Mslman ttifaknn eitim ve din alanlarnda muhtariyet talep eden programn benimsiyordu. (Devlet, 1985: 114-116)

Yine ar tarafndan fazla radikal bulunarak datlan II. Dumann ardndan seim kanununda yaplan deiiklikler nedeniyle III. Dumaya (1907-1912) yalnzca on Mslman-Trk ye seilebilmitir. Byk ounluunu saclarn oluturduu III. Dumada bu yeler, ibirlii yaptklar Kadetin ye saysnn da az olmas nedeniyle nemli bir etkinlik gsteremediler. 1914-1917 arasnda alan IV. Dumada ise bu say altya indi. (Devlet,1985: 115-118) Sava dnemi olduu iin zellikle Osmanl mparatorluunun taraf olmasnn ardndan Dumadaki Mslman-Trk yeler hkmetin tepkisini ekmemek amacyla tamamen Rus politikalarn destekleyen bir tutum takndlar. Ancak bu, daha nceki Dumalarda az ok varolduu sylenebilecek politik etkilerinin neredeyse tamamen ortadan kalkmasna neden oldu.

1905-1917 yllar arasnda her ne kadar siyasal faaliyetlerde nemli bir art yaanm olsa da 1917e gelindiinde Rusya Trkleri gerek program gerekse rgtlenme bakmndan yeterince gelimi bir durumda deillerdi. Bunun yan sra Trk topluluklar arasndaki corafi uzaklk, siyasi/kltrel talepleri hayata geirecek yeterli kadrolarn yokluu ve 1905ten sonra yaanan ksmi zgrlemeye ramen esasen arlk idaresinin baskc tutumunun varln srdrmesi nedeniyle kapsaml ve btnlkl bir programa dayanan faaliyetler yrtlemedi. Bu yzden

Ayaz shaki [dilli] (1878-1954): Tatar kkenli politikac ve yazar. 1905te Rus arln devirmek taraftar sol milliyeti olarak tanmlanabilecek Tanclar adnda gizli bir rgt kurmutur. Boleviklerin iktidara gelmesinin ardndan Rusyay terk ederek dil-Uralla ilgili politik faaliyetlerine yurt dnda devam etmitir. (Devlet, 1985: 169)

21

68

ortaya atlan talepler ve bunlar hakknda yaanan tartmalar genel itibariyle Mslmanlarn dini eitimi meselesini ounlukla aamamtr.

Ancak 1917 ubat Devrimi ve sonrasnda 20 Martta (2 Nisan) btn vatandalarn eit olduunun ilan edilmesi, Trk topluluklarn siyasi faaliyetlerin gelimesine ve artmasna yol amtr. ubat ve Ekim Devrimleri ile birlikte Mslman ttifaknn, Kadetin liberal program ile uyuan kltrel talepleri yeterli grlmemeye balamtr. Esasen bu gelime, 1917 Devriminin bir anlamda Rus liberalizmini bir zm olmaktan karmasyla balantldr. Rus siyasal hayatnda daha radikal grlerin arlk kazanmaya balamas, Mslman-Trkleri de etkilemitir. Bylece Mslman-Trkler arasnda yeni ayrmlar ortaya km, ncekinden daha radikal ve sekler yeni siyasi programlar gndeme gelmitir. (Devlet, 1985: 267; zbek, 1997a: 16)

Bu dnemde Trkler arasndaki Rusyann idari yaps ile ilgili farkl grleri temelde iki ana kmede toplamak mmkndr. Bunlardan topraksz muhtariyet ya da nitarizm diye adlandrlan birincisi, Rusyann siyasi birlii iinde Mslman-Trklerin, kltrel zerklie sahip olarak yaamlarna devam etmesi gerektii fikrine dayanyordu ve daha ok Kazanl Tatar aydnlar tarafndan dile getiriliyordu. Buna kar Azeri, Kazak, Bakurt gibi topluluklarn aydnlarnn nemli bir blmnn benimsedii toprakl muhtariyet veya federalizm olarak ifade edilen ikinci gr ise federatif bir Rusya iinde Trklerin muhtar bir idareye sahip olmas gerektiini savunuyordu. ki ana gr savunanlar arasndaki ayrm, Mays 1917de toplanan Birinci Rusya Mslmanlar Kongresinde iyice belirginleti.

Kongre lml bir siyasal programa sahip nitarist Kazanl liberal Cedid aydnlarn giriimi sonucu, IV. Dumadaki Mslman Fraksiyonu ile ona bal bronun yelerinin 15-17 Mart

69

1917de Petrogradta yaptklar toplantda aldklar karar zerine toplanmt. (zbek, 1997: 17; Devlet, 1985: 269-270) Kongrenin hazrlklarn yrtmek iin bakanln Kuzey Kafkasyal sosyalist eilimli Ahmed Salihovun (Salihef) yrtt bir geici bro kurulmutu.

Kongreye kltr derneklerinden, kooperatiflere, renci derneklerinden Mslman askerlerce oluturulmu uralara (sovyet) ve kadn rgtlerine kadar birbirinden farkl ok sayda kuruluun temsilcisi katlmtr. Ayrca kongre beklenenden ok daha yksek bir katlmla dzenlenmitir. (Devlet, 1985: 270-272) Esasen kongrenin nemini ortaya koyan asl zellii de katlmclarnn ve ele alnan konularn eitliliidir.22 Bu bakmdan kongredeki tartmalar, Rusya Trklerinin devrimin hemen sonrasndaki siyasi durumlarn ve devrim sonras Rusya ile ilgili farkl beklentilerini gzler nne sermektedir.

Mslman ttifaknn gcn yitirmeye balad, Kadetin gzden dt23 bu dnemde Trk topluluklar iinde radikal sol gruplar ortaya kmaya balamt. zellikle Meneviklerin grlerini benimseyenler artyordu. Ayrca Sosyal-Devrimcilerin ortak ky mlkiyetine dayanan geleneksel Rus hayat tarznn sosyalizme uygun olduunu ne sren ve iftliklerin kyllere datlmasn talep eden siyasi program da ilgi uyandryordu. Bu gelimenin etkisiyle ii meselesi, toprak meselesi gibi konular kongrenin gndeminde yer bulabilmitir. Mslmanlarn dinsel haklar ve eitim sorunlar, nemini korumakla birlikte 1917 ncesinden farkl olarak tartmalar belirleyen temel mesele olmaktan kmtr.

Kongre srasnda kurulan komisyonlar, ele alnan konularn geniliini gstermektedir: 1. Rusyann gelecekteki idare ekli komisyonu; 2. iler komisyonu; 3. Toprak-su komisyonu; 4. Kadn-kz komisyonu; 5. Kurucu meclise seim iin hazrlk komisyonu; 6. Sava ve askeri tekilat komisyonu; 7. Dini ve medeni iler komisyonu; 8. Maarif komisyonu; 9. Mahalli dareler komisyonu 23 Kongre srasnda Kadet vekili Dalgarokefin konumasnn tepkiyle karlanmas ve protesto edilmesi de (RBMK, 1988: 234-239) siyasi havann Kadetin politikalarndan daha radikal bir yne kaym olduunu gstermektedir. Bunun yannda Kadetten duyulan rahatszln dier bir nedeninin de 1. Dnya Sava srasnda stanbulun ele geirileceine dair yapt propagandalar olduu sylenebilir.

22

70

Siyasal perspektifteki bu genilemeye bal olarak, Rusya Mslmanlarnn (ve doal olarak Rusyann) idaresinin nasl olmas gerektii meselesi de kongrenin nc gn olan 3 Maysta gndeme geldi. Ayn gn bu konuyla ilgili bir komisyon kuruldu. Komisyonda esasen daha nce hazrlanm iki farkl grteki rapor etrafnda tartmalar yaand. Bunlardan biri Ahmet Salihov tarafndan hazrlanmt ve nitarist gr temsil ediyordu. Dieri ise federalizm tezini savunan Mehmed Emin Resulzadeye24 aitti.

Raporunun nergesinde Salihov, federasyonun kabul edilmesi halinde kyllerin ilgilendikleri temel konu olan toprak meselesinin zlmesinin gleeceini ne srmektedir. Ayrca iiler asndan bakldnda federasyon iindeki her lke sosyal konularda kendi kanunlarna sahip olaca iin zellikle kt koullarda yaayan dou muhtariyetlerindeki iilerin sorunlarnn ilgili yerli devlet bir zm getirene kadar halledilemeyeceini dile getirmektedir. Benzer ekilde Trkistanda ve Kafkasyada kadnlarn stats daha dk olduu iin buralarda kadn sorununun zlmesi de mmkn olmayacaktr. Federalizmin olumsuz sonularndan biri de dini messeselerin ayrlmasna yol aacak olmas ve bu nedenle Snnilerle iilerin birleme imkanlarn ortadan kaldrmasdr. Bunun dnda topraa dayal federasyon ticari muamelelerin birliini ve serbestliini ortadan kaldraca iin dildeki Mslman ticaret ve sanayi erbabn da olumsuz etkileyecektir. (RBMK, 1988: 230232)

Salihova gre toprak federasyonu Mslmanlar siyasi olarak paralayarak Trk kabilelerinin birbirlerine yabanclamasna, hatta dman olmasna yol aaca, ayrca Rus vilayetlerinde

24 Mehmed Emin Resulzade (1884-1955): Azeri politikac ve yazar. 1917de Musavat Partisinin bana getirildi. 1918de kurulan Azerbaycan Cumhuriyetinin cumhurbakan oldu. 1920de Boleviklerin lkede denetimi ele geirmesinin ardndan stanbula gitti. Trkiyede Odlu Yurt, Yeni Kafkasya ve Azeri Trk dergilerini kard. Ancak faaliyetletirinin SSCBnin tepkisini ekmesi zerine 1931de Bat Avrupaya g etti. Berlinde Kurtulu dergisini kard. kinci Dnya Sava srasnda Almanyann da tevikiyle bu lkede, Kafkasyallar Sovyet hkmetine kar ayaklandrmak iin alt. (zdoan, 2006: 156, 205)

71

kalan Mslmanlarn da Ruslamasna neden olaca iin milli sorunlar da zmeyecektir. Bylece Mslman milletlerin Avrupal burjuvalarn ellerinden kurtulmas da gleecektir. Bu nedenle Salihov, Rusyann milli-medeni muhtariyete dayal parlamenter halk cumhuriyeti olmasn, Kafkasya, Trkistan, Sibirya gibi uzak vilayetlere ise geni bir idare-i mahalliye verilmesini nermitir. (RBMK, 1988: 232-233)

Salihovun nergesine kyasla olduka ksa olan Resulzadenin nergesinde ise Rusyann toprak esasna gre kurulacak bir halk cumhuriyeti olmasnn ve bir yrede ounluk halinde bulunmayan milletlere ise milli-medeni muhtariyet tannmasnn Mslmanlar iin en iyi zm olduu ifade edilmitir. Ayrca btn Rusya Mslmanlarnn medeni ve ruhani ilerini idare edecek merkezi bir kurumun oluturulmas ngrlmtr. (RBMK, 1988: 233234)

Resulzadenin nergesi 132 oyla komisyonda kabul edilmi olsa da kongreye her iki nerge de sunulmutur. (RBMK, 1988: 234) Bunun zerine 7 Maysta tekrar balayan tartmalar sonraki gnler de devam etmitir.

Kongredeki tartmalarda nitaristler federasyonun Mslmanlar bleceini, bylece Mslmanlar arasndaki birliin ortadan kalkacan ve glerin dalmasnn da mevcut sorunlarn halledilme imkann ortadan kaldracan dile getirdiler. Bu balamda federasyon kurulursa hakimiyeti elinde bulunduran zengin toprak sahiplerinin konumlarn

koruyacaklarn, bu nedenle kyllerin amalad ekilde toprak dzeninde kkl bir deiikliin yaplamayacan ileri srmlerdir. (RBMK, 1988: 242-245, 275-276)

72

Trk topluluklarnn ounluk olduu yerlerde muhtariyete sahip olmas gerektiini ifade eden federalistler ise ancak bu ekilde sz konusu topluluklarn kendi dillerini ve kltrlerini koruyup, gelitirebileceklerini ifade etmilerdir. Federalistlere gre federasyon olmad takdirde Trkistan gibi blgelere Ruslarn gelip yerlemesi nlenemeyecektir. Federalistler, Salihovun raporunda dile getirilen federasyon olmas durumunda kadn, ii ve toprak sorunlarnn zlemeyecei iddiasna da kar ktlar. Ayrca kimi federalistler Salihovu Mslmanlar tek bir millet haline getirmeye almakla itham etti. Oysa onlara gre bu tr bir hedefin hayata geirilmesi mmkn deildi. Federalistler, buradan hareketle Salihovun st kapal bir ekilde Panislamist fikirler ortaya attn da ne srmlerdir. Ancak herhangi bir pan hareketin Rusyada hakim olmasnn, her iki tarafa da arzu edildii sylenen halklkla badamadn, nk halkln bir milletin dierleri zerindeki hakimiyetini kabul etmediini belirtmilerdir. Federalistler, federasyonlarda idarenin zenginlerin elinde kalaca iddiasna kar olarak da bunun kesinlikle byle olacann ileri srlemeyeceini dile getirdiler. (RBMK, 1988: 239-247, 276-279)

Tartmalar esnasnda sz alan Ahmed Salihov, Mslman-Trk nfusun Kuzey Kafkasya, Orta Asya bozkrlar ve Trkistanda nemli bir ounluk oluturduunu ancak genel itibariyle lke iinde dank olarak yaadn ve ou yrede aznlk durumunda olduunu ifade ederek yalnzca snr blgelerinde bamsz hanlklar kurulabileceini ileri srmtr. Ancak Mslmanlarn ezici ounluu oluturduu yerlerde bile bamsz devletlerin kurulmasn, bunu gerekletirecek yeterli kadrolarn bulunmamas nedeniyle gereki bir hedef olarak grmemektedir. (RBMK, 1988: 141; Devlet, 1985: 274-275)

Salihova gre federasyon fikri de Mslmanlarn kabilelere ayrlmasna neden olaca iin doru deildir. En uygun zm Rusyann ademi merkeziyete dayanan parlamenter bir halk

73

cumhuriyeti olmas, Mslmanlarn ise bu yap iinde anayasa ile garanti altna alnm millimedeni muhtariyete sahip olarak yer almalardr. Ayrca Salihov, geni haklara sahip drt mahalli idare (Kafkasya, Trkistan, Sibirya ve Kazakistan iine alan Bozkr vilayeti) meydana getirilmesini nermektedir. (Devlet, 1985: 274-275)

Salihova gre kurulmakta olan yeni ve demokratik Rusya, eer Mslmanlar rgtlenip Rusya hkmetine tesir edebilirse yalnz Rusya Mslmanlarna [deil] btn slam alemine tamahsz bir dost olabilecektir. () nk hr demokrat esaslara dayanarak kurulacak Rusya hrriyet iarlarn bizzat btn dnyaya yaymaya aba gsterecektir. (RBMK, 1988: 136)

Buna kar Mehmed Emin Resulzade farkl milletlerin varolduu devletlerin ancak muhtariyetlere blnerek ve btn milletlerle bireylere zgrlk tanyarak varln srdrebileceini savunmutur. Ona gre devletlerin tarihsel geliimi de bunu

kantlamaktadr. Artk byk devletlerdeki her eit mahalli ve milli ihtiyalarn, tek bir merkezden salanamayaca anlalmtr. Resulzade, Rusyann bir halk cumhuriyeti olmas gerektiini ancak olduka geni bir araziye yaylm bu devletin tek bir merkezden ynetilmesinin mmkn olmadn belirtmektedir. Buradan hareketle milli-mahalli prensiplere dayanan muhtariyetlerden olumu bir federasyon nermektedir. (RBMK, 1988: 161-164)

Resulzade, eitli Trk topluluklar arasnda dil, edebiyat, adetler bakmndan farklar bulunduuna dikkat ekerek bunlar zorla ortadan kaldrmann gereksiz ve yanl bir i olacan ifade etmektedir. Trk kavimleri arasndaki dil birliinin de doal bir ekilde belli bir geliimin ve evrimin sonucunda olmas gerektiini dnmektedir. Resulzade, bu amala ilk eitimin ve halk iin yazlan edebiyatn yerel dillerde olmasn, ortaokullarda umumi ortak

74

bir Trkenin ders olarak okutulmasn, yksekokullardaysa btn eitimin umumi Trkeyle yaplmasn nermektedir. Ona gre ancak bu ekilde bir dil birlii salanabilecektir. (RBMK, 1988: 164-167)

Rusyann birleik halk cumhuriyetleri olmas gerektiine inanan Resulzadeye gre Trk kavimleri iilerinde serbest, ayr milli-mahalli muhtariyetlere sahip olmaldr. Bununla birlikte bu muhtariyetler Rusya Trklerinin genel ve ortak milli ve medeni ilerini grmek iin bir Milli ura meydana getirmelidir. Belli bir yurttan yoksun kavimler de burada yer almaldr. Milli urann yannda btn Mslman milletlere mahsus olmak zere, dinimedeni ihtiyalara bakmak iin bir de dini ura kurmak gereklidir. (RBMK, 1988: 166167,169)

Sz konusu tartmaya kongrede federalistler arasnda yer alan Togan da katlmtr. Konuyla ilgili yapt 6 Maystaki konumasnda ncelikle Rusya Mslmanlarnn kan, soy, dil ve sosyal hallerinin incelenmesi gerektiini dile getirerek, Mslmanlar Trk

olanlar/olmayanlar, Trkleri de etnografya asndan dou, merkezi ve gney olarak ayrmtr. Buna gre Dou Trklerinin ounluu amandr; dilleri merkezi Trklerinkinden nemli farklar gsterir ve genel itibariyle Buda medeniyetinin tesiri altndadr. Merkezdeki Trkler, ounlukla Mslmandr. (Ancak biraz amanlk katlm Mslman) Bunlarn dilleri ve gelenekleri byk oranda ortaktr. Togan bu grup iinde zbek, Kazak, Krgz, Krm Tatarlar, Bakurtlar vbni saymaktadr. Aslen Ouz kabileleri olan Gney Trkleri ise din, dil, rf, adet ve tarih bakmndan Osmanl Trkleriyle birlik halindedir. Ayrca Azerbaycan Tatarlar ile Hazar Denizi civarndaki ve Stavropol vilayetindeki Trkmenlerin mensubu olduu bu grup, Orta Trklerin milli kahraman saydklar Cengiz Han ve Timurla

75

savamlardr. Togana gre bunlarn dilleri Orta ve Dou Trklerinden ayrdr, adetleri ise ran etkisi altndadr. (RBMK, 1988:203-205)

Togan, Rusyadaki Mslmanlarn idaresi ile eitim ve din kurumlarnn szn ettii etnografik ayrmlara gre dzenlenmesi gerektiini ifade etmektedir. Ona gre her Trk grubu da kendilerine zg tabii ve tarihi yollarnda yrmektedirler. Dolaysyla Gney ve Dou Trklerinin Orta Trklere katlmas beklenmemelidir. (RBMK, 1988: 206) Esasen Togan, Rusya Mslmanlarna ilikin btn konularn (sadece eitim ve din ilerinin deil rnein askerlik ve toprak meselelerinin de) etnografik esaslara gre topluluklarn doal snrlar ve zellikleri dikkate alnarak zlmeye allmas gerektiini dnmektedir. Bunun aksi hayalcilik olacaktr. Togana gre btn Rusya Mslmanlar iin geerli olacak ortak bir messese ise ancak din ilerinde mmkndr.

Dil meselesinde Resulzadeyle benzer fikirleri dile getiren Togan, ortak dilin zorla olamayacan tabii yolu ile tedricen veya bir ihtilal ile (mesela bunlarn hepsine amil olan bir diktatr milli airin eserleri) yolu ile hayata geirilebileceini dnmektedir. Bu [ise], Orta Trklerin medeni ve milli ilerde birlemesi ile mmkn olacaktr. (RBMK, 1988: 206)

Aznlklar meselesine de deinen Togan, Trklerin aznlk olduu yerler ile ounluk olduu yerlerde aznlk durumundaki Trk olmayan unsurlarn statlerini ele almtr: Rusyada aznlk tekil eden yerlerde elbette milli ve mahalli muhtariyet
olamaz. Bunlarn kendilerine en yakn karde muhtariyetlere katlmalar gerekecektir. Milli muhtariyet alan Trklerin memleketlerinde yaayan ve fakat Trk olmayan Mslmanlarn tam haklarn salamak gerekecektir. Bundan sonra bize, Tacikin, Asetinin, Krtlerin, erkeslerin ve Mslman olan ermilerin Trklemeleri icab etmez.

76

Bu halklar kendi dillerini, tarih ve edebiyatlarn okusunlar, rf ve detlerini gtsnler, terbiye edilsinler. Bunlarn Trklemesi Trklmzn kanna ikinci bir kann katlmasn, Trk diline, rf ve detlerine yabanc dil, rf ve det unsurlarnn girmelerine mucip olacaktr. Milliyeti eitlendiren yabanc unsurlar bu milliyet iinde gvensiz unsurlar olmaktadrlar (RBMK, 1988: 207)

Federalistlerin sz konusu grlerine kar nitaristlerin kongredeki nemli temsilcilerinden Ayaz shaki (shakef) yapt konumada Rusyada Mslmanlar ounluu tekil etmediinden burada federe bir devletin kurulamayacan, bu nedenle federalizm benimsenirse dil ve Sibiryadaki Trk-Tatarlarn toprak muhtariyetine sahip baka milletlere katlmak durumunda kalacan ve bunun da bu milletin paralanarak dalmasna yol aacan dile getirmitir. Bu anlamda federalistlerin Trk topluluklarnn ounluk olduu yerlerde toprak, aznlk olduu yerlerde medeni muhtariyetinin olmas tezinin

uygulanabilirliinin olmadn dnmektedir. Ona gre federasyonun kabul aznlk durumunda olan Trklerin sonu olacaktr. (RBMK, 1988: 280-283)

Ayrca Ayaz shaki, Trkistanda ve Kazakistanda federe devleti idare edecek yeterli kadrolarn da bulunmadn ileri srmektedir. Federasyon fikrinin sorunlu yanlarndan biri de kimlere muhtariyet verilecei meselesidir. Eer her kavime muhtariyet verilecekse shakiye gre Kafkasyada 48, Trkistanda 10 devlet kurulmas gerekecektir. Oysa bu kadar kk devletlerde imkanlar da ona gre kstl olaca iin istenen medeni gelimeyi salamak mmkn deildir.25 (RBMK, 1988: 283-284)

Federalistler sz konusu iddiaya kar olarak en ileri giden idarelerin kk memleketlerde kurulabildiini savunmulardr. Federalist grl Abdullah Sleymani buna rnek olarak svireyi gstermitir. (RBMK, 1988: 241)

25

77

Kongrede kimi zaman sert tartmalara yol aan bu meselede iki gr uzlatracak bir sonuca ulalamad. Sonunda federalistler kongreye hakim olmay baardlar ve kendi grlerini ieren Resulzadenin Rusyann federasyon olmas, toprakl muhtariyete sahip olamayacak topluluklara ise milli-medeni muhtariyet tannmasn talep eden nergesinin 271e kar kar 446 oyla kabul edilmesini saladlar. Salihovun kltrel muhtariyeti destekleyen ve federasyon fikrine kar kan nergesi ise 291 lehte oya karlk 422 aleyhte oyla reddedildi. Ancak bu durum iki gr taraftarlar arasndaki gerilimi trmandrd. Hatta iki taraf arasndaki rekabet, uzun yllar boyunca devam eden bir husumetin domasna neden oldu.

sava sonucunda her iki siyasal projenin de uygulanabilirlii ortadan kalkm olmasna ramen varln koruyan bu husumet Togann ilerleyen yllardaki yaamn da etkiledi ve zellikle Trkiyede bata Sadri Maksudi [Arsal]26 olmak zere, kongre srasnda nitarizmi desteklemi Kazanl aydnlarla yaad anlamazlkta belirleyici oldu.

Sz konusu siyasal rekabet, Togana gre kabileler aras rehberlik rol meselesine ait ekimelere dayanyordu. Konuyla ilgili olarak Togan; bugn tek bir Byk Trkistan
26 Sadri Maksudi Arsal (1880-1957): Kazan Tatarlarnn dinsel ve ticari aristokrasisine mensup bir aileden gelen Arsal, zellikle Gaspralnn dncelerinden olduka etkilenmitir. 1902-1906 yllar arasnda Paris Hukuk Fakltesi ile Sorbonnedaki Sosyoloji ve Edebiyat blmlerini bitirmitir. Fransadan dndkten sonra II. ve III. Dumaya Kazanllarn temsilcisi olarak seilmitir. 1907-1912 arasnda devam eden bu grevi srasnda Kadete ye olmutur. Yksel Takn (2002: 496) (daha sonra milliyetilerin bu yelii Mslmanlar temsil etmek iin yaplm zorunlu bir tercih olarak gsterme abalarna karn aslnda) Arsaln kendi snfsal konumuna yakn olmas nedeniyle Rus Monaristlerinin partisine katldn dnmektedir. 22 Temmuz 1917de kurulan Rusya ve Sibirya Trk-Tatarlar Milli Medeni Muhtariyetinin stlenmitir. Buradaki Trk-Tatar ifadesi ciddi bir muhalefet grmesine ramen onun nerisiyle kabul edilmitir. Tatarlar arasnda etkili sosyalist fikirlere kar kan Arsal, Rusyadaki isavata Boleviklere kar Beyazlar desteklemitir. Boleviklerin g kazanmas ve bakan olduu muhtari idareye son vermelerinin ardndan Rusyay terketmek zorunda kalmtr. Pariste eitim grd dnemde arkiyatlardan ald derslerin etkisiyle ilgi duymaya balad Trk tarihi konusundaki almalarna younlam, 1924te Sorbonneda Trk tarihi dersini veren ilk Trk olmutur. 1925te Maarif Vekili Hamdullah Suphi Tanrverin davetiyle Trkiyeye gelmitir. Takn, Arsaln dil konusundaki yazlar nedeniyle 1928den sonra Atatrkn sofrasna sklkla davet edilmeye baladn, otuz yllar boyunca bir tr makul adam olmaya zen gsterdiini belirtmektedir. Bu nedenle tarih ve dil konularnda kimi zaman elikili grler ne srebilmitir. (Takn, 2002: 497) 1930-1934 arasnda ebin Karahisar, 1934-1938deyse Giresun mebusluu yapan Arsal, nn dneminde gzden dm olsa da 1950de Demokrat Partiden Ankara mebusu seilmitir. (Devlet, 1985: 117; Takn, 2002: 498)

78

olarak birlemek isteyen Dou Trkleri arasnda bir taraftan zbekler, dier taraftan Kazan Trkleri (Tatarlar) arasnda Trkistann Kazak-Krgzlar ksmn kendi nfuz mntkalar eklinde ikiye ayrmak isteinin varolduunu ne srerek bu yndeki taleplere kar daha 1917 kongresinde Kazak-Krgz, Trkmen ve Bakurtlarn Trkistanda hibirinin dierine stnlk kuramayaca her bakmdan eit kavimlerden ya da bunlarn yaadklar lkelerden meydana gelecek bir federasyonun kurulmasn kabul ettirdiklerini dile getirmitir. (Togan, 1952a: 142)

Gerekte kongredeki nitarist/federalist ekimesinin altnda birden ok etmen yatmaktadr. Bunlardan (Togann da temas ettii) birincisi 19. yyda saladklar kltrel ve ekonomik gelime sayesinde Kazanl aydnlarn dier topluluklar zerinde elde ettikleri kltrel nfuzu, Rusyann bir federasyon olmas halinde kaybedecekleri endiesiyle nitarizmi

desteklemeleridir. Bununla balantl ve en azndan onun kadar nemli bir dier etmen ise ayn sre sonunda ortaya km olan gl Kazanl Tatar ticaret burjuvazisinin, federasyonun ekonomik karlarn zedeleyeceini dnmesidir. Ticaret yaptklar

Trkistandaki Mslman topluluklarn ayr snrlara sahip olmasnn yarataca glkler bir yana, kurulacak muhtariyetlerin, zamanla kendi kadrolarn yetitirmesiyle Ruslarla bu topluluklar arasndaki ticarette sahip olduklar arac konumlarn ortadan kaldrabileceinden de endie etmilerdir.

Kazanl Tatar aydnlarn federalizme kar knn bir nedeni de (kongrede de dile getirdikleri gibi) dilde Ruslar karsnda aznlk durumunda bulunduklar iin kendilerinin topraa dayal mahalli bir muhtariyet kurma imkanlarnn olmamasdr. Aznlk olmann yannda, gerek arlk dneminin iskan politikalarnn, gerekse dier topluluklarla kurduklar ticari ilikinin bir sonucu olarak Kazanl Tatar nfus ok geni bir alana yaylm

79

bulunuyordu. Bu nedenle mahalli muhtariyetlerin kurulmas durumunda Tatarlarn bir ksm bu muhtariyetler iinde kalacak ve bu da topluluun dalmasna yol aacakt. Bu tr bir gelimeyi engellemek amacyla Kazanl aydnlar kongrede federalist eilimlere iddetle kar ktlar.

nitarizmi yalnzca Kazanl aydnlar ve ticaret burjuvazisi deil, dier topluluklara mensup farkl grteki gruplardan da savunanlar olmutur. Kongredeki nitaristlerin nde gelenlerinden olan Dastanl Ahmed Salihov gibi sosyalist eilimlilerin bir blm federasyonun baz blgelerde devrimci atlmlara ket vuraca dncesiyle nitarizmi desteklemitir. Ayrca kongrede kurulacak muhtariyetlerin Mslman topluluklar birbirine yabanclatraca, Mslmanlar arasndaki birlii bozaca endiesiyle Panislamistlerden de federasyona kar kanlar olmutur.

Kongrede Krm Tatarlar, Azeriler, Kazaklar gibi topluluklardan gelen katlmclar ounlukla federalizmi desteklemitir. Bunun balca nedeni bu topluluklarn Kazanllarn aksine kendi yrelerinde ounluk durumunda bulunmalardr. Federalist aydnlar, toprak esasna dayanarak kurulacak muhtariyetler yoluyla kendi blgelerine ynelik (her birinde farkl younlukta yaanan) Rus gn engellemeyi de ummaktadrlar. zellikle eitli dnemlerde Osmanlya youn glerin yaand Krmdaki Tatar aydnlar asndan federasyon, iyice azalm bulunan nfusun aznlk konumuna dmesini nleyecek bir tedbir olarak grlm olmaldr.

Ancak kongrede federalizmi sadece kendi yrelerinde ounluk olan topluluklardan gelenler deil Bakurtlar gibi halihazrda aznlk konumunda bulunan topluluklarn yelerinden de destekleyenler olmutur. Kongredeki en nemli temsilcilerinin Togan olduu Bakurt

80

aydnlarnn genel itibariyle federalizmden yana tavr al, i ie yaadklar kltrleriyle dillerinin birbirine olduka yakn olduu Kazanl Tatarlarn tamamen etkisi altna girmeme isteinden kaynaklanmaktadr. Kuvvetle muhtemel Kazanllarn duyduklar endieye paralel olarak Bakurt aydnlar ancak federalizm yoluyla Kazanl Tatarlarn kltrel, ekonomik (ve bir lde de siyasal) nfuzlarnn krlabileceini dnmlerdir. Bu nedenle Togan, mahalli muhtariyet kurmas mmkn olmayan topluluklarn en yakn karde muhtariyete katlmasn savunmutur. Bylece bu durumda olan Bakurtlarn, Trkistandaki

muhtariyetler iinde yer alarak Kazanllarn nfuzunu en youn hisseden topluluk olarak milli benliklerini korumay amalam olsa gerektir.

Birinci Rusya Mslmanlar (Umumi) Kongresi, muhafazakar, liberal, ar dinci, Trk, sosyalist gibi eitli grlere sahip farkl yrelerden gelen ok sayda insan bir araya getirmi olmas bakmndan nemli olmakla birlikte esasen devrim sonrasnda her topluluun ve siyasi grubun ayr hareket etmi olduunu da belirtmek gerekir. Geri kongrede btn zmre ve kabilelerin temsilcilerinden oluaca ifade edilen, Mslman-Trk nfusun yaklaan Duma seimlerindeki stratejisini belirleyecek ve ortak siyasi faaliyetlerin yrtlmesini salayacak bir merkezi Milli urann27 oluturulmas kararlatrlmtr. Ancak Milli ura hibir zaman etkin bir organ haline gelememitir.

27 30 yeli olmas ngrlen Milli uradaki baz yrelerin temsilcilerinin seimi, kongre srasnda gerekletirildi. dil ve Sibirya Mslmanlar urada sahip olduklar 10 yeyi belirlerken, Trkistan (7 ye), Kazakistan (5 ye) ve Krm (2 ye) ise asl yelerini kendi yrelerinde belirleyene kadar alacak geici temsilcilerin seimlerini yaptlar. Ayaz shaki ile Sadri Maksudi, dil ve Sibirya blgesinden ye olarak seilirken, Togan Trkistan temsilcileri arasnda yer ald. Kafkasya ile Litvanya blgesi iin ise ye belirlenmedi. (RBMK, 1988:502-503)

81

2.3.) Togann Siyasi Faaliyetleri

2.3.1) Togann Volgadaki Siyasi Mcadelesi

Kongrenin yapld dnemde Bakurtlar iin en nemli sorunlardan biri blgelerine Ruslarn yerletirilmesiydi. Kongrenin bu konuyla ilgilenmemesi, Haziran 1917de Bakurt Mili urasnn kurulmasna neden oldu. (Soysal, 2002b: 490) 19 Kasm 1917de ise nitarist Tatarlar Orta Volgada dil-Ural (Trans-Bulak) Cumhuriyetini kurarak, muhtariyet ilan ettiler. Buna kar Togann nderliindeki Bakurtlar da 29 Kasmda Bakurdistann muhtariyetini ilan etti. (zbek, 1997:17) Kurulan hkmette Togan Dahiliye ile Harbiye bakanlklarn stlendi. (Ayn dnemde Krm, Trkistan, Azerbaycan ve Kazakistanda da muhtari cumhuriyetler kuruluyordu.)

Bu gelime ile birlikte byk bir Tatar-Bakurt cumhuriyetinin de oluma ihtimali ortadan kalkm oldu. Konuyla ilgili olarak Tuncer Baykara (1989:9-10) Kazan Tatarlarnn Bakurtlarn kendileriyle birlik olmasn arzuladklarn ancak Togann bu fikrin aksine Bakurdistann kaderinin Kazandan ok Kazakistan ve Trkistan ile birlikte ele alnmas gerektiine inandn ifade etmektedir. Bu nedenle Kazanllar Togan Kazan-Bakurt birliini paralamakla sulamlardr. Togann kendisi ise biraz farkl bir yorum yaparak gerek Bakurtlarn gerekse Kazaklarn muhtariyet ilan etmelerinin bir takm olumsuz tepkilere yol atn ve bu durumun Kazanllarla zbeklerin bir blmnn Kazakistann kendi aralarnda bllmesini ieren planlar ortaya atmalarndan kaynaklandn ileri srmtr. (Togan, 1952a:143)

82

Her iki cumhuriyetin de mr ksa srd ve 1918 balarnda Sovyet gleri tarafndan tasfiye edildiler. (zbek, 1997:17) Kzl Ordu 18 Ocak 1918de Bakurt Milli urasnn da kurulmu olduu Orenburgu ele geirdi ve 3 ubatta Togan tutukland.28 Nisan banda Kazak ve Bakurt gleri Orenburgu bast ve bylece Zeki Velidi hapishaneden kamay baard. (Baykara, 1989: 10)

savata Mslman halklarn desteine ihtiya duyan (zbek, 1997a: 17) Sovyet ynetimi, 23 Mart 1918de Tatar-Bakurt Sovyet Cumhuriyetinin kuruluunu ilan etti. Bu yeni yaplanmada kontrol byk lde Sultan Galiyev gibi Mslman kkenli komnistlerin elindeydi. 27 Mays 1918de ek lejyonlarnn isyan Bakurdistandaki Sovyet gcn zayflatt. Togan ise eklerden silah yardm alarak Bakurtlar askeri birlikler halinde rgtlemeye balad. (Baykara, 1989:10-11) Togan ve Bakurt gleri bu dnemde ek lejyonlarnn, Ataman Dutov nderliindeki Kosak birliklerinin ve Amiral Kolak komutasndaki Beyaz Ordunun bulunduu kar-devrimci tarafta yer alyordu. Togan ayrca Ufada sol-kanat kar devrimciler ve Kazak Ala-Orda birlikleriyle beraber Geici Rus Hkmetinin kuruluuna da katld. Ancak Amiral Kolak, geici hkmeti devirdi ve Togan komutasndaki Bakurt birliklerini datmaya alt. (zbek, 1997a: 17) Bylece Bakurt gleri bir yandan Beyaz Orduyla dier yandan Kzl Orduyla mcadele etmek durumunda kald.

Bu durum Kazak Ala-Orda nderleriyle Togan Sovyet hkmeti ile grmeye sevk etti. Sonunda taraflarn anlamaya varmas zerine 19 ubat 1919da Geici Bakurt Hkmeti kuruldu. (zbek, 1997a: 17) Bakurt milliyetilerinin Bolevik glerle yapt bu ittifak, ideolojik bir yaknlamadan ziyade taktiksel bir ibirlii izlenimini vermektedir. Her eyden

28

Togan, Kazanl nitaristlerin jurnalleri sonucunda tutuklandn ne srmektedir. (Togan, 1934: 12)

83

evvel Togan, Trk taleplerine Bayazlarn tamamen kar olduunu i savan banda anlamtr. Bolevikler ise en azndan Bakurt milliyetilerinin siyasi faaliyetlerine daha hogrl yaklamtr. Bununla beraber Bolevikler arasnda milliyetlerin rolne ilikin farkl grlerin olduunu da belirtmek gerekir. Balangta ulusal zgllklerin niter bir devlet ats altnda badatrlmas gerektiin[e] inanan Lenin, zamanla federalizmin kanlmazln kabul etmitir. Bylece birbirleriyle akde dayal ilikilere girecek, etnik temelde devletlerin kurulmasn savunmaya balamtr. Dolaysyla kltrel zerklii yekten reddetme noktasndan bu zerkliin teritoryal ve dier boyutlarn tanma noktasna gel[mitir.] Oysa Stalin, bandan itibaren nitarist bir yaklam dile getirmitir. Stalin, 1918-1920 arasnda olumakta olan Sovyet Federasyonunun merkezi karakterini srarla savunmu, bu federasyonun iinde yer alan Ukrayna, Krm, Trkistan gibi birimlerin sahip olduu zerkliin bamszlk anlamna gelmediini ve ayrlmay iermediini

vurgulamtr. Staline gre merkezi iktidar temel ilevlerin tamamn kendi elinde skca tutmalyd. Bu anlamda Stalin iin zerkliin bahedilmesi, esas olarak sosyalist nitarizm yolunda idari bir arat. (Lewin, 2008: 34-35)

Togann Boleviklerle olan ibirlii 27 Mays 1920ye kadar devam etti. (zbek, 1997a: 1718) Bu sre zarfnda Togan bir ok defa Bolevik liderlerle grme frsat elde etti. Fakat Beyaz Ordunun Orta Volga blgesi iin bir tehdit olmaktan kmaya balamas ve bunun paralelinde Sovyet ynetiminin etkinliinin artmasyla beraber Bakurt glerinin varl Bolevikler iin temel sorun haline geldi. Stalinin Bakurt kuvvetlerinin datlmas karar almas ibirliinin sonu oldu.

84

Volga blgesinde Boleviklere kar mcadele etmenin mmkn olmadn29 gren Togan Trkistana geti. Burada Togan 1922e kadar srdrd mcadelesinde bir yandan Basmac hareketine katlrken dier yandan Trkistan Milli Birliini kurarak faaliyet yrtt.

2.3.2.) Trkistan Milli Birlii ve Sonraki Giriimler

Togan Trkistana geince ncelikle Cedidler Frkas, sosyalist ERK Frkas ve Kazak AlaOrda gleri ile birlikte (zbek, 1997a: 18) Trkistan Milli Birliini (TMB) kurdu ve ilk bakan oldu. Basmaclara katlmas ise zbeke gre Togann 1921 sonlarnda Trkistana gelen Enver Paa ile kurduu yakn ilikiden kaynaklanmaktadr. Balangta katlmay dnmemesine ramen Enver Paann Basmaclarn bana gemesi, Togan da ayn ynde hareket etmeye yneltmitir.

1922de Sovyet hkmetinin Polonya cephesindeki kuvvetlerini Orta Asyaya kaydrmas ve ayn yln Austosunda Enver Paann lm Trkistanda mcadele yrtme olanan ortadan kaldrd. Bu durum zerine 18 Eyll 1922de toplanan 7. Trkistan Milli Kongresinde Trkistan sorununu uluslararas alana tamas ve Trkistan Milli Birliinin merkezini yurtdnda kurmas amacyla Togann lkeyi terk etmesi karar alnd. (zbek, 1997a:18) Bu karar dorultusunda Togan, Abdlkadir nan ile birlikte ran ve Afganistan zerinden nce Hindistana ulap, oradan deniz yoluyla Trkiye zerinden Marsilyaya ve oradan da Parise gitti. Burada bir sre kaldktan sonra Togan, yine Abdlkadir nan ile birlikte Berline geti. (Baykara, 1989: 13-14) Togan Almanyada bir yandan bilimsel almalarna younlarken dier yandan Trkistan Milli Birliinin kongresini dzenledi.

Togan, yaanan bu baarszln nedenlerinden biri olarak, Sibiryadaki mttefikler[in], o zaman Ukrayna ve Azerbaycan Almanlarla Trklerin eline gemi olduundan Bakurt ve Krgz[-Kazak] ordularna silah verilmesini menet[melerini] grmtr. (Togan, 1934: 29)

29

85

1925 Martnda Berline gelen (eski Maarif ve Shhiye vekili) Dr. Rza Nur, Toganla grerek Trkiyeye gelmesini teklif etti. Togan ikna etmek iin dnemin Berlin bykelisi Kemaleddin Sami de byk aba sarf etti. Sonunda Nisan aynda bir emrivaki ile Maarif Vekaleti Telif ve Tercme azalna tayin edilmesinin de etkisiyle Togan, Trkiyeye gitmeye karar verdi.

Ankaradaki grevine balayan Togan 3 Haziran 1925te Trkiye Cumhuriyeti vatandalna geti. Darlfnun Edebiyat Fakltesi dekan Fuad Kprlnn stanbula daveti zerine Togan 26 Ocak 1927den itibaren bu niversitede Trk Tarihi Muallimi olarak almaya balad. (Baykara, 1989:17-18) Bu grevine Birinci Trk Tarih Kongresinde maruz kald ar eletiriler nedeniyle Avrupaya gitmeye karar verip 1932de Darlfnundan istifa edene kadar devam etti.

Togann TMBnin devam saylabilecek faaliyetleri Trkiyeye geliinden sonra da srd. stanbulda yaplan bir toplant sonucunda Togan, (eski Ala-Orda hkmeti bakan) Kazak Mustafa okayolu ve (eski Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti Bakan) zbek Osman Hoca ile Trkistandaki Sovyet egemenliine kar ortak bir mcadele yrtmek konusunda anlamaya vard. (Soysal, 2002a: 487-491) 1927de bu ama dorultusunda stanbulda Yeni Trkistan adl dergi yaynlanmaya balad. Togann aktardna gre Yeni Trkistan karlrken Lehistan hkmeti konsolosu Schetzelden bask masraflarn karlayan bir takm snrl yardmlar alnd. (Togan,1966b: 232) Bu dnemde Polonya siyasetinde hakim konumda olan Polonya Sosyalist Partisi lideri Pilsudski tarafndan Bolevik ve Rus kart hareketler siyasi ve ekonomik olarak destekleniyordu. Bunun bir sonucu olarak 1926da Polonyann tevikiyle Sovyetler Birliindeki Rus olmayan Beyaz Ruslar ve Ermeniler dndaki btn milletlerden gelen ok sayda gmenin katlmyla Promethe Birlii kurulmutu. Sz konusu

86

milletlerin bamszln salamak amacyla farkl siyasi mlteci gruplarn ortak bir at altnda bir araya getiren bu harekete Mehmet Emin Resulzade, Ali Merdan Topuba ve Mustafa okayolunun da aralarnda bulunduu, 1917-1921 yllar arasnda Rusya siyasetinde etkin olmu ama sonra lkeyi terk etmek zorunda kalm birok milliyeti nder de katlmt. (Turan, 1997: 49-57; 39-47) Polonyann Yeni Trkistana salad mali destek de bu erevede yaplm olsa gerektir.

Yine 1927de Trkiyedeki Rusya gmeni milliyeti liderler tarafndan Trkistan Trk Genler Birlii kuruldu. Tznde siyasi bir amacnn olmadn belirten sz konusu rgt esasen Trkistan Trklerinin kltrne ve tarihine olan ilgiyi artrmaya alt.30 (Soysal, 2002a: 487-491) Togann bu erevede deerlendirilebilecek bir dier faaliyeti ise 1927de Trkistan ve Azerbaycan renme Derneinin kuruluuna katlmasdr. (Soysal, 2002b: 490-491)

Ancak farkl blgelerden gelen gruplarn ibirlii uzun sreli olmam, daha nceki dnemle ilgili anlamazlklar ve milliyeti liderler arasnda yaanan ekimeler nedeniyle kopmalar yaanmtr. Bylece Togan ile okayolunun da yollar ayrlmtr. Daha sonra Pariste Ya Trkistan adl dergiyi karan okayolu, Togan birlikte yaynlamaya baladklar Yeni Trkistanda almasna mani olmakla sulamtr. Ayrca Togann Hokandta daha nce kurulan mili bir hareket olduunu vurgulad muhtari cumhuriyetle ilgili olarak Rus tarihilerin deerlendirmelerini tekrarladn ve esasen genel olarak tarihe snf mcadelesi penceresinden baktn ileri srmtr. Bunun zerine o srada Atsz Mecmuay yaynlamakta olan Nihal Atsz ile Abdlkadir nan, okayolunun iddialarna kar Togan

Trkistan Trk Genler Birlii, adn 1940da Trk Kltr Birlii olarak deitirdi ve 1942de Trk Amacadl dergiyi yaynlad. Dernek 1950de ise Trkistanllar Kltr ve Sosyal Yardmlama Dernei adn almtr. (Soysal, 2002a: 489,504)

30

87

savunmulardr. Togann katlmad bu tartma karlkl sulamalarn ve eletirilerin yapld yazlar yoluyla devam etmitir. (Soysal, 2002a: 500-501)

Birinci Trk Tarih Kongresinin ardndan lkeyi terk etmek durumunda kalan Togan, yedi yl kadar Avrupada yaad. Sovyet Devriminin ardndan Avrupaya gelen birok Trki gmenin aksine, Togan yurtdnda kald sre boyunca saydaki siyasal faaliyetlerden ziyade akademik almalarna devrim younlat. Rusyada nce yarm Avusturyaya brakt giderek, Viyana eitimini

niversitesinde

nedeniyle

niversite

tamamlamasnn ardndan ayn niversitede doktora yapt. Haziran 1935te doktorasn bitirdikten sonra Orta Asya Tarihi ve slamiyet alannda nce Bonn sonra Gttingen niversitelerinde alt. (Baykara, 1989: 24-25)

Atatrkn lm sonrasnda nnnn (biraz da siyasal tabann geniletmek amacyla) Kurtulu Savann lider kadrosunda yer alm ama 1926 zmir Suikasti ile tasfiye edilmi ve bir ksm da yurtdna gitmek durumunda kalm bulunan Rauf Orbay, Kazm Karabekir, Adnan Advar gibi nemli kiilikleri milletvekili yaparak yahut resmi grevlere atayarak bir tr uzlama siyaseti yrtmeye balamas, (Zrcher, 2002: 269-270) Togann Trkiyeye dnmek iin nn, Fevzi akmak ve Maarif Vekili Hasan Ali Ycel ile temasa gemesine neden oldu. 1 Mays 1939da Maarif Vekaletine yapt resmi bavuru olumlu karland ve Togan stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesine 1 Eyll 1939da greve balamak zere tayin edildi. (Baykara, 1989: 27-28)

Bu konuyla ilgili olarak Tuncer Baykara (1989: 27) nn ynetimince balamakta olan kinci Dnya Savann Alman stnlyle sona erecei ve Sovyetlerin g kaybedecei inancyla Almanlarla iliki kurmay kolaylatraca dnlerek Togann lkeye dnnn kabul

88

edilmi olabileceini ne srmektedir. Ancak bu iddia ok da doru gzkmemektedir. nk 1930lu yllar boyunca en byk tehdit olarak Mussolininin Akdenizdeki yaylmac hedeflerini grm olan Trkiye, o srada, talyann 7 Nisan 1939da Arnavutluku igaliyle iyice huzursuz bir durumdayd. Onikiadalar dolaysyla komu olduu talyann Balkanlarda yaylmaya devam edecei endiesiyle nn ynetimi, ngiltere ve Fransa ile grmelere balamt. Bu dnemde Trkiyenin temel hedefi bir yandan bu iki lke ile yaknlarken SSCB ile var olan dostluunu da srdrmek ve bylece bir biimde talya ile (ister istemez) mttefiki Almanyaya kar ngiltere, Fransa ve SSCB ile ortak hareket etmekti. (Aydn, 2002: 415-417) 23 Austosta Alman-Sovyet Saldrmazlk Paktnn imzalanmas (ki bu tarih Togann -ilgin bir tesadf eseri kinci Dnya Savann da balad gn olan- 1 Eyllde stanbulda greve balamasndan biraz ncedir) sz konusu hedefin gerekletirilmesini zorlatrd. Bununla birlikte Trkiye, 19 Ekim 1939da Fransa ve ngiltere ile imzalad karlkl yardm antlamasnda kendisini SSCB ile savaa sokabilecek31 herhangi bir ykmllkten kand. (Sander, 2002: 65,109; Aydn, 2002: 422-424) Btn bunlar

Togann Trkiyeye dnmek iin bavurduu dnemde nn ynetiminin Almanyann SSCBye kar olas bir zaferine ynelik bir politika yrtmediini gstermektedir.

Grnen odur ki Togann Trkiyeye dn nn ynetiminin d politika ile ilgili beklentileri nedeniyle deil, esasen lkedeki politik dengelerin deimesi sayesinde mmkn olabilmitir.

Kurtulu Savandan beri ok iyi olan Trkiye-SSCB ilikilerinki ilk bozulma ise Saraolu Misyonu diye anlan dnemin dileri bakan kr Saraolunun 25 Eyll-17 Ekim 1939 tarihleri arasnda (ki bu Togann dnnden sonraki bir tarihtir) Moskovada Stalin ve Sovyet Dileri Bakan Molotov arasndaki grmelerde gereklemitir. Fransa ve ngiltere ile yapt (ama daha parafe etmedii) anlamaya benzer bir ittifak kurmay arzulayan Trk heyetinden Molotov ve Stalinin srarla Montreux Szlemesinde SSCB lehine deiikler istemesi, l ttifakla uyumayan baz taleplerde bulunmas ve karlnda yaplacak antlamada Trkiyeye yeterli gvenceleri vermekten kanmas nedeniyle grmeler, bir sonuca ulaamadan sona ermitir. Bu olay, Trk-Sovyet ilikilerinde bir dnm noktasn ifade etmektedir. O tarihe kadar uluslararas alanda SSCBye danmadan hareket etmemeye ve bilgilendirmeden hibir anlama yapmamaya zen gsteren Trkiye sz konusu politikasn terk etmitir. zellikle Montreux konusundaki talepler nn ynetiminin sava boyunca Sovyet niyetlerinden phe duymasna neden olmutur. (Aydn, 2002: 415-424)

31

89

2.3.3.) Ulu Trkistan Projesi

Togann gerek bu dnemdeki gerekse daha sonraki siyasi faaliyetlerini belirleyen temel hedef, Trklerin birliini salayacana inand Ulu Trkistan fikridir. Togan 10-22 Eyll 1922de Takentte dzenlenen Umumi Trkistan Kongresinde erevesi izilen Ulu Trkistann orta, bat ve cenubi (gney) olmak zere blgeden meydana gelen bir federasyon olabileceini, Bakurdistann Kk Bakurdistan denilen dou ksmlarnn da Bat Trkistan iinde yer alabileceini ngrmtr. Kazanllarn ise Bakurtlarn bat ksmlarn da iine alarak bir dil-Ural Cumhuriyeti kurmalar gerektiini belirtmitir. Bunlarn hayata geirilmesinin ardndan Dou Trkistan, dil-Ural ve Ulu Trkistann Byk Trkistan Konfederasyonu ad altnda birleebileceini de dnmtr. (Togan, 1952a: 149-151) Togan ilk etapta Byk Trkistan Konfederasyonu iinde grmemekle beraber Dou Trkistann dousundaki in hakimiyetindeki Mslman Trklerin, dilUraln batsnda yer alan Mslman olmayan uvalarn, yine Mslman olmayan Altay Trklerinin de bu yapya dahil edilebileceini de sylemitir.

Togana gre Ulu Trkistan, kavmiyeti de itibar nazarna alan ve iktisadi esaslara dayanan corafi mntkalara blnen bir federasyon olacaktr. (Togan, 1952a: 149-150) nk ancak byle Trkistandaki kabilelerin kaynaabileceini dnmektedir.

Federasyonun iinde kabilelerin kaynamas, umumi milli ve edebi bir lisann ortaya kmasyla mmkn olacaktr:
[Ancak] bu lisan o veya bu kabilenin dierlerini temsil [asimilasyon] tecrbeleriyle deil, mterek medeni faaliyet iin zemin vcuda getirmekle, belki de arki Fin ivelerinin garbi Finlere galebesi gibi bir medeni msabakann tabii neticesi olarak kendiliinden husule gel[ecektir]. Her kabilenin ive, ahlak ve

90

adetleri kendi vatannda ve muhitinde kendisi iin sevimlidir ve bu itibarla dier kabileler iin de ayanhrmettir. Bir kabile mmessili dier kabileler arasnda yerletii taktirde bu kabilenin lisan ve dtna temessl etmesi, umumi mnasebatn iyilemesi iin tavsiye edilebilen bir noktadr; bununla beraber herkesin kendi kabile ve ivesine merbutiyeti [ballk] pek tabii grlmelidir.

(Togan,1934: 30)

91

2.4.) Togann Trk Milliyetiindeki Etkisi ve Konumu

2.4.1.) Rusya Kkenli Aydnlar Kua

Trkiyede Trk milliyetiliinin geliiminde Zeki Velidi Togann da aralarnda bulunduu Rusya kkenli aydnlarn nemli bir pay olmutur. Sz konusu aydnlar kuann Trkiyeye geli zamanlar ve nedenleri farkl olsa da byk blmnn Sovyet devrimi sonrasnda siyasal nedenlerle g ettiini sylemek mmkndr. Esasen bu gmen aydn kuann yeleri, geldikleri blgeler veya yreler bakmndan da farkllamaktadr: dil-Ural, Orta Asya, Krm, Kafkasya gibi. Ayrca mensup olduklar Trki topluluun sosyo-ekonomik yaps ve ilgili topluluk iindeki snfsal konumlar itibariyle de ciddi farkllklar gstermektedirler.

Btn bunlara ramen Rusya kkenli aydnlar kuan ayn balk altnda ele almay mmkn klan unsur ise hepsinin bir ekilde az veya ok, byk bir istekle yahut gnlszce resmi Trk milliyetiliinin oluumuna katkda bulunmu olmalardr. Esasen sz konusu katk Osmanl dneminde balam, Ruslarn kltrel egemenliinin belirledii bir ortamda yetimi Hseyinzade Ali, Ahmet Aaolu ve Yusuf Akura gibi aydnlar buna kar yrtlen etnik-kltrel bir muhalefetin tecrbelerini Osmanlya tamlardr. (Ersanl, 2006: 79) Her ne kadar Trkiyeye yerlememi olmakla birlikte Gaspralnn da stanbulda bulunduu dnemlerdeki temaslar ve daha nemlisi Tercman gazetesi ile dier yaynlar vastasyla Rusyadaki Trk topluluklarndaki kltrel reform abalarnn ve 1905 Devriminden sonra younlaan siyasi faaliyetlerin deneyimlerini Osmanldaki Trklere aktarm olduunu sylemek gerekir.

92

Rusya kkenli aydnlarn nemli bir blm, ttihatlarla da yakn ilikiler kurdu; hatta birou bu evrelerin iinde yer ald ve Milli Mcadeleyi destekledi. Sovyet Devrimi sonrasnn milliyeti giriimlerde rol alm Zeki Velidi Togan, Sadri Maksudi Arsal, Mehmed Emin Resulzade, Abdlkadir nan gibi yeni bir gmen kuann katlmyla birlikte 1920lerde Trkiyedeki Rusya kkenli aydn topluluu olduka geniledi.

Trkiyede yeni kurulan cumhuriyet, byk bir nitelikli kadro a yayordu. Dolaysyla Rus kkenli aydnlarn varl, Kemalist rejim asndan faydal bir durum olarak grlyordu. Fakat bu, aydnlar kritik bir seimle ba baa brakyordu. Onlara gsterilen ilgi tamamen yeni Trk devletinin kendi politik ihtiyalarndan kaynaklanyordu. Bu anlamda gmen aydnlar iin Trkiyede kalmak demek, ister istemez kendi geldikleri blge ile ilgili politik hedeflerini brakp ulus-devletin ina srecine katkda bulunmak anlamna geliyordu. Sz konusu seenei tercih etmeyenler ise iki sava aras dnemde lkeyi terk etmek zorunda kald. (zbek, 1997a: 15,20) Ayrca 1920ler ve (sonu hari) 1930lar boyunca Trk-Sovyet ilikilerinin olduka iyi olmas da Kemalist rejimin Sovyetler Birliindeki Trklere ynelik projelere souk yaklamasna neden oldu. Bu nedenlerden tr Sovyetlerdeki Trklerin siyasal mcadelesi iin almak isteyen birok kii, Avrupada yaamay tercih etti.32 Sovyet Devrimi sonrasnda g edenlere bakldnda, Avrupa dnda daha az sayda olmakla beraber, Afganistan, ran vb. lkelere de gidenler oldu.

32 Bu konuyla ilgili olarak Togan, muhacerette bulunan Trkistanl zmreler[in] kendilerine varlklarn gstermek iin kim yardm ederse ona ko[tuklarn] dile getirmektedir. Bu balamda bir rnek olarak kinci Dnya Sava sonrasnda zbeklerle bir ksm Azerbaycanl ve Dastanlnn nce ngilizlere yanatn, Kazaklarn ise Amerikallarla temasa getiini aktarmaktadr. (Togan, 1952a: 144-145) Ancak Trkistanllar arasndaki siyasal ekime bu dnemde de varln srdrmtr. rnein Togan, Kazaklar ile zbekler ve Kazanl Tatarlar arasnda Amerikann Sesi radyosunda hangi dillerde yayn yaplmas gerektii konusunda ciddi tartmalarn yaandndan bahsetmektedir. Sonunda Amerikallarn radyoda btn Trkistanllara ulaabilmek amacyla zbeke ve Tatarcann yan sra Trkmence ve Kazakay da kullanmaya karar verdiklerini anlatmaktadr. (Togan,1952a: 147)

93

Gn Soysal (2002a : 483) Trkiyeye gn snrl olmasnn nedenlerinden birinin devletin Balkanlardaki Trklerin gn destekleyen bir politika izlemekle beraber Sovyetler Birliinden gelenlere kar benzer bir tutum taknmamasndan kaynaklandn

dnmektedir. Hatta Soysala gre Sovyetlerden g edenler arasnda da bir ayrm yaplarak Krm Tatarlar, Azeriler ve hatta Grcler, Tatarlara ve zbeklere tercih edilmitir.

Atatrk tarafndan Trkiyeye davet edilen yahut kendisi g eden Rusya kkenli aydnlarn birou Trk dili ve tarihi ile ilgili bilimsel almalara younlamlardr.33 (Soysal, 2002a: 485) Yaptklar almalar yoluyla Trkiyeye nemli katklar olmakla beraber herhalde Kemalist rejim asndan saladklar asl yarar gen cumhuriyetin Osmanl Devleti ile olan balarnn ortadan kaldrlmasnda oynadklar kritik rol olsa gerektir.

Yeni Trk devletinin oluturmaya balad resmi Trk milliyetiliinde milli kimliin tekisi olarak kendi gemiini (Osmanl dnemini) semesi, (Bora, 2007: 41) eski kimlik ile herhangi bir ba olmayan (ya da bu ban zayf olduu) Rusya kkenli aydnlar, yeni milli kimliin ina edilmesi iinde n plana karmtr. Bunun doal bir sonucu olarak Osmanl dneminin zerinden atlayp, Orta Asyadaki eski Trk devletleriyle ilgilenen resmi tarih almalarn birok gmen aydn desteklemi hatta bunlara (biraz da kken itibariyle ilgili corafyadan gelmenin yaratt olumlu motivasyonun etkisiyle) nemli katklarda bulunmutur.

Cumhuriyetin ilk dnemlerinde Rusya kkenli aydnlarn bir ksm Trkiye dndaki Trk topluluklarnn tarihine ve kltrne olan ilgiyi artrmak iin de almalar yapmtr. 1927de

Bu konuyla ilgili olarak Soysal (2002a: 485,487) 1924te Fuat Kprl tarafndan kurulan Trkiyat Enstitsnn Rusya kkenli aydnlarla Trk aydnlarnn kaynamalarm saladn, ayrca 1935te kurulan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin de kinci Dnya Sava ve sonrasnda zellikle Tatar ve Azeri gmen bilim adamlarnn topland bir merkez olduunu belirtmektedir.

33

94

kurulan Trkistan Trk Genler Birliinin yaynlad eitli kitapklar ve dzenledikleri konferanslar bu kapsamda deerlendirmek mmkndr. Benzer amalara sahip bir baka dernek de ayn yl kurulan Trkistan ve Azerbaycan renme Derneidir. zdoann (2006: 201-202) aktardna gre balca amac, sade Trkistan deil, Trkiyeyi ve btn Trk alemini, bilhassa Trk memleketlerinin yekdieriyle olan mnasebetlerini, maddi ve manevi vahdetlerini renmek olan dergi ok sayda niversite rencisinin ilgisini ekebilmitir.

Bu konuda yrtlen faaliyetler derneklerle snrl kalmamtr. Ayrca bu dnemde eitli gmen gruplar tarafndan ok sayda dergi yaynlanmtr. Ancak bu tr giriimler iktidar tarafndan hi ho karlanmamtr. ncelikle Azeri gmenler tarafndan karlan Yeni Kafkasya 1927de, Azeri Trk 1928de kapatlmtr. Ardndan Temmuz 1931de yrrle giren Basn Kanununa dayanlarak kapatlan Mehmed Emin Resulzadenin 1929-1931 yllar arasnda kard Odlu Yurt ile 1927-1931 yllar arasnda yaynlanan Yeni Trkistan bunlar izlemitir. Btn bu dergilerin kapatlma nedeni, yaptklar propagandayla Trk-Sovyet ilikilerini olumsuz etkilediine ynelik hkmetin endiesidir. Bu dergilere yayn hayatna son veren Azerbaycan Yurt Bilgisi34 ile Orhunun35 da eklenmesinin ardndan 1934 yl itibariyle Sovyetler Birliindeki Trk topluluklara ynelik ister aka isterse kltrel meseleler zerinden daha ihtiyatl bir ekilde Trk emellerin dile getirildii herhangi bir yayn kalmamtr. Ekim 1934te Basn Kanununda yaplan bir baka deiiklikle Trk gmenlerin yurtdndaki yaynlarnn lkeye sokulmas yasaklanm, bylece Pantrkist bir propaganda yrtmek iin bir imkan kalmamtr. (zdoan, 2006: 204-206)
1932-1934 yllar arasnda Azeri Ahmet Caferolunun bayazarlnda karlan aylk olarak karlan Azerbaycan Yurt Bilgisi, yalnzca Azerbaycan deil Orta Asya, Krm, Kazan ve Dou Avrupadaki Trk topluluklarn kltrleri, dilleri ve tarihleri hakknda bilgi vermeye odaklanmtr. Abdlkadir nan, Akdes Nimet Kurat gibi gmenlerin de yazlaryla katkda bulunduu dergi siyasi bir ierii pek de bulunmamasna ve bilinli bir ekilde ilgi alann kltrel konularla snrlam olmasna ramen kapatlmaktan kurtulamamtr. (zdoan, 2006: 2002-203, 206-207) 35 Her ne kadar Orhun Trkiyeli bir Trk olan Nihal Atsz tarafndan karlm olsa da derginin yazarlar arasnda ok sayda Rusyal gmen de bulunmaktadr.
34

95

2.4.2.) Togann Turanc Akm zerindeki Etkisi

Togann Trkiyede milliyetilik asndan nemi ele alndnda ilk olarak IrklkTuranclk Davas ve Pantrkist yaynlardaki yazlar akla gelmektedir. zellikle Pantrkist hareketin d gelimelerin etkisiyle g kazand kinci Dnya Sava srasnda bata Akdes Nimet Kurat, Zeki Velidi Togan ve yakn arkada Abdlkadir nan olmak zere birok Rusya kkenli aydnn Pantrkist dergilere yazlar verdii grlmektedir. Ayrca dnemin Pantrkist akmnn Reha Ouz Trkkan ile birlikte iki liderinden biri ve en nemli kiilii olan Nihal Atszn da Togandan olduka etkilendiini belirtmek gerekir.

Ancak Togann sz konusu etkisi, Atsz ve dier Turanclarla arasnda bir dnsel devamlla yol aacak kadar ileri gitmemitir. Her eyden nce rkla meyleden, aka anti-komnist ve d Trklere36 ilikin irrendantist bir sylem benimsemi Trkiyeli Pantrkistlerin (zbek, 1997a: 15; zbek: 1997b: 20) siyasal grleri, Rusya kkenli Trklerinkinden birok bakmdan farkllamaktadr. rnein daha ok kltrel bir birlie vurgu yapan Togann (ve birok Rusyal Trknn) aksine Atsz, Trkler iin tek bir merkezden idare edilecek siyasi bir birlii hararetle savunmutur. (Soysal, 2002a: 492-3, 501, 503) Atsz yle yazmaktadr: Trk Eli blnmez bir btndr. Bu btnn, bugn darda kalan paralarn da bir gn ieriye alacaz. (Atsz, 1932c: 8)

Togan, Trk tanm iinde Trk dilinde konuan hatta baz durumlarda dilini unuttuu halde milli uurunu muhafaza edenleri de saymakta, bunlar arasndaki tam uurlu ksmn Trkiye Trkleri olduunu ne srmektedir. Milli rehberinin Ziya Gkalp olduunu belirttii Trk

36

Bu dnemde ve daha sonra Trk hareket d Trkler iin ounlukla esir Trkler ifadesini kullanmtr.

96

milliyetilii, ona gre tarihi devirlerde tahavvllere [dnm] maruz kalan origine ethnique manasna gelen soy birliini milleti tekil eden unsurlardan sayyorsa da dierlerine faikiyet iddiasnda bulunan antropolojik race-rk prensibini hibir zaman kendi milli teekklnde messir bir faktr saymamtr. Bu anlamda farkl bir soydan gelmekle birlikte Trk harsna tereddtsz ve nihai olarak iltihak edenler de Trk milletinin bir paras olarak grlmelidir. (Togan, 1951b:80-81,85-87)

Radikal milliyeti bir siyasal sylemi olduka provokatif bir slupla dile getiren Atsz ise grlerindeki rk boyutu gizleme gerei bile duymamtr: Irki asaletimiz, enerjimiz ve insanlk meziyetlerimize dnya milletleri ve bykleri hayran kalrken, bizim kendi milletimizi hie saymamz ve kendi kabiliyetlerimizden mit kesmemiz eer fena bir kasda makrunsa alaklk, byle bir niyete matuf olmadan inanlm ise kr gzl bir budalalktr. (Atsz, 1931a: 2) Atszn Trklk tanmnda kulland temel rksal lt fiziksel olduu kadar kltrel ve ahlaki bir gsterge olarak ele ald kan badr. (Bakrezer, 2002: 354) Atsz gre Millet, fertleri kan ve ahlak balaryla birbirine balanm bir cemiyettir. Bu fertlerin ahlaki kuvveti milletin salaml demektir. (Atsz, 1932a: 1) Milliyetilii milletler arasnda gl olann kazanaca doal bir sava tasavvuruna dayandran Atsz eserlerinde sava ve iddeti estetize etmitir. Bu anlamda ona gre milli lklere ancak kanla, klla, dvle, milli kinle ulamak mmkndr ve bu yolda saldrgan giriimlerde bulunmak kanlmazdr. (Bakrezer, 2002: 352- 355) Atsza gre;
Tarihin bize gsterdii misallerden alacamz bir ders vardr: milli mefkreler taarruzidir. () Hayat iin sava kaidesince yeryznde her soyun arzusu kendi cinsini dnyaya yaymaktr. Buna hi bir soyun muvaffak olamamas ayn arzuda olan baka soylarn mukavemetine maruz kalmasdr. Yeryznn insan soylar olan milletler de ayn arzu ile asrlardr arpyorlar. (...)

97

Medeniyet ilerledike insani fikirlerin de galebe edecei, milletlerin karde olaca bir gn gelecei hakkndaki fikirlerin hepsi birer ryadr. (...) Btn insanlarn karde olmas, ihtirasn, kavgann kalkmas tabiata muhaliftir, insanlk ve kardelik propagandas medeniyette ilerlemi milletlerin, er meydannda silahla

yenemedikleri geri milletlere kar tatbik ettikleri yeni bir tabiye usuldr. (...) Mtareke yllarnda, insaniyet namna, Trkiye'nin baz kltrsz ve vahi ekalliyetlerine istiklal vermek isteyen ngiltere, kendi menfaati namna istiklal isteyen medeni rlandallar imha etmekten ekinmiyordu. Suriye'yi Trk zulmnden kurtaran Franszlar daha pek yakn bir zamanda am' tayyarelerle tahrip ettiler. (Atsz, 1932b: 1-2)

Oysa Togana gre Trk milliyetilii, herhangi bir emperyalizm veya rk stnl iddiasna kaplmadan, ancak etnik hudutlarn siyasi hudutlarla sktrlmas yoluna da sapmadan gelimelidir. Bu anlamda Trkiye Trkleri, dier Trklerin davalar ile kendi vatanlarn tehlikeye drmemek kaydyla ilgilenmelidir. (Togan,1951b: 84-85,87)

Gerek Atszn gerekse Trkkann dncelerinde yabanc ve aznlk dmanl ile antisemitizm Togann aksine merkezi bir konumdadr. Bununla beraber Toganda da anti-semitik bir boyutun olduu grlmektedir. Togan, milliyetine aka sadk olmak artyla Musevilerin vatandalklarnn tanndn ancak ismen Trk yahut Mslman olan hakikatte asrlarca kendi rk harsna merbut kalan zevatn gya rklkla mcadele eder grnp Trk milliyetilii ile mcadele ettiini ve bunlarn kk memleket dnda olan byk siyasi ve rk teekkllerin gizli, planl ve sistematik hareketleri olarak grlmesi gerektiini ileri srmtr. Togana gre sz konusu kesim Trkiye Trkln dier Trklerle hi alverii

98

olmayan ve n Asya kavimlerinin bir halitas37 olarak gstermeye almaktadr. (Togan, 1951b:80-81)

Din (ya da daha dorusu Mslmanlk), Togan asndan Trk milliyetiliinin nemli elerinden biridir. Buna gereke olarak Trkistandaki Hristiyan Trklerin milliyeti duygularnn krelmi olmasn gstermektedir. (Togan, 1951b:86) Atsz ise Togana nazaran dine kar ok daha mesafeli bir tutum taknarak blc bir etkisinin olabilecei endiesiyle Trk milli birliini belirli bir din kouluna balamaktan kanmaktadr. Hatta dinleri bilimd bir yobazlk olarak nitelendirmitir. (Bakrezer, 2002: 357)

Togan ile Atsz mensubu olduklar hareketin adlandrlmas konusunda da farkl yorumlar getirmitir. Atsz, kendi siyasi grlerini Turanclk bal altnda tanmlyorken Togan bu kavramn Trklkle ayn anlama gelmediini vurgulamtr. Togan, Turan kavramnn mulak bir ierie sahip olduunu dnmektedir. Ona gre Turan daha ziyade bir edebi tabirdir ki, efsanevi bir milli varl ifade eder. Ayrca bata Macarlar olmak zere biroklarnn sz konusu kavram, Ural-Altay tabiri yerine kullandn da belirtmektedir. (Togan,1960: 209)

Disiplin ve mutlak itaate dayanan otoriter bir dzeni arzulayan Atsz, eserlerinde hak ve zgrlklerin olabildiince kstland olduka muhafazakar bir toplum ngrmtr:
Yaban mallarna harp var. ehir canavarlar olan tenezzh otomobillerine, ylan derisi gibi parlayan ipekli kumalara, bo kafalar ssleyen lks apkalara, gsteri budalalarn tapndran krkl ve kadifeli paralara, zppe midelerin holand Frenk pirinlerine harp var.

37

Halita: birden ok eden olumu karmak bir btn

99

Asrn hlya alayan afyonlu filmlerine, kulaklara rak iiren kahpe sesli plaklara harp var. Cilal trnaklara, pomatl suratlara, renkli kravatlara her yerde yurdumuza dikilmi dman topu gibi patlayan ampanyalara harp var; iktisadi seferberlik var. Btn Trkler bir kalp gibi arpacak, bir kafa gibi dnecek ve bir ordu gibi arpacak. Onun iin diyoruz: Btn Trkler bir ordu, katlmayan kaaktr. (Atsz, 1931b: 3)

Kitlelerden uzak duran hatta irenen bir tavr taknan Atsz demokrasiye

kar km,

soyluluu savunarak bu kesimin toplumsal ayrcalklara sahip olmas gerektiini belirtmitir. nsan haklarn lzumsuz bir zgrlk olarak gren, dzenin fertlerin grev ve toplant haklarnn kstlanmasyla salanabileceine inanan (Bakrezer, 2002: 355-356) Atszn bu yaklamnn devrim dneminde Rusya Mslmanlar iindeki eitli gruplarn bir araya gelerek az ok zgrce sorunlarn tartt ve her grn dile getirildii katlmc kongre deneyimlerini yaam Togana olan uzakl ortadadr. Gerek o dnem Togann da nemli temsilcilerinden olduu federalistlerin, gerekse rakip akm olan nitaristlerin Mslman-Trk nfus iin dinsel, kltrel ve siyasal zgrlkler talep eden, kadn ve ii haklarn

nemseyen sylemleri ile Atszn otoriter eilimleri arasnda ciddi farklar bulunmaktadr.

Aradaki fark douran balca sebep ise Togann milliyetilik anlaynn Trkiyeli Trklerden tamamen farkl bir siyasal iklimde ekillenmi olmasdr. Konuyla ilgili olarak zbek (1997b: 20), Togann Rusyadan ayrlmadan nceki siyasi faaliyetlerinin, komnizm ve milliyetilik, komnizm ve kyl toplumlar gibi 20. yzyla damgasn vuran sorunlarn gndeme geldii bir dnemde bunlara pratik zm araylar olarak grlmesi gerektiini dnmektedir. Bu anlamda Togann Rusyadaki devrimci ve sosyalist yazndan da belli lde etkilendiine dikkat ekmektedir.

100

Trk akma katkda bulunmu olmakla birlikte Togan ile birlikte birok Rusya kkenli aydnn asl ilgilendikleri konu geldikleri blgenin bamszla kavumasyd. Trkiyeli Trkler ise ayn konuyu Rusyann gereklerini pek de bilmeden ve biraz stten bir bakla ele almlardr. (Soysal, 2002a: 503)

2.4.3) kinci Dnya Sava Srasnda Trkiyedeki Pantrkist Faaliyetler

zdoan (2002: 388-389), aslen Farsa kkenli bir szck olan Turann kabaca eski Sovyet Trkistanna tekabl eden bir alann ad olarak kullanldn ancak 19. yydaki eitli dilbilim ve rk teorileriyle, Trkoloji almalarnn ortaya kmasyla beraber kltrel, siyasal ve tarihsel anlamlarla ykl bir kavram halini almaya baladn ifade etmektedir. Bylece Turan, ilk olarak Hint-Avrupa ve Sami dillerine dahil olmayan Macarca, Fince, Trke gibi eitli Avrupa ve Asya dillerini tanmlayan ortak bir dil ailesinin ad olarak kullanlmaya balamtr. Sz konusu dil ailesinin ayn zamanda belli bir rk ifade ettiine dair yorumlarn g kazanmaya balamasyla birlikte siyasi bir ierik de kazanan Turan kavram, 19. yyn sonuna gelindiinde Macaristanda Panturanizm diye tanmlanan bir akmn domasna neden olmutur.

Hibir zaman hakim bir siyasi g haline gelemeyen bu hareket, Finlandiya ve Macaristandan kimi zaman Japonyaya kadar uzatlan bir corafya iinde Macarlar, Finler, Trkler, zbekler, Moollar hatta Koreliler, Japonlar gibi ok sayda halk Turani saym ve bu anlamda Macar siyasetinde Bat Avrupaya kar Avrasyac bir alm dile getirmitir. (zdoan, 2002: 388-389)

101

Bu siyasal hareketin yan sra 1870de Armenius Vambery bakanlnda dnyann ilk Trkoloji krssnn kurulduu Budapete niversitesindeki almalar da Turan kavramna olan ilgiyi artrmtr. 20.yyn balarndan itibaren Macar Turanclar ve Trkologlar ile Rusya ve Osmanl kkenli Trkler arasnda youn bir dnsel etkileim sz konusudur. Bylece bir yandan Trkoloji almalar ile Macaristandaki Turanc fikirlerin dier yandan Rusya kkenli Trk asll gmenlerin Trk kimlii hakknda getirdii yeni yaklamlarn etkisiyle Turan kavram Osmanldaki Trk hareket iinde yaygn bir ekilde kullanlmaya balamtr. Ancak zdoana gre Trk Turanclar, Macarlardan nemli bir farkla yalnzca Trk dnyasn ieren bir siyasal programa younlamlardr. Bu anlamda Trk topluluklar arasnda gelien Turanc hareket Macaristandakinin aksine gerek bir Panturanizm deil aslnda bir Pantrkizmi savunmu ve Turan Trkletirmitir. (zdoan, 2002: 393-394)

Balkan Savalarnn Osmanlcl bir seenek olmaktan karmasyla beraber Turan ideali n plana kmtr. Trk Yurdu dergisi ve Trk Ocaklarnn nceleri Trk kavimlerinin kltrel birliini daha sonraysa aka siyasal birliini dile getiren faaliyetlerinin glendirdii Pantrkist emeller, Rus Devrimi sonrasnda Enver Paann Kafkasyaya ynelik askeri harekatyla ksmen de olsa hayata geirilmeye allmtr. (zdoan, 2002: 395-398) Ancak 1922de Enver Paann Trkistandaki lmyle sona eren bu yndeki giriimler baarszlkla sonulanmtr.

Trkiye Cumhuriyetinin lider kadrosu Pantrkizmi benimsememi, tersine bu tr rgtlenmeleri kontrol altna almaya ynelmitir. Bunun en nemli rnei Trk Ocaklarnn ilgi alannn, programnda 1927de yaplan bir deiiklikle, eskisinin aksine artk btn Trk topluluklar olmaktan karlp yalnzca Trkiye Trkleriyle snrlandrlmasdr. ktidarn bu yndeki telkinlerinin rn olan sz konusu deiiklikle beraber, Trk Ocaklarnn program,

102

Trkiye dndaki Trklere ynelik herhangi bir irredantist hedefi dile getirmekten (Sovyetlerle varolan iyi ilikilerin de etkisiyle) bilinli olarak kanan resmi milliyeti syleme uygun hale getirilmitir. ktidarn sz konusu tutumu, Rusya kkenlilerin, geldikleri corafyaya ynelik faaliyetlerine uygulanan kstlamalarla birlikte dnldnde, 20li ve 30lu yllarn byk blmnn Trk hareket iin bir duraklama dnemi anlamna geldiini sylemek mmkndr.

1930larda Nihal Atszn liderliini yrtt Trk bir grup resmi ideolojinin izdii politik erevenin dnda yer alarak, hatta onu eletirerek Pantrkizmin balca savunucusu haline gelmitir. kinci Dnya Sava yllar, nnnn cumhurbakan olmasnn ardndan, lkeye dnenler arasnda bulunan Rza Nur ile Togann harekete katlm ve bata Reha Ouz Trkkan olmak zere yeni figrlerin ortaya kmasyla beraber Trk faaliyetlerin hz kazand bir dnemdir.

Bu dnemde Trk yaynlarda da bir patlama yaanm, byk blm daha sonra kapatld iin uzun mrl olamayan aka Pantrkist hedeflerin dile getirildii (Atsz ve/veya Trkkan tarafndan karlan) Bozkurt, Ergenekon38, Gk-Br39, Orhun, (Hasan Ferit Canseverin yaynlad) Trk Yurdu40, (Fethi Tevetolunun) Kopuz41 ve (Rza Nura ait) Tanrda42 gibi ok sayda dergi yaynlanmtr.

Trk bir genliin yetitirilmesi gerektiine inanan Trk akm, Orta Asya merkezli etnosentrik bir tarih bilincinin yaylmas iin aba sarf etmitir. Bu ama dorultusunda rk
1938-1939 yllarnda toplam say yaynlanmtr. (Koak, 1986: 449) Kasm 1942-Mays 1943 tarihleri arasnda yaynlanmtr. 40 1 Eyll 1942de yaynlanmaya balayan Trk Yurdunun yazarlar arasnda Togan da bulunuyordu. 41 Mart 1939da yaynlanmaya balamtr. Dergiye yaz verenler arasnda Togan ile Abdlkadir nan da vard. 42 Yaz kadrosunda Rza Nurun yan sra Mustafa Hakk Akansel, Necdet Sanar, Hseyin Namk Orkun, Fethi Tevetolu, Hasan Ferit Cansever, erif Bilgehan ve Nihal Atszn da yer ald derginin ilk says 8 Mays 1942de km,ancak Nurun lm zerine ayn yln Eyll aynda yayn durmutur. (Koak, 1986: 450)
39 38

103

nitelikteki kahramanlk ykleri, Trk rknn stnlne dair popler yazlar, iirler ve destanlar dergilerde nemli bir yer kaplamtr. Trk topluluklar iin ortak bir dil yaratlmas meselesi yahut farkl topluluklarn kltrlerinin, tarihlerinin tantlmas gibi konular ise yeterince ilenmemitir. Bu i daha ok adn 1940ta Trk Kltr Birlii olarak deitiren Trkistan Trk Genler Birlii43 ile onun kard Trk Amac44 gibi gmenlere ait derneklere ve yaynlara kalmtr. (zdoan, 2002: 400)

Toplumda yaygnlk kazanmaya balayan Pantrkist hareketi, karlan dergilere yazlaryla katkda bulunarak destekleyenler arasnda Rusya kkenli eski Trk liderlerin bir blmnn yan sra Mahmut Esat Bozkurt ve evket Reit Hatibolu gibi CHP iktidarna yakn kiiler de vardr. (zdoan, 2001: 485) Trk-Turanc hareket iinde yayn faaliyetlerinin yannda rgtlenmeye ynelik de giriimler yaanmtr. Bunlar arasnda en kayda deeri Trkkan tarafndan 1940ta kurulan Kitap Sevenler Kurumudur. Atszla birlikte sava yllarnda Turanc akmn en etkili iki kiisinden biri olan Trkkan, bu kurumun bana olas tepkileri azaltmak iin babasnn yakn arkada Fethi Okyar getirmitir. Ancak btn Turanclar ayn at altnda toplamak amacyla kurulan bu rgt, Nihal Atsz ve arkadalarnn destek vermemesi nedeniyle baarl olamam, ksa bir sre sonra da hkmet zoruyla Halkevlerine ilhak edilmitir. (nen, 2002: 367)

Balangta yeni kuak Trklerden Trkkan ile 30larn rk, Turanc hareketinin tartmasz lideri Atsz ibirlii yapmlardr. Ancak zamanla aralarnda Trk hareketin liderlii iin bir ekime balamtr. 1941 ylnda her ikisinin de katkda bulunduu Bozkurt
zdoan, Trkistan Trk Genler Birlii ile Trk Kltr Birliinden birbirinden ayr iki dernek olarak bahsetmektedir. Soysal ve Koak ise bunlarn ayn dernein farkl dnemlerdeki adlar olduunu dnmektedir. Bkz. zdoan, 2006: 208-209; Koak, 1986: 449; Soysal, 2002a: 489 44 Trklerin kltrel birliini hedefleyen Trk Amac Temmuz 1942-ubat 1943 tarihleri arasnda yaynlanmtr Ahmet Caferolu tarafndan karlan dergiye Abdlkadir nan, Muharrem Feyzi Togay, Ali Genceli ve Kadircan Kafl gibi ok sayda gmen de Trk topluluklarn kltrleriyle ilgili yazlaryla katkda bulunmulardr. (zdoan, 2006 203-204)
43

104

adl dergiye sahip olmak iin verilen mcadelede Atsz grubunun baarl olmasnn ardndan 1942 yl itibariyle yollar tamamen ayrlmtr. nce ayn adla baka bir dergi karan Trkkan ve arkadalar daha sonra Gk-Bry yaynlamtr. Bu andan itibaren Trkkann lideri olduu grupla Atszn yannda yer alanlar arasnda dergi yazlar, brorler ve kitaplar yoluyla karlkl sulamalarn yneltildii bir rekabet balamtr. Dile getirilen sulamalarn balcas, iki tarafn da birbirlerine ynelik gerekte safkan Trk rkndan olmadna dair iddialaryd. Konuyla ilgili olarak zdoan, sz konusu iddialarn yaanan ekimenin ardnda yatan temel neden olan liderlik mcadelesiyle olan bana dikkat ekmektedir. Buna gre dnemin btn rk-Turanclar yalnzca rksal olarak safkan Trklerin siyasal sekinler olabileceine inanyordu; dolaysyla safkan Trk olmama iddias, ayn zamanda Trkler iin lider olma kabiliyeti ve hakknn da bulunmayaca anlamn tayordu. (zdoan, 2006: 230-236)

Bununla beraber Atszla Trkkann rk yaklamlar arasnda birtakm farklar da bulunmaktadr. Trkkann rkl daha ok kafatasyla ilgili antropolojik deerlendirmelere dayanyordu ve byk oranda Gobineaunun grlerinden mlhem pozitivist bir ierie sahipti. Oysa Atsz, Gustav Le Bonun etkisiyle fiziksel zelliklerin yan sra rksal deerleri de n plana karan bir tr spiritualist/idealist yaklam benimsemiti. (zdoan, 2006: 236237)

Grleri arasndaki farkllk Trk tarihine baklarnda da grlyordu. Trkkan, 1930lu yllarn banda resmi ideolojinin ihtiyalarna gre oluturulmu Trk Tarih Tezinin retildii bir kuaa aitti. Bu anlamda tezin kafatas lmlerine dayanan rksal/antropolojik yaklamndan olduka etkilenmiti. Ayrca resmi tarih anlaynn dayand Orta Asyadan g eden Trklerin Smer, Hitit, Roma gibi medeniyetlerin kurucusu olduu iddiasn da

105

benimsiyordu. (zdoan, 2006: 230-231) Oysa Atsz daha bandan itibaren Trk Tarih Tezine kar kmt. Hatta muhalif tutumu nedeniyle 1933te Darlfnun Edebiyat Fakltesindeki asistanlk grevinden alnmt. Bakrezere (2002: 353-355) gre resmi tarih tezinde dile getirildii gibi Trkleri Avrupallarla ortak bir etnik kkene dayandrma gerei duymayan Atsz, eski uygarlklarn Trk kkenli olduuna ynelik iddialar da bilim d bir komedi olarak deerlendiriyordu. Bu balamda Trk Tarih Tezi erevesinde giriilen, Anadoluda ok eski tarihlerden itibaren Trklerin yaadn kantlama abalarna kar bir memleketin sahibi olmak iin orann yerlisi olmak gerekmediini dile getiriyordu.

Pantrkist akm iindeki ayrmada grnen odur ki Rusya kkenli aydnlar taraf olmamtr. nk bu dnemde gerek Togan, gerekse dier birok Rusyal Trk, her iki grubun da dergilerinde yazlar yaymlamaya devam etmitir. Hatta Togan, varolan ekimeyi ortadan kaldrabilmek iin aba sarf etmitir.

kinci Dnya Sava yllarnda Pantrkizmin ykseliini anlayabilmek iin yalnzca akm iindeki gelimelere bakmamak gerekir. Uluslararas konjonktrn ve Trkiyenin d politikasn belirleyenlerin tutumu da bunda etkili olmutur.

Sava boyunca Trkiye, aktif tarafszlk olarak adlandrlan gelimelere gre taraflardan birine yaklaan ve sava sonunda kazanan tarafn yannda olmasna olanak salayabilecek bir politika yrtmtr. (zdoan, 2001 : 481) Dnemin (srasyla) dileri bakanlar kr Saraolu ve Numan Menemenciolu ile Trkiyenin sava d kalmas ynnde yaplan tercihin asl sahibi ve yrtlen diplomatik faaliyetlerde son sz syleyen kii olarak cumhurbakan smet nn tarafndan belirlenen Trkiyenin d politikas, hkmetin lke iinde pantrkistlere ynelik yaklamn da belirlemitir.

106

Savan ilk yllarnda g dengelerindeki deiimleri kendi lehine kullanmaya alan Trkiyedeki iktidar zellikle 22 Haziran 1941de Almanyann SSCBye saldrmasyla g bir durumda kalm, tarafszln korumakta zorlanmtr. Almanya-SSCB Savann balad 1941 Haziran ile Almanlarn Stalingradta dou cephesindeki ilk nemli yenilgini ald 1943 k arasndaki dnemde Trkiye, her iki taraftan da savaa katlmak konusunda ok fazla baskya maruz kalmtr. Bu dnemin, 1942 kna kadar geen ilk blmnde iktidar, daha ok Almanlarn (kendi yanlarnda savaa girilmesi ynndeki) youn basklarna kar koymaya almtr. Almanya diplomatik teebbslerinin yan sra Trkiyede Pantrkist duygularn uyandrlmas iin de almtr. Esasen Nazilerin iktidara gelmesinden sonra balam olan Alman propagandas45 bu dnemde iyice younlam, bu erevede Almanlar bir yandan Trk hkmetiyle diplomatik temaslarnda Krm ve Kafkasyadaki Trk kkenli halklarn gelecei konusunda ibirlii yaplmasn, hatta Trkiyenin bu blgelerde toprak elde etmesini nermi, dier yandan Turanc rgtleri ve yaynlar destekleyerek, Panturanist propaganda yoluyla kamuoyunu ve Trk hkmetini etkilemeye almtr. (zdoan, 2001: 477-478; Koak, 1986: 190) Trkiyede d politikay ynlendiren kadro ise Almanlarn bu erevede Trkiyede Trk liderlerle kurduu ilikilere onay vererek, Pantrkist akmn glenmesine gz yummutur.

Dnemin Almanya bykelisi Von Papenin bu ynde att ilk adm Birinci Dnya Sava srasnda Azerbaycandaki Osmanl ordusuna kumanda etmi olan Enver Paann kardei Nuri (Killigil) Paann Berlinde Alman Dileri Bakanl ile temasa gemesini salamak olmutur. Nuri Paa burada Alman yetkililerle Trkiyenin Almanyadaki bykelisi Hsrev

Bu konuyla ilgili olarak Johannes Glasneck, Almanlarn Rusya ve Dou uzmanlarnn 1930lu yllarda SSCBdeki Trk kkenli halklar hakknda Turanc dnceleri glendirecek almalar yaynladn aktarmaktadr. Sz konusu ideologlar arasnda zellikle Alman Dileri Bakanlyla sk balar bulunan Gotthard Jaeschkeye dikkat ekmektedir. (Glasneck, 1979: 197-198)

45

107

Geredenin yakndan izledii ok sayda grme yapmtr. Von Papen ayrca Almanyann dou cephesindeki askeri baarlarn gstererek, Trkiyedeki askeri yetkilileri

etkileyebilmek amacyla bir Trk heyetini resmen davet etmitir. Bunun zerine nn, Harp Akademisi Komutan General Ali Fuat Erden ile o srada Cumhuriyet ile Son Posta gazetelerinde askeri strateji ve Alman-Sovyet Sava hakknda yazlar yazmakta olan, ayrca Alman yanls eilimleri bilinen emekli general Hseyin Hsn Emir Erkileti46 dou cephesine gndermitir. Aslen kendisi de Tatar kkenli olan Erkilet ile Erden, gezileri srasnda bizzat Hitlerle savan gidiat hakknda grmelerinin yan sra baz esir kamplarn da dolam ve buralarda Trk kkenli esirlerle konumulardr. Generaller, dnlerinin ardndan kr Saraolu ile Fevzi akmakn da bulunduu bir toplantda nnye geziyle ilgili bilgi vermilerdir. Daha sonra Erkilet Cumhuriyette yaynlanan bir yaz dizisiyle cephe izlenimlerini kaleme almtr. (zdoan, 2001: 487-490; Koak, 1986: 193-194)

Bu dnemde Trkiyede Trk fikirlere sahip olanlardan Alman Dilerinin iliki kurduu kiiler arasnda Nuri Paa ve Erkilet Paann yan sra Togan, Enver Paann yaverliini yapm olan stanbul milletvekili kr Yenibahe, Memduh evket Esendal ve Ahmet Caferolu47 da bulunmaktadr.

Ancak Almanya yalnzca Trkiyedeki Trklerle deil Orta Avrupadaki Sovyet kart Rusyal gmenlerle de dileri ve dou bakanlklar kanalyla iliki kurmutur. zellikle dileri yetkilileri temaslarnda, bata Mehmed Emin Resulzade, Ayaz shaki, Mustafa
Glasneck, Erkiletin SSCBye ynelik Alman saldrsndan hemen sonra von Papene bavurarak Turanc faaliyetlerde kendisine grev verilmesini istediini aktarmaktadr. (Glasneck, 1979: 207) 47 Koak (1986:191), bu dnemde Yenibahenin bakanlnda Nuri Paa, Togan, Caferolu ve Esendal tarafndan lkedeki Trk kkenli gmenler arasnda ve yurtdndaki Trk kkenli nfusun youn olarak yaad yerlerde bu blgeleri Trkiyeye ilhak etmek iin taraftar toplamak amacyla bir komite oluturulduunu aktarmaktadr. Ancak Koaka gre o srada Trkiyenin Kabil Bykelisi olan Esendal hkmetin verdii talimatlara gre hareket etmitir.
46

108

okayolu ve Said amil gibi nde gelen Trk liderlerin desteini elde edebilmek amacyla Sovyetlere ka yrtlen savata ele geirilmesi umulan topraklardaki Trk topluluklara zerklik verilmesi gibi birtakm vaatlerde de bulunmutur. (zdoan, 2001: 486; zdoan, 2002: 401) Bununla beraber gerekte Nazilerin Trklere ne kadar gvendii tartmaldr.

Bu dnemde Trkiyedeki Turanc hareket genel olarak Sovyetler Birliindeki Trk kkenli halklarn yaad topraklarn (zellikle Krm ile Azerbaycann) Trkiye tarafndan dorudan ilhak edilmesini savunuyordu. Bu da ancak Trkiyenin Almanyann yannda savaa girmesi ile mmkn grlyordu. Almanyadaki ve Trkiyedeki Trk kkenli gmen milliyeti nderler ise Almanya ile anlaarak Nazi ordularnn igal ettii Sovyet topraklarnda bamsz Trk devletleri kurulmasn hedefliyordu. Almanyann ise her iki yaklamdan da farkl olarak Trklerle kurduu iliki, igal ettii blgelerde milliyeti fikirleri glendirerek Sovyetlere kar savata zaferi kolaylatrma amacna dayanyordu. (Koak, 1986: 192-193) Ele geirilen topraklardaki halklara bamszlk verilmesi yahut baka lkelere toprak verilmesi dnlmyordu.

Trk topluluklarna zerklik verileceine dair vaatler konusunda da Alman hkmetinde bir karar birlii bulunmuyordu. Ribbentropun Dileri Bakanl Alman igali sonrasnda yarzerk statye sahip Trki ynetimlerin kurulabileceini dnrken, Rosenbergin Dou Bakanl (Ostministerium) Aryan olmayan haklara ynetimde sz hakk tannamayacan ileri sryordu. Hitler iki bakanlk arasnda yaanan ekimede Rosenbergten yana tavr ald. Bylece nce 16 Temmuz 1941de ardndan kesin olarak 8 Mays 1942de ald kararlarla konuyla ile ilgili olarak Dou Bakanln yetkili kld ve gerek Krmn gerekse Kafkasyann tamamen Alman egemenlii altnda bir smrge idaresi eklinde ynetilmesine dair Rosenbergin plann onaylad. Dileri ise srgndeki Trk kkenli milliyeti nderler

109

ve Trkiyedeki Turanclarla iliki kurmakla grevlendirildi. Ancak yaplan btn bu grmeler ve giriimler bandan itibaren Hitler ve Rosenberg tarafndan propaganda taktikleri olarak deerlendirildi. (zdoan, 2001: 492; Koak, 1986: 196-197) Hatta Glasnecke gre Hitler ile Rosenberg, Kafkasyada Almanlarn gelecekteki durumu bakmndan Turanclk hareketini bir tehlike olarak bile gryorlard. (Glasneck, 1979: 202)

Almanya-SSCB Savann balamas, Trkistan ve Kafkasyadaki Sovyet egemenliinin sona ermesi ihtimalini dourduu iin Togan da heyecanlandrmt. (zbek, 1997a: 21) zellikle savan Naziler lehine gelitii dnemde Togan birok defa Almanyaya gitti. Almanyann Sovyetlere ynelik saldrsnn ardndan ilk nce Berlinde bulunan Trkistanl nderler Mustafa okayolu ile Veli Kayyum Han tarafndan dile getirilen daha sonra Alman yetkililerle temaslarnda Nuri Paann nerdii dou cephesindeki Trk kkenli Sovyet sava esirlerinin rgtlenmesi ve zel bir eitimden geirilerek propaganda ajanlar ve zel sava birimleri olarak Sovyet topraklarnn igali iin kullanlmas projesi, Alman Dou Bakanl tarafndan uygun bulunmutu. Ekim-Kasm 1941de Krmn igali srasnda gerekletirilen ilk denemeler de olumlu sonulanmt. (zdoan, 2001: 489-490; zdoan, 2006: 163) Ocak 1942de Alman Yksek Komutanlnn da onayyla Krmda alt vurucu taburdan oluan Milli Gnll Birlii kuruldu ve blgedeki Trk kylerinde savunma birlikleri oluturuldu. Ayn yl Sovyetlerdeki dier topluluklardan gelen sava esirlerinden48 de birlikler kurulmaya baland. Aralarnda Grc, Ermeni, Tacik gibi Trk kkenli olmayan esirlerin de bulunduu bu birliklerin hepsi, 162. Trk Tmenine49 balyd. Eitimleri Alman ve Trk kkenli

Almanlarn elindeki Trk kkenli sava esirlerinden sava sonrasnda Trkiyeye snanlar olmutur. (Sosyal, 2002a: 483) Trkiyeye gelen mlteciler arasnda Nazilerle ibirlii yapm olanlarn olup olmadna dair kesin bir bilgi bulunmamaktadr. 49 Koak, 19 tabur ve 29 blkten oluan 162. Tmenin a) Trkmen, zbek, Kazak, Kara-kalpak ve Taciklerden bir Trkistan Gnll Ktas; b) Azerbaycanl, Dastanl, ngu, Lezgi ve eenlerden bir Kafkas Mslman Gnll Ktas; c) bir Grc Gnll Ktas; d) bir Ermeni Gnll Ktas; e) bir Volga-Tatar ve Kuzey Kafkasya Gnll Ktas eklinde dzenlendiini aktarmaktadr. Bu askerler Stalingradta, Kafkasyada, Kuzey talyada savamlardr. (Koak, 1986: 198-199)

48

110

subaylar tarafndan yaplan bu birlikler daha sonra deiik Alman ktalar arasna datlyordu. (Koak, 1986: 197-199)

Bununla beraber farkl Trk topluluklarndan gelen milliyeti gruplar arasndaki anlamazlklar bu dnemde de varln koruyordu. Togann aktardna gre zellikle eski Kazak lider Mustafa okayolunun lm sonrasnda Trkistanllar arasndaki birlik tamamen ortadan kalkmtr. Togan, Almanlarn yanl politikalarnn da bunda etkili olduunu dnmektedir. Ona gre Rusya mahkumu Mslmanlarn i vaziyetlerini laykyla anlayamayan Almanlar [sava srasnda] esir den Trk urular mensuplar arasndan zbeklerle Kazanllar rehberlik mevkiine kar[m], yani kabileler arasndan bu ikisini bilhassa tercih etmilerdi. Bu ise Kazaklarla Bakurtlarn tepkisini ekmi, bilhassa Kazaklarla zbekler arasnda derin mnaferet balamasna sebep olmutu. (Togan, 1952a: 143-144)

ubat 1942de Togan sava esirleri arasndan seilenlerin eitimine yardmc olmas iin bizzat Dou Bakanl tarafndan Almanyaya davet edildi. Fakat Togan, Fevzi akmak ve o srada Dileri Bakanl Genel Sekreteri olan Numan Menemencioluna ahsen bavurmu olmasna ramen Trk hkmetinden vize alamad. akmak, konuya genel olarak olumlu yaklam olmakla birlikte kuvvetle muhtemel d ilikileri belirleyen asl l olan Menemenciolu, Saraolu ve her eyden evvel nnnn (iktidarn Turanclara kar bu dnemdeki hogrl tutumuna ramen) tarafsz kalma politikas nedeniyle Togann istei kabul grmemitir. (zdoan, 2001: 489-490; zdoan, 2006: 163-173)

Bu dnemde esasen Trkiyede hkmetin Pantrkist politikalar karsndaki tutumunun mulak olduunu sylemek mmkndr. Bir yandan Saraolu, Menemenciolu ve

111

1942deki lmne kadar babakanl yrten Refik Saydam Alman diplomatlaryla yaptklar grmelerde Sovyetlerdeki Trk kkenli topluluklarn geleceine ilikin duyduklar ilgiyi gsteren ifadeler kullanrken, dier yandan Trkiyenin resmi d politikasnn snr tesi emeller tamad, dolaysyla Sovyet topraklaryla ilgili bir taleplerinin de olmadn altn izmilerdir. zdoan, bu balamda 6 Nisan 1942de Dileri Bakan Saraolu ile von Papen arasnda yaplan bir grmeye deinerek, burada Saraolunun Trkiyenin resmen Pantrkist bir politika izleyemeyeceini, bununla beraber bu kapsamda Nazilerle yaplan yar-resmi grmelere de kar kmadklarn ancak Trk genliinin Pantrkizme kaplarak Sovyetler Birliine kar saldrgan bir tavr sergilemesine de izin verilmeyeceini ifade ettiini aktarmaktadr. (zdoan, 2001: 490-491) Saraolunun bu szleri, hkmetin Turanclara olan bakn ve Alman propagandalarna kar gsterdii hogrl tavrn snrn gzler nne sermektedir.

Almanlarn Trk hkmetine savaa girmesi iin uygulad bask ve Pantrkist eilimleri destekleyen propagandalar Eyll 1942den sonra olduka azalmtr. Bunun balca nedeni Alman hkmetince Trkiyenin savaa girmeyeceinin anlalmasdr. Ayrca Almanlar bu dnemde Sovyetler karsnda zaferin yakn olduunu inanarak artk Trkiyeye ihtiya duymadklarn dnmlerdir. Bu nedenle Hitler, Dilerini Trkiye ile yaplan grmelerde artk Trk kkenli topluluklarn zgrl ile ilgili herhangi bir szn verilmemesi konusunda uyarm, Ribbentrop da von Papene gnderdii talimatla Pantrkizm meselesini rafa kaldrmasn istemitir. (zdoan, 2001: 492) Hatta von Papenden Saraolu ve Menemenciolu ile artk Panturanist hareketin sorunlar hakknda grme yapmamas, konu hakkndaki Trk tarafnn grlerini sormamas ve bununla ilgili Trk taleplerinin aklanmasna frsat vermemesi istenmitir. (Koak, 1986: 202)

112

Pantrkist hareketin ykselii, Temmuz 1943te Almanlarn Stalingradda bozguna uramasna kadar devam etti. (Oran, 2002a: 397) Bu tarihten itibaren iktidarn Pantrkistlere ynelik tavr sertlemeye balad.

Bu srada Trklerle sosyalist evreler arasnda uzun bir sre daha ok eitli yaynlar yoluyla srdrlen ciddi bir ekime de devam ediyordu. lk olarak kamuoyunca fazla tannmayan Falis Erkmann yaynlad En Byk Tehlike adl kitapkta Trkleri Nazi propagandasnn etkisi altna girerek Trkiyeyi bir maceraya girmekle sulamas ve buna Trklerden gelen sert cevaplar iki siyasi grup arasndaki gerilimi artrmt. 1944 baharnda Atszn Orhunda hkmete ynelik iki ak mektup yaynlayarak50 kendi programnda Trk olduunu aka ifade eden Saraolu hkmetini bu konuda yeteri kadar almamakla sulad. Atsz, burada zellikle Maarif Vekaletinde ok sayda komnistin bulunduunu ne srerek51 hkmeti nlem almaya aryordu. Mektuplarn ardndan Atszn liderliini yapt Trklerle bata Sabahattin Ali olmak zere sosyalistler arasndaki kavga iyice alevlendi. Sabahattin Ali, Nihal Atszn yazlarnda kendisiyle ilgili sarf ettii ar ifadelerine kar hakaret davas at. Davann 3 Maystaki ikinci durumasnn sonrasnda Atsz destekleyenler, alnan geni gvenlik nlemlerine ramen adliye binasndan marlar syleyerek ve Sabahattin Alinin kitaplarn yakarak Ulusa yrdler (Koak, 1986: 297) ve burada ban rencilerin ektii ama halktan da kayda deer bir katlmn saland bir politik gsteri dzenlediler. Daha sonra Trk camiada tarihi bir gn olarak tanmlanan 3 Maystaki gsterinin ardndan sorun, farkl ideolojilere sahip olan iki grup arasndaki siyasi rekabeti am ve kamuoyunda byk yank uyandrmtr. Ayrca

50 Bavekil Saraolu krye Ak Mektup 1 Martta, Bavekil Saraolu krye kinci Ak Mektup ise 1 Nisanda yaynlanmtr. (Koak, 1986: 297) 51 Atszn adlarn vererek komnist eilimleri yaymakla sulad kiiler, DTCFden Doent Pertev Naili Boratav, stanbul niversitesi Pedagoji Enstits Bakan Prof. Sadrettin Celal Antel, Trk Dil Kurumu yesi ve eski milletvekili Ahmet Cevat Emre ve Ankara Devlet Konservatuarnda o srada retmen olarak alan Sabahattin Aliydi. (zdoan, 2006: 96)

113

hkmet asndan zaten dikkatle takip ettikleri bu siyasi ekime srasnda Trk kesimin ne kadar glenmi olduunu gstermesi bakmndan uyarc bir etkisi olmutur. (zdoan, 2006: 94-103)

1944 yl itibariyle savan Almanlarn yenilgisiyle sonulanaca da artk ortaya kmt. Trk hkmetinin Almanya ile Pantrkistler arasndaki gayri-resmi grmelere izin vermesi, kendi resmi temaslarnda (zellikle Almanlarn Sovyet topraklarndaki ilerleyii srasnda) her ne kadar herhangi bir toprak talebi olmadn srarla belirtmeye devam etmesine ramen Trk kkenli topluluklarn gelecei hakknda giderek daha ilgili bir tutum taknmas ve bu dnemde Turanc hareketin kayda deer ykselii, Sovyetler Birlii ile ilikilerde byk bir tahribat yaratmt ve bunun tamiri gerekiyordu. 3 Mays gsterisinin de aka ortaya koyduu gibi hkmetin dergilerini kapatmak, rgtsel faaliyetlerine izin vermemek, Nazilerle yaplan grmeleri kontrol etmek gibi Turanc hareketin gereinden fazla glenmesini engellemeye ynelik btn abalarna ramen Pantrkizm, zellikle retmenler ve renciler arasnda hayli taraftar bulabilmiti. Hkmet, sz konusu gelimenin kendisi asndan ite ve dta yarataca olas tehlikeleri de bertaraf etme ihtiyac duyuyordu. Dolaysyla gerek ulusal gerekse uluslararas konjonktr, hkmetin

Pantrkistlere ynelik tutumunu deitirmesini gerektiriyordu.

9 Mays 1944te hakaret davas sonuland ve Atsz drt ay hapisle cezalandrld; ancak ceza ertelendi. Bununla birlikte ayn gn 3 Mays gsterisini kkrtt dnlen Turanc dergilerde yazlar yaynlayan bata Atsz olmak zere belli bal Turanclar ve baz baka Pantrkistler tutuklandlar. lk gzaltna alnan elli-altm kadar kii arasnda Togann yan sra Abdlkadir nan, Akdes Nimet Kurat, Muharrem Fevzi Togay, (Azeri) M. Altunbay, (Krm Tatar) Cafer Seyid Ahmed Krmer, (Azeri) Ahmet Caferolu gibi ok sayda Rusya

114

kkenli Trk-Tatar gmen de yer alyordu. Ancak daha sonra bu kiilerden sadece Togan yarglanmtr. Dierleri ise bir sre gzaltnda tutulduktan serbest braklmtr. (zdoan, 2006: 104-105, 202)

Dava resmi olarak hkmetin 18 Mays 1944 tarihli bir kararnamesiyle balad, yaplan soruturmann ardndan gzaltna alnanlardan 23 hakknda dava ald. Hkmetin bildirisinde tutuklamalarn gerekesi olarak 3 Maysta gzaltna alnan baz gstericilerde ele geirilen belgeler zerine Atsz, Togan, Trkkan, Hasan Ferit Cansever gibi kiilerin evlerinde arama yapld ve burada ulalan belgelerde rk-Turanc bir gizli rgtn varlnn anlald belirtiliyor (zdoan, 2006: 105-106) ve sanklar mevcut hkmeti devirip rk-Turanc ilkelere dayal bir devlet kurmaya almakla sulanyordu. Bildirinin yaynlanmasndan bir gn sonra nn, 19 Mays sylevinde Irklk-Turanclk Davasnn gerekelerini ele ald:

Trk Milliyetisiyiz, fakat Memleketimizde rklk prensibinin dmanyz. () Ky Enstitlerinde, her eit okullarmzda, messeselerimizde, Ordumuzda mterek Vatann lklerini Trk ocuklarna, eit adalet ve efkat hisleriyle vermeye alyoruz. Onlar byk Cumhuriyet potasnda kaynatp meydana Trk vatanseveri karmaya urayoruz. () imdi insaf ediniz. Trk vatanda yetitirmek iin btn iyi artlar znde toplam olan bu feyizli yolu brakr da rklarn Milleti binbir paraya ayracak fesatl ve nifakl zehirlerine Cemiyeti kaptrr myz? Turanclk fikri, yine son zamanlarn zararl ve hastalkl gsterisidir. () Milli politikamz Memleket dnda sergzet aramak zihniyetinden tamamen uzaktr; asl mhim olan da bunun bir zaruret politikas deil, bir anlay ve bir inan politikas olmasdr. ()

115

Irklar ve Turanclar gizli tertipler ve tekillere bavurmulardr. Niin? Kandalar arasnda gizli fesat tertipleriyle fikirleri Memlekette yrr m? Hele, doudan batdan lkeler, gizli Turan cemiyetiyle zapt olunur mu? Bunlar o eylerdir ki ancak Devletin kanunlar ve esas tekilat ayak altna alndktan sonra balanabilir. u halde yaldzl fikirler perdesi altnda dorudan doruya Cumhuriyetin, byk Millet Meclisinin mevcudiyeti aleyhinde teebbsler karsndayz. () Trk Milletine yalnz bela ve felaket getirecek olan bu fikirleri yrtmek isteyenlerin Trk milletine hibir hizmetleri olmayaca muhakkaktr. Bu hareketlerden yalnz yabanclar faydalanabilirler. (Irklk-Turanclk, 1944: 3-9)

nnnn konumas byk yank uyandrd ve basnda davay destekleyen ok sayda yaznn yaynlanmasna neden oldu. Mays 1944ten durumalarn balad Eyll 1944e kadar devam eden sorgulamalarda sanklardan Reha Ouz Trkkan, Cihat Savafer, Nurullah Barman, Hamza Sadi zbek, 1941de Togann bakanlnda btn Trklerin birletirilmesi ve savata Almanlarn zafer elde etmesinin ardndan mevcut hkmetin darbeyle devrilmesi amacyla gizli bir rgt kurduklarn kabul ettiler. Ayrca Trkkan, rk ve Turanc ilkelere dayanan bir devlet kurmak zere hkmeti kansz bir darbeyle devirmeyi amalayan Grem adnda bir baka rgtn lideri olduunu sylemiti. Ancak sanklar ifadelerini ikence altnda vermilerdi. kenceye belki de en ok maruz kalan Trkkan kr olma tehlikesi geirmiti. Bu nedenle sanklar, kendileri aleyhine yapt konuma ve sorgu srecinde basnda ayn paralelde kan yazlarn ikencelere ortam hazrlad dncesiyle nnye kin duymulardr. Ayrca nnnn dnda dnemin Maarif Vekili Hasan Ali Yceli de soruturmann arkasndaki kii olmakla sulamlar, sanklardan bakanlna bal olarak alanlar grevlerinden almas ya da uzaklatrmas nedeniyle ona dmanlk beslemilerdir. (zdoan, 2006: 108-109, 180; nen, 2002a: 369)

116

Durumalarn 7 Eyll 1944te balad davann iddianamesinde Togan ile Trkkan, hkmeti devirerek lkenin Almanya yannda savaa girmesini salamak ve bylece Trk birliini salamak amacyla gizli faaliyet yrten ve birbirleriyle ibirlii yapan iki grubun liderleri olmakla sulandlar. Cihat Savafer, Nurullah Barman, Hamza Sadi zbek, smet Tmtrk, Hikmet Tanyu gibi kiilerin ise bu rgtlere ye olduu iddia ediliyordu. Atsza ynelik sulama ise esasen rk Turanc fikirler lehine propaganda yapmak ile 3 Mays gsterisini planlamak ve buna katlmakt. Irk dnceleri yayma suu Atszla ibirlii yapt dnlen Necdet Sanar, Orhan aik Gkyay, Hseyin Namk Orkun, Alpaslan Trke ve Fethi Tevetoluna da yneltiliyordu. Ayrca ordu mensubu olan Trke ile Tevetolu siyasi faaliyette bulunma yasan inemekle de sulanyordu. Toganla ilikisi ve Trk Yurdunu karmas nedeniyle Hasan Ferit Canseverinse ykc propagandalara yardm ettii ileri srlyordu. (zdoan, 2006: 110-112)

29 Mart 1945te sanklardan onu, Bir Numaral Skynetim Mahkemesi tarafndan sulu bulundu, dierleri beraat ettiler. Sanklardan yalnzca Togan hkmeti devirmekten sulu bulundu ve on ylla en fazla hapis cezasna arptrlan oldu. Trkkan, Savafer ve Barman gizli rgt kurmaktan hkm giydiler. Atsz ise ykc propaganda yapmaktan sulu bulundu ve 4 yl ceza ald. Sanar, Trke ve Tevetolu da ayn sutan eitli cezalara arptrldlar. Cebbar enel ile Cemal Ouz cal ise sadece 3 Maystaki gsteriden dolay ceza aldlar. (Bakrezer, 2002: 352; zdoan, 2006: 112)

Dava tamamen uluslararas siyasetteki yaanan dalgalanmalara bal olarak Trkiyenin d politikasnn deimesi nedeniyle balamt. Bununla birlikte ayn etmen, daha sonra davann seyrini deitirdi.

117

19 Mart 1945te SSCB, 17 Aralk 1925te imzalanan ve birka defa sresi uzatlan TrkSovyet Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn artk uzatmayacan Trkiyeye bir notayla bildirdi. 7 Haziranda ise SSCB Dileri Bakan Molotov, Trkiyenin Moskova Bykelisi Selim Sarperle yapt grmede anlamann yenilenmesinin ancak birtakm Sovyet taleplerinin kabul edilmesiyle mmkn olabileceini syledi. Bunlar Trkiyenin dou snrlarnda SSCB lehine deiiklik yaplmas, Boazlarda SSCBye s verilmesi ve Montreuxnn gzden geirilmesi idi. (Aydn, 2002: 472-474) Sz konusu gelime Trkiye ile SSCB arasndaki dostane ilikilerin de sonu oldu.

Trk-Sovyet ilikilerini gerginletiren Molotov-Sarper grmesinden 4,5 ay sonra 7 Haziran 1945te Askeri Yargtay, Irklk-Turanclk davas ile ilgili karar bozdu ve sanklar salverildiler. (Oran, 2002a: 397)

Davann seyrini belirleyen bir baka gelime de yine uluslararas konjonktre bal olarak alnan ok-partili hayata gei karar ve bu srete Trkiyedeki sa ve sol gruplarn CHP ile Demokrat Partiye ne kadar yakn durduklar hakknda iki parti arasnda yaanan tartmalard. (zdoan, 2006: 91-92)

kinci Dnya Savanda faist rejimlerin yenilgisi, demokratik deerlerin bir tr zaferi olarak alglanyordu. Savan sonlarnda Japonya ve Almanyaya sava ilan ederek Nisan 1945te gerekletirilen San Fransisco Konferansna kurucu ye olarak katlma imkan elde eden Trkiye, Birlemi Milletler Antlamasn imzalayarak demokratik idealler iin de bir anlamda sz vermi oldu. Bu admn bir nedeni, iktidarn sava boyunca baaryla uygulad sava d kalma politikasnn galip devletlerle olan ilikilerde yaratt soukluu giderme

118

isteidir. Dier neden ise sz konusu politikadan en fazla rahatszlk duyan SSCBye kar yalnz kalmamak iin bata ABD olmak zere batl devletlerin desteine ihtiya duyulmasdr. Bylece lkede ok-partili hayata geile sonulanacak siyasal gelimelerin de bir anlamda fitili atelenmi oldu.

Tek parti rejiminin son dnemlerinde hkmete kar basnda tutarl ve etkin bir muhalefet yrtmeye alan sadece iki gazete vard. Bunlar liberal eilimli Vatan gazetesi ile SabihaZekeriya Sertellerin kard sol eilimli Tan gazetesiydi. Her iki gazete de ok-partili hayata gei srecinin banda daha Demokrat Partinin kuruluu tamamlanmadan nce parti program hazrlanrken kurucularla yaknlamt. Bayar da partisini kurarken sol kesimden aydnlarn desteini elde etmenin gerekli olduuna inanyordu. Ancak Bayar solcular tarafndan bir anlamda sermayenin adam olarak grlyordu. Abidin Nesimi (1977: 222) Zekeriya Sertelin bu srada Tanda Bayarn aslnda sola ak birisi olduuna dair bir bayaz kaleme aldn aktarmaktadr. Ona gre dnemin solu iin etkili ve saygn bir figr olan Sertelin bu yazs Bayara olan bakn olumlu ynde deimesini salamtr.

kinci Dnya Sava srasnda nemli bir etkinlik gsterememi ve Nazi ordularnn snrlara dayand, rk-Turanc hareketlerin g kazand ilk yllarda, daha ok eitimli genler arasnda yayn ve ajitasyon faaliyetlerine (Timur, 2003: 105-106) younlam olan sol iinde de faist bloun yenilgisinin belli olmaya balamasyla birlikte legal dzeyde rgtlenerek liberalleri ve btn demokrat eilimlileri iine alacak bir demokrasi cephesi kurma fikri g kazanmt. ok-partili hayata gei, bu yndeki giriimlerin younlamasna neden olmutu. Bu erevede deerlendirilebilecek, Sertellerin DPnin mstakbel kurucular ile girdikleri ibirlii, Grler dergisinin yaynlanmasyla somutlat. DP liderleri, bu dergiye sermaye yardm yapmay ve makale yazmay vaat etmilerdi.

119

Taner Timur (2003: 112-113) bu durumun DPyi sindirmek isteyen CHPnin eline koz verdiini dnmektedir. Bylece DPnin kuruluundan bir ay kadar nce 4 Aralk 1945te CHP yanls basnn kkrtmasyla52 ve iktidarn planlamasyla bata Tann matbaas olmak zere Grler, Yeni Dnya, ( Franszca baslan) La Turquie, (Ermenice yaymlanan) Nor Or adl gazeteler, Gn dergisi ve ABC ile Berrak kitabevleri saldrya uramtr.

Timur (2003: 113), Tan Basknnn hedefinin sadece sosyalistler olmadn d basklar sonucu ok-partili hayata gemek zorunda kalan iktidarn aslnda btn demokratik muhalefeti sindirmeyi amaladn ileri srmektedir. Buna delil olarak olaylarn balangcnda Vatana da saldrlmak istendiini ancak hareketin yalnzca komnizme kar olduu izlenimini uyandrmak iin bundan vazgeildiini aktarmaktadr. Timur (2003: 113114) zaten Tanda yrtlen muhalefetin sosyalist olmaktan ziyade demokratik amalara ynelik olduunu ve DPye de bu nedenle destek verildiini dnmektedir.

Abidin Nesimi ise Timurdan farkl olarak saldrnn aslnda Tan matbaasna deil Cami Baykurtun bayazarln yapt La Turquie ile yeni karmaya balad Yeni Dnyaya ynelik olduunu iddia etmektedir. (Akar, 1989:149)

Birinci Millet Meclisinin ilk dahiliye vekili olarak grev yapm ancak daha sonra uzun bir sre siyasetten uzaklam olan Baykurt53, Nesiminin (1977: 214) aktardna gre Fevzi
52 3 Aralk 1945te iktidar yanls Hseyin Cahit Yaln Tanin gazetesinde Kalkn ey ehli vatan balkl son derece provokatif bir makale yaynlad ve Grler ve Yeni Dnyann komnizmin beinci kol faaliyeti olduunu iddia etti. (Demirel, 2007: 191) Bu yaz, ertesi gn sol basna ynelik bir saldrya dnecek bir mitingin yaplmasna neden oldu. 53 Cami Baykurtun sosyalist fikirlerle tanmas Kurtulu Sava yllarna rastlamakla beraber sol kesim iinde nemli bir figr olarak ortaya k ok partili hayata gei dneminde gereklemitir. Dahiliye vekili olduu dnemde daha nce souk bakt Bolevik fikirlere yaknlk duymaya balayan Baykurtun siyasi grleri Trklkten giderek daha fazla sosyalizme kayd. 13 Temmuz 1920de dahiliye vekilliinden istifas da byk olaslkla yaad bu dnm yznden Mustafa Kemalin desteini yitirmesinden kaynaklanmaktadr.

120

akmakn ok yakn bir arkadayd. Baykurtun bir dier yakn arkada Dr. Fuat Sabit ile kurmay planlad sosyalist partinin bakanl Fevzi akmaka teklif edilmiti ve bu teklifi akmak kabul etmiti.54

Nesimi, Tan Olaynn gerekte bu partinin55 kurulmasn engelleme amacn tadn ileri srmektedir. nk Fevzi akmak nderliindeki bir siyasi giriim doal olarak halk tarafndan sempatiyle karlanacakt. Nitekim saldr amacna ulam ve Baykurt parti kurmaktan vazgemitir.

Tan Olay sonrasnda ne Grler ne de Yeni Dnya yayn hayatna devam edebilmitir. Demokrat Parti ile solun ilikisi de bylece sona ermitir.56 Hatta DP liderleri Sertellerle kurduklar ksa mrl yaknlktan daha sonra (CHP tarafndan komnistlerin oyununa gelmekle, hatta komnist olmakla itham edildikleri iin) ok rahatszlk duymulardr. Zaten saldrdan hemen sonra Grlerle olan balarn inkar etmilerdir.

stifasndan hemen sonra Baykurt, meclis tarafndan Romaya temsilci olarak gnderilmitir. Ancak Kasm 1921de bu grevine de son verilmitir.(Demirel, 2007:184-187) Bylece Baykurt, iktidar tarafndan bir anlamda tamamen dlanmtr. 54 Nesimi, partinin n-programn kendisinin hazrladn daha sonra bu metnin Baykurt tarafndan gzden geirilerek bir program haline getirilip dnemin ileri gelen solcularndan efik Hsn, Behice Boran, Esat Adil ve Sertellere gnderildiini yazmaktadr. Buna gre Esat Adil kendisi bir parti kurmak istedii iin, Behice Boran ise niversitede kalmay tercih ettii iin yaplan teklifi reddetmilerdir. Serteller ve efik Hsn ise programla ilgili kendi grlerini bildirmilerdir. (Nesimi, 1977: 226). 55 Nesimi (1977:220), partinin adnn Trkiye Emeki Kyl Sosyalist Partisi olacan aktarmaktadr. 56 Tan Olay sonucunda kurulmas amalanan Demokrasi Cephesi dald, iinde yer almas planlanan her kesim bir anlamda kendi yoluna gitmek zorunda kald. Bu nedenle Demokrat Parti de solla ilikisini keserek kuruldu. Sosyalist hareket Cami Baykurtun da iinde yer alaca bir partinin kurulup kurulamayacan aratrrken Baykurt ve Serteller tutukland. Bylece bu proje de hayata geirilemedi. Drt ay sonra Baykurt ve Serteller tahliye edildi. Tahliyelerinden bir gn sonra Esat Adil Trkiye Sosyalist Partisini kurdu. Hemen sonra illegal olarak faaliyetlerini yrten Trkiye Komnist Partisinin lideri efik Hsn ve arkadalar tarafndan Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi kuruldu. Fakat Baykurt her iki partiye de katlmayarak iinde Serteller, Tevfik Rt Aras, Kenan ner gibi farkl kesimlerden insanlarn yer ald ve bakanln Fevzi akmakn yapaca nsan Haklar Cemiyetinin kurulmasna younlat. Ancak dernek (17 Ekim 1946da) kurulur kurulmaz hem hkmetin hem de iktidar yanls basnn tepkisini ekti. Dernei komnist oyunu olarak itham eden bir saldr kampanyas balaynca durumdan tedirgin olan DP, kendi yesi olan Kenan nerin dernekten ekilmesini salad. Basndaki sac yazarlar da Fevzi akmaka ayrlmas iin bask uygulamaya balad. Sonunda dernek giriimi, ypratma kampanyas yznden sonusuz kald. (Demirel, 2007: 191-192)

121

DP yneticileri CHPnin kendilerine ynelik komnistlerle ibirlii yaptklarna dair sulamalara komnistleri barndran asl partinin CHP olduuna dair kar sulamalarla cevap vermitir. ki parti arasnda yaanan tartma ve karlkl sulamalar siyasi havay da deitirmi, anti-komnizm ykselie gemitir. Bu gelime herkesten daha ok anti-komnist olan Turanclara olan bak da deitirmitir.

Btn bunlarn sonucunda Irklk-Turanclk Davasnn 26 Austos 1946da yeniden balayan yarglamalar, Togann ve dier sanklarn davann grld ki Numaral Skynetim Mahkemesinin 31 Mart 1947 tarihli kararyla beraat etmesiyle sonuland. ki Numaral Skynetim Mahkemesi ilk kararn aksine rkln anayasaya aykr olmadna karar verdi. Ayrca mahkeme sanklarn hkmeti devirmek amacyla komplo kurduklar iddiasn kantlayacak yeterli kantn bulunmadna hkmetti. Kararda Togann Sovyetler Birliindeki Trk kkenli halklara olan ilgisinin bu lkenin sava kaybetmesi ve sz konusu halklarn hrriyetlerine kavumas halinde, onlara nasl destek olunacan planlamakla snrl olduu ifade edildi. Bu anlamda Togann tamamen milliyeti maksatlarla hareket ettii sonucuna varld. Atszla ilgili olarak 3 Maysn planlaycs olmak iddias da aslsz bulundu ve gsteri gayri milli bir ideoloji olduu sylenen komnizme duyulan tepkinin bir ifadesi olarak yorumland. (zdoan, 2006: 113-115) Daha sonra Askeri Yargtayn da onamasyla karar kesinleti. Togan niversitedeki grevine ise ancak 27 Temmuz 1948de geri dnebildi. (Baykara, 1989: 31-32)

Togan 1951de TBMMye sunduu bir dilekede dava srecini ele almtr. Baykarann kitabnda yer verdii dilekede Togan, komnistlikle mcadele eden milliyetilere kar yrtldn syledii davann arkasnda diktatr olarak nitelendirdii nn ile Hasan Ali Ycelin olduunu ileri srmtr. Dava sresince Hasan Ferit Cansever, Hseyin Namk

122

Orkun, Necdet Sanar gibi Maarif Vekaletine bal olarak alan dier sanklarn maalarn almaya devam ettiini, ancak kendisinin yllarca maa alamadn, ayrca zamlarnn ve terfilerinin engellendiini belirterek bundan dolay Yceli sulam ve meclisin maduriyetini gidermesini talep etmitir. Ayrca kendisinin davadaki ilk kararda eleba olarak gsterilmesini ve bu nedenle en ok cezay alm olmasn ise aka ifade etmemekle birlikte siyasi rakiplerinin hakknda yaptklar kt ihbarlar nedeniyle nnnn kendisine kar dmanlk beslemesine balamtr. (Baykara, 1989: 115-121)

kinci Dnya Sava sonrasnda zorunlu olarak ok-partili hayata geme karar alnmas, CHP ynetimi iin ister istemez iktidar kaybetme tehlikesiyle kar karya kalmak anlamna geliyordu. ki olas ciddi tehdit sz konusuydu. Bunlardan biri Fevzi akmakn nderliinde kurulacak bir muhalefet, dieri ise Demokrat Partiydi. Sol ise tek bana iktidara oynayacak gte deildi. Bu sebeple sol her iki kesimle de grerek bir ittifakn yolunu aryordu. Bir Demokrasi Cephesinin kurulma ihtimalinin ortaya kmas iktidar doal olarak tedirgin etti. (Demirel, 2007:192-193)

Bu gelime karsnda CHP, ibirlii giriimlerini komnistlerin gizli bir oyununun rn olarak sulad. Bylece hem akmak hem de DPlileri ypratp glerini krmak amalanyordu. Bu politikann belki de en nemli sonucu durumdan kayglanan DPnin kar saldrya gemesi57 ve 50li yllar boyunca iki partinin hangisinin en byk anti-komnist

Bunun belki de ilk rnei (nsan Haklar Cemiyetinin kuruluuna katlm olmas sebebiyle kendisini sulayanlara kar Fevzi akmak tarafndan mecliste yaplan bir konumada nce st kapal bir ekilde dile getirilen) DP stanbul l Bakanln yrten ve sz konusu cemiyetin kurucular arasnda yer alm olan Kenan nerin 11 ubat 1947de Yeni Sabahta yaynlanan bir mektubunda Hasan Ali Yceli Maarif Vekaletindeki komnistleri korumak ve Nihal Atszn liderliindeki milliyeti grubun ikence grmesine neden olmakla sulamasdr. Bunun zerine Ycel, Irklk-Turanclk Davasnda sanklarn avukatln yapan nere kar iftira davas amtr. 17 ubat 1947-22 Aralk 1949 tarihleri arasnda sren Ycel-ner Davasnda artk beraat etmi olan Nihal Atsz, Orhan aik Gkyay ve smet Tmtrk gibi Turanclar da ner lehine ifade vermi sonuta mahkeme neri hakl bulmutur. (zdoan, 2006: 120-122) O srada artk bakan olmayan Ycel, dava sresince CHPden hibir destek grmemitir. (Oran, 2002b: 492) CHPnin sz konusu tavr ve mahkemenin karar, siyasi iklimin ksa bir srede ne kadar deimi olduunu aka ortaya koymaktadr.

57

123

olduu konusunda yara girmesidir. Bu yarn doal olarak bir boyutu da kar partinin komnist olmakla ya da komnistleri barndrmakla sulanp durmas olmutur. Bylece antikomnist sylem, legal siyasi hayattaki tartmalarn nemli bir esi haline gelmitir.

Zaten DPnin de Demokrasi Cephesine yneliinin altnda sol kesimden faydalanma amac yatmaktadr. Bu anlamda DPlilerin sola baknn aslnda CHPden farksz olduu sola uygulanan basknn 50ler boyunca srmesinden rahatlkla anlalabilir.

Pantrkist hareket ise Irklk-Turanclk Davas sonrasnda Souk Sava dnemi boyunca Bat Blounun anti-komnizm propagandasna hizmet etmek gibi snrl bir ilevi yerine getirdii lde faaliyet gsterme imkan bulmu, mevcut iktidar rahatsz ettiklerindeyse hizaya getirici uygulamalarla karlamtr. (Bora/Lainer, 1992: 182-183)

124

2.5.) Akademik Faaliyetler ve Dergi Yazlar

Togan 1940larn sonundan itibaren ak siyasi faaliyet iinde bulunmaktan kanmtr. Artk daha ok Trk milliyetilii iin Byk Trkistan idealinin sembol ve bir tr manevi taycs konumunu benimseyerek partiler ve gruplar st kalmaya almtr. (zbek, 1997a: 20-21) Ancak ulusal/uluslararas birok politik mesele ile ilgili ok sayda yaz yaynlamtr.

Togann Trk milliyetiliindeki konumunu tam olarak belirleyebilmek iin Trkiyede bulunduu yllarda eitli dergi ve gazetelerde yaynlad bu makaleleri ve verdii baz konferanslar da incelemek gerekir. Bunlar Togann akademik yaz ve konferanslarndan nitelik ve slup olarak farkllamaktadr. Birou gndelik ulusal ve uluslararas siyasetle ilgili konular ele ald iin daha rahat ve yine nemli bir blm Trkistann mevcut durumu, Sovyetler Birliinin buradaki politikalar ve bununla balantl olarak genel siyasal hedefleri gibi konulara dikkat ekmek amacyla yazldklar iin ilgi uyandrmaya alan yazlar ve konumalardr. Sz konusu yazlara bakarak Togann gerek Sovyetler Birlii ve genel olarak komnizm hakkndaki dncelerini gerekse Trkiyedeki milliyetilii nasl grdn az ok anlayabilmek mmkndr.

Yazlarnda Togan zellikle Trkiyenin Bat Blou iinde yer almasnn nemini srarla vurgulamtr. Bu anlamda rnein Trkiyenin Kore Savana katlmasn da aka desteklemitir. Konuyla ilgili olarak Togan yle yazmaktadr:
[Kore Savanda] Manurya snrna kadar ilerlemekle Sovyet aleminin asla oportnist olmayan uzun mddetli siyasetinin Uzakdouya ait safhasnn i yznn aklanmasna biz Trkler de itirak ettik. Bu uzun mddetli siyaset () Marksla Engelsin ilan ettikleri Komnist Manifestini kendisine mal edinen Rus

125

faist emperyalizminin tatbik ederek () mkemmel bir surette gelitirdii bir siyasettir. () Bizim Birlemi Milletler safna kanmzla katlm olmamz, diplomatlarmzn yine yarallara kanlarn gndermekle itirak etmi olmalar, Sleymaniye mevldnde bu gayretlerin Bedir ve Uhud mcadelelerine itirak edenlerin ileri kadar yerinde olduuna dair radyoda[n] dnyaya bildirilen umumi Mslman Trk inannn komnizm tehlikesinden korkan btn milletler iin bir lk olmas gerekir (Togan, 1951a: 3-6,10-11)

Togann bu sert ve vlgarize yaklam Sovyetlere kar lml politikalar savunduunu dnd bata Fransa olmak zere baz Avrupa lkelerine ynelik eletirilerinde de devam etmektedir. Togan, Bat Blounun yek vcut olarak sert ve tavizsiz bir politika yrtmesi gerektiini, bunun aksi her tutumun tamamen Sovyet karlarna hizmet edeceini ileri srmtr.58 Bu balamda Trkiyenin NATO, RCD59 gibi rgtlere katlmasn (Togan, 1965b: 214-223) ve komnist rejimlere kar ABD ve mttefikleriyle ibirlii halinde almasn desteklemi, NATOya ye olunmasna kar olanlar, bilinli yahut bilinsiz olarak Sovyet karlarna uygun hareket etmekle sulamtr. Ayrca Togan, Balantszlar Hareketine ve nc dnyacla da benzer sebeplerle souk yaklamtr.

rnein birok lkede kurulan barsever derneklerin Sovyetler Biriliine bal evreler olduunu iddia etmitir. (Togan, 1952b: 16) 59 RCD (Kalknma in Blgesel birlii), Bat Blounun Ortadoudaki NATO benzeri rgt olan CENTOya ye devletler arasnda ekonomik ibirliini gelitirmek amacyla 21 Temmuz 1964te Trkiye, ran ve Pakistan tarafndan kurulmutur. (Akdeveliolu/Krkolu, 2002: 801-805)

58

126

2.5.1.) Anti-Bolevizm, Anti-Komnizm ve Trkiyede Solun Faaliyetlerine likin Dnceleri

Togann siyasi nitelikte olanlarnn yan sra kltr, dil gibi konularla ilgili yazlarnda bile youn bir Sovyet kartl hatta dmanl hakimdir. Genel olarak sola bak ise Ruslukla bir grd Sovyetlere ynelik tutumundan biraz farkldr.

Togana gre Sosyalizm ve sosyal demokratlk mtecaviz bir cereyan olmayp tekaml yolunu takip eder; komnizm ise dnyann sosyalistletirilmesini bir msellah [silahl] ekalliyetin zoruyla tahakkuk ettirmek isteyen gya delalet iinde bocalayan milyarlarca insanl uurlu proletaryat aznln diktaturas sayesinde necat [kurtulma] yoluna karacaklarn iddia eden, yani diktatrl kendisine aka iar edinen bir inklap, ihtilal ve tahakkm cereyandr. (Togan, 1952b:12) Togan, insann irade hrriyetini ortadan kaldran bir ideal olarak grd Marksizmin Rus milletine totaliter bir rejim ve istikrarl bir dnya siyaseti sunduunu dnmektedir. (Togan, 1966b:233) Her tr bamsz iradeyi dman sayan Rus komnizminde itaat ve sadakat demek, iradeyi, fertlerin ve camialarn iradelerini inklap merkezine yani Politbroya hibe etmeleri demektir. Politbro, Yeni Ruslukun kolektif iradesinin merkezilemi eklidir. (Togan, 1951a:7-9) Bununla birlikte Togan, Sovyet komnizminin aslnda Marksizmden olduka uzaklam olduunu da dnmektedir. Ona gre Sovyetler Birliinde komnizm ile Rus emperyalizmi bir anlamda i ie gemi bir halde beraber hkm srmektedir. Bu balamda Togana gre zaten sosyalizm [SSCB gibi] emperyalist devletlerin elinde esir olan sosyal adalet peinde koan bir talimat deildir. (Togan, 1955:48; Togan, 1966a:227)

127

Trkiyede de 1917 Rusyasna benzer ekilde solcularn iktidara gelme tehlikesinin var olduunu (Togan, 1966c: 135-140) ne sren Togan bu dnemde solun faaliyetleri hakknda ok sayda makale yaynlamtr. Ayrca Togan, 1956da kurulan Komnizmle Mcadele Derneinin60 dzenledii konferanslarn Peyami Safa ile birlikte en nemli katlmclar arasndadr. (zdoan, 2006: 275)

Togana gre Trkiyede sermaye ve ii tekilat ok yeni olduundan ve sosyal-demokrat gelenei daha meydana gelmediinden bizde Sosyalizm ile Komnizmi ayrt etmek gtr. Bu ise geni demagojilere yol amaktadr. Bu, az gelimi memleketlerin ounda byledir. Fakat sosyal adalet mefkresinin hakiki milliyetilikle samimi olarak badat ve Sosyalizm perdesi altnda alan kzllarn byk bir ksmnn d devletlerin hizmetinde olduu anlalnca durum milliyeti sosyalizm lehine dnecek ve bu dn hi de mkl olmayacaktr. (Togan, 1965a:49)

Togan yazlarnda sol kesimin, Kore Savana asker gnderilmesine kar kmasn ve Trkiyenin NATOdan kp Balantszlara yaklamas ynndeki politik faaliyetlerini daha nce szn ettiim gibi olduka sert bir dille eletirmesinin yan sra basnda ve akademide kltr ve dil konularndaki almalarn da ska ele almtr. Bir anlamda sz konusu makaleleri, zararl olduuna inand bu almalarn yarataca tehlikeler konusunda Trk milliyetilerini uyarmak amacyla yazmtr.

60 zdoan, Komnizmle Mcadele Dernei adndaki ilk rgtn 1950de Zonguldakta Necdet Sanar ve Ziya zkaynak tarafndan kurulduunu ancak daha sonra dernein faaliyetlerine son verdiini aktarmaktadr. (zdoan, 2006: 275) Togann makalelerinin yer ald yaynlar arasnda Komnizmle Mcadele adnda bir dergi de bulunmaktadr. Sz konusu makalelerin yayn tarihlerinin 1950 ve 1952 olmas, bu derginin Zonguldaktaki ilk dernek tarafndan karlm olduu ve Togann da bu dernekle az ok ilikisinin bulunduu izlenimini vermektedir.

128

Togan, Atatrk dneminde milli bir hareket olduunu syledii dil almalarnn daha sonra Sovyetler Birliinin karlarna hizmet eden bir yapya brnp Trkeyi bozduunu iddia etmi, bu yndeki dil almalarn destekleyen Nurullah Ata ile lhan Seluku isteyerek ya da istemeyerek Sovyet karlar lehine almakla itham etmitir. (Togan, 1967: 96-100) Ona gre Trkiye Trkesinin dier Trk ivelerinden ayrlmasna da yol aacak bu tr abalar, Anadolu Trklerini tarihte beraber yaad dier milletlerden ve kavimlerden tecrit etme plannn bir parasdr. (Togan, 1965a: 50)

Bunun dnda Togan, Trkiye Trklerinin kltrel zellikleri ile ilgili olarak, Orta Asyadan gelenlerin Anadoludaki yerli unsurlar iimde sadece kendi dilini brakarak eriyip gittii ve Anadolu Trklerinin kendilerinden nceki yerli halklarn geleneklerini ve kltrlerini devam ettirdiklerine dair grlere de kar kmtr. evket Aziz Kansu, Sebahattin Eybolu, Azra Erhat, A.Kadir, Halikarnas Balks61, lhan Seluk, Niyazi Berkes, Mazhar evket ve Pertev Naili Boratav gibi yazarlarn savunduunu syledii bu yaklamn Sovyetlerin Trkiye Trkleri hakkndaki kendi politik karlarna uygun olarak gelitirdikleri tezlere paralel olduunu ne srmtr. Sayd kiiler arasnda lhan Selukun ise bizatihi tamamen Sovyet tarih anlayn benimsemi olduunu sylemitir. (Togan, 1967: 103-106)

Togana gre solcularn milliyet meselesine baklarn Rusyadaki tatbikatna gre ayarlayanlar, mesela Trk dil, kltr ve tarihini bile Trklerin ve Mslman milletlerin karlkl tesirleri bakmndan renmeyi ve retmeyi isteme[mektedir.] Onlara gre slam milletleri ve Trk kavimleri ancak son iki cihan sava neticesinde meydana gelen ve getirilen siyasi teekklleri ayr ayr, bunlar ezelden mnferit gelmiler gibi renil[meli] ve
Togan, milliyetiliin mahalli tezahr olarak sayd Anadoluculuu meru grmekle birlikte bu harekete mensup olanlar arasnda Sovyetler Birliindeki Trkleri tamamen yok sayanlar olduunu ne srerek bunlar sert bir dille eletirmitir. (Togan, 1951b: 86-87) Anlalan odur ki Togann eletirileri zellikle balca temsilcilerinin Azra Erhat, Halikarnas Balks (Cevat akir) ve Sebahattin Eybolu olduu Anadoluculuun trevlerinden biri olan Mavi Anadoluculua yneliktir.
61

129

retil[melidir.] () [Ancak] kzllarn bu yoldaki srarl ve planl almalar imdiye kadar grdmz hz ile devam ettirilecek olursa, Trkiye ile tarihte temasta bulunmu ve ksmen bugn snrda [olan] Trk kavimleri biri dierinden kltr bakmndan tamamen tecrit edilmi olacaklardr. (Togan, 1965a: 49-50)

2.5.2.) Sovyet Kltr ve Dil Politikalar Hakkndaki Dnceleri

Bata Nurullah Ata ve lhan Seluk olmak zere birok dnr Trkiyede uygulamaya almakla sulad, Sovyetler Birliindeki kltr ve dil politikalarn Togan birok yazsnda ayrntl bir ekilde ve uzun uzadya ele almtr.

Togan, Sovyetler Birliinde uygulanan kltr ve dil politikasnn tamamen Ruslarn siyasal hedeflerine gre ekillendirildiini, bu anlamda lke iinde planl bir Ruslatrma faaliyetinin yrtldn ne srmtr. Ona gre sz konusu plan erevesinde farkl Trk leheleri ayr birer dil haline getirilmitir. Ayrca Ruslatrma siyasetinin dier bir sonucu olarak Mslman unsurlarn nce Latin alfabesini benimsemeleri salanm ancak bu adm yalnzca bir gei aamas olarak planland iin daha sonra Kiril alfabesi kabul ettirilmitir.62

Yazd bir ok makalede Togan, Sovyetler dneminde Trkler arasnda 18 farkl edebi dilin yaratldn, bylece Rus egemenliinin kuvvetlendirilmeye alldndan bahsetmitir. Ayrca Ruslatrmay hayata geirebilmek amacyla yaratlan bu dillerin bilinli bir ekilde istikrarsz ve suni bir yapda kalmalarna zen gsterildiini, bu sayede Rusa karsnda dezavantajl bir konumda tutulduklarn ileri srmtr. (Togan, 1968:131-132) Buradan

1925e kadar (Kiril alfabesi kullanan Yakutlar hari) eski Sovyet corafyasndaki Trk topluluklar Arap alfabesini kullanmlardr. 1926da Sovyetler Birliindeki btn Trkler iin Latin harfleri kabul edilmitir. Ancak bu alfabedeki sekiz harf, Trkiyede okunduundan daha farkldr. 1940da ise Kiril alfabesine geilmitir. (Devlet, 1991: 43)

62

130

hareketle Togan Sovyetler Birliinde Rus olmayan unsurlara ynelik kendi anadillerinin yannda Rusann da edebiyat ve bilim dili olarak benimsetilmesini ieren bir tr iki dillilik politikasnn yrtld iddiasn ortaya atmtr. (Togan, 1966d:124-130) Togan, bu abalarn Trk dilinin bir yandan paralanmasna dier yandan doal yapsnn bozulmas ve Rusann nfuz etmesiyle soysuzlamasna neden olduundan yaknmtr. (Togan, 1955: 36)

Togan, Sovyet dil ve kltr politikasnn yalnzca lke iinde uygulanmak amacyla oluturulmadn dnmektedir. Ona gre Sovyet iktidar, kendi destekileri yoluyla komu lkelerdeki kltr ve dil alanlaryla ilgili almalar da ynlendirmeye almaktadr. Buradan hareketle dil ve fikir sahasnda geri kalm bulunan Mslman milletlerin dil slah ve onu asriletirme hareketlerinin Sovyet yanllar tarafndan istismar edildiini iddia etmitir. Bu durum karsnda ark milletleri dil tasfiyesi hareketlerinde kendilerinin meru teebbsleri ile Rus zorlamalar arasndaki hududu kati olarak tespit etmek

mecburiyetindedirler Bu balamda Togan Trkiyedeki dil slahatn ise nemli ve gerekli bir giriim olarak grdn ancak halk diline girmi ve yahut dier Trk dilleriyle mterek bir tarihi kltr miras olarak yerlemi Arapa ve Farsa kelimelere dokunulmamas gerektiini dile getirmitir. Byle bir nitelii olmayan kelimelerin ise dilden temizlenmesini desteklemitir. (Togan, 1948: 113-116) Buradan hareketle Togan, dil slahyla ilgili almalara bir snr izmeye almtr:
Trkiyedeki dil slah bat Trklerinin; Orta Asyadakisi oradaki Trklerin kendilerine ait bir itir. Bu byle olduu halde bat Trk edebi dilinin dier Trklerce okunmasn, ora mekteplerinde (imkan hasl olduu zaman) tedrisini ve bura Trk kltrnn dier Trk illerinde taammmn [umumilemesini] imkansz klacak yahut mklletirecek manialar Trk kavimleri arasnda en

131

kltrls olan Trkiye Trkleri kendi elleri ile yaratamazlar zannederim.(Togan, 1948: 117)

2.5.3.) Trkistan (Davas) Hakkndaki Yazlar

Hayatnn her dneminde Trkistan Davas temel ilgi alan olan Togan, her ne kadar niversiteye dn sonrasnda aktif siyasal hayattan uzak durmaya zen gstermise de bu konu zerine yazlar yaynlamaya ve konferanslar vermeye devam etmitir.

Trkistann mevcut durumuyla ilgili olarak Togan, Sovyetler dneminde tarm, sanayi ve ulam alannda yaplan yatrmlarla eitim olanaklarnn artrlmasna dnk faaliyetlerin blgenin nemli lde gelimesini saladn kabul etmekle birlikte sz konusu giriimlerin gerekte Ruslatrma siyasetinin bir rn olduuna inanmaktadr. Bu anlamda Togann deyiiyle Sovyetlerin Orta Asyada iktisat ve kltr sahasnda tatbik ettikleri siyaset Komnizmin cihan hakimiyetini Rus emperyalist milliyetiliine geni apta dayanarak gerekletirmek gayesine matuftur. (Togan, 1955: 21) Togan, sz konusu temel ama dorultusunda Sovyet ynetiminin bir yandan salad iktisadi geliimler sayesinde olabildiince fazla Rus gmeni blgeye yerletirmeye, dier yandan ynlendirdii kltrel atlmlar kanalyla mahalli dillerdeki ortak kelimeleri planl bir ekilde ortadan kaldrarak yerine Rusa veya dilin yapsn bozacak uydurma mahalli kelimeler koymaya altn ileri srmtr. Buna kar kan (yada kabilecek) milli hissiyata sahip Trkistanl aydnlar ise Rusya ilerine srgn edilmilerdir. (Togan, 1955: 22-36)

Btn bunlara ramen Trkistandaki ekonomik kalknmann neden olduu sanayileme ile ky ve kent hayatndaki geliimin Sovyetlerin siyasi karlar iin krklediini dnd uru farklarn azaltacana inanmaktadr. Ayrca Sovyet iktidarnn btn bu abalar 132

karsnda slamn Trkistanda milli hislerin korunmasn salayan varln koruduunu dile getirmitir. (Togan, 1955: 42-43; Togan, 1956: 166)

Togann makale ve konferanslarnda deindii konulardan biri de Sovyetlere kar yrtlen mcadelenin mevcut durumudur. Togan, o dnemde yurtdnda Trkistann bamszl iin alan drt ayr tekilatn varolduunu aktarmaktadr: 1) Formozadaki (Tayvan) in ynetimi ile ibirlii yapan Dou Trkistanllarn kendi tekilatlar; 2) zbek milliyetilerinin grubu; 3) Kazak, Trkmen ve bir ksm zbekin yer ald Trkeli adl grup ve 4) byk blm slam lkelerinde yaayan eski Basmac-Mcahidler grubu. Bu tekilatlardan ilki dndakiler, Togann Ulu Trkistan olarak adlandrd blgeye ynelik faaliyet yrtmektedir. Bununla beraber gruplar arasndaki ilikiler sorunludur. Togan, zellikle zbeklerin grubu ile Trkeli grubu arasnda kkleri 1917deki siyasi ayrmaya dayanan bir rekabetin varolduundan sz etmekte ve bunun mcadelenin gcn zayflattndan yaknmaktadr. (Togan, 1952a: 148) Bu konuyla ilgili olarak kaleme ald yazlarnda, kabileler aras ekimelerin ve siyasi gruplamalarn temel siyasi hedef olarak grd Dou Trklerinin kltrel birliini engelleyeceini vurgulamaya almtr.

Trkistann kabilelere blnmeden, fakat kabilelerin varln da dikkate alarak, corafi blgelerden meydana gelen bir federasyon olmasn arzu eden Togan, mevcut durumda yurtdndaki Trkistanllar asndan bu tr bir rgtlenmenin, Sovyetler Birlii iinde kurulmu bulunan kabile cumhuriyetlerinin varl nedeniyle mmkn olmadn dile getirmitir. Bu anlamda Trkistanllarn halihazrdaki cumhuriyetlere gre bir rgtsel birlik kurmalar gerektiini savunmutur. Siyasi almalar yrtecek rgtler, Trkistan, dil-Ural ve Dou Trkistan iin ayr ayr kurulsa da kltrel meselelerle ilgili olarak tek bir dernein faaliyette bulunmasn nermitir. (Togan, 1952a: 151-152; Togan, 1956: 164)

133

Togann Trkistanla ilgili olarak yrtt faaliyetlerden biri de, 26 Temmuz 1970teki lmnden nceki son zamanlarnda, Trkistandan ayrlarak Afganistan, Pakistan ve Arabistana dalm bulunan Kazak Trklerinin Trkiyeye getirtilip Salihli, Konya ve Adanaya yerletirilmesi iin almak olmutur. (Baykara, 1989: 41-42)

niversiteye dn sonrasnda Togan akademik hayat asndan en itibarl dnemini yaamtr. (Baykara, 1989:33) zellikle Demokrat Partinin iktidara gelii sonrasnda Fuad Kprlnn Dileri Bakan olmas Togann bilim alanndaki etkisini artrmtr. (Soysal, 2002b: 493)

Bu erevede Milletleraras 22. Msterikler Kongresinden de bahsetmek gerekir. Eyll 1951de stanbulda toplanan kongreye bakanlk yapmas Togann akademik evrelerde uluslararas bir ne kavumasna neden olmutur. (Baykara, 1989: 36)

Kongrede alnan en nemli kararlardan birisi Trk Dili ve Kltr Tarihine Dair El-Kitab (Grundriss) hazrlanmas zerineydi. Dier ad Fundementa olan bu kitab hazrlamakla grevli komiteye Togan da seildi. (Baykara, 1989:39) Bu konudaki almalar erevesinde ilk cilt Trk Dili Temel Kitab adyla 1959da yaynland. Fakat daha sonra bata hazrlk komitesinin bakan J. Deny olmak zere birok yenin lm ve kimi akademisyenlerin de eitli gerekelerle almaya yeterince katlamamas nedeniyle basm faaliyetinin idaresi, fiili olarak komnist eilimli L. Bazinin eline geti. Sovyet yanls olduunu dnd Bazinin ise komitede Pertev Naili Boratav grevlendirmesi Togan olduka rahatsz etti.

134

Togann Boratava duyduu tepkinin arka plannda (kendi yazlarnda buna fazla deinmese de) Trklerle sol kesim arasnda 1940larda yaanan mcadele yatyordu. ekimenin odak noktasnda yer alan Maarif Vekaleti hakkndaki tartmalarda Boratav ile Togan kart taraflarda yer almlard. ncelikle Trkler Hasan Ali Yceli aralarnda Boratavn da bulunduu komnist olduklarn iddia ettikleri akademisyenleri korumakla sulamlard. Ardndan Ycel, Irklk-Turanclk Davasnda oynad kritik rolle ve sanklara ynelik tutumuyla Trklerin fkesini iyice zerine ekmiti. Gerek bu davann gerekse Ycel-ner Davasnn kendi lehlerine sonulanmasyla birlikte Turanclar, sol eilimli akademisyenlere ynelik iddialarn daha da iddetli bir ekilde dile getirmeye balamlard. Zaten Ycel de bakanlktan ayrlm, yerine Trk grlere yakn Reat emsettin Sirer gelmiti. Komnist propagandas yapmak ynndeki sulamalarnn odanda DTCFdeki baz retim yeleri yer alyordu. Anti-komnizmin ykselie getii bu dnemde ilk olarak 27 Aralk 1947de Boratavn verdii bir konferans basmak zere DTCFye gelen niversite rencileri Rektr evket Aziz Kansuyu binann penceresinden atmakla tehdit ederek grevinden zorla istifa ettirdiler. Ardndan 1 Ocak 1948de DTCFdeki sosyalist eilimli retim yeleri, Niyasi Berkes, Behice Boran, Adnan Cemgil, Azra Erhat ve Boratav, 11 Haziranda da Muzaffer erif Baolu niversiteden uzaklatrld ve haklarnda dava ald. (Oran, 2002b: 492-493) 30 Haziran 1950e kadar sren davada adlar Irklk-Turanclk Davasna karm Osman Yksel Serdengeti, Hikmet Tanyu, Selahattin Ertrk gibi rencilerin yan sra Abdlkadir nan, Hamdi Atademir, Necati Akder, Osman Turan gibi retim yeleri de sulanan akademisyenler aleyhinde tanklk yaptlar. (zdoan, 2006: 122-123) Dava beraat karar ile sonuland, ancak sanklar kadrolar kaldrlm olduu iin niversitedeki grevlerine dnemediler. Fundementa almalar srasnda Togan ile Boratav tekrar kar karya geldiler. Akademik faaliyetlerinin odak noktasn tekil eden Trk topluluklarn kltr tarihi

135

hakkndaki uluslararas nitelikteki bu kapsaml eserin hazrlk srecinde Boratavn belirleyici bir konum elde etmesi, doal olarak Togann tepkisini ekti.

Bu konu zerine kaleme ald bir yazsnda (Togan, 1963: 172-176) Togan, Batdaki bilimsel yaynlarda Dou Bloundan gelen bilim adamlarna da yer verildiini, kendisinin de Sovyet yanls olan hatta Dou Bloundan gelen akademisyenlerle siyasi konularla yakndan ilgili olmayan alanlarda ortak almalar yrtlmesine kar olmadn belirtmitir. Ancak Fundementada olduunu ileri srd gibi Batdaki bilimsel almalarn Sovyet yanllarnn kontrolne verilmesine kar kmtr. Togana gre Fundementada Sovyet dneminde kurulan Trk cumhuriyetlerinin tarihi, olaylarn yorumlanmasna giriilmeden yalnzca kronolojik olarak sralanmasyla yetinilerek aktarlmaldr. Togan bunun aksine Bazinin bu dnemi tamamen Rus karlarna uygun olarak ele aldn ve hazrlanan makalelerdeki Sovyet tezlerine uygun olmayan ifadeleri deitirdiini ileri srm; onu tarihi gerekleri arptmakla sulamtr. Buna gre Bazin ile Boratav, Fundementann hazrlk srecini kontrol altna almalarnn ardndan Trk olarak yalnzca Trkiyenin ele alnp dier Trk kavimlerinin kabile isimleriyle anlmasn salamlardr.

Togan, Fundementann Trk kavimlerinin edebiyat tarihiyle ilgili olan ikinci cildinde Trk kavimleri arasndaki karlkl kltrel etkilerden de bilinli bir ekilde bahsedilmediini iddia etmitir. Ayrca ona gre ciltteki bir baka eksiklik de Rus idaresi altndaki Trklerin zellikle Sovyetler dnemindeki edebiyatlarndan yeterince sz edilmemesidir. Togan, bu eksikliin Bazin ve Boratav tarafndan bilerek giderilmediini, kitapla ilgili almalarn banda kendisinin Trk kavimlerinin Sovyet dnemindeki edebiyatlar hakknda bir makale yazmas ynnde karar alndn ama eserin sz konusu editrlerinin bu yazy kitaba koymamaya altn belirterek, tamamen siyasi nedenlere dayandn dnd bu tavrn baarya

136

ulatn ve bu nedenle Rus mahkumu Trklerin son yarm asrlk kltr ve fikir hayatlarnn eserde yeterince yer bulamadn ileri srmtr. (Togan, 1966e: 138, 142-143)

Sonu olarak ikinci cildin hazrlanmas srasnda grlerinin fazla dikkate alnmamas ve kendisininkiyle birlikte baka baz yazarlarn da makalelerine Bazinle Boratavn mdahale etmesi nedeniyle Togan komitedeki grevinden istifa etmitir. (Baykara, 1989: 39)

137

N BLM

Bir Tarihi Olarak Togan: Pantrkist Bir Ulusal Tarih Yazm

3.1.) Trk Tarih Tezinin Genel Hatlar ve Trk Tarih Kongresine Giden Sre

1930lu yllar Kemalist rejimin teviki ve ynlendirmesiyle Trk tarihi alanndaki almalarn younlat bir dnemdir. Atatrkn de bizatihi byk alka gsterdii tarih almalarna bu yneli, Recep Peker, Mahmut Esat Bozkurt, Afet nan gibi Kemalist rejimin ideologlarnca oluturulmaya allan resmi Trk milliyetiliini tamamlayacak resmi bir tarihe duyulan ihtiyatan kaynaklanmaktadr.

Daha nce Mustafa Kemal nclnde birtakm almalar yaplm olmakla birlikte tarih alanndaki ilk kurumsal giriim Trk Ocaklarnn kapatlmasndan birka ay nce Trk Oca Tetkik Heyetinin kuruluu olmutur. Trk Ocaklarnn kapatlmas zerine sz konusu heyetin yeleri, Trk Tarihini Tetkik Cemiyetinin kurucular arasna katlmtr. (Ersanl, 2006:111)

1930larn balarnda sadece Trk Ocaklar deil Trk Matbuat Birlii, htiyat Zabitleri Birlii, Trk Kadnlar Birlii, Mason Locas gibi birbirinden farkl, ok sayda sosyal ve kltrel rgt, iktidarn basksyla kendini lavetmek zorunda kalmtr. (Dolaysyla bir anlamda kapatlmlardr.) (Ersanl, 2006:114) Sz konusu dnem, siyasal iktidarn kltrel faaliyetleri denetim altna ald ve giderek bu alanda tekel haline gelmeye balad bir sreci ifade etmektedir. Bu gelime Ersanlya (2006: 108-114) gre tarih yazm asndan da deiimlere neden olmutur. Daha nce tarih yazm, devletin kontrolnde deilken ve

tarihilerin bir araya geldii, milli tarih konusunda aratrmalarn yapld cemiyetlerle yaynlar, siyasal rgtler karsnda belli lde bilimsel zerklie sahipken artk tarih tamamen siyasal bir mevzu haline gelmitir. Tarih yazmnn her eyden nce bir siyasal grev olduu fikri genel bir kabul grmeye balamtr. Bu yaklamn bir sonucu olarak bu dnemde tarih almalaryla ilgilenenlerin neredeyse hepsi ayn zamanda politik figrler olmulardr. Bir yandan kimi siyasetiler tarihilikle grevlendirilirken63 dier yandan daha nce politika iinde olmayan tarihiler bile aktif politikaya ynlendirilmitir. te bu siyaseti tarihiler tarafndan kurulan Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti de bir anlamda CHPnin eitim ve kltr kolu olarak almtr.

3.1.1.)Yeni Bir Tarih Tezine Duyulan htiya:

Trk Tarih Tezi olarak adlandrlacak yeni tarih teorisinin Trkln Anadoluda ezelden beri varolduunu gsterme, Trklerin de Avrupal olduunu kantlama, Osmanl dnemi ve slamla olan ba zayflatmay merulatrma amalarn tadn sylemek mmkndr. (zbek, 1997b: 21) ncelikle resmi Trk milliyetiliinin oluumunda Kurtulu Savann etkisine dikkat ekmek gerekir. Sava ve sonrasndaki nfus mbadelesinin ardndan 1928den itibaren Yunanistanla ilikiler tedricen dzelmeye balam olsa da Anadoludaki Yunan varlnn silikletirilmesi yahut burada Trkln ondan daha nceye dayandnn gsterilmesine duyulan ihtiya varln korumutur. Ayrca yeni cumhuriyetin zerinde kurulduu toprakla (resmi ideolojinin yaratmaya alt milli kimlik yoluyla snrlarn izdii) Trklk arasnda kuvvetli bir ban da tekil edilmesi gerekmekteydi. Bu mesele, esasen btn ulus-devletlerde var olan (daha dorusu zamanla kurulmu olan) vatan ile vatanda arasndaki baa ilikindi.
Ersanl (2006: 108) esasen bu durumun Trkiyeye zg olmadn hatrlatmaktadr. zellikle devrimci deiimlerin yaand lkelerde siyasi kadrolar, yeni kuaklar eitmek amacyla yeni tarihin yazmyla da ilgilenmek durumunda kalmtr.
63

139

Grece yakn bir tarihte g etmi olmakla Anadolunun gerek sahibi olunamayaca dncesinden hareketle (zbek, 1997b:21) sz konusu amalar dorultusunda oluturulmaya balanan yeni ve resmi tarih tezinde, Yunan ncesi eski Anadolu uygarlklar ile ilgili almalara odaklanlarak bunlarn esasen Orta Asya ve Trk kkenli olduklar gsterilmeye alld. Bu giriimle balantl olarak milattan nce 10000 civarnda Orta Asyada olduka gelimi durumda bulunan bir Trk uygarlnn64 varolduu iddias ortaya atld. (zbek, 1997b: 21) Ayrca Osmanl ile olan balarn kesilmesi amacyla bu dnemin bir anlamda zerinden atlanarak Seluklular n plana karld.

Tamamen yeni devletin kontrolnde ve tevikiyle oluturulmaya balanan resmi tarih tezi, dnemin tarihilerini sz konusu projeye bilimsel nedenlerle kar kmak yahut tezin ardnda yatan mili gereklilikleri desteklemek gibi bir ikilemle ba baa brakmtr. Dnemin gelimelerine bakldnda tarihilerin byk blmnn (en azndan aka eletiri yneltmeyerek) ikinci seenei tercih ettiini sylemek mmkndr.

3.1.2.) Trk Tarihinin Ana Hatlar

Trk Tarih Tezinin oluumu asndan en nemli gelimelerden biri Trk Tarihinin Ana Hatlar adl almadr. Sz konusu eser Trk Ocana bal olarak kurulan Trk Tarihi Heyeti tarafndan Mustafa Kemalin talimat zerine 1930 ylnda ok ksa bir sre iinde hazrlanp yaynlanmtr. Kitap, Afet (nan) Hanm, Mehmet Tevfik, Samih Rifat, Yusuf

64 Esasen Trklk erken dnemlerinden itibaren (byk oranda 19. yzyl sonu ile 20. yzyl bandaki Fransz ve Macar Trkologlarn almalarndan esinlenen) Trklerin slam ncesi bir altn a olduu fikrini iermitir. zellikle Leon Cahunun tarih almalar ve tarihi romanlarnn olduka etkili olduu erken dnem Trklk, altn a olarak Orta Asya gebe Trk-Mool toplumlarn gryordu. Ancak Trk Tarih Tezi, daha ok tarih devirleriyle ilgilenen bu yaklamn aksine milattan nce 7000-10000 yllarna vurgu yapmaktadr. zbek (1997b: 21-22) bu farklln ciddi bir krlmay temsil ettiini dnmektedir.

140

Akura, Dr. Reit Galip, Hasan Cemil, Sadri Maksudi, emsettin, Vasf ve Yusuf Ziya Beyler tarafndan kaleme alnmtr. Kitabn hazrlanmasndan sonra meclise giren Yusuf Ziya Bey ile sadece CHP yesi olan Afet (nan) dndaki yazarlarn hepsi milletvekilidir. Kitabn balnn altndaki aklamaya gre eser, Trk Tarihi Heyetinin baka yelerinin ve mevzu ile alakal kiilerin gr ve eletirilerine sunulmak amacyla sadece yz nsha baslmtr. Kitabn hazrlan srecine Mustafa Kemal, yapt dzeltmeler ve ekler yoluyla bizzat katkda bulunmutur. Bu katknn bile Trk milliyetilii hakkndaki aratrmalar iin bal bana ilgin ve nemli bir eser olmasn salad Trk Tarihinin Ana Hatlarnn, Kemalizmin resmi tarih anlaynn temel tasla olduu rahatlkla sylenebilir.

Kitabn nsznde yazarlar iki temel amalarnn olduunu ifade etmektedirler. Bunlardan birincisi bir milli tarih yazlmasdr. Yazarlara gre Avrupadaki mevcut birok tarih almas, bilinli veya bilinsiz olarak Trklerin dnya tarihindeki rollerini kk gstermitir. Bu durum Trkln kendini tanmas ve benliini gelitirmesi asndan zararl olmutur. Yazarlar bu kitap ile birlikte sz konusu zararl etkiyi ortadan kaldrarak Trk milletinin yaratc kabiliyetinin derinliklerine giden yolu amak, Trk deha ve karakterinin esrarn ortaya karmak, Trkn zellik ve kuvvetini kendine gstermek ve milli gelimemizin derin rk kklere bal olduunu anlatmak yolundaki ilk adm atm olduklarna inanmaktadrlar. Yazarlarn ikinci amac ise kainatn oluumu ve insann yaratl hakkndaki kutsal kitaplardan yola kan dinsel aklamalarn yerine, tarih ve doa bilimlerine dayanan varsaymlar koyarak bu konudaki yanl deerlendirmelerin nne gemektir. (Trk Tarihinin Ana Hatlar [TTAH]: 1996:25)

Yazarlar kitab halk ve zellikle genlik iin yazdklarn ve Trkleri doru grmeye, iyi dnmeye altrmak istediklerini sylemektedirler. Ayrca balca hedefleri, Trklerin

141

yanl grlerden, hatal dnlerden bir an evvel kurtulmasn salamak olduu iin esas grlerini hemen yayma yolunu tercih ettiklerini belirtmektedirler. (TTAH,1996: 26)

Kitabn en nemli zelliklerinden birisi Trklerin in, Hint, Msr gibi eitli uygarlklarn domasna ya da gelimesine yapt katky gstererek dnya tarihindeki rollerinin ortaya konulmaya allmasdr. Bu aba kitapta yle belirgindir ki ele alnan blgelerin ve konularn seimi bile buna gre yaplmtr.

Ksaca ifade etmek gerekirse kitap, Trklerin anayurdunun Orta Asya olduu, burada tarih ncesi devirlerde byk bir uygarlk kurduklar, fakat yaanan kuraklk nedeniyle anayurtlarn terk etmek zorunda kalp farkl ynlere doru yzyllar boyunca devam eden gler eklinde yer deitirdikleri ve gittikleri yrelerde medeniletirici bir etkide bulunduklar iddias zerine temellenmitir. Yazarlar, Trklerin anayurdunu yle tarif etmektedir:
Tarih devirlerinden binlerce yl nce Trk Ana Yurdunda imdi yerlerini ller, kumsallar, bozkrlar, bataklklar, s gller tutmu engin i denizler vardr. lk medeniyetin gr filizleri bu denizlerin kylarnda ve bunlara dklen derin sulu rmaklarn irin ve bereketli vadilerinde fkrmtr. Dnyann baka taraflarnda, insanlar, daha kaya ve aa kovuklarnda en koyu vahet hayat yaarken burada ilenmi kereste medeniyeti maden devirlerine kadar ulamt. nsanlkla hayvanl hakiki ve ak surette ayran devir, hayvanlar ehliletirme devri, en nce burada alm, tabiat insan iradesine boyun edirerek iletmenin ilk aamas sayabileceimiz iftilik, burada balamtr.

(TTAH,1996:58)

142

Ancak buzul devrinin sona ermesiyle birlikte Orta Asyada ciddi bir iklim deiiklii yaanmtr. Yazarlara gre;
eski devirlerden bugne kadar Orta Asya yava yava ve daima kurumaktadr. () Eskiden mevcut birok gller bugn yok olmutur. () Orta Asyann dier nemli iklim nitelii [de], kuzeydoudan esen rzgarlarn okluu ve iddetidir. Bu rzgarlar Orta Asya sularnn buharlamasndan hasl olan buharlar Orta Asya gneyindeki lkelere gtrr. Bu rzgarlarn Orta Asyaya getirdii ey ise kumlardan ibarettir. Bu surette Orta Asya kuruduu nispetle kum istilas altnda kalmaktadr. (TTAH, 1996: 329)

Kuraklk ve mevsimler arasnda byk scaklk farklarnn yaanmaya balamasyla ortaya kan bu sert iklim ise hayat koullarn olumsuz etkileyerek, burada yaayan milyonlarca insann farkl yerlere g etmesine sebep olmutur. Tekrar kitaba dnersek;
bundan yedi asr evveline kadar en az 9000 yl, kh nnde durulmaz ykc ve yutucu seller, kh kumlar altnda gizli sular gibi yryen byk Trk gleri, aknlar g ve medeniletirme almalarna devam etmilerdir. () Daha iyi iklimler aramaya kan Trkler ayrldklar alanlara gre en elverili grdkleri yollar tutarak medeniyetlerinin tohumlaryla birlikte yayl[mlar] () karlatklar ilkel yerlilerle arparak ya baka yerlere sr[m] ya da ilerine girerek medeniletir[milerdir.] () Bo bulunduklar alanlarda ise beendikleri yerlere yerleerek oralarn otokton ahalisi ol[mulardr.] (TTAH, 1996: 59)

Buradan hareketle eserde Anadolu, Trklerin en az yedi bin yldan beri otokton ahali halinde yerleerek kendine yurt edindii bir yer olarak tanmlanmaktadr. (TTAH, 1996: 61) Yazarlara gre Osmanl Trklerinin Anadoluya gelii binlerce yl devam etmi bir g devresinin tarihte gze arpan son safhasdr. (TTAH, 1996: 70) Bu balamda kitapta Etilerin (Hititlerin) tarihten nce Anadoluya g etmi Trkler olduu iddias ortaya 143

atlmaktadr. Yazarlar biroklarnn ileri srdnn aksine dillerinin Sami veya Hint-Avrupa kkenli deil Elamca ve Smerce gibi Trke olduunu ileri srdkleri Etilerin kurduu medeniyetin, Lidya ile Frigyay her bakmdan etkilediini ve Yunan medeniyetinin de douuna zemin hazrladn dnmektedir. Ayrca Roma medeniyetini kuran Etrsklerin de Etilerle akraba bir halk olduu ileri srmektedirler. (TTAH, 1996: 64, 192-193, 261-262)

Kitapta Trklerin sadece Anadoluya deil Msra, Hindistana, ine hatta Dou Avrupaya glerinin medeniletirici etkilerinden uzun uzun bahsedilmekte ancak bu glerin Trklerin gittikleri yerlerde yerli halkn arasnda asimile olmalar gibi olumsuz bir sonucunun da olduu da belirtilmektedir. Yazarlar, Trklerin mili benliklerini korumalar bakmndan nemli grdkleri kendi dillerini ok abuk kaybetmelerini esefe layk (TTAH, 1996: 66) bir durum olarak tanmlamaktadrlar. Kitapta bu durumun nedenleri ile ilgili tespitlere de yer verilmektedir:
[Trklerin anadillerini kolay kaybedii] yeni bir dil renmekte yerlilere nazaran daha yetenekli olma[larndan] ileri gelmi olabilecei gibi, yerlilerin daha kalabalk bulunmalarndan ve [Trklerin] her gittikleri yerde ynetim mevkiine kendileri gemi olmalar itibariyle hakimiyetlerini kabule daha abuk altrmak sebeplerinden meydana gelmi olabilir. Son asrlarn Osmanl mparatorluu devrinde, mesela Girite, Arnavutluka, ama veya Badata gitmi Trklerin oralarda Grek, Arap ve Arnavut dillerince asimile edilmeleri, bizim neslin gzyle grd olaylardan olduu gibi; bugn dou vilayetlerimizde dedenin yalnz Trke, babann hem Trke hem Krte, torunun yalnz Krte konumakta olduu Trk kylerinin bulunmas da ayn noktay dorulayacak ve btn Trkln uyanmasn davete deecek bir olaydr. (TTAH, 1996: 66)

144

Yazarlar, iklim deiikliklerinin neden olduu kurakln ve yaanan byk glerin Orta Asyann medeniyet iin varolan merkezi konumunu deitirdiini ve bylece milattan nce 9000e dayanan eski Trk medeniyetinin doduu yer olan Orta Asyadaki gelime hznn yavaladn ne srmektedir. Bununla birlikte eski Trk medeniyeti burada hepten yok olmamtr, bunun yerine kapsad saha daralmtr. Ancak kurakln tedrici olarak etkisini artrmas ve son bin ylda Orta Asyada yaand ne srlen kum istilasnn daha da hzlanmas bu medeniyetin giderek daralan sahalarn zamanla neredeyse tamamen ortadan kaldrmtr. Yazarlara gre bugn koskoca Orta Asyada nfus ve hayat birka rmak, ay ve gl kenarna snm -belki gittike klen- ehirlerle snrl gibidir. (TTAH, 1996: 70) Oysa 6. ile 13. yzyllar arasnda Bat Trkistan ile Krgz steplerinin gney ksmnda ok sayda ehir bulunuyordu ancak artk bunlarn yerini kum tabakalar kaplamaktadr. Kitapta sz konusu ehirlerin bir ksmnn adnn bile bilinmedii bilinenlerden ise ok aznn yerlerinin tespit edilebildii ifade edilmektedir. Dolaysyla yazarlara gre Orta Asya Trklerinin eski medeniyeti nerede? sualine, kumlar altnda diye cevap vermek doru olacaktr. (TTAH, 1996: 330)

Kitapta rk konusu da zel olarak ele alnmtr. Yazarlar rk kavramn ksaca ayn kandan gelen ve cismen birbirine benzeyen insanlarn gsterdii birlik olarak tanmlamaktadrlar. (TTAH, 1996: 47) Onlara gre bir blgenin maddi ve sosyal artlar, orada yaayanlar arasnda birtakm ortak vasflar yaratmaktadr. Tarih ncesinin ok eski devirlerinde insanlar, asrlar boyunca az ok farkl iklimlere sahip eitli blgelerde byk denizler ve dalar gibi doal engeller nedeniyle birbirleriyle temas etmeksizin yaadklar iin ilkel rklar ortaya kmtr. Ancak daha sonra iklimlerin deimesi sonucu corafi engellerin ortadan kalkmasyla beraber blgeler arasndaki insan hareketliliinin artmas, ilkel rklarn kararak ve birleerek yeni birtakm birleik rklar meydana getirmesine neden olmutur. Buna ramen

145

yaanlan yerin ikliminin insanlar (dolaysyla rklar) zerindeki belirleyici etkisi varln korumutur. Kitapta bu yorumdan yola klarak eitli rk gruplaryla ilgili bilgiler verilmektedir. Ayrca farkl rksal snflandrma trlerinden bahsedilerek kafatas ve ehre ekilleriyle boy uzunluunun renk farkllklarndan daha nemli olduu ancak bunlarn hibir sosyal anlam tamad ifade edilmektedir. (TTAH, 1996: 45-50) Ayrca dilleri temel alan rksal ayrmlarn da olduu fakat gerek renk gerekse dile dayanarak pek de doru ve geerli ayrmlar yaplamayaca belirtilmektedir.

Yazarlar, benliini en ok koruyabilmi rkn Trkler olduunu ne srmektedirler. Bu balamda tarih ncesi ve tarihi devirlerde birok rkla karm olsa da sonuta ou kez Trkler kendine has zelliklerini kaybetmemilerdir. Ancak uzun dnemlerde ve byk ounluklar iinde rksal karmalara maruz kalanlar asimile olmulardr. Yazarlara gre,
gelime ve ykselme ile insanln mukadderatna hakim olan dimadr. Dimadan ama, onun organik ierii deil, her trl belirtileridir. Dima zerinde corafi evrenin, () sosyal artlarn, irs niteliklerin hi phesiz byk ve nemli etkileri vardr. () Tarihte daima gze arpar bir birlik arz eden Trk rk daima hakim kalan ak uzvi vasflaryla diman en kuvvetli rn olan ortak lisanlaryla ve bu lisanla nakledilmi kltrleriyle, tarihi ortak hatralaryla ayn zamanda bugnk millet tarifine de uyan byk bir cemiyettir. Btn tarihte byle byk bir rk, bir millet halinde grmek zellikle zamanmzdaki insan topluluklarnn pek ouna nasip olmayan byk bir kuvvet ve byk ereftir. (TTAH, 1996: 50)

Trk Tarihinin Ana Hatlar ile ilgili olarak Ersanl, kitabn kaynakasnda yalnzca bir tane birincil kaynaa yer verildiine dikkat ekmektedir. Ayrca ok ksa bir srede byle kapsaml bir ie giriilerek kitabn hazrlanm olmas nedeniyle bir ok blmn taslak

146

olarak kaldn sylemektedir. Bu durumun yaratt eksiklikler ve hatalar yznden eserin yaynlandktan sonra ilgili evrelerce genel olarak pek de olumlu karlanmad, hatta bizatihi hazrlanmasn isteyen Mustafa Kemalin bile ortaya kan sonucu yeterli bulmad anlalmaktadr. Btn bunlara ramen cumhuriyetin lider kadrosu tarafndan teorik yaklam doru bulunduundan Trk Tarihinin Ana Hatlarnn 90 sayfalk bir zeti karttrlarak devlet matbaas tarafndan Trk Tarihinin Ana Hatlar-Medhal adyla baslm ve okullara yardmc ders kitab olarak gnderilmitir. Ersanl, Medhalin basitletirilmi bir zet olmasna ramen tarih ncesi ve eski alardaki genel dnya tarihine yer vermeyip, bylece dier uygarlklarn Trklk zerinde etkisini gzard etmi olduunu ve bu nedenle Trk Tarihinin Ana Hatlarndan baz alardan farkllatn dnmektedir(Ersanl, 2006:120125)

3.1.3.) Resmi Tarih le lgili Daha Sonraki Faaliyetler

1930 ylnda bir yandan Trk Tarihinin Ana Hatlar adl eser yaymlanrken dier yandan tarih almalaryla ilgili olarak niversitedeki hocalara yazl olarak cevaplandrlmak zere birtakm sorular gnderilmitir. Togann cevaplarndaki farkllk dikkat ekmi ve bu Baykaraya gre (1989: 19) byk olaslkla Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurulu almalarndan uzak tutulmasna neden olmutur. Ayrca 15 Nisan 1931de kurulan (ve 1935te Trk Tarih kurumu adn alacak) cemiyette Kazanllarn etkin olmas da Togann darda braklmasnn bir baka nedenidir.

Trk Tarihinin Ana Hatlar ve Medhalin yaynlanmasnn ardndan tarih konusundaki almalar youn bir ekilde devam etti. Bu dnemde Trk tarihi zerine eitli konularda (bir blm daha sonra 1940larda yaynlanacak olan) 168 tane makale hazrland. Bir baka

147

nemli gelime de temelde Trk Tarihinin Ana Hatlarnda ortaya atlan grlere dayanan yeni ders kitaplarnn yaynlanmasdr. Bunlardan ilki liseler iin drt cilt halinde hazrlanp 1932de baslan tarih ders kitabdr. 1933te ise bu kitap basitletirilerek cilt olarak Ortamektep in Tarih yaynlanmtr. Sz konusu kitaplarn olduka ksa bir srede hazrlanm olmasna dikkat eken Copeaux, bu aceleciliin tarih reformunun

yerletirilmesinde okul kitaplarna verilen nemi yanst[tn] dnmektedir:

Bu yaptlar, biimleri ve sunularyla bile, Atatrkn tarih tezlerinin retilmesine verdii nemi gstermektedir. Kaliteli kada baslan, zenle ciltlenen kitaplarda bol bol resim kullanlmtr. ok sayda ve zenle yaplm harita grlmekte, bu alanda Alman etkisi hissedilmektedir. nceki okul kitaplarnn kt kalitesiyle arpc bir eliki yaratan olduka gzel, ktphanelik kitaplar sz konusudur. (Copeaux,2006: 61-62)

Bu kitaplarda byk bir uygarla sahip olduu sklkla vurgulanan Trklerin anayurtlarndan glerinin milattan nce 20000 ylnda balad ve zamanla ok geni bir alana yayldklar dile getirilerek, Hititler, Fenikeliler gibi baz eski devletlerin de aslnda Trkler tarafndan kurulduu yahut Trk kkenli olup zamanla baka rklarla karlmas sonucu bu zelliin yitirildii ne srlmektedir.(Ersanl, 2006: 128-129) Bununla beraber kitaplarda, esasen rksal karmalarn yaand ou durumda Trk rkna ait zelliklerin olduu gibi kald ifade edilmektedir. Dolaysyla Trkln yzyllar boyunca varln koruyarak bugne ulam olduu temas ilenmektedir. (Copeaux, 2006: 63-64)

Kitaplar asndan dikkat ekici bir baka nokta da Trklerin doutan devlet kurma yeteneine sahip olduu iddiasdr. Bu balamda Trklerin stn fiziksel zelliklere ve kuvvetli bir dile sahip, her zaman bir birlik halinde hareket eden bir rk olduu vurgulanmaktadr. Sz konusu yaklam, dier uygarlklar hakkndaki yorumlarda da

148

belirgindir. in, Hint, Msr ve Yunan uygarlklarnda insanlarn hibir zaman dayanma gstermedii belirtilerek buradan hareketle bunlar iinde kurulan hanedanlklarda sk sk danklklarn yaand ileri srlmektedir. (Ersanl, 2006: 127-130)

Kitaplarn Osmanl dnemine ynelik yaklam ise Ersanlya gre bu dnemin gemiteki Trk devletleriyle bugnk cumhuriyet arasnda bir kesintiyi ifade ettii fikrine dayanmaktadr. Bununla ilgili nemli bir husus Osmanlnn kuruluu konusunda olduka ihtiyatl bir tutum taknlarak kesin bir yargya vardracak yeterli bilimsel kantn bulunmadnn belirtilmesidir. (Ersanl, 2006: 133-134) Bir yandan rnein Etiler gibi Osmanllardan yzyllar nce varolmu bir uygarln Trkl hakknda olduka iddial yorumlara yer verilirken, dier yandan Osmanl Devletini kuranlarn nereden ne zaman geldiklerinin bilinmediinin ifade edilmesi dikkat ekicidir.

Osmanl dnemine ynelik bu mesafeli tutum, ders kitaplar asndan nemli bir deiimin yaandn gstermektedir. rnein Ersanlnn (2006: 116-119) inceledii 1924-1929 yllar arasnda kullanlan Trkiye Tarihi adl kitap tamamen Osmanl tarihini ele almtr. Ayrca bir baka nemli farkllk da Trklerin slama gemeden nce kabileler halinde yaadndan bahsedilmesidir. Oysa bu yaklam resmi Trk Tarih Tezi iin kabul edilemez niteliktedir. Yeni tarih tezine gre hazrlanm kitaplar asndan sz konusu dnemle ilgili olarak artk kabileler deil, eski Trk devletlerinin varl sz konusudur.

Trk Tarihinin Ana Hatlar ile yeni tarih dersi kitabnn hazrlanmasyla birlikte 1932 ylnn ba itibariyle resmi tarih tezinin byk oranda ekillenmi olduunu sylemek mmkndr. Buradan hareketle 1932 Temmuzunda toplanan Trk Tarih Kongresi, tezin gelitirilmesinden ok tantlmas amacn tamtr.

149

3.2.) Birinci Trk Tarih Kongresi: Eletiriler, Tartmalar, Sulamalar:

Trk Tarih Tezinin ortaya k asndan en kritik adm 1932de toplanan Birinci Trk Tarih Kongresi olmutur. Ayn gelime Togann Trkiyedeki ilk dneminin bitiinin de nedenidir. Togann kongrede Trk Tarih Tezine ynelik eletiriler yneltmesi, sonunda kendisinin lkeyi bir anlamda terk etmek zorunda kalmasyla sonulanmtr.

Esasen gerek Trk Tarihinin Ana Hatlar ve drt ciltlik tarih kitab yazlmadan nce, gerekse bu eserler hazrlandktan sonra Togan ve Fuad Kprlnn de aralarnda bulunduu akademisyenlerden grleri istenmitir. Togan hem iki eserle ilgili yazd raporlarda, hem de kongredeki konumalarnda Trk Tarih Tezini iki temel noktada eletirmitir. ncelikle Togan her iki kitapta da yer alan, Trklerin Orta Asyadan glerinin kuraklktan kaynakland iddiasna kar kmtr. Ona gre sz konusu gler nfus artlarnn bir sonucudur. kinci olarak Togan kuraklk tezini kantlamak iin her iki eserde de dile getirilen on yedi kumalt ehri ile ilgili grlerin yanl olduunu belirtmitir. (zbek, 1997b: 22)

Bu konuyla ilgili olarak Togan, Umumi Trk Tarihine Giri adl eserinde gerek tarih ncesi gerekse tarih devirlerinde Orta Asyadan her yne doru bir kavimler hareketinin olduunu ve bunun sadece Ural-Altay kavimlerine de zg olmadn dile getirmektedir. Sz konusu hareketlilikler ise Togana gre temelde nfusun artmasna ve savalara dayanmaktadr. (zbek, 1997b: 22)

Togann Trk Tarih Tezine ynelik eletirileri ilk bakta, bilimsel bir nitelik tayor gibi durmaktadr. Bu konuyla ilgili olarak, hem Tuncer Baykara hem de Nadir zbek byle

150

dnmektedir. Bu anlamda zbeke gre Togann kongredeki k, tarihin yeni bir ulusdevletin inasnn ihtiyalar dorultusunda zorlanyor oluundan bir tarihi olarak rahatszlk duymasndan kaynaklanmaktadr. (zbek, 1997: 22) Benzer bir yorum getiren Baykara da Togann hangi ama uruna yaplrsa yaplsn tarihi deitirmeye almann yanl olduuna inandn dile getirmektedir. Baykaraya gre Togan, tarihi hakikatlerin hem Trk milletinin hem de dier milletlerin yararna olacan dnmektedir. (Baykara, 1989: 58)

Sz konusu yorumlara ramen, esasen tarihi kimliinden ziyade siyasal grlerinin, Togann Trk Tarih Tezine souk bakmasna neden olduunu belirtmek gerekir. Yeni ulus devletin ideolojik ihtiyalarna gre ekillendirildii iin teze kar kmasnn yannda teze temel oluturan resmi Trk milliyetiliinin, Trkln Orta Asya kkenini vurgulamasna ramen sadece Anadoluyu kapsayan bir ekilde oluturulmas da Togan asndan kabul edilemez bir durumdu. (zbek, 1997a: 20) Togan kkeni ve siyasi gemii itibariyle Trkl yahut Trklerin sorunlarn Anadoludaki yeni Trk devletinden ibaret grmyordu. (zbek, 1997b:22) Bu nedenle Yunan ncesi Anadoluyu Trkletirmeye alan teorilere kar da ilgisizdi. (Baykara,1989: 20)

Togan, Trk Tarih Tezi ile ilgili olumsuz grlere sahip tek kii deildi. rnein Baykara (1989: 20-21) Darlfnunun da yeni tarih tezine kar olduunu aktarmaktadr. Ancak kongrede Togan dnda teze kar aka bir eletiri ynelten olmamtr. Yalnzca Kprl olduka ihtiyatl bir ekilde birtakm bilimsel uyarlarda bulunmutur. Kprl teze kar kyormu gibi grnmemeye dikkat ederek, kaynaklarn yetersizliinden tr Trk tarihi zerine yaplan almalarn tarih devirleriyle snrlandrmann daha doru olacan dile getirmitir.

151

Togann eletirileri kongrede hi ho karlanmamtr. Esasen Togann grleri kongreden nce tezi ieren her iki eserle ilgili yazd olumsuz raporlardan az ok bilinmekteydi. Bunun yan sra Soysal (2002b: 491) Latin harflerinin kabulnn de Togann rejimle ters dmesine neden olduunu ileri srmektedir. Togan, Latin harflerine geilmesiyle birlikte kelimelerin konuulduu gibi yazlacan ve bunun Trkler arasnda ortak bir konuma dili olmamasndan dolay bir lisan anarisine neden olacan dnyordu. Oysa Arap alfabesinde sesli harflerin fazla kullanlmamas, edebi dilin farkl Trk halklar tarafndan anlalabilmesini salyordu. Bu nedenle harf devrimini, Trklerin kltrel birliini tamamen ortadan kaldrabilecek bir gelime olarak gryordu. Buradan hareketle uzun yllar sonra bile Trkiye trkesi ile dier Trk iveleri arasnda husule gelen suni seddi ortadan kaldrmak Kaf ile Kefin yerlerine iadesini nerebilmiti.65 (Togan, 1948: 117)

Btn bunlarn da etkisiyle Togan kongrede sert eletirilere maruz kald. Togann grlerine kar nce Dr. Reid Galip, ardndan Sadri Maksudi ve son olarak da M. emseddin [Gnaltay] Toganla ilgili ar ifadeler kullanarak cevap verdiler. M. emseddin (Gnaltay) yapt konumada Sadri Maksudinin kendisine aktardklarna dayanarak Togan arlk rejimi sonrasnda Bakurtlar Trk camiasndan ayrarak Trk birliini blm olmakla sulad. (Baykara, 1989:21-22)

3.2.1.) nanla Kprl Arasnda Kaynaklarn Yetersizlii zerine Gittike Clzlaan Bir Tartma

Kongredeki ilk tebli Afet [nan] tarafndan sunulmutur. Burada nan, tarih ile corafyann arasndaki ilikisellie dikkat ekerek gerek tarih gerekse tarih ncesi devirleri doru
65 Ayrca Trke eserlerin dnyann her tarafnda bastrlabilmesi iin harfinin altndaki sidilin yukar karlmasn da nermitir. (Togan, 1948: 117)

152

anlayabilmek corafyadan yararlanmak gerektiini vurgulamtr. (Birinci Trk Tarih Kongresi : Konferanslar Mzakere Zabtlar [BTTK], 1932: 21)

nan, insanln kltr beiinin Orta Asya olduunu, bu nedenle kendini byk gstermek isteyen her kavmin atalarn Orta Asyal bir kabile olarak gsterdiini dnmektedir. Oysa nana gre esasen Orta Asyallar tek bir rktan meydana gelmektedir bu da Trk rkdr. Dolaysyla Orta Asyann otokton halk Trklerdir. Trkler, anayurtlarnda en azndan milattan nce 9000ler itibariyle kltr sahibi bir rk haline gelmilerdir. Ayn devirlerde Avrupada yaayan rklar ise vahi ve cahil bir hayat srmlerdir. Bu iddiadan yola karak nan, teblii boyunca halihazrda anayurtlarnda yksek bir kltr dzeyine erimi bulunan Orta Asyallarn yaptklar glerle bata Avrupa olmak zere tm dnyaya bu kltr yaydklarn Avrupal ok sayda yazarn grlerine deinerek kantlamaya almtr. nan szn ettii yazarlarn Orta Asyallarn gerekte Trkler olduunu grmekten kandklarn dnmektedir. Oysa ona gre medeni insan ktlerinin z anas olan asl rk Trklerdir. (BTTK, 1932: 24-41) Bu anlamda nan asndan insanln kltrel geliimini tayin eden temel unsurun, Trklerin gleri sonrasnda gittikleri yerlerde dier rklarla etkileimi ve kaynamas sonucu ortaya kan melezleme olduu sylenebilir.

nan, tebliinde bir rk olarak Trklerin temel fiziksel zelliklerinden de bahsetmitir. Buna gre Trkler Brakisefal, sar renkle alakas bulunmayan genel olarak beyaz tenli bir rktr. nan, Trklerin Mool rkndan sar tenli olduu iddialarna da iddetle kar kmaktadr. Zaten safdil anlamna gelen Mool ad da elde ettii baarlar sonucunda Cengiz Hann mensubu bulunduu ve aslen Trkeden farkl bir dile sahip Tunguzlarn bir kolu olan Burikin kabilesine sonradan taklmtr.( BTTK, 1932: 31-32)

153

Afet nann teblii sonrasnda sz alan Fuad Kprl, Trk kelimesinin ilk kez milattan sonra altnc yzylda bir devlet ad olarak kullanldna dikkat ekerek bununla birlikte bundan nce de Trk devletlerinin olduunu ifade etmitir. Kprlye gre in tarihleri tarafndan tasrih edilen birtakm Trk devletlerinin mevcudiyeti malumdur. Mamafih btn bunlar tarih devirlerine aittir. (BTTK, 1932: 42) Trk milleti ve dili ise ok daha eski tarihlerden beri varolmutur ancak Trk dili ilgili almalar Trkenin eski alardan itibaren tekamln gsterecek kadar gelimemitir. Orta Asya zerine yaplan antropolojik ve arkeolojik aratrmalar da henz balang aamasndadr. O kadar ki yirminci asr zarfnda muhtelif ilim cemiyetlerinin, muhtelif devletlerin arki Trkistana gnderdikleri ilmi heyetlerin meydana kard eserlerin byk ksm henz tetkik edilmi deildir. () Bu itibarla denilebilir ki, Trkler hakknda tarihi vesikalarn verdii malumat bile, bu vesikalarn laykyla tetkik edilmemi olmasndan dolay lzumu derecede mebzul [ok, bol] deildir. in tarihlerinin eski Trkler hakknda verdii malumattan bile daha tamamyla istifade edileme[mitir]. ( BTTK,1932: 43)

Kprl konumasnda ayrca nann da ileri srd gibi rk ve dilin birbirinden ayr kavramlar olduunu ve bu balamda rkn dorudan doruya antropolojik bir mefhumu ifade ettiini sylemitir. (BTTK,1932: 44) nann grlerine katldn zellikle belirtmeye zen gsterdii bir dier husus da Trk rknn irkinlik numunesi deil gzellik timsali olduudur. (BTTK, 1932: 47)

Kprlnn konumasnn ardndan ayn gn iinde tekrar sz alan nan, kendi teblii hakknda yaplan yoruma cevap verdi. Kprlnn in tarihlerinde sz edilen lk Trk devletlerinin tarihi devirlere ait olduuna dair szleriyle ilgili olarak nan, Trklerin inlilerin kendilerine isim vermesine muhta olmadn syledi. Bunun zerine Kprl,

154

aklamalarnn yanl anlaldn, Afet nann tebliinin temel iddias olan Orta Asyann otokton halknn Trk ve dillerinin de Trke olduu grne katldn belirtmek durumunda kald. (BTTK, 1932: 50-51, 79)

Daha sonra sz alan Hasan Cemil [Meri] Kprlnn yanl anlaldna dair aklamalarn yeterli grmeyerek Afet nana ynelttii eletirileri tekrar gndeme getirdi. Kprlnn, nann ortaya att tezin dayand delillerin ve belgelerin daha yeterince incelenmemi olduu ve bundan dolay konuyla ilgili kesin hkmlerde bulunmak iin aceleci davranmamak gerektiini dile getiren ifadelerine biraz da sert bir ekilde cevap verdi. Hasan Cemil yapt konumada ortaya attklar tezin temelde yeni elde edilen bilgiler nda Avrupal bilim adamlarnn medeniyetin kkeni hakkndaki grlerini deitirmesi gerektii fikrine dayandn, bununla birlikte delil olarak sunduklar belgelerin nemine Kprlnn deinmediini ve mevzunun esasna ise hi girmediini ileri srmtr. Buradan hareketle ona gre Kprl asndan da hkmlerimiz temellere ve delillere mstenittir. [dayanmaktadr] (BTTK, 1932:81-82) Hasan Cemil ayrca Kprlnn Trk tarihi ile ilgili kaynaklarn incelenmesinde yararlanlacak bilim dallarnn yeterince gelimemi (henz ocukluk aamasnda) olduuna ynelik szlerine de kar kmtr: Muhterem profesrn msaadeleriyle hatrlatabilirim ki ilmin her safhasnda yeni hakikatler meydana konduu zaman bu hakikatler ocuk saylrd. Marifet doan hakikatin kdemine deil kymetine atf nazar edebilmektedir. Biz Trk medeniyetinin ve Trk meneinin asl mahiyeti hakknda en son keiflere istinat ediyoruz. Keiflerin en son olmas yahut ocuk olmas iddiamzn zaaf deildir, kuvvetidir. (BTTK, 1932: 82)

155

Hasan Cemilin eletirileri karsnda nc kez sz almak zorunda kalan Fuad Kprl daha da geri adm atarak ilk bataki grlerinden tam anlamyla vazgeer bir tutum taknmtr:
Afet Hanmefendinin syledikleri hakknda kendileriyle hemfikir olduumu sylemitim. Cemil Beyefendinin fikirlerine de itirak ediyorum. () Sonra bir ilmin ocuk olmas, gen olmas bendenizce onun kuvvetine, canllna, ykseleceine alamettir. Birtakm ilimler filhakika yeni douyor; fakat salam esaslar zerine ve yeni metotlara istinaden meydana kyor. (...) Afet Hanmefendi konferanslarnda mesela 1840 tarihindeki eserlere deil de 1931 tarihindeki kitaplara istinat etmiler. Bu gayet tabiidir; ve herkesin ittiba etmesi [uymas] lazm gelen umumi bir kaidedir. Bendenizin szlerimde bu umumi esaslara kar hibir tariz, tenkit veya imada bulunduumu bilmiyorum ve buna imkan da yoktur. Sylediim mtalaalarn heyeti umumiyesi, bilakis kendilerine tamamen itirak ettiimi aka gsterecek bir mahiyettedir. Eer itirak etmediim noktalar olsayd onlar da tasrih etmekten ekinmezdim. (BTTK,1932: 82-83)

lk gn yaanan bu tartma kongreye nasl bir havann hakim olduunu aka gzler nne sermektedir. Daha bandan itibaren Trk Tarih Tezine ynelik muhalif bir tutumun (hatta ufak bir eletirinin bile) kongrede ho karlanmayaca belli olmutur. Afet nan ve Hasan Cemil Meri gibi tezin yaratlmasna katkda bulunanlar kongrede kendi yaklamlarn ortaya koymann ve tantmann yan sra teze ynelik eletirileri betaraf etme iini de yklenmilerdir. Sz konusu tavr, kongrenin dier gnlerinde de devam etmi ve zellikle Togann eletirileriyle ilgili olarak olduka sert ve tavizsiz bir hal almtr.

156

3.2.2.) Reit Galipin Teblii ve Sonrasnda Yaanan Kuraklk Tartmas

Kongrenin ikinci gn Dr. Reit Galipin Trk Irk ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bak adl teblii ile balad. Tebliinde farkl rk tasniflerine deinen Reit Galip Trk rknn ou kez hatal bir ekilde Mool ve sar derili gsterilmesinden yaknmtr: Hl diyorlar ki, Trkler sar rktandr, mongoloittir, Mool camiasndandr. Her eyden evvel unu ilan edelim ki, biz insanln deri veya sa rengine gre parlayp karardna, ruhlarn iskelet boyundaki santimetre yeknile ykselip alaldna inanan ve alemi inandrmak isteyenlere istihfaf [kk grme] ve istihkarla [hor grme] bakarz (BTTK, 1932: 99-103,158) Bu szlerle Reit Galip birtakm rksal analizlerden yola klarak ortaya atlan stnlk iddialarn sert bir dille eletirmektedir. Ancak kendisi de teblii boyunca bu tr analizler yapmaktan geri durmamtr.

Antropolog Roland B. Dixonn kafatas lmlerine dayanan snflandrmasndan uzun uzadya ayrntsyla bahseden Reit Galip 8 tipe ayrlan bu snflandrma iinde Trklerin Alpl denilen grupta yer aldn ileri srmtr. Ona gre yalnzca Alpl tipi mstakil ve asli medeniyetler kurabilmitir. Dier tiplere mensup olanlar ise ancak Alpl tiple temasa geldikten ve onun yaratc ve ykseltici dehas ile kaynatktan sonradr ki, yeni bir uyanla ince ve yksek medeni mahsuller veren unsurlar haline gelebilmilerdir. (BTTK, 1932: 104111)

eitli medeniyet sahalarn ele alan Reit Galip, in ve Hindistandaki eski medeniyetlerin olumasnda Orta Asyadan gelen brakisefal Alpllarn balca etkili unsur olduunu sylemektedir. Ayrca yaplan aratrmalar sonucu yeni elde edilen bulgularn Mezopotamya medeniyetinin Sami ve yerli deil Orta Asya kkenli bir rkn mal olduunu gsterdiini ne

157

srmektedir. Bu medeniyetin mmtaz mmessilleri olduunu ifade ettii Smerler de Reit Galipe gre baz muasr yabanc melliflerin imdi, ok tekrar etmek istemedikleri bir stlah ile Turanl, bizim daha doru tabirimizle Trk rkndandrlar. (BTTK, 1932: 113116) Msr medeniyetindeki Alpl etkisinin ise dierlerinin aksine hl zmlenmemi, tartmaya ak bir konu olarak durduunu ve buna benzer bir durumun Ege blgesi iin de geerli olduunu dnmektedir. (BTTK, 1932: 120-124)

Tebliinde Reit Galip, Etrsklerin Trk kkenli olduuna dair iddialara yer vermekte, skitlerin de Trklerin rk kardeleri olduunu ileri srmektedir. Etiler (Hititler) ise z yurdumuz Anadolunun medeni simasn ykselten, ilk byk medeniyetini ve ilk byk imparatorluunu kuran atalarmzdr. Reit Galip ayrca gelimi sanat ve medeniyetinin btn Akdeniz medeniyetlerini hayli etkilediini dnd Etilerin, kuvvetli, milli uurlar sayesinde yabanc etkilere kar kendilerine has zellikleri de korumay baardklarndan bahsetmektedir. (BTTK, 1932: 124-125, 131-132)

Reit Galipe gre Avrupa ve Amerikada bilim dnyasnda hl belli lde devam eden temelde Trk glerinin yzyllarca Avrupada yaratt korkudan ve Mslmanlk ile Hristiyanlk arasnda yaanan kan davalarndan kaynaklanan bir Trk dmanl sz konusudur ve bunun etkisiyle kimi nemli bilim adamlar aratrmalar aka ortaya koyduu halde Smer, skit ve Etilerin Altaydan gelen Turani kavimler deil; Sami, Arya veya HindoAvrupa kkenli olduklarn ne srmektedirler. (BTTK, 1932: 150-157) Oysa Anadoluda imdiye kadar bulunan en eski kafataslar sarih ve faik bir surette rkmzn silinmez damgasn tamaktadrlar. (BTTK, 1932: 133) Anadolunun ilk sakinlerinin dilokisefal olma ihtimali bulunmakla birlikte Anadoludaki brakisefal Alpli tipimiz en kadim zamanlardan itibaren yle kesif bir manzara gsterir ki, Roland B. Dixon, Ramsay gibi baz mellifler

158

bugn hl bu vasflar muhafaza ederek yaayan Anadolu halknn buralarn yerli ahalisi olmas lazm gelecei fikrini ileri srmlerdir. () Elde mevcut umumi antropolojik tetkikler Anadoluda dini, siyasi saikler ve dil ayrl dolaysile ayr unsurlar halinde grlm olan Ermeniler vs. gibi zmrelerin ve hatta mbadele edilen Rum ahalinin dahi ayn iki tip meneinden geldiklerini gstermektedir. (BTTK, 1932: 134)

in, Hint, Mezopotamya ve Avrupadaki eski medeniyetlerin Orta Asya kkenli olduunu ne sren Reit Galip bu ilk medeniyetlerin yaylmasn abuklatran temel etken olarak Orta Asyada yaanan iklim deiikliklerini gstermektedir. Buna gre Orta Asyada ok eski dnemlerde Hazar Denizi ile Aral Gln birletiren byk bir ideniz bulunmaktayd, bu denizin zamanla ekilmee balamasyla birlikte ortaya kan kuraklk, Hazar-Aral havzasndaki kabilelerin blgeyi terk ederek in ve Avrupaya doru g etmelerine neden olmutur. (BTTK, 1932: 137-150)

Bu noktada Reit Galipin nemli tabiat hadiselerini ve iklim deiikliklerini, byk insan ktlelerinin gerekletirdii glere neden olan temel etmen olarak grdn belirtmek gerekir. Bu konuyla ilgili olarak Reit Galip siyasi, iktisadi ve fiziksel etmenlerin varlndan bahsetmektedir. Fakat kitlesel glere yol aan siyasi nedenlerin ou kez iktisadi ve fiziksel etkenlere bal olduunu, istisnai olarak bir ftuhat dehasnn psikolojisinden, src ve yrtc kuvvetinden kaynaklanan glerde siyasi etkenlerin tek bana bulunabildiini ancak bu durumun da ounlukla ktleyi yurt deitirtecek nitelikte baka sebeplerin yaratt bir ortamda gelitiini dnmektedir. catlar ve yeni bulunan gzergahlar yoluyla deniz yahut kara yollarnn deimesi, nfusun artmas ve gdann yetmemesi gibi iktisadi etkenler de nemlidir ancak Reit Galip Orta Asyadan farkl alanlara doru glerin tamamen iktisadi etkenlere balanamayacan ifade etmektedir. Ona gre yalnz siyasi haritalar deil, yalnz

159

devlet ve cemiyet unvan ve mahiyetlerini deil, yalnz itimai ve medeni hayat artlarn, adetleri, ananeleri deil, hatta yalnz btn bir ktada veya ktalarda simalarn eklini, gzlerin, salarn rengini ve boylarn irtifan deil, kafatasnn biimini ve lsn deitirecek mahiyetteki glerin, ulu ve srekli aknlarn sebebini daha byk, daha mull, daha kati ve daha cebbar amillerin zorlaynda aramaldr. (BTTK, 1932: 148) Reit Galipin szn ettii amiller tabiat hadiseleridir:
Tabiat hadiseleri kendilerini, soukluk veya scakln, kuruluk veya nemliliin art, eksilii, buzlarn yry ve ekilii, denizlerin, gllerin bat, k, zelzeleler, boralar, kasrgalar, yanardalar vesaire gibi ya birbirinin zdd ya birbirine bal tezahrlerle gsterirler. Orta Asyada devir devir bunlardan birou grlm, bazlar hl grlmektedir. Fakat hepsinin iinde en messir, mull ve sabit karakterde grneni, en byk ihtimal ile kuraklk olmutur. (BTTK, 1932: 149)

Grld gibi Reit Galip, Trk Tarih Tezinin oluturulmasna ynelik olarak daha nceki almalarda dile getirilmi olan Trklerin Orta Asyadan g etmesine kurakln neden olduu ve kurakln etkisini giderek artrarak varolmaya devam ettii iddiasn benimsemektedir. Tebliinde, esasen rksal analizler yoluyla Turani kavimlerin medeniyet kurucu etkisini yabanc kaynaklardan yararlanarak kantlamaya alrken ilk medeniyetlerin ortaya kmasna yol aacak glerin nedeni olarak ileri srlen kuraklk iddiasn da temellendirmek istemitir.

Tarih tezi asndan kritik bir neme sahip olan kuraklk iddias, Togann muhalif tutumunun en nemli sebebi olmutur. Reit Galipin tebliinin ardndan ayn gn eletirilerini dile getirmek iin sz alan Togan, esasen kuraklk tezine tamamen kar olmadn, bu meselenin

160

tarih ncesi ve tarih devirleri olarak iki boyutunun olduunu belirtmitir. Buradan hareketle Togan, kuraklk iddiasnn yalnzca tarih ncesi iin geerli olabileceini ileri srmtr.

Konumasnda Togan, yaplan incelemelerin tarihi devirlerde Trkistanda daimi ve tedrici bir kurakln yaanmadn ortaya koyduunu iddia etmektedir. Togan, tarih devirlerinde Trkistandaki baz gllerin kuruduunu ama baz yeni gllerin de ortaya ktn ileri srmektedir. Mevcut gllerin suyu ise zaman zaman artmakta veya azalmaktadr. (BTTK, 1932: 169-171) Dolaysyla Togan, Trkistanda daimi olarak kurak bir iklimin hkm srmediini, blgede kimi dnemlerde ksa sreli kuraklklarn yaandn dnmektedir. Bu anlamda Togan, Trkistann hl kurumaya devam ettii ve bu nedenle istikbali olmayan bir yer olduu iddiasna kar kmaktadr: Profesr Barthold 1913 senesinde Rusya Trkleri arasnda seyahat ettii zaman yapt tetkikat o vakit Orenburgta Vakit ceridesinde neretmi, memleketimizin kurumamakta olduunu ve istikbali parlak bir lke bulunduunu ispat ettiklerini yazmt. (BTTK, 1932: 169)

Togan ayrca Trkistanda nfusun tarihi devirlerde srekli olarak arttn ne srmektedir. Tarih ncesi ile ilgili olarak ise Togan belki ok milyonlar yaamtr. O zamanlar bilmiyorum. Ben yalnz tarihi zamanlar biliyorum demektedir. (BTTK, 1932: 174-75) Tarih ncesi devirlerde Trkistandan glerin yaanm olabileceini ifade eden Togan, tarihi devirlerdeki glerin ise yalnzca iklim deimesi ile ilgili olmayp iktisadi ve siyasi nedenlerden de kaynaklandn dnmektedir. Ancak Togana gre glere neden olan temel etken, Trkistan ve Moolistanda nfus younluunun artmasdr. Buna gre blgedeki topraklarn bereketli oluu, byk bir nfus artna neden olmutur. Zamanla nfus younluunun artarak Trkistan ve Moolistann kaldramayaca bir seviyeye ulamasyla beraber gler yaanmaya balamtr. Ayrca nfus younluundaki art, kabileler arasnda

161

savalara da neden olmutur. Topraklarn yetmemeye balamasyla artan ekimede bir kabilenin dierine tazyiki yeni g dalgalarn da beraberinde getirmitir.

Togann konumasnn ardndan yorumlarna cevap vermek amacyla Reit Galip tekrar sz almtr. ncelikle Reit Galip, Togann konumasnda sklkla atfta bulunduu Bartholdun jeolog deil tarihi olduunu ve bu anlamda kuraklk konusundaki grlerinin doru kabul edilmemesi gerektiini, eserlerinin ise materyal itibariyle zengin olmakla birlikte tez itibariyle () hibir kymetinin olmadn belirterek, Bartholdun gerekte Trklerin bilhassa medeniyet sahasnda hibir rol olmadn, Trklerin Orta Asyadaki

mevcudiyetlerinin ok yeni zamanlara ait olduunu aslsz, nesilsiz bir kavim olduunu ispat iin al[tn] ileri srmtr. (BTTK, 1932: 178)

Ayrca Reit Galip, Togann glerin ana nedeninin nfus younluundaki art olduuna dair iddiasna da cevap vermitir:
[Orta Asya] bizim beiimiz, anayurdumuzdur. Onun iin isteriz ki orada nfus artsn. Artmaktadr dediler. Ben de temenni ederim ki Orta Asyadaki nfus ok artsn ve hakikaten artmaktadr. (...) Fakat (...) Orta Asyada grdmz nfus art miktaryla dnyann baka yerlerinde grdmz nfus artlar miktar asla mukayese edilemez. () Orta Asyada nfus nispeti kilometre bana bir kiidir. inde ve imali inde kilometre bana 150,200 kiiyi buluyor. Buradaki bu artla oradaki art bir midir? Bunun zerine tez ve dava kurmak mmkn mdr? ok nfus, az nfusa doru kaytsz, artsz muhaceret etseydi inin ve Hintin Orta Asyaya boalmas lazm gelirdi. Halbuki muhaceret hedef olarak kum llerini ve orak stepleri deil, zengin sahalar alr (BTTK, 1932: 184-185)

162

Bununla birilikte Reit Galip nfusun oalmasna kar blge artlarnn yetersiz kalnn glere neden olduu fikrine tamamen kar kmadklarn da belirtmektedir. Ancak ona gre bu nfus kesafeti [younluu] meselesine bu kadar byk ve mufassal [ayrntl] erait iinde cereyan etmi hadiselerin hepsini birden balamak doru deildir. Eer nfus kesafetinin mutlaka harplere sebebiyet verecei umumi bir kaide olarak alnrsa Orta Asyaya nispetle bilhassa tarihi devirlerde nfus kesafeti azami derecelere doru gitmi olan sahalarda daima harp halleri ve zihniyetleri grmemiz lazm gelirdi; ve o halde mesela 315 milyon nfuslu Hintte namtenahi dahili harpler vukuu icap ederdi. (BTTK, 1932: 184)

Reit Galip ile Togan arasnda yaanan kuraklk tartmasnda kimin hakl olduuna dair (bunun benim bilgi dzeyimi ve tezimin ilgi alann aan bir konu olmas nedeniyle) kesin bir yargda bulunmam mmkn deil. Zaten kanmca bu tartmann nemi de, hangi tarafn tezinin bilimsel olarak gl olduu deil, ilk bakta teknik bir konu gibi duran kuraklk meselesinin neden kongrede uzun ve hararetli tartmalara yol at sorusunun cevaplanmasyla ortaya konulabilir.

Trk Tarih Tezinin tedrici kuraklk iddiasn srarla savunmas ve Togann buna kar k, kuvvetle muhtemel Trkistan (ya da daha dorusu Orta Asyann tamamn) istikbali olan/olmayan bir yer olarak gsterme gayretinden kaynaklanmaktadr. zerinde yeni devletin kurulduu Anadoluyu bir vatan haline getirmek isteyenler ile siyasi idealleri Trkistanla ilgili olan Togan arasndaki yaklam farknn en belirgin boyutu ite bu istikbal meselesidir. Dolaysyla Togann kongredeki muhalif tutumunun bilimsel olduu kadar (ve belki de ondan daha fazla n planda olan) siyasi bir yannn olduunu sylemek gerekir.

163

Tanl Bora (2007: 36), resmi Trk milliyetiliinde Pantrkist bir bakiyenin her zaman varolduunu dnmektedir. Bu balamda Recep Peker, Mahmut Esat Bozkurt, Yusuf Akura gibi (iktidara yakn veya onun iinde yer alan) ok sayda siyasi ideolog ve hatibin Trkiye Trklerini, bu dnemde Bat Trkleri olarak adlandrdklarna dikkat ekmektedir. Tarih Tezine de bakldnda Turani kavimler, Trklerin Orta Asya kkeni vb.in sklkla vurgulanan nemli eler olduu grlmektedir. Ancak btn bunlarn, cumhuriyet milliyetilii iin ikmal unsurlar olduunu belirtmek gerekir. Sz konusu elerin resmi Trk milliyetilii bakmndan gerek ve gl bir Pantrkist ideale dnmesini (kuvvetle muhtemel bilinli bir ekilde) engelleyen ise ite tam da Togann eletirilerini ynelttii Orta Asyann tarih ncesinden balayarak tedrici olarak artan bir kuraklk yaad iddiasdr. Bylece Orta Asyann istikbalden yoksun klnmas, tarih tezinde Trklerin ikinci anayurdu olarak kutsanan Anadolunun (daha dorusu cumhuriyetin) snrlarn aacak bir siyasi zleme de imkan vermemektedir.

Bu dnemde SSCB ile olan yakn dostluk ilikileri de tarih tezinde Pantrkist zlemleri kuvvetlendirecek herhangi bir yaklamdan inatla kanlmasna neden olmu olsa gerektir. SSCBnin ilgili kurumlarnn kongreyi ven kutlama mesajlar gndermesi de Tarih Tezi almalarnn Sovyet iktidar tarafndan yakndan takip edildii izlenimini uyandrmaktadr. Burada ilgi ekici bir husus, bu mesajlarn tam da Togann konumasndan evvel kongreye okunmu olmasdr.

164

3.2.3.) Sadri Maksudinin Teblii ve Sonrasnda Alevlenen Tartma

Togann Trk Tarih Tezine eletirilerini ynelttii dier bir konu olan kumalt ehirleri meselesi kongrenin altnc gn olan 7 Temmuzda gndeme geldi. Sadri Maksudi, Reit Galip ve Togan arasnda yaanan ve ilkine gre ok daha sert geen bu tartmay ele almadan nce ayn gn Togann eski siyasi hasm Sadri Maksudi tarafndan kongreye sunulan Tarihin Amilleri (etken, faktr) adl tebliden ksaca bahsetmek yerinde olacaktr. Gerek kuraklk gerekse kumalt ehirleri hakkndaki tartmalarla birebir ilgili olmamakla beraber sz konusu tebli, Trk Tarih Tezinin dnsel temellerini daha iyi anlayabilmek asndan nemlidir. Ayrca Ersanlnn (2006: 170) dikkat ektii gibi tarih bilimi ile dorudan alakal kongredeki tek alma olmas, bu bildiriyi farkl klmaktadr.

Tebliinde tarih felsefesi ile biliminin geliimini, farkl akmlar ele alarak anlatan Sadri Maksudi, tarihin amillerini saymakta bunlar arasnda nemli bulduklarn eitli yazarlarn grlerine ve bu konudaki tartmalara da deinerek yorumlamaktadr.

Sadri Maksudi ele ald amillerden biri olan rk konusunda, (yazarlar arasnda yer ald) tarih kitabnda benimsedikleri yaklam u szlerle ifade etmektedir:
Irklar arasnda kabiliyet fark zerinde tavekkuf etmiyoruz. Fakat Avrupa iin yeni bir fikir ileri sryoruz. Biz, beeriyet iinde medeniyetin intiarna hizmet eden rk, Orta Asyadan neet eden bugnk Trklerin selefleri olan rktr; bu rkn mmeyyiz vasflarndan biri brakisefal (Brachycephal)lktr, diyoruz. ok kuvvetli ilmi esaslara istinat eden bu fikir ilk defa olarak biz Trkler tarafndan ileri srlmektedir. Fakat istinat ettiimiz esaslar Avrupa alimleri tarafndan dahi kabul edilmi esaslardr. (BTTK, 1932: 350)

165

nsanlk tarihi asndan nemli bir dier amil ise savalar, ftuhat ve bu ikisine sebep olan ama ayn zamanda bunlarn sonucunda da ortaya kan glerdir. Bu konuyla ilgili olarak Sadri Maksudi, ftuhatn tarihi bir amil olduu fikrinin Trkler tarafndan gelitirilen bir tez olduuna dikkat ekmektedir. Mefkurelerin (ideal,lk) tecessm etmi (cisimlemi) hali olarak grd byk ahsiyetlerin de ayr bir amil olduunu ne sren Sadri Maksudi, getirdikleri yaklam bakmndan fiziki ve corafi amillere, iktisadi amillere, byk mefkurelere ve byk ahsiyetlere nem verdiklerini belirtmektedir. Bunlarn dnda halk ktlelerinin ve ftuhatn da insanlk tarihinde daha az nemli bir rol oynamakla birlikte etkili olduunu dnmektedir.

Sadri Maksudiye gre insanlk tarihinde zellikle fiziki amiller etkili olmutur. Bununla birlikte beeriyet gelitike bata mefkureler olmak zere manevi amillerin toplumsal hayattaki nemi artm, corafi ve fiziki amillerin etkisi ise zayflamtr. Buradan hareketle artk gelimi toplumlarda en nemli amil, mefkurelerdir. (BTTK, 1932: 343-344)

Sadri Maksudinin tebliini sunduu gn tekrar sz alan Togan, hazrlanan tarih kitaplarnda ortaya atlan Trkistanda tarih devirlerinde hkm sren kurakln bir sonucu olarak ok sayda ehrin kum altnda kald iddiasyla ilgili eletirilerini dile getirmitir. Bahsi geen ehirlerin hibirinin kumlar altnda kalmadn iddia eden Togan ayrca kitaplarda ehirlerin adlarnn doru yazlmadn da dnmektedir. Terkedilmi ve kimisi harap durumda bulunan bu ehirlerin hepsinin yerlerinin bilindiini ve bunlarn yaknlarnda insanlarn halen yaamakta olduu baka yerleim yerlerinin bulunduundan bahsetmektedir. Kitaplarda sz edilen ehirleri tek tek ele alan Togan, bunlarn birounun hl mmbit ve mahsuldar olan arazilere kurulmu olduunu ok sayda kaynaa dayanarak kantlamaya almtr. (BTTK, 1932: 372-375)

166

Togann konumasnn ardndan sz alan Reit Galip bir yandan ok sayda yerli ve yabanc yazardan alntlar yaparak Orta Asyadaki gl ve nehirlerin kuruduu ve Togann iddiasnn aksine burann bereketli arazilere sahip olmayp geni llerle kapl orak bir yer olduunu ortaya koymaya alm dier yandan Togan konumalarnda deindii yazarlarn grlerini arptmakla sulamtr. Reit Galip, Togann kuraklk konusunu ele al eklini de eletirmitir:
Biz Orta Asyann tarihi devirlerde kurumu olmas veya olmamas ile sadece ilmi noktainazardan alkadarz. (...) Orta Asyann kalettarih [tarih ncesi] devirlerde dahi kuraklk grmemi olmas ve bu yzden rkmzn asrlarca gebelie katlanarak diyar diyar yeni yurtlar ve vatanlar aramak mecburiyetine dmemi olmas elbette arzu edeceimiz bir eydir. Fakat Zeki Velidi Beyin Orta Asyann kuraklndan bahsetmeyerek istikbalinin ok parlak olduundan bahsetmeliyiz, yolundaki iaretine de ihtiyacmz yoktur. Biz bu mesele etrafnda o kadar gayriahsi hareket ediyoruz ki verdiimiz hkmler sadece selahiyettar insanlarn orada yapm olduklar tetkikatla varm olduklar neticelerden ibarettir. () Elimizdeki tetkiklere emniyet ve itimadmz vardr. Bizim istinat ettiimiz bunca tetkiklerin karsna eski ve orta zamann menkulat [azdan aza yaylarak duyulan, bilinen eyler] usulleriyle klamaz. (BTTK, 1932: 383-384)

Grld zere Reit Galip Togan konuya gerektii kadar bilimsel yaklamamakla sulamaktadr. Konumasnda Togann meseleye duygusal yaklatn ima etmektedir. Ancak Togan eletirirken Trklerin gebeliini kurakln neden olduu talihsiz bir durum olarak deerlendirmesi kendi bilimsellik iddiasn glgelemektedir.

167

Burada yaanan tartmann bir boyutu da kuraklk meselesi bakmndan hangi tr kaynaklarn muteber olduuna ilikindir. Togann tarihi devirlerle ilgili doru bir sonuca ulamak iin yalnzca 19. ve 20 yyda Trkistana gitmi Avrupal ve Amerikal seyyahlarn hatralarndan yararlanlmamas, ayrca eski in, Trk, Fars ve Arap kaynaklarnn da incelenmesi gerektiine (BTTK, 1932: 370) ynelik eletirisine kar Reit Galip, Togann szn ettii birincil kaynaklarn geerli bilgiler sunmaktan yoksun olduunu ne srmtr.

phesiz Togann tarih aratrmalarnda birincil kaynan nemini vurgulayan k, ciddi bir bilimsel uyar nitelii tamaktadr. Ancak unutulmamas gereken nokta, birincil kaynaklarn kullanlmas gerekliliinin yannda bu kaynaklarn nasl incelendiinin de olduka nemli olduudur. Elbette Togan eski bir kaynan nasl incelenmesi gerektiini bilmiyor deildir. Ancak kongredeki kuraklk iddiasna ynelik eletirilerinde ve buna kar ortaya att nfus kesafeti tezinde birincil kaynaklardan nasl faydalandna bakldnda Togann yaklamnn bilimsellii tartmal hale gelmektedir.

Bu hususta tartmalardaki ilgin konulardan biri olan Togann Cengiz Hann ve soyundan gelen baz kimselerin 25-30 bin ocuu olduu ynndeki iddiasndan bahsetmek gerekir. Togan bunu Orta Asyann esasen hzla ve yksek oranda nfus artn mmkn klacak kadar bereketli olduunu gstermek iin dile getirmitir. Reit Galipin bu iddiaya ynelik eletirilerine kar da III. Muradn da 108 ocuu olduunu hatrlatmtr: Cingiz [Cengiz Han] ok ihtiyarlnda lmtr. () Osmanl sultan IIInc Murat orta yalarnda vefat ettii halde 108 ocuu olmu, eer Cingiz gibi 90,100 yana varsayd belki onunki de bini geerdi. (BTTK, 1932: 371-372)

168

Reit Galip ise Togann sz konusu iddiasna kant olarak gsterdii dnemin metinlerinde Herodot veya Evliya elebinin eserlerindeki gibi abartl betimlemelerin yapldn ve ou ehname66 tarznda yazlm sz konusu eserlerde verilen bilgilere, rakamlara bu nedenle ihtiyatl yaklalmas gerektiini dnmektedir:
25 ve 30 binle nc Muradn 108 ocuu arasnda rakam itibariyle ve yekun itibariyle bir hayli fark olduunu yle byle rakam bilen herkes anlar. () Temenni ederiz ki Cingizin 300 bin ocuu olmu olsun, fakat yalnz temenni kifayet etmez. Kabul edilmek iin inanmak ve kabul ettirmek iin de ispat ister. spat () eski tarihlerdeki hurafeengiz rakamlarla olamaz. nk byle rivayetlerin yannda bir de tabiat kanunlar ve insann veludiyet [dourganlk] kudretinin bir haddi vardr. () [Zeki Velidinin] syledii ekilde bir veludiyetle hi olmazsa Asyann yars Cingiz evlatl eceresini tayan bir ktle olarak meydana kmak ihtimali ba gsterir. (BTTK, 1932: 384-385)

Cengiz Hann veludiyeti meselesi, tartmann giderek bilimsel niteliini kaybetmekte olduunu aka gzler nne sermektedir. Artk byk olaslkla tartmann hararetini arttran asl neden olan siyasi anlamazlk gn yzne kmakta, Togana ynelik ciddi sulamalar ieren sert ifadeler kullanlmaktadr.

Bu balamda Reit Galip konumasnda Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti tarafndan hazrlanan kitaplarda Togann iddia ettii gibi Orta Asyann kurakla mahkum olduunun ileri srlmediini, yalnzca Orta Asyann bir kuraklk geirdiinin ve bunun gleri etkilediinin ifade edildiini belirterek Togan konuya tamamen bir takm siyasi kayglarla yaklamakla sulamtr:

66

Hkmdarlarn niteliklerini, stn baarlarn anlatan mesnevi biiminde yazlm manzume.

169

Orta Asyann en mreffeh, en zengin hayat eraiti iinde bulunmas bizim samimiyetle, candan yrekten dileimizdir. (...) Zeki Velidi Bey ilmi bir tetkik faaliyetine siyasi bir mahiyet kartrmak istiyorlar. (...) Fakat ilmi tetkik ve mesaimizle, tarihimizi kklerinde aratrmak gayretimizle siyasi meseleleri birbirine kartrmak doru olamaz. () Arkadalar; esefle ifade edeyim ki Zeki Velidi Beyin Darlfnundaki krss nnde talebe olarak bulunmadma ok krediyorum. Biz kendi evlatlarmzn, yarn iin byk memleket ilerine hazrladmz ve stne titrediimiz nesillerin byle asldan ve esastan mahrum, en iptidai hesap ve mantk esaslarndan uzak usullerle kafalarnn bozulmasna, muhakemelerinin sakatlanmasna asla mtehammil olamayz. Trkiye Cumhuriyeti Darlfnununun krss bu kadar hafif malumat ve bu kadar sakim metotlarla igal edilecek bir kymetsiz mevki deildir. (BTTK, 1932 :387-389)

Reit Galipin, Togan ile ilgili ar ifadelerle bitirdii konumasnn ardndan sz alan Sadri Maksudi de benzer bir tavr benimseyerek baka sulamalarda bulunmutur. ncelikle Sadri Maksudi Togan tarih kitab hakkndaki raporunda eski ehirlerle ilgili olarak ok sayda gerekd referans vermekle itham etmitir. Bu anlamda tarih kitabnda yerlerinin tespit edilemedii sylenen eski ehirlerin aslnda yerlerinin bilindiine ynelik Togann iddiasnn dayand kaynaklarn gerekte bu sav ispatlayacak bilgileri iermediini ileri srmektedir. Ona gre Togann sz konusu ehirlerin yerleri hakknda bilgi verirken deindii Bartholdun eserlerinde bu ynde hibir ifade bulunmamakta, aksine ehirlerin yerlerinin tartmal olduu belirtilmektedir. Ayrca Togann atf yapt dier birok eserin de sz konusu ehirler hakknda kesin hkmler iermediini oysa Togann byle gstermeye alarak art niyetli bir tutum sergilediini dnmektedir. Buradan hareketle aka Togann bilinli bir ekilde yanl kaynak gsterdiini yahut deindii kaynaklardaki ifadeleri arpttn iddia etmitir. (BTTK, 1932: 389-397)

170

Zeki Velidi Beyin mevkileri malum olduunu iddia ettii ehirlerden hibirinin mevkii tespit edilmi deildir; Zeki Velidi Beyin bu husustaki btn iddialar esasszdr. Tenkitleri yanl mehazlara [kaynak], esassz istihatlara [referans] kurulmutur. Btn bu tenkitlerin ilmi meseleyi tenvire [aydnlatma] hizmet maksadndan bsbtn farkl bir gaye takip ettii aikardr diye konuan Sadri Maksudi konumasn Reit Galipin yapt gibi ar ifadelerle sonlandrd: Beyler, yksek bir ilmi messesede krs igal eden bir muallimin Maarif vekaletine gnderdii ve ilmi bir messese olan Tarih Cemiyetine hitaben yazd bir yazda byle sistem halinde laubali bir surette yanl mehaz gstermesi muallimlik erefiyle ve ilmi ciddiyetle ne dereceye kadar kabili telif olduu hakknda hkm vermei kongre azasna brakyorum. (BTTK, 1932:397)

Togana ynelik sulamalar emsettin [Gnaltay]n konumasnda da devam etti. Togan Orta Asyadaki nfus younluu ilgili elikili ifadeler kullanmakla itham eden Gnaltay, konumasnda tartmann bilimsel mahiyetinin tesinde yatan nedenlerini gn yzne karan yeni bir sulamada bulundu:

Burada Zeki Velidi Beyle Sadri Maksudi Beyin mnakaalarn dinlerken Zeki Velidi Beyin meum bir rol oynad dier bir kongreyi hatrladm. O kongrede de Zeki Velidi Beyle Sadri Maksudi Bey yine Trklk davas etrafnda iddetle arpmlard: arlk devrildikten sonra Rusyadaki unsurlar kendi milli varlklarn kurtarmak iin mesai sarf ederken Trkler de evvele Moskovada sonra Ufada birer kongre aktetmi, Trk ad altnda bir birlik yapmak teebbsnde bulunmulard. Fakat Zeki Velidi Bey Ufa kongresinde Trk nam altnda Trk birliinin teekklne birinci derecede muarz olmu, Bakrtlar Trk camiasndan ayrmt. (...) [Bylece] Rusya Trklerinin leheleri ayr, harslar ayr, varlklar

171

ayr, Tatarlar, Bakrtlar, zbekler,Azeriler. gibi birok paralara blnmelerine sebep olmutu. Acaba Zeki Velidi Bey ayn rol bu kongrede de mi oynamak istiyorlar? Fakat emin olsunlar ki bu kongrenin etrafnda toplananlarn dimalarndan milliyet atei fkryor. Bu atein karsnda her gayret, her teebbs erimee mahkumdur. (BTTK, 1932: 400)

Kongreye katlanlarn da iddetli alklarla destekledii bu konumann ardndan toplant reisi (ayn zamanda Talim ve Terbiye Heyeti Reisi de olan) hsan Bey, Kuraklk meselesi nihayet bulmutur. Esasen bu mesele reddedilemez bir hakikattir. Delillerle dnyann her yerinde kitaplara gemitir diyerek tartmaya son verdi. Bylece iktidar tarafndan hazrlatlan tarih kitaplarnda dile getirilen Orta Asyann kuraklk yaad ve buna bal olarak ok sayda ehrin kumlar altnda kald iddias doruluu kongre tarafndan karara balanm oldu ve bu mesele kongrede bir daha gndeme gelmedi. Togan da kongrenin daha sonraki gnlerinde hi sz almad.

Kongredeki konumalara bakldnda Togana ynelik ar ithamlarn ardnda Birinci Rusya Mslmanlar Kongresinde Sadri Maksudinin ban ektii Kazanllarla Togan arasnda yaanan fikri ayrmadan beri varln srdren siyasal rekabetin yatt grlmektedir. Bu konuyla ilgili olarak birok yazar da benzer fikirleri ileri srmtr. (Baykara,1989; Soysal, 2002a; zbek, 1997a) Togan da tarih kongresindeki tartmalar zerine kaleme ald On Yedi Kumalt ehri ve Sadri Maksudi Bey adl eserinde ayn iddiay dile getirmiti. Kitapta Togan, Ankara tarih kongresi hadisesinde beni derinden rencide ve mteessir eden bir ey varsa o da Rusyadaki eski bir dmann () bana kar tahrif ve ihaneti milliye ithamlaryla ortaya atlarak azna geleni syleyip benimle eski hesabn -kendi tabiriyle Ufadaki hesaplargrm olmasdr (Togan, 1934: 7) diye yazmakta buradan hareketle tartmann aslnda

172

tarihi meselelerden kaynaklanmadn Sadri Maksudi ve Ayaz shakinin liderliini yrtt siyasi hareket ile aralarndaki mcadelenin bir safhasn ifade ettiini ileri srmektedir. Sadri ve Ayaz Beylerin temsil eyledikleri bu cereyana gre Rusya Trk ve slam aleminde hayat istidadna malik olan yegane medeni unsur Kazan Trkleridir. Yegane medeni merkez Kazan ehridir. Rusya Trkleri arasnda siyasi, itimai ve medeni hayatta rehberlik Kazan Tatar mnevverlerine ait bir haktr. (Togan, 1934: 7-8)

Togan, Sadri Maksudi, Ayaz shaki ve destekilerinin btn Rusya Trklerinin milli hareketinin temelde dini mcadelelere dayandna inandklarn belirtmektedir. Ona gre milli harekete esas tandklar din de Rusya tabiiyeti zihniyeti ile birleen bir din, yani Rusya slamldr () fakat bu dini siyasetten onlarn dindar adamlar olduu istidlal olunamaz [karlamaz]. Nasl ki milli mcadelelerinin ancak dini camiaya

dayandrabileceini tasavvur eden Laik-Yahudiler de byle dnr. (Togan, 1934: 8-9) Togan, Edil (dil)-Uralclar olarak tanmlad bu hareketin bamszlk ya da otonomi yerine Rusyadaki Mslmanlarn milli dil ve dinlerini korumaya nem vermelerini savunduunu ve bu nedenle 1917 Devrimi sonrasnda Azerbaycan, Trkistan, Bakurdistan gibi yerlerde ortaya kan otonomi veya bamszlk yanls hareketlere kar dmanca bir tavr sergilediini ileri srmektedir. Bu balamda Togana gre, Rusya Trklerinin Kazanllarn rehberlii altnda dinlerini ve dillerini koruyarak yaacaklar merkeziyeti bir Rusyay savunan Sadri Maksudi, mensubu olduu Kadetin siyasi programna gre hareket etmitir.

Bununla birlikte Togan, gerekte Sadri Maksudi ve Ayaz shakinin btn Kazan Tatarlarn bile temsil etmediini yalnzca imamlara ve tccarlara dayanan bir grubun karlarn savunduunu dnmektedir. (Soysal, 2002b: 492) Togana gre;

173

daha 19uncu asr balarnda baz ehirli Tatarlar arasnda Rus iktisad ve ehir hayat usulleri benimsenmeye balad zaman, bilhassa Rus istilasna yeni maruz kalan bozkrlarda ticaret ve tercmanlkla megul olan Tatarlar arasnda komu kabilelere kar bir nevi stnlk hasl ol[mutur]. () Bozkrlarn Rus idaresine gir[mesinden] sonra alan yeni pazarlardan istifade eden () Kazanl tccar ve mollalarn bozkr ticaretiyle alakadar olanlar [Kazanllar arasnda sayca] ne kadar az olsalar da () Tatar temsilci ve Edil[dil]-Uralclarna kuvvetli bir anane brakabilmilerdir. (Togan, 1934: 23-24)

Togan, yine de Edil-Uralclarn Kazan Trkleri arasnda Ayaz shaki ve Sadri Maksudinin temsil ettii gruptan ibaret olduu ve ok sayda Kazanl Trkn federalizmi benimsediini, 1920de kurulan Tataristan Cumhuriyetinin de esasen bu federalistlerin eseri olduunu ifade etmektedir.

Edil-Uralclarn siyasi programnn ise temelde arie Katerina dneminde kurulan Orenburg Mahkemei eriyesi adl dini idarenin yetkilerinin geniletilip, bir Mft veya eyhlislam tarafndan ynetilen eitim ilerini ierecek olan bir Diniye Nezareti ile bir milli ura (milli idare) kurulmasn ierdiini dnmektedir. Ona gre tekmil Rusya Trk ve slamlarnn dini ve milli hayat[nn] tbi olaca bu idarede Trkistan ve Kazakistan gibi uzak vilayetlere de birer kadlk verilecektir. Togan, Sadri Maksudinin sz konusu program hayat geirerek Edil-Uralda eyhlislam olmay planladn iddia etmektedir. (Togan, 1934: 9-10)

Kongredeki tartmann nedenlerini ele ald eserinde Togan, Sadri Maksudinin kongrede tarih kitab hakknda hazrlad raporla ilgili olarak ortaya att kaynak sahtekarl iddiasna da cevap vermitir. Sadri Maksudinin eletirilerini yneltirken bilinli bir ekilde kendi

174

imzasn tayan raporundan deil edebiyat fakltesi kalemi tarafndan yanllkla gnderilen imzasz bir msveddeden yola ktn, eletirilerinde szn ettii kimi yabanc kaynaklardaki ifadeleri bilerek yanl tercme ederek kendi iddialarn kantlayacak deliller gibi sunduunu iddia etmitir. Ayrca Togan, Sadri Maksudinin kendisine ynelik eletirilerini ieren konumasnn kimi yerlerinde aslnda kendi raporunda bulunmayan ifadelerden bahsedip bunlar rterek hakl kmaya altn, dolaysyla kendisiyle ilgili kaynaklar bilerek tahrif ettii iddiasnn uydurma olduunu, asl kaynak tahrifinin Sadri Maksudi tarafndan yapldn ifade etmitir. (Togan, 1934: 37-41) Togan, kongrede kendisinin kumlar altnda kald iddia edilen ehirler hakkndaki en son almalara deindiini, zaten Trkistan ile ilgili aratrmalarn byk oranda 20. yzylda ve zellikle yakn dnemde yapldn ancak Sadri Maksudinin ok daha eski yazarlardan alntlar yaparak eski ehirleri henz kimse tarafndan ciddi bir ekilde incelenmemi ve yerleri mehulmu gibi gstermeye altn da ileri srmtr. (Togan, 1934: 50)

Togan, kongrede ok ar saldrlara uramas ve Atatrkn de buna kar sessiz kalmas nedeniyle 8 Temmuz 1932de Darlfnundan istifa etti ve Trkiyeden ayrlarak doktora yapmak amacyla Viyanaya gitti. (Baykara, 1989:23) Bu konuyla ilgili olarak Togan ise kongreden daha nce istifa karar aldn belirtmektedir. Ancak istifasn sunduu tarihin ar sulamalara maruz kald kongrenin altnc gn olan 7 Temmuzun ertesi gn olmas, daha nce yurtdna kma karar vermi olsa bile Darlfnundan ayrlnn kongrede kendisine kar taknlan tavrdan kaynaklandn gstermektedir. Kongrede gerek Reit Galipin gerekse Sadri Maksudinin Darlfnundaki krssn hak etmedii eklindeki szleri Togana kendisi ayrlmasa bile, iktidara yakn bu kimselerin telkinleriyle zaten grevden alnacan dndrm olsa gerektir.

175

3.3.) Togann Tarih Anlay

Togann aktif olarak siyasetle urat dnem 1917-1922 ylar arasndan ibarettir. Bundan sonra da birtakm faaliyetleri olmakla birlikte byk oranda politikann dnda (yahut zaman zaman kysnda) kalmtr. Dolaysyla Togann tarihiliinin, siyasal kimliine gre (ksa bir dnem hari) daha baskn olduunu ve (dierinin urad kesintilerin aksine) bir sreklilik arz ettiini sylemek gerekir.

Togann tarihiliini etkileyen en nemli kaynak, kendisini de rahatlkla bir mensubu olarak sayabileceimiz 19. yzyl sonu-20. yzyl banda Rusyada ortaya kan ve en nemli temsilcilerinin W. Barthold ve V. Minorsky olduu tarihiler ekoldr.67 Ayrca Togan Kazanda bulunduu srada tanma frsat elde ettii Nikolay Amarin ve N.F. Katanov gibi Rus arkiyatlarndan da olduka etkilenmitir.

Togann tarihiliini kavrayabilmek asndan belki de en nemli eseri Umumi Trk Tarihine Giritir. Balangta iki cilt olarak planlanan ama yalnzca birinci cildi yaynlanabilen (Baykara, 1989: 171) kitap, zbeke gre (1997b: 23) Togann Trk Tarih Tezine eletirel yaklamnn bir rndr.

Kitapta Togan, Orta Asyadan Osmanlya Trklerin tarihini, bir tekamliyet68 (evrimcilik) izgisine gre ele almaktadr. Bir baka nemli eseri olan Tarihte Usulde Togan, tekaml kavramyla bir eyin () terakki ve inkiaf etmesi hususunu deil, hadiselerden birinin
Hatta konuyla ilgili olarak Baykara (1989:64-65), Togann sz konusu ekoln esasen son temsilcisi olduu Prof Karl Jahnn yorumuna deinmektedir. Baykaraya gre Togann lmyle birlikte bu ekol de sona ermitir. 68 Tekml kavramnn iki anlam bulunmaktadr. Bunlardan birincisi (olgunluk, eksiksizlik anlamndaki kemalden gelen) kemal bulma, olgunlamadr. Dier anlam ise evrimdir. Ben Togann sz konusu kavram ncelikle evrim manasnda olmakla birlikte, her iki anlamyla beraber kullandn dnyorum. (bkz. Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 2007, Ankara: Aydn Kitabevi, s. 505, 1064; Trk Dil Kurumu Trke Szlk, c:2, 1988, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s.1439)
67

176

dierine tesiri, birinin dierini dourarak husule getirmesi keyfiyetini ifade etmek istediini belirtmektedir. (Togan, 1969: 9)

Ayn kitapta tarih felsefesindeki farkl dnce akmlarn ele alan Togan, bunlar arasnda Hmaniteci Tarih Telakkisi diye tanmlad Leo Herder ve Hermann Lotzenin grlerine dayanan yaklama yakn durmaktadr. Bununla ilgili olarak Togan kitabnda yle yazmaktadr:

Hmanitecilik Rnesansn umdesi olan hmanizm, yahut beeriyete alanmak istenen cihanumul ahlak ve fikir sistemi olan hmanizm demek deildir. Tarihte Hmanitecilik insann temaylleri, biri dierine mtemadiyen deien karlkl tesirlerde bulunurken, yalnz kendisini ihata eden [kuatan] tabiatla deil, yine her vakit mevcut bulunan medeni mnasebetlerle birlikte inkiaf ettiini ileri sren nazariyedir. Tabiatn ve medeniyeti yaatan cemiyetin hariten yapt tesirler gibi, insann iinden gelen saikler de, tarihi vakalar zerinde iten ve mstakillen messirdirler. (Togan, 1969: 143)

Bununla birlikte Togan, umumiyetle vekayii renirken zikri geen mekteplerden hibirine kaplmamal, her devir ve her ayr vaka hakknda bunlardan bir veya birkann messir amiller sfatiyle gsterdii hususiyetleri dnerek allmas gerektiini eklemektedir. (Togan, 1969: 144-145)

Esasen Nedennaslc (genetik) bir yntem benimsediini ifade eden Togan, tarihi amilleri ruhi, iktisadi ve tabii amillerle aklamak gerektiini dnmektedir. Bu anlamda ruhi amillerin yok saylmasna veya materyalistlerin yapt gibi bir styap olarak ele alnmasna kar kmaktadr:

177

ahsen ben tarihi hadiselerde en ok tabii ve iktisadi amillerin ve bizzat beer hayatnn kendisinin messir olduuna kani bulunuyorum ve bununla beraber ruhi amilleri de mstakil messir amil olarak tanyorum. Tarih tetkikinde en iyi yol, bu hususlarda tam bir ekilde bitaraf bulunarak hadiselerin hangilerinde ne gibi amillerin messir bulunduunu hibir kalbi fikre tabi kalmayp tespit etmeye almaktr. (Togan, 1969: 145)

Togan, Tarihte Usulde ele ald bir dier husus da tarihinin bir hadiseyi incelerken yntem bakmndan nasl bir yol izlemesi gerektiidir. Bir disiplin olarak tarihte bilimsellik meselesi ile ilikili grlebilecek bu konuya kitapta geni yer ayrlmtr:

Tarihi beeriyetin mazisine ait terkibi mahiyette eser vcuda getirebilmek iin 1) hadiselerin sebep ve msebbip olmak itibariyle mnasebetlerini tayin ederken beer hayat zerinde messir olan ruhi, 2) tabii ve 3) medeni amilleri kavrayabilmeli; sonra 4) vesikalarn tamiri kabil olan eksikliklerini, isterse, fakat usul dairesinde, ikmal etmesini de bilmelidir. 5) Olaylarn tanzim, tasnif ve tenvirinde [aydnlatma, bilgi verme] tarafsz olabilmeli. 6) Nihayet byle bir eser vcuda getirmekte olan tarihi vesikalarn tetkikiyle elde edilen neticeleri, istedii taktirde ve usule gre hareket ederek, baz ilmi kaideler ekline ifra etmeyi [evirmeyi] ve genelletirmeyi de bilmelidir. (Togan, 1969:107)

Grld gibi Togan, tarihte yntem ile bununla dorudan balantl olan eski belgelerin incelenmesi ve eer belgeler tek bana yeterli veri sunmuyorsa bu eksikliin yaplacak bir yorumla (bilimsel bir ereveden kmadan) giderilmesi meselelerine meslekten her tarihinin yapmas gerektii gibi byk nem vermektedir. Bunun dnda Togan, eserlerinde sklkla

178

tarihinin ele ald konuya tarafsz yaklamas gerektiini vurgulamtr.69 Ancak akademik faaliyetlerinin temel ilgi alann oluturan Trk tarihiyle ilgili almalarna bakldnda Togann szn ettii bilimsel kriterlere her zaman uymam/uyamam olduu grlmektedir.

3.3.1.) Trklerin Anayurtlarndan Gleri

Togan da Trk tarihi zerine alan birok yazar gibi gelitirdii yaklamda ncelikle anayurt meselesine eilmitir. Buna gre Togan, tarihi devirler ncesine ilikin kaynaklarn Trklerin anayurdunun Tiyanan Dalar ile Aral gl ve Hazar Denizi arasnda kalan blge olduunu gsterdiini ifade ederek buradaki proto-Trklerin farkl yrelere doru g ettiini ve Asya ile Dou Avrupadaki medeni kavimlerle karlkl tesirleri douran uzun temaslarda bulunduklarn ne srmektedir. Bylece Trkler (belki daha doru bir ifadeyle proto-Trkler) gittikleri yerlerde nemli kltrlerin domasn salamtr. (Togan, 1981:9-17, 44)

Togan, Trklerin tarihi devirler ncesindeki dnemi hakknda (en azndan ortaya att iddialarn k noktas bakmndan) Trk Tarih Tezine ok da aykr olmayan bir yorumda bulunmaktadr. Ancak Togan eitli uygarlklar zerindeki Trk etkisi ve bunun sz konusu uygarlklarn gerek douu gerekse sonraki geliimindeki belirleyicilii konusunda ok daha mutedil bir tavr taknmaktadr.

Bu konuyla ilgili olarak Togann sklkla deinilen (ve Tarih Tezine ynelik bir eletiri olarak da okunabilecek) yorumu yledir: Tarih ancak ilmi haysiyetli, erefli bir ilimdir. Bu itibarla fevkalade hassas. Bunun iin de o vakalar zorlamay sevmez. Ayr ahslar tarihi zorlar, onu tahrif eder yahut vakalar tarafgirane bir surette izah edebilir; fakat bir devletin, bir hkmet ve bir milletin ilmi messeseleri bu yola girerse tarih tetkiki felce uratlm olur (Togan, 1969: 18)

69

179

Tezle Togan arasndaki yaklam farkll, anayurttan gler meselesinde daha belirgindir. Togan yalnzca Trklerin deil Ural-Altay70 kkenli btn kavimlerin Orta Asyadan farkl yrelere doru g ettiine dikkat ekmektedir. Ayrca farkl kkenden gelen eitli kavimlerin kimi dnemlerde Orta Asyaya youn olarak g ettiinden bahsetmektedir. Yazlarnda Togann, gler konusunda getirdii yorumda balca etken olarak kabileler-aras mcadeleleri n plana kard grlmektedir. (Togan, 1981:38-54) Bu anlamda Togan, kuraklk tezine gre nfus kesafetinin (younluu, art) Trk gleri asndan daha aklayc ve kantlanabilir bir unsur olduuna inanmaktadr. Togann iddias Orta Asyadaki nfus artnn ve buna bal olarak meralarnn daralmasnn kabileler arasnda mcadelelere neden olduudur. Togan, yenilen kabilenin yaad blgeyi terk ettii, g ettii yerlerde bulunan kabileyle yeni bir mcadeleye giritii, bylece bir tr mcadele-yenilgi-g-yeni mcadele zinciri iinde her kabilenin birbirini ittii ve sonuta g dalgalarnn yaand bir tablo izmektedir. Sz konusu durum, kimi dnemlerde Trk kabilelerinin ok ksa saylabilecek bir srede olduka geni sahalara yaylabilmesine de neden olmutur. (Togan, 1981: 142-146)

Umumi Trk Tarihine Girite glerin byk blm, siyasi (bir kabilenin dieri zerinde egemenlik kurmaya almas veya onu bir blgeden srmesi) yahut toplumsal/ekonomik (mevcut meralarn nfusu beslemek iin yetersiz kal) nedenlerle aklanmakla birlikte kimi dnemlerde ktlk gibi geici doal hadiselerden kaynaklanan glerin de yaand kabul edilmektedir. Ancak Togann yaklamnda bu tr doal nedenler Tarih Tezinin aksine gler asndan ikinci derecede nemlidir, temel belirleyici olduklar durumlar ise istisnai grlmektedir.

Togan Moollar, Trkler ve Manular Ural-Altay kavimlerinin Altay kolundan saymaktadr. Togana gre Moollar Altay kolu iinde Trklere en yakn kavimdir. (Togan, 1981:65) Hatta toplumsal rgtlenileri Trklerinkiyle benzemekte; birok durumda Moollarla Trklerin i ie yaad, kaynat grlmektedir. Togann tarih anlatsnda Moollaan Trk kabileleri yahut tam tersi, sklkla ilenen unsurlardr.

70

180

Glerle birlikte anayurdun dna kan Trklerin tarihini incelerken Togan, iki kavram [ftuhat ve intiar (yaylma)] kullanmtr. Bunlardan ftuhat, Trklerin bir lkeyi kendilerine esas vatan edinerek o memleketin u veya bu tarafna muntazam ve planl seferler icra etmek, oralarn kendi memleketlerine katmak yolundaki teebbslerini tanmlarken, dierinin aksine negatif bir ierie sahip olan intiar ise Trklerin geliigzel yaylmalarn ifade etmektedir. (Togan, 1981: 105)

Togann tarihiliinde zellikle ftuhat, kendisine yklenen btn olumlu anlamlaryla birlikte hem Trk tarihinin aklanmasnda hem de bu tarihin (ve doal olarak bizatihi Trklerin) zgn yannn ortaya konmasnda kritik bir ilev grmektedir. Togann yaklamnda Trk tarihinde yaanan belli bal fthat, alelde bir baskn ve apulculuk olarak deil esasen ananevi birtakm cihangirlik telakkisi sonucunda meydana gelen hadiseler olarak ele alnmaktadr. (Togan, 1981: 115) Buna gre Trkler, bir fatih cihangir kavmin, bir memlekete bal olmakla beraber, gebe ve cevval olmas icap ettii fikrini benimsemilerdir.71 Bununla beraber tam gebe olmayp, ancak yar gebe ve yar medeni olan Trkler arasnda da, cihangirlik ve ftuhat gayelerini gden [Gktrkler gibi] kavim gruplar bulunmutur. (Togan, 1981: 106-107)

Togan, Trk ftuhatnn kendine zg bir nitelii olarak, tre denilen rfi kanuna ve sade ve elastik bir tekilat sistemine dayandrlm olmasndan da bahsetmektedir. (Togan, 1981: 112) Bylelikle ftuhat Togan tarafndan, Trkleri kendilerine zg zellikleri (cihangirlik telakkisi, fatih bir kavim olma) zerinden tanmlamann yannda Trklerin idari sistemini, geleneklerini ve (Trk geleneklerinin bir anlamda kuaktan kuaa damtlmas ile ortaya
71 mit Hassan, Togann sz konusu yorumunun bn Halduncu metodolojinin bir yansmas olarak (da) grlebileceini dnmektedir. (Hassan, 2001: 84)

181

km) hukukunu (tre) anlamak iin de kullanlmaktadr. Aslnda Togan, Trk idare sisteminin ve tresinin de zgn yann vurgulamtr. Hatta Umumi Trk Tarihine Giriin yklendii misyonlardan biri de budur. Sosyal ve siyasal bir analizin malzemesi olabilecek bu olgular, ftuhat kavram zerinden Trklerin zsel nitelikleriyle de ilikilendirilerek bir anlamda Trklk tanmnn da iine alnmaktadr. leriki sayfalarda etraflca ele almaya alacam Togann Trk idare sistemi (ve zellikle bunun yetkin biimi olan l) hakkndaki deerlendirmeleri, bir yandan sz konusu eserin en ilgi ekici ve gl tarafn tekil ederken dier yandan Togann bilimselliinin snrlarn da gzler nne sermektedir.

Togann eserinde Trk ftuhatnn farkl ve olumlu niteliklerine ilikin ok sayda vurgu bulunmaktadr. rnein Togan yaplan ftuhat ve savalarn esas amalarnn din veya medeni ve insani iarlarla gizlenmeden aka yama yoluyla ganimet elde edilmeye allmasn, Trklere has nemli bir zellik saymakta (Togan, 1981:111), ftuhatn ayn zamanda bilimsel, kltrel ve ekonomik alanlarda birok ilerlemeye neden olduunu ne srmektedir. Buna gre Trklerin (ve ou kez onlarla kaynam halde bulunan Moollarn) ftuhatnn insanla getirdii en nemli faydalardan biri, kadim l sistemlerine dayanan istikrarl deerlere sahip kle, kuma-kat para gibi deiim aralarnn Asya ve Dou Avrupada umumilemesini salayarak ticaretin gelimesine neden olmasdr. (Togan, 1981: 117-122, 127-128)

Ancak ftuhatn asl yarar, tarih iinde Trklerin varlklarn korumasn salam olmasdr. Bu anlamda anayurtlarndan g eden Trklerin douda in, n Asyada Yunan ve ran, Dou Avrupada da Slav ve Germenlerin etkisi altnda kalp eriyip gitmesini nleyen ey ftuhatn ta kendisidir.(Togan, 1981: 132-133) Dolaysyla ftuhat, Trklerin kendi z varlklarn kaybederek asimile olmalarn engellemektedir. Bunu salayansa belli bir plan

182

dahilinde yaplmas, Trklerin siyasi ve corafi olarak adm adm genilemesini salamas ve kitapta aka dile getirilmemi olmasna ramen Trkln zsel nitelikleriyle ilikili olmasdr.

Ftuhatn tersine plansz, geliigzel bir ekilde Trklerin ou zaman gereinden fazla geni bir sahaya ksa bir srede yaylmalarna yol aan hareketlerini tanmlayan intiar ise, Togan asndan Trklk zerinde olumsuz etkileri olan bir durumu iaret etmektedir. Tek bir temel nedene balanamayacak72 intiarlarn en nemli sonucu geni sahalara yaylan Trklerin birounun baka kavimlerin kltrel etkilerine maruz kalp varlklarn kaybetmeleridir, yani asimile olmalardr.

Togana gre en byk muhaceretler, ftuhatlar mteakip geirilen nisbi refah devrinde nfus fazlalklarnn toplanmas neticesi olarak ortaya kmtr. Tarihin en karanlk devirlerinden itibaren yaanan gler nedeniyle Trk boylar, eski dnyann hemen her tarafna yaylm, baka kavimlerin arasna yerlemi ve ou kez bunlarn arasnda erimilerdir. (Togan, 1981:147) Buradan hareketle Togan, Trk tarihinin zellikle slam ncesi ve slama gei devirlerini ele alrken temelde Trk, Mool, in, ran ya da Arap kkenli kavimler arasnda yaanan, birbirlerine ynelik kltrel ve siyasal olarak nfuz etme giriimlerine odaklanmaktadr. Ayrca ticaret yoluyla dinlerin yaylmas veya dillerin karmas gibi kltrel etkileimlere de nem vermektedir. Kitapta eitli Trk kabileleri ve slaleleri arasndaki siyasi mcadelelerin anlatm, bu iki unsur gz nnde bulundurularak yaplmaya allmaktadr. Bylelikle tarihte birok defa grlen, bir blgeye hakim durumda olan Trk kabilelerinin, yrenin baka bir kkenden gelen ounluu iinde erimesi ile farkl
Togan, konuyla ilgili olarak kitapta iklimin Trklerin intiarnda ne derece etkili olduuna dair farkl yorumlara deinmi, Orta Asyada tedrici bir kuraklnn yaand iddialarna kar kmtr. Hatta eldeki verilerin zellikle Bat Trkistanda sularn arttn gsterdiini ne srmtr. (Togan, 1981: 140-142) Bu anlamda Togann Tarih Tezine ynelik muhalefetine neden olan kuraklk meselesiyle ilgili grlerini koruduu grlmektedir.
72

183

bir kavme mensup kabilelerin/kiilerin Trklerin arasna kararak Trklemesi gibi hadiseler aklanmaktadr.

Togan, Trklerin slamiyete geiine Trk tarihindeki ciddi bir krlma olarak bakmaktadr. Bununla ilgili olarak Togan, Trklerin, slamiyeti nihai surette kabul etmeleri[nin], Dou ve Gney Asya medeniyetleri tesirinden ayrlarak n Asya medeniyetine iltihak anlamna geldiini dnmektedir. Ona gre byle cihanmul mikyasta cephe ve istikamet deitirmek, Trk milleti iin hayrl olmutur. (Togan, 1981: 79) Dier yandan slamiyete gei, bu sayede slamiyetin bir dnya dini olarak yaama ve yaylma imkan bulmas nedeniyle dnya tarihi asndan bir dnm noktasn ifade etmektedir. (Togan, 1981: 76)

slamiyet, realist ve askeri73 bir din olmas itibar ile, Trklerin ruhuna herhangi bir dinden daha fazla uygun gelmitir. Bununla birlikte Trkler slama getikten sonra siyasi hayatlarnda din unsurundan ok milli duygudan mlhem olan bir kavim olarak varlklarn devam ettirmilerdir. (Togan, 1981: 78,134)

Togan, Trklerin slama gemelerinden sonraki tarihini ele alrken Seluklulara zel bir yer ayrmaktadr. Bunun nedeni Seluklularn, n Asyada ikinci bir Trk vatan kurarak Trk tarihinde neli bir rol oynam olduklarn dnmesidir. Togana gre Seluklular, arki ve merkezi Avrupaya ve n Asyaya Iraka tarihten nceki alardan beri gelerek, mtemadiyen yerlilere karp kaybolup gitmekte olan Trklere; Kk Asyada ve

Azerbaycanda bir yeni vatan kurmulardr. Ayrca Seluklular, slamiyetin cihanmul bir din olmas cihetini temin etmilerdir. (Togan,1981: 205-206,222) Togan, Trklerin n Asyaya doru yaylma tecrbelerinin esasen M.. 7.-8. asrlarda Sakalarn istila
Togan, Trklerin her zaman varolduunu ne srd bir nitelii olarak askeri kabiliyetlerinden sz etmektedir. yle ki Togana gre Trkler, gze arpan bir medeniyete sahip olmadklar dnemlerde bile bu zellikleri sayesinde bamszlklarn koruyabilmilerdir. (Togan, 1967: 88)
73

184

giriimleriyle baladn ancak M.S. 1100e kadar btn bu abalarn tam anlamyla baarya ulaamadn ileri srmekte, Seluklularn baar kazanmasn ise Aryani kkenli diye tanmlad unsurlarla (ran, Bizans) Samilerin (Araplarn) gszlne ve blgeye ynelik kuvvetli Trk basksna balamaktadr. (Togan, 1981: 206)

Togan kitabnda ikinci vatan olarak tanmlad (ki bu bakmdan Anadoluyu ikinci anayurt sayan Trk Tarih Teziyle ok benzemektedir) n Asyadaki Trkl, Seluklularla balantl olarak yine farkl kavimlerin birbirlerine siyasal/kltrel nfuz etme giriimleri ve karlkl kltrel etkileimler zerinden tanmlamaya almaktadr.

Togan, tarihi kaynaklarn Hristiyan ahalinin kitleler halinde ihtida ettiine dair herhangi bir bilgi iermediini, bu anlamda Rumlar, Ermeniler vb.nin n Asyadaki Trklere toplu halde kartklar ve onlarla kaynatklarnn sylenemeyeceini dnmektedir. Ancak

gayrimslimlerden mnferit olarak ihtida edenlerin olduunu ve Seluklularn st tabakasnn belli bir lde rnein evlenme gibi yollarla Bizansllarla kaynatn da ifade etmektedir. Bu snrl kaynamann neden olduu birtakm etkilenmelerin varln kabul etmekle beraber Togan, Ermenilerin ve Rumlarn n Asya Trkl zerinde ciddi bir tesirlerinin olmadnn altn izmektedir. (Togan, 1981: 207-208) Ayrca Seluklularn Bizanstaki devlet idaresi usullerini benimsemi olduuna dair tezlere de kar kmaktadr. Ona gre Seluklular, ksa sreli istisnalar hari olmak zere lkenin, hkmdarn aile yeleri arasnda taksim edilerek ynetilmesine dayanan (ve Mool ile Trk devletlerine zg olan) l sistemini uygulamaya devam etmitir. (Togan, 1981: 210-211)

Seluklular asl etkisi altnda brakan Arap ve ran kltrdr. Togan zellikle rann kltrel etkisinin fazla olduunu ve bunun Ouz/Trkmen boylar Trkistandayken

185

baladn ifade etmektedir. Dolaysyla Seluklular, Bizansla ilikiye gemeden ok nce en az onun kadar gl baka bir kltrn (Arap ve ran kltrlerini tek bir isim altnda birletirmi olan slam) etkisi altna girmilerdir. Bunun yan sra Seluklularn Kk Asyaya bata Tacikler olmak zere birtakm ran kkenli unsurlar da beraberlerinde getirdiklerini ve bunlarn askerlikten memurlua, tccarlktan din adamlna kadar birok alanda altklarn aktarmaktadr. Ancak rann kltrel nfuzuna neden olan btn bu etkenlerin yannda Seluklularn ve ehirlerdeki dier Trk erafn temessl [asimilasyon] yoluna girmesine kar inatla Trklklerini korumaya zen gsteren (ki Togan bunu ananeperestlik olarak tanmlamaktadr) ou gebe ama aralarnda kylere yerlemi olanlarn da yer ald kuvvetli Trk zmrelerinin de bulunduuna dikkat ekmektedir. Togan, bandan itibaren bu unsurlarla Seluklular arasnda bir gerilimin mevcut olduunu, bundan dolay Byk Seluklularda balayan ve Anadoluda da devam ettirilen bir uygulamayla bu tr Trkmen boylarnn Uclara gnderildiini belirtmektedir. Ona gre bu gerilimin bir sonucu da Seluklularn kendi ordularnn Acem, Slav, Grc gibi farkl kavimlerden gelen askerlerden oluturulmasdr. (Togan, 1981: 211-217)

3.3.2.) l Sistemi ve Yasa

Togan, Trklerin ve Moollarn tarihi aratrlrken zgn bir sistem olarak grd ln de ele alnmas gerektiini dile getirmektedir. Kendisi de kitabnda bu sistemi etraflca incelemitir.

Komu medeni lkeleri igal eden Trk ve Mool kavimlerin birka kuak getikten sonra (medeni kavimlerin arasnda) eriyip kaybolduklarn syleyen Togan, yalnz l sisteminin bozulmam olduu yerlerde ve dnemlerde bunun yaanmadn aksine (bata ranllar

186

olmak zere Araplar hatta Yahudiler gibi) dier kavimlere mensup memurlar Trk ve Mool camiasnda eritilebildiini ne srmektedir. (Togan, 1981: 281-282) Buradan hareketle Togann tarihiliinde ln, Trk tarihini anlatmak iin kullanlan anahtar bir kavram olmann tesinde Trklerin asimile olmasn engelleyen, bylece Trkln tarih boyunca varolmasn (ve bir anlamda Trk tarihi diye bir eyin olmasn bizatihi) salayan ekonomik/toplumsal/siyasal bir sistemi ifade ettiini sylemek mmkndr.

Her eyden nce bir toprak dzenini tanmlayan l sistemini incelerken Togan, arazilerin kimler tarafndan ve ne artla yararlanldna gre bir snflandrma yapmaktadr:1) Bir hkmdarlk iindeki ayr boylarn (yahut urularn) sahip olduklar veya sonradan kendilerinin igal ettikleri yurdlar; 2) hkmdar ailesinin yelerinin sahip olduu inler; 3) devlet hizmetinde bulunan yksek rtbeli askerlere byk baarlar sonucu verilen koplar; 4) belli sayda askerin iaesi iin ayrlan erig yurdlar ve 5) ahslara verilen arazi ve emlak iradlar. (Togan, 1981: 285-300) Sz konusu arazi eitlerinin haricinde tarhanlk diye adlandrlan vergi ve mkellefiyetlerden muaf tutulmu topraklar da vardr. (Togan, 1981: 293-294)

Togan, ln zgn niteliini sklkla vurgulamaktadr, bu anlamda sz konusu sistemin (zellikle de erig yurdu olarak anlan askeri iktalarn) Bizanstaki tmar sisteminin etkileri sonucu olumadn tersine Trklerin Bizans kurumlarn etkilemi olduunu ne srmektedir. (Togan, 1981: 289)

Togan, l sisteminin uyguland yerlerde 4-6 kuak (100-150 sene) iinde arazinin blne blne ok kk paralara ayrldn ve bu durumun hkmdar ailesi ile kabile reislerinin kar karya gelmesine yol atn dnmektedir. Hanlara kar urular iinden gelen

187

belerin galip gelmesi ise bir kabilenin dierleri zerinde tagallb anlamna geldii iin yeni sorunlar beraberinde getirmektedir. (Togan, 1981: 296)

Bu srete bir yandan in sahipleriyle beler arasndaki gerilim giderek trmanrken dier yandan her eyden nce kabileler arasnda denge salayacak bir hakem olmas ve tebaay belerin tagallbnden korumas beklenen hkmdar(lar) ise servetlerin artmasyla beraber halktan uzaklamaktadr. (Togan, 1981: 296-297) Yaanan iktidar mcadelesinde kimi zaman belerin kimi zaman hakanlarn stnlk salad bu sre, Togana gre Trk ve Mool devletlerinin ounda grlmektedir. Dolaysyla Togan bir anlamda Trk tarihini l sisteminin kendi iinde geirdii evrimin belirledii benzer olaylarn tekrar olarak ele almaktadr.

Bununla ilgili olarak Bartholdun grlerinden hareketle Togan, gebe Trklerin tarihinin tpk medeni Avrupa kavimlerinin tarihi gibi tarihi tekaml kaidesine uygun inkiaf safhalarn arzettiini dnmektedir. Ancak Bartholdu Trklerin tarihini yalnzca gebe bir milletin tarihi olarak deerlendirdii iin de eletirmektedir. (Togan, 1981:298) Togana gre;
Trk tarihi yalnzca gebe kavimlerin tarihi olmayp, en faal unsur gebeler olmakla beraber, bu tarih gebe, yar yerleik ve yerleik kavimlerin mnasebetleri tarihidir. Devletler, Trklerin () her vakit siyasi zmreler sfatyle meydanda bulunan urular[] arasnda kurulmu; bunlarda da siyasi deimeleri douran balca amil sfatyle, ekirdek halinde daima [yaayan] ve ok vakit ifte krallk eklinde tezahr [eden] () bir devletilik ananesi messir olmutur. Bu da () tekaml safhalar geiren l sistemine dayanmtr. timai ve iktisadi artlara gre zuhur eden mcadeleler, hakanlarla beyler arasnda iktidar mnavebesine mncer olmu, gerek hakanlarn gerekse beylerin hakimiyeti

188

zamanla yine iktisadi artlara gre tefessh edince [bozulunca, rynce] yenilemeler husule gelmitir. (Togan, 1981: 299)

Buradan hareketle Togan, Trklerin ve Moollarn 13.-14. asrlarda n Asyada ve randa[ki] hakimiyeti[nin], Bartholdun zannettii gibi gebelerin medeni tebaalar arasnda, baz izler brakarak erimesi hadisesini deil, kendisinin olgunlatrd erait iinde tekaml safhalarn arz ettiini ne srmektedir. (Togan, 1981: 300)

Togan, Trk ve Mool tarihi asndan nemli grd lhanllarn Trk idare sisteminde merkeziyetsizlie neden olan l sistemi ile blgelerin daima deitirilen valilerce ynetilmesine dayanan merkezi bir sistemin harmonisini saladklarn, bu balamda ordunun byk blmnn urulara gre oluturulmasna ramen Trk urularyla herhangi bir ba olmayan ve yabanc kavimlere mensup klelerden de hkmdara bal birlikler kurulduunu aktarmaktadr. Togana gre Osmanllar ite bu yapy gelitirerek devralmlardr. (Togan, 1981: 300-301)

Umumi Trk Tarihine Girite ele alnan ilgi ekici konulardan biri de yasa ile eriat karlatrmas/ikiliidir. Burada yasa kavram, bir tr Trklere zg hukuk sistemi (tre) yerine kullanlmaktadr. Daha nce szn ettiim gibi, Togan slamiyete geii Trk tarihinde ciddi bir krlma olarak ele almakta, bu andan itibaren slam Trkln nemli bir esi saymaktadr. Bununla birlikte Trklerin byk blmnn slam benimsemesinden ok sonra dahi siyasi hayatlarnda ounlukla dini olmaktan ziyade milli duygularla hareket etmeye devam ettiklerini vurgulamaktadr.74 te yasa, Togann tarihiliinde Trk tarihindeki krlmann tesindeki (ona baskn gelen) sreklilii ortaya koyan elerden biridir.
74 Togann ftuhat olumlarken, bunun dini iarlarla gizlenmeden yaplmasn Trklere has nemli bir zellik olarak saymas da belki bu balamda deerlendirilmelidir.

189

Togan, yasa ile eriat karlatrrken bunlardan ilkini dierinin aksine olduka olumlu bir ierikle anlamlandrmaktadr. Buna gre, dini meselelerden baka dnyevi ilerin de zuhur etmi ve edecek btn meseleleri iin oktan hazrlanm bir cevap davasnda olan eriat () memleket idaresinde serbestiyi engellerken yasa ise gebe bir hayatn dt ve rflerini kanunlatrm olmakla beraber, hayatn ortaya at yeni meseleler karsnda ferdlerin ve hkmetlerin itihatlarna tam bir serbesti vermi[tir.] (Togan, 1981: 386-387)

Togan, yasa ile eriatn snrlarnn net olarak izilemedii ve eriatn yasa karsnda n plana kt memleketlerde byk bir bozulmann meydana geldiini ileri srmektedir. Buna kar eriatn toplum hayatnda yasaya baskn kmasn engelleyebilen devletler baarl olabilmilerdir. Hukuk ve medeniyet alanlarnda hem tamamen eriatn ve bata ran olmak zere yabanc kltrlerin etkisi altna girmeden hem de tamamen slam d bir yola sapmadan bir tr orta yolu benimsemilerdir. Ona gre lhanllar ve Timur, bunun en iyi ekilde uygulanabildii dnemlerden biridir. Ayn zamanda lhanllar ve Timur Snnilikle iilik arasnda da mutedil orta bir yol benimseyerek Trk devletilii bakmndan doru bir tutum sergilemilerdir. (Togan, 1981: 387-389)

Togan, Osmanllarn ilk dnemlerinde mezheplere kar msamaha, iilie kar sempati hissi hakim iken; Fatih devrinde artk vaziyet[in] dei[tiini], stanbul, Suriye ve Msrn mutaassp Snnilii[n] yoluna gir[diini] sylemektedir. Ancak bu mfrit Snnilik Azerbaycan Trkln mfrit iilerin kucana at[m]; iki buuk asr sonra mezhepleri birletirmek hususunda Nadirah Afar tarafndan yaplacak ok msait ve her iki taraf iin kabule ayan tekliflerin reddedilmesine neden olmutur. (Togan, 1981: 389-390) Dolaysyla Togan, Osmanllarn, lhanllarn ve Timurun aksine farkl mezheplere kar lml ve dengeli

190

bir politikay srdrmemesini Trk birliini bozan bir gelime olarak okuyor gibi gzkmektedir.

Btn bu eletirilerine ramen Togan, dnem itibariyle eriatla epey uzlam bir halde bulunan Osmanl kanununun (Yasak- Osmani) yrrln devam ettirmesi ve etkilerini fazlasyla artrm olmalarna ramen Farsa ile Arapaya resmi dil olmasna yol vermeyip Trkeyi bir edebi dil olarak korumas nedeniyle Fatihi vmektedir. (Togan, 1981: 390)

3.3.3.) Kay-Kay Tartmas

Togan akademik hayat boyunca ok sayda bilimsel tartma yaamtr. Bunlar arasnda belki de en nemlisi Osmanllarn menei hakknda Fuad Kprl ile girdii tartmadr. Ben burada tartmann grece dar erevesinin biraz tesine geerek taraflarn tartmada savunduklar tezlerinin yannda (kukusuz bununla balantl ama daha kapsayc bir konu olan) Osmanlnn kurulu dnemi ile ilgili grlerini ele almaya alacam. Bylelikle bu iki tarihinin yaklamlarndaki farkllklar ve bunun nedenlerini ortaya koymak mmkn olacak.

Togan, Kay yahut Kaylarn Trklerin eski bir boyu olduunu, bunlarn bir ksmnn ok eski zamanlarda Trklerin dou seferlerine (Hunlarn ve atolarn hareketlerine) katldklarn, dier ksmnn ise Bat Trkistanda Ouzlara dahil olduklarn sylemektedir. Osmanllarn mensup olduu boyun, Kaylarn bat kolundan m yahut dou kolundan m geldiine dair farkl grlerin bir teoriden ibaret olduunu (Togan, 1981: 485-486 dipnot 39) ifade etmekle birlikte Osmanllarn Uzakdou kkenli sava bir kavim olan Kaylar (yani dou kolu) olduu iddiasnn doru olabileceini dnmektedir. (Togan, 1981: 322-323)

191

Daha nce J. Marquartn dile getirdii bu gr elde ettii yeni kaynaklara dayanarak tadil edip (Kprl, 2006: 140-142) yeniden gndeme getiren Togan, ilk olarak 1941 ylnda yaynlanan Die Vorfehren des Osmanen in Mittelasien adl ksa bir makalesinde bu iddiay ortaya atmtr. (Baykara, 1989: 59) Ancak Togan ile Marquartn grleri arasnda nemli bir fark bulunmaktadr: Marquart, Osmanllarn mensup olduu Kay()larn aslnda Mool olduunu ve Kay kabilesinin baz ksmlarnn Ouz boylar arasna girmesiyle olutuunu iddia ederken, Togan Erturulun Kay airetinin Ouzlarn Kaylarndan deil Uzakdoudan 12.yyda n Asyaya g etmi Kaylarn bir paras olduunu ne srmtr. (Kprl, 2006: 145)

Kprl, 1943te yaynlad Osmanl mparatorluunun Etnik Menei Meseleleri adl nl makalesinde Togann iddialarna uzun uzadya ve ayrntl cevaplar vererek kar kmtr. ncelikle Kprl, Togann Uzakdoudaki Kaylarn aslen Trk olduu iddiasnn aksine bunlarn 10-11. yyda Asyann dou blgelerinde ve slam kltr dairesinin dnda yaayan zamanla Trklemi gebe bir Mool kabilesi olduunu ifade etmektedir. (Kprl, 2006: 161)

Kprl, tam olarak tarihini tayin etmemekle birlikte 11. yyda yaanm olduunu dnd, eitli Orta Asya kabilelerinin birbirlerini in snrlarndan Tuna nehrine doru batya srmesiyle ortaya kan bir gn gerekletiini ve en douda yer alan kabilelerden biri olan Kaylarn yer deitirmesinin de, ilk hareketlerden biri olarak bu byk gn balamasna sebep olduunu aktarmaktadr. Bu, Kprlye gre Kaylarn Orta Asya tarihinde oynadklar tek nemli roldr. Bu tarihten sonras iin Kaylarn durumuyla ilgili pek bir bilgi yoktur.75(Kprl, 2006:166-168)
75 Bu konuyla ilgili olarak Kprl yle yazmaktadr: Trk dnyasnn en ark ularnda yaayan ve XII. asrdan beri muhtelif Mool unsurlar arasnda kalarak gebe hayatnn icap ettirdii etin mcadeleler

192

Kprl, Osmanl Devletinin ilk etnik ekirdeini tekil ettii hemen umumiyetle kabul olunan Kaylarn [ise] XI. Asrdan beri Seyhun civarlarnda, Maverannehirde, Horasanda, slam medeniyeti ile ok sk temas halinde yaayan byk Ouz camiasna mensup olduunu ve bunlarn, o sralarda hl Moolistanda bulunan byk bir ihtimalle Mool aslndanKaylardan tamamyla ayr bir etnik zmre saylmas lazm geldiini dnmektedir. (Kprl, 2006: 169)

Kprl, gerek Marquartn gerekse Togann grlerini kantlamak amacyla ne srd delillerin yetersiz olduu kansndadr. Bu balamda Kprl, Togann tezini dayandrd birtakm eski edebi eserleri yeterli derecede tarihi tenkitten geirmediini, bu nedenle

eserlerin ieriini yanl anladn (Kprl, 2006: 146-148) ve Osmanl slalesi hakknda eski kronolojilerdeki uydurma anlatlar, elikili kark bilgileri ieren nemi her bakmdan pheli kaynaklara dayanarak masal olarak nitelendirilebilecek birtakm eski grleri yeniden canlandrmaya altn iddia etmektedir. (Kprl, 2006:169-170) Oysa Kprlye gre;
Bu gibi tetkiklere giriirken, umumiyetle Trk kabile teekkllerinin mahiyeti, bunlarn dalp toplanma ve yeni kabilelerin teekkl tarzlar, etnik teekkllerle siyasi teekkllerin birbirine kartrlmamas lzumu, bu gebe kabilelerin corafi sahalarn deitirmekte ve yeni isimler altnda yeni teekkllere girmekteki kolaylklar ve nihayet, tarihi kaynaklarn bu trl tetkikler hususundaki kifayetsizlii, asla gzden kamamaldr ve her eye ramen, birok noktann pheli veya bsbtn karanlk kalaca dnlerek, bu boluklarn hayali faraziyelerle doldurulmasndan kati surette ekinilmelidir. (Kprl, 2006: 171)

neticesinde zayflayan, paralanan, baka teekkllere karan, kle sfatyla Mslman memleketlerine belki de Uzak-ark saraylarna gtrlp satlan Kaylar, mstakil bir kabile olarak, yava yava tarih sahnesinden ekilmi olmaldrlar. (Kprl, 2006: 168)

193

Eski kronolojilerin bilimsel bir deerlendirme yapabilmek iin yetersiz olduunu, bunlardaki bilginin etnografya ve toponomi aratrmalar ile desteklenmesi gerekliliine dikkat eken Kprl, yazsnda yntem sorununu gndeme getirmekte, bu balamda kaynaklarn bilimsel deeri ve bunlardan nasl yararlanlmas gerektiine dair tutarl bir eletiri yneltmektedir. Togann menkbevi eserlerdeki bilgileri, yaplmas zorunlu bir bilimsel deerlendirmeye tabi tutmadan olduu gibi alp kullandn dnen Kprl buna rnek olarak Kaylarn Anadoluya gelii hakkndaki yorumlarna dikkati ekmektedir.

Kaylarn Anadoluya 1230 civarnda g ettiini ne sren Togan ilk gelenlerin Osman Beyin babas Erturulun aireti olduunu dnmektedir. Togan, Erturulun maiyetinin blgeye ulat srada Erzincan yaknlarnda Seluklu Birinci Alaeddin Keykubad ile Horezmah Celaleddin Mengbeti arasndaki bir muharebeye rast geldiini, Horezmahlar yerine kaybetmekte olan Seluklularn yannda savaa girmeye karar vererek Alaeddin Keykubadn kazanmasn saladklarn aktarmaktadr. Togana gre yolda rastlad harbe, bunu malub tarafa kazandrmak iin karan bu kahraman kabile, () 1230 hadiselerini mteakip Ankara taraflarnda az mddet kaldktan sonra, Bizans Bitinyas snrlarna Sakaryada St mntkasna gelerek Uc Uruklarna katlmtr. (Togan, 1981: 322-323) Bata Nesevi olmak zere Mneccimba ve Sadeddin gibi vakanvislerin abartl ve tarafgir rivayetlerine dayanan bu yorum, Kprlnn hakl tepkisine neden olmutur. (Togan, 1981: 322; Kprl: 2006: 169-171) Togann iddiasna sert bir ekilde kar kan Kprl, Kaylarn (1230dan ok nceki bir tarihte) Byk Seluklular devrinden itibaren Anadolunun ve Suriyenin eitli yrelerine, mensubu olduu Ouzlarn dier birok kabilesi gibi g ettiklerini ve 11-12. yyda Dou Anadoluda Artuklular devletinin kuruluunda nemli bir rol oynadklarn belirtmitir. (Kprl, 2006: 155-157; 172-173)

194

Btn bunlarn sonunda tartmaya Togann tarihilii asndan bakldnda dikkat edilmesi gereken asl husus, bu tr bilimd yorumlara sklkla bavurulmu olmasdr (rnein Trk Tarih Tezinin kuraklk iddialarna kar Orta Asyadaki nfus kesafetini savunmak iin Cengiz Hann ve soyundan gelenlerin yzlerce ocuu olduuna dair uydurma olduu aka belli olan rivayetleri kullanmaya almas gibi).

3.3.4.) Osmanl Devletinin Kuruluu Meselesi

Osmanl slalesinin, Ouzlarn Kay boyuna mensup kk bir airet parasnn banda bulunan Osman tarafndan kurulduunu dile getiren Kprl bu oyman 14. yyn banda henz yar gebe bir hayat srdrdn dnmektedir. Bununla birlikte Kprlye gre Osmanl Devletinin bu kurulu hadisesine, bu kk etnik ekirdein hibir rol oynamamas, pek tabiidir ve ite bundan dolaydr ki, Osmanl Devleti, siyasi tekamlnn ilk safhalarnda bile, asla tribal bir mahiyet gstermemitir. (Kprl, 2006: 197-198)

Bu tespitten yola karak Kprl, Osmanlnn kuruluunu belirleyen balca amilleri ortaya koymaya ynelmitir. Kprlnn temel k noktas, Trkln her zaman kltrel bir ze sahip olduu ve bunun Orta Asyadan Anadoluya bozulmadan tanddr. (Alpay, 2004: 147) Ona gre Trklerin Anadoluda oluturduklar siyasi teekkller de bu kltrel zle balantl olan gelenekleriyle ve adetleriyle uyumludur. Buradan hareketle Kprl, Osmanlnn kuruluunun, Bizans kurumlarnn taklit edilmesi ve gebe Trk kabilelerinin medeni Rumlarla karmas sonucu gerekleebildii fikrine iddetle kar kmtr. Bu

195

nedenle Balkanlardaki fetihlerde ele geirilen gen esirlerin76 devlet adna bete birinin Anadoluya gnderilerek Trkler arasnda yetitirilip askerlikte kullanlmasn, kurulutaki amillerden biri olarak saymasna ramen devirme usulnn ancak 15. yy.da II.Murad zamannda sistematik ekilde baladn belirterek Yenierilerin Osmanlnn ilk dnemi asndan ok da nemli bir askeri unsur olmadn ne srmtr. (Kprl, 2006: 125-126)

Kprlnn sayd amiller arasnda en nemlilerden biri tmar sistemidir. Arazilerin askeri grevlere karlk tmarlara ayrlarak verildii sipahiliin babadan oula getiini syleyen Kprl, bylece ok salam esaslara dayanan bir toprak aristokrasisinin ortaya ktn ileri srmektedir. Tmar sisteminin Bizanstan alnmadn, Byk Seluklu

mparatorluundan itibaren varolduunu vurgulayan Kprlye gre Osmanl Devletinin mlki, askeri, adli tekilat, esasen Anadolu Seluklularnkinin bir devam mahiyetinde olup, ksmen lhaniler ve biraz da Msr Memlkleri tekilatnn tesirleri altnda kalmtr. Osmanlnn ilk kurulu dnemi olan 14.yyda, kimi istisnalar hari olmak zere bu tekilatta yer alan unsurlar Trktr ve bu dnemde Osmanlnn ykseliinde nemli bir rol oynadn dnd Trk aristokrasisi idareyi henz elinde tutmaktadr. Sonu olarak Osmanl, mnkariz [snen, biten] Seluk Sultanl ile ve ona halef olan sair Anadolu beylikleriyle hi alakas olmayan yeni bir uzviyet, yeni bir etnik ve siyasi teekkl deildir, bilakis () vaktiyle Anadolu Seluk Devletini, Danimendlileri, Anadolu beyliklerini de kuran, Anadolu Trklnn XIII.-XIV. asrlardaki siyasi ve itimai tekamlnden doan yeni bir synthese, yeni bir tarihi terkiptir. (Kprl, 2006: 126-127)

Kprlnn yaklam, Togann l kavramn merkez alarak gelitirdii tezle fazlasyla benzemektedir. Her iki tarihi de Osmanl Devletinin Trk idare sistemi geleneinin zerine
Kprl, kesin bir yorumda bulunmaktan kanmakla birlikte esirlerin byk ksmnn belli bir ie vakfedilmi kyleri meydana getirdiini ve genellikle byk toprak sahipleri tarafndan kendi ziraat ilerinde kullanldklarn, esirlerin ancak yalar kk olan belli bir ksmnn ihtida ettirildiini ifade etmektedir.
76

196

ina edildiine inanmakta, Bizans etkisini ise byk oranda yok saymaktadr. Aralarndaki kk bir farkllk Togann Osmanldaki askeri tekilat ile mali, idari ve toprak sistemlerini en ok etkileyenin lhanllar olduunu dnmesidir. rnein askeri ikta sisteminin, Osmanllara77 geen lhanl devletilik ananelerinden biri olduunu ifade etmektedir. Bununla birlikte Togan, Seluklular, lhanllar ve Memlklerde birok kurumun (ve hatta bu kurumlarn adlarnn) mterek olduuna dikkat ekmektedir. (Togan, 1981: 339-340)

Togan da Kprl de Orta Asyadaki proto-Trklerden Osmanlya (aslnda daha dorusu Trkiye Cumhuriyetine) kadarki btn Trk devletlerinin tarihini kendi isel evriminde ilerleyen bir sre olarak ele almaya almlardr. Bu tr bir yaklam doal olarak sz konusu saysz devletin kurulu/gelime/ykl artlarn belirleyen ve Trklerin tarihini dier kavimlerinkinden ayran kendine zg yanlarn da aratrlmasn iermektedir. Her iki tarihinin bu aray, yzyllarla ifade edilen bir tarih iinde, birbirinden farkl corafyalarda tamamen farkl sosyal ve ekonomik artlarda kurulmu bunca devlette bir ortak nitelik tespit etmenin imkanszl dnlrse, ister istemez bir bulma-kefetme olduu kadar, bir yaratma-icat etme faaliyeti anlamna da gelmektedir. Hem Trk tarihinin isel evrimini ortaya koyacak ve bylece bu tarihi dierlerinden ayrarak mmkn klacak, hem de btn bunlarn tesinde Trkl tanmlayacak zsel deerleri, her ikisi de kltr alannda bulmulardr.

Gerek Togan gerekse Kprl btn Trk devletleri asndan zerinde siyasi ve iktisadi yapnn ekillendii ortak bir toprak dzeni ile sosyal, ekonomik ve siyasal hayat belirleyen
Togann Osmanlnn kuruluu hakkndaki yorumlarna bakldnda Kprlnn deinmedii baka iki amilden daha sz ettii grlmektedir. Bunlardan birincisi Kay beylerinin bulunduu Stn Bizansllarla lhanllar arasndaki byk ticaret yolu zerinde bulunmasnn Osmanlar iin yaratt ekonomik avantajlardr. Dieri ise Altn Ordann iine dt siyasi karklk yznden Tuna havzas ve Rumeliyi terk edip lhanl himayesine giren Mslman Tatarlarla beraber gelen dervilerin Bizans lkelerini fetih fikrini atelemek iin yaptklar almalardr. (Togan, 1981: 332-336) Geri Kprl de dervi ve abdallarn dnemin toplumsal yaamndaki belirleyici konumlarn (ve bu balamda Osmanlnn kuruluundaki ve topraklarnn geniletmesindeki etkilerini) ayrntl bir ekilde incelemtir. Zaten aradaki farkllk da dervilere atfedilen nemden kaynaklanmamaktadr. Kprl, bata Horasan olmak zere dervilerin byk blmnn doudan blgeye geldiklerini ifade ederken Togan batdan (Tunadan ve Rumeliden) gelen dervilerden sz etmektedir.
77

197

ortak bir hukuk sistemine vurgu yapmaktadrlar. Dolaysyla almalar, bir yandan Trklere zg toprak dzenini ve hukuk sistemi geleneini tanmlamaya, dier yandan bunlarn dnemden dneme devletten devlete geirdii deiimleri tespit etmeye odaklanmtr.

Togan iin Trklere zg toprak dzeninin ad ltr. l, Togann tarihiliinde btn Trk devletlerinde geerli olan topran snflandrlmasna ilikin bir sistemi tanmlamann yannda, ite yaanan siyasal mcadeleler (hkmdar ile belerin atmas) ile (in topraklarnn blnerek klmesi nedeniyle siyasi mcadelenin kzmas gibi) devletlerin ykl nedenlerini de belirleyen temel bir etmen olarak ilev grmektedir. Birtakm farklar bulunmakla birlikte Kprlnn Osmanldaki tmar sistemini Seluklu, Memlk ve lhanllardaki toprak dzeninin bir terkibi olarak ele almas ve bu devletin ise daha nceki Trk devletlerinden etkilendiini belirtmesi benzer bir bak asna sahip olduunu gstermektedir.

slam hukukundan daha eski ve birok durumda Trk devletleri asndan daha belirleyici bir Trk hukukunun varolduunun vurgulanmas iki tarihinin bir baka ortak yndr. Bu Toganda eriat/yasa(tre) ayrm zerinden kavramsallatrlmaktadr: eriattan daha eski ama ondan daha ilevsel bir Trk hukuku anlamnda yasa. Burada Togan tarafndan yasann eriatn aksine hayatn gerekliliklerine gre daha dei(tiril)meye ak bir hukuk sistemi olarak tanmlanyor oluu dikkat ekicidir. Bylece yasa hem olumlanmakta hem de Trk tarihi iindeki evrimi ve sreklilii salayan elerden biri haline getirilmektedir. slam hukukundan ayr bir Trk hukukunun varlnn tespit edilmesi, Kprlnn de tarih almalarnn nemli bir blmn tekil etmitir. Kprl, slam benimsemelerinden nce Trklerin gl bir hukuk kltrne sahip olduklarn dnmektedir. slama geildikten sonra slam hukuku devreye girmi olsa da Trk hukuk geleneinin varln koruduunu ne

198

sren

Kprl,

hukuk

kurallar

bakmndan

Gktrk-Uygur-Gazneliler-Karahanllar-

Seluklular-Osmanllar hatt boyunca her bir devletin bir ncekinden etkilendii (Keskin, 2004: 11-14) bir tablo iinde Trk devletlerinin tarihini ele almaktadr.

ki tarihinin almalarnn bir baka ortak gayesi de Trklerin tarihinin gebe bir kavmin tarihinden ibaret olmadn gstermektir. 20. yyn bana kadar Bat oryantalizmindeki hakim gr, 11. yyda slam uygarlyla ilikiye girmeye balamalarndan nce Trklerin tamamnn gebe ve uygarlktan yoksun olduu eklindeydi. Buradan hareketle Osmanl Devletini kuran (ve henz slama gememi olan) kabilenin de ancak blgedeki Rumlarla kararak devlet kurmak kabiliyetini elde edebildikleri ne srlyordu. Osmanllarn balangta geri ve Asya kkenli topluluklara zg yapsnn bir imparatorluk haline gelii ise stanbulun alnmasndan sonra Bizansn kurumlarnn taklit edilmesine ve devralnmasna balanyordu. (Alpay, 2004: 144-145)

Togan ve Kprlnn almalarnn her eyden nce Trk tarihi hakkndaki hakim grn basit ve aalayc ieriini rtme amacn tadn sylemek mmkndr. Kprlnn kurucu etnik ekirdei gebe/yar gebe olsa da Osmanlnn hibir zaman tribal bir mahiyet gstermediini stne basa basa dile getirii, grlerinden fazlasyla etkilenmi olmasna ramen Bartholdun Trklerin tarihini gebe bir kavmin tarihi olarak incelemi olmasna kar Togann gsterdii sert tepki bu balamda grlmelidir.

Togan ve Kprlnn tarihiliindeki btn bu ortak yanlara ramen kayda deer farkllklar da sz konusudur. Bunlardan biri yetitikleri ortamdr. Tarihilii byk oranda cumhuriyet ncesinde Osmanlnn son dnemlerinde, yklmakta olan bir imparatorluu grerek ekillenen Kprlnn dncelerini Ziya Gkalp olduka etkilemitir. Gkalp, Osmanl

199

toplum hayatnda hakim olduunu dnd iki kart akm (muhafazakarlk ve radikallik) karsnda gelenekilii savunmutur. Gkalpe gre gelenek, anlamna gelmektedir:
Gelenek, kendi bana dourgan ve yaratc olmakla birlikte, ona alanan yabanc yenilikler de (...) sradan bir taklitte olduu gibi ryp dmez. (...) Gelenek, bir kurumun trl zamanlardaki biimleri arasnda balant ve uyum salamakla kalmaz; btn kurumlarn, ayn asldan nasl trediini de gstererek hepsini birbirine balar. (Gkalp, 2008: 39-42,44)

yaratma ve gelime

Buradan hareketle Gkalp, Trkle zg kurumlarn, geleneklerin incelenerek ortaya konulmas gerektiine inanmaktadr. (Gkalp, 2008: 43-44)

Gkalpe gre muasrlamak ise Avrupallar gibi zrhllar, otomobiller, uaklar yapp kullanabilmek demektir. (...) [Fakat] biim ve geim bakmndan Avrupallara benzemek deildir. (Gkalp, 2008: 31) Bu balamda Gkalp, hars (kltr)/medeniyet (uygarlk) ayrm yapmaktadr. Gkalpe gre
kltr ulusal olduu halde, uygarlk uluslararasdr. (...) Uygarlk yntem araclyla ve bireysel istenlerle oluan toplumsal olaylardr. (...) Kltr iine giren eylerse yntemle, bireylerin istenleriyle olumamlardr, yapay deillerdir. (...) Kltr ile uygarl birbirinden ayran, kltrn, zellikle duygularn; uygarln zellikle bilgilerin bileimi olmasdr. (...) Bir uygarlk ancak ulusal bir kltre alanrsa, uyumlu bir birlik kazanr. (...) te Trklerin grevi, bir yandan yalnz halk arasnda kalm olan Trk kltrn arayp bulmak; br yandan Bat uygarln tam ve canl bir biimde alarak ulusal kltre alamaktr. (Gkalp, 1987: 25-38)

zellikle Bat uygarlnn benimsenmesi ama Trk kltrnn korunmas gerektiine dair Gkalpin sz konusu grlerinin etkisinde kalan Kprl, Trk kltr tarihine ynelerek 200

Gkalpin hars/medeniyet ayrmnda korunmas gerektii sylenen kltre ait unsurlar bulmaya ya da bulunamad durumlarda icat etmeye almtr. Bu anlamda Kprl, Gkalpin temellerini att Tklk akmnn bilimsel olarak desteklenmesine

younlamtr. (Alpay, 2004: 139; 146-147) Yzyllardr Rus boyunduruunda kalm bir corafyada doan Togan ise Rus oryantalistlerinden (ve bir lde sosyalist yazndan) etkilenmi, Ruslarn siyasal ve kltrel hegemonyasna ve bununla dorudan balantl olan Ruslatrma politikalarna duyduu tepkiyle Trk kkenli topluluklarn tarihini ve bunu mmkn klan kltrel z bulmaya almtr. Dolaysyla Trk kltrnn ve tarihinin zsel niteliklerini tespit etmek gibi ortak bir hedefleri olsa da iinde yetitikleri kltrel ve siyasal ikliminin farkl olmasnn etkisiyle Kprl, (nce ykmla kar karya kalan bir imparatorluk, sonra yeni kurulmakta olan cumhuriyet iin) zorunlu bir tercih (muasrlama) karsnda korunacak olanlar semek; Togan ise (Rusyadaki Mslman-Trk topluluklar iin) zorlu bir tehdit (Ruslatrma) karsnda varolabilmeyi salayacak kltrel unsurlar belirlemek gibi farkl nedenlere sahiptir.

Bu durum, Kprlnn Osmanldan/Trkiyeden, Togannsa dilden yahut biraz daha geniletirsek Rusyadan olmak zere fakl yerlerden Trk tarihine bakmalarna (zbek, 1997b: 24) neden olmutur. Sz konusu bak farkll, Trkiye Cumhuriyetinin zerine bina edildiini dnd Trk devlet gelenei mirasn ortaya koymaya alan Kprlnn almalarnda Osmanl, byk bir yer kaplyor iken Toganda bunun byle olmamasnda aka grlebilir. Geri Togan, Anadoluyu Trklerin ikinci vatan olarak talandrmakta ve bu blgenin tarihine byk nem atfetmektedir, ancak bu nemli tarihi hadiseyi ona gre Seluklular yerine getirdii iin almalarnda Osmanllar fazla yer kaplamamtr.

201

Son olarak bilimsel yetkinlik bakmndan da bir farkn olduunu sylemek gerekir. Togan da Kprl de tarihin siyasi karlar uruna arptlmasna ve tamamen gerekd, basit ve kestirme yorumlara bavurulmasna kar kmlardr. Buradan hareketle Birinci Tarih Kongresindeki muhalif tutumlarnda da grlebilecei gibi birincil kaynaklarn nemini vurgulamlardr. Bununla birlikte Togann birincil kaynaklar bir tarihi olarak yapmak zorunda olduu ekilde yeterli bir bilimsel deerlendirmeye tabi tutmadna da rastlanabilmektedir. Kay-Kay tartmasnda Kprlnn kendisine ynelik eletirilerinde olduu gibi kimi zaman Togann iddialarn dorulayan eski belgeleri doru drst bir tetkikten ve tenkitten geirmeden kulland grlmektedir. Bu anlamda en azndan ynteme ilikin olarak Kprlnn Togana gre daha titiz ve bilimsel bir yaklam sergilediini sylemek mmkndr.

Togann tarihiliindeki bilimsellii tartmal unsurlar yalnzca ynteme ilikin deildir. Ayrca bir Pantrkist olarak Togann tarihe Trk birlii ideali zerinden baktn da belirtmek gerekir. Bu tutum kimi durumlarda duygusal yorumlara da yol aabilmektedir. rmein Timur ile Yldrm Beyazd arasndaki savala ilgili olarak Togan, Trk tarihi hakknda gelitirdii ekonomik ve siyasal perspektifi tamamen yitirmektedir. Bu dnemde Msr Memlkleri, Yldrm Beyazd ve Timur arasndaki rekabeti talihsiz ve zc bir gelime olarak alglamakta, Ankara Savan somut ekonomik ve siyasal nedenler yerine Yldrm Beyazdn Timurun btn iyi niyetiyle arzu ettii mttefiklii kabul etmeyip taknd dmanca tavra balamaktadr. Ona gre zaten Timur hibir zaman Osmanllarn elindeki blgeleri de ele geirmek istememitir. (Togan, 1981: 347-350)

Sz konusu bilimsellikten uzak tutum savan sonularyla ilgili tespitlerinde de devam etmektedir:

202

Mamafih Yldrm zamannda drt defa kuatlm olan stanbulun fethinin bu hadiseler yznden yarm asr sonraya kalmas, umumi Trk tarihi bakmndan belki de hayrl olmutur. nk, Trklerin Avrupadaki ftuhat hareketleri Bat Avrupada Yzyl Muhabereleri devam edip Fransa ve ngilterenin Orta Avrupa Hristiyanlarna yardm edemeyecei bir devirde cereyan etse ve neticede tekmil Avusturya ve talya Trklerin eline gemi olsa idi, Osmanllarn akbeti eski Bat Hunlarnkinden farksz olurdu. Daha gebelikten ayrlmam olan fatih Trk kavmi de byk sahalarda dalm olurdu. Temrn mdahalesiyle bu iin ge kalmas, Yzyl Muhabereleri sona erip, Orta Avrupallarn Trklere kar koyabilecek vaziyete geldikleri zamana rastlad. Eer Osmanllar sonraki devirlerde de Balkanlar hi gememi olsalard, Trk tarihi bakmndan hibir ey kaybetmemi, Karadenizin kuzey ve dousunda daha kuvvetli olarak yerlemi olurlard. (Togan, 1981: 350)

Bu rnek Togann Trk tarihine bir ulusal tarihinin gzyle baktn gzler nne sermektedir. Tam bu noktada Togann daha 1917de Birinci Umumi Rusya Mslmanlar Kongresinde Trkleri yaadklar blgelere ayrarak bunlar arasndaki dil, din, gelenek ve kltr bakmndan farklar ele ald konumas hatrlanacak olursa burada Orta yahut Merkezi Trkler olarak tanmlad ve iine Bakurtlar, Kazaklar, Krgzlar, zbekleri, Krm Tatarlar vbni alan etnografik grubu, tarihiliinde ana eksen olarak ald ve bunlarn milli tarihini yazmaya alt grlmektedir. Sz konusu konumasnda Togan, Merkez Trklerinin Cengiz Han ve Timuru bir milli kahraman olarak grdklerine dikkat ekmitir. (RBMK, 1988: 204-207) Kendisinin de Beyazd karsnda Timurdan yana tavr alan duygusal ve bilimd bir tutum sergileyii, bir milli kahramana toz kondurmaktan imtina eden ve her yaptn tamamen olumlayarak onu tarih d bir dzlemde yeniden kurgulayan bir ulusal tarihinin reflekslerini anmsatmaktadr. Timurun Trklerin birliini salamak iin

203

alan78 bir byk tarihi kiilik olarak yceltilmesi, Timurun zaferinin aslnda Osmanllar (ve genel itibariyle Trklk) asndan bile ne kadar hayrl bir sonu olduuna dair yorumlar hep bu yaklamn rnleridir.

Bununla beraber Togann btn dinsel, dilsel, kltrel farkllklara ramen Trk tarihini bir btn olarak grdn de unutmamak gerekir. Bu anlamda Umumi Trk Tarihine Giri, bir siyasal birlik altnda birlemelerini arzulad Trklerin tarihiyle ilgili genel bir anlat sunma iddiasnn altnda Trklerin szn ettii farkl etnografik blgeleri/gruplar arasndaki kltrel ve siyasi etkileimin de ele alndn/vurguland bir almadr. Kitapta Altn Ordann yklnn Osmanllarn Rumeliye geiini salayan etmenlerden biri olarak deerlendirilmesi, Altn Orda edebiyatnn veya Uygurcann Osmanllardaki etkisinin ele alnmas hep bu etkileimi ortaya koyma abasnn rndr. Fakat dikkat ekici bir husus eserin byk blmnn n Asya Trklne (ya da Togann kavramsallatrmasna bal kalnarak sylenirse Bat Trklerine) ayrlm olmasdr. Trk Tarih Tezine sistemli bir cevap nitelii tayan bu eser, Bat Trkleriyle ilgili bu ulusal tarih giriimine ynelik Togann eletirilerini iermenin yannda Bat Trklnn dier Trklerle ilikisine odaklanmaktadr. Bununla birlikte bu i, Merkezi Trklerin milli tarihinin hassasiyetlerini kiiliinde barndran bir tarihinin Osmanlya (hatta Trkiye Cumhuriyetine) dardan bakan slubu ile (hem de btnlk iddiasna ramen) yerine getirilmektedir.

Bununla ilgili olarak zbek kitaptaki u ifadelere dikkat ekmektedir: Temrn kendisi de devleti tam kuvvetini bulduu, fakat byk ftuhatna daha girimedii bir srada, 1388 ylnda, Kete toplad byk kurultay, Trk devletinin ve aatay Ulusunun azamet ve celalini anmak iin toplanan kurultay olarak vasflandrmtr. (Togan, 1981: 347) zbeke gre Togan Timurun Trk birliini gerekletirmek arzusunda olduunu ima etmektedir. (zbek,1997b: 26) Togann Msr Memlklerine ve Beyazda kar Timurun dmanca hisler beslemedii ama savamak zorunda kaldna dair yorumu da bu kapsamda deerlendirilebilir. Togana gre Timurun amac, engiz oullar memleketini eski hudutlarnda ihya etmekti. Macaristan hudutlarna kadar uzanan Osman oullar memleketini, Douda fethini tasmim ettii [tasarlad] in hudutlar ve Ulug Yurtla [Moolistan] tek bir idare altnda birletirmee corafi eraitin msait olmadn Temr de biliyordu. (Togan, 1981:349)

78

204

Sonu

Togann fikir dnyasnn birbiriyle balantl iki ekseni (yahut boyutu) olduunu sylemek mmkndr. Bunlardan birincisi ortak dil ve ortak tarihi temel alan kltrel Pantrkizmdir. Togan, Anadolu Trkln, Trkln dier kollaryla her daim etkileim iinde bulunmu, (ortak bir kltrel miras ieren) Trk tarihinin paralarndan yalnzca biri olarak grmtr. Bu nedenle Anadolu Trkln dier Trk kkenli topluluklardan kopuk bir ekilde alglanmasna yol aacak her tr giriime souk yaklamtr. Trkiyede Latin alfabesine geilmesine ve dil alanndaki temizlik hareketlerine ynelik eletirilerinin yannda Trk Tarih Tezine kar muhalif tutumunun da altnda bu yatmaktadr. Bu balamda Tarih Tezine ynelik kapsaml bir cevap nitelii tayan Umumi Trk Tarihine Giri, Anadolu Trkl ile dier Trk kkenli topluluklar arasndaki etkileimi vurguland bir metindir. Osmanl Devletinin kurulu dneminde Altnordann yklnn da bir etmen olarak alnmas, Osmanl mparatorluunun kltr hayatndaki aatayca ve Uygurcann etkilerinin incelenmesi bu kapsamdaki abalarnn bir rndr.

Zaten Togann kendisi de Trk tarihini Trk kkenli farkl topluluklarn, devletlerin karlkl tesirlerine odaklanan btncl bir yaklamla ele almtr. Sz konusu tercih, Togann tarih tezinde bulunmayan genilikte bir ereve iinde Trk tarihini ele alabilmesine olanak tanmtr. Fakat Trk tarihini, Anadoluyu aacak ama onu da kapsayacak ekilde geni bir balamda ele almak demek, farkl Trk kkenli devletlerin ve kavimlerin tarihlerini ortak klacak unsurlarn da tespit edilmesini gerektirmitir. Togan, bylesi bir Trk tarihini mmkn klacak unsurlar kltr alannda kefetmitir. Trklerin genel zellikleri olarak devletilik ananesinin ve fetihi bir kavim olularnn saylmas yahut Trk ftuhatnn ounlukla dinsel iarlarla gizlenmeden, bir anlamda kendi rasyonalitesi iinde gereklemi

olduuna dair iddias hep bu arayn sonulardr. Trk tarihini dier tarihlerden ayran ve Trkl anlaml klan kltrel zn tanmlanmas, Trk devletlerine zg ekonomik ve sosyal yaplarn aratrlmasyla btnletirilmitir. l sistemi ve geleneksel Trk hukuku olarak tre, evrensel bir bak asyla modern bilimsel yaklamlardan yararlanlarak incelenirken, devletilik ananesi, fatihlik ve Trk fthatnn rasyonellii ile ba vurgulanarak Trkln bir paras klnmtr.

Bu anlamda Togann tarihilii kltrel Pantrkizminin rndr. Bu nedenle Togan, rnein Anadolu Trkln ele alrken, Osmanl ve Seluklu devletlerindeki Bizans kurumlarnn etkisini yahut Trk kkenli boylarla Hristiyan nfus arasndaki etkileimleri, kaynamalar, karmalar tamamen grmezden gelmektedir. Togan, Anadolu Trkln Trk tarihinin ve umumi Trkln bir cz olarak alglamtr. Bunu kantlamak iin yeri geldiinde eski belgelerdeki abartl ve uydurma bilgileri olduu gibi alp kullanmaktan ekinmemitir. Bylece onu Trk tarihini bilimsel olarak aratrmaya ynelten sebepler, ayn zamanda kimi durumlarda tamamen bilimsellikten uzaklamasna neden olmutur.

Togan dncelerinin dier eksen ise Ulu Trkistan Federasyonu projesinde somutlaan Trkistann birlii idealidir. Togan, Bakurt nfusun byk blmnn dil-Ural merkezli bir oluuma bal olmak yerine Ulu Trkistan iinde yer almasn temel hedef olarak belirlemi ve bu devlette her topluluun eit olacan belirtmitir. Geri dil-Uralda kurulabilecek bir cumhuriyetin ve Trkistann dousundaki blgelerin de ilerde Ulu Trkistanla birletirebileceini de dnmtr. Ancak Byk Trkistan adn alacak bu yap, Togan asndan gevek bir konfederasyon nitelii tamaktadr.

206

Trk topluluklar arasnda kltrel etkileimin artrlmas ve daha nemlisi ortak bir edebi dilin yaratlmasna dayanan Togandaki kltrel Pantrkist yaklam, Ulu Trkistan Federasyonu iinde gelecekte uygulanmas zorunlu grlen bir program da ifade etmitir. Buna gre Trk topluluklar arasnda yaanacak kltrel bir yarn sonunda ortak bir edebi dil vcuda getirilecektir. Bylece topluluklar arasndaki mevcut farkllklar da azalacak, zamanla bunlarn kaynamalar salanacaktr. Dolaysyla Togan, ortak bir dilin yaratlmasna siyasi birlii de mmkn klaca ve onu kuvvetlendirecei iin byk nem atfetmitir.

Gerek Rusyadaki i sava srasnda gerekse Rusyay terk ettikten sonra Togan, kltrel nitelikteki Pantrkist hedeflerinin ve Ulu Trkistan idealinin hayata gemesine yarayacana inand eitli oluumlarn iinde yer alm veya bunlar desteklemitir. Bir yl kadar sren Boleviklerle kurduu ittifak da bunlardan biridir. Boleviklerle yollar ayrldktan sonra, Trkistanda baka baz rgtlerle beraber Trkistan Milli Birliinin kuruluuna katlmas, Enver Paa ile ortak hareket etmesi ve anlald zere biraz da zorunluluktan Basmaclara destek verii, Togann Ulu Trkistan urundaki dier baarsz giriimleridir. Ayrca Rusyadan ayrlmasnn ardndan bata Mustafa okayolu olmak zere dier milliyeti liderlerle kurduu ama ksa srede dalan ittifak ve kinci Dnya Sava srasnda Nazilerle temaslar da bu ikinci eksenle ilgilidir.

Tezimin giri blmnde tmyle Togan ele almaya alan neden ok fazla eser bulunmadna deinmitim. Bununla ilgili olarak ncelikle Togann yeterince incelenmemi olmasnda Trkiyede rejim tarafndan dlanmasnn etkili olduu (en azndan ilk bakta) akla gelmektedir. Grnen odur ki, Togann bandan itibaren devletle ilikisi sorunlu olmutur. Bunun balca sebebi, Rusyay terk ettii andan lmne dek Togann Volga ve

207

Trkistandaki Mslman-Trk topluluklara dair siyasi tahayyllerinden vazgememi olmasdr.

Dnce dnyasn belirleyen her iki eksen de Togann Trkiyede rejimle sorunlar yaamasna neden olmutur. Bunun en bariz rnei, Trk Tarih Tezine byk oranda siyasi nedenlerle kar knda grlebilir. Bununla beraber Togann bir anlamda dlann, yalnzca Trkistana ynelik siyasi ve kltrel ilgisine balamamak gerekir. nk Togan Kemalist rejimle sorunlar yaarken, kendisiyle ayn dnsel iklimde yetimi, ayn kkenden gelen (Bakurt), ayn dava iin mcadele etmi (Trkistann birlii), yakn dostu Abdlkadir nan iktidara yakn kalabilmi, hatta (ulusal) kltrn devlet gzetimindeki ideolojik inasna katlm, dil almalarnda nemli bir rol oynamtr. Dolaysyla bu mesele, siyasi ilgi ve tahayyln farkllndan ibaret deildir. Daha ok Togann zellikle Trkistann bamszl amacyla yabanc devletlerle kurduu ilikilerden kaynaklanmaktadr.

Togann, 1920li yllarda byk olaslkla okayolu kanalyla Promethecilerle balant kurduundan sz etmitim. okayolunun da nemli simalarndan biri olduu SSCB kart bu hareket, Polonyann siyasi ve ekonomik himayesi altndayd. Trkiyede dnemin iktidar hem baka bir devletin kontrol altnda bulunmas hem de halihazrda biricik mttefik olan SSCBye kart olmas nedeniyle Promethe hareketinin lke iindeki faaliyetlerinden fazlasyla rahatszlk duymu olmaldr. Togann, okayolu ile birlikte kard Yeni Trkistann Polonya hkmetinden yardm ald dnlrse, yeni tarih tezine ilikin almalardan ok daha nce iktidarn imeklerini zerine ekmeye balad tahmin edilebilir.

208

Togan, kinci Dnya Sava srasnda SSCB kart bir baka devletle (Nazi Almanyas) ibirlii yapmtr. stelik ilkinden farkl olarak bu sefer dorudan ve ak bir iliki sz konusudur. Panturanist evrelerle Alman yetkililer arasndaki grmelerin, hkmetin bilgisi dahilinde gerekletiinden sz etmitim. Bununla beraber zaten mimlenmi Togann tekrar aktif politik teebbslere girimesinin hi ho karlanmad da bir gerektir. IrklkTuranclk Davasnn bir numaral san olmas, bunu kantlamaktadr.

Dolaysyla Togann Trkiyede rejimin politik ihtiyalarna uyum gstermemesinin yannda (ok daha nemli bir etken olarak) baka devletlerin n ayak olduu faaliyetlere girimesi, devletin kendisine dair honutsuzluuna neden olmutur. Ancak bu durum, cevaplanmas gereken asl soru olan Togan gibi ilgin bir figrn neden yeteri kadar incelemeye konu olmadna ilikin anlaml bir neden sunmamaktadr.

Bu noktada Toganla Kazanl Tatarlar arasnda varolan husumet, biraz daha anlaml bir cevap gibi duruyor. Trkiyeye de tanan bu eski husumetin, zellikle Tarih Kongresinde Togana ynelik sert sulamalarn nedenlerinden biri olduunu tezimin nc blmnde belirtmitim. Bu anlamda bata Sadri Maksudi olmak zere birok Kazanl aydnn iktidara olan yaknl, Togann rejimle arasndaki soukluu derinletirmitir. Buradan hareketle Kazanllarn uzun yllar boyunca zellikle devletin kltr politikalarndaki belirleyici konumlarnn, Togana dair almalarn snrl sayda kalmasnda da etkili olduunu rahatlkla sylemek mmkndr. Gerek zbek (1997b) gerekse Baykara (1989) buna yakn bir yorum getirmektedirler. Hatta zbek bir adm daha giderek, Trkiyede Rusya Trklerinin milli mcadelelerinin tarihine ynelik almalarda Kazan Tatarlar[nn] byk bir etkiye sahip olduuna dikkat ekmekte bu durum[un] Bakurt, Kazak ve Trkistanl milliyetilerin Kazan Tatarlarndan farkllaan siyasi programlarnn blclk olarak

209

kmsenmesi ve gzard edilmesine yol atn dnmektedir. Ama hemen ardndan eklemektedir: Bunun en nemli istisnasnn Togan olduu sylenebilir. Togann zellikle hacimli hatrat ve dier baz eserleri Rusya Trklerinin milli mcadelelerine ynelik Trkiyedeki bu deformasyonun almasnda son derece nemli bir konuma sahiptir. (zbek, 1997b: 27) Eer zbekin dedii gibi Togan, bir istisna tekil ediyorsa, o zaman Togann bir anlamda gzard edilii asndan baka nedenler bulunmaldr.

Togann daha ok, Irklk-Turanclk Davasnda yarglananlar arasnda yer almas ve Birinci Trk Tarih Kongresindeki muhalif tavr ile tanndn ifade etmitim. Gerek Trkiyedeki Irk-Turanc akm gerekse Trk Tarih Tezi, ok sayda esere konu olmutur. Bu almalarn nemli bir blmnde, kendisinden sz edilmekle birlikte, Togan merkezi bir konumda deildir. Turanc hareket hakkndaki incelemelerin byk blm Nihal Atszn grlerine ve eylemlerine odaklanmtr. Kimi almalarda ise Atszn yan sra Reha Ouz Trkkan incelemeye konu olmutur.

Trk Tarih Tezi ile ilgili almalar ise ounlukla tezin kimi yerde uuk iddialara varan ieriinin irdelenmesine younlamaktadr. Mesele tezin bilimd boyutunun ortaya koyulmas olunca, Togann kongredeki muhalif tutumunun altnda yatan nedenler gzden kaabilmektedir. rnein konuyla ilgili kapsaml bir alma olan Ersanlnn (2006) eserinde bu tr bir yorum sz konusudur. Ersanl, Toganla Kprlnn eletirilerini, ulusu tarih yazmnn bilimsel olarak kantlanmas imkansz iddialara dayandrlmasndan duyduklar rahatszla balamaktadr. Ersanlya gre Togan, Fuad Kprl gibi ancak belgelerle kantlanabilecek zaman birimleri ile grlerin oluturulmasndan yanadr. (Ersanl, 2006:172) Sz konusu yorum, baka eserlerde de dile getirilmitir. (Baykara, 1989; aaptay, 2002; Ersanl, 2002) Oysa tezimin nc blmnde ortaya koymaya altm gibi bizatihi

210

bir tarihi olarak Togan, (en az tarih tezinde olduu kadar) zorlama iddialar ortaya atabilmi, yeri geldiinde grlerini kantlamak iin abartl yorumlara dayanan eski kaynaklarda yer alan ve bilimsel olarak kantlanmas mmkn olmayan bilgilere bel balayabilmitir (Kongredeki Cengiz Hann yzlerce ocuu olduuna dair iddiasn hatrlayalm).

in ilgin yan, Togann tarih tezinden duyduu rahatszln, Pantrkist ideallerinden kaynaklandn dile getiren zbek bile sonunda bu etmeni Togann tarihi hassasiyeti karsnda ikinci plana itmektedir. zbeke gre Togann kongrede ok dolayl yollarla ifade etmeye alt, kurakln olup olmadndan ok, Tarih Tezinin bilimsel temelden yoksunluudur. Togan 1946 ylnda Tarih Tezini kastederek Trk tarihinin uydurmalar yoluna girmeye muhta olmadn ve onu aydnlatmak yolundaki mesai hakiki ilme ne kadar sadk kalrsa, o nisbette takdire mahzar olacan belirtmitir. (zbek, 1997b: 22)

Bu konudaki bir baka yorum da Etienne Copeuxa aittir. Copeaux, Togann dahil olduu tartmay oryantalizm erevesinde ele almaktadr. Copeaux, Tarih Teziyle ilgili almalarn yapld dnemde Trkoloji almalar zerinde 1930 ylnda len Bartholdun byk arl bulunduuna dikkat ekmektedir. Rus oryantalistlerinden olan Barthold, 1926da SSCBnin tevikiyle dzenlenen Bak Trkoloji Kongresine katlm, burada Kprl tarafndan Orta Asya tarihi zerine konferanslar vermesi iin stanbula davet edilmitir. Bu konferanslar daha sonra Trkiyat Enstits tarafndan Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler adyla yaynlanmtr. Almanca ve Franszcaya da evrilmi bu eserdeki yaklam, tarih tezinde dile getirilen grlerden olduka uzaktr. Copeaux, buna rnek olarak kitapta Smerlerin ya da Hititlerin Trklerle akrabal olabileceini dndrecek hibir eye rastlanmadndan sz etmektedir. Bartholdun konferanslar, 1925-1926 SSCBsinin baz ideolojik izlerini tasalar da (Gktrkler toplumuna snf mcadelesi merceinden

211

baklmaktadr), bu sentezde Trklerin gemii hakknda belirsiz kalm noktalar sergileyerek aratrma ufuklar aan, temkinli, bilimsel bir gr ortaya konmaktadr. Ancak Kemalist tarihiler, Bartholdun grlerini benimsememilerdir. Buradan hareketle Copeaux, Togann kongrede Bartholda dayanarak eletiriler yneltmesini ve bunlara verdii yantta Reit Galipin, Bartholdla ilgili ar ifadeler kullanmasn, Rus oryantalistlerinin bilimsel tezlerinin reddedilmesi olarak yorumlamaktadr. Ona gre bu garip kongrede Barthold hedef tahtasna konmu ve bilimsel dncenin yerini milliyeti tutku almtr. (Copeaux, 2006: 69-71)

Sonu olarak yukarda rnek olarak sunulan btn bu yazarlar, bir anlamda Trk Tarih Tezinin ideolojik ieriini vurgulamaya almaktadrlar. Togan ise kongrede ynelttii eletirilerle onlar iin tezin bilimd ynnn tespitini salayan bir rnek ilevi grmektedir. Togana yklenen bu snrl ilev, bizatihi Togana ynelik ilgiyi de snrlamaktadr. stelik Togann kongrenin ideolojik havasna ramen bir bilim olarak tarihi savunduuna ilikin yorumun gereklikle pek badamad da ortadadr. Burada ilgi ekici nokta, yazd makalelerle Togann tarihiliine ve siyasal kimliine dikkat ekmek isteyen zbekin bile ayn yola sapm olmasdr.

Dolaysyla Togann, tarihi kimlii ile politik faaliyetleri arasndaki balantlar gz nnde tutarak kapsaml bir ekilde ele alnmas, nemli bir aratrma konusu olarak yaplmay beklemektedir. Benim tezim ise bir anlamda bu yndeki almalara duyulan ihtiyac ortaya koyma abasn ifade etmektedir.

212

KAYNAKA

Akar, Atilla, (1989) Eski Tfek Sosyalistler Bir Kuan Son Temsilcileri, stanbul, letiim Yaynevi. Akura, Yusuf, (2007) Trklk: Trkln Tarihi Geliimi, stanbul, lgi Yaynevi. ___________(2008) Tarz- Siyaset, Ankara, Lotus Yaynevi. Akdeveliolu, Atay/ Krkolu, mer, (2002), ranla likiler, 1960-1980, Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, c.1, stanbul, letiim Yaynlar, s. 801-806. Alpay, Yaln, (2004), Fuat Kprl, Ahmet idem (ed.), Modern Trkiye'de Siyasi Dnce: Muhafazakarlk, stanbul, letiim Yaynlar, s. 136-149. Atsz, Nihal, (1931a), Milli Benlik, Atsz Mecmua, S. 7, s. 1-3. ___________(1931b), Milli ktisat, Atsz Mecmua, S. 8, s. 1-3. ___________(1932a), Milli Uyanklk, Atsz Mecmua, S. 13, s. 1-2. ___________(1932b), Milli Mefkure, Atsz Mecmua, S. 14, s. 1-3. ___________(1932c), Trk Vatann Peke ekenlere, Atsz Mecmua, S. 15, s. 8-9. Aydn, Mustafa, (2002), kinci Dnya Sava ve Trkiye, 1939-1945, Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, c.1, stanbul, letiim Yaynlar, s. 399-476. Bakrezer, Gven, (2002), Nihal Atsz, Tanl Bora (ed.) Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 352-357. Baykara, Tuncer, (1989), Zeki Velidi Togan, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Berkes, Niyazi, (2006), Trkiyede adalama, stanbul, Yap Kredi Yaynlar. 213

Birinci Trk Tarih Kongresi : Konferanslar, Mzakere Zabtlar, (1932) Ankara, T.C. Maarif Vekaleti. Bora, Tanl/ Lainer, mer, (1992) Trki Cumhuriyetler ve Trkiye: kinci Vizyon Bora, Tanl (2006), Milliyetiliin Kara Bahar, stanbul, Birikim Yaynlar, s. 173200. Bora, Tanl, (2007), Trk Sann Hli: Milliyetilik - Muhafazakrlk slmclk, stanbul, Birikim Yaynlar. Copeaux, Etienne, (2006), Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, ev. Ali Berktay, stanbul, letiim Yaynlar. aaptay, Soner, (2002), Otuzlarda Trk Milliyetiliinde Irk, Dil ve Etnisite, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 245-262. Demirel, Merl, (2007), Cami Baykurt, Murat Gltekingil (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Sol, stanbul, letiim Yaynlar,s. 184-193. Deringil, Selim, (2007), Simgeden Millete: II. Abdlhamidden Mustafa Kemale Devlet ve Millet, stanbul: letiim Yaynlar. Devlet, Nadir, (1985), Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi (1905-1917), Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. _____________(1998), 1917 Ekim htilali ve Trk-Tatar Millet Meclisi ( Rusya ve Sibirya Mslman Trk-Tatarlarnn Millet Meclisi (1917-1919), stanbul, tken Neriyat. ____________(2001), Sovyetler Birliinde Trkler, (Nadir Devletle Sylei), Haz. Necat Akn, Birikim, No: 31, Kasm, s.43-45. Ersanl, Bra, (2002), Bir Aidiyet Ferman: Trk Tarih Tezi, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 800-810.

214

____________(2006), ktidar ve Tarih: Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), stanbul, letiim Yaynlar. Georgeon, Franois, (2002), Trk Milliyetilii zerine Dnceler: Suyu Arayan Adam Yeniden Okurken, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 23-36. ____________(2006), Osmanl-Trk Modernlemesi (1900-1930), ev. Ali Berktay, stanbul, Yap Kredi Yaynlar. Glasneck, Johannes, (1976), Trkiyede Faist Alman Propagandas, ev. Arif Gelen, Ankara, Onur Yaynlar. Gek, Fatma Mge, (2002), Osmanl Devletinde Trk Milliyetiliinin Oluumu: Sosyolojik Bir Yaklam, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 63-76. Gkalp, Ziya, (1987), Trkln Esaslar, stanbul, nklap Kitabevi. ____________(2008), Trklemek slamlamak Muasrlamak, stanbul, Bordo Siyah Klasik Yaynlar. Gmolu, Firdevs, (2002), Trk Yurdu, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 269-274. Hassan, mit, (2001), Osmanl: rgt-nan-Davrantan Hukuk-deolojiye, stanbul, letiim. Irklk-Turanclk, (1944), Ankara, Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar. Keskin, Nuray Ertrk, (2004), Devlet Olgusuna Yaklam Sorunu:Hukuk Kurumlar ve Kprl zerine, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi Tartma Metinleri, <http://www.politics.ankara.edu.tr/dosyalar/tm/SBF_WP_67.pdf> Koak, Cemil, (1986), Trkiyede Milli ef Dnemi(1938-1945), Ankara, Yurt Yaynevi.

215

Kprl, Mehmed Fuad, (2006), Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara, Aka Yaynlar. Lewin, Moshe, (2008), Sovyet Yzyl, ev. Renan Akman, stanbul, letiim Yaynlar. Nesimi, Abidin, (1977) Yllarn inden, stanbul, Gzlem Yaynlar. Oran, Baskn (2002a), Dnemin Bilanosu (1939-1945), Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, c.1, stanbul, letiim Yaynlar, s. 387-398. ___________(2002b), Dnemin Bilanosu (1945-1960), Baskn Oran (ed.), Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, c.1, stanbul, letiim Yaynlar, s. 479-498. nen, Nizam (2002a), Reha Ouz Trkkan, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 362-369. ____________(2002b), Turana ki Farkl yol: Macar ve Trk Turanclar, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 406-408. zbaran, Salih, (2005), Tarih, Tarihi ve Toplum (Tarihin arm, Doas, Tarihilik ve Tarih retimi zerine Dnceler), stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar. zbek, Nadir (1997a), Zeki Velidi Togan ve Milliyetler Sorunu: Kk Bakurdistandan Byk Trkistana, Toplumsal Tarih, 8(44), Austos, s. 15-23. ____________(1997b), Zeki Velidi Togan ve Trk Tarih Tezi, Toplumsal Tarih, 8(45), Eyll, s. 20-27. zdoan, Gnay Gksu, (1993), Trk Ulusuluu ve Trki Cumhuriyetler: Kuramsal ve Tarihsel Bir Yaklam, Toplum ve Bilim, No:62, Yaz-Gz, s. 57-77.

216

____________(2001), II. Dnya Sava Yllarndaki Trk-Alman likilerinde ve D Politika Arac Olarak Pan-Trkizm, Faruk Snmezolu (ed.), Trk D Politikasnn Analizi, stanbul, Der Yaynlar, s.477-491. ____________(2002), Dnyada ve Trkiyede Turanclk, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 388-405. _____________(2006), Turandan Bozkurta: Tek Parti Dneminde Trklk (1931-1946), stanbul, letiim Yaynlar. zlem, Doan (2001), Tarih Felsefesi, stanbul, nklap Kitabevi. Rusyada Birinci Mslman Kongresi, (1988), Haz. hsan Ilgar, stanbul, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Sander, Oral, (2002), Siyasi Tarih, 1918-1994, Ankara, mge Kitabevi. Soysal, Gn, (2002a), Rusya Kkenli Aydnlarn Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetiliinin nasna Katks, Tanl Bora (ed.) , Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 483-504. ______________(2002b), Zeki Velidi Togan, Tanl Bora (ed.) Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 488-495. Takn, Yksel, (2002), Sadri Maksudi Arsal, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 496-499. Tekeli, lhan, (1998), Tarihyazm zerine Dnmek, Ankara, Dost Kitabevi. Timur, Taner, (2003) Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara, mge Kitabevi. Togan, Zeki Velidi, (1934), On Yedi Kumalt ehri ve Sadri Maksudi Bey, stanbul, Brhaneddin Matbaas. ______________(1948), Planl Dil almas, Tasvir-i Efkar, 24 Kasm, (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s. 112- 119.

217

______________(1951a), Komnizm, Planlar ve stikbali, Orkun, N. 14, (1970), Trkln Mukadderat zerine , stanbul, Kay Yaynlar, s.3-11. ______________(1951b), Trk Milliyetilii Fikrinin Aktalitesi (29 Kasm 1951de Ankarada verilen bir konferans), (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s. 77-87. ______________(1952a) Trkistanllarn Birleme Davalar, Serdengeti, No. 15-16, (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s. 141-153. ______________(1952b), Boleviklerin Taktii, Komnizme Kar Mcadele, Yl:2 Say :36, (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s.12-19. ______________(1955), Sovyetlerin Trkistanda Tatbik Ettikleri Siyasetin Son Safhalar (Temmuz 1954de Tutzing Kongresindeki Konferans), Dergi, Yl:1 No:1 (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s. 20-48. ______________(1956), Dou Trkleri in Kltr Birlii Fikrinin Ehemmiyeti, Mcahit,Yl:2 N.6, Ocak (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s.154-170. ______________(1960), Asyann Mukadderat, Trk Yurdu, C.II, S.5, Austos (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s. 195-213. ______________(1963), Trk Kavimleri Tarihine Dair Milletleraras Bir Teebbse Gsterilmekte Olan Yanl stikamet, Trk Yurdu, C.III, S.6 (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar,s. 171-192. ______________(1965a), Sosyalizm Perdesi Altnda alan Solculara Dair, Yeni stanbul, 08 Kasm (1970), Yaynlar, s. 49-50. Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay

218

______________(1965b) RCD Milletlerinin Kltr Alannda Mterek Gayeleri, Trk Yurdu, cilt IV Say.5,Mays (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s. 214-223. ______________(1965c) Gaspral (Gasprinski), sma'il, The Encyclopaedia of Islam, ev. Yavuz Akpnar, Leiden, E. J Brill, p. 979-981 <http://www.ismailgaspirali.org/ismailgaspirali/yazilar/zvtogan.htm> ______________(1966a), Vietnam Dolaysyla Yaynlanan Beyannameye Dair Yeni stanbul, 2 Ocak (1970), Yaynlar, s.224-228. ______________(1966b), Gneydou Asyann Kalknmas Yolunda Amerika Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay

Yardmlar, Sabah, 2 Haziran (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s.229-234. _____________(1966c), Kim, Kime Satlm ve Kimmi Yobaz!.., Tercman, 29 Mart (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s. 135-140. _____________(1966d), Trk Dilinin Korunmas, Dnya, 10,12,13 Temmuz (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s.120-130. _____________(1966e), Fundementa Kitabnn kinci Cildi Hakknda, Trk Kltr, 47, s. 138-143. _____________(1967) Trk Milletinin Mukadderat le lgili Baz Meseleler, Son Havadis, 6,14,15 ubat; 3, 8 Mart, (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s.88-111. _____________(1968), Sovyet daresindeki Trklerde Edebi Dil Meselesi, Trkeli, No:3 (1970), Trkln Mukadderat zerine, stanbul, Kay Yaynlar, s.131134. _____________(1969), Tarihte Usul, stanbul, .. Edebiyat Fakltesi Yaynevi.

219

_____________(1981), Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, Enderun Kitabevi. _____________(1999), Hatralar: Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Milli Varlk ve Kltr Mcadeleleri, Ankara, TDV Yaynlar. Turan, M. Aydn (1997), Promethe Hareketinde Kuzey Kafkasya Mltecileri: Kafkasya Dallar Halk Partisi (1926-1940), Tarih ve Toplum, No: 161, s. 49-57; No: 162, s. 39-47. Trk Oca Trk Tarihi Heyeti (1996), Trk Tarihinin Ana Hatlar stanbul, Kaynak Yaynlar. stel, Fsun, (2002), Trk Ocaklar, Tanl Bora (ed.), Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Milliyetilik, stanbul, letiim Yaynlar, s. 263- 268. Zrcher, Eric Jan (2002), Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul, letiim Yaynlar.

220

zet

Bu almann konusunu Ahmet Zeki Velidi Togan oluturmaktadr. ounlukla IrklkTuranclk Davasnn sanklarndan biri olarak tannan Togann gerek tarihilii gerekse de politik faaliyetleri nedeniyle tartmal bir karakter olduunu belirtmek gerekir. Togan, Rusyadaki i sava srasnda Bakurt milliyetilerinin nderliini yapm, Trkistann bamszl iin daha sonraki dnemlerde de giriimlerde bulunmutur. Bunlardan biri 1920li yllarda Polonyann nderliinde kurulan ve Bolevik kart bir nitelik tayan Promethe Hareketi ile kurduu yaknlktr. Dieri ve daha nemlisi ise kinci Dnya Sava srasnda Nazilerle yapt ibirliidir. Her ikisi de baarszlkla sonulanan bu giriimler, Togann Trkiyede siyasi iktidarla olan ilikilerini de bandan itibaren sorunlu klmtr.

Bata Bakurtlar olmak zere Rusyadaki Trk kkenli topluluklarn bamszl hedefi, Togann siyasi tahayyllerinin merkezinde yer almasnn yan sra tarihiliini de belirlemitir. Togan bir yandan Ulu Trkistan olarak adlandrd siyasi projesini hayata geirmeye alrken dier yandan tarih ve kltr alanlarnda Pantrkist bir sylemin savunucusu olmutur. Ancak siyasi faaliyetlerinin yannda kltrel Pantrkizmi de Togann Trkiyede rejimle sorunlar yaamasna neden olmutur.

Trk milliyetiliinin kapsayc, ortalama bir tanmn yapmak ve genel zelliklerini saymak mmkndr. Ancak daha derin bir tahlil hedefleniyorsa farkl renklerini gz ard ederek dardan onu homojen bir btnm gibi incelemek yararl bir yol olmayacaktr. Yaplmas gereken her eyden nce Trk milliyetiliini besleyen kimi olduka s kimi ise ok daha zengin kaynaklar tek tek belirleyip, bunlarn ne oranda etkili olduklarn

221

bulmaktr. Ancak bundan sonra kapsaml bir analiz yaplabilir. Bu anlamda Togan kesinlikle ele alnmas gereken dnrlerden biridir. Dolaysyla Togann siyasi dncelerinin ortaya konulmas aslnda Trk milliyetiliinin de zmlenmesine yardmc olacaktr. Ayrca bir tarihi olarak Togan, Trkiyede ulus inas srecine tanklk etmitir. Bu anlamda Togann tarihi kimliinin incelenmesi de Trkiyedeki ulusal tarih yazmna ilikin nemli veriler sunmaktadr.

222

Summary

The topic of this study is mainly Ahmet Zeki Velidi Togan. It should be specified that Togan who is known as one of the accused persons of Racism-Turanism Case, is such a controversial character due to his historiography and also his political activities. Togan led to the Bashkir nationalists during the civil war in Russia, and subsequently made attempts for the independency of Trkistan. One of those is the proximity he had proposed with the Movement of Promethe which had been established in 1920s within the leadership of Poland and had a character of anti-Bolshevism. The other and more important one is the collaboration he made with the Nazis in the course of World War II. Both of these two futile initiatives, render his relations with the Turkish government problematic from the beginning.

The aim of independency for the Turkish originated communities in Russia primarily for the Bashkirs- used to be the focus of his political apprehensions right alongside with embodied his historiography. While he has been trying to effectuate his political project namely Ulu Turkestan, he also has been the upholder of a Pan-Turkist discourse in cultural and historical areas. However, his cultural Pan-Turkism besides his political activities also caused him to get problems with the regime in Turkey.

It is possible to make a comprehensive, approximate description of Turkish nationalism and specify its general characteristics. Nevertheless, it would not be a functional method to analyse it superficially as it was a homogeneous whole by neglecting its various hallmarks,

223

if a more profound analysis is aimed. What should primarily be done is to particularly determine the resources which could be more substantial or shallow- that foster the Turkish nationalism, and then to find out how effective they are. Just after that, a comprehensive analysis can be made. In this respect, Togan is absolutely one of the intellectuals whom should be discussed. Consequently, to introduce his political views will essentially further analyzing the Turkish nationalism. Moreover, as a historiographer Togan, has witnessed to the nation-building process in Turkey. In this regard, studying the historiographer identity of Togan provides data related to the national historiography in Turkey.

224