T. C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal

Doktora Tezi

Demokratikleme Sorunsal erevesinde Rusyada Hkmet ekli zerine

Natig ABDULLAYEV

2502020220

Prof. Dr. Naz AVUOLU

stanbul 2008

ii

DEMOKRAT KLEME SORUNSALI EREVES NDE RUSYADA HKMET EKL ZER NE Natig Abdullayev Z
Bu almada, hkmet ekli balamnda Rusyada demokrasiye gei sreci ve sonras konu edilmektedir. almamzda, demokratikleme zerine yaplan almalarla ortaya konulan teorik ereve esas alnmtr. Bu balamda Rusyada gei ncesi siyasal yapnn dourduu sonularn geii tetiklemesi, gei srecinin hkmet ekli tercihinin belirlenmesini etkilemesi ve tercih edilen hkmet eklinin gei sonrasnda demokrasinin yerlemesine etkisi ardkl izlenmitir. Bu ardkla bal olarak almamzda, Rusyada gei ncesi siyasal yap, gei sreci, gei srecinin bir sonucu olarak 1993 Anayasasna gre Rusya hkmet ekli ve 1993 sonras dnemde hkmet eklinin demokrasinin yerlemesi asndan deerlendirilmesi incelenmektedir. almamzda, 1993 Anayasas ile benimsenen hkmet ekli, anayasa hukuku terminolojisi dorultusunda dier hkmet ekli trlerinin zellikleri de karlatrlarak glendirilmi bakanlk olarak tanmlanmtr. Glendirilmi bakanlk, Rusyada demokrasinin yerlemesi asndan bakanlk hkmet ekline has sorunlarn daha belirgin ve tehlikeli bir ekilde kendini gstermesine sebep olmutur. almamzda bu sorunlar tartlmakta ve (sorunlarn) Rusyada demokrasinin yerlemesi iin gerekli kurumlarn geliimini engelledii, ayrca Sovyet dnemine zg siyasal geleneklerin de devam etmesini salad gsterilmektedir. almamzn bu blmnde, glendirilmi bakanlktan kaynaklanan sorunlara bal olarak Rusya siyasal sisteminin temsili demokrasi olmadna ilikin tespitler ortaya konulmaktadr.

iii

ON THE GOVERNMENT TYPE IN RUSSIA WITHIN THE FRAMEWORK OF DEMOCRATIZATION Natig Abdullayev ABSTRACT
The subject of the present study is the periods during and following the Transition to democracy in Russia in relation to the government or regime type. The study has been based upon the theoretical framework produced within the field of democratization studies. Related to this framework, the sequence of this study is as follows: the results which triggered the transition; the process of the transition which influenced the preference of the government type; and the effects of the preferred government type on the consolidated democracy. According to this sequence, our study has the following subtitles: the political structure before transition in Russia, the process of transition in Russia, the Russian government type which was adopted with the 1993 Constitution as a result of the process of transition, and the effects of this government type after 1993 on the (non) consolidated democracy in Russia. In our study, the government type adopted with the Constitution of 1993 has been described as superpresidentialism by comparing special features of the other government types according to constitutional terminology. From the perspective of democratization in Russia superpresidentialism caused problems, especially to the presidentialism. In our study, these problems have been discussed and it has been showed that these problems prevented the development of the institutions necessary for the democratization in Russia. Beside these problems, related problems ensured the political traditions characteristic of the Soviet period to continue. In this section of our study, the findings related to the fact that the Russian political system is not the representative democracy, as a result of the problems stemming from the system of superpresidentialism, have been presented.

iv

TABLO L STES

Tablo/1. Sovyetler Birlii Komnist Partisinin Basitletirilmi rgt Yaps Sovyetler Birlii (SB) Komnist Partisi Birlik Merkezi Tekilat.....17-18 Tablo/2. Nisan 1992de RHTKde Parlamento Gruplar...99 Tablo/3. stikrarl Demokrasilerin Hkmet ekline Gre Snflandrlmas (19671992) .187 Tablo/4. 19451993 Yllar Arasnda stikrarsz Demokrasiler...188 Tablo/5. 19731989 Yllar Arasnda Demokrasiye Gei Yapan ve Ters Dnm Yaamadan On Yl Boyunca Demokratik Olarak Kalmaya Devam Eden (OECD yesi Olmayan) 53 lkenin Hkmet ekline Gre Snflandrlmas..190 Tablo/6. 19731989 Yllar Arasnda Demokrasiye Gei Yapan Fakat Askeri Darbe ile Ters Dnm Yaayan (OECD yesi Olmayan) 53 lkenin Hkmet ekline Gre Snflandrlmas...190 Tablo/7. Vanhanen Gstergeleri erevesinde Demokratiklee Derecesinin Beklenenden Daha Dk veya Daha Yksek Olmasnn Parlamentarizm ve Bakanlk Hkmet ekilleri Asndan Karlatrlmas...192 Tablo/8. 19791989 Yllar Arasnda Kesintiye Uramayan Demokrasilerin Yasama Organlarnda Etkili Olan Siyasal Partilere Ynelik Laakso/Taagepera Gstergesi..193-194

Tablo/9. 1993 Devlet Dumas Seim Sonular...211 Tablo/10. 1995 Devlet Dumas Seim Sonular (ulusal seim evresinde %1in zerinde oy alan parti ve seim bloklar).217 Tablo/11. 1999 Seim Sonularna Gre Devlet Dumasnda Temsil Edilmeye Hak Kazanan Siyasal Parti ve Seim Bloklar..223 Tablo/12. 2003 Devlet Dumas Seim Sonularna Gre Devlet Dumasnda Temsil Edilmeye Hak Kazanan Siyasal Parti ve Seim Bloklar.227 Tablo/13. 1996 Devlet Bakanl Seim Sonular....241 Tablo/14. 2000 Devlet Bakanl Seim Sonular....250 Tablo/15. 2004 Devlet Bakanl Seim Sonular....255 Tablo/16. Organlarn (Kabul Edilen Yasalarda) Yasa Teklifine Gre Durumu..269 Tablo/17. 1994-2004 Yllar Arasnda Yl Bana Kabul Edilen Yasa ve Ukazlar270 Tablo/18. Konularna Gre Devlet Bakanl Ukazlar..271 Tablo/19. Konularna Gre Yasalar.272

vi

KISALTMALAR

DD : DK: ER: FK : GKG: HKK: MK: OHDK: Politbro: RBUP: RDP: RFHP: RFKP: RHTK: RK: RK P: RKK: RLDP: RS: RSFSC: SBHTK: SGB:

Devlet Dumas tz Demokratikleme Gstergesi Evimiz Rusya Federasyon Konseyi tz G Kaynaklar Gstergesi Halk Komiserleri Konseyi Merkezi Komite Olaanst Hal Devlet Komitesi MK Siyasal Brosu Rusya Birlik ve Uyum Partisi Rusya Demokrat Partisi Rusya Federasyonu Halk Partisi Rusya Federasyonu Komnist Partisi Rusya Halk Temsilcileri Kongresi Rusyann Kadnlar Rusya Komnist i Partisi ulusal Rusya Komnistleri Kongresi Rusya Liberal Demokrat Partisi Rusyann Seim Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Sovyetler Birlii Halk Temsilcileri Kongresi Sa Gler Birlii

vii

 NDEK LER

z...i Abstractii Tablo Listesi ......iii Ksaltmalar..v indekiler...vi Giri..1 I. Blm: Rusyada Demokratikleme Srecinin Hkmet eklinin Belirlenmesindeki Yeri4
A.Gei ncesi Sovyet Rusyada ktidarn Anayasas..6
1. Sovyetler Birliinde Anayasann ktidar a. ktidarn rgtleniine Ynelik Temel Dnce: Sovyet dare Usul .. .7 b. ktidarn rgtleniinin Sovyet dare Usul le Uyumayan zellikleri...11 2. Sovyetler Birliinde ktidarn Anayasas..14 a. Sovyetler Birliinde Anayasalarn levi...19 3. Sovyetler Birliinde ktidarn Anayasasnn Oluumu20 4. Sovyetler Birliinde ktidarn Anayasas Balamnda Siyaset...27 a. Sovyetler Birliinde Stalinizm...30 b. Stalinizmin Tasfiyesi ve Kruev Reformlar.34 c. Sovyetler Birliinde Brejnev Dnemi.. 40

B. Sovyet Siyasal Sisteminin Sovyet dare Usul Balamnda Liberallemesi ve Sovyet Bakanlk Sistemi...42
viii

1. Sovyetler Birliinde lk Reform Uygulamamalar...42 a. Andropov Zaman Reform ve Gorbaevin Parti Liderliine Ykselmesi.42 b. Parti Liderliinin lk Yllarnda Gorbaev Reformlar...45 2. Sovyetler Birliinde Siyasal Reform: Btn ktidar Sovyetlere.........54 3. Sovyetlerin ktidarndan Sovyet Bakanlk daresine Siyasal Reform Sreci...64 a. Reform Srecinde Parti ve Parti Devlet likileri65 b. Yasama Yrtme likileri...70 c. Sovyet Bakanlk Sistemi...72 4. Reform Srecinde Merkez evre likileri ve Sovyetler Birliinin k...78

C. 1993 Anayasas ncesi Rusya Merkezli Gei Sreci ve I. Rusya Cumhuriyetinin Sonu.85
1. Merkeze Kar Rusya Devlet Yaplanmas.85 a. Rusya Halk Temsilcileri Kongresi..87 b. Rusyada Bakanlk daresi.92 2. Rusyada Ekonomik Gei Politikas ve Yeltsin RHTK atmas...96 a. Ekonomide ok Terapi96 b. Yeltsin RHTK atmas.98

II. Blm: 1993 Anayasasna Gre Rusyada Hkmet ekli...103

A. Federal Devlet Egemenliini Kullanan Organlar.103
1. Rusya Federasyonu Devlet Bakan..106 2. Federal Meclis.113 a. Federasyon Konseyi..114 b. Devlet Dumas..119

3. Rusya Federasyonu Hkmeti...121

ix

B. Egemenlii Kullanan Organlar Arasndaki likiler128

1. Devlet Bakan-Hkmet likisi...128 2. Devlet Bakan-Federal Meclis likisi..130 a. Devlet Bakan Tarafndan Devlet Dumasnn Feshi.130 (1) Anayasann 111. Maddesine Gre Devlet Dumasnn Feshi.131 (2) Anayasann 117. Maddesine Gre Devlet Dumasnn Feshi.....134 (3) Devlet Dumasnn Feshini Snrlayan Durumlar ve Rusya Federal Hkmetinin Devlet Dumasna Kar Sorumluluu136 b. Rusya Federasyonu Devlet Bakannn Federal Meclis Tarafndan Grevden Alnmas.140 (1) Genel Durum...140 (2) Rusya Federasyonu Devlet Bakannn Hukuki Sorumluluk Snr...141 (3) Rusya Federasyonu Devlet Bakan Hakknda Su Duyurusunda Bulunma ve (onun) Grevden Alnma Prosedr144 c. Rusya Federasyonunda Kanun Yapm Sreci...149 d. Devlet Bakan Federal Meclis likilerine likin Dier Meseleler156 (1) Devlet Bakanl ve Devlet Dumas Milletvekilleri Seimlerinin lan Edilmesi.156 (2) Baz Grevlere Atamada Devlet Bakan - Federasyon Konseyi likisi160 i. Anayasa Mahkemesi, Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat Mahkemesi yelerinin Greve Atanmas160 ii. Rusya Federasyonu Basavcsnn Greve Atanmas ve Grevden Alnmas...162

C. Rusyada Hkmet ekli Tartmas.164

1. Parlamenter Rejim..164 2. Bakanlk Rejimi.167 3. Yar Bakanlk Rejimi170 4. Rusyada Hkmet eklinin Tanmlanmas178

III. Blm: Rusya Hkmet eklinin Demokrasinin Yerlemesi Asndan Deerlendirilmesi...184

A. Demokrasinin Yerlemesini Etkileme Asndan Hkmet ekli...185
1. Demokrasi Asndan Hkmet ekli Karlatrmasna likin Saysal Veriler.....186 2. Saysal Verilerin Aklanmas: Bakanlk Hkmet eklinin Sorunlar..195

B. 1993 Sonras Rusyada Siyasal Sre201

1. Gei Srasnda Rusyada Siyasetin Toplumsal Temelleri..202 2. Devlet Dumasnn Siyasal Bileimleri..207 a. Yeltsin Dneminde Devlet Dumas Seimleri ve I. ve II. Dnem Devlet Dumasnda Siyasal Bileim.208 b. Putin Dneminde Devlet Dumas Seimleri ve III. ve IV. Dnem Devlet Dumasnda Siyasal Bileim.219 3. Devlet Bakanl Seimleri, Devlet Bakanlarnn ncelikleri ve Siyasal sluplar: Yeltsin-Putin Karlatrmas.231

C. Glendirilmi Bakanlk Rejiminin Rusyada Demokrasinin Yerlemesi Asndan Sorunlar.256

1.Delegasyoncu Demokrasiden Ynelten oulculua Rusya Glendirilmi Bakanlk Demokrasisi258 2. Kamu Ynetiminde Yolsuzluk.......262 3. Devlet Bakanl Ukaz ile Ynetim.265 4. Rusyada Siyasi Parti Sistemi273

Sonu275 Kaynaka.283

xi

GR

Yirminci yzyln son eyreinde farkl otoriter sistemlere sahip lkelerin farkl sebeplerin ve gelimelerin tetiklemesi ile demokratik sistemlere getiklerine veya demokratik ynetimi kurmaya ve uygulamaya altklarna ahit olunmutur. Dier demokratikleme dalgalar ile kyaslandnda bu dnemde gerekleen dnmn saysal bykl ve corafi geniliine bal olarak demokrasinin kresel ykseliinden bahsedilmitir. Gney Avrupada balayan dalga, zamanla Latin Amerika, Afrika ve Asyadaki askeri rejimleri, kiisel diktatrlkleri ve tekparti sistemlerini iine almakla birlikte komnist rejimleri de kapsamtr. Demokrasinin kresel ykselii beraberinde demokratikleme teorisi asndan birok tartmay da beslemitir. Tartmalarn temel sorunsal veya vurgusu, demokrasinin arzu edilir bir ynetim ekli olmasna ramen kurulmasnn ve yaatlmasnn kolay olmamas veya olmayacadr. Bu balamda, her geiin demokratik ynetimin kurulmas ile sonulanmayaca ve demokrasinin kurulmas ile sonulanan her gei sonras dnemin istikrarl veya yerlemi demokrasi rejimi olarak devam etmeyecei ileri srlmtr. Sz konusu tartmalar demokrasinin yerlemesini etkileyen nedenler balamnda birka balk altnda toplamak mmkndr. Tartmalar kapsamnda demokrasinin yerlemesini etkiledii ileri srlen nedenlerden birinci grubunun gei ncesi dnemle ilgili olduunu syleyebiliriz. Buna gre, gei ncesi farkl siyasal kltre, ynetim geleneine, toplumsal yapya, uluslararas evreye ve ekonomik gelimilik dzeyine sahip lkelerin demokratikleme yolunda ayn derecede baarl olmas sz konusu deildir. Bu erevede ne srlen grlere gre, gei ncesi ilgili unsurlar olumlu nitelikte ise istikrarl demokrasinin kurulmas iin daha fazla umut domaktadr. Demokrasinin yerlemesini etkiledii ileri srlen ikinci nedenler grubu gei dneminin zellikleri ile ilgilidir. Bu balamda, demokrasiye gei tarznn, gei srecinin halk yryleri ile btnlemesinin, gei politikalar ajandas kapsamnn ve siyasal elitin demokratik kltre ballnn gei sonras dnemin kurallarn

belirlemede etkili olmas sebebiyle nemli olduu vurgulanmtr. Baka bir ifadeyle, bu dnemde yaanan gelimelerin ve tutumlarn demokrasinin altyapsn veya anayasasn etkiledii belirtilmitir. Demokrasinin yerlemesini etkiledii ileri srlen nc ve son nedenler grubu ise gei dneminin zellikleri balamnda ekillenen anayasal tercihlerdir. Bu balamda, demokrasinin yerlemesinde sadece ekonomik ve sosyal artlarn deil siyasal kurumlar mhendisliinin da zerinde durulmasna iaret edilmitir. 1980lerden itibaren yaygnlamaya balayan bu yaklam, siyasal kurumlarn nemine ynelik dnceleri tekrardan canlandrd iin yeni kurumsalclk olarak tanmlanmaktadr. Yeni kurumsalclk yaklam erevesinde, demokrasinin yerlemesi asndan zerinde en fazla durulan konulardan biri ise hkmet ekli tartmalardr. Hkmet eklinin demokrasinin yerlemesine etkisi zerine, zellikle 1990l yllarda birok tartma yaplmtr. Bu tartmalarda, parlamenter hkmet ekli ile bakanlk hkmet ekli karlatrlarak, hkmet eklinin demokrasinin yerlemesine nemli derecede etki ettii ortaya konulmaya allmtr. Belirtelim ki, tartmalarda yer alan siyaset bilimciler arasnda belli bir hkmet eklinin demokrasinin yerlemesine etkisi zerinde fikir birlii olumamtr. Bununla birlikte, parlamenter hkmet eklinin bakanlk hkmet Rusyada ekline oranla Hkmet demokrasinin yerlemesi asndan daha olumlu sonular rettii kans hkimdir. Demokratikleme Sorunsal erevesinde ekli zerine balkl almamzda, ite bu balamda, yirminci yzyln son eyreindeki demokratikleme dalgasnda yer alan lkelerden biri olan Rusyada hkmet eklinin demokrasinin yerlemesi asndan deerlendirilmesi yaplmaktadr. Ayrca, almamzda, Rusyada gei srecinin hkmet eklinin belirlenmesindeki yeri ve gei ncesi genel durumun gei sonras dnem balamndaki karlatrlmasna da yer verilmektedir. blmden oluan almamzn birinci blmnde, Rusyada demokratikleme srecinin hkmet eklinin belirlenmesindeki etkisi zerinde durulmaktadr. Bu blmde, Rusyada demokrasiye gei srecinin n aamas olarak telakki ettiimiz Sovyetler Birliinde Perestroyka reformlarna duyulan ihtiyaca, reformlarn ieriine, dourduu sonulara ve 1991 sonras bamsz Rusyada yaanan gelimelerin 1993 2

Anayasasnn ekillenmesine, yani glendirilmi bakanlk hkmet eklinin benimsenmesine olan etkisine iaret edilmektedir. Bununla birlikte, birinci blmde, Perestroyka erevesinde siyasal sistemin reformunda tercih edilen stratejinin nasl bir yap ngrdn ortaya koymak adna gei ncesi Sovyetler Birliinde iktidarn anayasas ve bu balamdaki siyaset de tantlmaya allmtr. kinci blmde, 1993 Rusya Anayasas ile hangi hkmet eklinin benimsendii ortaya konulmaktadr. Pozitif anayasa hukuku acsndan hkmet ekli snflandrmasnda yasama ve yrtme organlarnn anayasal konumu ve bu organlar arasndaki ilikiler esas alndndan bu blmde 1993 Anayasasna gre yasama ve yrtme fonksiyonlarn yerine getiren organlarn anayasal konumuna ve bu organlar arasndaki anayasal ilikilere yer verilmektedir. kinci blmde, ayrca, 1993 Anayasas balamnda Rusyada yasama ve yrtme fonksiyonlarn yerine getiren organlarn anayasal konumunun ve bu organlarn birbirileri arasndaki ilikilerin hangi hkmet ekline uygun dtn belirlemek amacyla hkmet ekli snflandrlmasna da yer verilmektedir. Byle bir yntem izlemekle 1993 Anayasas ile benimsenen hkmet eklinin farkl bir tr bakanlk olduunu ortaya koymamz mmkn olmaktadr. kinci blmn son balnda, blmn daha nceki ksmlar ve balklar dorultusunda, 1993 Anayasas ile benimsenen hkmet eklinin Devlet Bakan lehine bir bakanlk veya glendirilmi bakanlk olarak tanmlanmaktadr. nc ve son blmmzde ise glendirilmi bakanlk hkmet eklinin Rusyada demokratikleme asndan sorunlar ele alnmaktadr. Bu blmde, literatrde demokrasinin yerlemesi asndan hkmet ekli karlatrmasna ilikin saysal verilere ve bu saysal verilerin teorik aklamasna yer verdikten sonra 1993 sonras Rusyada siyasal sre balamnda glendirilmi bakanlk rejiminin Rusyada demokrasinin yerlemesi asndan sorunlar ortaya konulmaktadr.

I. BLM RUSYADA DEMOKRAT KLEME SREC N N HKMET EKL N N BEL RLENMES NDEK YER
Eski Sovyetler Birliinin on be birlik cumhuriyetinden biri olan Rusyada demokrasiye gei sreci, Gorbaevin, Sovyetler Birliinde balatt Perestroyka reformlarna dayanr. Perestroyka reformlar, hem reformlarn ierii hem de reform stratejisi bakmndan, demokrasinin ihtiya duyduu kurumlar gz nnde bulundurmam, bunlar ama edinmemitir1. Perestroyka reformlar, bir taraftan ekonomik ve toplumsal sknt dolaysyla meruiyetini yitirmeye balayan ynetime siyasal destek salama, dier taraftan da idari ve ekonomik sistemi etkinletirme siyaseti olarak yrrle girmitir. Reform yolu ile srdrlen geilerde olduu gibi Perestroyka reformlarnda da hedef, siyasal demokrasiye ulamak olmamtr2. Bu
Siysasal anlamda gei, bir siyasal sistemin baka bir siyasal sisteme dnmesi, gei srei ise yeni sistemin inas dnemidir (Bkz: Gerardo L. Munck, Carol S. Leff, Modes of Transition and Democratization: South America and Eastern Europe in Comparative Perspective, Comparative Politics, April 1977, s. 343). Eer sz konusu demokrasiye gei ve demokrasinin inas ise, demokrasinin ihtiyac duyduu kurumlarn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Demokrasinin ihtiyac duyduu baz kurumlar, Robert Dahln demokrasi iin asgari usuli artlar ve politik kurumlar adlandrd u unsurlardr: i)Devlet politikas hakkndaki hkmet kararlar zerindeki kontrol, anayasal olarak seilmi organlarda toplanmaldr. Ayrca, halk tarafndan seilmi organlar, anayasal yetkilerini seilmemi organlarn ezici muhalifetine tabi olmadan kullanabilmelidirler; ii) Seilmi organlar, sk sk yaplan ve drste idare edilen seimlerle ibana gelmelidirler; iii) Pratik olarak btn yetikinler, organlarn seiminde oy hakkna sahip olmaldrlar; iv) Pratik olarak btn yetikinler, hkmetteki seimle belirlenen organlara seilebilme olanana sahip olmaldrlar; v) Vatandalarn geni tanmlanm siyasal meselelerle ilgili ciddi cezalarn tehdidi olmakszn kendilerini ifade edebilme olanaklar olmaldr; vi) Vatandalar, alternatif bilgi kaynaklarna ulama imkanna sahip olmaldrlar; vii) Vatandalar, ayn zamanda bamsz siyasal partileri ve menfaat gruplarn iine alan bamsz kurulu ve organizasyonlar ekillendirebilme hakkna sahip olmaldrlar (Bkz: Robert A. Dahl, Demokrasi stne, ev. Betl Kadolu, Phoenix Yaynevi, Ankara, 2001, s. 8990). Dahln, demokrasinin ihtiyac duyduu politik kurumlar dedii bu unsurlar, otoriter rejimlerden demokrasiye geite yeni rejimin anayasasnda mutlaka gvence altna alnmaldr. Bununla birlikte Dahln olmas gerekenleri anayasa hukuku bakmndan yeterli grlemez. rnein, Dahl, seimlerle oluturulan egemen iktidarlardan bahsetmektedir ama devletin farkl fonksiyonlarnn kartrlmamasna iaret etmemektedir. Yine, birtakm vatanda siyasal haklarndan bahs edilirken birey ve aznlk haklarnn otoriteye kar genel olarak gvence altna alnmas gerektiine deinilmemektedir. Bu bakmdan, demokratik bir devlet acsndan zorunlu olan veya demokrasiye geite bir tercih konusu olmayan u ilkelere de dikkat etmek gerekmektedir: i)Bir anayasann varl ve ona sayg; ii) Kuvvetlerin kartrlmamas; iii)Bireylerin ve aznlklarn hak ve hrriyetlerinin tannmas ve gvence altna alnmas (Bkz: Georges Vedel, Temel Hukuksal Seenekler, BDT lkelerinde Demokrasiye Gei ve Anayasa Yapm, ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, Trk Demokrasi Vakf, Ankara, 1993, s. 6465). 2 Bu konuda bkz: Ergun zbudun, Demokrasiye Gei Srecinde Anayasa Yapm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1993, s.5176.
1

sebeple, Perestroyka erevesinde yaplan reformlar, siyasal liberalleme bal altnda ele almak gerekmektedir3. Bu blmn ikinci ksmnda, Sovyetler Birliinde gerekletirilen siyasal liberallemenin, blmn birinci ksmnda tanmlamaya altmz ve kt zerinde kalan sovyet idare usulnn canlandrlmas balamnda yapldna iaret etmekteyiz. Sovyetler Birliinde, sovyet idare usul anlayyla gerekletirilen siyasal liberalleme, sosyal, siyasal ve ekonomik anlamda yeni gelimelere zemin hazrlamtr. Perestroyka ncesi sosyal ve ekonomik kriz daha da derinlemi, ideolojik, siyasal ve milli konularn tartlmaya balanmasyla da otoritenin dayand temeller sarslmaya balamtr. Parti, hem kendisine duyulan gvenin azalmas hem de siyasal yapdaki yetkilerinin zayflatlmasyla siyasal liderlik konumunu kaybetme srecine girmitir. te bu yzden Partinin yetkilerinin kaldrlmasnn yaratt otorite boluunun doldurulmas ve sosyal ve ekonomik krizin idare edilebilmesi iin gl bir yrtmenin varlna ihtiya duyulmutur. Bu erevede, Rusyada gei srecinin birinci aamasnn, yani Sovyetler Birliinde gei srecinin, iktidarn rgtlenmesi balamndaki sonularndan biri Sovyet Bakanlk daresinin kurulmas olmutur. 1990dan itibaren dier birlik cumhuriyetlerinde olduu gibi Rusyada da ynetim, Rusya snrlar ierisinde kendisinin egemen olduunu ilan etmitir. Aratrmaclar tarafndan Rusyada siyasal liberallemenin demokratiklemeye dnmesinin balangc, bu dnem kabul edilmektedir. Bu dnemde yaanan gelimelerle ve yaplan hukuksal dzenlemelerle, yukarda iaret ettiimiz baz kurumlar kendisine zemin bulmutur. Ayn Sovyetler Birlii deneyiminde olduu gibi bu dnemde Rusyada da siyasal liderlik boluunun doldurulmas iin bakanlk idaresinin kurulmasna ahit olunmutur.

Juan J. Linz, Alfred Stephan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University, 1996, s. 3; Samuel P. Huntington, cnc Dalga: Yirminci Yzyln Sonlarnda Demokratikleme, ev. Ergun zbudun, Yetkin Yaynlar, 1996, s.6; Karl ve Schmitter ikilisi, reform yoluyla iktidardaki siyasal elitin balatt demokrasiye gei rneklerinin Sovyetler Birliinde olduu gibi genellikle demokratikleme ile sonulanamadn belirtmektedir. Terry Lynn Karl, Phillippe C. Schmitter, Modes of Transition in Latin America, Southern Europe and Eastern Europe, International Social Sciene Journal, 128, (1991), s. 280.

Dier

taraftan

bakanlk

idaresinin

kurulmas,

Rusya

Egemenlik

Beyannamesinin 13. maddesine uygun olarak kuvvetler ayrl ilkesinin tesisi balamnda gereklemitir. Bununla birlikte, yine ayn Sovyetler Birliinde olduu gibi yeni dzenlemelerle Rusya Halk Temsilcileri Kongresine (RHTK) kuvvetlerin birlii balamnda Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) Devletinin egemenlii snrlarndaki btn meseleleri bizzat stlenecei yetkisi verilmitir. Bu durum, komnist ounluun denetiminde olan RHTK ile liberal ekonomi reformlarn yrten Devlet Bakan arasndaki atma srecinde kurumlarn birbirine kar stnlk mcadelesine kalkmasna ve siyasal srecin tkanmasna sebep olmutur. Byle bir atma sonucunda ortaya kan 1993 Anayasas, Devlet Bakann, siyasal sistemde tartmasz stn klan bir anlayla bakanln Yeltsinin yapt bir komisyon tarafndan hazrlanp yrrle sokulmutur.

A. Gei ncesi Sovyet Rusyada ktidarn Anayasas

Anayasa, ilevlerinden birinin ana kurulu ya da ana rgtlenme olmas dolaysyla bir siyasal yapda egemenliin hangi organlar tarafndan kullanldn gsterir4. Baka bir ifadeyle, anayasa, bir siyasal yapdaki iktidar tantr. Zira egemenlik irade balamnda dnlen soyut bir kavram iken5 iktidar ise bu iradeden doan yetki kullanmadr6. Bu anlamda egemenliin maddi ekli olan iktidar, egemenlii kullanan organlardr ve anayasa da iktidarn rgtlenmesini gstermektedir. Bir siyasal yap olarak varln yetmi ksur yl srdren ve bu sre zarfnda birbirini ikame eden anayasann uygulamada olduu Sovyetler Birliinde de iktidarn rgtleniini tanma iin ilgili anayasalara bavurmak gerekir. Yalnz, Sovyetler Birlii zerine alan biri, Sovyet anayasalarnn bu ama iin doru bir

Bertil Emrah Oder, Avrupa Birliinde Anayasa ve Anayasaclk, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul,2004, s. 31. 5 Leon Duguit, Egemenlik ve zgrlk, Devlet Kuram, Ed. by. Cemal Bali Akal, , Dost Kitapevi, stanbul, 2000, s. 395. 6 Giovanni Sartori, Demokrasi Teorisine Geri Dn, ev. Tuncer Karamustafaolu, Mehmet Turhan, Yetkin Yaynlar, Ankara 1996, s. 30.

klavuz olmadn fark eder. Bu durum iki sebeple aklanabilir. Birincisi, Sovyet anayasalar, iktidarn, devlete adn veren sovyet idare usul temelinde rgtlenmesini esas almakla birlikte yasama ve yrtme fonksiyonlarnn gereklemesinde bu rgtlenmenin dna kan organlara ve organlar aras ilikilere de yer vermektedir. kincisi ise, anayasalarda egemenliin kullanlmasnda yetkili ve grevli klnm organlarn gerekte bu yetki ve grevlerin gerek sahibi olmamasdr. Baka bir deyimle, Sovyetler Birliinde siyasal karar verme, ilgili anayasalarn belirledii sistem esasnda yaplmamtr. te bu yzden, Sovyetler Birliinde iktidarn hangi anayasa balamnda ilediini aklamak ihtiyac domaktadr. Bu alt balkta, Sovyet yazl anayasalar balamnda anayasann iktidarn tandktan ve siyasal karar verme yetkisinin bu iktidar tarafndan yaplmadn gsterdikten sonra Sovyetler Birliinde iktidarn anayasasn tanyacaz7. Bununla birlikte, Sovyetler Birliinde anayasann iktidarn tanmakla, Perestroyka reformlaryla nasl bir siyasal sistemin canlandrldn da tanm olacaz. Zira Perestroyka reformlar, bir anlamda devrim sonras gelimelerle oluan iktidarn anayasasn tasfiye ederek yeni anayasal dzenlemelerle anayasann iktidarn gerekletirmeye almtr.

1. Sovyetler Birliinde Anayasann ktidar

a. ktidarn rgtleniine Ynelik Temel Dnce: Sovyet dare Usul Sovyetler Birliinde kuruluundan kne kadar devam eden dnem ierisinde ayr anayasa yrrlkte olmutur. Bu anayasalar, 10 Temmuz 1918de yrrle giren Rusya Federtif Sovyet Cumhuriyeti Anayasasnn benimsedii temel dnceyi devam ettirmilerdir. Sz konusu temel dnce, siyasal sistemin komn demokrasisi zemininde rgtlenmesini esas alr8.

Anayasann iktidar kavram ile anayasalarda egemenlii kullanmaya yetkili grlen ve dolaysyla iktidar olan organlara iaret edilirken iktidarn anayasas kavram ile ise realpolitik olarak iktidar kullanan organlarn hangi sistematik iinde olutuuna ve altna iaret edilmektedir. 8 Richard Sakwa, Russian Politics in Perspective, 2.Edition, Routledge, London and New York, 1998, s. 107.

Komun demokrasisi, temsili demokrasinin zttdr. Sakwann da belirttii gibi, komun demokrasisinin zellikleri, Eski Yunan polisleri ynetimlerinde olduu gibi kolektiflik ve dorudan katlmclktr9. Daha yakn alarda, komun demokrasisi, nce Marksn Fransada Sava, daha sonra ise Leninin Devlet ve Devrim almalarnda ele alnmtr. Marks ve Lenin, komun demokrasisine, burjuva devlet kurumlarnn ortadan kaldrlmas sonrasnda, gler ayrlnn olmayaca, istenildii zaman geriye arlabilen delege statsndeki halk temsilcilerinin oluturaca halk meclislerinin hem yasama hem de yrtme ilevlerini yerine getirecei ve brokratik devlet aparatnn yer almayaca bir zynetim olarak bavurmutur10. Buradaki ama, zel olarak burjuva devlet kurumlarnn genel olarak devletin ortadan kaldrlmas sonrasnda toplumun kendi kendini ynetecek idari yapnn ortaya konulmasdr11. Komun demokrasisi burjuva devletinin ortadan kaldrld bir ortamda var olaca iin burjuva snf demokrasisine has ilke ve kurumlarn da byle bir demokraside yeri olamayaca sylenmitir. Zaten bu kurum ve ilkeler, zellikle, parlamentarizm ve kuvvetler ayrl, Marks ve Leninin ilgili eserlerinde eletirilmi ve gereksiz bulunmutur. Bu erevede, Marks, parlamentolar etkin almayan laf pazarl (talking shops) kurumlar adlandrrken, kuvvetler ayrln da z itibariyle bir snf ynetimi olan devlette anlamsz bir ss olarak deerlendirmitir12. Marksa gre, kuvvetler ayrl ilkesi, snfl toplumda, ne atan snflar arasnda denge salamaya ne de z itibariyle her demokrasinin bir snf diktatrl olmas balamnda devlet iktidarnn topluma kar snrlandrlmasna hizmet etmektedir13. Lenin, devrim sonrasnda, parlamentolardan farkl olarak gerek anlamda ileyen kurumlar (working bodies) olacak sovyetler araclyla geleneksel brokrasi

Richard Sakwa, Commune Democracy and Gorbachevs Reforms, Political Studies, XXXVII, 1989, s. 225. 10 A.m. 11 N. Basily, Russia under Soviet Rule: Twenty Years of Bolshevik Experiment, George Allen, London, 1938, s. 125-126. 12 Aryeh L. Unger, Constitutional Development in the USSR: A Guide to the Soviet Constitutions, New Fetter Lane, London, 1981, s.1617. 13 Leninin, Marks ve Englese dayanarak, btn demokrasilerin ve bu balamda burjuva demokrasilerinin snf demokrasisi olduunu ileri srmesi hakknda bkz: O. . Cistiyakov, Konstitutsiya RSFSR 1918 goda, 2. Bask, Zerkolo M., Moskva, 2003.

aparatnn olmad, halkn kendi iinden oluan kurumlarla daha demokratik bir yapnn salanacan ileri srmtr14. Rusyada ve daha sonra Sovyetler Birliinde, komn demokrasisi dncesi, sovyet idare usul ile salanmtr15. Belirteyim ki, sovyet idare usul, Rusyada komn demokrasisi mantna gre oluturulmu halk meclislerine sovyet denilmesi esas alnarak tarafmdan yaplm bir tanmlamadr. Byle bir tanmlama ile tek ynetim biriminin sovyet olarak kabul edildiini ve yasama ve yrtme kuvvetinin de sovyette toplandn ifade etme amalanmaktadr. Sovyet idare usul, 1918 Anayasasnn 1.maddesinde u ifadeyle belirtilmektedir: ....merkezde ve yerlerde, btn iktidar, sovyetlere transfer edilmitir. Sadece yeni oluturulan birliin yapsna ilikin dzenlemeler iermesi, 1924 Anayasasna bu balamda bir ilavenin eklenmesine gerek brakmamtr. 1936 ve 1977 Anayasalarnn her ikisinde de 2. maddede, sovyetlerin, Sovyetler Birlii siyasal yapsnn zn oluturduu ifade edilmektedir. En ufak idari birimden ulusal lee kadar, sovyetler, ilgili lek snrlarnda, kuvvetler birlii ilkesi temelinde, yasama ve yrtme fonksiyonlarn icra etme yetkisine sahip olmuturlar16. 1918 (madde 58), 1936 (madde 99) ve 1977 (madde 91) Anayasalarnda, sovyetlerin, yrtme fonksiyonlarn, kendi ilerinden seecekleri yrtme komiteleri araclyla yrtecekleri gsterilmektedir. Bylece sovyet idare usulyle, geleneksel devlet tekilatnn olmad bir ynetim amalanmtr17. Anayasalar, hem birlik hem birlik

Unger, Development in the USSR: A Guide to the Soviet Constitutions, s.17. Bolevik Devriminden nce de Rusyada, 1905 Ocak ve 1917 ubat devrimleri sonrasndaki belirsizlik ortamnda iileri temsil etme amacyla sovyet idare usul deneyimi yaanmtr. Lenin, siyasal sistemin ileme mekanizmasn olutururken bu dnemlerde yaanan tecrbelerden esinlenmitir. Bkz: Ian D. Thatcher, Elections in Russian and Early Soviet History, Election and Political Order in Russia: The implications of the 1993 Elections to the Federal Assembly, Ed. by. Peter Lentini, Central European University Press, 1995, s. 25. 16 Sovyetler Birlii anayasalar, federatif yap dolaysyla, her aamadaki federe birime kendi snrlar ierisinde belirli oranda bamsz davranma yetkisi tanmtr. Federe birimlerden baka, komn demokrasisine uygun olarak her idari birime 1977 Anayasasnn 91. maddesinde bu birimler gsterilmektedir dorudan ynetimin salanmas iin seimle oluturulan sovyetler tesis edilmi ve bu sovyetlere ynetimde bir takm yetkiler verilmitir. Aadan yukarya, Sovyetler Birlii, idari birimler rneinde, bir alt birimin bir st birimin ierisine girmesiyle devam etmi ve yetkiler veya sovyetler matrukas diyebileceimiz bir yap ortaya kmtr. Gerekte, birlik cumhuriyetleri de dhil alt birim sovyetlerinin veya organlarnn hi de bamsz siyaset oluturma gibi bir durumu olmam ve ynetim, merkezden evreye dikte edilir bir tarzda yrtlmtr. Stephan Kux, Soviet Federalism, Problems of Communism, March-April 1990, s.120. 17 1977 Anayasasnda, bu durum ok ak bir ekilde yle ifade edilir: Halk Temsilcileri Sovyetleri, srasyla Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Yksek Sovyeti, Birlik Cumhuriyetleri Yksek
15

14

cumhuriyeti hem de yerel ynetim devlet tekilatnn her lek balamnda ilgili lekte yaayanlar tarafndan belirleneceini bildirmilerdir. Anayasalarn bu konuda benimsemi olduu sisteme gre, birlik sovyetinin merkezi devlet rgtn, daha alt lek sovyetlerin ise birlik cumhuriyeti ve yerel ynetim birimi rgtn oluturduunu syleyebiliriz. 1936 Anayasas rneiyle aklarsak eer, anayasa, 2. blmde devletin federatif yapsn tanmladktan ve federe birimleri sraladktan sonra, 3. blmde birlik, 4. blmde birlik cumhuriyetleri, 7. blmde zerk birlik cumhuriyetleri ve nihayet 8. blmde yerel ynetim birimleri dzeyinde egemenlii kullanan organlar gstermektedir18. Buna gre, Sovyetler Birliinde egemenlii kullanan organlar; birlik dzeyinde Sovyetler Birlii Yksek Sovyeti ve onun yrtme komitesi olan Yksek Sovyet Prezidyumu, birlik cumhuriyeti dzeyinde Birlik Cumhuriyeti Yksek Sovyeti ve onun yrtme komitesi olan Yksek Sovyet Prezidyumu, zerk birlik cumhuriyeti dzeyinde zerk Birlik Cumhuriyeti Yksek Sovyeti ve onun yrtme komitesi olan Yksek Sovyet Prezidyumu, yerel ynetim birimlerinde ise yerel ynetim sovyetleri ve onlarn yrtme komiteleri olmas gerekmektedir. 1918 ve 1924 Anayasalarnda, komn demokrasisi mantyla ulusal sovyetlere seilen temsilcilerin daha alt lek sovyetlerden gnderilen temsilciler olaca hkmleri yer alr. Her iki anayasaya gre daha alt lek sovyetlere seilenler ise belli aralklarla, btn lkede ezamanl yaplan seimlerle deil; her sovyetin kendi belirledii zamanda ve kendi belirledii seim komitelerinin denetiminde nceden belirlenmemi bir zamanda yaplan seimler sonrasnda temsilci olabilmitirler. 1936 Anayasas ile hem btn Sovyetler Birlii vatandalarna seme ve seilme hakk tannm hem de seimlerin dorudan gizli oylama ile yaplmas art getirilmitir. Bylece, sovyet idare usulne dayanan yap

Sovyeti, zerk Birlik Cumhuriyetleri Yksek Sovyeti, Region ve Teritori Halk Temsilcileri Sovyeti, Muhtar Region ve muhtar alan Halk Temsilcileri Sovyeti, blge, ehir, ehir blgeleri, yerleim ve kyler Halk Temsilcileri Sovyeti, devlet egemenlii yaplanmasnn yegne organlardr. 18 1936 Anayasasnn 94. maddesinde, yerel ynetim birimlerinin aadakiler olduu belirtmektedir: kray, oblast, zerk oblast, okrug, rayon, ehir ve ky tipli yerleim birimleri. Ayn anayasann 99. maddesinde yerel ynetimlerin, kendi yrtme komitelerini oluturduu, 98. maddesinde yerel sovyetlerin dzenleyici ilemler yapma yetkisinde olduu, 97. maddesinde ise yerel sovyetlerin kendilerine bal idari birimlerin ilerini ynettii, kamu hizmetinin devamlln salad, yasalarn uygulanmasn ve vatanda haklarnn korunmasn salad, yerel bteyi hazrlad ve uygulad, yerel ekonomik ve kltrel faaliyeti ynettii belirtilmektedir.

10

korunmaya devam ederken bu mantkla yaplan seimler 1936 Anayasas ile terkedilmitir. b. ktidarn rgtleniinin Sovyet dare Usul le Uyumayan zellikleri Sovyetler Birlii lke leinde, 1918 ve 1924 Anayasalarnda Sovyetler Kongresi ve 1936 ve 1977 Anayasalarnda ise Yksek Sovyet19 adlaryla tanmlanan sovyetin, devlet otoritesinin en yetkili organ olduu belirtilmektedir. Yksek Sovyetin Sovyet Devlet otoritesinin en yetkili organ olmas ifadesi, anayasalarda, takip eden balk ve maddelerde aklanmaktadr. Yksek Sovyet, sovyetler matrukasnda en st derecede yer almaktadr. Bu yzden, 1918 Anayasasnn 49. maddesinde belirtildii gibi devlet faaliyetinin btn alanlar Yksek Sovyetin juridistikasndadr. Daha sonraki anayasalarda, devletin federatif yaps dikkate alnarak 1924 Anayasasnn 8., 1936 Anayasasnn 31. ve 1977 Anayasasnn 108. maddeleri, srasyla Anayasalarn 1., 14. ve 73. maddeleri dorultusunda anayasalarn federatif merkeze tanm olduu btn yetkiler, Yksek Sovyetin juridistikasndadr denilmektedir. Yksek Sovyetin Sovyet Devlet otoritesinin en yetkili organ olmasnn bir baka kayna, ulusal yasama yetkisinin onun tarafndan kullanlmasdr. 1936 Anayasasnn 32. ve 1977 Anayasasnn 108. maddelerinde yasama yetkisinin ancak Yksek Sovyet tarafndan kullanlaca belirtilmektedir. Buraya kadar, Sovyet Anayasalarnn, ana kuruluu, sovyet idare usulne gre yaplandrd veya bu dnceye uyduu sylenilebilir: sovyetler matrukasnda en st derecede yer alan sovyet olarak Yksek Sovyet, en yetkili organdr ve en yetkili organ olarak ulusal yasama yetkisini kullanmaktadr. Fakat sovyet idare usul dncesinin aksine, Sovyet anayasalar, Yksek Sovyetin yrtme komitesini, hkmet ilevini gerekletirecek organ gibi ele almamaktadr. 1918 Anayasasnn 26. maddesinde Yksek Sovyetin ylda sadece (en az) iki kere topland, 28. maddesindede yrtme komitesini oluturduu ve 30. maddesinde de yrtme komitesinin, Yksek Sovyetin toplanma dnemleri arasndaki srede devletin en yetkili otoritesi
Anlam kargaasna sebep olmamak iin bundan sonra, ulusal lekteki sovyeti, sadece 1936 ve 1977 anayasalarnda tanmlanan adyla, Yksek Sovyetle ifade edeceiz.
19

11

olduunu ve yasama yetkisini kulland ifade edilmektedir. Ayn sistematik birbirine yakn ifadelerle 1924 Anayasasnda, 8., 11., 26; 1936 Anayasasnda 46., 48., 49.; 1977 Anayasasnda ise 112., 119., 121. maddelerde korunmaktadr. Buradan, Yksek Sovyetin yrtme komitesinin veya 1936 ve 1977 Anayasalarndaki adyla Yksek Sovyet Prezidyumunun yrtme deil yasama organ olduunu grmekteyiz. Sovyet anayasalar, yrtme grevini Halk Komiserleri Konseyine (HKK) veya 1977 Anayasasndaki tanmlama ile Bakanlar Konseyine vermektedir. 1918 Anayasasnn 8. bal Halk Komiserleri Konseyi adn tamaktadr. lgili balktaki 37. maddede, Rusya Federatif Sovyet Cumhuriyetinde yrtme yetkisi, HKKne aittir denilmektedir. 1924, 1936 ve 1977 Anayasalarnda da ayn 1918 Anayasasnda olduu gibi yrtme, ayr bir balk altnda dzenlenmektedir. 1924 Anayasas madde 37de, 1936 Anayasas madde 64de, ...HKK, Sovyetler Birliinin... yrtme ve idare organdr ibareleri yer almaktadr. 1977 Anayasas madde 128de, Sovyetler Birlii hkmetinin Bakanlar Konseyi olduu ve Bakanlar Konseyinin en yetkili yrtme ve idare organ olduu vurgulanmaktadr20. Bylece, Sovyet anayasalarna gre Yksek Sovyet ve onlarn yrtme komiteleri veya prezidyumlarnn temsili demokrasi ynetimlerinde parlamento, HKK veya Bakanlar Konseyinin ise hkmet yerine koyulmas gerektiini belirledik. Sovyet anayasalar prosedrel olarak bu iki organn karlkl ilikisini belirleyen bir yap ngrmtr. Byle bir yapnn ngrlmesi ile sovyet idare usul iki adan dlanmtr. Birincisi, Sovyet anayasalar, HKK gibi merkezi bir yrtme ve idare organ ve dolaysyla brokratik bir yap ortaya karmtr ki bu da sovyet idare usulyle uyumamaktadr. Oysa hem felsefi hem de anayasal manta gre hem yerel hem de merkezi lekte Sovyet devlet yapsnn zn sovyetler oluturduundan Sovyet devlet tekilatnn her idari blge aamasnda seimlerle ortaya kan sovyetlerden kurulu olmas gerekmektedir ki bu da, Sovyet Devleti

En yetkili yrtme ve idare organ olma ibaresi, 1936 Anayasasnda da vardr. Bu ibareyle anlatlmak istenen federal yrtme ve idare tekilatnn, emir-komuta zincirinde federe ve yerel sovyetlerin yrtme organlar ve yrtme komitelerinin stnde olduudur; nk sovyet idare usul mantna gre en azndan felsefi ve anayasal olarak her lek sovyet balamnda yrtme ve idare o sovyet snrlarnda olumakta, yukardan inmemekte ve Sovyet devleti idaresi, bu sovyetlerin bamsz olarak oluturduu idareden ibarettir.

20

12

eittir sovyetler ve onlarn organlar demektir. Bu ise dolayl olarak brokratik bir yapnn olmad bir devlet yaps demektir. 1936 Anayasasnn 72. maddesinden, 1977 Anayasasnn ise 135. maddesinden de anlald gibi Bakanlar Konseyi ok geni idare tekilatna sahip olmutur. Bakanlar Konseyinin ok geni idare tekilatna sahip olmas, onun faaliyet alannn geniliine baldr21. yle ki, Bakanlar Konseyi, sivil toplum ve bireyler tarafndan yrtlmesi gereken btn dier faaliyetleri de stlenerek kendisi ynetmitir. Bakanlar Konseyi eitli devlet komitelerinden (Devlet Planlama Komitesi, Devlet Gvenlik Komitesi, Devlet bakanlklardan22 olumutur. Anayasalarn, HKKnin anayasal bir stat kazanmasyla, sovyet idare usuln dlayan bir baka zellii, yasama yrtme ilikilerinin tek elde sovyetlerde toplanmas kuraln geersiz klmasdr. Anayasalar, bu balamda yasama yrtme arasndaki ilikiyi, hkmetin oluturulmas ve hkmet ilevinin yrtlmesi statistik Komitesi vs.) ve

1977 anayasasnn 131. maddesine gre, Sovyetler Birlii Bakanlar Konseyi, aadaki grevleri yrtmekle sorumludur: i) ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda kalknmay temin etmek, gerekli faaliyetleri yrtmek; halkn kltrel geliiminin ve refahnn ykseltilmesini, bilim ve tekniin gelitirilmesini, doal kaynaklarn korunmas ve rasyonel bir ekilde iletilmesinin temin edilmesini, para ve kredi sisteminin koordineli bir ekilde ynetilmesini, yeknesak cret, fiyat ve sosyal gvenlik politikasnn srdrlmesinin takip edilmesini ve devlet sigorta ve tek merkezli hesaplama ve istatistik sisteminin rgtlenmesini planlamak ve gerekletirmek; sanayi, inaat ve tarm yatrmlar, ulam ve haberleme sistemleri, bankalar ve dier Btn Birlik idari tekilat birim ve kurumlar ynetimini organize etmek ve btn bu faaliyetleri bizzat srdrmek; ii) Sovyetler Birlii btesi ve Sovyetler Birliinin sosyal ve ekonomik geliimi iin ksa ve uzun dnemli devlet planlar hazrlamak ve onlar Yksek Sovyete nermek; devlet bte ve planlarn yrtmek ve plan ve btenin yrtlmesine ilikin Yksek Sovyete rapor vermek, iii) devletin karlarn savunmak, sosyalist mlkiyeti korumak, kamu dzenini srdrmek ve vatandalarn hak ve zgrlklerini garantilemek ve korumak iin tedbirler hayata geirmek, iv) devlet gvenliini salamak adna tedbirler grmek, v) Sovyetler Birlii Silahl Glerinin gelitirilmesi ynnde genel tedbirler grmek, vi) dier devletlerle ilikilerin, d ticaretin ve Sovyetler Birliinin dier devletlerle ekonomik, bilimsel, teknolojik ve kltrel ibirliinin genel ynetimini yapmak; Sovyetler Birliinin uluslararas szlemelerden doan ykmllkleri yerine getirmek ve hkmetler aras, uluslararas szlemeleri onaylamak veya reddetmek; vii) ekonomik, sosyal ve kltrel gelime ve savunma sorunlaryla ilgili olarak gerektiinde Bakanlar Konseyi denetimi altnda komiteler, merkezi idari birimler ve dier departmanlar oluturmak. 22 1936 Anayasas rneiyle aklarsak eer, Bakanlar Konseyi tekilat btn lkeyi iki eit yaplanma ile sarmtr. Birinci eit bakanlklarn tara tekilat dorudan merkezi tekilatn uzants olmu ve bu bakanlklarn grev alanlarna ilikin siyasalar belirleme tamamen merkezi otoriteye ait olmutur (madde75). 77. maddede bu eit bakanlklar sralanmaktadr. kinci eit bakanlklarn tara tekilat ise ilgili birlik cumhuriyetinin bakanlklar ierisinde rgtlenmitir. Bu bakanlklarn grev alanlarna ilikin siyasalar belirleme birlik cumhuriyetlerinin otoritelerine ait olmutur ama merkezi bakanlk tekilat birlik cumhuriyetleri ynetimleri arasnda birlii salama adna koordine edici durumunda bulunmutur (madde 76). 78. maddede ise bu eit bakanlklar sralanmaktadr.

21

13

asndan ayn parlamenter sistemlerdeki bir nitelie evirmitir, denilebilir23. Birincisi, anayasalar, yasama ve yrtme yetkisini ayr organlara vermektedir. Yukarda, yasama organnn, anayasalara gre Yksek Sovyet, yrtme organnn ise Bakanlar Konseyi olduunu belirttik. kincisi, Bakanlar Konseyi, Yksek Sovyet veya Yksek Sovyet Prezidyumuna kar sorumlu klnmtr. Bu sorumluluk, anayasalara gre, Bakanlar Konseyinin Yksek Sovyet tarafndan greve getirilmesi ve grevden alnmas, Bakanlar Konseyinin periyodik olarak Yksek Sovyete alma raporu sunmas, bte ve dier mali ve ekonomik gelime programlarnn Yksek Sovyet tarafndan onaylanmas eklindedir.

2. Sovyetler Birliinde ktidarn Anayasas

Sovyet Anayasalar, iktidarn rgtleniinde sovyet idare usuln temel alsa da sovyet idare usul ile uyumayan dzenlemelere de yer vermitir. Bu, bir taraftan sosyalist devrim ncesi kurulmas dnlen yapya aykr bir anayasal durumun ortaya ktna, dier taraftan ise anayasann genel hkmleri ile zel hkmlerinin birbirine uymadn gstermektedir24. Peki, Sovyetler Birliinde, egemenlik, Anayasalarn genel hkmleri ve bu genel hkmlerle uyumayan zel hkmlere veya sovyet idare usul dncesi ve bununla uyumayan dzenlemelere gre mi kullanlmtr? Baka bir ifade ile Sovyetler Birliinde yasama yetkisi, Yksek Sovyetin yrtme komitesi olan Yksek Sovyet Prezidyumu, yrtme yetkisi de HKK veya Bakanlar Konseyi tarafndan m kullanlmtr? Yerel sovyetler, ynetim snrlar iersinde zerk harekt edebilme yetkisini kullanabilmiler midir? Yksek Sovyet veya onun Prezidyumunun, Sovyetler Birliinde yasama yetkisini bamsz olarak kullandn sylemek zordur. Yasama yetkisinin ilkellii, yani aslilii asndan Sovyet fiili anayasa sisteminde Yksek Sovyet, bir yasama

Sakwa, Russian Politics in Perspective, s.110; Yalnz, bu ifade ile Sovyetler Birliinde de, parlamentonun siyasal partiler arasnda hi bir engel olmadan serbest seimlerle olutuunu ve hkmetin, parlamentoda ounluu kazanan parti veya partiler koalisyonu tarafndan parlamentonun iinden oluturulduu anlalmamaldr. 24 Anayasalarn genel hkmleri, ...merkezde ve yerlerde, btn iktidar, sovyetlere transfer edilmitir tarzndan maddeler iken, zel hkmler ise Yksek Sovyetin yrtme komitesi, Yksek Sovyetin toplant halinde olmad dnemlerde yasama yetkisini kullanr ve HKK, Sovyetler Birliinin yrtme organdr tarzndaki maddelerdir.

23

14

organ gibi ele alnamaz25. Yksek Sovyet, bir konuyu dorudan doruya, yani araya herhangi bir ilem ve kurum girmeksizin dzenleyememitir. Yksek Sovyetin kabul ettii yasalar, Komnist Partisi Merkezi Komitesinin (bundan sonra Merkezi Komite) daha nce ald kararlara anayasal uygunluk kazandrmak adna yaplan ilemler nitelii tamtr26. Bakanlar Konseyinin oluturulmasnda ve denetlenmesinde de Yksek Sovyet sadece noterlik ilevine benzer bir faaliyet yrtmtr. Bundan baka, sovyetlere seim srecinde adayn tespit edilmesinden seim sonularnn ilan edilmesine kadarki btn sre, Parti tarafndan ynetilmitir. Merkezde Yksek Sovyet tarafndan Bakanlar Konseyinin ve yerel lekte yrtme komitelerinin belirlenmesinde ve anayasann sovyetlere verdii dier yetkilerin kullanlmasnda karar verme iradesi, Parti organlarna ait olmutur. Sovyetler, yerel dzeyde de ynetimde etkili organlar olmamtr. Oysa sovyet anayasalarn esas alnarak, sovyetlerin bakanlk tekilat ile birlikte, Sovyet idaresini oluturduunu belirtmek mmkndr27. eitli dnemlerde yerel lekte, sovyetlerin, yrtme ve idare srecinde etkisini arttrmaya ynelik reformlar, bakanlklar tekilatlar tarafndan engellenmitir28. Yerel sovyetlerde yelerin byk ekseriyeti ayn zamanda Parti yesi de olmutur. 1919da yaplan dzenlemelere gre, bu yelerin ilgili lek Parti tekilat tarafndan alnan kararlara bal kalmas zorunlu hale getirilmitir. Dolaysyla yerel sovyetlerin ald kararlar da ilgili Parti tekilatnn nceden alm olduu kararlara yasallk kazandrma ilemi nitelii tamtr. Btn toplumsal hayatn devlet brokrasisi tarafndan ynetildii Sovyetler Birliinde, Bakanlar Konseyi, ok byk idari kaynaklara ve idari tekilata sahip

25

Leonardo Schapiro, The Government and the Soviet Union, 6. Edition, Hutchinson, LondonMelbourne-Auckland, 1977, s.113115. 26 Ronald J. Hill, The Soviet Communist Party, Allen&Unwin Inc., London, 1988, s.110. 27 David Lane, State and Politics in the USSR, Blackwell Publisher, Padstaw, 1985, s.175. 28 Sovyetler Birliinde yerel sovyetlerin sorunlar iin Bkz: Darrel Slider, More Power to the Soviets? Reform and Local Government in the Soviet Union, British Journal of Political Science, Vol. 16, No. 4, October, 1986, s. 495-511; Lane, otuz yllk bir dnemde, Merkezi Komitenin emlak stoku zerindeki denetimin, bakanlklardan yerel sovyetlere transferi konusunda birok karar almasna bakmayarak bakanlklarn bu konudaki isteksizlii sonucunda 1980lerde emlak stokunun hala da %60n bakanlklar denetiminde olduunu belirtmektedir. Bkz: David Lane, Limitations of Party Control: The Government Bureaucracy in the USSR, Communist and Post-Communist Studies, 1994, 27 (1), s. 21

15

olmutur; ama kendi yetki alannda, ou zaman Parti tarafndan by-pass edilmitir29. Anayasalarn yetkili kld konularda Bakanlar Konseyi, Parti tarafndan belirlenen siyasalarn sadece uygulama aamasnda devreye girmitir. Bu durumun birinci sebebi, hem Parti hem de devlet balamnda ar merkezleme, ayn kiilerin hem bakanlk tekilatnda hem de Parti organlarnda yer almasdr. yle ki, Sovyetler Birliinde Bakanlar Konseyi Bakanl ile Parti Genel Sekreterlii ou zaman ayn kii tarafndan yrtlrken Bakanlar Konseyinin en nemli yeleri Politbroda temsil edilmitir. Bir dier sebep ise, Parti blge sekreterlerinin bakanlk tara tekilat zerinde vesayet yetkisini kullanmas ve bakanlk tekilatlarnda yer alan parti hcre birimlerinin uygulayc pozisyonuna gemesidir. Baka bir ifadeyle Parti, bir taraftan siyasalar belirleyen karar alcyken dier taraftan da merkezi ve tara tekilatyla da idare ilevini yrtmtr. Sonu olarak Sovyetler Birliinde ister yasama ister yrtme fonksiyonlarnn kullanlmasnda yetkili organnn belirlenmesine ynelik giriim, aratrmacy, Komnist Partisinin her eyi kapsayan varlyla yz yze getirmektedir, denilebilir. Bu, Sovyetler Birliinde anayasalarn iktidarnn egemenlii kullanmadn veya mevcut anayasalarn iktidarn anayasas olmadn gsterir. Yukarda da belirtildii gibi anayasalarda egemenlii kullanan organlar diye gsterilenler, yetkilerini daha st bir otorite olan Komnist Partisi iradesi dorultusunda kullanmlardr. Yani, Sovyetler Birliinde egemenlii kullanan gerek yetkili Komnist Partisi olmutur. Dolaysyla, Sovyetler Birliinde egemenliin kullanlmasnda bu unsuru benimsemi bir anayasa ancak iktidarn anayasas olabilirdi. Tablo 1den da grld gibi Komnist Partisi, hem lke siyasetinin ynn belirleyen merkezi organlara hem siyasalarn uygulanmasn denetleyen i blmne gre yaplanm Merkezi Komite (MK) sekreterliklerine ve bu uygulamada yer alan MK idari ubelerine hem de yerel brokrasi ve sovyetleri ynlendiren yerel parti ana sahip olmutur. Ayrca, iyeri ve devlet idari birimlerinde, Parti yesi

Schapiro, The Government and the Soviet Union, s.109; Cameron Ross, Party-State Relations, Executive Power and Soviet Politics: The Rise and Decline of Soviet Power, Ed. by. Eugene Huskey, Armonk, M.E. Sharpe, 1992, s. 51-59.

29

16

ahslarn oluturduu parti hcre birimleri de ilgili iyeri ve idarenin Parti tekilatyla btnlemesini salamlardr. Tablo/1. Sovyetler Birlii Komnist Partisinin Basitletirilmi rgt Yaps Sovyetler Birlii (SB) Komnist Partisi Birlik Merkezi Tekilat
Sovyetler Birlii Komnist Partisi Kongresi

SB Komnist Partisi Sekreterlii Grev Paylamna Gre SB Komnist Parti Sekreterleri Komnist Partisi Siyasal Brosu Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkezi Komitesi Merkezi Komite dari ubeleri

SB Komnist Partisinin Birlik Cumhuriyetleri (BC) Tekilatlar

BC Komnist Partisi Sekreterlii Grev Paylamna Gre BC Parti Sekreterleri BC Komnist Partisi Merkezi Komitesi Merkezi Komite dari ubeleri

SB Komnist Partisinin zerk Birlik Cumhuriyeti (BC)Tekilatlar

BC Komnist Partisi Sekreterlii Grev Paylamna Gre BC Parti Sekreterleri BC Komnist Partisi Merkezi Komitesi Merkezi Komite dari ubeleri

SB Komnist Partisinin Tara Tekilat (Oblast, ehir ve Rayon Parti Tekilat )

Oblast Komnist Partisi Sekreterlii Grev Paylamna Gre Oblast Parti Sekreterleri Oblast Komnist Partisi Komitesi Parti Komitesi dari ubeleri ehir Komnist Partisi Sekreterlii Grev Paylamna Gre Oblast Parti Sekreterleri ehir Komnist Partisi Komitesi Parti Komite dari ubeleri

17

Rayon Komnist Partisi Sekreterlii Grev Paylamna Gre Oblast Parti Sekreterleri Rayon Komnist Partisi Komitesi Rayon Komitesi dari ubeleri

yeri ve Devlet dari Birimlerinde Parti Hcre Birimleri Parti Hcre Birimleri Bakanlar
Parti Hcre Birimleri yeleri

Komnist Partisinin dikey hiyerarik yapsn gsterir. Komnist Partisi st organlarnn alt organlardan yaplan atamalarla olutuunu gsterir.

Peki, bir ana kurulu olarak Sovyet anayasalarnda, Komnist Partisinin konumu nedir? Anayasalar, Komnist Partisinin egemenliin kullanlmasna olan itirakini belirli bir mekanizmaya tabi klmaktadrlar m? lgintir ki, ne 1918 ne de 1924 Anayasasnda, Komnist Partisine ilikin herhangi bir hkm yer almamaktadr. 1936 Anayasasnda, Temel Haklar ve Grevler balkl blmde yer alan ifade30, Komnist Partisine ilk kez anayasal bir temel kazandrmtr. 1977 Anayasas ise, Siyasal Sistem balkl birinci blmde Komnist Partisinin siyasal sistemdeki arln vurgulayan daha ayrntl bir ifade31 ile bu temeli salamlatrmtr. Bundan baka, hem 1936 hem de 1977 Anayasas, sovyetlere seim srecinde aday ileri srecekler arasnda Komnist Partisini de saym ve bu hkmden baka her iki anayasa, Komnist Partisine ilikin dzenlemeye yer vermemitir. 1936 ve 1977 Anayasalar, siyasal ve toplumsal rgtlenmenin tek kaynann Komnist Partisi olduunu onaylam ama Komnist Partisi ile devlet
...bilinli ii snfnn sosyalist sistemin glendirilmesi ve gelitirilmesi mcadelesindeki nderi ve alan insanlarn siyasal ve toplumsal rgtlenmelerinin temel kayna olan Komnist Partisi.... (madde 126) 31 Sovyet toplumunun yol gsterici ve rehber gc olan Komnist Partisi, btn siyasal ve toplumsal rgtlenmenin ve siyasal sistemin esasn oluturmaktadr... Komnist Partisi, Marksizm-Leninizm dorultusunda, toplumsal geliimin genel perspektiflerini ve Sovyetler Birliinin i ve d siyasetinin rotasn belirlemekte, Sovyet toplumunun byk kuruculuk iini ynetmekte ve toplumun komnizmin zaferi iin mcadelesini planl, sistematik ve teorik bir erevede baarabilmesine rehberlik etmektedir....(madde 6).
30

18

egemenliini kullanan organlar arasnda nasl bir iliki olacana, Komnist Partisi organlar kararlarnn nasl bir karakter tayacana ve en nemlisi byle bir yapnn hangi temelde alacana ilikin bir sistem nermemitir. Bu konuda, tek anayasal hkm, ilgili 6. maddede, Komnist Partisi organlarnn anayasal ereve ierisinde faaliyet gstermesini belirten ibaredir. Anayasalarn benimsedii sovyet idare usuln esas alarak 6.maddedeki Parti faaliyetinin anayasaya uygunluu hkmnn iki kurala iaret ettiini ileri srmek mmkndr: i) Komnist Partisi, Sovyetler Birlii gibi sosyalist devletlerde, doru yolun tek gstericisi, bu yola varmada toplumsal ve siyasal kurumlara uzman elemanlarn tek temin edicisidir; ama bunun yannda iktidarda bulunanlara balayc olmayan tavsiye nitelikli neriler sunan bir bilgeler kulbdr, ii) Komnist Partisinin siyasal sistemle olan ilikisi, sovyet idare usulne zarar veremez. Buraya kadarki tahlilimiz, siyaset yapm srecinde bu iki kurala uyulmadn gstermektedir. Paskarn da belirttii gibi, tam tersine, Komnist Partisinin kabul ettii btn kararlar, sovyetler de dhil devlet organlar iin balaycdr ve Leninin bu konudaki ...bizim cumhuriyette, herhangi bir kurum, herhangi idari ve siyasal bir meseleyi, MKnin reyi olmadan veya onun reyi aleyhine karara balayamaz szleri, bu durumun meruiyet kaynadr32. a. Sovyetler Birliinde Anayasalarn levi Daha nce ngrlen yapnn sistematik bir btnlk iinde dzenlememesi ve ortaya konulan yapnn gerek siyasette var olan durumla rtmemesi sebebiyle Sovyet anayasalarnn ilevi sorgulanmtr. Sovyet Anayasalarnn gerek siyasetle rtecek iktidarn tanmlanmasna arac olmamas, Sovyetler Birliinin demokrasi ile ynetilmemesine balanmtr. Buna gre, demokrasi ile ynetilmeyen devletlerde, devletin kurulu ve ileyi yaps, halka ak formllerle tarif edilmemektedir33.

32

Ronald J. Hill, Party-State Relations and Soviet Political Development, British Journal of Political Science, Vol. 10, No. 2, April 1980, s. 153 33 Philip G. Roeder, Red Sunset: The Failure of Soviet Politics, Princeton University Press, Princeton, 1993, s. 22.

19

Sovyet anayasalarnn birbiriyle atan dzenlemelere yer vermesi, herhangi bir yasayla snrlanmayacak Parti diktatrl rejiminde34, bir hukuk normu olarak anayasann balayc olmad teziyle de aklanmaktadr. Birok aratrmac, devrim sonras ilk yllarda, Bolevik liderlerin sosyalist siyasal sisteminin bir anayasaya ihtiya duyup duymad zerinde tarttna iaret etmitir35. Sovyetler Birliinde anayasalarn bir hukuk normu olarak balayc olmad tezine gre, Sovyet anayasalar, siyasal sistemde daha baka amalara hizmet etmek iin var olmutur. Srasyla 1918, 1924, 1936 ve 1977 yllarnda yrrle giren her sovyet anayasasnn amac, siyasal organlarn ve kurumlarn grev ve yetkilerini tanmlamak veya onlar arasndaki ilikileri dzenlemekten ok genel ideolojik beyanname olmadr36. lgili anayasalar, Marksist-Leninist doktrinin halk egemenlii ve sosyalist toplumda siyaset olgusu hakkndaki dncelerin aynasdr. Drt Sovyet anayasasndan her biri, siyasal sistemin geliimindeki yeni bir dnemle zdelemektedir: (1918 Anayasas) 1918de Sovyet Devletinin kurulmas, (1924 Anayasas) 1924de Sovyetler Birliinin oluumu, (1936 Anayasas) 1936da sosyalizmin iddia edilen baarsnn ilan, (1977 Anayasas) 1977de Sovyetler Birliinin gelimi sosyalizm aamasna girmesi. Tabii ki btn bu dnemler, ilgili dnem iktidarlarnn kendi deerlendirmeleri ile elde edilen baarlar ve perspektifleri yanstmaktadr. Bu yzden, her dnemin anayasas, siyasal sistemin ileyiine ilikin prosedr belirleyici normlar olma yerine, kazanlan uurlar tescil etmek ve gelecekteki gelimeler iin programlar oluturmak karakterindeki devlet beyannamesidirler

3. Sovyetler Birliinde ktidarn Anayasasnn Oluumu

Bir belirsizlik ortam olan devrim zamanlarnda eski siyasal yap yadsnmakta yeni yap ise nceden planlanm sistemden daha ok gelimeler ve devrimcilerin

T.H.Rigby, The Soviet Political Executive, 19171986, Political Leadership in the Soviet Union, Ed. by. Archie Brown, McMillian, St. Antonys Gollege, Oxford, 1989, s. 7. 35 Bu tarzdan tartma rneklerinden biri iin bkz: . O. Cistiyakov, Konstitutsiya SSSR 1924 goda: Ucebnoe Posobie, KD, Moskva, 2004. 36 Robert Sharlet, De-Stalinization and Soviet Constitutionalism, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Stephan F. Cohen et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980, s. 94-95.

34

20

kiisel tercihleri sonucunda ekillenmektedir37. Aratrmaclar, bu durumun devrimden sonraki Rusyada sosyalist devletin yaplandrlmas konusunda da hkim olduuna iaret etmektedir. Devrim sonras Rusyadaki siyasal durumu yle zetleyebiliriz: i)Bu dnemde, Parti tam zamanl alan bir kadroya ve yapya sahip olmamtr, ii) Parti ierisinde okseslilik varln srdrmtr38, iii) Sovyetler, Beyazlarla savaan rejime meruiyet salayan organlar olarak merkezi hkmetle ilikilerin yrtlmesinde ve yerel idarenin salanmasnda etkili olmutur, iv) Lenin bakanlndaki HKK merkezi hkmet ilevini yrtr durumda olmutur ve v) HKK, Bolevik liderlerinin srekli olarak topland esas siyaset oluturma merkezi ilevini de grmtr39. Zamanla Parti ii okseslilik Parti ii gruplamaya dnerek Parti tabannda blnmelere sebep olmu ve yaplan seimlerde Bolevik ynetiminin uygulad siyasete itiraz olarak semenler, yerel sovyetlerde Bolevikleri aznlkta brakacak bir tercihte bulunmulardr40. MK, en bandan siyasal otorite kayna olsa da bu dnemde, HKK kararlar zerinde etkili olamam, hatta Parti ii gruplama ve baz yelerin grevleri gerei Moskova dnda bulunmas dolaysyla toplanma

Tilly Charles, Avrupada Devrimler: 14921992, eviren zden Arkan, Literatr Yaynlar, stanbul, 2005, s. 1523. 38 Bolevik devriminden sonraki yl, Sava Komnizmi modelinin hkim olduu dnem olmakla beraber, bu dnem, parti ii tartma ortam ve parti ii harektlln derecesi bakmndan nemlidir. (Bolevik Partisinin) bir devrim partisi olmas ve yelerinin bir anlamda parti militan olmas (gereklilii) zellikleri gz nnde bulundurulunca devrime proglanm partide parti seferberliinin dolaysyla parti ii harektlln, devrim yllarnda herhangi bir politikadan bamsz, ncelikli ve gelimelerin doal seyri dorultusunda tabii bir sonu olduu anlalmaktadr. Bkz: Basily, Russia under Soviet Rule: Twenty Years of Bolshevik Experiment, s. 219. Ayrca, devrimle beraber merkezde ve tarada devrimin vermi olduu haklla dayanarak komnizmin inasnda bilginin ve dorunun tek kaynana evrilen ve dier toplumsal gruplarla mukayesede geni harekt serbestliine kavuan parti yelerinin, gvenilmez ar brokrasisinden boalan devlet ileri idaresinin yeni sahibi olan aparatcikler olduu da unutulmamaldr. Bkz: Ronald J. Hill, The Apparatchiki and Soviet Political Development, The Soviet Union, Party and Society, Ed. by. Peter J. Potihnyi, Cambridge University Press, Cambridge, 1988, s. 325. Parti ii tartmann yksek derecede olmas ise, ayr ayr bolevik liderlerin i ve d siyasetin belirlenmesi ve rejimin gelecek yaps konusunda farkl yaklamlara, farkl gelime modellerine sahip olmasndan ileri gelmektedir. Bkz: Schapiro, The Government and the Soviet Union, s. 41 39 arlk idari tekilat zerine yerletiinden, dzenleyici ilem yapma yetkisiyle de donatlan geici organ statsndeki HKK, ayr ayr komiserliklerin merkez ve tara tekilat, Kk HKK, Savunma Konseyi gibi i oluumlar ve komiserlikler arasndaki diyalogu koordine eden bir sra komiteleri ile Bolevik ynetiminin esas aracna evrilmitir. Bkz: Rigby, The Soviet Political Executive, 19171986, s. 4; T.H.Rigby, The Government in the Soviet Political System, Executive Power and Soviet Politics: The Rise and Decline of Soviet Power, Ed. by. Eugene Huskey, Armonk, M.E. Sharpe, 1992, s.10. 40 Thatcher, Elections in Russian and Early Soviet History, s. 27.

37

21

yetersaysnn salanmad bir ortamda, HKKnin kararlar MK kararlar yerine gemitir41. zetle bu dnemde, sovyetler, devrime ihanet etmi sol partilerin denetimine girip Bolevik etkisinden km, Parti ii gruplamalar, Partinin komnizmin inas yolunda sabit bir siyaset oluturup o siyasetin uygulanmasna younlamasn engellemi ve brokrasi veya idare ise denetimden yoksun bir zeminde kiisel karlar elde etme dorultusunda genilemitir. Byle bir ortamda, sovyet idare usulnn hem etkin yntem olmamas ve genel siyaset istikametinin bu ynde siyaset retmekle zt dmesi, hem de Partinin bu konuda bencil tutum sergilemesi sebepleri yznden42, siyaset, 1918 ylnda yrrle giren ilk Sovyet (Rusya) anayasasna gre deil; ilk Bolevik iktidar yllarnn deneyimine gre ekillenmitir43. lk Bolevik iktidar uygulamalar ise hem uygulanan politikann nitelii asndan hem de bu uygulamalarn Bolevik (Kzllar) rejimine kar Beyazlar ad altnda i ve d gler koalisyonunun yrtt i sava zamanyla kesitii iin Sava Komnizmi diye tanmlanmaktadr. Sava Komnizmi uygulamalar, bir taraftan tek partili parti sistemini kurumsallatrrken dier taraftan devlet aparatnn olaanst bir ekilde genilemesini salamtr. Devlet aparatnn genilemesi iki sebebe dayanmakta idi.
Merkezi Komite Sekreterliinden Sibirya Merkezi Yrtme Komitesine yollanan u mektup, HKKnin o zamanki arln gstermektedir: ...bizden Merkezi Komitenin btn kararlar konsunda bilgi istemisiniz. Son dnemlerde Merkezi Komitenin belli bir karar olmamtr. Eer Merkezi Komitenin grlerini renmek istiyorsanz, size, partimizin temel siyasal duruunun yerine geen HKK kararlarn esas almanz neririz. Bkz: Perepiska Sekretariata TsK RSDRP (b) s Mestnymi Partiinymi organizatsiyami (noyabr 1917 g fevral 1918g). Sbornik Dokumentov, Moskva, 1957, s. 82. 42 Sakwa, Commune Democracy and Gorbachevs Reforms, s.224-243; Devrim ncesinde iilerin devrim yolculuunda nderliini yapan Bolevik Partisinin rol, devrim sonraki dnemde ne olacakt? Bolevik Partisi de kendiliinden, ama odakl olduundan son bulmamal myd? Devrim baarldktan sonra ynetim, Leninin sovyet idare usulne uygun olarak iilere (yani sovyetlere) devredilmemeli miydi? Boleviklere gre ynetimin sovyetlere braklmamas iin Boleviklerin sebepleri oktu. Birincisi, sovyetlerde devrim mantyla hareket etmeyen, devrime ihanet eden partiler vard. kincisi ve nemlisi, sovyetlerde ounluk kyllerden olumaktayd. Tabii ki byle bi durumda ii snfinn kaderini sovyetlere brakmak doru olmazd. i snfinn tek temsilcisi, devrim bilincinin kayna olan Bolevik Partisi ii snfin dnebilirdi. Bylece, Sovyetler Birliinde tek parti sisteminin ve partinin sovyetler zerindeki kontrol mekanizmas tesis edilmitir. Bkz: Sakwa, Russian Politics in Perspective, s.25 43 Roeder, Boleviklerin uygulamalar esasnda ekillenen Sovyetler Birlii siyasal anayasacln, bolevik anayasacl olarak adlandrmaktadr. Bir ka kez yaplan ve uzun bir zamana yaylan reform ataklarnn sonusuz kalmasn ve en sonunda Sovyetler Birliinin bir siyasal rejim olarak dalmasn bu anayasaclk yapsna balayan Roedere gre zaten bolevik anayasaclnn reformla dntrlmesi mmkn olamazd. Bkz: Philip G. Roeder, Red Sunset: The Failure of Soviet Politics, Princeton University Press, Princeton, 1993.
41

22

Birincisi, Boleviklerin, devletin faaliyet alanlarn ve fonksiyonlarn en azami snrna karmalardr. kincisi ise, birbirine paralel olarak Parti brokrasisi, Halk Komiserleri brokrasisi ve sovyetler brokrasisinin kendi kanallarnda genilemesidir. Brokrasi bu ekilde kanall genilerken sadece Parti, hkmet ve sovyetler arasnda deil; ayn kurumun blmleri arasnda bile yetki ve grev atmas hkim olmutur. Yeni kurulan kurumlar, bir taraftan grev tanmlamalar erevesinde ulusal tekilatlanmalarn kurmaya alrken dier taraftan kendi alanlarnn tek hkimi olmaya almlardr44. Lenin, devlet brokrasisinin kiisel karlar ynnde ve sosyalizm ilkelerini geersiz klan bir anlayta hareket ettii gerekesinden ve siyasalarn etkin ve itibarl ahslarca uygulanmas gerekliliinden yola karak brokrasi zerinde Parti denetimini kurumsallatrmtr45. Bylece siyasal rejimin tek partili bir yapya dnmesini, Partinin bir rgt olarak tali konumdan asli konuma ykselmesi izlemitir. Sekizinci Parti Kongresinde, Parti rgtlenmesinde bir sra deiikliklere gidilerek MK Siyasal Brosu (Politbro), Tekilat Brosu (Orgbro) ve Parti Sekreterlii oluturulmu, tam zamanl alan Parti kadrolar tesis edilmi, yerel sovyetler ve dier kurumlarda alan Parti yelerinin, ilgili lek Parti tekilat tarafndan alnan kararlara bal kalmas zorunlu hale getirilmitir. Orgbro, Parti i ilerinin yrtlmesinden, Parti Sekreterlii ise Parti yelerinin ve grevlilerinin Parti ii konumlarn belirlemeden sorumlu olmutur. Politbro ise parti iinde nfus sahibi liderlerin Parti erevesinde bir araya gelerek siyasetin genel ynn belirleme merkezi olarak kurulmutur. lk yllarda Parti sralarndan Partinin nemli makamlarna atanmada ilgili aday belirleyen ve Kongre delegelerinin seilme prosedrn kontrol eden Parti Sekreterliinin yapsnda ve ynetiminde deiiklie
44

Ayr ayr kurumlarn atmas, dneme damgasn vururken genel tartma, brokrasinin muazzam ekilde genilemesi konusuna younlamtr. yle ki, ksa bir sre sonra brokraside istihdam olunanlar, genel igcnn te biri oranna ykselmitir. Verimsizlik ve yolsuzluk brokrasilemeyle paralel geliirken Lenin, brokrasilemenin btn boyutlaryla beraber ksa srede yerlemesini, Rus siyasal kltrne balamtr; ama Demokratik Merkeziyetiler, yeni rejimin kendi yapsnn bu konudaki etkisine dikkat ekmitirler. Sakwa, Russian Politics in Perspective, s.2526; Yeniden yaplandrma dneminde, brokratik kardurmay analiz eden Sovyet sosyal bilimciler, brokrasilemenin zamanla u sebebe bal olarak gelitiini belirtmitirler: i) ii snfnn yeteri kadar siyasal olgunlamaya erimemesi, ii) tarihsel olarak demokratik yaam biimi tecrbesinin ve devlet faaliyetinin hukuku esas alan bir gelenee sahip olmamas, iii) sosyalizmin domatik dnce ve yorum esasnda uygulanmaya allmas. Bkz: Andrey Zdramovyslov, A Guide to Inaction, Moscow News, No. 11, 13 March 1988, s. 12. 45 Roeder, Red Sunset: The Failure of Soviet Politics, s. 46.

23

gidilmitir. 1922ye kadar nemli bir arla sahip olmayan Parti Sekreterliinin46 stats ykseltilerek Parti Genel Sekreteri grevi tahsis edilmi ve Lenin, Parti Genel Sekreteri grevini, dier Bolevik liderlerden farkl olarak kendisiyle hi bir zaman fikir ayrlnda bulunmayan ve kendisine srekli sadk kalan47 ve ayrca nceki Parti sekreterleriyle Kretinsky, Preobrazhensky ve Serebriakov kyasta daha nfuzlu olan Staline emanet etmitir48. Partinin bir rgt olarak tali konumdan asli konuma ykselmesini, yrtmenin etkinletirilmesi ve atma zemininden uzaklatrlmas da gerekli klmtr. Rigby bu durumu iki sebeple aklamaktadr. Birincisi, HKK balamnda siyaset oluturma ve hkmet etme mekanizmas, liderler arasnda ortaya kan anlamazlklar giderecek yapda olmamasdr49. kinci ve nemli sebep ise, merkezde ve tarada brokratik devlet aparatn denetleme ihtiyacdr50. Geri, devrimden sonra, HKKnin hem siyasetin genel ynnn belirleyicisi hem de gnlk ilerin takipisi olmas, onun, Partiden bamsz bir balamda kendi otoritesi zerine konumlandn sylemeye esas vermemektedir. Sol Devrimcilerle yaplan ksa sreli koalisyon dnemi haricinde, HKKnin btn yeleri, ayn zamanda Parti st kurumlarnda da temsilci konumunda bulunmutur. Ayn durum, sovyetler iin de sz konusudur. Bu dnemde, Parti-devlet ilikisi asndan dikkat edilmesi gereken husus, btn devlet organlarnda Parti yelerinin hkim olmasna ramen, Partinin bir rgt olarak disiplinli bir ekilde rgtlenmemesi ve siyaseti dorudan kendi organlarnca denetlememesidir. Partinin devlet brokrasi aparatn denetlemeyebilmesi, sovyet anayasaclk sisteminin ilkeleri olan kolektif liderlik, demokratik merkeziyetilik ve Parti ii
Rigby, The Government in the Soviet Political System, s. 541. Sonradan Stalin ve takm, btn Sovyetler Birliini, Stalinin ahsna tapnmaya mecbur kld dnemde, onun Leninle hibir fikir ayrl yaamadn, Leninin hep sa eli olduunu temel ara olarak kullanmtr. Bkz: Gream Bill, The Soviet Leader Cult: Reflections on the Structure of Leadership in the Soviet Union, British Journal of Political Science, Vol. 10, No.2, April 1980, s. 167186. 48 Basily, Russia under Soviet Rule: Twenty Years of Bolshevik Experiment, s.225 49 HKK, her biri kendi tekilatlar zerinde etkili Bolevik liderlerin arasndaki atmay giderecek bir yapda olmam, Troki, Stalin ve Dzerjinski gibi kdemli liderler, toplantlara yardmclarn gndererek HKKnin ikinci dereceli bir organa dnmesine sebep olmu ve liderler, kendi tutumlarna destek salamak iin parti temsili organlarna ilevsellik kazandrmtr. lkeyi HKKndeki makamndan yneten ve Partide herhangi bir resmi grevi bulunmayan Leninin 1921den itibaren hastal dolaysyla siyasetten ekilmesi de HKKnin Bolevikler iin ekim merkezi olma zelliini kaybetmesinde etkili olmutur. 50 Rigby, The Soviet Political Executive, 19171986, s.1213.
47 46

24

muhalefetin yasaklanmas karar ile mmkn klnmtr. Bilindii gibi Sovyet siyasal sisteminde, sovyet idare usul mant ve Komnist Partisinin Marksist doktrin temelinde yaplanmas dolaysyla kolektif liderlik esas alnmtr. Sovyet anayasalar, hem yasama hem de yrtme fonksiyonunun icrasnda, hacimce geni organlarn liderliini, bu organlarn yelerinden birine deil; ilerinden oluturulan prezidyum gibi i oluumlara vermitir. Parti Tz de bu forml benimsemitir. Parti Tznn
51

27.

maddesine

gre,

Parti

liderliindeki

temel

ilke

kolektivizmdir . Bu ilkeye uygun olarak Parti Tz, Partinin yetkili organlarnn srasyla, 30., 34. ve 38. maddelerinde Parti Kongresi, kongreler arasnda MK ve MK plenyumlar arasnda ise Politbro ve Parti Sekreterlii olduunu belirtmektedir52. Ynetimde kolektif liderliin esas alndn, Leninin almalarnda da grmek mmkndr. Lenin, sovyet devletinde btn ilerin MKde tam yelii bulunan oligari tarafndan yrtlmesi gerektiinden bahsetmektedir53. Devlet organlarnn Parti organlar tarafndan denetlenmesi ilevinin kurumsallatrlmasna paralel olarak Parti sralarnda da disiplin hkim klnmaya allmtr. Disiplin, Sovyet anayasaclnn dier iki unsuru olan demokratik merkeziyetilik ve parti ii muhalefetin yasaklanmas ile salanmtr. 1919da kabul edilen Parti Tz, Parti organlar oluumunun ve Parti organlar faaliyetinin demokratik merkeziyetilik esasnda srdrlmesini gerekli klarken, 1921de kabul edilen Parti ii muhalefetin yasaklanmas karar da Parti ii muhalefeti yasaklamtr. Parti ii muhalefetin yasaklanmas karar, demokratik merkeziyetilik ilkesinin sadece merkeziyetilik esasnda uygulanmasna sebep olmutur. Parti Tznn 19. maddesine gre, demokratik merkeziyetilik ilkesinin drt unsuru bulunmaktadr: i) btn Parti organlar seimle olumaldr, ii) Parti ynetici organlar kendi rgtlerine ve kendilerinden daha st Parti ynetici organlarna periyodik olarak rapor sunmaldr, iii) Parti almas ok sk disiplin erevesinde yrtlmeli ve aznlk ounlua tabi olmaldr iv) st organlarn kararlar alt organlar iin balaycdr.

51

Ustav Kommunisticheskoi Partii sovetskogo soiuza. Utverjden XXII sezdom, cahaztichnye izmeneniia vnesny XXIII Sezdom KPSS, zdatelstvo Politicheskoi literatury, 1970, s.14. 52 Ustav Kommunisticheskoi Partii sovetskogo soiuza, s.15,16,17. 53 Lenin, Polnoe Sobranie Sochinenii, 5. Bask, Vol. 41, Moskva, 1963, s. 31

25

Parti ii muhalefetin yasaklanmas karar ise, Parti iinde muhalif akmcln glenmesi dikkate alnarak54 Parti ve devlet brokrasisinin belirlenen politikalara younlamasn ve baml kalmasn salamak amacyla Leninin teklifi zerine MK tarafndan alnmtr. Partinin rgtsel birlikteliini artrmak ve Parti faaliyetini etkinletirmek iin Parti ii (ve dnda) Parti politikasna muhalefet edecek gruplarn oluumunu engelleyen karara gre belli bir konuda Partinin bir karara varmamasndan nce o konu zerinde (grece) zgrce tartma imkn olsa da Partinin o konuda siyasa retmesiyle birlikte ilgili siyasann eletirilmesi kesin olarak yasaklanmaktadr. Leninin kendini eletirenleri susturmak iin icat ettii bu formln etkin uygulamasn salamak iin ayn kararla MKye karar ihlal edenleri Partiden uzaklatrma yetkisi verilmitir55. Karar, ayrca, Parti ii muhaliflii ve Parti siyasalarnn eletirilmesini rejim dmanl olarak tanmlamtr56. Sonu olarak, Sovyetler Birliinde iktidarn anayasasnn oluumunu Roederden yaptmz u alnt ile zetleyebiliriz: Boleviklerin kendilerini ii snfnn ncleri pozisyonunda grerek bu pozisyonlarn srdrmek iin yaptklar tercihler, yeni siyasal dzenin anayasasn oluturmutur. Toplumu dntrmek [komnizmi ina etmek] grevine, siyasal anlamda drt ayakl kurum ina etme stratejisi elik etmitir. Bu stratejinin ayaklar unlar olmutur: katlmc olmayan bir toplum yaratma, gnlk hkmet etme ilerini Parti d kurumlara aktarma, hkmet etme ilerinin aktarld kurumlar denetim altnda tutma ve Parti denetimini srdren Parti tekilatn belli bir disiplin altna alma. yle ki, Parti, nc roln yrtebilmek iin siyasal karar alma merkezini kendi iinde konumlandrm ve
54

savan sebep olduu ekonomik buhran, sava komnizminin sert ierikli yntemleriyle birlikte, devrime inanm hem lkenin krsal blgelerindeki kyllerin hem de sanayi merkezlerindeki iilerin Bolevik ynetimine kar olumsuz tavr almasn salamtr. 1920nin yazndan sonra kylerde gerilla sava, ehirlerde ise grevler, gsteriler Bolevik rejimini hedef almaya balamtr. En sonunda, Mart 1921de, batllarn devrimci, sovyetlerin ise kar-devrimci adlandrdklar eskiden Boleviklerin gl kalelerinden biri olan Kronstadtda donanmaclar ve iiler, Bolevik rejimine kar ayaklanmlardr. Bolevikleri, sovyetlerin ynetim hakkn zorla gasp etmekle sulayan iiler ve askerler, Bolevikleriz sovyet ynetimi slogan altnda u taleplerde bulunmulardr: gizli oylama ile sovyetlere seimlerin yeniden yaplmas; iiler, kyller ve btn sol partiler iin ifade zgrlnn salanmas; btn siyasal mahkmlarn serbest braklmas ve ordu ve kylerde zel Komnist terr brolarnn kapatlmas; gerek ii sendikas faaliyetinin balatlmas ve kyllerin topra kullanmada zgr braklmas. Bkz: Sakwa, Russian Politics in Perspective, s. 26-27; Scharpiro, The Government and the Soviet Union, s. 39-40. 55 Gordon B. Smith, Soviet Politics: Struggling with Change, 2. Edition, St. Martins Press, 1992, s.33 56 Scharpiro, The Government and the Soviet Union, s .42-43

26

kitleleri siyasal karar alma srecinin dna atmtr. Bununla birlikte, toplumu dntrme misyonu, ok zenle oluturulmu bir idari yapnn varlna ihtiya duymu ve Parti, dntrme misyonunu kendi dnda olan bu brokrasi tekilat araclyla yrtmeyi hedeflemitir....Yalnz, Parti, hkmet etme ilevinin baka organlarca yrtlmesinin kendi nc konumuna zarar verecek diye, denetim mekanizmasn tesis etmitir. Hkmet zerindeki denetimi, etkin bir ekilde yrtebilmek iin ise Parti kendi sralarnda gl bir disipline ihtiya duymutur....57.

4. Sovyetler Birliinde ktidarn Anayasas Balamnda Siyaset

Sovyetler Birligi, Marksist-Leninist ideoloji temelinde, geleneksel temsil edici kurumlarn ilev ve yetkisel acdan yokluu ve glerin birlii ortamnda, btn siyasal, sosyal ve iktisadi hayatn tek ynlendiricisi ve ilkesel ve ahlaksal esasnn tek kayna olan Komnist Partisinin nderliinde, hkmet brokrasisi ve msaide edildii oranda sovyetler matrukas tarafndan ynetilmitir, denilebilir. Bu ereveden hareketle Sovyetler Birlii siyasal sisteminin baz zelliklerini yle sralamak mmkndr: Marksist-Leninist ideolojisi dogmatizmine sahip olmak, liberal demokrasi kurumlarn reddetmek, sosyal snf atmasnn olmad ortamda gler ayrl ilkesine ihtiya kalmad gerekesiyle kuvvetleri proletarya diktatrlnde birletirmek, rejimin kurucusu Komnist Partisi ve onun gdmnde oluturulanlar haricinde toplumsal dinamikler zerine kurulu her trl siyasal, sosyal ve iktisadi rgtlenmelere izin ve imkn vermemek, teorik olarak devlet idaresi aparatn sovyetler matrukas sisteminden szlerek komn demokrasisi ilkesine gre oluturulduunu iddia etmek. Bu zelliklere siyasetin de fakto ileyiinde, teki, merkezci ve gayri katlmc gibi grnen sistemin aslnda oksayal kar merkezlerinin att, hesaplat ve kendilerini ayr ayr kurumlar suretinde ifade ettii iradelerin tezahr alan olduunu da ilave etmek gerekmektedir. Aksi takdirde, Lowenthalin da belirttii gibi modern dnemde Sovyet siyasal sisteminin meruiyet sorunu yaamadan devam etmesinin
57

Roeder, Red Sunset: The Failure of Soviet Politics, s. 42.

27

izahn vermek mmkn deildir58. Etkili tek siyasal katlm arac olmas dolaysyla kar atmalarnn tezahr ettii alan ise Parti olmutur. Bu sebeple de siyaset, Partinin ileyi yapsna gre ekillenmitir. Yukarda, Parti ii muhalefetin yasaklanmas karar, demokratik merkeziyetilik ilkesinin sadece merkeziyetilik esasnda uygulanmasna sebep olmutur, diye belirttik. Bu yolla, Parti st organlarnn alt organlar tarafndan seilerek olumas mekanizmas ilevsizletirilmi, Parti liderleriyle devlet ve Parti brokrasisinin temsil ettii karlar arasndaki iliki informal yollarla srdrlmeye balamtr. Siyasette byle bir ilikinin srdrlmesini ve yerlemesini baka unsurlar da desteklemitir. Bunlardan biri, siyasal liderlik makamnn hukuksal olarak tanmlanmamas ve siyasal liderlik makamnn devir-teslim prosedrnn kurumsallamamasdr. Oysa dier siyasal sistemlerden farkl olarak Sovyetler Birliinde lider snrsz gce sahip olmutur, denilebilir. Bu yzden Parti oligarisini oluturan liderler, hem snrsz g karsnda kendi gvenliklerini salamak hem de bu snrsz gce ulamak amacyla gizli bir mcadele iinde olmu ve kolektif liderlik, liderlerden birinin stnln tesis etmeye zemin hazrlamtr59. yle ki merkezde kolektif liderlik ilkesine esasen birbirine stnlk oluturmayan liderler, seiciler niteliindeki birimleri, kaynaklarn blmnde ve siyasalarn oluturulmasnda dikkate alarak konumlarn korumak ve primus inter pares olabilmek iin kullanrken informal iliki an tesis etmek zorunda kalmlardr60. Sovyet siyasal tarihinde, kolektif liderlik ierisinden syrlp, kendi stnln dier liderlere kabul ettiren liderler, ya Bakanlar Konseyi Bakanln ya Parti Sekreterliini ya da bu iki grevi birden kontrol etmitirler. Mesela, Lenin ve Malenkov hkmetin ba olarak, Kruev ve Stalin ise nce Parti Birinci Sekreteri, daha sonra ise ayn zamanda hkmetin de ba olarak bu stnl elde etmilerdir. Bu iki makamn, liderlik mcadelesinde nemli yer tutmas, patronaj ilikilerin, bu makamlarca tesis edilmesine bal olmutur. Parti Sekreterlii, grevlere atanma ile Bakanlar Konseyi ise ekonomik kaynaklarn datmyla ilgili olmutur. Bununla
58

Ken Jowitt, Soviet Neotraditionalism: The Political Corruption of a Leninist Regime, Soviet Studies, Vol. 35, No. 3, July 1983, s. 275. 59 T. H. Rigby, The Soviet Leadership: Towards a Self-Stabilizing Oligarchy, Soviet Studies, Vol. 22, No.22, October 1970, 167170; Rigby, The Soviet Political Executive, 19171986, s. 4. 60 Rigby, The Soviet Leadership: Towards a Self-Stabilizing Oligarchy, s.169.

28

birlikte, Sovyetler Birliinde kolektif liderlik ierisinde en nfuzlu makam, Parti birinci sekreterlii veya Parti genel sekreterlii olmutur. Bunun sebebi, devlet brokrasisinin Parti tarafndan denetlenmesi veya devlet organlarnn Parti organlarna kar sorumlu olmas olmutur. Bu sre ise, grevlere atanma ve grevlerden alma ve nemli devlet grevlerinin Parti yeleri tarafndan tutulmas, her idari birimde konumlanan parti hcre birimlerinin (primary party organizations) ou zaman kararlarn uygulanmasn bizzat stlenmesi (podmena)61 eklinde gereklemitir62. Parti sekreterleri, devlet ve Parti organlarna ie alma sreci olarak bilinen nomenklatura sistemi sayesinde brokrasiyi kendi lehlerine ekme avantajna sahip olmu ve dier rakiplerini ynetimde etkisizletirmilerdir. Nomenklatura sistemine gre, yerel lekten MKye kadar, her Parti tekilat iki listeye sahip olmutur. Birinci liste, ilgili lekteki yerin ihtiyalarna gre tahsis edilmi devlet ve Parti organlar kadrolarn sralam, ikinci liste ise bu kadrolara atanabilecek olan ahslar iermitir. Her lekte, genellikle Parti ikinci sekreteri pozisyonundaki Parti grevlisi tarafndan olmak kaydyla Parti sekreterlii, atama ve grevden alma srecini, bu listeleri esas alarak yrtmtr. Liderler bu yolla tepede kalma ve en tepeye ykselme amalarn gerekletirmi, alt birimler de kendilerini yukardan sigortalamaya almlardr. Bir taraftan siyasette teki yapdaki tek partili sistemin, dier taraftan ise ekonomide merkezi ekonomik planlama sisteminin egemen olmas, siyasetle ekonominin birlemesine veya sembiyoz haline gelmesine sebep olmu63, bu ise yukaryla bal (protektsiya veya sviaz) olanlara hem ekonomik hem de siyasal alanda ayrcalk tanmtr64. Her idari birim aamasnda, ilgili st yneticiler, siyasal ve ekonomik kaynaklarn datmn, etkin bir ekilde yneterek hem patronlarnn iktidarda kalmasna ve siyasalarnn uygulanmasna nail olmu hem de kendilerine taraftarlar kazanmlardr. Bylece, kitlelerin siyasetten uzak tutulduu bir ortamda, yneticilerin tek sorumluluk veya hesap verme kriteri, patronlarna ballklar
61

Ronald J. Hill, Peter Frank, The Soviet Communist Party, Allen&Unwin nc., London, 1988, s. 88. A.e., s. 90. 63 Valerie Bunce, The Political Economy of the Brezhnev Era: The Rise and Fall of Corporatism, British Journal of Political Science, Vol. 13, No.2, April 1983, s. 132. 64 John P. Willerton, Patronage and Politics in the USSR, Cambridge University Press, Cambridge, 1992, s. 916.
62

29

olmutur. Karlnda patronlar da taraftarlarn bu sadakatini ve gvenirliini gz nnde bulundurmak durumunda kalmlardr. Liderlerin siyasal hedefleri ve kiisel karakterleri dolaysyla bu temellerdeki siyaset, Sovyetler Birliinde aada gstermekte olduumuz farkl uygulamalar dourmutur. Bu uygulamalar, hem Perestroyka reformlarna duyulan ihtiya, hem de Kruev dnemi gibi olumlu rnei ile Perestroyka reformlarna referans olma asndan nem arz etmektedir. a. Sovyetler Birliinde Stalinizm Sovyetler Birliinde iktidarn snrlandrlmasna kar herhangi bir mekanizmann olmad bir ortamda (grev srelerinin belli bir dnemle snrl tutulmamas, belli hallerde parti sekreterlerinin, MK yelerinin grevden uzaklatrlmasnn prosedrel olarak aklanmamas vesaire) patronaj ilikisiyle iktidarn srekliletirilmesi ve tek kii iktidarnn yerlemesi mmkn olmutur. Stalin, bu sayede, 1928den lmne kadar Sovyetler Birliinin totaliter bir devlet olarak anlmasna sebep olmutur. Bu yllarda, Stalinin Sovyet anayasaclnn esaslarn ustalkla kullanmas sonucunda lkede kii putlatrmas dnemi yaanmtr65. Stalinli yllarda, Parti bile zerkliini kaybetmitir. eyrek yzyldan fazla sren Stalin iktidarnn temel zelliklerini Smith yle sralamaktadr:66 Stalin, yardmclarnn, Parti ve devlet snfnn ve vatandalarn kendine kr krne, sorgulamadan itaatini salamak ve sistem ierisinde stnln temin etmek iin devrim ve i sava yllarnda etkin olan devlet terr uygulamasn mkemmelletirerek kitle terrn ynetiminin ayrlmaz paras yapmtr.

Sovyetler Birliinde Stalinizm hakknda bkz: Natig Abdullayev, Sovyetler Birliinde Stalinizm ve Stalinizmin Tasfiyesi Politikalar, Humanitar Elimlerin renilmesinin Aktel Problemleri, IV Buraxl, Bak, 2006, s. 303311; Roy Medvedov, The Stalin Question, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Stephan F. Cohen et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980, s.34; George W. Breslaur, Khrushchev Reconsidered, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Stephan F. Cohen et al., Indiana University Press, Bloomington, s.5152. 66 Smith, Soviet Politics: Struggling with Change, s. 44-46.

65

30

Devrimin ilk yllarndan itibaren devlet idaresinin merkezlemesi ve brokrasilemesi eilimi, Stalin dneminde, evrimini tamamlamtr. Stalin dneminde Parti, bir toplumsal ve siyasal harekt olma zelliini tamamen yitirerek Partiye yelik kriteri, halk Staline itaatte devaml klmaya evrilmitir. Kolektif karar alma mekanizmas terk edilerek liderin emirlerinin eksiksiz yerine getirilmesi esas alnmtr. Sistemin ilkeleri gerei tek otonom kurum olan Parti67, yava yava siyaset yapma surecinin dnda braklarak Partinin temsil edici kurumlarnn faaliyetine son verilmitir. Bu dnemde devlet faaliyetinin olabildiince genilemesi sayesinde Bakanlar Konseyi yrtmede arla sahip olmu ve Stalinin yakn evresi ve Partinin lider kadrosu da bu kaynaktan olumutur. Merkezi Planlamann etkisi ile ekonomi ynetimi de ar brokrasilemi, her sanayi dal iin ayr bir bakanlk tahsis edilerek, retim dzeni her fabrika ve tarm iftliinde bu bakanlklar araclyla idare edilmitir. Stalin diktatrl, kii putlatrlmasyla paralel yrtlmtr.

zellikle terr kendi ynetim sisteminin esas esi yapan Stalinin kurduu sistem, Stalinizm diye tanmlanmaktadr68. Stalinizmin bir fenomen olarak temelinin ne olduu, hangi tarihsel nedensellik zerine ina olduu hakknda deiik savlar vardr. Roy Medvedev, Solzhentsyn gibi Sovyet muhalif yazarlar, Stalinin hi de Leninizm doktrininden saparak farkl esaslara dayanan bir sistem yaratmak
67

1930lu yllara doru, dier btn kurumlar, kendi alanlarnda bamsz kararverme zelliklerini kaybederek, Sovyetler Birlii, Komnist Partisi temelli tek kurumlu sistem (mono-organizatonal system)e evrilmitir. Bu gelimeye parallel yryen Stalin otoritesinin tesisi, daha sonra, Stalinin iradesinin parti iradesine evrilmesiyle tamamlanmtr. Rigby, The Government in the Soviet Political System, s.21. 68 Stalinizm, totaliterizm rneklerinden biridir. yle ki, Stalinli yllar, Rus yazar Mirskiinin, Karl Deutch, Carl Freidrech, Zbigniew Brzezinski, Raymond Aron gibi siyaset bilimcilerinin totalitarizmi tanmlamak iin kullandklar kstaslar dogrultusunda yapt totaliter iktidarin u alt temel zelligine de sahip olmutur: i)btnlk bir ideoloji, ii) bir diktatr (vozhd, fhrer) tarafndan idare olunan (tek) ynetici kitle partisi, iii) kitle iletiim aralarnn tek merkezli kontrol, iv) ekonominin ve mesleki faaliyetin devlet tarafndan ynlendirilmesi ve kontrol, v) ideoloji ve polis kontrol, vi) acmasz terr kullanm. Bkz: G. Mirskii, Did Totalitarianism Disappear Together with the Twentieth Century, Russian Politics and Law, Vol. 41, No. 1, January-February 2003, s. 9.

31

dncesinde olmadn ve Stalinizmin 1920lerde yaanan gelimeler sonucunda tek alternatif olduunu ireli srmektedirler. Bu grte olan yazarlar, Stalinizmi, Rus devrimcilik gelenei ile Marksn liberal demokrasi geleneini ret eden dncelerinin bir araya gelmesinin sonucu olarak grmektedir. Stalinle Leninin farkl mizaca sahip liderler olduunu ve Buharinin aamal gelime modeli temelinde Sovyetler Birliinin geliebileceini savunmu olmasn esas alan yazarlar ise Sovyetler Birlii sosyalizminin Stalinizm kadar sert olmayabileceini belirtmektedirler. Troki, nceki iki grten daha farkl bir yaklamla Stalinizmin douunu, siyasal sistemin sosyalizm ilklerine gre dzenlenmesine deil, Rusyann toplumsal geri kalmlna, devrimin ilk yllarndaki Bolevik deneyimlerine, brokrasilemeye balamaktadr69. Bolevik devrimin mutlaka bir Stalin yaratp yaratmayaca hala de tartma konusudur. Stalinin eletirilmesi karsnda hem Batl hem de Rus-sovyet uzmanlar, siyaset bilimciler, Stalinin baka alternatifinin olmad ynnde tespitlerde bulunmuturlar. lgili tespitler, devrimin ihracnn imknszlat, d dnyann teki olarak algland bir ortamda, Sovyetler Birliinin bir devlet olarak varln srdrmesi ve geri kalmln amas iin toplumda yeniden harmoninin bozulmasna sebep olan sosyalizme aamal geii (YEPi) terk edip radikal, ksa srede sonu verecek programlara ynelmek gerekli idi ve tabii ki Stalin de bu nedenselliin rn idi ynndedir. Bu dorultuda, terr, propaganda, kii putlatrlmas ise hzl geii baarmak yolunda btn toplumu seferber etmenin aralar olarak deerlendirilmitir70. Stalin, bu sistemle halkn kendisini sorgulamadan desteklemesini ve siyasa ve hedeflerin etkili bir ekilde gerekletirilmesini amalarken, kaynaklarn etkin bir ekilde kullanm, kurumlar ve gruplar arasndaki ibirliinin salanmas ve toplumun dengeli bir ekilde geliimi ikinci plana atlmtr. rnein, planlar verimlilie deil rakamsal sonulara endekslenmi, dllendirme uzun dnemde baar salayacak programlara deil ksa dnemli plan deme sonularna gre datlm, btn toplumsal faaliyetleri zerine alan devlet memurlar yetenekleri ve
69

Sakwa, Russian Politics in Perspective, s. 46-49. Bu konuda bkz: Natig Abdullayev, Rusyada Sosyalizmin Kurulma Sorunsal veya Sonun Balancna Bak, Uluslaras Hukuk ve Politika Dergisi, cilt 3, say 11, s. 53-70.
70

32

tecrbelerine gre deil Staline ballklarna gre ykselmilerdir. Stalinin beenisi ve rzas zerine greve atanan yerel sekreterler, srf Stalinin emirlerini, plan hedeflerini baarabilmek iin Stalinin adam olma kudretinden hareketle blgelerinde Stalin yntemlerini kullanma serbestsine sahip olmulardr71. letiim, btn alanlarda hep yukardan aaya aktarlmak istenen emirlere, direktiflere hizmet etmi, rejim toplumsal tepkilere duyarl olmadndan, siyaset, dngsel olarak geri besleme faktrnden yoksun kalmtr72. kinci Dnya Savandan sonra deien i ve d koullar dorultusunda Stalin tarz siyaset retme, sanayilemi ve ok boyutlu toplumun ynetilmesinde yeterli olmamaya balamtr. Alfred Meyer bu durumu yle aklamaktadr: zensiz, ilkel fakat etkili Stalinist sistem, baarlarndan dolay tkezlemeye balad. Terr, seferberlik, merkezi kontrol yntemleriyle toplumsal enerjiyi zorlayarak sanayi toplumu yaratld ama bu kark, heterojen, paralarnn birbirine baml olduu toplumsal dzeni srdrmek, ynetmek ve gelitirmek ayn metotlarla mmkn olmamaktayd73. Basile Kerbley, terr, ideoloji ve iletiim aralarn kullanarak toplumu apolitize etmeye, toplumsal eitlilii ve canll dondurmaya alan Stalinin, Sovyet toplumunun da sanayileme sonrasndaki btn endstri uygarlklar gibi toplumsal farkllama ve bilinleme srecine girdiini grmezlikten gelmeye altna iaret etmektedir74. Hlbuki Martin Grouchn da belirttii gibi Stalin de iktidarnn son yllarnda ayn yntemlerle lkenin idare edilmesinin mmknszln kabul etmi75 ne var ki ne Kruev gibi halkla ibirliine gidebilmi, ne de Brejnev gibi kadrolara gvenebilmitir. Moshe Lewin, Stalinin

71

H.T. Rigby, The Soviet Regional Leadership: The Brezhnev Generation, Slavic Review, yayn yl ve numaras belittilmemitir, s.2-3. 72 Arthur W. Wright, Soviet Economic Planing and Performance, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Stephan F. Cohen et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980, s. 113-134. 73 Alfred Meyer, The Soviet Political System, The USSR After 50 Years: Promise and Reality, Ed. by. Samuel Hendel and BRAHAM Randolph Braham, Alfred A. Knopf, New York, 1967, s.51. 74 Basile Kerblay, Sovyet Toplumunda Yeni Ynelimler, Gorbaevin Rusyas, ev. ve Ed. by. Akta Cem ve Sevin Okyay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995, s.56-57. 75 Grouch Martin, Revolution and Evolution; Gorbachev and Soviet Politics, Philip Allen, NewYork, 1989, s.39; Stalinin bu korkusunun izlerini, 1934te Merkezi Komite adna Parti Kongresine sunduu alma raporunda da bulabiliriz. Bkz: SSCB Komunist (Bolevik) Partisi Merkezi Komitesinin 1934 XVII Parti Kongresine Kadrolar zerine Sunduu alma Raporu. http://www.stalinkaynak.com/kadrolar.html. 30.12.2006.

33

kendi yntemlerinden geri adm atmamasn, kendisinin ina ettii brokrasi aparatnn esiri olabilme ihtimaline balamaktadr76. Stalinizmin dourduu sorunlardan biri de siyasal elit ve aydnlarn huzursuzluu olmutur. Sovyet toplumunda hibir zaman birbiriyle uzlamayan bu iki tabakann ayn kaderi paylamasnn sebebi, sanayileme ve kolektifletirme ile paralel yrtlm kltrel devrimdir77. Aydnlar, sosyalist gerekilik ilkeleri esasnda halkn Stalinci sosyalist deerlerle btnlemesinde arac olunmaya zorlanm, bu erevenin dnda kalanlar burjuva snfnn szcleri ad altnda mahkm edilmilerdir78. (Marksist anlamda) snfsz toplumun en ayrcalkl tabakas olmasna bakmayarak terr ve srgn dalgalarndan en fazla etkilenen siyasal elitin srekli mdahalelere maruz kalmas, nce kltrel devrim kapsamnda eski Boleviklerin partiden uzaklatrlmas sreciyle balam, daha sonra gleri orantsnda tehlike arz etmeleri gerei zararszlatrlmtrlar. Bu dnemde, terr makinesi gizli polisin terre en fazla kurban veren kurum olmas tesadf deildir.79 Stalinin bu sreci ynetirken bavurduu bir dier yntem, kurumlarn ayr ayrlkta otoriteye sahip olmasn engellemek ve bylece onlarn konumlarn belirsizletirmek olmutur. b. Stalinizmin Tasfiyesi ve Kruev Reformlar Stalinizmin daha fazla devam ettirilemeyeceini Stephen Cohen, Stalinist sylem ve politikalarn ikilemlerden olumasna balamaktadr. Genelde btn Sovyet tarihini reformculuk ve muhafazakrln mcadelesi olarak deerlendiren ve Stalinizmin reformcu bir siyaset iin toplumsal zemin hazrladn ileri sren Cohene gre Stalinizm, (yukardan) devrim adyla balam muhafazakr toplumsal ve siyasal sistemin yerlemesiyle sonulanmtr; devrim geleneini arla zg uygulamalarla, sosyal adaletin insani sylemlerini terrle, sosyalist demokrasi ve
Sakwa, Russian Politics in Perspective, s. 44. Sakwa, Russian Politics in Perspective, s.33. 78 Basily, Russia Under Soviet Rule: Twenty Years of Bolshevik Experiment, Georgre Allen, London, 1938, s. 425-438. 79 Sakwa, Russian Politics in Perspective, s. 40-45, Smith, Soviet Politics: Struggling with Change, s. 42-45, Martin, Revolution and Evolution; Gorbachev and Soviet Politics, s.28-30, Basily, Russia under Soviet Rule: Twenty Years of Bolshevik Experiment, s. 247-251
77 76

34

Parti idaresi ynetimi idealn kii diktatrlyle, olaanst grev ve yetkilerle donatlan brokrasinin btn ihtiamn can gvenlii belirsizlii ile btnletirmitir80. Cohen, bu ikilemlerin, Stalin sonras dnemde, reformcu bir ynetime iki sebepten dolay yol atn sylemektedir: i) Stalinci sylemin paras olmas dolaysyla reformcu deerler, Stalinizm yllarnda dncel bazda da olsa kendini muhafza edebilmi ve Stalin sonrasnda anti-Stalincilik biimiyle ortaya kmtr ii) (gelecekteki her trl reform giriiminin engelleyicisi olsa da) gelir, ayrcalk, g ve stat kazanmasna ramen 1934ten sonra makam ve can gvenlii srekli tehdit altnda olan parti ve devlet brokrasisi, brokrasi aparatn Stalinci yaklamdan kurtarmak iin reformcu deerleri benimsemitir81. Kruev ve Gorbaevi bir reformcu olarak karlatrd Khrushchev and Gorbachev as Reformers: A Comparison isimli makalesinde Tompson ise Stalinin lmnden sonra haleflerinin konuda yaanan baskdan dolay deiim gerekliliiyle yzletiini bildirmektedir: 82 i) tarm ve dier gda sektrlerinde yaanan skntlar giderme ve halkn yaam standartlarn ykseltme basks ii) siyasal elitin fiziksel gvenlie kavuma ve parti ve devlet idaresi ynetiminin belli bir dzene sokulma basks iii) Stalinli yllarda gerek ideoloji deerlerinden daha ok Stalinin ahsna yneltilen ve Stalinin lm ile son bulan meruiyet sorununa zm bulma basks.83 Stalinin lmnden sonra Stalinizmin devam ettirilmesi lkenin genel durumu asndan yararl olmamakla beraber siyasal elit arasnda da yeni ynelime kap amak konusunda gizli bir ittifak yaranmtr. Liderler ok ihtiyatl davranarak aralarndan yeni bir Stalin yaratmamaya zen gstermilerdir. Hem Bakanlar Konseyi Prezidyumu hem de Politbro tam yesi olan Malenkovun Parti
80

Stephan F. Cohen, The Friends and Foes of Change: Reformism and Conservatizm in the Soviet Union, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Stephan F. Cohen et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980, s. 20 81 A.e.,s. 20-21 82 W. J. Tompson, Khrushchev and Gorbachev as Reformers: A Comparison, British Journal of Political Science, 23, 1993, s. 82-83 83 Sovyet siyasal sisteminin sadece ge dayanlarak ynetilmediini belirten Rigby, iktidarlarn srekli meruiyet araylarnda olduunu ve Weberin meruiyet biimlerinin hepsinin ayn anda mevcut olduu Sovyetler Birliinde sadece olarak baz dnemlerde bu biimlerden birinin daha baskn ktn bildirmektedir. Siyasal ynetim konumlar gerei silikleen meruiyet biimini bir baka meruiyet biimi ile doldurmay ihmal etmemileredir. Bkz: T.H. Rigby, A Conceptual Approach to Authority, Power and Policy in the Soviet Union, Authority, Power and Policy in the Soviet Union, Ed. by. H. T. Rigby et al, St. Martins Press, New York, 1980, 9-31.

35

Sekreterlii ile Bakanlar Konseyi bakanln ahsnda birletirmesi ve onun bu aralarla hem Parti hem de devlet brokrasisini etkisi altnda tutmas sakncal bulunmu ve Politbro yeleri onun Parti ve devlet grevlerinin birinden istifa etmesi konusunda ittifak etmitirler. Sistemdeki Stalinci elerin ayklanmas, siyasal dzenleme ve gelimelerle snrl kalmamtr. Stalinin lmyle artk siyasette mutlak tek doru olduunun ileri srlmesi imknszlamtr. 1933-34de Politbro ii Kirov grubunun ve 194748de yene Politbro ii Voznesenski grubunun kolektifletirme ve ar sanayilemenin sk siyasal aralarla srdrlmesinden vazgeilmesinin ileri srlmesi zamannda olduu gibi siyaset yapm srecinde farkl yaklamlara sahip olmak, srgn ve terr dalgalarn canlandrmamtr. Edebiyatta (Novy Mir dergisi editr Tvardovskinin grevinden alnmasna sebep olsa da) Pomerantsevin Edebiyatta tenlik stne isimli makalesinin yaynlanmasyla iki cephenin kar durmas dnce baznda kalarak devam edebilmitir84. Sistem snrlar ierisinde de olsa sanayi, tarm, kltr ve d siyaset alanlarnda farkl projeler birbiriyle yarr olmutur. Genel olarak Stalin sonras Sovyetler Birliinde yaanan dnm Stalinizmin tasfiyesi olarak bilinmektedir. Terrn siyasal bir ara olarak kullanlmasnn son bulmas, partinin otonom siyasal ve toplumsal konumunun berpa edilmesi ve liderlerin kendi aralarndaki anlamalarla gleri dengeletirerek kolektif liderlii tesis etmeleri gibi gelimeler, sistemdeki Stalinci elerin ayklanmasdr ki bu da Stalinizmin tasfiyesinin ilk ayan oluturmaktadr. D siyaset ve ekonomi alanlarndaki gelimeler de bu dnemdeki dnmn yansmalarndandr. yle ki, d siyasette, Malenkovun askeri harcamalar ksarak Batyla bar iinde bir arada olma nerisi, daha sonra Parti tarafndan da benimsenerek Sovyet d siyaseti literatrnde ilk defa yumuama sylemlerinin arlk kazanmasna sebep olmutur85. Kruev, artk kapitalist dnya ile sava anlamszdr ve sosyalist lkeler, kapitalizmin kendi iindeki ztlklarn diyalektii ile zlmesini beklemeli86 ilkesini esas alarak byk glerin savatan kanmalar ve farkl sosyal sistemler
84 85

Bkz: V. Pomeranrsev, Ob skrennosti v Literature, Noviy Mir, No. 12, 1953, s. 221. Sakwa, Russian Politics in Perspective, s.51. 86 Martin, Revolution and Evolution; Gorbachev and Soviet Politics, s. 40.

36

arasnda bile ekonomik ibirliine dayal bir siyasetin etkin klnmas gerektiine iaret etmitir. Tarm ve tketim sektrlerinde kronik yetersizliklerin zm maksadyla giriimlerde bulunulmu, tarmsal retimi tevik etmek iin kolektif iftlik rnlerinin devlet tarafndan al fiyatlar artrlrken vergi oranlarnda nemli oranda indirimlere gidilmitir. Kerblay, emein alma yerinde seferber edilmesi uygulamalarnn kaldrlmas ile birlikte merkezi planlama sistemine de ilk darbenin bu dnemde vurulduunu belirtmektedir87. Artk iletmeler, emein serbest dolamndan kaynaklanan yeni durumda emek iin rekabet etmek zorunda kalmtrlar. te btn bu gelimeler sonrasnda Sovyetler Birliinin artk bir totaliter devlet olma zelliini geride brakt sylenmektedir. Juan Linz, Stalinin lmyle birlikte Sovyetler Birliinin, bir nevi yeni bir rejime gei hazrl dnemi olan post-totaliter srece ayak bastn sylemektedir88. Cohen de 1953ten itibaren Sovyetler Birliinde, totaliter rejime aykr olan bir durumun - kar akmlarn atmas - varlndan bahsederek, Sovyet siyasal rejimini donmu totalitarizm ad altnda tanmlamann yanllna iaret etmitir89. Totalitarizm ve Sovyet siyasal sistemi zerinde alan birok yazar da bu gr paylamaktadr. Yalnz, Stalinin lmyle birlikte balayan de-totalitarization veya de-Stalinization sreci, Stalin kiiliini hedef almayan bir erevede devam etmi, Stalin hale de ilahiliini koruyarak Sovyet siyasal sisteminin ideoloji simgelerinden biri kalmaya devam etmitir. Kruevin, Yirminci Parti Kongresinin kapal oturumunda, Kii Putlatrmas ve Sonular zerine isimli konumas, Stalinizmin tasfiyesinin ikinci ayan balatmtr90. Konumasnda, Stalinin susuz parti yelerini yasad bask aralaryla susturduuna, kitle terryle halk bask altnda tuttuuna, partinin otonom syas ve toplumsal konumunu tahrip ettiine, nceden bilgi sahibi olmasna ramen Alman igaline kar tedbir almamasna deinen Kruev, Stalini, parti tarihini sahteletirerek kiiye tapnmay zorunlu klmakla sulamtr. Kruevi byk bir aknlkla dinleyen MK yeleri, konuma zerinde genel bir grme ve
Kerblay, Sovyet Toplumunda Yeni Ynelimler, s. 60. Juan J. Linz, Totalitarian and Authoritarian Regimes, Lynne Reinner Publishers, Boulder, London, 2000, s. 5-7. 89 Cohen, The Friends and Foes of Change: Reformism and Conservatizm in the Soviet Union, s. 12 90 Medvedov, The Stalin Question, s.34
88 87

37

tartma yapmadan u karar almtr: Marksist-Leninist ilkelerle badamayan kii putlatrlmasna son vermek ve parti, devlet ve ideoloji balamndaki sonularn ortadan kaldrmak amacyla, parti, aralksz bir mcadele ierisinde olacaktr91. Burlatskiye gre kendilerinin de Stalin ynetiminin elemanlar olmalar dolaysyla (Stalin) haleflerinden hi birisinin gze alamayaca siyasal riski gz ard eden Kruev, Stalin sorununu aa vurmakla Sovyet siyasetine ihtiyac olduu temiz havay getirip yeni bir dnemin temelini atmtr92. Bu temel, Kruevi, kendisini, Brejnevli durgunluk yllarnn takip etmesi dolaysyla da reformculuun referansna evirmitir93. Dier taraftan, bu andan itibaren her reform ncesinde Stalin fenomeni ise hep bilinmesi, yzleilmesi ve slah edilmesi gerekli bir hedefe dnmtr94. Kruevin, Yirminci Parti Kongresinde Stalin sorununu dile getirmesi, ynetici snf eylemlerinin hukuksal snrlar iine alnmas, sistemde eletiri mekanizmasnn ilevselletirilmesi, sansrn belli bir oranda hafiflemesi ve halkn siyaset yapma srecine celbedilmesi asndan nemlidir. Bu giriim, Kruev ynetim anlay balamnda gereklemitir. Malenkovun parti sekreterlii grevinden ekilmesi sonrasnda Partinin birinci sekreteri olma konumuna ykselen Kruev, en bandan, ekonomik bymenin kitlelerin teebbsyle salanacana inanm ve bunu gerekletirecek liderlik modeli araynda olmutur95. Kruev, bir nevi Leninin komun demokrasisi doktrinini temel alarak devlet ynetim tekilatn yeniden ina etmeye almtr. Siyasal katlma snrlarn genilendiren, siyaset yapma srecine uzmanlar dahil etmeye alan, parti kaplarn kitlelere aarak parti ye saysnda bir ka defa arta sebep olan, greve atanmada parti ve dier devlet okullarn bitirmi olma zelliine nem vermeyen uygulamalarnn yannda Kruev baz hizmetlerin resmi grevlilerden alnp sosyal aktivistlere aktarlmasyla sivil toplumun canlanmasna da sebep olmutur. Stalinin toplum komnizme yaklatka
91 92

A.y. Fedor M. Burlatskii, Khrushchev: Shtrikhti k Politicheskomu Portretu, nego ne Dano: Sudb, Perestroiki, Vgliadvaias v Proshloe, Vozvrashchenie k Budushchemu, Ed. by. N. Yu. Afanasev, Progrees, Moskva, 1988, s. 424. 93 David Nordlander, Khrushchevs Image in the Light of Glasnost and Perestroika, The Russian Review, Vol. 52, April 1993, s. 251. 94 Bu konuda bkz: Thomas Sherlock, Politics and History under Gorbachev, Problems of Communism, May-Aug., 1988, s. 16-42 95 Breslaur, Khrushchev Reconsidered,s.51-52.

38

snf atmas daha da artmaktadr ilkesini yalanlayan bir sylemle, partili ile partili olmayan, ii ile kyl arasnda rejimin hi bir fark gzetmediinin stnde duran Kruev, halka gven, genlere gven gibi yeni ifadelerle de toplumsal barn salanmasna almtr96. zynetim ilkesi erevesinde, ynetimde sovyetlerin ve ii sendikalarnn yetkileri ve grevleri artrlm, merkezi ekonomi bakanlklar ve Makine-Traktr stasyonlar (Mashine-Tractor Stations) feshedilerek yerelleme ynnde dzenlemelere gidilmitir.97 Stalinizmin tasfiyesinin ikinci ayann bir dier zellii, ynetim ii liderlik mcadelesinde stratejik nemi ncelikli olan bir giriim olmasdr. yle ki, Malenkovla girdii liderlik yarnda stnlk elde etse de Kruevin pek gereki olmayan projeleri baarszlkla sonulanmtr98. Malenkov, Molotov, Kaganovi, Voroilov ve Saburov gibi Kruev muhaliflerinin Staline daha yakn olmalar ve Kruevin zerindeki baarszlk basksn azaltma ihtiyac, Kruevin Stalin sorununu gndeme getirmesinde etkili olmutur99. Yirmi ikinci Parti Kongresinde de Kruev, ekonomide yaanan gerilemenin dourduu huzursuzluu atlatmada ayn konuya, Stalin sorununa, tekrar geri dnmtr. Kruevin Stalinizmin mahkm etmesi, birok alanda, daha ok Stalinin ahsna ynelik sulamayla snrl kalmtr. zellikle, ekonomide, Stalinin kurumsallatrd merkezi planlamaclk ve kolektifletirmenin ortadan kaldrlmasna ynelik ciddi admlar atlmamtr. Kullandklar aralar farkl olsa da

A.m., s. 55-57. Belirtildii gibi Kruev politikalarnda amaca ulama bakmndan yetersizlikler mevcut olmutur. Makina Traktr stasyonlar kaldrlrken, kollektif iftliklerin yeteri kadar byd ve buna bal olarak da teknik destein kendileri tarafndan yrtlebilecei ve bylece merkezleme ynnde bir unsurun daha elenecei dnlmtr. Yalnz, iler hi de bu ynde gelimemi ve makina konusundaki bilgisizlikten dolay byk israflar ve retim azalmas yaanmtr. Bkz: Martin Walker, Mihail Gorbaevin Ykselii, Gorbaevin Rusyas, ev. ve Ed. by. Akta Cem ve Sevin Okyay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995 , s.2223. Merkezi ekonomi bakanlklarnn kaldrlmasyla da amalanan brokrasilemenin ortadan kaldrlmas gerekletirilmemi, tam tersne, bu aa sovnarkoz brokrasisinin de katlmasyla katlanmtr. Bkz: Smith, Soviet Politics: Struggling with Change, s. 50. 98 Baarszlkta, Kruevin benimsedii ynetim modeline kar brokratik kardurmann da etkisi olmutur. Bkz: Breslaur, Khrushchev Reconsidered, s.57-60. 99 Smith, Soviet Politics: Struggling with Change, s.48-49; Medvedov, The Stalin Question, s.36; Sakwa, Russian Politics in Perspective, s.56. Ayrca, Kruev, Stalini sulayarak partiyi temize karmay amalamtr. Bkz: Martin, Revolution and Evolution; Gorbachev and Soviet Politics, s.42.
97

96

39

ayn Kruev de Stalin gibi halk seferber ederek kalknmay denemitir. Siyasalar arasndaki kopukluk bu dnemde de devam etmitir. Hukukun neminin vurgulanmas ve sosyalist hukuksallk ilkesinin ynetimde etkin klnmas sylemlerine ramen Kruev de muhalifleri tarafndan bir taraftan Stalinin kii putlatrmas siyasetini eletirirken dier taraftan kendi ahsnda kii putlatrmas kurumunu canlandrmakla sulanmtr. c. Sovyetler Birliinde Brejnev Dnemi Sovyetler Birliinde, Stalin sonras liderler siyasal katlma nem vermitirler. Farkl dnemlerde, liderler, zellikle siyasal katlmann u drt biimini tekrardan deerlendirip tanmlamaya almlardr: i) vatandalar kamu ileri idaresinin yrtlmesine celbetme, ii) siyasal karar alma ncesinde, entelektellerin, ii ve kyllerin kararlarn almna girdi salamas, iii) devlet memurlar karsnda vatandalar hak ve yetkilerle donatma, iv) baz hizmetleri devlet grevlilerinden sosyal aktivistlere devretme. Deien artlar altnda, liderler, katlmn ynetim aamasnda gerekli olduuna ikna olsalar da brokrasinin bu durumdan honut olmayacaklarn bilerek deiik yntemlere bavurmulardr. Kruev, brokrasinin nceliklerine aldrmadan, onlarn direniini halk siyasal katlm yntemiyle aabileceini dnmtr. Kruev, bu yaklamla, bir nevi yneten-ynetilen ayrm gzetmeden toplumun canlanacana inanmtr. Dier bir yntem ise siyasal katlmm ynetsel yaklama gre yaplandrlmasdr. Malenkov tarafndan dnlen ve Brejnev tarafndan uygulanan bu yaklamda, siyasal katlmn, brokratik ayrcalklar tehdit etmeyecek bir ekilde kanalize edilmesi esastr100. Bu yaklamn temel ncelikleri, kadrolara gven politikas ile devlet-toplum aras gizli szlemelerdir. Siyasal katlm daha ok brokrasinin st dzey kararlama srecine eklemlenmesi olarak alglanm ve Stalin ve Kruev dneminden farkl olarak Parti ve devlet brokrasisini huzursuz eden idari ve cezai tedbirlere son verilmitir. Brejnev dneminde zellikle st dzey yneticiler olmak kaydyla

100

Breslaur, Khrushchev Reconsidered, s.52.

40

brokratik personelin grevi brakmas, lm gibi istisnai durumlarda sz konusu olmutur. Brejnev ynetimi, tketim sektrne yaplan harcamalarla Sovyet insannn maddi olarak temin olunmasna almtr. cretlerde eitlilik ilkesi esas alnrken herkese istihdam olunma garantisi verilmi ve Sovyet insan, bireysel olarak ekonomik risk sorunundan azat edilmitir. Bu durum, zel giriimciliin olmad bir ortamda kadrolara gven politikas dolaysyla Parti ve devlet brokrasisini de motive edecek bir sebebin olmamas sonucuyla alanlar tevik edecek unsurlar tamamen ortadan kaldrmtr. Zarar eden iletmeler, doal kaynaklarn ihracyla ve ksmen karla alan iletmelerin artlaryla sbvanse edilmitir101. 1977den itibaren bte ak verilmeye balam ve Sovyet ekonomisi durgunluk dnemine girmitir te bu yzden, Brejnevli yllar, Sovyetler Birlii tarihinde durgunluk dnemi olarak tannmaktadr. Stalin ve Kruevin aksine, Brejnev liderliindeki iktidar, toplumu eitli aralar kullanarak seferber etme siyasetini terk etmitir. Korparatist bir yaklamla, btn toplumsal kesimlerin, belirli oranda temin edilmesine allm, farkl gruplar, kurumlar arasnda atma asgari dzeye indirilmeye allarak gelime ile istikrarn birlikte yrtlmesi hedeflenmitir102. Kruev dnemi eletiricilik, snrl Glasnost, sovyetlerin canlandrlmas gibi politikalarn yerine, Neo-Stalinci bir yaklamla, kadrolara gven politikasna stnlk verilmi, geni tarm ve sanayi sektr, devlet toplum arasndaki toplumsal szlemelerle sbvanse edilerek, kitlelerin politikadan uzak bir ekilde rejime desteinin alnmasna allmtr103. Sonu olarak Brejnev yllar, Sovyet tarihinde, hem siyasette, hem de toplumsal giriimcilikte en durgun dneme evrilmitir. Kurulu dnemindeki hzl ekonomik byme, bu dnemde, giderek sfra yaklamtr. Siyasetteki karlkl bamllk ilikisi, informal ilikilerin btn lkede yaygnlap, ikinci bir ekonomi ve siyaset arenasnn yaranmasna, bu ise birlik apl yolsuzluk alarnn inasna, parti ve devlet brokrasisinde, iyerlerinde disiplinsizliin kklemesine sebep olmutur.
Bkz: Janine Ludlam, Reform and Redefinition of the Social Contarct under Corbachev, World Politics, Vol. 43, No. 2, January 1991, s. 284312 102 Bunce, The Political Economy of the Brezhnev Era: The Rise and Fall of Corporatism, s.134-136. 103 Linda J. Cook, Breznevs social contrat and his Gorbachevs Reforms, Soviet Studies, Vol. 44, Issue 1, s. 3756
101

41

B. Sovyet Siyasal Sisteminin Sovyet dare Usul Balamnda Liberallemesi ve Sovyet Bakanlk Sistemi
1. Sovyetler Birliinde lk Reform Uygulamalar
a. Andropov Dnemi Reformlar ve Gorbaevin Parti Liderliine Ykselmesi Brejnev iktidarnn son yllarnda ve Brejnev lm sonrasnda, Sovyetler Birliinde reform, durgunluk dnemi politikalar sebebiyle yozlaan parti ve devlet brokrasisine ynelik giriimlerle balamtr. Zira Sovyetler Birliinde yaanan ekonomik skntlar, Parti devlet balamndaki idari sistemin etkin altrlamamasna balanmtr. Aratrmaclar, ekonomideki skntlarn,

1930larda Stalinin sistemletirdii merkezletirilmi planl ekonomi ynetiminden kaynaklandn belirtmilerdir104. Ne var ki, 1962de Pravdada yaymlanan iktisat Libermann makalesi nda gerekletirilen Kosigin reformlar dnda Gorbaeve kadar merkezletirilmi planl ekonomiyi yumuatmaya ynelik giriim olmamtr. Amann, ekonomi ynetiminde deiikliklere gidilememesinin sebebini, ynetici snftan iyeri yneticilerine, iilerden askeri sanayi birimlerine kadar birok toplumsal tabakann engel oluturmasyla aklamaktadr. zellikle, ekonominin piyasa artlarna gre ynetilmesi ynndeki deiiklikler, ekonominin idare tarafndan ynetilmesini kstlayacandan ve bu ile uraan devlet tekilatnn ortadan kaldrlmasyla sonulandndan brokrasinin reforma kar engelleyicilii belirgin olmutur105. Bu yllarda, Gorbaevin de liderlik makamna ykselmesine yardmc olan, onun esas destekisi ve Sovyetler Birliinde reform harektnn ncs Andropov, siyasal oligari ierisindeki konumunu salamlatrmtr. Devlet Gvenlik Komitesi (KGB) Bakan ve Politbro tam yesi Andropovun Parti liderliine ykselmesi ise Stalin yllarndan beri siyasal oligarinin nemli yelerinden ve muhafazakr gryle sistemin reformu ynnde en byk engellerden biri olan Suslovun
104

Hanson Philip, Economic Constrains on Soviet Policies in the 1980s, International Affairs, No. 3, 1980, s. 26; Ronald Amann, Soviet Politics in the Gorbachev Era: The End of Hesitant Modernization, British Journal of Political Science, Vol. 20, No. 3, July 1990, s. 296 105 L. V. Palei, K. L. Radzivanovich, How Carry Economic Reform: Points of View and Reality, Soviet Studies, Vol. 42, No. 1, January 1990, s. 26.

42

lm sonrasnda mmkn olmutur. Andropov, MKnin deolojiden Sorumlu Sekreteri ve Politbro tam yesi sfatlaryla Partinin iki numaral adam olan Suslovu ikame etmitir. Suslovun Brejneve bal bir kariyere sahip olmamasna bakmayarak siyasal oligari dairesinden ekilmesi106, 1981de on tam yeli Politbronun sekiz yesinin Brejnevin patronajnda olduu107 liderlikte ikinci bir grubun belirmesine yol amtr. yle ki, askeri lobinin desteini alan Andropov, Suslovun lmyle boalan parti ikinci sekreterliine atanm ve yalar yetmiin zerinde olan, yirmi yl akn bir sre boyunca hep en tepede kalan yallar grubunun yannda yalar elli ile altm arasnda deien ikinci grubun liderlii paylamasnda arac olmutur. Yolsuzlua kar mcadelesiyle siyasal nfusunu artran Andropov, daha sonra D leri Bakan Gromko, Savunma Bakan Ustinov gibi kdemli Politbro yelerinin de desteiyle 1982de Brejnevin lm zerine Parti liderliine seilmitir. Parti liderlii sresince, Andropovun reform niteliindeki siyaseti108, parti ikinci sekreteri olduu dnemde balatt strateji esasnda devam etmitir. Yolsuzlua kar mcadele, daha geni bir erevede ulusal siyasetin nceliine evrilmi, idari ilikilerde kaybolan disiplinin ve hukukun bir deer olarak balayclnn berpas ynnde etkili denetim mekanizmas oluturulmaya allmtr109. Andropov, bu siyasetini, daha sonra Gorbaevin zerinde nemle duraca, sosyalist sistemde sosyal adalet balamnda, brokrasinin yolsuzluk ve bir takm ayrcalklarla, tembel ve verimsiz iilerin ise alkan ve verimli iilerle ayn creti almakla emeksiz gelir elde etmelerine esaslandrm ve durumun sosyalist ilkelere aykrlk oluturduunu savunmutur110. Ekonomide yaanan skntlarn giderilmesi iin grevi teslim ald zamanda yapt konumasnda
106

Archie Brown, Power and Policy in a Time of Leadership Transition, 19821988, Political Leadership in the Soviet Union, Ed. by. Archie Brown, McMillan, St. Anthonys College, Oxford, 1989s. 164-165. 107 Smith, Soviet Politics: Struggling with Change, s.55. 108 Andropov, kendisinin yrtt siyaseti, reform ad altnda tanmlamamtr. Gorbaev de ilk yllarda ayn Andropov gibi balatm olduu siyaseti, ekonomi ynetiminin iyiletirilmesi gibi ifadelerle aklamaya almtr. Bizim hem Andropov hem de Gorbaevin ilk yllardaki giriimlerini reform olarak belirtmemiz, zellikle Brejnevli durgunluk dnemini takip etmesiyle uygunluk oluturmaktadr. Nitekim reform, bir sistemin esasn bozmadan, etkin ilemesini salamaya ynelik giriimdir. 109 Stephan White, After Gorbachev, Gambridge University Press, 1993, s.10-11. 110 David S. Mason, Svetlana Sydorenko, Perestroika, Social Justice, and Soviet Public Opinion, Problems of Communism, Novomber/December 1990, s. 35.

43

iftliklere ve endstriyel birliklere daha geni bamszlk ve zerklik verilmesine deinen Andropovun ekonomik liberalleme giriimleri, deneme mahiyetli ve ok ihtiyatl bir izgide srdrlmtr111. Andropov reformlar, siyasal sistemin liberallemesi amacn tamasa da ynetimde effaflk adna ilk admlar iererek brokrasi faaliyetinin informal balantsn yze karmay hedeflemitir. Andropov reformlarnn esas ayan, ynetim kadrolarnda yaanan yenileme oluturmutur. Bir taraftan merkezi liderlie deneyimli, yolsuzlua bulamam siyasetiler atanm, dier taraftan ise yerel parti birimlerine reformun uygulanmasn stlenecek apparatikler elbedilmitir. Bu dnemde, Azerbaycan parti lideri Haydar Aliyev, nce Politbro asl yeliine, daha sonra babakan birinci yardmclna, Nikolay Rkov, Yegor Ligaev ve Grigori Romanov parti sekreterliine, Vitali Vorotnikov nce Politbro yedek yeliine daha sonra Rusyann babakanlna ve Politbro asl yeliine, KGB bakan Viktor erbikov ise Politbro yeliine getirilmitir112. Andropov, ksa parti liderlii dneminde, 157 blge parti sekreterinden 33nn el deitirmesini salamtr113. Yukarda belirtildii gibi Andropov dneminde yldz parlayan liderlerden biri de Gorbaev olmutur. Rusyann tarm retimine uygun nadir blgelerinden ve nemli tatil merkezlerinden biri olan Stavrapolda merkezi liderlik iin staj aamasn tamamlayan Gorbaev, bu srete hem tarm retimi konusunda yrtt politikalarla baar salam hem de blgeyi tatil iin seen st dzey liderlerle dostlamtr. Blgesel dzeyde ykselmesine yardmc olan siyasal patronu Kulakovun lm zerine, MKnin Tarmdan Sorumlu Sekreterlii grevine getirilen Gorbaev, kurduu kiisel ilikiler sayesinde bata Andropov olmak zere Brejnev ve Suslovun da korumas altnda olmutur114. 1982 ylna gelindiinde, Gorbaev artik Sovyet liderliine ykselmek iin nemli avantaj salayan, hem Politbro yesi hem de parti sekreteri olma ayrcalna kavumutur.

111 112

Brown, Power and Policy in a Time of Leadership Transition, 19821988, s. 171. White, After Gorbachev, s. 9. 113 Sakwa, Russian Politics in Perspective, s.11. 114 Richard Sakwa, Gorbachev and his Reforms, 1985-1990, Philip Allen, New York, 1990, s.3-5; Walker, Mihail Gorbaevin Ykselii, s.26-31.

44

b. Parti Liderliinin lk Yllarnda Gorbaev Reformlar Gorbaevin Sovyetler Birliinde balatt reformlar, Perestroyka olarak adlandrlmaktadr. Trkeye yeniden yaplandrma olarak tercme edilen Perestroyka, belirli safhalar geirmi ve Sovyetler Birliinin dalmas sebebiyle baarlamadan son bulmutur. lk yllardaki reform program; i) devlet ve parti brokrasisinde yenileme, ii) ekonomik uskoreniye (ivme kazandrma) ve iii) sivil toplumun canlandrlmas erevesinde yrtlmtr. i) ernenkonun lm zerine, Griin ve Romanovu saf d brakp, liderlie ykselen Gorbaevin ilk ii, Andropovun balatt kadrolarn yenilemesini hzl bir ekilde devam ettirmek olmutur. Grevde doldurduu bir yl sonrasnda, devlet ve parti brokrasisinde, Gorbaevleme115 hkm srmtr. yle ki, Stalinin 1930larda parti ve devlet brokrasisini ina etmeye balad dnemden sonra Sovyet ynetici kadrolarnda bu hzda bir harektllk yaanmamtr. Mart 1985den Mart 1986ya kadar, Politbroya Ligaev, Rkov, Zaykov, Slyunkov, Talyzin, Sokolov, Solovyev ve Yeltsin olmak zere sekiz ye alnm, erbikov ve evardnadze yedeklikten asl yelie terfi etmi, Griin, Romanov, Tikhanov, Kuznetsov ve Ponomaryev olmak zere ise be ye Politbrodan karlmtr. Yine bir yl ierisinde Bakanlar Konseyinin 101 yesinden 39u, MKnin 23 blme bakanndan 14, birlik cumhuriyetleri parti sekreterlerinden 4, 155 blge parti sekreterlerinden 47si grevden uzaklatrlmtr116. Trkmenistan, Krgzistan ve zbekistanda, btn parti ve devlet brokrasisinin yarsndan fazlas, yeni kadrolarla yer deitirmitir. lke genelinde, parti hcre birimlerinin bete biri yeniden yaplandrlmtr. Gorbaevin grevde bulunduu ilk ylda yaplan kadrolarda yenileme, Perestroykann Andropov reformlar izgisinde genilemesi ve derinlemesiyle ve

Ynetimde yaplan deiiklikleri Gorbaevleme adlandrmamzn sebebi, yeni kadrolarn hepsinin gemite Gorbaevle bizzat alm olmalarndan ve reform konusunda Gorbaevle ayn kany paylamalarndan dolay deyildir. Nitekim bir ka yl sonra, yeniden yaplandrmann boyut detirmesiyle, bu yeni ynetim ierisinde gruplamalar ortaya kaaktr. Gorbaevin bir parti genel sekreteri olmas, yaplan btn bu deiikliklerin onun razlyla gereklemesini gerekli kldndan, bu srei Gorbaevleme adlandrmamza esas vermektedir. 116 Thane Gustafson, Dawn Mann, Gorbachevs First Year: Building Power and Authority, Problems of Communism, May/June 1986, s. 2.

115

45

1982den beri olumakta olan yeni merkezi liderliin ortak razlyla paralel yrm ve Brejnev dnemi kadrolarn tasfiye etmeye ynelik olmutur. 1986nn sonunda Brejnev grubunun daha bir eleman, Politbro yesi, Kazakistan parti sekreteri Kunayev grevlerinden uzaklatrlmtr. Kunayevin yerine Rus asll Kolbinin atanmas, Sovyetler Birliinin dalmasn hzlandran etnik temelli bakaldrlara balang oluturmutur117. Kunayevin grevden uzaklatrlmasnn bir baka sonucu, on yedi yeli Politbronun, uzun dnemdir Ukrayna Parti sekreteri grevini yrten cerbitski hari, Rusyada grevde bulunan siyasetilerden kurulu bir yapya dnmesi idi. Kadrolarda Ruslatrma, birlik cumhuriyetleri balamnda, yerel balantlara dayal yolsuzluu ortadan kaldrma amal aaya doru genilemitir118. 1987de kadrolarda yenileme, nceki yla oranla hz kesmi ve yeni boyut kazanmaya balamtr. Bir taraftan Brejnev ynetim kadrolarnn tasfiye edilmesine devam edilmi, dier taraftan ise Gorbaevle reform konusunda uzlamayan siyasetilerin merkezi liderlikteki konumlar zayflatlmaya allmtr. Gorbaevin ynetim balamnda iki grupla ibirlii iine girdii gzlenmitir. Bu gruplardan biri, dorudan ynetim kadrolarna dhil edilmeyen, fakat grsel ve yazl basnda konuma ve yazlaryla, akademik dergilerdeki makaleleriyle reformun altyapsn oluturan dncenin yaygnlamasn salayan, Gorbaeve danmanlk sunan Sovyet aydnlar olmutur119. Gorbaev, bu yolla yapay olarak srdrlen refah uygulamalarndan faydalanan ii ve kyllerin nceki gvenirlik ortamn yitirmeleri sonrasnda reforma kar tavr almalarn engellemeye almtr. Gooding, aydnlar grubunun, 1920lerde uygulanan YEP de gz nnde bulundurarak, alternatif sosyalist gelenek zerinde younlatn belirtmektedir120. kinci grup ise Parti sekreterliine, MKye, Bakanlar Konseyi ve ayr ayr bakanlk

117 118

Brown, Power and Policy in a Time of Leadership Transition, 19821988, s.195. Sakwa, Gorbachev and his Reforms, 1985-1990, s.15. 119 Joel C. Moses, Democratic Reform in the Gorbachev Era: Dimensions of Reform in the Soviet Union, 1986-1989, The Russian Review, Vol. 48, No. 3, Gorbachev Reforms: Special ssue, (Jule 1989), s. 243. 120 John Gooding, Perestroika As Revolution from Within: An nterpretation, The Russian Review, vol. 51, January 1992, s. 43.

46

tekilatna ve nihayet Politbroya atanan ve Gorbaeve ya kiisel zgemi ya da dnce olarak yakn siyasetilerden olumutur121. ii) Ekonomi ynetiminin siyasal karar vericilikle birletii bir sistemde, zellikle 1953ten sonra, liderlerin ve genelde siyasal ynetimin meruiyetinin ekonomik baarya endekslenmesi, orta ve uzun dnemde gerekletirilmek zere Gorbaev dhil dier siyasetileri reform tehdidi ile yz yze brakmtr. Fakat birok aratrmac, Gorbaevin reform stratejisi konusunda belirgin bir programnn olmadn vurgulamaktadr122. Siyasal elit arasnda, deiimin gereklilii zerine gl kan olusa da neyin nasl yaplmas konusunda belirsizlik hkim olmu ve siyasal sistemin reformuna ynelik dnce n planda olmamtr123. Tompson, Gorbaevle birlikte liderliye ykselen siyasetiler arasnda yalnz ekonomide reformun u snrlar erevesinde yrtlmesi zerinde razlk olutuunu belirtmektedir: disiplini salayacak tedbirlerin alnmas, yal
124

kadrolarn . Bu kanya

deitirilmesi, ekonomi zerinde merkezi denetimin glendirilmesi

gre, sistemin ihtiyac olan eyler, modernleme, etkinletirme ve disiplin idi ve Sovyetler Birliinde var olan siyasal, ekonomik ve sosyal sorunlar ynetsel reformlarla zlebilirdi125. Gorbaev liderliinde yrtlen reformlar, ilk ylda bu dnceler etrafnda ekillenmi, sistemin deiiminden ok etkin almas veya hzlanmas amalanmtr. Birok aratrmacnn daha radikal reformlara n hazrlk olarak tanmlad bu dnem, uskoreniye (ivme kazandrma) adlandrlmaktadr. nsan faktrnn ekonomideki verimliliini artrmak amacyla bu dnemde, bir sra
121

Dale R. Herspring, On Perestroika: Gorbachev, Yazov, and the Military, Problems of Communism, July-August 1987, s. 104-105. 122 Seweryn Bialer, The Changing Soviet Political System: The Nineteenth Party Conferance and After, The Changing Soviet Political System: The Nineteenth Party Conferance and After, Russia and Eastern Europe After Communism, Ed. by. Michael Kraus, Ronald F. Liebowitz, Westview Press, Boulder, 1996, s. 197. 123 John Gooding, Gorbachev and Democracy, Soviet Studies, 42, 1990, s. 206. 124 Tompson, Khrushchev and Gorbachev as Reformers: A Comparison, British Journal of Political Science, s. 87. 125 Aslund, 1985de, Gorbaev, vernadze, Yakovlev ve Medvedevin radikal ekonomik reformlardan, Slyunkov ve Maslyukovun da destekledii Rukovun merkezi planlamay korumak artyla ihtiyatl ekonomik reformlardan, Zaykovun teknolojik rasyonalizmden, Ligaevin ise zel retime muhalifetle sosyalist ahlakilik ilkesine dayal yaplanmadan yana olduunu belirtmektedir. Sakwa, Gorbachev and his Reforms, 1985-1990, s. 301; Ekonomide reform tartmas iin ayrca bkz: Boris Rumer, Realities of Gorbachevs Economic Program, Problems of Communism, May/June 1986, s.20-31.

47

toplumsal projeler yrrle sokulmutur. Parti ikinci sekreteri konumundaki Ligaevin denetiminde gerekletirilen alkolle mcadele kampanyas, insanlar alma azminden alkoyan toplumsal yaam biimini deitirecei dnlen dzenlemeler iermitir. ubat 1986da, XXVII Parti Kongresinde, 2000 ylna doru Sovyetler Birliinin Toplumsal ve Ekonomik Gelime Program, uskoreniye temelindeki ieriiyle onaylanarak, bu srecin 2000 ylna kadar srecei planlanmtr126. Kongrede mevcut skntl durumun sorumlusunun 1970lerde uygulanan siyasetin olduu belirtilmi127, ilk yllardaki byme oranlar referans gsterilerek 2000 ylnda milli gelirin 2 defa, emek verimliliinin 2.5 defa, yaam standartlarnn en az 2 defa, lke ii ticaret devriyesinin 1.8 defa, cretlerin 2.1 ile 2.3 defa arasnda artaca hedeflenmitir. Hzl byme, uskoreniyenin iki temel hedefinden biri olmutur. Kongrede, 19861990 yllar iin geerli olacak 12. Be Yllk Plan da grlerek, be ylda milli gelirin toplam %22.1, her ylbana sanayi retiminin %4.6, tarm retiminin %2.7, emek verimliliinin %4.2 ve kii bana milli gelirin %2.7 artaca planlanmtr128. Devlet Planlama Komitesinin uzun dnemli hedeflere younlatrlmas ile iletmelere mikro ekonomik dzeyde daha fazla harekt alan yaratlmak istenmitir. Uskoreniyenin ikinci temel hedefi, makine ve elektronik sanayisine, az enerji harcayan teknoloji ve bilgisayarlamaya ynlendirilen yatrmlarla ekonominin modernletirilmesi olmutur. Kongredeki konumasnda, Gorbaev, kalifiye igcnn, uzman ve dier beyaz yakallarn, modernlemenin salanmas ve srdrlmesi iin tevik edilmesi gerektiine ve cret politikasna bu esasta yaklalmasna gerek olduunu belirtmitir129. 2000 ylna doru Sovyetler Birliinin Toplumsal ve Ekonomik Gelime Program, Sovyet sanayisinde el emeine dayal teknolojinin nemli bir oranda azaltlmasn ve 15 yl ierisinde bu tipteki igcnn yarya indirilmesini hedeflemitir130. Ekonomi politikasnda, plan

126 127

Programma Kommunisticheskoi Partii Sovetskogo Soyuza, Pravda 7 Mart 1986, s. 310. Pravda, 26 ubat 1986, s.1; Bu konuda bkz: Janine Ludlam, Reform and Redefinition of the Social Contarct under Corbachev, World Politics, Vol. 43, No. 2, January 1991, s. 284312. 128 White, After Gorbachev, s. 108. 129 Pravda, 26 ubat 1986 130 Cook, Breznevs social contrat and his Gorbachevs Reforms, s.39.

48

hedeflerin gerekletirilmesinin yannda retimde kalitenin artrlmasna nem verilecei belirtilmitir. Uskoreniye ile birlikte Gorbaev, devlet toplum arasndaki Brejnev dnemi toplumsal szlemesini terk etmitir131. Kongrenin onaylad sz konusu gelime program sonrasnda istihdam olma garantisi, teknolojik modernleme dolaysyla tehlikeye girmitir. Mays 1986da, MK, retimde Kalitenin Salanmas Uygulamas zerine kararyla132 bir taraftan hem teknolojik ilerlemenin hem de retimde kalitenin salanmasn amalam, dier taraftan kaliteli rn reticilerini ekstra prim tahsis ederek kalitesiz rn reticilerinden ayrma uygulamasn balatmtr133. Ekim toplantsnda ise, MK, Ulusal Ekonominin retim Dallarnda cret Sisteminin Dzenlenmesi kararyla134, mavi yakal iilere oranla teknolojik geliime dorudan katk salayacak uzman ve mhendis kadrolarnn maalarn iki defa fazla artrarak, cretlerde eitlilik ilkesini geride brakmtr. Fakat uskoreniye, Sovyet ekonomik ve siyasal sisteminin sorunlarn tetikleyerek erken sona ermek zorunda kalmtr. Ekonomik byme ve modernlemenin beraber yrtlmek istenmesi teknik olarak imknsz olmutur. Ayrca, alnan yeni kararlar dorultusunda iten karlan iilerin, verimlilik ve kalite standartlarna gre retimde bulunmayp nceden datlan primlerden yoksun kalan iyerlerinin ve azalan retim sebebiyle tketim sektrnde yaanan ktlktan etkilenen halk kitlelerinin itirazlar, ngrlen tedbirlerin uygulanmasn durdurmutur. Bu dnemde, uluslararas pazarda petrol ve dier ham maddelerin fiyatnda yaanan d de Amerikan dolarna endekslenen Sovyet ihracatn
131

Sovyetler Birliinde reform giriimleri dolaysyla, ksa ve orta dnemde kazananlar, Brejnev dneminde ihmal edilenler aydnlar, giriimci kitle ve teknik bilgi sahipleri olmutur. Kaybedenlere- Parti ve devlet brokrasisi, askeriye, gizli polis, tarm ve sanayi iileri oranla bu grup, ok daha kk olmutur. Bkz: Tompson, Khrushchev and Gorbachev as Reformers: A Comparison, s. 92-94; Gorbaevin reform sreinde, bu grupla ibirliine girmesi, yeniden yaplandrmann orta snf devrimi adlandrlmasna sebep olmutur. Bkz: John, Perestroika As Revolution from Within: An Interpretation, s. 42; 1950lerle kyasta ok fazla deien, ehirleme orannn ykseldii, universiteden mezun olanlarn saysnn bir hayli artt yeni topluma zg bir ekilde yaplanma ile iki sorunun, hem adil bir toplumsal dalmn hem de ekonomik durgunluun almas dnlmutr. Bkz: Gail W. Lapidus, State and Society: Toward the Emergence of Civil Society in the Soviet Union, Politics, Society, and Nationality Inside Gorbachevs Russia, Ed. by. Seweryn Bialer, Boulder&London, 1989, s s. 124-130. 132 Pravda, 2 Temmuz 1986, s.2. 133 Anders Aslund, Gorbachevs Struggle for Economic Reform: The Soviet Economic Process, Ithaca, N.Y., Cornell University Press, 1990, s. 76-80. 134 Pravda, 3 Ekim 1986, s. 2.

49

olumsuz etkilemi ve ekonomi nemli bir girdiden yoksun kalarak uskoreniyeyi mali destekten yoksun brakmtr. 1987de kabul edilen Devlet letmeleri zerine Yasann, iletmelere retim srecinde daha fazla hareket alan ve iyeri ynetiminin olumasnda iyeri alanlarna daha fazla yetki tanyp karlnda gelir ve gider esasnda almay getirmesi ve baarl olamayanlara iflas bildirisini vermelerini zorunlu grmesi, var olan tezatl artrmtr. Sovyet ekonomisinde baz sektrlerin yaplar gerei karllk amacn gdememesi, baz sektrlerin ise retim girdilerinin sbvanse edilen fiyatlara endekslenmesi, yasann uygulanmasnn sorunlara yol aaca anlamn tamtr. iii)1985te Parti Genel Sekreteri seilen Gorbaev, bir taraftan selefleri gibi Parti Sekretaryasn, Parti ve devlet ii dengeleri kendi lehine evirmek iin kullanrken, dier taraftan hem politikalarna tabansal destek bulabilmek hem de insan faktrnn etkili kullanlmasn salamak iin o gne kadar geni bir ekilde denenmemi bir yola bavurmutur. Uzun yllar boyu, rejimin kendi kar snflarn yarattn ve bu kar snflarnn durgunluk yllarn tersine evirmede engel oluturacan135 dnen Gorbaev ve Perestroyka takmnn stratejisi, Glasnost, zynetim gibi liberalleme aralaryla otonom hareket yetenei engellenmi toplumu aktifletirmek olmutur. Greve geldikten birka ay sonra, 1985 Ekim pleniyumunda Gorbaev, MK yelerine u cmlelerle seslenmitir: Yoldalar! Ben yapabildiim en etkili bir ekilde vurgulamak istiyorum: Sosyalist demokrasiyi en son snrna kadar geniletmedike, alan insanlarn, onlarn tekilatlarnn gndelik, aktif ve etkili katlmn salayan koullar olumadka, devleti ve toplumu tehdit eden sorunlarn zmnde baarl olamayacaz.136 Perestroyka'nn fikri kurucularndan Tatiana Zaslavskaya Bymenin Sosyal Kaynaklar: Kitlelerin Yaratc Aktiviteleri isimli almasnda, hem ekonomik dar boazn almas hem de yozlam Partiye itibarn kazandrmak iin yle diyordu: Komnist Partisi ilkeleri, sosyal yaamn btn alanlarnda kitlelerin yaratc gcnn gelitirilme yollar bulunmadka etkin bir ekilde gerekletirilemeyecektir137.
135

Bkz: Baruch A. Hazan, Gorbachev and his Enemies: The Struggle for Perestroika, Westview Press, Oxford, 1990. 136 John, Perestroika As Revolution from Within: An Interpretation, s.48 137 Tatiana Zaslavskaia, Greative Activity of the Masses: Social Reserves of Growth, Problems of Economics, 29, March 1987, s.5.

50

Gorbaev toplumsal hareketlenmenin getirisini kullanmaya hazrlanrken Zaslavskayann deyimiyle, Sovyetler Birlii, ikinci sosyalist devrim srecine girmitir138. 1986dan balayarak artk btn Sovyet basnnda hatta Komnist Partisinin resmi yayn organlar olan Komnist ve Pravda gibi gazetelerde bile olumakta olan sivil toplum rgtlerinden, onlarn faaliyetlerinden bahsedilmekte ve gazeteler, bu rgtlerin aktivistlerinin demelerine yer vermekteydiler. Sz konusu sivil toplum rgtleri, 1932 tarihli Gnll Oluumlar ve Onlarn Birlikleri zerine Yasann gerektirdii usule gre kurulup faaliyet gstermediinden informal gruplar ad altnda tanmlanmtrlar139. Kimileri informal gruplarn Perestroykann ocuklar olduunu belirtse de genel kan, Kruev dneminde kkleri atld ve Brejnev dneminin son yllarnda ortaya kmaya baladklar iin informal gruplarn yumuamann ocuklar olduu ynnde idi140. phesiz, Gorbaevin Sovyet siyasal sisteminde balatt liberallemenin, informal gruplarn kendini aa vurmasndaki katks bykt ve Komsomolskaya Gazetenin vurgulad gibi, informal gruplar, Perestroyka ile birlikte yamur mantarlar gibi oalmtrlar. Mart 1987de Moskovada yaplan bir aratrma, gen mhendislerin %52sinin, gen iilerin %65nin, niversite rencilerinin %75nin, lise rencilerinin %84nn eitli informal gruplarn yesi olduunu gstermekteydi. nformal gruplarn hzl artn tahlil eden Sovyet toplumbilimcileri, ilk balarda, bunun bir genlik sorunu olduunu belirtip faaliyetlerin Komsomol benzeri tekilatlarn erevesine oturtulabileceini ileri srm ve 1986da Yksek Sovyet, Amatr Birlikler ve Hobi Kulpleri zerine Yasay yrrle sokmutur141. Yasa, sosyal karakterli olan informal gruplarn siyasal karaktere brnmemesi iin ilgili kamu kurulularnca kayt altna alnmasn ngrm, kayt altna alnmayan gruplarn bir takm yardmlardan yararlanamayacan bildirmitir. Yalnz, btn teviklere ramen Sovyetler Birliinin artk en ufak yerleim birimine kadar yaylan
138

Bkz: Tatiana Zaslavskaia, The Second Socialist Revolution: An Alternative Soviet Strategy, London, Tauris, 1990. 139 A. Ivanchenko, The Multiparty System in the Soviet System, Problems of Creation, The Political Parties and Movements in the Soviet Union, Ed. by. A. M. Babkina, Nova Science Publishers Inc., 1991, s.2 140 Marcia A. Weigle, Political Participation and Party Formation in Russia, 19851992: nstitutionalizing Democracy?, The Russian Review, Vol. 53, April 1994, s.242 141 Weigle, Political Participation and Party Formation in Russia, 19851992: Institutionalizing Democracy?, s.245

51

informal gruplarn hem oalmas, hem de faaliyet alannn sadece birtakm kltrel, sportif ve mziksel uralarla snrl kalmas engellenememitir. Ayrca, informal gruplar, resmi denetim altnda olup zgrlklerini, zerliklerini ve var olma amalarn kaybetmek istemediklerinden, merkezin bu tedbirlerine kar direnmilerdir. Kkleri Perestroyka ncesine dayanan kltr ve tarih hassasiyetli informal gruplar, basndan ve Parti ve devlet ierisinden st kapal destek alarak Sovyetler Birliinin ilk sosyo politik gruplar olmaya balayp siyasa yapmnda etkin rol almlardr142. 1987nin son aylarnda informal gruplar, geni faaliyet alanyla birlik cumhuriyetlerinde merkeze kar ufak apl muhalefet odaklarna dnrken, Komnist Partisi, lke genelinde kontrol edilemeyecek boyutlardaki okluun halk cepheleri ats altnda birletirilip tek elden ynetilmesi fikrine ynelme balamtr. Bu dnemde, genel kan, sivil toplumun canlanmasnn lke ekonomisinin gelimesine katk salayaca ve brokrasinin reforma engel oluturan uygulamalarn ortadan kaldraca ynnde olmutur. Cephe kavram ilk kez Devlet ve Hukuk Enstits Bakan Boris Kuravili tarafndan tm toplumsal gruplar ve onlarn yelerini Perestroykaya destek iin Halk Cephesi ad altnda toplama fikrinde seslendirmitir143. Hem Parti yesi olan hem de olmayan kiilerin bir araya gelebilecei cepheler, Kuraviliye gre, Sovyetler Birliinin ikinci partisi statsnde olmayacak ama muhalefet partilerinin hkmet ve Partiyi eletirip onlarn grevlerini etkin bir ekilde gerekletirmesine katkda bulunacakt. Kuravili, ayrca cephedeki informal grup temsilcilerinin dnce ve nerilerini otoritelere iletme imknlarnn olmasn da nermitir. Bununla birlikte, birlik cumhuriyetlerinde merkezle balants olmadan olumaya balayan halk cepheleri, zamanla, rejime muhalif ve ayrlk gruplar da iine alarak, milli mcadelenin aralar olmutur. Halk Cephesi fikrinin baarl bir ekilde benimsendii yerler, Baltk Cumhuriyetleri olmutur144. Burada, cepheler, sadece ye saysnn okluu ile deil, yerel Parti tekilatlarnn destei ile de glenebilmitirler. Lituanya ve Estonya Halk
142 143

Vera Tolz, The USSRs Emerging Multiparty System, NewYork, Westport, 1990, s.13 A.e., s.17 144 Levicev, Anatomy of the Unofficial Political Movement, The Political Parties and Movements in the Soviet Union, Ed. by, A.M. Babkina, Nova Science Publishers Inc., 1991, s.41

52

Cephelerinin, Letonya Yeniden Yaplanma Harekt Sajidusun, kurucu konferanslar hem yksek Parti ve devlet grevlilerinin katlmyla gereklemi hem de otoritelere nerilerle sonulanmtr. 1988den itibaren bu lkelerde Halk Cepheleri ile Komnist Partisi arsndaki geienlik hz kazanm, halk cephelerinin etkin yeleri Parti MK yeliine seilmilerdir. Baltk Cumhuriyetlerindeki Halk Cepheleri, programlarnn benzerlikleri ile dikkat ekmitirler. Her ne kadar halk cepheleri, bu cumhuriyetlerde Perestroyka taraftar dncelere sahip olsalar da Sovyet otoritelerine kar milli mcadele merkezlerine evrilmilerdir145. Halk cephelerinin Sovyet otoritelerine kar milli kimlik zellii tamas, lml karakterlerini kaybetmelerine yol amtr146. Kendi cumhuriyet anayasalarnda bir takm deiikliklerin yaplmasnda, ekonomik alanda cumhuriyetin tam yetkili olmasnda, eitim programlarnda Rusann zorunlu retimine son verilmesinde n ayak olan halk cepheleri, 1989da cumhuriyetleri iin egemenlik talebini tam bamszlk talebiyle ikame etmeye balamlardr. Hem 1989 hem de 1990 seimlerinde Baltk cumhuriyetleri halk cepheleri, Komnist Partisinden daha gl desteiyle ilk yarmac parlamento seimlerinin kazanan olmuturlar. Bu durum karsnda Baltk cumhuriyetleri Komnist partilerinin sekin yeleri, partinin halk poplaritesini korumak ve tamamen siyasal arenada silinmemesi iin Sovyetler Birlii Komnist Partisiyle balarn kopardklarn ve temel amalarnn cumhuriyetlerinin bamszln kazanmak olduunu duyurmulardr147. Letonya Komnist Partisi, Sajidusun programn ana hatlaryla kabul ettiini bildirmitir. 1989un sonlarna doru her trl baskya ramen btn birlik cumhuriyetlerinde daha da radikalleen halk cepheleri, egemenlik talepleri ile otorite eksiklii yaayan Sovyet ynetimini daha da zor duruma sokmutur. Moskova ktye giden durumu kontrol altnda tutabilmek iin kimi zaman Azerbaycan rneinde olduu gibi son are olarak meydan gsterilerine askeri mdahile ile cevap vermitir148. Basklara ramen merkezin bavurduu aralar, halklarn hem Komnist Partisine hem de Sovyetler Birliine olan tepkilerini katlamtr. Azerbaycana askeri mdahaleden birka gn sonra Yksek Sovyet Komisyonu Bakan Mikail
145 146

Tolz, The USSRs Emerging Multiparty System, s. 18-24 White, After Gorbachev, s.159-163 147 A.e., s.160 148 Yuriy Pompeev, Krovavy Omut Karabaxa, Azerner, Bak, 1992, s.129-130

53

Poltaranin,

zellikle

Baltk

ve

Gney

Kafkasya

Cumhuriyetlerinde

Halk

Cephelerinin Parti ve devlet tekilatlarndan daha gl olduu gereini itiraf etmitir149. Otoritelerin de bu gerei kabul etmesi gerektiini syleyen Poltaranin, Moskova giriimli Btn Birlik Halk Cepheleri Konferansnn yaplmasn teklif etmitir. Poltaranine gre, halk cepheleriyle ibirliine gitmek, Parti otoritesini korumak iin en avantajl seenek olacakt.

2. Sovyetler Birliinde Siyasal Reform: Btn ktidar Sovyetlere

Yukarda, Sovyetler Birliinde, ekonomik hzlandrma ve liberal almlar balamnda yaplan reformlarn hem birok amac ayn zamanda baarmak iddias tamas hem de geleneksel toplumsal ve ekonomik dengeleri deitirmesi dolaysyla iflasa uradna iaret ettik. Ekonomi reformlarn baar elde edememesinin bir baka sebebi, devlet ve Parti brokrasisinin, geleneksel davran zelliklerini srdrmeleri ve kendi konumlarna zarar verecek uygulamalara eitli yollarla engel oluturmalardr. Ekonomi ynetiminin liberallemesi, teknolojik modernleme ve retimde verimlilik ve kalite llerinin esas alnmas, brokrasideki grevlerin azalmasna, brokrasi grevlilerinin yeni yetenek ve beceriler kazanmas gerekliliine ve genel olarak brokrasi aparatnn ynetimdeki etkinliinin azalmasna sebep olacandan brokrasi, reformun en nemli muhalifine evrilmitir. Gorbaev, en bandan, ayn zamanda reformun uygulaycs da olacak brokrasiyle bir taraftan uzla iinde grnmeye alm dier taraftan ise brokrasinin reform kartln etkisizletirmeye almtr150. Gorbaevin brokrasiye kar kulland silahlardan biri Glasnost olmutur. Daha Parti Genel Sekreterliine seilmeden nce yapm olduu konumasnda, Gorbaev, Parti ve devlet organlar ileyii srecinde Glasnostun, brokratik suiistimallere kar mcadele olacan ve brokrasinin grevlerini eksiksiz yapmaya

149 150

Tolz, The USSRs Emerging Multiparty System, s.22 Hazan, Gorbachev and his Enemies: The Struggle for Perestroika, s. 214.

54

zorlayacan

belirtmekteydi151.

1986dan
152

itibaren,

Perestroyka,

Glasnost

dorultusunda yeni bir aamaya girmitir

Glasnostla varlmak istenilen hedef, sadece brokratik kar durmay engellemek deildi. Remington, her kesin her eyin yalan olduunu bildii ve yalanla ynetmek ve ynetilmek felsefesini kanksad153 bir ortamda, Glasnostun kelimelerle eylemler arasndaki kopukluu ortadan kaldrmaya, kelimelerin inanrln artrmaya ve bylece inisiyatif alan bireylerin reformu desteklemesini salamaya altn belirtmektedir154. Smith, Glasnostun bu amalarnn yannda, aydnlarn reforma celp olunmasna, ekonomik ve siyasal reformlara halk desteinin salanmasna, Gorbaevin kendi muhaliflerini elemeye ve nihayet Brejnev ve Stalin ynetimini eletirerek kendi programna meruluk kazandrmaya yneltildiini sylemektedir155. Nina Andreeva olayndan sonra, Gorbaev, dncelerin sosyalist oulculuunun ve Glasnostun, yeniden Perestroyka izgisini destekleyen bir balamda anlalmas gerektiine iaret etmitir156. Yalnz, Sakwann da belirttii gibi, zellikle Glasnostun yaratt ifade zgrl erevesinde, Brejnev, Stalin, hatta Lenin zamannda ilenen hatalarn ifa olunmas ve mevcut ekonomik, toplumsal ve siyasal durumun, Sovyet insannn taleplerine cevap veremediinin ifade olunmas, sistemin kendini yenilemesini salamak yerine rejimin meruiyetini tehlike altna sokmutur. 1987den itibaren Glasnostla balayan siyasal liberalleme, siyasal sistemin reformuna ynelmeye balamtr. Gorbaev, Parti ve devlet brokrasisi engelleyiciliini, siyasal sistemin toplumu dlayc yapsyla ilikilendirerek ekonomik reformlarn ancak siyasal reformlarla paralel yaplrsa baarl olacana vurgu yapmaya balamtr157. Bu yzden Gorbaev ve Perestroykann dnsel
151

Thomas Remington, A Sosialist Pluralism of Opinions: Glasnost and Policy Making under Gorbachev, The Russian Review, Vol.48, No.3, July 1989, s. 274. 152 Richard Sakwa, Russian Politics and Society, Routledge, London-NewYork, 1993, s. 2. 153 Geoffrey A. Hosking, The Beginning of Independent Political Activity, The Road to Post Communism, Independent Political Movements in the Soviet Union, Ed. by. Geoffrey A. Hosking et al., Printer Publishers, London and New York, 1992, s.2. 154 Remington, A Sosialist Pluralism of Opinions: Glasnost and Policy Making under Gorbachev, s. 273. 155 Smith, Soviet Politics: Struggling with Change, s.186-187. 156 Na novom etape perestroiki, Pravda, 25 Eyll, 1988. 157 Stephan White, Political Reform in Historical Perspective, The Historical Perspective Perestroika Ed. by. Catherine Merridale, Chris Ward, London-New York, 1991, s. 3.

55

kurucular, hem sivil toplum hareketlerini siyasal srece entegre etmek hem de Parti ve devlet brokrasisinin siyasal sreteki arln azaltmak iin siyasal reformlar, Bolevik Devrimi slogan olan Btn ktidar Sovyetlere balamnda gerekletirmeye koyulmulardr158. Gorbaevin, siyasal sistemin reformuna ilikin ilk resmi aklamas, 27. Parti Kongresinde, seimler zerine yapt ksa konumasdr. Kongreye artk seim prosedrnde gerekli deiimin yaplmas zaman gelmitir diye seslenen Gorbaev, yerel ve ulusal meclislerin siyasetteki arlnn artrlmasna da dikkat eker159. Kongre, nihai bildirisinde seim sorununun gndeme getirilmesini yerinde ve doru bulup Parti programna seim sisteminin iyiletirilmesi ve seimlerin demokratikletirilmesini ilave etse de Kongre boyunca Gorbaev haricinde hi kimse konumasnda bu konuya deinmez. MKnin 1987 Ocak plenyumunda, Gorbaev, siyasal reform zerinde daha geni, detayl ve net tavr sergiler. Bu plenyumdaki konumasnda, Gorbaev, yaklak iki yldr ekonomide uygulamada olan Perestroykann etkin sonu vermemesini, insan faktrnn verimli bir ekilde harekta geirilmemesine balamtr. Gorbaeve gre Sovyet insan, devlet ve Partiye itibar gstermemekte, kendini siyasal karar almann temelinde grmemekte ve dolaysyla hem Parti ve devlet kurumlar toplumsal denetim eksikliinde siyasal sorumluluun farkna varamamakta hem de vatandalar geleneksel uyuukluk pozisyonundan kurtulamamaktadr. Yakn gelecekte Sovyetler Birliinin daha derin krizlere srklenmemesinin, 2000li yllarda lkenin ikinci snf bir lke konumuna gerilememesinin aresi, Gorbaevin deyimi ile otoriter sekinci Sovyet siyasal ynetiminin demokratiklemesinde yatmaktadr160.Gorbaevin demokratikletirme projesi ise sovyetlerin, siyasal sistem ierisinde arlnn artrlmasna ynelikti161. Bu amala, Gorbaev, ilk olarak seimlerin, katlmcl artracak bir atmosferde yaplmasna almtr. Perestroyka ve Partinin Kadro Politikas balkl
158

lya ablinskiy, Predeli Vlasti: Barba za Rossiyskuyu Konstitutsionnuyu Reformu, 1989 1995, Tsentr Konstitucionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Moskva, 1997,13-26. 159 Pravda, 26 ubat 1986 160 Jeffrey Hahn, Power To the Soviets?, Problems of Communism, January/February,1989, s.34 45. 161 A.m., s.34 35.

56

konumasnda, Gorbaev, Parti ii katlmcln gelitirilmesi, siyasal ve ekonomik karar vericilikte temsilcilik kurumunun yerletirilmesine ilikin aadaki nerileri ireli srer162: Partide; Parti sekreterlerinin, blge birinci sekreterlerinin gizli oylama ile ve ilgili Parti tekilat tarafndan seilmesiyle onlar seen Parti tekilatlarna kar sorumluluu artrlmaldr, Sovyetlere (yerel meclislere) yaplan seimlerde, ok isimli seim blgelerinin oluturulup seilecek ye saysndan daha fazla adayn ireli srlmesiyle vatandalarn yerel dzeyde katlmcl salanmaldr, yerlerinde; iyeri mdrlerini, blm eflerini, ii birlikleri liderlerini atama yerine ilgili iyerinin ii konseyleri tarafndan semekle alanlar motive edilmelidir. MK, Gorbaevin Parti ii seimlerin gizli oylama ve bir grev iin birden fazla adayn ireli srlmesi ile yaplmas teklifini ak bir ekilde desteklememekle birlikte, kararnda, meclis seimlerinde ok isimli seim blgelerinin oluturulmas ve meclis yelerinden fazla adayn ireli srlmesini ve retim birimlerinde ynetimin iiler tarafndan seilmesi zerinde nemle durmutur163. Karardan yaklak bir ay sonra, 26 ubat 1987de, birlik cumhuriyetleri yasama organlar, karar dorultusunda sovyetlere yeni seim sistemini dzenlemitir. Yerel sovyetlere seim sisteminin deitirilmesini takiben, 21 Haziran 1987de yaplan yerel sovyet seimleri, Sovyetler Birliinde ilk yarmac seimler olma zelliini kazanmtr.164 Aslnda yeni yasa lkenin tm yerel meclisleri iin deil, sadece farkl blgelerinde genel toplamn %5ni iine alacak ekilde uygulama alan bulmutur. Tarafsz gzlemcilere ack olmayan seimlerde, ayrca aday belirleme srecine, Komnist Partisi yerel birimleri gerek grdnde mdahile edebilmitir. 26 ubat 1987de, birlik cumhuriyetleri Yksek Sovyetleri tarafndan
162

Werner Hahn, Electoral Choice in the Soviet Bloc, Problems of Communism, May 1987, s.32

33.

Russell Boya, On Perestroika: The Role of Workplace Participation, Problems of Communism, July/August 1987, s.82. 164 Jeffrey Hahn, An Experiment in Competition: The 1987 Elections to the Local Soviets, Slavic Review, Vol. 47, No.3, Autumn 1988, s. 434.

163

57

21 Temmuz yerel sovyetlere seimi gz nnde bulundurarak yasalatrd dzenlemenin tam ad Yerel Sovyetlere Seimlerde ok simli Seim Blgelerinin Deneme Amal Oluturulup Ynetilmesi zerine idi165. Dzenlemenin adndan da belli olduu gibi bu seimler, bundan sonra yaplmas dnlen katlmc seimler iin uygulama karakteri tamtr. Bu yzden, btn olumsuzluklara ramen seim srecinde ok da eksiklik aramak uygun dmemektedir. Seim prosedrnn hazrlamasndan seimlerin yaplp sonulandrlmasna kadar Sovyetler Birliinde, bu seimler, Gorbaevin belirttii gibi iktidarn oluturulmas ve ilemesi srecinin demokratiklemesinde ilk adm olmutur. Toplumun her kesiminin; hukukularn, brokratlarn, aydnlarn ve vatandalarn seim yasas tasla hazrlanmasnda tartmalara katlabilmesi, insanlarn bu vesileyle seim sistemi zerinde ilk defa fikir syleme ansna kavumasn dourmutur. Farkl sosyal rgtlenmelere, ii birliklerine, ky topluluklarna, askeri birliklere seimlerde aday gsterebilme hakknn tannmas, tek partili rejimde, toplumsal karlarn dikkate alnmas anlamn tamtr. Sovyetler Birliinde, siyasal sistemin reformuna ynelik ilk ciddi ve geni kapsaml adm ise 19. Parti Konferansnda atlmtr. Yukardan ynetim ii bir reform giriiminin derinletirilmesi ve baarlabilmesi iin Partinin en yksek karar alc organnda bu ynde bir karar alnmasnn nemini anlayan Gorbaev, MKyi, 1987 Ocak plenyumundan itibaren Parti Konferansnn toplanmasna ikna etmeye almtr166. nk Parti Konferans, Parti Tzne gre, Partiyi ve devleti ilgilendiren stratejik ehemmiyetli sorunlarn grlebilecei ve ara dnemde Parti Kongresinin yerine geebilecek tek olaslk idi167. 19. Parti Konferans, Sovyetler Birliinde, reform sreci acsndan gerekten de dnm noktasna evrilmitir. Konferans bir taraftan Parti ii seimlerin yarmac bir zellik kazanmasnda ilk uygulama olmu ve sovyet toplumunun demokrasi balamnda bir tecrbe daha yaamasna vesile olmutur168. 19. Parti Konferans ncesi, hem seim sistemini belirleme hem de Parti Konferans gndemini hazrlama
Hahn, An Experiment in Competition: The 1987 Elections to the Local Soviets, s. 437. Aryeh L. UngerThe Travails of Intra-Party Democracy in the Soviet Union: The Elections of the CPSU, Soviet Studies, Vol.43, No.2, 1991, s. 329 167 Ustav Kommunistitseskoy Parti, Bolm 4, Mad. 40, Moskva, 1977 168 UngerThe Travails of Intra-Party Democracy in the Soviet Union: The Elections of the CPSU, s.333-335.
166 165

58

dolaysyla farkl dncelerin kendini aa vurma srecine evrilmitir. lkedeki siyasal kutuplama, halk tabanndan Parti liderliine kadar uzanan bir izgide Perestroyka kart ve taraftar kamplar erevesinde cereyan etmitir169. Konferansa seimler srecinde, parti muhafazakr kanadnn gayri resmi lideri Ligaevin himayesinde yazlan Nina Andreevann lkelerimi Unutmak stemiyorum makalesi, Parti ve devlet iinde reform kartlarn aka yze karmtr170. Dier taraftan, Gorbaevin siyasal sistemin reformuna ilikin sunduu raporu, konferansta onaylanarak anayasal yapnn deitirilmesine yol alnmtr. Gorbaevin siyasal sistemin reformuna ilikin, 19. Parti Konferansna sunduu rapor; i)sovyetlere daha fazla yetkinin verilmesi, ii) yasama yetkisini kullanacak yeni yasama organnn oluturulmas, iii) Parti tekilatnn yeniden rgtlenmesi, iv) seim sisteminin deitirilmesi ve v) bamsz yarg sisteminin oluturulmas balklarna ayrlabilir171. Parti Konferansndan yaklak drt ay sonra, 23 Ekim 1988de, Pravdada yeni seim yasas tasla yaynlanmtr. Taslak zerine yaplan tartmalar sonrasnda baz dzeliler yaplm ve 1 Aralk 1988de yeni seim yasas yrrle girmitir172. Yeni seim yasas, seimlerin eit, gizli, tek dereceli, genel oy esaslarna ve tek isimli ounluk sistemine gre yaplacan bildirmitir (madde 1)173. Yasada, zihinsel zrllerin, mahkemece ehliyetsiz olduuna karar verilenlerin, tutuklu olanlarn haricindeki 18 yana girmi btn vatandalarn semen olaca ve 21 yana girmi her vatandan seimlerde aday olabilecei gsterilmitir (madde 2). Toplumsal rgtlerin Sovyetler Birlii Halk Temsilcileri Kongresinde (SBHTK) temsil olunmasn garanti altna almak amacyla, yasa, oylarn eitlii (madde 3) ve seimlerin tek dereceli olma (madde 4) ilkelerini ihlal ederek, temsilcilerin 1/3nn
169

Moses, Democratic Reform in the Gorbachev Era: Dimensions of Reform in the Soviet Union,19861989, s.237238 170 Nina Andreeva, ilgili mektubunda, bat kaynakl dnce akmlarnn Sovyet toplumunun ideolojik yapsn tahrip ettiini, yeni nesillerin sosyalist toplum ruhuyla bymediini, Stalin ve benzeri kahramanlarn sosyalizmi ina etmek amal eylemlerinin haksz yere eletirildiini yazarak Parti konferansnda ele alnacak konularda nasl bir tutum taknlmasna ynelik ipular vermitir. Bkz: Sovetskaya Rossiya, 13 Mart 1988. 171 Bu konuda bkz: Hazan, Gorbachev and his Enemies: The Struggle for Perestroika, s. 185-189. 172 Max E. Mote, Electing the USSR Gongress of Peoples Deputies, Problems of Communism, Novomber/December, 1989, s. 52. 173 1 Aralk 1988de yrrle giren Sovyetler Birlii Halk Temsilcileri Seimleri Hakknda Yasa metni iin bkz: http://www.spbpravo.ru/docs_cccp.php?id=1845. 21.02.2007.

59

bu rgtler tarafndan seileceini hkme balamtr (madde 1). lgili toplumsal rgtlerin ve onlara tahsis edilen halk temsilcisi says yasada yle sralanmtr: i) Komnist Partisi 100, Sovyetler Birlii Profesyonel Birlikleri 100, kolhoz ve benzeri kooperatif birlikleri 100, Umumbirlik Lenin Komnist Genleri Birlii 75, Kadnlar Birlii Konseyi 75, Emek ve Sava Gazileri Birlii 75, Bilimsel Birlikleri 75, Sanatsal Birlikleri 75 ve dier birlikler 75 (madde 18). 2250 yeli SBHTKnin geriye kalan 1500 yesi ise, 750si mahalli (territorialny) ve 750si de milli mahalli (natsionalno territorialnoe) seim evrelerinden seilmeli idi (madde 15). Her seim evresinden bir temsilcinin seileceini kararlatran (madde 15) yasa, seim evrelerinin oluturulmasn, birlik cumhuriyetlerinin nerisi zerine Merkezi Seim Komitesi yetkisine vermitir (madde 23). Yalnz, Merkezi Seim Komitesi, bu yetkiyi, yasann belirledii llere uygun olarak icra etmeli idi. yle ki, mahalli seim evreleri, her seim evresinde eit sayda semenin oy kullanmasn salayacak ekilde oluturulmal (madde 16) ve milli mahalli seim evreleri ise federatif yap balamnda u oranlar dikkate alnarak ekillenmeliydi: her birlik cumhuriyetinde 32 seim evresi, her zerk cumhuriyette 11 seim evresi, her zerk blgede 5 seim evresi ve her zerk ynetim dairesinde 1 seim evresi. Mahalli ve milli mahalli seim evrelerinden halk temsilciliine aday gsterme hakk, emeki kolektiflerine, toplumsal rgtlere, ilgili seim evresinde yaayanlarn ve ordu birliklerinde askeri hizmette bulunanlarn oluturduklar seim birliklerine tannmtr (madde 9). Burada, sadece ilgili seim evresinde yaayanlar grubunun devlet otoriteleriyle herhangi bir ekonomik ve idari ba bulunmadn syleyebiliriz. Yalnz, yasa, bu grubun da ilgili blgenin sovyeti ile seim komitesi gzetiminde yaplacak faaliyet sonucunda oluturulabileceini ve byle bir grubun kayda alnmas iin en az 500 semenin bir araya gelip yazl bavuruda bulunmasn zorunlu klmtr (madde 37). Ayrca, gerektiinde, toplumsal rgtlerin ve dier kolektif birliklerin katlmyla oluturulacak seim ncesi birliklerde, adaylarn elenmesi yaplabilecekti (madde 38). Seim srecinin grevde bulunan halk temsilcilerinin grev sresinin dolmasna ay kala Yksek Sovyet tarafndan ilan edileceini (madde 14) bildiren yasaya gre, seimler, seim komiteleri denetiminde yaplacakt (madde 6). Yasa, 60

seim komitelerinin, lee ve halk temsilcilerinin seilecei seim evresine gre; i) Merkezi Seim Komitesi, ii) mahalli seim evreleri seim komiteleri, iii) milli mahalli seim evreleri seim komiteleri, iv) seim dairesi seim komiteleri ve v) toplumsal rgtler seim komiteleri olduunu ortaya koymutur (madde 21). Alt lek seim komitelerinin iini koordine eden, seim yasas gereklerinin btn lkede ayn anlamda gereklemesi iin alan Merkezi Seim Komitesi, be yllk bir sre iin Yksek Sovyet tarafndan atanrken (madde 22), dier seim komitelerinin oluumunda Komnist Partisi yerel birimleri ve dier toplumsal rgtler yetkili klnmtr (madde 24, 26). Bu durum seimlerin Komnist Partisi gdmnde gemesinin devam etmesine sebep olmutur. Yasa, semenlerle halk temsilci arasndaki ilikinin sovyet idare usulne uygun bir ekilde oluturulmas geleneini canlandrmtr. Her eyden nce, SBHTKne seilecek ye, halk temsilcisi kavramyla adlandrlmtr. Yasa, bir seim evresinden adayl ileri srlen ahsn, o blgede ya yaamasn ya da almasn zorunlu grmtr (madde 38). Daha da nemlisi, yasa, semenlerin, setikleri halk temsilcilerine talimatlar verebileceine ve halk temsilcilerinin faaliyetlerinde bu talimatlara uymalar gerektiine iaret etmitir (madde 10). Ayrca, partiler aras yarma balamnda yaplmayan bir seimde, seim ncesi adaylarn semenlere seildikten sonra yaplacak ileri tantacak programlar sunmalar zorunlu hale getirilmesi de sovyet idare usulne uygun bir art olmutur (madde 45). ncekinden tek fark, yeni yasann, semenlerin temsilciyi geri armasna ilikin bir hkm iermemesi olmutur. Yasann bir baka zellii, SBHTKni, ncekinden farkl olarak alan bir kuruma dntrme amac tamasdr. Badamazlk kural174 gerei, halk temsilcilerinin, yrtme ve yarg kurumlarnda grevde bulunmas yasaklanrken (madde 11), bir kiinin en fazla iki sovyette temsilci olabilmesi kural da hkm kazanmtr. Bu kurallarla, grevleri dolaysyla ex officia halk temsilcisi olarak

Badamazlk kural, ayn kiilerin hem hkmet hem de parlamento yesi olmayacan ifade eder. Aslnda bu kural, parlamenter rejimlerle bakanlk rejimleri arasndaki farkllklardan biridir. yle ki, bakanlk rejimlerinde genellikle hkmet yelerinin parlamento yesi olmas yasaklanrken, parlamenter rejimlerde tam tersine hkmet parlamento ierisinden oluturulur. Daha fazla bilgi iin bkz: Arend Lijpart, ada Demokrasiler: 21 lkede ounluku ve Oydama Ynetim rntleri, ev. Ergun zbudun, Yetkin Yaynlar, 1994, s.6566.

174

61

atanan devlet ve Parti grevlilerinin parlamentoyu Parti ve devlet kurulularnn gdmnde bir organa evirmeleri engellenmitir175. Kaydedelim ki, yeni seim yasas, 1 Aralk 1988de yaplan anayasa deiikliklerinin paralelinde hazrlanm ve yasann genel ilkeleri, anayasa deiikliklerinin bir parasn oluturmutur. Anayasa deiikliklerine gidilme gerekesi ve deiikliin kapsam, anayasa deiiklikleri yasas gerekesinde yle aklanmaktadr: Sosyalist demokrasiyi, halkn zynetimini, seim sisteminin iyiletirilmesini, halk temsilcileri sovyetlerinin faaliyet ve yapsn ve yarg sistemini gelitirmek amacyla, Yksek Sovyet, anayasada deiiklik yaplmasna karar vermitir176. Hem seim hem de yarg sisteminde yaplan deiiklikler, sovyetlerin siyasal sistemdeki konumuyla balantl olmutur. Bu yzden deiikliklerin, var olan siyasal sistemde herhangi bir yap deiiklii amalamadn sadece eski yapnn etkinletirilmesinin vurgulanmasna hizmet ettii sylenebilir. Buradaki ama, Parti devlet ilikilerinin yeniden gzden geirilmesine paralel olarak sovyetlerin anayasal konumlarn de facto olarak elde etmek olmutur. yle ki, halk temsilcileri sovyetlerinin, devlet egemenlii yaplanmasnn tek organlar olduu yeniden vurgulanm (madde 89), ulusal, birlik cumhuriyeti ve yerel dzeyde nemli siyasal ve dier meselelerin ancak ilgili sovyet toplantlarnda ele alnacana yeniden iaret edilmitir (madde 91). Buradaki temel yeniliin, ulusal ve birlik sovyetlerinin ayn 1918 Anayasasnda olduu gibi iki katl bir yapya kavuturulmas ve seim srecinin balama tarihinin iki aydan aya karlmas olmutur. Bu yenilikler ise hem seim kampanyalar araclyla toplumun siyasallamasna hem de iki katl bir meclisle bir taraftan temsil orann iyiletirmeye, dier taraftan srekli alan bir meclise nail olmaya ynelikti (madde 111) . Yeni anayasal deiiklikler, sovyet idare usul mantna uygun olarak kuvvetler birlii ilkesini korumu ve daha da glendirmitir. SBHTKnin, Sovyetler
Timothy J. Colton, Professional Engagement and Role Definition Among Post-Soviet Legislators, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by Thomas F. Remington, Westview Press, Oxford, 1994, s. 23 176 Bkz: Sovyetler Birlii Anayasasnda Deiiklikler ve laveler Yaplmas Hakknda 1 Aralk 1988 tarihli ve 9853 XI sayl Yasaun gerekesi; Yasa metni iin ayrca bkz: http://constitution.garant.ru/DOC_85466.htm
175

62

Birliinin en yetkili organ olduu belirtilmekle birlikte onun bir organ olarak Sovyetler Birlii juridistikasnda olan btn meseleleri zme yetkisinde olduu bildirilmitir (madde 108). Bakanlar Konseyi, Savunma Konseyi, Silahl Kuvvetler ynetimi, Genel Savclk ve Yksek Mahkemenin oluumunda SBHTK ve Yksek Sovyet yetkili klnmtr (madde 108, 113, 152). Bakanlar Konseyi, Yksek Sovyetin yrtme komitesi gibi ele alnarak sk bir ekilde Yksek Sovyetin denetimine balanmtr (madde 130). Yasalarn yorumlanmasnda da yetkili klnan Yksek Sovyetin (madde 113/8) kabul ettii yasalarn anayasaya uygunluu iin denetim mekanizmas tesis edilmemekle beraber dier birlik ve birlik cumhuriyeti dzeyinde retilen hukuk normlarnn Sovyetler Birlii anayasas ve yasalarna uygunluunu denetleyecek organ da, Anayasa Denetim Komitesi, SBHTK iinde oluturulmutur (madde 125). Yeni anayasal deiikliklerin ve yeni seim yasasnn yrrle girmesinden sonra ilk seimler 1989un balarnda yaplmtr. Komnist Partisinin siyasal liderliinin korunmas, halk temsilcilerinin 1/3nin Komnist Partisi ve ortaklar tekilatlar araclyla seilmesi ve seim srecine Komnist Partisinin mdahalesinin srdrlmesi sebepleri, seimlerin, tahmin edildii gibi yarmaclk ve katlmclktan uzak gereklemesine neden olmutur. Hatta 1984 seimleriyle kyaslandnda, 1989 seimleriyle oluan SBHTKde Komnist Partisinin temsil oran %71den %87ye ykselmitir. Yalnz her eye ramen bu seimler, Sovyetler Birliinde yaplan ilk ulusal ok adayl seimler olma zelliini tam ve birok liberal dnceli siyaseti, kendi rgtsel tekilatlarnn var olmamas ve seimlerde yaramamas dolaysyla Komnist Partisi yelii altnda SBHTKye girmilerdir177.

3. Sovyetlerin ktidarndan Sovyet Bakanlk daresine Siyasal Reform Sreci

Sovyetler Birliinde, 19851988 yllarnda hem siyasal hem de toplumsal yapda yaanan deiimler, siyaset yapmclnn 1989 yl iin yeni bir aamaya
177

Peter Lentini, Reforming the Soviet Electoral System, Election and Political Order in Russia: The Implications of the 1993 Elections to the Federal Assembly, Ed. by. Peter Lentini, Central European University Press, 1995, s 45.

63

girmesine sebep olmutur. Bu yllarda, bir taraftan Parti faaliyetinde yaanan yozlama giderilmeye allm, dier taraftan Parti devlet ilikilerinde Partinin mdahalesini ortadan kaldracak dzenlemelerle (partinin) sadece siyasal liderlik ilevine odaklanmasna aba harcanmtr. Bunlara paralel olarak temsili kurumlarn, sovyetlerin, Partiden boalan denetleme ve siyaset yapma ilevini stlenmesi amalanmtr. Yalnz, Sovyetler Birliinde hkim olan siyasal ve ekonomik kargaa, hem reform srecinin yrtlmesini hem de etkin ynetimin salanmasn talep etmi, bu ise gl bir yrtmeyi gerektirmitir. 1990a doru Sovyetler Birlii reformcular, reform stratejisinin, siyasal katlmn glendirilmesiyle reformlarn parlamenter tartma erevesinde yrtlmesinin bir hata olduunu vurgulayarak gl ve otoriter bir yrtmenin reformlarn baarlmasnda gerekli olduuna iaret etmeye balamlardr178. te bu yzden, btn iktidarn sovyetlerde olduu bir siyasal iktidar rgtlenme yapsndan yrtmeyi zerkletirecek kuvvetler ayrlna doru gei yaanmtr. Sovyetler Birliinde siyasal reformun teorisyenlerinden biri olan ahnazarov, 1988 deiikleriyle oluan anayasal yapnn etkin bir ynetim salamadn ve bu sebeple bakanlk idaresinin kurulmas meselesinin gndeme geldiini belirtmektedir179. Ayrca, yeni yaplan seimlerle birlik cumhuriyetleri ynetimlerinin artan otoritelerine karlk gl bir merkezi ynetimin oluturulmas gerekli grmtr. a. Reform Srecinde Parti ve Parti Devlet likileri Anayasal olarak devlet egemenliinin kullanlmas ile yetkilendirilmemi olan Parti, fiili olarak bu yetkilerin kullanlmasn kendi idari tekilat araclyla stlenmi ve siyasal ve idari yap, Partiyi merkez alan bir mekanizma esasnda almtr. Siyasal ve toplumsal rgtlenmenin tek kayna olan Partide ise demokratik merkeziyetilik ve Parti ii muhalefetin yasaklanmas karar gerei farkl grlerin ifade olunmasna zemin yaranmamtr. Ayrca, kadrolara gven
Gei seinin otoriter bir ynetim tarafndan srdrlmesi konusunda baarl olaca hakknda bkz: Jose M. Maravall, The Myth of the Authoritarian Advantage, Journal of Democracy, Vol. 5, No. 4, October, 1994, s. 1731. 179 X. G. axnazarov, Tsena Svobod: Reformatsiya Gorbaceva Glazami Pomonika, Moskva, 1993, s. 136-137.
178

64

siyaseti, patronaj ilikilerin Sovyet siyasal yapsnn nitelii dolaysyla etkin olduu bir ortamda, Parti yneticilerinin komnizmin inasna deil kendi karlarnn korunmasna younlamasna hizmet etmi, bu ise Parti faaliyetlerinde disiplinsizliin, sorumsuzluun ve suiistimallerin hkim olmasna sebep olmutur. Sovyetler Birliinde Parti balamnda reform sreci, Partinin rejimdeki konumunda bir deiiklik yapmakszn, bu konularn yeniden ele alnmasyla balamtr. Durgunluk dneminin sebebini, Parti faaliyetindeki yozlamaya balayan reformcular, ilk olarak Partinin, geleneksel Parti kltr ve ahlak dorultusunda almasn salayacak formllere younlamlardr. White, bu dnemde, reformcularn Partide yaanan yozlamay durdurmak ve durumu tersine evirmek iin nerdikleri yntemleri yle sralamaktadr: i) Parti yneticilerinin alma performans, trebovatelnost (parti yneticilerinden beklenen misyonun vurgulanmas) sayesinde artrlmal, ii) kitlelerin siyasal karar alma srecine dhil edilmesi ile Parti tekilatlarnn toplumsal sorunlara duyarllklar salanmal, iii) Parti ii eletiri mekanizmasnn canlandrlmas ile Parti yneticilerinin karlkl olarak birbirini uyaracak denetim sistemi tesis edilmeli, iv) merkezde ve tarada, Parti tekilat liderlerinin Partiyi kiisel karlarna ara etmesini nlemek iin ynetimde kolektiflik ilkesine sahip kmal180. Daha ok Brejnev dnemine zg informal ilikilerle mcadele etmek amacyla nerilen bu yntemlerle Partide yeni bir atmosferin yaratlaca dnlmtr. Nitekim komnizmin inas srecinin yeniden yaplandrlmasnn baars181, Partinin gsterecei performansa bal grlmtr. Perestroykann Parti giriimli ve Parti nderliinde yapldn vurgulayan Gorbaev, Partinin siyasal ve toplumsal konumunun korunmas ve daha da glendirilmesinin de dolayl olarak reformlarn baarsna bal olduuna iaret etmitir. Gorbaevin Parti ve reform konusunda kurduu bu bamllk ilikisi, MKnin Ocak 1987 tarihindeki toplantsnda yapt konumada da sergilenmitir. Gorbaev, toplantda Perestroyka

180

Stepan White et al., The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future, Cambridge University Press, 1993, s. 118-119. 181 Perestroykann, Sovyetler Birliinde liberal anlamda oulcu bir demokrasinin kurulmas olmad, tam tersine, komnizmin inas srecinin mmkn klnmasna yneldii konusunda bkz: R.Walker, Marxism Leninism as Discource: The Politics of the Empty Signifier and the Double Bind, British Journal of Political Science, 19,2, 1989, s. 161-189.

65

ile yaplmas dnlenleri182 sraladktan sonra bunlarn gerekletirilebileceinin glendirilmi bir Parti ile mmkn olacan belirtmitir. Yolsuzluk ve etkin almamann, Partiyi liderlik roln yapmaktan alkoyduuna deinen Gorbaev, Parti faaliyetinin etkin klnmas iin Parti ii seimlerin ilevselletirilmesi gerektiini nermitir183. Seimlerle Parti ii demokrasinin tesis edilmesi ve Parti yneticilerinin grev sorumluluu bilincine sahip olmas planlanmtr184. Partiye reform srecini baar ile yrtebilme yeterlilii kazandrma abalarn, Parti devlet ilikilerinin belirgin hatlara konulma giriimleri izlemitir. Reformculara gre podmena, yani Parti tekilatnn idarenin yerini almas, reform srecine engel oluturan en nemli sorunlardan biri idi. 27. Parti Kongresinde, Yeltsin, Parti tekilatnn ekonomi ynetimine kendini kaptrarak siyasal liderlik ilevini unuttuunu, MKnin idari ubelerinin says ve yapsyla ikinci Bakanlar Konseyine dntn ve bu sebeplerden dolay Partinin sosyalizm yolunda nder olma vasfn kaybettiini belirtmitir185. 1988de yaplan anayasa ve Partinin idari tekilatlanmasndaki deiikliklerle bir taraftan yeni seilen yasama organ olan SBHTK ve onun daimi grev bandaki oluu olan Yksek Sovyetin, daha nce Parti tarafndan yrtlen hkmeti denetleme ilevini stlenmesi salanm, dier taraftan ise yrtme srasnda Partinin devlet organlarna mdahalesi durdurulmaya allmtr. MKnin Temmuz 1988 toplantsnda, Gorbaev, Parti tekilatnn tamamen idari ve ekonomik faaliyetinden ekilip i ve d siyasetin belirlenmesi iine younlamas iin hem personel saynda hem de idari tekilat yapsnda klmeye gidilmesi gerektiini bildirmitir186. Bir sonraki MK toplantsnda, Eyll 1988de, Parti sekreterlikleri kaldrlarak yerine MK Komisyonlar kurulmu, MK idari ubelerinin says 21den 9a indirilmitir. MKnin ekonomi ynetimi ile ilgili tekilat (Kimya Sanayisi, mar, Ar Sanayi ve Enerji,
182

Gorbacev, Perestroykann hedeflerini yle sralamitir: teknolojik modernleme ile ekonomideki durgunluu geride brakma; zynetim, Glasnost ve birey odakl bir ynetimle insan faktrnn verimli bir ekilde harekta geirilmesi; iletmelerin gelir gider esasnda almasn salama; aratrma ve gelitirme bulgularnn sanayiye adaptasyonu; toplumu artmakta olan sosyalist ahlaktan sapmalardan koruma. Bkz: M.S.Gorbachev, O Perestroike i Kadrovoi Politike Partii, zbranne Rechi i Stati, vol. 4, s. 308309. 183 A.m., s. 317. 184 White et al., The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future, s.120. 185 Pravda, 27 ubat 1986, s. 2-3. 186 M.S.Gorbachev, On Practical Work to Implement the Decisions of the 19.th All Union Party Conferance, Pravda, 30 Temmuz, s. 1-3.

66

Tketim Sanayisi, Makine Yapm, Ticaret, Ulam ve Haberleme) yerine sadece ekonomik planlama ile ilgilenecek Sosyo Ekonomik ube tesis edilmitir187. Robinson, yaplan deiikliklerin Partinin sistem iindeki yapsn ve Partinin ideolojik konumunu deitirmeye ynelik olmadn ve u dnce erevesinde yrtldn belirtmektedir: sosyalist dnce oulculuu, sosyalist hukuk devleti ve Parti ilevlerinin snrlandrlmas188. Sz konusu dnceler erevesinde yrtlen deiimin yaratt atmosferin Partinin alma yntemini deitirecei amalanmtr. Partinin idari ve ekonomik ynetim srecinden ekilmesiyle, idarenin yeni yasama organ denetiminde yasalarla dayanarak faaliyet gsterecei ve farkl toplumsal karlarn parlamento araclyla ifade olunaca tahmin edilmi, sistemin tek-partili demokrasiye ve tek-partili parlamentarizme dnm amalanmtr189. Robinson, yeni dzenlemeler sonrasnda Partinin siyasette tekelliinin veya eski konumunun u drt formlle korunduunu belirtmektedir: i) Parti, Halk Temsilcileri Kongresinde belli sayda sandalye ile temsil olunmas zorunlu grlen kamu kurumlarndan biri idi, ii) temsilciler (milletvekilleri) grevlerini, Partinin belirledii devletin genel karlarna uygun olarak icra etmeli idiler, iii) yerel seim birliklerinin nerdikleri adaylar, merkez tarafndan atanan seim komisyonlar tarafndan onaylandktan sonra seimlerde yarma hakkn kazandndan, Parti, parlamentoya seilen btn temsilcileri o ve ya bu ekilde etkileme ayrcalna sahip idi, iv) yeni dzenlemelerde de Partinin parlamentoya kar sorumlu olduunun belirtilmemesi190. Giulietto Chiesa ve Douglas Northrop, Gorbaevin, sosyalist dnce oulculuu erevesinde toplumsal olarak siyasal farkllamann artmasna ramen tek partili bir sistemin srdrlmesi gerektiine inandn belirtmektedirler. Yazarlara gre, Gorbaev, tek partili bir yapnn tarihsel ve toplumsal temellere dayandn ileri srmekte ve Perestroykann da etkisiyle gelecekte daha da heterojen bir ekil alacak olan farkl toplumsal karlarn Parti ats altnda birletirilmesi gerekliliini dnmekteydi191.
187 188

Cameron, Party-State Relations, s. 63. Nail Robinson, Gorbachev and the Place of the Party in Soviet Reform, 19851991, Soviet Studies, 1992, Vol. 44, Issue 3, s.423 189 Sakwa, Russian Politics and Society, s.3. 190 Robinson, Gorbachev and the Place of the Party in Soviet Reform, 19851991, s. 427. 191 Giulietto Chiesa, Douglas T. Northrop, Transition to Democracy, Political Change in the Soviet Union 19871991, University Pres Of New England, London, 1992, s. 8, 9, 51.

67

Bununla birlikte yaplan kamuoyu aratrmalar, Sovyetler Birliindeki siyasal oulculuk taleplerinin Parti emsiyesi altnda srdrlemeyeceini gstermitir. 1989un banda yaplan bir aratrma sonularna gre katlmclarn %46s, Sovyetler Birliinde ok partili bir sisteme geilmesi gerektii ynnde fikir bildirmitir. Katlmclarn bir blm de parti ii farkl hiziplerin yasal olarak var olabilmesinden yana olduunu gstermilerdir192. Dier taraftan, 1989un sonunda, Moskova Parti Yksekokulunun Rektr Vyaeslav ostakovskinin yazd makalede, Parti iinde fiili olarak farkl eilimlerin mevcut olduu belirtilmitir. ostakovski, bu eilimlerin hangi siyasal gre sahip olduklarn da aklamtr193. Gorbaev, Parti ii farkl eilimlerin yasal olarak var olabilmesi konusunda deiken tavr sergilemi, ilk bata byle bir yaplanmann Partiye zarar vereceini, daha sonra ise byle bir yaplanmann gerekli olduunu savunmutur. 1990da Partide, Demokratik Platform, Marksist Platform ve Gorbaevin nderlik ettii Resmi Platform adlar altnda oluumlar ortaya km194 ve 28. Parti Kongresinde gelecek gelimeleri belirlemek iin farkl program yarmtr. Kongrede sa ve sol arasnda uzlamac bir izgide durmaya dikkat eden Gorbaev, farkl siyasalarn tartlmas srasnda Parti ii dnce platformlarnn olabileceini, fakat kendi i tekilat nizamnamesiyle Parti ii hiziplerin olamayacan belirten bir formlle Parti Tzne ilave yaplmasn salamtr.

A.e.,s.5254. ostakovskiye gre Partide 7 ayr akm bulunmaktayd. (i) liberaller, Partinin aydnlar nderliinde ii harektn ada bir zeminde devam ettirip karma ekonomik bir yapya ve parlamenter bir siyasal sisteme varmay hedeflemitirler; ii) sosyalistler, nomenklatura sisteminin kaldrld, Brejnev dnemi toplumsal szlemelerin geersiz klnd, karma ekonomik sistemin uygulamaya konulduu ve iyeri ve yerel sovyetlerde zynetimin saland bir yapy savunmulardr; iii) yeni Marksist Leninistler, grlerini YEP zerine oturtarak seilmi Parti organlar tarafndan denetlenen bir Parti tekilatnn olduu sistemden yana olmutur; iv) radikal bir bak asna sahip olan iilerin nder partisi taraftarlar, aydnlarn Parti iindeki faaliyetinin arka plana atld, zel giriimciliin olmad sosyalizm uygulamasna geri dnlmesi gerektiini savunmuturlar; v) sovyetlerin denetiminde yaplan bir retim modelini savunan Birlemi i Cephesi, her trl kapitalist ekonomiye kar tavr almakla bilinmitir; vi) Rusya Yurtsever Cephesi, Birlik ve Ataturdu gibi Rus milliyeti gruplarnn oluturduu Restorasyoncular ise 20. Parti Kongresi ncesi Partiye geri dnmeyi istemilerdir, vii) son olarak, daha herhangi yeni bir fikre sahip sessiz ounluk ise ortak bir zemin zerinde bir arada olma yolunun bulunmasn istemitir. Bkz: Ronald J. Hill, The CPSU: From Monolith to Pluralist?, Soviet Studies, 43,2, 1991, s. 25. 194 A.m., s. 27.
193

192

68

Aslnda Parti ii farkl hiziplerin var olmasna izin verilmesi, 28. Parti Kongresi ncesinde yaanan siyasal gelimeler ve partideki blnmeler sebebiyle anlamszlamtr. Nitekim 1989dan balayarak Baltk Cumhuriyetleri Komnist Partileri, yaklaan yerel seimlerde daha ar bir yenilgiye uramamak iin Sovyetler Birlii Komnist Partisinden ayrlp kendi program ve tzne sahip siyasal rgt olduklarn ilan etmilerdir. Ayrca Yksek Sovyette yaplan uzun tartmalar ve lkenin her tarafnda yaanan sokak gsterileri ve grevler sonrasnda, ynetimin Dou Avrupa lkelerinde yaanan kaderi paylamaktan korkmas zerine, anayasann Komnist Partisini tek siyasal rgtlenme kayna olarak gsteren 6. maddesi, MKnin ubat 1990da yaplan toplantndaki karar ile deitirilmitir195. 28. Parti Kongresi, Partinin bir siyasal otorite olarak Perestroykay devam ettirecek yapya sahip olmadn196 gstermekle birlikte yaanan liberalleme srecine uyum salayacak dengeleri de barndrmadn ortaya koymutur. Kart grlere sahip Parti ii gruplar, hem Partinin genel yap iindeki konumu hem de rejimin gelecei zerine uzlaamamlardr. Muhafazakrlar da liberaller de 28. Parti Kongresini kendi amalar dorultusunda ynlendirmeyi baaramamlardr. Dolaysyla ne muhafazakrlar Parti ynetimini kontrol altna alarak 1985 ncesi duruma dnme ne de liberaller Partiyi Sosyal Demokrat bir yapya doru dntrme amalarnda yol alabilmilerdir. Dier taraftan Politbronun yeniden yaplandrlmas ise siyasal liderlikte Partinin sahip olduu pozisyonu ikame etmeye balayan Gorbaevin bakanlk idaresini Parti ile olan iktidar rekabetinde daha da ne tamtr. 28. Parti Kongresini takiben Partiden ayrldn aklayan siyasetilerin say artmaya balamtr. Siyasetilerin firarn, Parti tekilatlarnda grev alan ve almayan Partililerin firar takip etmi ve birka ay iersinde Partiden ayrlanlarn say

D.G. Murrell, Russias Transition to Democracy: An Internal Political History, 19891996, Sussex, Academic Press, 1977, s. 4245; 28. Parti Kongresinden hemen sonra Gorbaev de Partinin siyasal yap iindeki konumu zerine yaplan tartmalara katlarak artk Komnist Partisinin otomatik olarak devlet organlarnda konumlanmas dneminin bittiini, Leninist dnce tarzndaki bir yapya kovutuunu ve siyasal sistemdeki stnln iilerin karlarn savunup demokratik mcadele ile koruyan parlamenter bir partiye dntn bildirmitir. Giulietto Chiesa, The 28th Congress of the CPSU, Problems of Communism, July/August 1990, s. 27. 196 A.m., s. 24.

195

69

bir milyonu amtr197. Parti, 1990da yaplan birlik cumhuriyetleri yasama seimlerinde, ulusal seime oranla daha fazla oy kaybna uramtr. Partinin toplumsal ve siyasal gcnn zayflamas, eitli birlik cumhuriyeti ynetimlerini Parti - devlet ilikilerine ynelik radikal kararlar almaya itmitir. ubat 1990da Lituanya Yksek Sovyeti, Mart 1990da Estonya Yksek Sovyeti, Temmuz 1990da Moldova Yksek Sovyeti, devlet idari tekilatnn siyasetten arndrlmas, yani parti hcre birimlerinin bakanlklardan, ordudan, iyerlerinden, ii sendikalarndan vs. kaldrlmas ynnde kararlar almtr198. 20 Temmuz 1991de ise Rusya Devlet Bakan olarak yaymlad kararname ile Yeltsin, Partinin hkmet tekilat, iletmeler, ordu ve KGB tekilatndaki parti hcre birimlerinin varlna son vermitir. Merkezle birlik cumhuriyetleri arasnda merkezin yetkililerini kstlayacak yeni bir birlik antlamas hazrl almalarna paralel yryen bu sre, Sovyetler Birliini Austos Darbesine tamtr. Austos Darbesi ise toplumsal meruluunu yitirmi olan Partinin iktidarna son vermitir. b. Yasama Yrtme likileri Yeni anayasal dzenlemelere gre seilen SBHTKnin ilk toplants (25 Mays 1989) ile birlikte Parti merkezi organlarnn Politbro, MK ve Parti sekreterlii siyasal karar alma srecindeki grnrl kaybolmutur. Yasama yrtme ilikileri balamnda bu durum, Bakanlar Konseyinin oluturulmasndan denetlenmesine kadar birok yetkinin SBHTKnin sreklilik esasna gre alan oluumu olan Yksek Sovyete tannmasyla gereklemitir. Sovyetler Birlii tarihinde ilk defa, Yksek Sovyet Bakan Gorbaevin atad st dzey yrtme ve yarg grevlileri Yksek Sovyetten gvenoyu alarak greve balamlardr. Rkov, Bakanlar Konseyi Bakan aday olarak Yksek Sovyetten greve balama gvenoyu alm ve Bakanlar Konseyini oluturacak bakan ve dier yrtme

197

Murrell, Russias Transition to Democracy: An Internal Political History, 19891996, s.50; Partiden ayrlmalar 1989dan itibaren balam ve 1991e girildiinde bu say drt milyonu amtr. Pravda, 30 Eyll, 1991. 198 Cameron, Party-State Relations, s. 74-75.

70

grevlilerini Yksek Sovyetin onayna sunmutur199. Bakanlar Konseyinin oluturulmas srecinde, Yksek Sovyetin gemiten farkl olarak her eyi oybirliiyle kabul etme geleneini terk ettii gzlenmitir. Kolektif bir organ olan Bakanlar Konseyinin (bir btn olarak deil) her bir yelii iin ayr bir gven oylamas yapld bir sistemde, Rkovun Bakanlar Konseyi yelii iin yapt 72 nerisinden yalnz evardnadze ve Pavlov oybirliiyle gvenoyu alm, 8 nerisi ise Yksek Sovyet tarafndan uygun grlmeyerek gvenoyu alamamtr. Bakanlar Konseyi yelii iin Yksek Sovyetin onayna sunulan adaylar, Yksek Sovyet komisyonlarnda ilgili greve uygunluk bakmndan incelenmi, ou zaman komisyonlar karsnda grev alanlarna ilikin programlarn tantmlardr. SBHTKnin almasyla birlikte Partinin, Bakanlar Konseyinin ve ayr ayr bakanlklarn dzenleyici ilem yapma yetkileri de kstlanmtr. Daha nce her yl ortalama 4 yasa yaplan Yksek Sovyette 1989un ortalarndan 1990nn ortalarna kadar 69 yeni yasa yaplmtr. Yksek Sovyet, yasal dzenlemelerin yetersizlii sebebiyle yrtme organlarnn ilgili boluklar yetkilerini aarak doldurma geleneini nlemek iin yasalarn btn detaylar kapsayacak genilikte olmasna zen gstermitir200. Ayrca, Yksek Sovyet, kendi yeleri arasndan oluturduu Anayasa Denetim Komitesi araclyla yrtmenin dzenleyici ilemlerinin yasalara uygunluunu denetlemeye balamtr. Sadece 1989 yl iersinde daha nce yrtme organlarnca kabul edilmi binlerce karar ve ynerge yasalara aykrlk sebebiyle yrrlkten kaldrlmtr. Anayasa Denetim Komitesi, Ekim 1990da ald bir kararla, Bakanlar Konseyinin insan haklar alannda dzenleyici ilemler yapamayacan bildirmitir. Fakat ksa bir sre sonra alma mekanizmas bakmndan hzl ve yerinde karar alma konusunda yeterlilik sergileyemeyen ve Partinin sahip olduu dikey ve yatay rgtlenme ana sahip olmayan iki meclisli Yksek Sovyetin hkmeti ve idareyi etkili bir ekilde denetleyip ynlendiremedii ortaya kmtr201. Sovyet hukukular, aar derecede paralanm bir toplumsal yapda siyasal ve ekonomik
199

Eugene Huskey, Executive Legislative Relations, Executive Power and Soviet Politics: The Rise and Decline of Soviet Power, Ed. by. Eugene Huskey, Armonk, M.E. Sharpe, 1992 , s. 8587. 200 A.m., s. 62 201 Brenda Horrigan, Theodore Karasik, The Rise of Presidential Power under Gorbachev, Executive Power and Soviet Politics: The Rise and Decline of Soviet Power, Ed. by. Eugene Huskey, Armonk, M.E. Sharpe, 1992 s.107

71

reformlarn, parlamenter rejim olanaklar ile srdrlemeyeceini ileri srmeye balamlardr202. Gorbaev, bu gre dayanarak hem yrtme ii denetlemeyi etkin klma hem de reform programlarnn uygulanmasn dorudan stlenme amacyla Ekim 1989da Yksek Sovyete Bakanlk daresinin kurulmas hakknda yasa teklifi sunmutur203. c. Sovyet Bakanlk Sistemi Yksek Sovyetin devlet otoritesinin en yetkili organ olmas durumundan hareketle Yksek Sovyet Bakannn ayn zamanda Sovyetler Birliinin Devlet Bakan olduu da kabul edilmitir. Bununla birlikte, baz aratrmaclar, Sovyetler Birliinde fiili olarak tek egemen gcn Parti olmas sebebiyle Devlet Bakannn siyasal bir aktr gibi herhangi bir neminin olmadna da iaret etmi ve bu yzden devlet bakanl kurumunun 1988 anayasa deiikliklerine kadar Sovyet siyasal sisteminde yer almadn ifade etmitirler. Parti genel sekreterleri, siyasal olarak sembolik bir karakter tayan Devlet Bakanln, kolektif liderlik ierisinde siyasal nfuzlarn pekitirmek amacyla kendileri stlenmilerdir, ou zaman. 1985te Parti genel sekreteri seilen Gorbaev ise, iki grevin tek kiide toplanmasn kolektif liderlik ilkesinin ihlal sayarak Gromkonun devlet bakanl grevine atanmasn salamtr204. Ne var ki, Yksek Sovyet ve Yksek Sovyet Bakannn yetkilerini artran anayasa deiiklikleri ncesinde Gromkonun emekliye ayrlmasyla Gorbaev de devlet bakanl grevini kendisi stlenmitir. Yukarda belirtildii gibi, anayasa deiiklikleri, Parti - devlet ilikilerine, Yksek Sovyetin sistem iersindeki konumuna yeni bir yaklam getirmitir. Partinin siyasal ve idari srece mdahalesi kstlanarak bu ilevin Yksek Sovyet tarafndan gerekletirilmesi amalanmtr. Bu erevede, Yksek Sovyet Bakanna nemli yetkiler verilmitir. Bu yzden, Sovyetler Birliinde her ne kadar
202

evardnadze 1991de yapt bir konumada, parlamenter rejimin kurulmasnn siyasal sistemin istikrardan yoksun bir hale dnmesinde byk etkisi olduunu bildirmitir. A. Rahr, Shevardnadze on Leadership Mistake, Radio Liberty Daily Report, 2 Mays 1991. 203 Huskey, Executive Legislative Relations, s.90. 204 White et al., The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future, s. 65.

72

Yksek Sovyet Bakan sfat dolaysyla da olsa fiili olarak devlet bakanl idaresinin kurulduu sylenmektedir205. yle ki, Anayasann 121.maddesi, Yksek Sovyet Bakann Yksek Sovyetten bamsz bir organ olarak kurumsallatrmtr206. Bunun yannda, Anayasann 110. maddesi, Yksek Sovyet Bakan, Yksek Sovyet oturumlarna bakanlk eder hkm ile Yksek Sovyet Bakannn yasamann bir esi olduunu vurgulamtr. Halk Temsilcileri Kongresinin 25 Mays 1989daki oturumunda Gorbaev, tekrar Yksek Sovyet (veya devlet) Bakan seilmitir207. Belirtelim ki, Gorbaevin Parti genel sekreteri grevinden ekilmeden Yksek Sovyet Bakan() olmas, onu tek tarafl olarak Parti ve Yksek Sovyet tarafndan giriilecek etkisizletirme tehlikesine kar sigortalamtr. yle ki, bir taraftan MK, Gorbaevi Yksek Sovyet Bakan grevinden azletmek yetkisine sahip olmazken, dier taraftan Halk Temsilcileri Kongresinin Gorbaevin Parti liderliini etkileyecek mekanizmas bulunmamtr208. Bu yzden, Parti liderlii ile Yksek Sovyet Bakanl grevinin ayn kiide toplanmas, Halk Temsilcileri Kongresinde baz temsilciler tarafndan eletirilmitir209. White ve dierleri, (yeni duruma gre) yasama yrtme arasndaki ilikiler esasnda hkmet eklinin ne Amerikan tarz ne de Fransz tarz bir bakanlk olduunu belirtmektedirler. Her eyden nce Sovyet siyasal sisteminde hale de kuvvetler ayrl tesis edilmemi ve Yksek Sovyet/Devlet Bakan, yasama yeleri arasndan seilmeye devam etmitir. Yksek Sovyet/Devlet Bakan, hem yasamann
205 206

Huskey, Executive Legislative Relations, s. 91. Anayasann 121. maddesine gre, Halk Temsilcileri Kongresi tarafndan gizli oylama ile seilen Yksek Sovyet Bakan, Halk Temsilcileri Kongresine ve Yksek Sovyete kar sorumlu olsa da yalnz Halk Temsilcileri Kongresi tarafndan grevden alnabilir, ayn ahs iki defadan fazla bu grevi yrtemez. Yine Anayasann 121.maddesine gre, Yksek Sovyet Bakan; i) Halk Temsilcileri Kongresi ve Yksek Sovyetin gndemini belirler, ii) yasalar yaymlar, iii) lkenin genel durumu ve nemli devlet meseleleri hakknda Halk Temsilcileri Kongresine ve Yksek Sovyete raporlar sunar, iv) Yksek Sovyet Bakan Yardmcsn, Anayasa Denetim Komitesi yelerini, Bakanlar Konseyi Bakann, Halk Denetim Komitesi Bakann, Yksek Mahkeme Bakann, Devlet Ba Savcsn Yksek Sovyetin razl ile greve atar, v) Savunma Konseyine bakanlk eder, vi) devleti ite ve dta temsil eder, vii) Sovyetler Birlii adna uluslararas antlamalar imzalar, viii) Yksek Sovyetin yrrln engelleme hakk sakl kalmak artyla dzenleyici ilemler hukuksal yapar. 207 Giulietto Chiesa, Douglas T. Northrop, Transition to Democracy, Political Change in the Soviet Union 19871991, s.81. 208 Elizabeth Teagie, Dawn Mann, Gorbachevs Dual Role, Problems of Communism, January/ February, 1990, s. 2. 209 A.m., s. 3.

73

hem de yrtmenin birimsi olmaya devam etmitir. Genel olarak Yksek Sovyet ve Halk Temsilcileri Kongresinin Yksek Sovyet/Devlet Bakann etkileme aralarna karlk Yksek Sovyet/Devlet Bakannn Yksek Sovyete kar kullanaca aralar mevcut olmamtr. Anayasal olarak Yksek Sovyet/Devlet Bakannn Yksek Sovyeti ve Halk Temsilcileri Kongresini feshetme yetkisi yokken Halk Temsilcileri Kongresi, Yksek Sovyet/Devlet Bakann grevden alma yetkisine sahip olmutur. Yksek Sovyet/Devlet Bakannn kabul ettii normatif hukuksal ilemler ve yrtme ve yarg organlarna yapt atamalar, Yksek Sovyetin onayn almaya devam etmitir. Yksek Sovyet/Devlet Bakan, kendi iradesine bal olmadan oluan ve i ve d siyasetin belirlenmesinde geni yetkilere sahip olan Yksek Sovyet Prezidyumu ile koordineli alma zorunluluunda olmutur. Yksek Sovyetin kabul ettii yasalarn Yksek Sovyet/Devlet Bakan tarafndan veto edilmesi kural ise sadece geciktirici veto niteliini tamtr210. Huskey, yeni anayasal dzenlemelere gre, Yksek Sovyet Bakan grevi dolaysyla Devlet Bakan da olan Gorbaevin, iktidarn ancak hkmeti ve parlamentoyu harekta geirmek artyla dolayl olarak kullandn sylemektedir. Huskey, dolayl iktidar durumundan kurtulmak iin Gorbaevin iki seenei bulunduuna iaret eder: i) Gorbaev, ya Rkovu grevden alarak Bakanlar Konseyi Bakan sfatyla yrtmenin dorudan bana geecekti ii) ya da Fransz yar bakanlk modelinde olduu gibi kendini parlamentodan ve hkmetten balantsz bir konuma kovuturacak bir deiiklie gidecekti. Birinci durum, Gorbaevi ekonomik skntnn giderilmesi sorununda dorudan sorumlu klacak ve olumsuz sonu halinde parlamento tarafndan grevden uzaklatrlma tehlikesi ile yzletirecekti211. Gorbaev, Yksek Sovyet Bakan sfatyla Devlet Bakan olmann verdii yetersizlii gidermek iin ksa bir sure sonra parlamento ii srecin haricinde ve parlamentonun mdahalesi olmadan oluacak ve ayn zamanda yrtmenin de ba sfatn kazanacak bir Devlet Bakanl daresinin kurulmas tercihinde bulunmutur. Belirtelim ki, Gorbaevin byle bir tercihte bulunmasnda, sadece yrtme iktidarn dorudan stlenmek etkili olmamtr. Gorbaevin tercihini
210 211

White et al. , The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future., s.64. Huskey, Executive Legislative Relations, s. 92.

74

etkileyen bir dier sebep, ubat 1990da, Partinin siyasal liderliini kurumsallatran Anayasann 6. maddesinin yrrlkten kaldrlmasdr212. Yksek Sovyetten balantsz bir Devlet Bakanl daresinin kurulmas ile Partiden boalan liderliin Devlet Bakan tarafndan doldurulmas dnlmtr. ubat 1990da, Yksek Sovyet, Gorbaevin Devlet Bakanl daresinin kurulmas teklifini yasalatrmtr. Devlet Bakanl zerine Yasaya gre, Devlet Bakan, ncekinden farkl olarak dorudan halk tarafndan seilecekti. Bununla beraber, yasa, lkedeki genel belirsizlik ve kargaa durumunu gz nne alarak ilk Devlet Bakannn Halk Temsilcileri Kongresi tarafndan seilmesi tercihinde bulunmutur213. Yeni yasa, Devlet Bakanna ok geni harekt alan tanmtr. Devlet Bakannn yetki ve grevlerinden bir ksmi, onun, devletin ba olmas dolaysyla sahip olduu yetki ve grevlerdi. Bu dorultuda, yasaya gre, Devlet Bakan; i)anayasa ve yasalarn, vatanda hak ve hrriyetlerinin uygulanmasnn ve gereklemesinin garantrdr, ii) Sovyetler Birlii ve birlik cumhuriyetleri egemenliinin, gvenliinin ve toprak btnlnn koruyucusu ve Sovyet devleti ilkelerinin uygulaycsdr, iii) lkenin ite ve dta temsilcisidir, iv) kuvvetler, organlar ve idare arasndaki ilikilerin koordine edicisidir214. Devlet Bakannn dier yetki ve grevleri ise onun yrtmenin ba olmasndan kaynaklanyordu. ncekinden farkl olarak Bakanlar Konseyi yelerinin atanmas ve grevden alnmas Devlet Bakannn razlyla yaplabilir hale getirilmi ve Devlet Bakan gerektiinde Bakanlar Konseyinin kararlarn engelleme yetkisi ile donatlmtr. Yasalarn Devlet Bakan tarafndan imzalanmas yetkisi, yasalarn yaplmas sreci bakmndan genilendirilmitir. Devlet Bakan tarafndan iki hafta ierisinde imzalanmayp Yksek Sovyete geri gnderilen yasalarn Devlet Bakan vetosunu aarak yrrle girebilmesi, Yksek Sovyetin her iki meclisinin nitelikli oy
212

Stephan White, Russias New Politics: The Management of a Post-Communist Society, University of Cambridge, Cambridge, 2000, s. 72. 213 Halkoyuyla seimlerin yaplmasn engelleyen geici madde dolaysyla Gorbaevin meruluu, ksa sre sonra halkoyuyla seilmeye balayan birlik cumhuriyeti Devlet Bakanlarna kyasla sorgulanr olmutur. Bu durum, ynetimde etkinlii artan birlik cumhuriyet ynetimlerini daha da gl klarak Sovyetler Birlii ynetiminin kmesinde rol oynamtr. Bkz: Michael McFaul, Institutional Design, Uncertainty and Path Dependency During Transition: Cases From Russia, Constitutional Political Economy, 10, 1999, s.35. 214 White et al., The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future, s.69.

75

okluu ile (2/3)

ilk karar onaylamasna bal olmutur215. Dzenleyici ilem

yapma yetkisi bulunan Devlet Bakan, SBHTKni feshetme yetkisine sahip olmasa da Yksek Sovyetin meclisleri arasnda ortaya kan uzlamazlk sonrasnda, SBHTKden Yksek Sovyetin yenilenmesini isteyebilmitir. Sovyetler Birliindeki genel siyasal kargaay ve etnik atmalar dikkate alan Devlet Bakanl yasas, lkenin genelinde Yksek Sovyetin, belli bir cumhuriyetinde ise o cumhuriyetin Yksek Sovyetinin talebi zerine Devlet Bakanna skynetim ilan etme yetkisi vermitir. Yasa, Devlet Bakanna yardmc olmak amacyla Devlet Bakanlna bal olarak alacak Devlet Bakanl Konseyi ve Federasyon Konseyi ad altnda iki yardmc organ tesis etmitir. Sosyal, ekonomik, d ilikiler ve savunma konularnda Devlet Bakanna tavsiyelerde bulunma ile grevli Devlet Bakanl Konseyi, ilk gnlerden itibaren hem yelerinin farkl siyasal eilimlere sahip olmas hem de grev alannn somut bir ekilde tanmlanmamas bakmndan etkin alamamtr216. Devlet Bakanl Konseyinin, muhafazakrlarla radikaller arasnda kalan Gorbaeve tek yarar, lkenin farkl karlarnn temsilcilerinin ynetimde temsil olunmas olmutur. Federasyon Konseyi de ayn Devlet Bakanl Konseyi gibi etkin alan bir organ olmamtr. Esas grevi birlik cumhuriyetleri arasndaki meselelere zm retmek olan Federasyon Konseyi, birlik cumhuriyetleri Yksek Sovyeti bakanlarndan olumutur. Birlik cumhuriyetlerinin Sovyetler Birliinden ayrlma araynda olduu bir dnemde kurulmas, Federasyon Konseyi toplantlarnn birok yenin katlm olmadan ve uzun aralarla yaplmasn dourmutur217. Gorbaev, Devlet Bakanl daresinin kurulmasndan yaklak alt ay sonra, lkedeki durumun acil tedbirler alnmasn gerektirmesine ramen yrtmenin etkin alamadn ileri srerek Yksek Sovyete yrtmeyi sadece Devlet Bakanna kar sorumlu klacak anayasa deiiklii teklifinde bulunmutur218. Gorbaev, merkezi bakanlk tekilatlarnn ve cumhuriyet ynetimlerinin Devlet
A.e. Gorbaev, Bakanlk Konseyinin etkin bir idari yapya dntrlmesi iin Amerikan bakan George Bushtan tavsiye istemitir. Bkz: Brenda Horrigan, Theodore Karasik, The Rise of Presidential Power under Gorbachev s. 108. 217 Brenda Horrigan, Theodore Karasik, The Rise of Presidential Power under Gorbachev, s.109. 218 Dawn Mann, Gorbachev: Ukaz and Effect, Report on the USSR, s. 5
216 215

76

Bakannn kabul ettii kararlara uymadndan ikyet etmitir. 25 Eyll 1990da, Yksek Sovyet, ...toplumun kriz ortamndan karlmas iin alnmas gereken acil tedbirler, piyasa ekonomisine geiin temini, idari sistemin glendirilmesi ve hukukun iktidarn salama... gerekeleri esasnda, Gorbaevin Devlet Bakannn yetkilerini artrmaya ynelik anayasa deiikleri teklifini kabul etmitir219. Aralk 1990da Sovyetler Birlii Anayasasnda tekrar deiiklik yaplmtr. Bu deiikliklerle, Sovyet hkmet ekli, Amerikan bakanlk modeline yaklamtr220. Bakanlar Konseyi, yeni dzenlemeye gre, hacimce daha kk olan Bakanlar Kabinesine dntrlmtr. Yeni dzenlemelerle Sovyetler Birlii Bakanlar Kabinesi adn alan Anayasann 16. balndaki 128. maddede, Bakanlar Kabinesinin Sovyetler Birliinin yrtme organ olduu ve dorudan Bakann denetiminde alt belirtilmitir. 129. maddede ise ncekinden farkl olarak Bakanlar Kabinesinin sadece; Babakan, Babakan Yardmclar ve Bakanlardan olutuu belirtilmitir. Deiikliklerin birinci amac, Gorbaevin devlet idare tekilatnn gnlk faaliyetini kontrol altna almasna ynelik olmutur. Gorbaev, bu deiiklikle, 19 Ekim 1990da kabul edilen Ekonomik stikrara ve Piyasa Ekonomisine Geiin Temel Hatlar programnn uygulanmasn bizzat stlenmitir. Deiikliklere gre, Bakanlar Kabinesi, hem meclise hem de Devlet Bakanna kar sorumlu olsa da Devlet Bakanl seimleriyle birlikte Bakanlar Kabinesinin de istifas kural, onun (Bakanlar Kabinesinin) organik adan Devlet Bakanna daha fazla baml olduuna iaret etmitir. Deiikliklerin ikinci amac ise, birlik cumhuriyetlerinin merkezi iktidardaki konumlarnn glendirilmesi olmutur. Gorbaev, 1990da yaplan birlik cumhuriyetleri yasama seimleriyle ynetimde ncelii ele alan birlik cumhuriyeti ynetimlerinin merkezi ynetimden daha fazla uzaklamasn nlemek amacyla onlara merkezi ynetimde etkin olduu mesajn vermitir. yle ki, Federasyon Konseyi, danma organ statsnden kararlar balayc olan organa dntrlm221; ayrca, Bakanlar Kabinesinin, siyasalarn uygulanmasnda

White et al., The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future, s.73-74. Brenda Horrigan, Theodore Karasik, The Rise of Presidential Power under Gorbachev, s.110; 221 Federasyon Konseyinin kararlar, 2/3 oyokluu ile alndnda Devlet Bakan zerinde de balayc olmutur.
220

219

77

cumhuriyet ynetimleri ile anlama ierisinde olmas zorunluluu getirilmitir222. Kasmda yrrle giren Bakanlar Kabinesi Yasas, cumhuriyet ynetimlerinin Bakanlar Kabinesi almalarna katlma prosedrn belirlemitir223. Federasyon Konseyinin gndemini belirleme ve iini rgtlemede nemli yeri olacak ve Bakanlar Kabinesinden bamsz bir organ olan Cumhuriyetleraras Ekonomi Komitesi de kurulmutur. Komite, zamanla, daha nceden Bakanlar Kabinesinin ekonomi alanndaki grevlerini stlenmeye balamtr. Ne var ki ne Devlet Bakannn yetkilerini artrmak ne de cumhuriyet ynetimlerini merkezi iktidara ortak etmek, Sovyetler Birliinde merkezi ynetimin glendirilmesine katkda bulunmutur. Ekonomik kriz, birlik cumhuriyetleri ynetimlerinin merkezle iktidar sava sreciyle btnlemi ve Devlet Bakanl daresi, Parti gibi otoritesini tamamen kaybetmitir.

4. Reform Srecinde Merkez evre Birliinin k

likileri ve Sovyetler

Sovyetler Birliinde Andropovla balayp Gorbaevle nitelik deitirerek farkl boyutlarda devam eden reformun temel sebeplerinden biri, ekonomi ynetiminde yaanan sorunlar olmutur224. Reform srecinde, Parti, askeri sanayi, brokrasi ve mevcut sistemin devam etmesinden fayda salayan dier gruplarn engeli ile karlalmas, reform stratejisinde daha radikal admlar atlmasn gerekli klm ve reforma engel oluturan merkezlerin siyasal karar verme srecindeki konumlar zayflatlmaya allmtr. Bu ayn zamanda, reformun srdrlmesi iin reform kartlarn dengeleyecek g merkezlerinin canlandrlmas zelliini de tamtr. Yalnz, bu sre, reformlarn, ekonomik boyuttan siyasal boyuta gemesine ve reform srecinin tkanmasna sebep olmutur. yle ki, siyasal reform, siyasal sistemin demokratiklemesi sorunsalyla birlikte birlik cumhuriyetlerinin egemenlik mcadelesi sorununu da tetiklemi ve Sovyetler Birlii boyutlu bir deiim zorluuyla yzlemitir: i) Siyasal reformlarn komnist ideolojiden
White et al, The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future, s.74. V Kabinete Ministrov, Pravda, 5 Mart 1991, s.12. 224 Jascques Sapir, Perestroika and Economic Reforms, Soviet Perestroika 19851993: Russias Road to Democracy, Ed. by. John F. Bradley, East European Monograhs, Boulder, 1995, s. 88.
223 222

78

arndrlarak ok partili bir demokrasiye gei ynnde yaplmas, ii) Ekonomik reformlarn ekonomik istikrar salamay da ierecek bir btnle srdrlmesi, iii) birlik cumhuriyetlerine ynetimde gerek anlamda egemenlik salayacak yeni federatif yapnn ortaya konulmas225. zellikle 1990dan itibaren birlik cumhuriyetleri parlamento seimleriyle birlikte birlik cumhuriyetleri ynetimleri, egemenlik taleplerinde daha inat bir tutum sergilemeye balamlardr. Bu durumun sebeplerinden biri de, Sovyetler Birliinde ekonomik durumun ktlemesi ile birlik cumhuriyetlerinin merkezden yrtlen ekonomi reformlarn bizzat stlenmek istemelerine bal olmutur. yle ki, 1990a girildiinde, merkezden yrtlen ekonomik reform, beklenen amac gerekletirememi ve Sovyetler Birlii ekonomisi, durgunluk yllarndan daha kt bir gelime yaamtr. Bu yllarda, ekonomik byme ilk kez sfrn altnda gereklemekle beraber iletmeler arasndaki eski ekonomik balarda da kopukluk ortaya kmtr226. Sovyetler Birliinde, 1989dan itibaren genelde ekonomik krizin almas, zelde ise piyasa ekonomisine gei konusunda birok proje retilmitir. Bu projelerden ilki, Haziran 1989da Bakanlar Konseyine bal olarak kurulsa da zerk karar alma yetkisine sahip olan Devlet Ekonomik Reform Komitesinin Bakan Abalkinin hazrlad ve Abalkin modeli olarak bilinen Radikal Ekonomik Reform:

Gei zerine alan siyaset bilimciler, bir gei sreinin baarl olmasnn n artlarndan birinin, gei politikalar ajandasnn snrl tutulmas olduunu ileri srmektedirler (Guillermo ODonnell, Phillippe Schmitter, Transitions from Authoriarian Rule: Tentative Conclusions about Uncertain Democracies, Jonh Hopkins University Press, Baltimore, 1986, s.41). Bu aratmaclar, baka bir ifadeyele ekonomik ve siyasal geiin ayn anda yaplamayacan bildirmekte ve devletin siyasal snrlar konusunda gei ncesi bir oydamann varolmasn ngrmektedirler. Gei sonrasnda yeni bir anayasal durum sz konusu olduundan, yeni anayasal dzenin srdrlmesinde anayasann kuruculuk ve btnletirme ilevi toplumsal temele oturmaldr. (Mirgel H. Minon, Demokrasiye Gei ve Anayasal Tercihler, BDT lkelerinde Demokrasiye Gei ve Anayasa Yapm, ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, Trk Demokrasi Vakf, Ankara, 1993, s. 37). Ayrca, siyasal elit arasndaki lml kar taraflarn, birbirleriyle uzla ierisinde yrttkleri byle bir gei sreinin belirsizlikleri ortadan kaldraca dnlmektedir. Bu gibi durumlarda, taraflar, kazanmlardan tamamen mahrum edilmeyeceini dnerek geiin halk harekatlanmalaryla toplumsal kardurmalara yol amamasna da aba harayacaktr. Zira Dankwart Rustowla balayan akma gre, baarl bir demokratikleme srei iin geni katlml halk harekatlanmalarndan kanlmal ve geiin lml siyasal elitler tarafndan yaplan anlamalarla srdrlmesine allmaldr (Nancy Bermeo, Myths of Moderation: Confrontation and Conflict During Democratic Transitions, Comparitive Politics, Vol.29, No.3, April 1997, s. 305306). 226 Ekonomika i Jizn, 1991, no. 5, s. 9.

225

79

Ksa ve Uzun Dnemde Yaplmas Gerekenler projesi olmutur227. Abalkinin projesi, mevcut durumdan gdml piyasa diye adlandrlan ekonomik yapya geiin aamadan oluacan nermekteydi. Projeye gre, ilk aamada (1990) yasal dzenlemeler tamamlanacak, ikinci aamada (19911992) cret ve fiyat dzenlemeleri yaplacak, nc aamada (19931994) ise yeni sistemin uygulama rnei test edilecek ve nihayet 1995de gei tamamlanacakt228. Bu proje, aamal geiin ekonomideki istikrarszlk dolaysyla ynetilebilir olmayacandan ve ekonominin acil tedbirler gerektirdii gerekesinden dolay radikal liberaller tarafndan, mevcut ekonomik ve idari yapy, kolektif tarm ynetimini korumad, zel giriimcilii kurumsallatrdndan dolay da muhafazakr komnistler tarafndan eletirilmitir229. Tartmalarn tkanmas zerine, ekonomik reform konusunda akademisyenlerden, sivil toplum kurulularndan ve kamuoyundan gelen talepleri deerlendirmek amacyla reform plannn grlmesi 3. Halk Temsilcileri Kongresine kadar ertelenmitir. Abalkinin ekonomik gei projesi grmelerinin tkanmasndan sonra Babakan Rkovun Aralk 1989da kamuoyuna aklad Verimlilik, Pekitirme, Reform Gl Ekonomiye Doru balkl projesi ile Ekonomik Reform Komitesi yelerinden Yavlinski, Zadornov ve Mikhaylov tarafndan ubat 1990da hazrlanan 400 Gnlk Hzl Gei Program gndemde olmutur. Rkovun hazrlad proje; zel mlkiyetin olmayaca, mevcut halk mlkiyeti anlaynn korunaca bir piyasa artlarna gre alan ekonomiye geiten nce yllk bir hazrlk dnemini ngrm, en az 1992 sonuna kadar fiyatlarda serbestlemenin uygulanamamas gerektiine ve gei srecinde merkezi ekonomi ynetiminin gl konumda kalmasnn nemine iaret etmitir230. Bu programn zelliklerinden biri de toplumun belirli kesimlerini gei dneminin maliyetlerinden korumak olmutur. Yavlinski grubunun 400 Gnlk Hzl Gei Program ise, tam ters bir anlayta, Abalkin modelinin liberal acdan daha radikal hali idi. ok terapi olarak adlandrlan program, piyasa ekonomisine geiin ancak Polonya rneinde olduu gibi hzl bir
227

Andres Aslund, Gorbachev, Perestroyka and Economic Grisis, Problems of Communism, January/Aprl 1991, s.32. 228 Giulietto Chiesa, Douglas T. Northrop, Transition to Democracy, Political Change in the Soviet Union 19871991, s.115. 229 A.e., s.116. 230 zvestiya, 14 Aralk 1989.

80

ekilde yaplrsa baarl olacan savunmutur. Gorbaevin de 1990nn ilk aylarnda, radikal ekonomik reformun gereklilii, gerek piyasa ekonomisinin kurulmas ynnde demeler vermesi231, Abalkin, Gosplan bakan Maslyukov ve Babakan Rkov gibi birok liderin hzl gei ve dolaysyla 400 gnlk gei fikrine lml yaklamasna sebep olmutur. Fakat Gorbaev, siyasal krizin derinlemesi korkusuyla radikal gei programn reddederek Rkovun hazrlad projenin Kongre tarafndan onaylanmasna almtr. 24 Mays 1990da, onaylanan Rkov projesi, projenin uygulamasna balamadan nce cret artlarn gerekli klyordu. Bu, artan cretlerle ekstra kaynak elde eden dar gelirli toplumsal kesimi fiyatlarn artaca tehlikesinden harektla toplu almlar yapmaya iterek tketim sektrn zora sokacakt. Dier taraftan para arznda artn projeye gre enflasyonu tetikleyecei gerekesiyle yaplmamas bankalar mevduat yetmezlii sorunuyla yzletirmitir. Durumun daha da ktye gitmesini nlemek amacyla Yksek Sovyet yeni projenin hazrlanmasna kadar Rkov projesinin uygulamasn durdurmutur232. En sonunda, Abalkin projesinin ksaltlm yeni versiyonu olan Ekonomik stikrara ve Piyasa Ekonomisine Geiin Temel Hatlar program onaylanarak uygulanamaya konulsa233 da birlik cumhuriyetlerinin ekonomik reform alannda farkl tutum sergilemesi bu programn uygulanmasn engellemitir. Birlik cumhuriyetlerinin, sebeplerinden merkezi biri, ekonomi reform programlaryla birlikbirlik razlamamasnn ekonomi politikalarnda

cumhuriyetlerinin yetki paylam idi234. Bu durum, belli bir ekonomi reform programnn oluturulmasn, federatif ilikileri yeniden dzenleyecek yenilenmi federasyon szlemesinin yrrle girmesine indekslemitir. 28. Parti Kongresinde 19. Parti Konferansndan itibaren ynetimde cumhuriyetlerin daha fazla yetkili klnmasna ilikin tartmalara cevap olarak yenilenmi federasyon zerinde allmasna karar verilmi, merkezle cumhuriyetler arasnda yetki paylamnn ayrntlarnn hazrlanmas Sovyetler

Byle demeclerden biri iin bkz: Pravda, 28 Mart 1990. Aslund, Gorbachev, Perestroyka and Economic Grisis, s. 33. 233 Pravda, 19 Ekim 1990. 234 Aslund, Gorbachev, Perestroyka and Economic Grisis, s. 35.
232

231

81

Birlii Yksek Sovyetine havale edilmiti235. Ne var ki, 28. Parti Kongresini takiben Baltk Cumhuriyetlerinin kendilerini bamsz ilan etmesi ve dier cumhuriyetlerin de bu ynde siyaset retmeye balamas, sz konusu federasyon grmelerinin, Gorbaev ve cumhuriyet liderleri arasnda srdrlmesini zorunlu klmtr. White ve dierleri, bu yzden, Kasm 1990da yaymlanan ve geleneksel Sovyet siyaset retme tekniklerine ve kontrol altnda yrtlen basn tartmalarna gre hazrlanan ilk yeni birlik antlamas taslann birlik cumhuriyetleri tarafndan dikkate alnmadn belirtmektedir236. Fakat Mart 1991de, her trl birlik antlamas ierisinde yer almak istemediini bildiren alt cumhuriyet haricindeki cumhuriyet temsilcilerinin katlmyla gerekleen grmede oluturulan ve 9 Martla yaymlanan antlama tasla da merkezi iktidarn direktifleri dorultusunda hazrlanmtr gerekesiyle kabul grmemitir. Grmelere birlik cumhuriyetleri snrlar ierisinde yer alan zerk cumhuriyet temsilcilerinin de davet edilmesi, birlik cumhuriyet ynetimlerine ynelik tehdit mesaj ierdiinden Yeltsin ve dierleri tarafndan eletirilmitir237. Cumhuriyet ynetimlerinin birlik antlamas grmelerine uzak durmas, Gorbaevi, birliin devam ettirilip ettirilmemesi sorununu referandum yoluyla zmeye de itmitir. Aralk 1990da kabul edilen Referandum zerine Yasaya gre 17 Mart 1990da alt cumhuriyetin katlmamas ile yaplan birlik lekli referandumda, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin, tam anlamyla cumhuriyetlerin egemenlik haklarnn korunduu yeni bir birlik eklinde devam ettirilmesini gerekli gryor musunuz sorusuna, Sovyet toplumu evet demitir. Bylece, Gorbaev, birlik cumhuriyetleri ynetimlerine kar halk onay aldn dnm ama birlik cumhuriyetleri liderleriyle ortak bir zeminde buluma gereinden kaamamtr. Bu ise Gorbaevin 1990nn son aylarndan itibaren muhafazakrlaan merkezi liderlikten uzaklamas anlamn tamaktayd. 23 Nisan 1991de, Gorbaev ve birliin devam ettirilmesine ilikin yaplan referanduma katlan cumhuriyetlerin liderleri bir araya gelerek ay ierisinde yeni birlik antlamasnn hazrlanmas konusunda antlaabilmilerdir. 9 + 1 antlamas
235 236

White, After Gorbachev, s. 176177. White et al, The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future, s.87. 237 A.e.

82

olarak bilinen bu sre sonrasnda Gorbaev, 24 Temmuzda, dokuz birlik cumhuriyetinin birliin devam ettirilmesi zerinde antlatn ilan etmitir. Merkezi basnda yaymlanan antlama taslana gre yeni birlikte merkezi ynetim birlik cumhuriyetleri ynetimleriyle birlikte savunma, di siyaset, enerji, ulam alanlarnda ortaklaa yetkili olacak, dier alanlarda ise birlik cumhuriyetleri ynetimleri bamsz siyaset yrtebilecekti. Egemen Devletler Birlii olarak adlandrlacak yeni birlik antlamas, sz konusu birlik cumhuriyetleri ve merkez arasnda 20 Austos tarihinde imzalanacakt. Yeni birlik antlamasnn merkezi devleti zamanla ortadan kaldraca dncesinden harektla Aralk 1990dan itibaren muhafazakrlarn etkisine giren merkezi devlet kurumlar, bir taraftan antlamay basn yoluyla eletirirken dier taraftan antlamann imzalanmasn durduracak mekanizma zerinde almlardr238. Bradleye gre, merkezi devlet liderlerinin kar ataa gemesini balatan sre, mays aynn balarndan itibaren KGB bakan Krukovun, dta ve ite bir takm odaklarn Sovyetler Birliini i savaa srklediini belirten demeleridir. Temmuza gelindiinde, merkezi devlet kurumlarnda Krukovun grleri yaygnlk kazanm ve yirmiye yakn st dzey merkezi devlet grevlisi Halka ar beyannamesinde, halk dmanlarnn Sovyetler Birliini Sovyet toplumuna yabanc gr ve ahlaki yapya dayanan unsurlarla datmaya altn bildirilmitir. Dier taraftan Austosun balarndan itibaren eitli devlet kurumlarnda bir araya gelinerek eylem plan hazrlanmtr. Bylece, KGB, leri Bakanl, Ordu, Bakanlar Kabinesi ve Yksek Sovyet Prezidyumunda snrl sayda grevlinin katlmyla yaplan gizli grmelerde 19 Austos darbesi ekillenmitir. Gorbaevin hastalk gerekesiyle yetkilerini yrtemediini bildiren ve Olaanst Hal Devlet Komitesi (OHDK) adyla kurulan organ, 19 Austosta lkede olaanst hal ilan etmi ve silahl birlikler Moskovaya sokulmutur. Sakwa, darbecilerin iki ama dorultusunda birletiini belirtmektedir: i) Sovyetler Birliinin arazi btnln korumak, ii) Komnist Partili veya Komnist Partisiz Sovyet devlet kurumlarnn srdrlmesini salamak239. Fairbanks da, OHDKnin
238

Nicholas Bradley, August Coup dEtat, Soviet Perestroika 1985-1993: Russias Road to Democracy, Ed. by. John F. Bradley, East European Monpgrahs, Boulder, 1995, s. 184 190. 239 Sakwa, Russian Politics and Society, Routledge, London-NewYork, 1993, s.12.

83

yetmi saat sren iktidar boyunca yaymlad belgelere esasen darbecilerin Komnist Partisinin miadn doldurduunu kabul ettiini ve merkezin iktidar kaybetme srecini tersine evirmek amacn tadklarn bildirmektedir240. Yalnz, ayn gn OHDKyi illegal bir kurum ilan eden Yeltsin, Rusya Yksek Sovyet Bakan Haspolatov ve Rusya Babakan Silaevin birlikte imzaladklar Rusya Vatandalarna ar beyannamesiyle balayan sre, Sovyetler Birliinin dalma srecini daha da hzlandrmtr. Rusyada Rusya parlamentosunu, Beyaz Evi silahl birliklere kar koruma amacyla balayan halk gsterileri birliin her ksesinde antikomnist gsterilere dnm, Sovyet devletini temsil eden btn siyasal ve ideolojik simgelere saldrlarda bulunmu; dier taraftan birlik cumhuriyetleri bamsz olduunu bildiren kararlar almtr. Rusya parlamentosu, Sovyetler Birlii Komnist Partisinin Rusyada faaliyetini yasaklarken, Yeltsin, Komnist Partisine bal btn gazetelerin yaynn durduran kararlar imzalamtr. Rusya ynetiminin ald kararlar dorultusunda, 29 Austosta toplanan Sovyetler Birlii Yksek Sovyeti de Sovyetler Birlii Komnist Partisini hukuken de sona erdirmitir. Austos darbesinden sonra yeni birlik antlamas grmeleri de boyut deitirmi ve Cumhuriyetler Aras Ekonomi Komitesi Bakan olarak atanan Silaevin hazrlad ve Ekonomik Birlik Antlamas adn tayan taslan amac, birlik cumhuriyetleri arasnda geleneksel ekonomik balarn korunmasna ynelik olmutur. Bu aamada, Ukraynada yaplan referandumlarda, Ukraynallar herhangi bir birlik antlamasnda yer almak istemediini bildirmitir. Ayrca, Yeltsin de merkezi bir otoritenin var olmas fikrine olumlu yaklamamtr. Gelimeler zerine 8 Aralkta Brestte bir araya gelen Slav cumhuriyeti lideri, bir taraftan 1922 antlamasyla kurulan Sovyetler Birliinin artk uluslararas hukukun bir esi olmadn, dier taraftan ise cumhuriyet arasnda nkleer silahlarn ortak kontroln salayacak ve ortak ekonomik blge mekanizmasn devam ettirecek Bamsz Devletler Topluluunun kurulmas konusunda antlatklarn bildirmitirler241.

240

Charles H. Fairbanks, Moskva Darbesinden Sonra, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond, Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s. 333. 241 White, After Gorbachev, s. 181.

84

C. 1993 Anayasas ncesi Rusya Merkezli Gei Sreci ve I. Rusya Cumhuriyetinin Sonu
1. Merkeze Kar Rusya Devlet Yaplanmas
Sovyetler Birliinin on be birlik cumhuriyetinden biri olan Rusya, hem nfusunun okluu, arazisinin genilii ve ekonomisinin bykl hem birliin idari ve siyasal merkezi olmas hem de birliin toplumsal, siyasal ve ekonomik sisteminin zn oluturan ideolojik alt yapy devrim yoluyla vcuda getirip dier birlik cumhuriyetlerini zamanla bu atnn altna sokmu olmas dolaysyla birlik ierisinde zel bir yere sahip olmutur. Sovyetler Birliinde Rusyann sahip olduu bu zellii destekleyen bir dier faktr de; birlik snrlar ile pe pee iki devrimle ken eski Rusya snrlarnn hemen hemen ayn corafyay kapsamas olmutur242. ki devlet, Sovyetler Birlii ve arlk Rusyas, her iki devlet rneinde Rusyann merkezi konumda bulunmas asndan birbirinin devamn oluturmutur. arlk Rusyas zamannda, imparatorluun ynetici hanedannn vatan olan Rusya, zelliini Sovyetler Birliinde kendine has stnlkleri ile pekitirip srdrrken Rusya ve Sovyetler Birlii birbirinin yerine kullanlan iki isimlendirmeye evrilmitir. Rusa, dier birlik cumhuriyetlerinde de kullanlan devlet dili iken, Ruslar, geleneksel olarak dier birlik cumhuriyeti ynetimlerinde merkezin temsilcileri konumunda olmulardr243. Bu sebeple Rusya, bir birlik cumhuriyeti olarak dier birlik cumhuriyetlerinden farkl olarak birok alanda kendi devlet tekilatlanmasna sahip olmamtr244. Sovyetler Birliinin kurulma aamasnda, Boleviklerin, yeni rejimin Rus ovenizminin aracna evrilecei korkusuyla ortadan kaldrdklar Komnist Partisinin Rusya Brosundan baka Rusya, leri Bakanl ve Devlet Gvenlik Komitesi tekilatndan, Bilimler Akademisi Brosundan,
242

i Sendikas ve

Raymond Peaeson, The Historical Background to Soviet Federalism, Soviet Federalism, Nationalism, and Economic Decentralisation, Ed. by. Alastair McAuley, St. Martins Press, New York 1991, 1332. 243 Dominic Leiven, The Russian Empire and Soviet Union as mperial Polities, Journal of Contemporary History, Vol. 30, 1995, s. 607636. 244 Laura Belin, Robert W. Orttung, The Russian Parliamentary Elections of 1995; The Battle for the Duma, Armonk, New York, 1997, s. 7.

85

Komsomol tekilatlarndan, ayrca sadece Rusyaya yayn yapan televizyon ve radyo kurumlarndan da yoksun kalmtr245. Birlik bakenti ile Rusya bakentinin ayn ehir, Moskova, olmas ise var olan dier kurumlarn da fonksiyonel olarak etkisiz olmasna yol amtr. Bu bakmdan Perestroykann son yllar, dier birlik cumhuriyetlerinde sadece iktidarn cumhuriyetlemesi zelliini tarken Rusyada bu sre ayn zamanda birlik kurumlar ile Rusya kurumlarnn ayrma dnemidir. Rusyann birlik iindeki konumundan dolay bu sre, Rusya balamnda dier birlik cumhuriyetlerinden farkl zellikler tamtr. Dier birlik cumhuriyetlerinde, demokratikleme merkezden dolaysyla Rusyadan kopma zellii tarken milliyetilikle ayn izgide yrmtr. Rusyada ise demokratikleme, Rusyann kendi emperyalist gemiinden kurtulmakla ayn izgide yrdnden, milliyetilik kart bir zellik tamtr246. Yeltsin iktidarna, en byk muhalefetin, komnistlerle milliyetilerden gelmesi de bu sebepledir. Bu sre, Rusyann kurumlarna zerklik kazandrmann yannda demokrasiye ve liberal ekonomiye gei kazanmlarnn korunmas ve devam ettirilmesi iin rgtsel zemin oluturma niteliindedir247. Bu bakmdan zellikle Rusya Halk Temsilcileri Kongresi ve Rusya Bakanlk daresinin yeni siyasal ve hukuksal ortamda olumas nemlidir. a. Rusya Halk Temsilcileri Kongresi (RHTK) 1989 SBHTK seimlerini takiben birlik cumhuriyetlerinde de parlamento seimleri yaplmtr. 7 Ocak 1990da Trkmenistan parlamento seimleri ile balayan bu sre, 28 Ekim 1990 Grcistan parlamento seimleri ile son bulmutur. Birlik cumhuriyetlerinde yaplan seimler, bir ka adan SBHTK seimlerinden ayrlmaktadr. ncelikle birlik cumhuriyetleri parlamentolarna yaplan seimler, Komnist Partisinin siyasal alanndaki tekliini garantileyen
245 246

Sakwa, Russian Politics and Society, Routledge, London-NewYork, 1993, s.3944. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz: Petro N. Nikolai, The Rebirth of Russian Democracy: An Interpretation of Political Culture, Harvard College, 1995. 247 Nail Robinson, The Presidency: The Politics of nstitutional Chaos, Institutions and Political Change in Russia, Ed. by. Nail Robinson, Antony Rowe Ltd., Chippenham, 2000, s.14.

86

hkmn kaldrlmas sonrasna tesadf etmektedir. Yalnz, Sovyetler Birliinde, siyasal partilerin faaliyetini yasal bir zemine oturtan dzenlemenin 9 Ekim 1990da kabul edilmesinden dolay, bu seimlerde de adaylar, belli parti listelerine bal olarak yarmamtrlar248. Yine de bu durum, seimlerin Ekimde yapld ve dolaysyla yeni partilerin kurulmas iin yasal zeminin var olduu Grcistan ve halk cephelerinin bir parti gibi kendi adaylarn belirleyerek seimlere katld Baltk cumhuriyetlerinde geerli olmamtr249. Aslnda dier cumhuriyetlerde de Komnist Partisi kart adaylar, halk harektlar emsiyesi ad altnda yararak, seimlerin, pro-komnizm, salamtr250. Birlik cumhuriyeti parlamentolarna yaplan seimlerin ikinci farkll, ncekine oranla daha demokratik olmasdr. Bu seimlerde, toplumsal rgtlere ayrlan kontenjan kaldrlm ve aday belirleme aamasnda, seim birliklerinin belirledikleri adaylar elemek iin oluturulan blge seim konferanslar uygulamasna son verilmitir251. Bylelikle, seimlerde hem bir semen - bir oy kural dorultusunda oylarn eitlii salanm, hem de semen iradesinin nndeki engeller kaldrlmtr. Linz ve Stephan, birlik cumhuriyetleri parlamento seimlerinin bu zelliklerinden dolay birlik cumhuriyetleri ynetimlerinin, Sovyetler Birlii ynetimine oranla daha fazla meruiyet kazandn ve bunun da siyasal iktidarn birlik dzeyinden cumhuriyetlere kaymasn saladn belirtmektedir252. McAllister ve White da, 1990 seimlerini, Rusya balamnda, komnizm sonras dneme geiin balangc olarak deerlendirilmektedir253. Bu seimlerle oluan RHTK balamnda, gei taraftarlar, kurumsal bir merkeze kavumu ve RHTKni,
248 249

anti-komnizm

arasnda

tercih

referandumuna

dnmesini

Sakwa, Russian Politics and Society, s. 139. Thomas F. Remington, Parliamentary Elections and the Transition from Communism, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by. Thomas F. Remington, Westview Press, Oxford, 1994 s. 23. 250 A.m., s.4. 251 Laura Belin, Robert W. Orttung, The Russian Parliamentary Elections of 1995; The Battle for the Duma, s.9. 252 Juan J. Linz, Alfred Stephan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, s.367. 253 Ian Mcallister, Stephan White, To Vote or Not to Vote: Election Turnout in Post-communist Russia, Elections and Voters in Post-communist Russia, Matthew Wyman et. al. , Edward Edgar, Cheltenham, 1998, s. 19.

87

Sovyetler Birlii otoriteleriyle hukuk savana girme arac olarak kullanmaya balamlardr254. Dier birlik cumhuriyetlerinde ise seimleri takiben, 11 Mart 1990da Letonya parlamentosunun, Letonyann bamszl hakknda bildiriyi kabulyle Sovyet corafyasnda daha nce balam egemenlikler (ilan) yry adlandrlan sre, (devlet) bamszlklar() (ilan) yry adlandrlan srece evrilmitir255. Mart 1990da Rusyada yaplan seimler de, seim kampanyalarnda demokrasi ve piyasa ekonomisini savunan ve Demokratik Rusya hareketi gibi birok sivil toplum rgtnn bir arada topland emsiye rgtlenmeler ile Komnist Partisi arasnda yaplan yara dnmtr, denilebilir256. Ancak adaylar ne Komnist Partisi ne de emsiye rgtlenmeler ad altnda yarmlardr. Her seim blgesinden oylarn yarsndan fazlasn alarak bir temsilcinin seildii seim sistemi dzenlemesi de seimlerin parti deil kii balamnda gemesine sebep olmutur257. Bu yzden adaylarn siyasal kimliinin gstericisi, yasal olarak bal olduklar kurum olmamtr. Nitekim seimi kazanan halk temsilcilerinin %90a yakn hala de Komnist Partisi yesiyken seimden hemen sonra bir parlamento grubu olarak Demokratik Rusya ad altnda bir araya gelen temsilcilerin says 300 gemitir258. RHTKnin ilk toplantsnda, 12 Haziran 1990da, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Devlet Egemenlii Beyannamesi Hakknda Karar alnmtr259. 15 maddeden oluan kararn 15. maddesinde belirtildii gibi, karar, RSFSCnin yeni anayasal dzeninin temel belgesi niteliini tamtr. Kararn 1. maddesinde, RSFSCnin egemen bir devlet olduu bildirilmitir. Kararn 5. maddesinde ise RSFSCnin siyasal, ekonomik ve hukuksal egemenliinin salanmas iin; btn RSFSC arazisinde yalnz RSFSCnin devlet kurumlarnn yetkili olaca,
Gerard M. Easter, Preference for Presidentialism: Postcommunist Regime Change in Russia and the NIS, World Politics 49, January 1997, s. 192. 255 Jeff Kahn, The Parade of Sovereignties: The Establishing the Vocabulary of the New Russian Federalism, Post-Soviet Affairs, 2000, 16,1, s. 5889. 256 Jerry F. Hough, Institutional Rules and Party Formation, Growing Pains: Russian Democracy and the Election of 1993, Ed. by. Timothy Colton, Brookings Institution Press, Washington D. C., 1998, s. 44; Thomas F. Remington, Steven S. Smith, The Development of Parliamentary Parties in Russia, Legislative Studies Quarterly, Vol. 20, No. 4, Novemver 1995, s. 463. 257 Hough, Institutional Rules and Party Formation, s. 44. 258 Yu. Velyayev, S. Karkanin, S. Skorokhodov, M Vse v Otvete za Rossiyu, Sovetskaya Rossiya, Mays 10, 1990, s. 2. 259 Karar metni iin bkz:http://www.glossary.ru/cgi-bin/gl_sch2.cgi?RDuxzkgwxyiltt:p!xzilwltoyly. 26.02.2007.
254

88

RSFSC anayasas ve yasalarnn dier btn hukuksal normlardan stn olaca, doal kaynaklar ve dier ekonomik varlklarn yalnz Rusya tarafndan iletilecei, i ve d politikann Rusya ynetimi tarafndan belirlenecei bildirilmitir. Demokrasinin tesisi balamnda, RSFSCnin bir hukuk devleti olduu ve iktidarn kuvvetler ayrl ilkesine gre rgtlenecei kabul edilmi (madde 13), btn vatandalarn, siyasal partilerin, toplumsal oluumlarn, dini birliklerin anayasal dzenin srdrlmesini engellememek kaydyla serbest, bamsz faaliyet gsterme hakknn bulunduu garanti edilmi ve ilgili birimlerin siyasal ve toplumsal hayatn ynetilmesinde eit haklara sahip olduu gsterilmitir (madde 14). Kararda, Rusyann ekonomik ve siyasal reformunu daha etkili bir ekilde stlendii de vurgulanmtr. Yalnz kararda, RSFSCnin Sovyetler Birlii ile tamamen bann koparlmad belirtilerek RSFSCnin hukuksal ve siyasal haklarnn korunduu yenilenmi federasyonda bulunmaya hazr olduu bildirilmitir (madde 6). Belirtelim ki, RHTKnin yaps ve sistem iindeki konumu, 27 Ekim 1989 tarihinde RSFSC anayasasnda yaplan deiiklerle belirlenmitir260. Bu yzden, RHTK, SBHTKye benzerliiyle dikkat ekmitir. Rusya parlamentosu, dier birlik cumhuriyetleri parlamentolarndan farkl olarak birlik parlamentosu gibi iki-katl (two-tiered) bir yapya sahip olmutur. Dorudan basit ounluk seim sistemine gre seilen 1068 yelik RHTKnin iinden daimi parlamento denilebilecek 252 yelik Yksek Sovyet oluturulmutur. RHTK, 19901993 tarihleri arasnda her birisi birka gn olmak kaydyla dokuz kere toplanm ve her defasnda gnlk parlamento faaliyeti yerine anayasal ve siyasal karakter tayan meselelerle ilgilenmitir261. 104. maddede, RHTKnin, RSFSCnin en yetkili organ olduu belirtilmekle birlikte onun bir organ olarak RSFSC juridistikasnda olan btn meseleleri zme yetkisinde olduu bildirmitir. Bundan baka ayn maddede, sadece RHTKnin yetki alanna girecek meseleler de sralanmtr262.
260

27 Ekim 1989 tarihinde RSFSC anayasasnda yaplan deiiklikler iin bkz: http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_DocumID_38361.html. 27.02.2007. 261 Thomas F. Remington, Steven S. Smith, The Early Legislative Process in the Russian Federal Assembly, The New Parliaments of Central and Eastern Europe, Ed. by. David M. Olson, Philip Norton, Frank Cass, London, 1996, s. 164165. 262 Sadece RHTKnin yetkili olduu konulardan bazlar, Yksek Sovyeti oluturmak, Yksek Sovyet Bakann semek gibi parlamentonun i ileri ile ilgili meselerler iken bazlar ise Yksek Yarg yeleri ve Babakann atanmasn onamak gibi dier organlarla ilgili olmutur. Sadece RHTKnin yetkili olduu dier meseleler ise, i ve d siyasetin belirlenmesi, ekonomik ve toplumsal gelime

89

Yksek Sovyet, anayasal olarak ift meclisli (Federasyon Konseyi ve Milliyetler Konseyi) olsa da alma dzeni bakmndan tek meclisli (collapsed bicameralism) adlandrlmaktadr. yle ki iki meclis de ayn prezidyum tarafndan idare edilmi, yasama faaliyeti ortak oturumlar eklinde srdrlm, meclis komiteleri, her iki meclis yelerinin ortak katlmndan oluturulmutur263. 109. maddede Yksek Sovyetin yetkileri, 22 balkta sralanmakla birlikte Yksek Sovyetin sadece RHTKnin yetkili olduu dndaki btn konularda sz sahibi olduu bildirilmitir. Ayn SBHTKde olduu gibi RHTKde de Yksek Sovyet Bakan, Bakan yardmclar ve meclis komiteleri bakanlarndan oluan Yksek Sovyet Prezidyumu bulunmutur (madde 113). Yksek Sovyet Prezidyumu, gndemin belirlenmesi, parlamento komiteleri arasnda iblmnn ayarlanmas gibi parlamento ii yetkilerinin yannda dzenleyici ilem yapma ve yksek idari grevlere atama yapma, azletme ve Yksek Sovyet adna dier ileri yapmaya da yetkili olmutur (madde 114). Disiplinli bu partilerin olmay dolaysyla parlamento Yksek yelerini Sovyet kolayca Prezidyumunun yetkilileri, Prezidyuma

ynlendirebilmeye yardmc olmutur. Ayrca, rgtsel bakmdan Yksek Sovyetin komite merkezli bir alma sistemine sahip olmas ve sonradan Yksek Sovyet ierisinde oluan parlamento gruplarnn yasama srecinin dnda tutulmas da bu balamda nemli ileve sahip olmutur264 Yine SBHTKde olduu gibi RHTKde de, Yksek Sovyet Bakanl, devlet bakanl statsnde ele alnmtr. 115. madde, Yksek Sovyet Bakann, en yksek dereceli devlet grevlisi eklinde tanmlamaktadr. Her ne kadar Yksek Sovyet Bakanlndan doan bir devlet bakanl sz konusuysa da birok aratrmac, Rusyada Bakanlk daresinin kurulmasn bu tarihten

programlarnn onaylanmas gibi daha sonra Bakanlk daresinin kurulmasyla, iki organ arasnda atma kayna olmutur. 263 Thomas F. Remington, Steven S. Smith, The Early Legislative Process in the Russian Federal Assembly, s. 164. 264 Joel M. Ostrow, Institutional Design and Legislative Conflict: The Russian Supreme Soviet A Well Oiled Machine, Out of Control, Communist and Post Communist Studies, Vol. 29, s. 417 419.

90

balatmaktadr265. Nitekim 115. madde, Yksek Sovyet Bakanna, devleti ite ve dta temsil etme yetkisi vermitir. Bundan baka, Yksek Sovyet Bakan, Yksek Sovyet Bakan yardmcl, Babakanlk, Yksek Mahkeme Bakanl ve Halk Denetim Komitesi Bakanl iin adaylar belirleme yetkisine de sahip olmutur. Grld gibi yeni Rusya parlamentosu, genelden zele doru daralan bir yapda yetkilerin geni kitleden tek kiiye indirgenmesi yntemiyle Sovyetler Birlii siyasal iktidarna benzemektedir. Sobyanin, yeni parlamentoyu bu yapsndan dolay Sovyetler Birlii Komnist Partisine benzetmekte ve byle bir yapnn planlanmasndaki amacn, parlamentonun (parlamento) bakan() tarafndan kolaylkla yrtlmesi olduunu belirtmektedir266. Parlamento bakannn parlamento iindeki konumunun, anayasal olarak eski sovyet idare usul mantnn korunmas ile birlikte var olmas, durumu daha da zorlatrmtr. Bu dnemde, parlamento, sovyet idare usul mantna esaslanarak, Rusya Federasyonu Devletinin egemenlii snrlarndaki btn meselelerin parlamento tarafndan gerekletirilecei iddiasn tamtr267. Bu durum, Rusyada demokratikleme srecinin sert kar durmalarla gemesi sebeplerinden biridir. b. Rusyada Bakanlk daresi Rusyada, halk tarafndan seilmi Bakanlk daresinin kurulmasna etki eden birinci sebep, 1990 anayasa deiiklikleri ile glendirilen Sovyet Bakanlk daresine kar Rusya ynetimini dengelemek olmutur268. Frye, bu anlamda, Rusyada bakanlk idaresinin kurulmasn, Rusya devlet yaplanmasnn en nemli admlarndan biri saymaktadr269. Rusyada bakanlk idaresinin kurulmasna etki
265

David C. Brooker, Founding Presidents of Soviet Successor States: A Comparative Study, Demokratizatsiya, say ve numara yok, s.133-145; Eugene Huskey, Presidential Power in Russia, M.E. Share, London, 1999, s. 25. 266 Alexander Sobyanin, Political Cleavages Among the Russian Deputies, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by. Thomas F. Remington, Westview Press, Oxford, 1994, s. 183184. 267 Thomas F. Remington et al., Transitional Institutions and Parliamentary Alignments in Russia, 1990-1993, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by. Thomas F. Remington, Westview Pres, Oxford, 1994, s.162. 268 Robinson, The Presidency: The Politics of Institutional Chaos, s.14-15. 269 Timothy Frye, A Politics of Institutional Choice: Post-Communist Presidencies, Comparative Political Studies, Vol. 30, No. 5, October 1997, s. 534535.

91

eden ikinci sebep ise, Sovyetler Birliinde bakanlk idaresinin kurulmasna gereke gsterilen sebeplerden biri olan ynetim boluu sorunu olmutur. Mays 1990da toplanan ilk Rusya Halk Temsilcileri Kongresinde de bu sorunun almas iin btn siyasal gruplar arasnda gl bir yrtmeye ihtiya olduu ynnde uzlamaya varld grlmektedir270. Yalnz, parlamentoda %25 oy oranna sahip demokratik harektn aday olan Yeltsinin Yksek Sovyet bakan seilmesi ve bir ay sonra Komnist Partisinden istifa etmesi, gl bir yrtme veya bakanlk idaresi konusunda parlamentonun blnmesine sebep olacaktr. Hala da sovyet idare usulne uygun bir yapya sahip siyasal sistemde Yksek Sovyet bakan olduu zaman bile gl bir konuma sahip olan Yeltsinin, olas bakanlk yarn kazanacana emin olan komnist grup271, daha nce bakanlk idaresinin kurulmas iin anayasa deiiklii yaplmas teklifinde bulunsa da bu gre kar kmaya balamtr272. Buna ramen, komnistler, (Aralk 1990) kinci RHTK toplantsnda, Yksek Sovyet Anayasa Komisyonunun bakanlk idaresinin kurulmasn salayacak anayasa deiiklii zerinde almas teklifine onay vermitirler273. Frye, Rusyal komnistlerin bakanlk idaresi konusunda deiken tavr sergilemesini Yksek Sovyet Hukuk Komisyonu Bakanna dayanarak yle aktarmaktadr: Komnistler, bir taraftan bakanlk idaresinin kurulmasyla Rusyann merkezden daha da bamsz harekt edebileceine olumlu yanamaktayken bakanlk yarn Yeltsinin kazanaca durumuna olumsuz bakmaktaydlar274. Dier taraftan, Komnistlerin, bakanlk konusunda geici uzlamaya varmasnn bir dier sebebi, herhangi bir anayasa deiikliinin RHTKde te iki ounlukla kabul edilmesiyle mmkn olmasyd ki bu da ounluun komnistlerin elinde bulunmasndan dolay imknsz gibi gzkmekte idi. Mart 1991de Gorbaevin Sovyetler Birliinin devam ettirilmesi sorununu halk oylamasna gtrmesi, Yeltsin ve demokratlara, Rusyada bakanlk idaresinin

Sakwa, Russian Politics and Society, s. 46. Remington et al., Transitional Institutions and Parliamentary Alignments in Russia, 1990-1993, s. 164. 272 Michael E. Urban, Boris Eltsin, Democratic Russia and the Campaign for the Russian Presidency, Soveit Studies, 44, 2, 1991, s. 188. 273 Stephan White, Russia: Presidential Leadership under Yeltsin, Post-Communist Presidents, Ed. by. Ray Taras, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s.45. 274 Frye, A Politics of Institutional Choice: Post-Communist Presidencies, s. 535.
271

270

92

kurulmas konusunda komnist engelini ama frsatn vermitir. Yksek Sovyet bakanlndan doan yetki ve arln kullanan Yeltsin, Rusya vatandalarnn ayn zamanda halkoyuyla seilecek bir Rusya devlet bakanl grevinin kurulmasn gerekli buluyor musunuz sorusuna da evet veya hayr demelerini istemitir. Halk oylamasnda devlet bakanl grevinin kurulmas %70in zerinde bir oy oranyla kabul grmtr. Dier taraftan merkezi iktidarla g mcadelesinde Rusyann zerk devlet faaliyetine sahip olmas gerektiini savunan komnistler, General Alexander Rukov nderliinde Demokrasi Taraftar Komnistler parlamento grubunu oluturarak anayasa deiikliinin onaylanmasnda demokratlarla beraber harekt etmilerdir275. Parlamentoda g dengesi lehine evrilen Yeltsin, Bakanlk Hakknda Yasann yrrle girmesini salamakla birlikte ok ksa bir sre sonra, 12 Haziranda, Bakanlk seimlerinin yaplacana nail olmu ve bu sre ierisinde ekonomik ve siyasal reformlar hzlandrmak amacyla yasalara aykr olmamak artyla bakanlk kararnameleri yaynlayabilme yetkisine kavumutur276. 24 Nisan 1991de Yksek Sovyetin kabul ettii yasa dorultusunda anayasal deiiklik yaplm ve anayasaya RSFSC Bakan adn tayan yeni balk ilave edilmitir. Yeni numaralandrmaya gre 121/2 maddesi, 35 ile 60 ya arasnda bulunan ve seilme yeterliliine sahip her Rusya vatandann devlet bakan olabileceini, ayn kiinin her biri beer yl olmak kaydyla st ste iki defadan ok RSFSC Bakan olamayacan belirtmitir277. Bakanlk yasasna gre, siyasal partiler, ii sendikalar, dernek ve benzeri siyasal oluumlar, devlet bakanl yarnda aday ileri srebilecek ama ilgili aday en az 100.000 semenin imza ile desteklediini de gstereceklerdi. 121/1 maddesinde, en yksek devlet yetkili ve grevlisi olarak tanmlanan bakann ayn zamanda yrtmenin de ba olduu gsterilmitir. Bu balamda, anayasann Bakanlar Konseyi ile ilgili maddelerinde de deiiklie gidilmitir. Anayasann, Bakanlar Konseyinin, RHTKye ve Yksek Sovyete kar sorumlu olduunu ve onlara hesap verme ykmllnde olduunu belirten 124. maddesi yrrlkten kaldrlarak 122. madde yeniden u ekilde kaleme
275 276

Sakwa, Russian Politics and Society, s. 47. A.e., s. 46. 277 Stephan White, Olga Kryshtanovskaya, Eltsin and his Voters: Popular Support in the Russian Presidential Elections and After, Europe Asia Studies, 1994, Vol.46, Issue 2, s. 289.

93

alnmtr: RSFSC Bakanlar Konseyi, yrtme organdr ve Bakana bal almaktadr. Ayrca, Bakanlar Konseyinin oluturtmasn dzenleyen 123. madde de bakann bu konudaki yetkilerinin sisteme entegrasyonu balamnda deitirilmitir. yle ki, 123. maddenin nceki haline gre, Bakanlar Konseyi, Yksek Sovyet Bakannn nerisiyle Yksek Sovyet tarafndan oluturulmaktayd. lgili maddenin yeni halinin birinci paragrafna gre ise, Bakanlar Konseyi, Bakan tarafndan oluturulur. Yalnz, maddenin devamndan anlald gibi bakan, hkmetin oluturulmasnda tek yetkili olmamtr. Burada vurgulanmak istenen, hkmetin, bakann giriimiyle oluturulduudur. 123. maddenin ikinci paragrafna gre, ilk nce Bakann atad Babakan Yksek Sovyetten gvenoyu almakta, daha sonra Yksek Sovyetten gvenoyu alan Babakann nerisiyle Bakan, Bakanlar Konseyinin dier yelerini atamakta veya grevden almaktadr. Dier taraftan, 123. maddenin, beinci paragraf, Bakann, Babakan ve dolaysyla Bakanlar Konseyini istifaya gndermesi de Yksek Sovyetin onayna tabi klnmtr. 121/5. maddede, Bakann yetki ve grevleri dzenlenmitir. Buna gre; bakan, yasa teklifinde bulunmak, yasalar yaynlamak ve bu arada yasalar veto etmek yetkisi verilmitir. Yalnz, bakann veto ettii yasalar, parlamentoda basit ounlukla tekrar kabul edildiinde yasalarn yrrle girmesi yolunda bakan vetosu aradan kaldrlabilinecekti. Yasa parlamentonun, bakan, anayasay, yasalar ve bakanlk andn ihlal etme durumlarnda grevden alma mekanizmasna karlk bakana parlamentoyu feshetme yetkisi tanmamtr278. Ayrca, bakann atad babakann parlamento tarafndan kabul grmesi de gerekmitir. Yeltsinle beraber alt adayn yart seimde, Yeltsin ilk turda oylarn %57,5ni alarak Rusyann ilk Devlet Bakan seilmitir. Ekonomik alanda radikal reform programyla ne kan Yeltsinin Devlet Bakanl seim kampanyasn, Demokratik Rusya hareketi gibi birok sivil toplum rgtnn bir arada topland emsiye rgtlenmeler srdrm ve Yeltsinin Rusyann egemenlii ve Cumhuriyet iin gerekirse Tanr ile savaacam ifadesi, seim kampanyasnn

278

White, Russias New Politics: The Management of a Post-Communist Society, s. 79.

94

sloganna evrilmitir279. Dier adaylarn hala de geleneksel Sovyet siyasal bak acsn koruyan seim programlarna ve konumuna da bal olarak Yeltsinin kazand bakanlk seimleri, parlamento seimleriyle ekillenmeye balayan bamsz Rusya inas srecini geri dnlmez bir duruma evirmitir280. Bu durum, Yeltsinin greve balarken yapt u konumadan da belli olmaktadr: ....Rusyann devlet egemenliini ilan etmesinden tam bir yl sonra.... Rusya vatandalar tercihlerini yaptlar. Onlar, bakanlk seimleriyle birlikte lkenin devam etmesi gereken yolu da setiler... Bu yol, demokrasi yoludur, bamszlk ve reform yoludur...281. Brooker de zelde Rusyadaki, genelde ise Beyaz Rusya ve Baltk Cumhuriyetleri hari btn Sovyet cumhuriyetlerinde, 1990 1991 yllarnda yaplan devlet bakanl seimlerini, yeni siyasal sistemlere geiin kurucular adlandrmaktadr282. Bundan baka Brooker, sz konusu cumhuriyetlerde yaplan bakanlk seimlerini o cumhuriyetlerin parlamento bakanlarnn kazandna da dikkat etmektedir. Bu bir taraftan eski komnist dnemi siyasal sekinlerinin bamszlk sonras dnemde demokrasi gmlei giyip konumlarn koruduklar dncesiyle aklanrken283 dier taraftan 1989dan itibaren Moskova ile g ve reform mcadelesine giren cumhuriyet ynetimlerinin lkelerini komnist sonras dneme tadklar gereiyle izah edilmektedir284.

279

Stephan White, Olga Kryshtanovskaya, Eltsin and his Voters: Popular Support in the Russian Presidential Elections and After, s. 290; Urban, Boris Eltsin, Democratic Russia and the Campaign for the Russian Presidency, s. 190-194. 280 Robinson, The Presidency: The Politics of Institutional Chaos, s.16. 281 zvestiya, 10 Temmuz 1991. 282 Brooker, Founding Presidents of Soviet Successor States: A Comparative Study, s.133145. 283 Olga Kryshtanovskaya, Stephan White, From Soviet Nomenklatura to Russian Elite, EuropeAsia Studies 48, 1996, s. 711733 284 Lane David, Cameron Ross, The Transition from Communism to Capitalism, St. Martins Press, 1999,s. 149.

95

2.Rusyada Ekonomik Gei Politikas ve YeltsinRHTK atmas

a. Ekonomide ok Terapi Sovyetler Birlii merkezli ekonomi gei programlar grmelerinin tkanmas zerine, Yeltsin, mevcut durumdan faydalanarak ok terapi programnn, Rusya merkezli uygulanmasn salamaya alm ve 11 Eyll 1990da Rusya parlamentosu oyokluu ile bu programa onay vermitir285. Ekim Aralk aylar arasnda kabul edilen Toprak Reformu zerine ve Tarm letmeleri zerine yasalaryla, kolhoz ve sovhozlarn serbeste terk edilerek iftilerin, bu topraklar zerinde zel tarm iletmeleri kurabilecei ve on yl sonra topraklarn zel mlkiyete geecei hukuksallamtr286. Temmuz 1991de ise, zelletirme zerine ve zelletirmede Deer Tespiti zerine yasalaryla, devlet mlkiyeti iri sanayi iletmeleri hisselerinin bir blmnn halka bedavaya voucher sistemi ile transferine, bir hissesinin para karlnda zel kiilere satna, bir hissesinin ise iyeri yneticileri ve alanlar arasnda paylatrlmasna karar verilmitir287. Aslund, piyasa ekonomisine gei balamndaki bu hukuksal dzenlemelere ramen para politikasnn hale de merkezi hkmetin kontrolnde olmasndan dolay, ok terapinin Rusyada da uygulanamadna iaret etmektedir. ok terapinin uygulanamamasnn bir dier sebebi ise, 19901991 yllar arasnda, Rusya ynetiminin uzlamac bir tavrla orta yol politikalar izlemesidir. Bu yllar, ablinskinin belirttii gibi hem anayasal dzenin reformunda hem de ekonomik reformun srdrlmesinde, komnistlerle demokratlarn uzlamac tavr sergiledii dnemdir288. zel giriimcilie, zel mlkiyete ve zelletirmeye ynelik yasalarda da bu uzlama izleri grlmektedir. Austos darbesi srasndaki etkinlii ile siyasal nfusu artan Yeltsin, Aralk 1991de, Sovyetler Birliinin kurucu anlamasnn da yrrlkten kalkmasyla ok terapi programnn gereklerini uygulamaya balamtr. 1 Kasm 1991de,
Aslund, Gorbachev, Perestroyka and Economic Grisis, s. 33, 35. Andrew Barnes, Property, Power, and the Presidency: Ownership Policy Reform and Russian Executive Legislative Relations, 19901999, Communist and Post Communist Studies 34, 2001, s. 43. 287 A.m., s. 44-45. 288 ablinskiy, Predeli Vlasti: Barba za Rossiyskuyu Konstitutsionnuyu Reformu, 1989 1995, s. 26-60.
286 285

96

parlamentodan piyasa ekonomisi konusunda yasal boluun doldurulmasna ilikin yasa gcnde kararname yaynlama yetkisi alan Yeltsin, kendisinin babakanl altnda be babakan yardmcsndan oluan reform hkmetini oluturmutur289. Yeltsin, Aralk aynn 20nden sonra, daha nce komnistlerle uzlalarak kabul edilen Toprak Reformu zerine, Tarm letmeleri zerine, zelletirme zerine yasalarn ihlal eden bakanlk kararnameleriyle komnistlerin ve bu arada Yksek Sovyetin hassasiyetlerini dikkate almayan atmac bir slup taknmaya balamtr. 2 Ocak 1992de Babakan Yardmcs, Ekonomi ve Maliye Bakan Yegor Gaidarn liderliinde ise, Rusya, merkezi ekonomi planlama sistemini tamamen kertip yerine piyasa ekonomisini ina edecek liberal ekonomik devrim srecine girmitir290. Fiyatlar zerindeki devlet kontrolnn aniden kaldrlmasyla balayan sre, ksa srede enflasyonun ykselmesine sebep olmutur. Hala da halk tarafndan en gvenilir kurum ve siyaseti konumunu korumasna ramen komnistlerin, Hristiyan Demokratlarn, milliyeti ve antiSemitist Pamyat rgtnn dzenledii mitingler, Yeltsine kk lekli olsa da toplumsal muhalefetin ilk sinyallerini gndermitir291. Dier taraftan, fiyatlarn serbest braklmasndan iki hafta sonra, Yksek Sovyet Bakan Haspolatov, tecrbesiz ve beceriksiz Rusya Bakanlar Konseyinin, mevcut durumun sorumlusu olarak istifaya gitmemesi halinde RHTKnin anayasal yetkisini kullanarak Bakanlar Konseyini grevden alaca ynnde demeler vermeye balamtr. Eski Sovyetler Birlii lkelerinde yaayan Ruslarn karlarnn korunmasnda daha radikal politika taraftar olan Bakan Yardmcs Alexander Rukov da pembe pantolonlu ocuklar adlandrd reform hkmetini sert bir slupla eletirmeye balamtr292.

Sakwa, Russian Politics and Society, s. 74. James R. Millar, From Utopian Socialism to Utopian Capitalism: The Failure of Revolution and Reform in the Post-Soviet Russia, Problems of Post-Communism, May/June 1995, Vol. 42, Issue 3, s. 7. 291 zellikle, komunist ve milliyeti gruplarn etkisinde olan basn, ok terapinin ulusal ekonomi sisteminin tamamen kmesine ve byk toplumsal krizlerin domasna sebep olaca ynnde yazlar yaynlamaya balamlardr. Murrell, Russias Transition to Democracy: An Internal Political History, 19891996, s. 95-97. 292 Sakwa, Russian Politics and Society, s. 49.
290

289

97

b. Yeltsin RHTK atmas McFaul, 1991in sonlarndan itibaren Yeltsinin ekonomide devrimci gei yolunu tercih etmesi ile balayan srecin, 1990dan itibaren olumakta olan I. Rusya Cumhuriyetinin son bulmasyla sonulandna iaret etmektedir293. Genel olarak gei srecinde post Sovyet lkeleri siyasal eliti arasnda szleme yolunun denenmediine deinen McFaula gre, bu lkelerde, gei srelerinin sonucu gl olanlar tarafndan belirlenmitir. yle ki, demokrasi taraftarlarnn gl olduklar Baltk Cumhuriyetlerinde gei sreci, piyasa ekonomisi ve demokrasinin kurulmasyla sonulanrken, Komnist Partisi ve nomenklaturann eski gcn koruduu Orta Asya Cumhuriyetlerinde ise gei sreci, yeni diktatrlklerin kurulmasyla sonulanmtr294. Bu lkelerde, nc dalga demokratiklemenin yaand gei srelerinden farkl olarak halk ayaklanmalar hem demokratik muhalefetin komnist glerle pazarlk gcn artrm hem de geiin srdrlmesi konusunda kararszlk sorununu zmtr295.

293

Michael McFaul, Lessons from Russias Protracted Transition from Communist Rule, Political Science Quarterly, Vol. 114, November 1999, s. 103131. 294 Michael McFaul, The Fourth Way of Democracy and Dictatotship: Noncooperative Transitions in the Postcommunist World, World Politics 54, January 2002, s. 224232. 295 Valerie Bunce, Retinking Recent Democratization: Lessons from the Postcommunist Experience, World Politics 55, January 2003, s. 171173; Brzezinski, Sovyet sonras lkelerinin bu ekilde farkl rotalar izlemesini, tarihi ve kltrel zellikler ercevesinde aklamaktadr. Bkz: Zbigneiew Brzezinski, The Primacy of History and Culture, Journal of Democracy, Volume 12, Number 4, October 2001, s. 2126.

98

Tablo 2. Nisan 1992de RHTKde Parlamento Gruplar

Parlamento Gruplar Reform Koalisyonu 1. Radikal Demokratlar 2. Demokratik Rusya 3. Rusya Demokratik Partisi ile Sosyal Demokratik Rusya Partisinin Birleik Grubu 4. zgr Rusya 5. Bamszlar TOPLAM Kararszlar 1. Rusya iler Birlii 2. Smena 3. Sanayiciler Birlii 4. Bamszlar TOPLAM Reform Kartlar 1. Egemenlik ve Eitlik 2. Rossiya 3. Otchina 4. Rusyann Komnistleri 5. Tarmsal Birlik (Agrarian Union) TOPLAM GENEL TOPLAM 63 58 60 63 109 353 1086 46 52 72 269 439 67 68 46 294 46 67 Halk Temsilcisi Say

99

Rusya gibi komnist glerle gei taraftarlarnn eit gce sahip olduu post Sovyet lkelerinde ise gei sreleri belirsiz (stalemeted transitions) sonulara ve sert kar durmalara yol amtr296. Rusyada, Yeltsinin hkmete ve bakanlk idaresine atad reform yandalaryla yrtme, 1990da Komnist Partisinin denetiminde oluan parlamentoyla farkl siyasal glerin temsilcisi konumunda bulunmulardr. 1992 ylnn balarnda RHTK iinde oluan parlamento gruplar, reformun destekileri, reformun kartlar ve kararszlar olarak snflandrtmaktadr (Tablo 2)297. Siyasal atmosfer dorultusunda kararszlar bazen reformdan yana tavr sergilerken bazen ise reform kart gibi davranmlardr298. 1992 ncesinde kararszlar, onaylanmasnda, bakanlk Yeltsine idaresinin yasa kurulmasnda, kararname ekonomik yaynlama reformun yetkisinin gcnde

verilmesinde Yeltsinin politikalarn desteklemekten yanayken, 1992den balayarak Yeltsine ve reformlara kar ikiye blnmlerdir. Parlamento ii dengelerin bu ekilde dald bir ortamda, Rusyada Yeltsin liderliindeki hkmetin siyasal reform zerine younlamak yerine, halk desteine gvenerek ekonomik reform zerinde durmas, hata olarak deerlendirilmektedir. Zira bu durum, farkl eilimlere sahip Yeltsin ve RHTK arasndaki atmay atelemitir. Yukarda iaret ettiimiz anayasal yap dzenlemeleri, Yeltsin ve RHTK balamnda, gei dneminde Rus siyasal tarihine zg olan ikili iktidar sorununun yaanmasna sebep olmutur299. Bu dnemde hem Yeltsin hem de RHTK anayasal olarak kendilerinin egemen organ olduklarn iddia etmitirler. Bu durum, Cynthia Roberts ve Thomas Sherlockun belirttii gibi, Rusyay gei dneminde demokratikleme ve ekonomik liberalleme iin gerekli olan etkili bir ynetimden yoksun brakm ve Rusyada devlet inas srecini sekteye uratmtr300. Linz ve Stephan, gei srecinin ilk yllarnda yaplan bu hatalardan dolay Rusyann daha

296

McFaul, The Fourth Way of Democracy and Dictatotship: Noncooperative Transitions in the Postcommunist World, s. 234239. 297 Sobyanin, Political Cleavages Among the Russian Deputies, s. 189-192; Remington et al., Transitional Institutions and Parliamentary Alignments in Russia, 1990-1993, s.170-174. 298 Leon Aron, Boris Yeltsin and Russias Four Crises, Journal of Democracy, Volume 4, Number 2, April 1993, s.5. 299 Carl Linden, The Dialectic of Russian Politics, Problems of Post-Communism, Janurary/February 1995, Vol. 42, Issue 1, s.10. 300 Cynthia Robert, Thomas Sherlock, Bringing the State Back in: Explanations of the Derailed Transition To Market Democracy, Comparative Politics, Vol. 31, No. 4, July 1999, s. 477498

100

sonraki yllarnda yaanan en nemli sorunun devletsizlik olduuna iaret etmektedirler301. Merkezi ynetimin zayfl ve blnml yznden baz federe birim ynetimleri, ayrlk politikalara bavurmu, bazlar ise lkenin idari, hukuksal, ekonomik ve mali birliini ihlal eden dzenlemeler kabul etmitirler302. Ayrca ynetim ii blnmlk ve atmann bir sonucu olarak ekonomik liberalleme ve zelletirme srecinde baz gruplarn haksz kazan elde etmelerini salamak suretiyle destei alnmaya allm, bu ise siyasetin oligark diye tabir edilen grubun etkisine girmesine sebep olmutur. Yeltsin de Rusya in Mcadelede, Austos darbesi sonrasnda eski siyasal ve ekonomik yapnn tamamen dald ve meruiyetini yitirdii bir ortamda, RHTKnin feshedilip, yeni anayasann kabul edilmemesinin bir hata olduunu belirtmektedir. Zira Austos darbesi ynetiminden, Rusya ynetimi ve toplumu, bir devrimle kurtulmutu303 ve olas parlamento seimini reform taraftarlarnn oluturduu partiler kazanacakt. Reform stratejisinde yaplacak byle bir tercih, hem liberal partilerin toplumsal tabana kavumasna hem de hkmetin liberal parti tabanna oturacak parlamento desteini kazanmasna sebep olacakt. Ayrca, yeni ekonomik ve siyasal yapya gei, komnizm ve Sovyetler Birlii zamannda olumu kurumlar tarafndan yrtlmeyecekti304. 1992nin balarndan Eyll 1993te Yeltsin ve parlamentonun karlkl olarak birbirlerinin grevlerine son vermesine kadar, Yeltsin ve parlamento arasnda hkmetin denetlenmesi, hkmet dhil dier idari ve yargsal grevlere atamalarn yaplmas, yeni anayasann hazrlanmas, ekonomik reform ve d politika konularnda atma var olmutur. 21 Eyll 1993te Yeltsinin 1400 sayl Ukaz ile balatt sre ise Rusyay ekim olaylar adyla bilinen i savaa srklemitir. Toplumsal kar durmalar paralelinde Yeltsine ve parlamentoya bal taraflarn mcadelesinden zafer kazanan Yeltsinin Yksek Sovyet Bakan Haspolatov ve

301

Juan J. Linz, Alfred Stephan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, s. 390-400 302 Alfred Stephan, Russian Federalism in Comparative Perspective, Post-Soviet Affairs, 2000, 16, 2, s. 149155; Archie Brown, Vladimir Putin and Reaffirmation of Central State Power, PostSoviet Affairs, 2001, 17,1, s. 4555. 303 John B. Dunlup, Sifting Through the Rubble of the Yeltsin Years, Problems of Post Communism, Vol. 47, No. 1, January/February 2000, s. 3. 304 Aron, Boris Yeltsin and Russias Four Crises, Journal of Democracy, s. 7.

101

Bakan Yardmcs Rukovu hapsettirmesi ve Ulusal Kurtulu Cephesi, Rusya Komnist i Partisi ve Rusya Milliyeti Cemiyetini kapatmasyla da II. Rusya Cumhuriyetinin kurulu almalar balamtr305.

305

Rusyann Eyll 1993e tanmasndan ne, Yeltsin ve parlamento arasnda krlgan uzlamalara varlsa da Yeltsinin 1400 sayl ukazn gerekesinde belirttii gibi srdrlebilir bir ibirliine varlamamt. Aralk 1992de parlamentonun Yeltsini grevden almaya almas ve Yeltsinin de parlamentoyu fesh ederek yeni anayasa iin kurucu meclis seimlerine gitme giriimleri, her iki tarafn yeteri siyasal ge sahip olmamasndan dolay gerekleememi ve Anayasa Mahkemesi Bakan Zorkinin araclyla Yeltsin ve Haspolatov, atmann referondumda zlmesi ynnde uzlamlardr. Nisan 1993te yaplan referendumda, semenlerden u dort soruya evet veya hayr cevab vermeleri istenmitir: i)Rusya Federasyonu Bakann destekliyor musunuz?, ii) Hkmetin 1992den bu yana uygulad sosyo-ekonomik politikay destekliyor musunuz?, iii) Erken bakanlk seimlerinin yaplmasn istiyor musunuz?, iv) Erken parlamento seimlerinin yaplmasn istiyor musunuz? Haspolatovun katlma orannn %50nin altnda kalaca tahminiyle nemsemedii referendumda katlma oran %64,5i bulmu ve katlmclarn %58,7si birinci soruya, %53 ikinci soruya, %49,5i nc soruya, %67,2si ise drdnc soruya evet cevab vermitir. Bu sonular, Yeltsinin parlamento zerinde ak bir stnlk elde ettmesine iaret etmitir. Yalnz Haspolatov, genel semen saysnn %50sinin Yeltsini ve hkmeti desteklemediini ve referendum nesinde Yeltsinin yrtt aslsz kampanyay gereke gstererek referendumun da atmaya zm bulmadn belirtmitir. Bkz: Michael McFaul, Institutional Design, Unsertainty and Path Dependency During Transition: Cases From Russia, s.37.

102

II. BLM 1993 ANAYASASINA GRE RUSYA FEDERASYONUNDA HKMET EKL

Mart 1990da RHTKye yaplan seimleri takiben oluturulan Anayasa Komisyonu, 1989daki Sovyet anayasa deiiklikleri paralelinde deimi olan 1978 RSFSR Anayasasna yeni bir yapya sahip yeni bir devletin ortaya kmas dorultusunda gerekli dzenlemelerin ilave edilmesini stlenmekle beraber yeni bir anayasa hazrlama ile de grevli klnmtr. 19911993 yllar arasndaki dnemde, Devlet Bakan ile RHTKnin yetki paylam konusunda uzlaamamas sebebiyle ise yeni anayasa taslaklar zerinde bir trl anlamaya varlamam ve 1978 RSFSR Anayasasna yaplm deiikliklere dayanarak hem Devlet Bakan hem de RHTK daha stn konumda bulunduklarn ileri srerek siyasetin kmaza srklenmesine sebep olmulardr. Bundan nceki blmde belirttiimiz gibi bu kmaz bir i savala son bulmutur. 12 Aralk 1993 tarihinde halkoyuyla kabul edilen Rusya Federasyonu Anayasas, 19901993 dneme tepki karakteri tar. Bu blmde, bir tepki anayasas olan 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnn nasl bir hkmet ekli kurumsallatrd incelenmektedir.

A. Federal Devlet Egemenliini Kullanan Organlar

1993 Rusya Federasyonu Anayasasnda devlet egemenliinin kullanlmasna ynelik genel hkmler, Anayasal Yapnn Esaslar balnda306 yer alan 10. ve 11/1. maddelerdir. Bu maddelerin Trke evirisi srasyla u ekildedir:
306

1993 Rusya Federasyonu Anayasas, balang ve iki blmden olumaktadr. kinci blm, yeni anayasann yrrlle girmesi, yrrlkte olan normlarn yeni anayasa karsndaki durumu, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Rusya Federasyonu Bakanlar Konseyi ve Rusya Federasyonu parlamentosunun yeni anayasann yrrle girmesi sonras grev sreleri ile ilgili geici hkmleri iermektedir. Belirtelim ki, 1993 Anayasasnn yrrle girmesine ksa bir sre kala, federal ve federe organlarn oluumu, yaps ve geii grev sresi, Yeltinin hazrlad ukazlarla belirlenmitir. Birinci blm ise dokuz balktan olumaktadr. Anayasann 116. maddelerini iine alan 1. bal Anayasal Yapnn Esaslar ismini tamaktadr. Bu balkta yer alan maddeler, anayasann dier maddelerinin yorumu iin referans tekil etmekte ve genel hkm deerindedir. Anayasann 16/2.

103

Rusya Federasyonunda devlet egemenlii, yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin ayrl esasnda kullanlr. Yasama, yrtme ve yarg organlar [yetki alanlarnda] bamszdrlar Rusya Federasyonunda devlet egemenlii Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Federal Meclis, Rusya Federasyonu Hkmeti ve Rusya Federasyonu mahkemelerince kullanlr. Grld gibi 10. maddede yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin farkl organlar tarafndan kullanld ve 11/1. maddede de bu organlarn Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Federal Meclis, Rusya Federasyonu Hkmeti ve Rusya Federasyonu mahkemeleri olduu ifade edilmektedir. Ayrca, 10. maddede, yasama, yrtme ve yarg organlarnn bamsz olduu ifade edilmektedir. Postinikova gre, Anayasa, bu hkmle egemenliin tek bir organda toplanmasn yasaklamakla beraber yasama, yrtme ve yarg organlarnn anayasal yetkilerinin snrlarn da belirlemektedir. Yazar, Anayasann, organlar arasndaki ilikilerde denge ve denetim mekanizmasn ngrdn bildirmektedir307. Yalnz bu iki maddede hangi organn hangi kuvvetin kullancs olduu gsterilmemektedir. Geri 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnn kuvvetler ayrl ilkesini benimsemesi dolaysyla sz konusu organlardan hangisinin hangi kuvvetle eletiini vurgulamasna gerek olmad dnlebilir308. Baka bir ifadeyle kuvvetler ayrl ilkesi gerei Federal Meclisin yasama yetkisini, Rusya Federasyonu mahkemelerinin yarg yetkisini kullanaca dolaysyla yrtme yetkisi de Rusya Federasyonu Devlet Bakan ve Rusya Federasyonu Hkmeti tarafndan kullanlacaktr, denilebilir. Ne var ki yazl teknii asndan devlet tekilat yapsn
maddesinde de belirtildii gibi, dier anayasa maddelerinin bu maddelerin ihtiva ettii hkmlere aykr yorumlanmas sz konusu olamaz. Bu konuda bkz: M. B. Srk, Osnov Konstitutsionnogo Stroya, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 33-34. 307 A. E. Postinikov, Ctatya 10 , Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 88. 308 Kuvvetler ayrl kuram hakknda bkz: Mehmet Turhan, Hkmet ekilleri, Gndoan Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1993, s. 2187; Erdoan Tezi, Anayasa Hukuku, Beta, 4.Bask, stanbul, 1997, s. 384432.

104

egemenliin farkl fonksiyonlar baznda deil egemenlii kullanan organlar baznda tarif eden 1993 Anayasas309, egemenlik kullanclardan Federal Meclisin yasama organ olduunu (Anayasa madde 94), Rusya Federasyonu Hkmetinin yrtme yetkisini310 (Anayasa madde 110/1) ve bamsz mahkemelerin yarg yetkisini kullandn (Anayasa madde 118/12) belirtirken Rusya Federasyonu Devlet Bakannn hangi fonksiyonun organ veya hangi kuvvetin kullancs olduunu gstermemektedir. Dolaysyla, anayasa hkmlerine uygun olarak ilk bakta sadece Rusya Federasyonu Hkmetinin yrtme organ olduunu sylemek mmkndr. Peki, kuvvetler ayrl sisteminde Rusya Federasyonu Devlet Bakannn konumu nedir? Anayasaya gre, Rusya Federasyonu Devlet Bakan devletin badr (Anayasa madde 80/1). Bu sfat dolaysyla Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Okunkovun belirttii gibi her kuvvetten de ayrtrlmtr ama her birine mdahalede bulunacak (veya her birinden) nemli yetkilerle donatlmtr311. Kutafinaya gre, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn her u kuvvete ait yetkilerle donatlmas durumundan hareketle, onun btn kuvvetlerin stnde yer ald sonucuna varmamak gerekir312. Rusya Federasyonu Devlet Bakan, anayasal yetkileri erevesinde genel devlet idaresinin srekliliini salamak iin grev alanlarnda bamsz olan yasama, yrtme ve yarg organlarnn uyumlu ve dzenli almasn gzetir313. Devletin ba sfatyla Rusya Federasyonu Devlet Bakannn yrtme fonksiyonu ve yrtme organ olan Rusya Federasyonu Hkmeti ile ilgili olan
309

1993 Anayasasnn yazl teknii asndan devlet tekilat yapsn egemenliin farkl fonksiyonlar baznda deil organlar baznda tarif etmesi ile anlatlan, devlet tekilat yapsnn yasama ve yrtme balklar altnda deil Rusya Federasyonu Bakan, Federal Meclis ve Rusya Federasyonu Hkmeti balklar ile tarif edilmesidir. 310 Anayasada Rusya Federasyonu Hkmeti balnda yer alan maddelerde, Rusya Federasyonu Hkmetinin yrtme organ olduu ak bir ekilde ifade edilmese de 17 Aralk 1997 tarihli ve FKZ2 sayl Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 1. maddesinde Rusya Federasyonu Hkmeti, Rusya Federasyonunun yrtme organdr diye belirtilir. Yasann Rusa metni iin bkz: http://www.government.ru/government/rfgovernment/ legalregulations/5a3737e348ba49888bda6758c83ed98b.rtf. 05.04.2007. 311 L. A. Okunkov, Glava 4: Prezident Rossiyskoy Federatsii, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s.590. 312 Postateyny Naucno-Prakticeskiy Kommentariy K nstitutsiii Rossiyskoy Federatsii Kollektiva Ucyonk-Provovedov pod rukovodstvom Rektora MGYA, Akademika RAN UTAF NA O.E. http://constitution.garant.ru/DOC_3866952.htm#sub_para_N_4000; 14.06.2007. Kuftanann gr, dier Rus anayasa hukukcular tarafndan da kabul grmektedir. rnek olarak bkz: Benamin E. Cirkin, Konstitutsionnoe Pravo Rossii, Yurist, Moskva, 2003, s.290. 313 Postinikov, Ctatya 10 , s. 89.

105

grev ve yetkileri, onu, anayasada belirtilmese de fiili olarak yrtme organna ve bu organnn bana evirmektedir314. Bu sebeple, her ne kadar Anayasann 110/1. maddesinde yrtme yetkisi, Rusya Federasyonu Hkmeti tarafndan kullanlmaktadr diye belirtilmi ve anayasada Rusya Federasyonu Devlet Bakan yrtme fonksiyonunun esi ve ba olarak gsterilmemise de, Rusya Federasyonunda yrtme yetkisini kullanan organ olarak Rusya Federasyonu Devlet Bakann da ifade etmek gerekir. Yalnz, belirtelim ki, bu durum, Rusyada yrtme organn, parlamenter ve yar bakanlk sistemleri benzerindeki gibi ift bal olduuna iaret etmez. Aada, hkmet ekillerinin zellikleri incelenirken bu konu zerinde ayrntl durulacaktr. Bu ana balk altnda, 1993 Anayasasnn egemenlii kullanmaya yetkili kld organlardan Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Federal Meclis ve Rusya Federasyonu Hkmeti zerinde durulacaktr. Amacmz 1993 Anayasasna gre hkmet eklini tanmlamak olduundan yarg fonksiyonunu gerekletiren organlarn anayasal konumuna deinilmeyecek; nk kuvvetler ayrl ilkesini ve demokratik ynetim biimini benimseyen anayasal dzenlerde hkmet eklinin tanmlanmasnda esas olan yasama ve yrtme organlarnn anayasal konumu ve aralarndaki ilikilerdir.

1. Rusya Federasyonu Devlet Bakan

1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasas, Perestroyka dneminde ve sonrasnda ekillenmi olan ikili iktidar yapsna son vererek siyasal yapnn merkezine Devlet Bakann yerletirmitir315. Bu zellii dolaysyla yeni siyasal yapy, bakan merkezli adlandrabiliriz. Byle bir adlandrmay tercih etmemizi birka sebeple aklamak mmkndr. Birinci sebep, anayasann Devlet Bakann, kuvvetler ayrl balamnda blnm egemenliin birletirici unsuru gibi tanmlamasdr. Bu balamda, Devlet Bakan, Kutafinann tanmnn aksine, erkler
314

315

Okunkov, Glava 4: Prezident Rossiyskoy Federatsii, s. 589-590. A. YU. Dmitrieva, Pravavy Status Prezidenta Rossiyskoy Federatsii, Yurist, Moskva, 1997, s. 47.

106

ve organlar st bir kiilie sahiptir ve Rusya Federasyonu Devleti egemenliinin temsilcisidir316. Anayasaya gre, Devlet Bakan; dorudan yasama, yrtme ve yarg erklerinin bir esi olmamakla317 birlikte ilgili fonksiyonlarn gereklemesinde yetkilere sahiptir318. kinci sebep, anayasann kaleme alnma slubudur. Yasa koyucu, Devlet Bakanl kurumunu anayasal yapnn esaslar ve insan ve vatanda hak ve zgrlkleri balklarndan hemen sonra sraya alarak bu kurumun siyasal yap ierisindeki nemine iaret etmitir319. nc sebep, Devlet Bakannn merkezi anayasal figr olmas dolaysyla ok sayda yetki ile donatlmasdr. 137 maddeli anayasann 30dan fazla maddesi, dorudan Devlet Bakanl kurumunun tanmlanmas, oluumu, dier devlet organlaryla ilikisi ve genel yap ierisindeki konumu, harekt dairesi vs. ile ilgilidir. Drdnc sebep ise, Devlet Bakannn dorudan halk tarafndan seilmesidir (81/1). Devlet Bakannn nemli anayasal yetkilere sahip olduu rejimlerde halk tarafndan seilmesi, anayasal ve siyasal konumunun birbirini desteklemesine arac olmaktadr320. Son olarak, Rus siyasal yapsnda Devlet Bakannn gcn artran faktr olarak referandum ilan etme yetkisine iaret edilebilir. Halkoyuyla seilen Devlet Bakannn halkoyuna gitme yetkisini de elinde bulundurmas, dier organlar ve kurumlar karsnda onun sahip olduu siyasal gcnn bykln gstermektedir. Devlet Bakan, dier organ ve kurumlarla atma durumlarnda dorudan halka giderek kendine siyasal destek salayabilmektedir321. Bu gibi durumlarda, Devlet Bakan, yalnz kendisinin ulusun genel iradesini temsil ettiini ne srmekle ve siyasal partilerin oluturduu parlamento ve dier kurumlarn zel kar peinde kotuunu ilan etmekle temsili

316 317

Cirkin, Konstitutsionnoe Pravo Rossii, s. 287. Postateyny Naucno-Prakticeskiy Kommentariy K nstitutsiii Rossiyskoy Federatsii Kollektiva Ucyonk-Provovedov pod rukovodstvom Rektora MGYA, Akademika RAN O. E. utafina O.E. http://constitution.garant.ru/DOC_3866952.htm#sub_para_N_4000. 14.06.2007. 318 Okunkov, Glava 4: Prezident Rossiyskoy Federatsii, s. 590. 319 Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, Moskva, 1997, s. 8789. 320 Fransada da 1962 referandumu ile devlet bakannn halk tarafndan seilmesi kurumunun 1958 Fransa Anayasas dzenine dhil edilmesiyle devlet bakannn siyasal yap ierisindeki konumu salamlamtr. Robert Elgie, France, Semi-Presidentialism in Europe, Ed. by. Robert Elgie, Oxford University Press, 1999, s. 67. 321 Sergey V. Pronkin, Olga E. Petrunina, Gosudarstvennoe Upravlenie Zarubejnkh Stran, Aspekt Press, Moskva, 2001, s. 227.

107

demokrasi kurumlarn devredii tutabilir322. Anayasann 84/c. maddesine gre, Devlet Bakan, federal anayasa yasasna uygun olarak referandum ilan eder323. Rusya Federasyonu Devlet Bakan; genel, eit, gizli ve tek dereceli seimlerle drt yllna seilir (81/1). Mahkeme tarafndan kstl olduuna karar verilenler, seimler srasnda mahkeme kararyla hkm giymi olanlar ve belli bir sre kamu grevinde bulunmaktan men edilenler haricindeki 35 ya snrn geen ve (seimden nceki) en az on yl boyunca srekli olarak Rusya Federasyonunda yaamakta olan324 her Rusya Federasyonu vatanda, Devlet Bakanl seimlerinde aday olabilme hakkna sahiptir325. Ayn kii st ste iki dnemden fazla Devlet Bakan seilemez (81/3). Herhangi bir kuvvetin esi olmayan Devlet Bakan, devletin badr (80/1). Rusya Federasyonu Anayasas ve federal yasalara uygun olarak devletin i ve di siyasetinin genel ynnn belirleyicisidir (80/3, 86/a). te ve dta, Rusya Federasyonu Devletini temsil etmektedir (80/4). Rus anayasa hukukusu irkinin snflandrmasn esas alarak Devlet Bakannn yetkilerini aadaki gruplara ayrmak mmkn: i) bireyin hukuksal statsyle ilgili olanlar, ii) devletin federatif yapsyla ilgili olanlar, iii) yasama ile ilgili olanlar, iv) yarg ile ilgili olanlar, v) yrtme ile ilgili olanlar, vi) olaanst hal durumlar ynetimleri ile ilgili olanlar, vii) savunmaya fonksiyonuna ilikin olanlar, viii) di politikaya ilikin olanlar326. leride, Devlet Bakannn yasama ve yrtme ile ilgili yetki ve grevleri ilgili balklarda ele alndndan ve ayrca savunma ve d politika ile ilgili yetki ve grevlerin de nitelikleri acsndan yrtme ile ilgili yetki ve grevler bal altnda

Binnaz Toprak, Referandumla Ynetim ve Demokrasi, Radikal Gazetesi, 12 Ekim 2007, s. 11. 1993 Anayasasnn 84/c maddesi, bakann referanduma gitme prosedrnn federal anayasa yasau ile belirleneceine iaret etmektedir. 1995 ylnda kabul edilen federal anayasa yasau, bakann bu yetkisini kstlam ve bakan tarafndan referandumun ilann belli artlarn gereklemesine balamtr. Yasaa gre, Devlet Bakannn referanduma gitme sreindeki yetkisi, bu konuda yaplan nerileri gerekletirmeye yneliktir. Dolaysyla, Devlet Bakannn, referanduma gitme konusunda giriimci olma yetkisi bulunmamaktadr. Bkz: Federalny Konstitutsionny Zakon O Referendume Rossiyskoy Federatsii, http://www.flexa.ru/law/zak/zak034.shtml?for_printing. 08.06.2007. 324 Bakanlk seimlerinde aday olacaklar iin (seimden nceki) en az on yl boyunca srekli olarak Rusya Federasyonunda yaama zorunluluu art, srgnde yaayan muhaliflerin seimlere katlmasn engelleme amac tamaktadr. Stephan White, Russia, Semi-Presidentialism in Europe, Ed. by. Robert Elgie, Oxford University Press, 1999, s. 223. 325 Rusya Federasyonu Bakanlk Seimleri Hakknda Federal Yasann Rusa metni iin bkz: 326 Cirkin, Konstitutsionnoe Pravo Rossii, s. 298.
323

322

108

ele alnmas gerektiinden burada sadece sralanan dier yetki ve grevlere iaret etmek yeterlidir. Devlet Bakannn bireyin hukuksal statsyle ilgili olan yetki ve grevleri, onun, Anayasann garantr327 olmasndan kaynaklanmaktadr (80/2). Bilindii gibi, i hukukta bireyin hukuksal stats; Anayasa ve ona uygun olarak kabul edilmi yasalarla belirlenmektedir. Burada Devlet Bakanna den grev, hukuk metinlerinde tannm ve gvence altna alnm insan ve vatanda hak ve zgrlklerinin korunmas ve gereklemesini temin etmektir328. Devlet Bakan, bu grevini gerekletirebilmesi iin bir sra yetkilerle donatlmtr. nsan ve vatanda hak ve zgrlklerini ihlal eden yasalar engellemek iin veto etme, lkenin btnnde ve ya belli bir blgesinde insan ve vatanda hak ve zgrlkleri ihlallerinin yaygnlat veya kitleselletii durumlarda olaanst hal ynetimini ilan etme, vatandaln kazanlmasna ve vatandalktan karlmaya karar verme ve Rusya Federasyonunda bulunmakta olan yabanc uyruklu veya uyruksuz mltecilerin haklarnn takipisi olma bunlardan bazlardr. Devlet Bakannn, devletin federatif yapsyla ilgili olan yetki ve grevleri, onun, Rusya Federasyonunun devlet btnlnn koruyucusu olma ve devlet organlarnn uyumlu almasn salama (80/2) konumundan kaynaklanmaktadr. Rusya Federasyonu Silahl Kuvvetlerinin Bakomutan olarak (87/1) Devlet Bakan, devlet btnlnn tehdit altnda olduu durumlarda lkenin btnnde veya belli bir blgesinde Sava Hali Ynetimi ilan etme yetkisine sahiptir (87/2). Rusya Federasyonu Devlet Bakanlar, eenistan Cumhuriyeti ynetimin federasyondan ayrlma karar zerine bu yetkiyi kullanmlardr. Rusya Federasyonunun devlet btnln korumak ve devlet organlarnn uyumlu almasn salamak amacyla Devlet Bakan, Rusya Federasyonu devlet organlar ile Rusya Federasyonu federe birim devlet organlar arasnda ortaya kan uyumazlklar zme kavuturmak iin uzlatrc yntemler kullanabilir (85/1). Uyumazln zmlenemedii durumlarda ise sorunu yargya tar. Rusya
327

Anayasann 80/2. maddesinin birinci cmlesi u ekildedir: Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Rusya Federasyonu Anayasasnn garantrdr. Birok lke anayasasnda buna benzer hkm yer almaktadr ve genellikle Anayasann uygulanmasn garanti eder [veya gzetir] eklinde ifade edilmektedir. Daha fazla bilgi iin Bkz:Okunkov, Glava 4: Prezident Rossiyskoy Federatsii, s. 594. 328 A.C.Pyatkina, L. .Marogulova, Ctatya 35, s. 351.

109

Federasyonu Devlet Bakan Yeltsin, federal devlet organlar ile federe devlet organlar arasnda, iki federe birim ynetimi arasnda, ayn federe birimin yasama ve yrtme organlar arasndaki uyumazlklarn zm iin bu tarz uzlatrma grmeleri yapmtr. Ayrca, Yeltsinin giriimiyle federal merkezle federe birimler arasnda hem merkeze ball teyit etme hem de merkezle federe birimler arasnda yetki paylamn belirleme amacyla Federasyon Szlemesi imzalanmtr329 Rusya Federasyonunun devlet btnln korumak ve devlet organlarnn uyumlu almasn salamak amacyla Devlet Bakan; i) federal devlet organlarnda (Federal Mecliste, Anayasa Mahkemesinde), ii) federal okruglarda330 ve iii) dier kamu ve zel kurulularda Devlet Bakan adna grevde bulunan ve Devlet Bakannn belirledii esaslarn gereklemesini takip eden yetkili temsilcilerini331 greve atar ve grevden alr (83/k). Federal okruglardaki yetkili temsilciler, dikey devlet tekilat yapsnda oluabilecek aksaklklar gidermek amacyla grevde bulunmakta ve bu grevi yrtebilecek nemli yetkilerle donatlmlardr. Devlet Bakan, federe birim yrtme organlarnn Anayasay, yasalar, insan ve vatanda hak ve zgrlklerini ihlal eden ilemlerinin yrrlln durdurmak yetkisindedir (85/2). Ayrca, Devlet Bakan, Anayasann 78. maddesinin 4. fkrasndaki hkme esaslanarak, halkoyuyla seilmi federe birim yrtme organnn ban grevden alabilmekte ve yasama organn feshedebilmektedir. Devlet Bakannn yarg ile ilgili yetki ve grevlerinin byk bir blm, hkimlerin greve atanmas ile ilgilidir. Anayasann 83. maddesinin (e) fkrasna gre, Devlet Bakan; Anayasa Mahkemesi, Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat Mahkemesi hkimlii ve Rusya Federasyonu Basavcl grevlerine atanacak adaylar belirler ve Rusya Federasyonu Federasyon Konseyi onayna sunar. Yine 83. maddesinin (e) fkrasna gre, Devlet Bakan, dier federal mahkemeleri

Gligic V. Zolotareva, Pravove Osnov Federalizma, Yurist, Moskava, 2006, s. 173-175. Federal okrug, Rusya Federasyonunda merkezle federe birimler arasnda birlii salama adna her birine Devlet Bakannn temsilcisinin bakanlk ettii yedi idari birimden birine verilen addr. Federal okrug, bir federe birim deildir; tam tersine federe birimleri merkezi otorite denetimine balamak amacyla oluturulmu idari birimdir. Bkz: Zolotareva, Pravove Osnov Federalizma, 373-382. 331 Okunkov, Statya 83, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s.617618.
330

329

110

hkimlerini greve atar. Devlet Bakannn hkimleri greve atama srecinde izlemesi gereken usuller ve atamay birlikte yapt organ veya organlarla ilikisi, Rusya Federasyonu Mahkeme Sistemi Hakknda Federal Anayasa Yasas, Rusya Federasyonunda Hkimlerin Stats Hakknda Yasa, ilgili mahkemeler hakkndaki yasalarda ve Federasyon Konseyi tznde (FK ) gsterilmektedir. Devlet Bakannn yarg ile ilgili dier grevleri ise, belirli konularda yargy harekta geirme ile belirli kiilerin cezalarn hafifletme veya kaldrmadr. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, Devlet Bakannn talebi zerine Anayasann 125. maddesinde belirtilen hukuksal ilemlerin Anayasaya uygunluunu karara balar ve Devlet Bakannn talebi zerine Anayasann belli bir hkm hakknda aklama verir (125/2; 125/5). Ayrca yukarda da belirtildii gibi Devlet Bakan Rusya Federasyonu devlet organlar ile Rusya Federasyonu federe birim devlet organlar arasnda ortaya kan uyumazlklar zemedii durumlarda sorunu yargya tar (85/1). Devlet Bakan, Anayasal yetkilerini kullanrken Rus Anayasa hukukularnn ifadesiyle yasama faaliyetinde bulunmakta, genel ve birel ilemler332 yapmaktadr. Anayasada bu ilemlerin ukaz ve rasporjeniya olduu ve btn Rusya Federasyonu lkesinde uyulmas ve uygulanmas zorunluluk tad belirtilse de (90/12) hangisinin genel hangisinin birel ilem zelliinde olduuna iaret edilmemektedir. Okunkova gre, baz ukazlar genel baz ukazlar da birel ilem zelliindeyken rasporjeniyalar sadece birel ilem zelliindedir333. yle ki, savunma ve d gvenlik politikasnn, genel devlet siyasetinin temel ynnn ve federal ve federe devlet organlar arasndaki ilikilerin belirlenmesi, yrtme organlarnn faaliyetinin ynlendirmesi vs. amacyla karlan ukazlar genel ilem zelliindeyken; baz kiilerin devlet nian gibi dllerle onurlandrlmas, federal mahkeme hkimlerin greve atanmas, yurtdna diplomatik temsilcilerin gnderilmesi ve geri arlmas vs. amacyla karlan ukazlar ise birel ilem

332

Genel ve birel ilem arasndaki fark iin Bkz: l Han zay, Gnnda Ynetim, ALFA, stanbul, 2002, s. 344366. 333 Okunkov, Statya 90, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 644645.

111

zelliindedir334. Sadece birel ilem zelliinde olan rasporjeniyalar ise Bakanlk daresi gibi dorudan Bakanlk organ ierisinde konumlanan birimlerin rgtsel ve personel ilerini yrtme amacyla karlr. Devlet Bakannn yapt dzenleyici ilemler, Anayasaya ve yasaya aykr olamazlar (90/3). Yalnz yasalara aykr olan ilemler, yeni bir yasayla yrrlkten kaldrlamazlar. Bu ilemler Anayasa Mahkemesinin yasalar ihlal ettiini belirten kararndan sonra yrrlkten kalkm saylrlar335. Anayasada Devlet Bakannn hangi konularda dzenleyici ilem yapamayaca gsterilmemitir. Bununla birlikte yasal dzenleme ngrlen konularda Devlet Bakannn dzenleyici ilem yapamayaca kabul edilmektedir. Yalnz Anayasa Mahkemesinin 1996 tarihli kararna gre, [yasal dzenlemenin ngrlmesine ramen] belli bir konuda hale de yasal ihtiya giderilmemise Devlet Bakan Anayasann garantr olarak ilgili konuda ukaz karr. Ukazlar, konuya ilikin yasal dzenlemenin yrrle girmesine kadar geerliliini korurlar336. Burada yeni siyasal ve ekonomik sisteme geite Anayasann birok konuda yasal dzenlemeye ihtiya grmesine ramen yasa yapm srecinde birok organ yetkili klarak onu (yasa yapmn) zorlatrdna iaret etmek gerekiyor. Aada Rusya Federasyonunda yasa yapm sreci ayr bir balk altnda incelenmektedir. Burada, yasa yapmnda yer alan aktrlerden birinin de Devlet Bakan olduunu ve Devlet Bakannn yasalar veto etme yetkisiyle donatldn sylemek gerekiyor. Devlet Bakannn vetosu, her iki meclisin yasay 2/3 oy okluu ile aynen kabul sonras alabilmektedir. Anlald gibi meclislerin bu ounlua erimesi ou zaman mmkn olmayabilir. Devlet Bakan, bu durumu gz nnde tutarak, veto yetkisini kullanp yasal
337

dzenleme

gerektiren

bir

konuyu

kendisi

dzenleyebilmektedir

334

Okunkov, Statya 90, s. 645-646; Postateyny Naucno-Prakticeskiy Kommentariy K nstitutsiii Rossiyskoy Federatsii Kollektiva Ucyonk-Provovedov pod rukovodstvom Rektora MGYA, Akademika RAN UTAF NA O. http://constitution.garant.ru/DOC_3866952.htm#sub_para_N_4000. 14.06.2007 335 Cirkin, Konstitutsionnoe Pravo Rossii, s. 306. 336 Postanavlenie ot 30 Aprelya 1996 g. Konstitutsionnogo Suda, Sobraniye Zakonodatelstva Rossiyskoy Federatsii, Moskva, 1996, s. 49504960 aktaran Thomas F. Remington, Steven S. Smith, Moshe Haspel, Decrees, Laws, and Inter-Branch Relations in the Russian Federation, Post-Soviet Affairs, 1998, 14, 4, s. 293. 337 A.m., s. 291.

112

2. Federal Meclis
1993 Anayasas, devlet tekilat yaplanmasn, egemenliin farkl

fonksiyonlar baznda deil egemenlii kullanan organlar baznda tantmaya almtr. Anayasann 4., 5. ve 6. balklar, srasyla Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Federal Meclis ve Rusya Federasyonu Hkmeti isimlerini tamaktadr. Bu yzden Anayasa, ilgili balkta ele alnan organn ilk olarak hangi fonksiyonu icra ettiini belirtir. Federal Meclis ismini tayan 5. balk, Anayasann 94109. maddelerini iine almaktadr. Dolaysyla da baln ilk maddesi olan 94. maddede, Federal Meclisin, Rusya Federasyonu yasama organ olduu belirtilmektedir338. Federal bir devlet olma dolaysyla Rusyada yasama organ, yani Federal Meclis, ift meclislidir. Anayasann 95. maddesinin 1. fkrasnda bu meclislerden birinin Devlet Dumas, dierinin ise Federasyon Konseyi olduu ifade edilmektedir. Postnikovun da belirttii gibi, anayasa hkmlerinden hareketle bu meclislerden birinin tekine stnlnden sz edilemez. Kuvvetler ayrl sisteminde Federal Meclisin bir yasama organ olarak sahip olduu yetki ve grevler, Federasyon Konseyi ile Devlet Dumas arasnda paylatrlmtr. Nitekim ekli adan Federasyon Konseyi st veya ikinci meclis olarak tanmlanmad gibi Devlet
338

Federal Meclisin yasama organ olarak tanmlanmas ile yasa yapmnn onun tarafndan gerekletirilecei belirtilmek istenmitir (Postateyny Naucno-Prakticeskiy Kommentariy K nstitutsiii Rossiyskoy Federatsii Kollektiva Ucyonk-Provovedov pod rukovodstvom Rektora MGYA, Akademika RAN UTAF NA O. E. http://constitution.garant.ru/DOC_3866952. htm#sub_para_N_4000. 14.06.2007). Yalnz, 94. maddede, Federal Meclisin sadece yasama organ olmasna iaret edilmemektedir. Maddeye gre, Federal Meclis, ayn zamanda Rusya Federasyonunun temsili orandr ve Rusya Federasyonunun parlamentosudur. Bir yasama organnn temsili demokrasilerde doas gerei temsili organ olmas ve generigue (jenerik) olarak parlamento terimi ile ifade edilmesi (Tezi, Anayasa Hukuku, s. 359) gibi zelliklerinin yasa koyucu tarafndan neden vurgulanma gerei hissettirdii sorulabilir. Cirkin, federal bir devlet olan Rusyada sadece ulusal yasama organ iin - Federal Meclis- parlamento teriminin kullanlmasn, alglamada onu federe birimlerin yasama organlarndan farkl ve stn klmak amacyla ilikilendirmektedir (Cirkin, Konstitutsionnoe Pravo Rossii, s. 316). Postnikova gre, Rusya Federasyonunun temsili organ olmasnn vurgulanmas ise, Federal Meclisin bir taraftan semen oyuna, dier taraftan da federe birimlerin eit temsiline gre olumasndan dolaydr (A.E. Postinikov, Glava 5: Federalnoe Sobranie, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 665). Bu bakmdan Federal Meclisin, lkenin siyasal, toplumsal, corafi farkllklarnn aynas olduu ve bu farkllklarn kaybolmasna sebep olmadan bir btnde birletirdii sylenmektedir (Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstituciya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, Moskva, 1997, s. 404).

113

Dumas da alt meclis olarak tanmlanmaktadr339. Bununla birlikte, Federasyon Konseyi ile Devlet Dumasnn birbirinden farkl oluum artlarna ve yetkilere sahip olmas, ift meclislilik terminolojisinde kullanlan alt-st meclis terimlerini bu meclislere amil etme imkn vermektedir340. a. Federasyon Konseyi Federasyon Konseyi, Rusya Federasyonu parlamentosunun, yani Federal Meclisin st veya ikinci meclisi konumundadr341. Sovyet dnemi parlamentosundan farkl olarak sreklilik esasna gre alan Federasyon Konseyinin toplantlar (Anayasa, madde 99/1), grev ve yetkilerinin gerei dorultusunda yaplmaktadr, ama bu toplantlar ayda en az iki defa gereklemelidir (FK , madde 41/3)342. Federasyon Konseyi iin toplant yeter says, ye saysnn yarsdr (FK , madde 44/3). Federasyon Konseyi, genel olarak Moskovada toplanr ama gerek grlrse Rusya Federasyonunun baka bir ehrinde de toplanlabilir (FK , madde 35). Federasyon Konseyi, almalarn, kendi yapt tzk hkmlerine gre yrtr (Anayasa madde 101/4). Kural olarak Devlet Dumas ile Federasyon Konseyi ayr toplanr (Anayasa madde 100/1). Fakat Rusya Federasyonu Devlet Bakannn, Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesinin kararlarnn ve yabanc devlet temsilcilerinin dinlenilmesi iin iki meclis beraber toplanabilir (Anaysa madde 100/3). Federasyon Konseyinde Federasyon Konseyi yeleri arasndan Federasyon Konseyi Bakann ve Bakan yardmclar seilmektedir (Anayasa madde 101/1). Federasyon Konseyi Bakan ve Bakan yardmclar, oturumlara bakanlk etmekte ve tzk hkmlerine uygun olarak Konseyin i alma dzenini

339 340

Postinikov, Glava 5: Federalnoe Sobranie, s. 662. Postateyny Naucno-Prakticeskiy Kommentariy K nstitutsiii Rossiyskoy Federatsii Kollektiva Ucyonk-Provovedov pod rukovodstvom Rektora MGYA, Akademika RAN UTAF NA O.E. http://constitution.garant.ru/DOC_3866952.htm#sub_para_N_4000. 14.06.2007 341 http://www.council.gov.ru/about/status_proxy/index.html. 17.06.2007. Anayasaya gre, Rusya Federasyonu parlamentosunun ad Federalnoe Sobraniedir. Sobranienin Trkedeki karl, Meclistir. Federalnoe Sobranienin, yani Federal Meclisin, Sovet Federatsii ve Gosudarstvennaya Duma olmak zere iki kanad vardr. Sovet Federatsiinin Trkedeki karl Federasyon Konseyi, Gosudarstvennaya Dumann Trkedeki karl ise Devlet Dumasdr. 342 FK nn Rusa metni iin bkz: http://www.council.gov.ru/about/ agenda/index.html. 17.06.2007.

114

salamaktadrlar (Anayasa madde 101/2). Federasyon Konseyi yeleri, Bakan ve Bakan yardmclar haricinde, Federasyon Konseyinin oluturduu komite ve komisyonlarn yeleridirler (FK madde 28/1). Federasyon Konseyi Bakan, Bakan yardmclar ve komite ve komisyon bakanlar, Federasyon Konseyinin gndemini belirleyen ve tzn 23. maddesinde belirtilen yetkileri kullanan Konsey Divannn yeleridir. Federasyon Konseyinin yetkileri, u temel balamnda snflandrlabilir: i) Devlet Dumas da dhil dier organlarla ortaklaa kullanlmayan ve Federasyon Konseyinin iradesiyle sonulandrlan da dnk olanlar, ii) Federasyon Konseyinin kendi i ileri ile ilgili ie dnk olanlar, iii) Federal yasalarn kabul edilmesi srecinde olanlar343. Federasyon Konseyinin birinci trden yetkileri, genel olarak Rusya Federasyonu yasama organnn kuvvetler ayrl sisteminin salanmas iin denetim ve denge mekanizmasn tesis edilmesindeki rolyle ilgilidir344. Federasyon Konseyi, bu konulara ilikin irade aklamasn meclis karar ilemi ile yapar345. Yalnz, siyasal, idari, hukuksal ve dier sonular dourmas sebebiyle bu kararlar, maddi adan parlamento karar niteliinde deildir. Anayasasnn 102/1. maddesinde belirtilenler, birinci trden yetkilerdir. Buna gre, Federasyon Konseyi; a) b) c) Rusya Federasyonu federe birimleri arasndaki snr deiikliklerini Rusya Federasyonu Devlet Bakannn sava hali ilan kararn Rusya Federasyonu Devlet Bakannn olaanst hal ilan kararn

onaylar346; onaylar; onaylar;

Rusya Federasyonunda federal yasa kabul edilmesi sreci ayr bir balk altnda incelendiinden Federasyon Konseyinin bu sreteki yetkisine deinilmemektedir. 344 Postinikov, Glava 5: Federalnoe Sobranie, s. 663. 345 Bir ilemin meclis karar olmas, onun yalnzca iki meclisin biri tarafndan onaylanmas ve devlet bakannn sdarna (promulgation) bal olmamasdr. 346 Anayasann 67/3. maddesine gre, federe birimler arasndaki snr, onlar arasndaki razlamaya gre deitirilebilir. Federasyon Konseyi ise federe birimler arasnda byle bir razlamann olup olmadna bakar. Ayrca, snr deiiminin nc federe birimlerinin karlarn ihlal edip etmediini aratrr ve buna gre, federe birimler arasndaki snr deiiklii razlamasn onaylar veya kar kar. Bkz: L.B.Andricenko, Statya 67, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 503.

343

115

d) e) f) g) h) i)

Rusya Federasyonu Silahl Kuvvetlerinin Rusya Federasyonu snrlar Rusya Federasyonu Devlet Bakan seimlerini ilan eder; Rusya Federasyonu Devlet Bakann grevden alr; Anayasa Mahkemesi, Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat

dnda kullanlmas konusuna karar verir347;

Mahkemesi hkimlerini atar; Rusya Federasyonu Basavcsn atar ve grevden alr; Hesaplama Palatas Bakan yardmcsn ve yelerinin yarsn greve

atar ve grevden alr348. Federasyon Konseyinin ie dnk yetkileri, kendi i ileri ile ilgili olduundan ve vatandalar ve dier kurumlar asndan uyulmas zorunlu kurallar retmeye ynelik olmadndan, Anayasada ayr bir liste halinde belirtilmemitir. Kural olarak Federasyon Konseyi, kendi i ileri ile ilgili her konuyu karara balama yetkisindedir. Yine de anayasada bu trden yetkilerden bazlar belirtilmektedir. Buna gre, Federasyon Konseyi kendi almalarn dzenlemek zere itzn yapmakta (Anayasa madde 101/4), yelerinin dokunulmazlnn kaldrlmasna karar vermekte (Anayasa madde 98/2), 102/1. maddede belirtilen yetkilerini gerekletirirken meclis maveresi yapmakta (Anayasa madde 101/3), kendi bnyesi iinde komite ve komisyonlar oluturmaktadr (Anayasa madde 101/4). Anayasada Federasyon Konseyi yeliinin kazanlmas hakknda sadece u hkmler yer almaktadr: i) Federasyon Konseyinde, her federe birimden birisi o federe birimin yasama organnn, dieri ise yrtme organnn temsilcisi olan iki ye

347

Rusya Federasyonu Silahl Kuvvetlerinin Rusya Federasyonu snrlar dnda kullanlmas konusuna karar vermede Federasyon Konseyinin yetkili klnmas, byle bir kararn sonularnn sadece Rusya halkn deil, federe birim halklarn da yakndan ilgilendirmesi dolaysyladr. Bkz: Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, Moskva, 1997, s. 427. 348 Anayasann 101/5. maddesine gre, Federasyon Konseyi ile Devlet Dumas, federal btenin uygulanmasn kontrol etmek amacyla Hesaplama Palatas oluturur. Hesaplama Palatasnn alma dzeni federal yasala belirlenir. Hesaplama Palatasnn bir kurum olarak Trk Anayasa dzenindeki karl Saytaydr. Hesaplama Palatasnn baka hangi yetki ve grevlere sahip olduu, Rusya Federasyonu Hesaplama Palatas Hakknda Federal Yasada belirtiliyor. Bu konuda daha fazla bilgi iin Bkz: S.A.Pigolkin, T.G. Cernobel Statya 101, s. Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002s. 706-708.

116

bulunmaktadr (95/2), ii) Federasyon Konseyinin oluturulmas, federal yasala dzenlenmektedir (96/2). Anayasal durum dorultusunda, Federasyon Konseyinin Rusya Federasyonunda 89 tane federe birimin bulunmasndan (Anayasa madde 65/1) dolay 178 yeli olduu ve bu yelerin yarsnn federe birim yasama organlarnn, dier yarsnn ise federe birim yrtme organlarnn temsilcisi olduu grnmektedir. Bu durum, Federasyon Konseyi yeliinin dorudan yaplan seimlere kazanlmadn gstermektedir349. Federe birim yasama ve yrtme organlar temsilcilerinin nasl seilecekleri, daha dorusu nasl atanacaklar ise yasala dzenlemektedir. 19941995 yllarnda yaplan uzun tartmalar350 sonrasnda kabul edilen 1995 tarihli ve FZ198 sayl Federasyon Konseyinin Oluumu Hakknda Federal Yasa351, Federasyon Konseyinde federe birimi temsil edecek yelerin, o federe birimin yasama ve yrtme organlarnn ba(kan) olduunu bildirmekteydi. Yalnz bu durum, Anayasann 99/1. maddesine gre, sreklilik esasna gre alan bir organ olan Federasyon Konseyinin alma dzenini aksatc nitelik tamaktayd. Zira bu yeler, kendi federe birimlerindeki grevlerine de devam etmekteydiler352. Ayrca, bu yasada, Federasyon Konseyi yelerinin grev srelerine ilikin bir hkm de yer almamaktayd. 2000 tarihli ve FZ113 sayl Federasyon Konseyinin Oluumu Hakknda Federal Yasann yrrle girmesi ile nceki yasada bulunan eksiklikler giderilmeye allmtr353. Yeni yasaya gre, federe birim yasama organnn Federasyon Konseyindeki temsilcisi o yasama organ tarafndan seilir (madde 2), dolaysyla federe birim yasama organ ba(kan) otomatik olarak Federasyon
zellikle Devlet Dumas yelerinin byk bir ounluu, yasa hazrlnda, Anayasann bu hkmn amak iin taktik giriimlerde bulunmulardr. Onlara gre, Anayasann bu hkm, Federasyon Konseyi yelerinin halk tarafndan dorudan seimlerle seilmesine engel oluturmaz. 350 Bu tartmalar iin Bkz: F.S.Smusenok, Federalny Zakon O poryadke Formirovaniya Soveta Federatsii Federalnogo Sobraniya Rossiyskoy Federatsii: storiya Prinyatiya i Vozmajne Perpektib zmeneniya, http://www.budgetrf.ru/Publications/Magazines/VestnikSF/ 2004/vestniksf244-24/vestniksf244-24190.htm. 19.06.2007. 351 Yasann Rusa metni iin bkz: http://www.council.gov.ru/about/status_proxy/1995192fz/index.html. 19.06.2007. 352 http://www.council.gov.ru/about/status_proxy/index.html.19.06.2007. 353 Yasann Rusa tam metni iin bkz: http://www.council.gov.ru/about/status_proxy/2000113fz/index.html.19.06.2007.
349

117

Konseyi yesi sfatna haiz olmaz. Federasyon Konseyi yelii iin aday teklifinde bulunma hakk, federe birim yasama organ ba(kan) ile yasama organnn 1/3 ye ounluuna aittir (madde 3). Federasyon Konseyi yelii iin teklif edilen adaylarn yasama organnda grlme prosedr, her federe birim yasama organnn itz ile dzenlenir (madde 6). Federe birim yasama organnn itznde gsterilen oy ounluu ile onay alan adayn Federasyon Konseyi yelii, bu onayn Federasyon Konseyine bir kararla bildirilmesiyle balar (madde 8). Federasyon Konseyi yelii grevine balamadan nce ilgili ahsn dier kamu ve zel kurumlardaki grevlerinden istifa ettiini bildiren belge sunulmaldr (madde 8). Federe birim yasama organnn setii veya atad Federasyon Konseyi yesinin grevi iki durumda son bulmaktadr: i) kendisini setii federe birim yasama organnn grev sresinin bitmesi ile ve ii) kendisini setii federe birim yasama organnn kendisini geri armas ile (madde 9). Yeni yasa, federe birim yrtme organ bakannn da otomatik olarak Federasyon Konseyi yesi olmas uygulamasn durdurmutur. Yasaya gre, Federasyon Konseyine gnderilecek federe birim yrtme organ temsilcisi, yrtme organ ba(kan) tarafndan atanr (madde 4). Yrtme organ ba(kan)nn, gn ierisinde atama ilemini bir kararla federe birim yasama organna bildirmesi gerekir (madde 5). Eer, federe birim yasama organ, 2/3 oy okluu ile kar kmyorsa federe birim yrtme organnn atad ahs, Federasyon Konseyi yesi sfatn kazanr (madde 5). Federe birim yrtme organ ba(kan)nn atad Federasyon Konseyi yesinin de grevi iki durumda son bulmaktadr: i) kendisini setii federe birim yrtme organ ba(kan)nn grev sresinin bitmesi ile ve ii) kendisini setii federe birim yrtme organ ba(kan)nn kendisini geri armas ile (madde 9). Her federe birimde ynetimin farkl zamanlarda deiiyor olmas ve buna bal olarak federe birimlerden atanan yelerin grev srelerinin farkl zamanlarda bitiyor olmas dolaysyla Federasyon Konseyi ye yapsnn ezamanl deiimi sz konusu deildir. Yine de federe birim yasama ve yrtme organlarnn drt veya be ylda bir yaplan seimlerle deitiini ve buna bal olarak 89 federe birimden bir ylda nn veya 1/5nin ynetiminin deitiini dnrsek, her yl Federasyon Konseyinin 35 ile 45 yesi ya yenilenmekte ya da tekrardan atanmaktadr, 118

denilebilir. Yalnz federe birim ynetiminin, atama prosedrne uygun olarak atad yeyi istedii zaman geri arabilmesi, bu rakamlar deitirebilir. b. Devlet Dumas Devlet Dumas, Rusya Federasyonu parlamentosunun alt meclisi

konumundadr ve 450 milletvekilinden oluur (Anayasa madde 95/3). Federasyon Konseyinden farkl olarak genel ve dorudan seimlerle olumaktadr. Bu yzden sadece Devlet Dumas yeleri, Anayasada milletvekili kavramyla tanmlamaktadr. Yine Anayasa sadece Devlet Dumas yelerinin profesyonel parlamenter gibi alt belirtmekte ve bilimsel ve sanatsal faaliyet haricinde baka bir kamu veya zel grevde bulunamayaca ifade edilmektedir (Anayasa madde 97/3). Yalnz, Federasyon Konseyi yeleri de Devlet Dumas milletvekilleri gibi yasama dokunulmazlna sahiptir (Anayasa madde 98/1). Devlet Dumas, Federasyon Konseyi gibi almalarn kendi kabul ettii itzk hkmlerine gre yapmakta, kendi meclis Bakann, Bakan yardmclarn semekte ve Bakanlk Divann oluturmaktadr354. Federasyon Konseyinden farkl olarak Devlet Dumas almalar ve i rgtlenmesi, ok partililik esasnda yaplr (DD madde 3)
355

. Bu yzden Devlet Dumas komisyonlar ve komiteleri, siyasal

partilerin meclis iindeki say arlna gre oluturulur (DD madde 21/1). Devlet Dumas yetkileri de Federasyon Konseyi yetkileri gibi u temel balamnda snflandrlabilir: i) Federasyon Konseyi de dhil dier organlarla ortaklaa kullanlmayan ve Devlet Dumas iradesiyle sonulandrlan da dnk olanlar, ii) Devlet Dumasnn kendi i ileri ile ilgili ie dnk olanlar, iii) Federal yasalarn kabul edilmesi srecinde olanlar. Devlet Dumasnn da birinci trden yetkileri, genel olarak Rusya Federasyonu yasama organnn kuvvetler ayrl sisteminin salanmas iin denetim ve denge mekanizmasn tesis edilmesindeki rolyle ilgilidir. Devlet Dumas, bu konulara ilikin irade aklamasn meclis karar ilemi ile yapar. Yalnz, siyasal, idari, hukuksal ve dier sonular dourmas
354

Devlet Dumas tznn Rusa metni iin bkz: http://www.duma.gov.ru/. 25.06.2007. Federasyon Konseyinde siyasal parti meclis gruplar bulunmaz. Oysa Devlet Dumasnda, seim ncesi siyasal rekabet, parti fraksiyonlar eklinde kendini gsterir (DD 3. balk).
355

119

sebebiyle bu kararlar, maddi adan parlamento karar niteliinde deildir. Anayasasnn 103/1. maddesinde belirtilenler, birinci trden yetkilerdir. Buna gre, Devlet Dumas; a) b) c) d) e) f) g) Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan atanan Rusya Rusya Federasyonu Hkmetinin gvenoyu talebini karara balar; Rusya Federasyonu Merkez Bankas Bakann greve atar ve Hesaplama Palatas Bakann ve yelerinin yarsn greve atar ve Federal anayasa yasasnn belirledii erevede faaliyet gsteren nsan Af ilanna karar verir; Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnmas iin su

Federasyonu Babakanna razlk verir;

grevden alr; grevden alr; Haklar Yetkilisini greve atar ve grevden alr356;

duyurusunda bulunur. Devlet Dumasnn ie dnk yetkileri, kendi i ileri ile ilgili olduundan ve vatandalar ve dier kurumlar asndan uyulmas zorunlu kurallar retmeye ynelik olmadndan, Anayasada ayr bir liste halinde belirtilmemitir. Kural olarak Devlet Dumas, kendi i ileri ile ilgili her konuyu karara balama yetkisindedir. Yine de anayasada bu trden yetkilerden bazlar belirtilmektedir. Buna gre, Devlet Dumas, kendi almalarn dzenlemek zere itzn yapmakta (Anayasa madde 101/4), yelerinin dokunulmazlnn kaldrlmasna karar vermekte (Anayasa madde 98/2),
356

Rusya Federasyonu Anayasasnda nsan Haklar Yetkilisi olarak tanmlanan grevlinin, kamu hukukundaki karl Ombudsmandr. Ombudsman, Rus siyasal yapsna 1993 Anayasas ile girmitir. nsan hak ve hrriyetlerinin, kamu grevlerinin eylem veya eylemsizliinden doan ihlallerini, parlamento adna denetledii iin ombudsman, Devlet Dumas tarafndan greve atanmakta ve grevden alnmaktadr. Ombudsmanlk kurumunu dzenleyen federal yasa, 1997 ylnda yrrle girmitir. Yasaa gre, ombudsman 5 yllna greve atanmakta, fakat Devlet Dumas tarafndan daha nce de grevden alnabilmektedir. Grevde bulunan ombudsmann grev sresinin dolmasna bir ay kala, Rusya Federasyonu Bakan, Federasyon Konseyi, Devlet Dumas parti meclis gruplar Devlet Dumasna atanacak olan yeni ombudsman iin neride bulunur. Devlet Dumasnda ye tamsaysnn ounluuna alan aday, ombudsman olarak atanr. Daha fazla bilgi iin Bkz: E.A. Postinikov, A.C. Pyatnika, Statya 103, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s.s. 716-718.

120

103/1. maddede belirtilen yetkilerini gerekletirirken meclis maveresi yapmakta (Anayasa madde 101/5), kendi bnyesi iinde komite ve komisyonlar oluturmaktadr (Anayasa madde 101/3). Devlet Dumas seimleri, [Devlet Bakan tarafndan Devlet Dumasnn feshedilmesi durumlar haricinde] drt ylda bir yaplr (Anayasa madde 96/1). 2005 tarihli ve FZ51 sayl Rusya Federasyonu Federal Meclisinin Devlet Dumas Meclisi Milletvekillerinin Seimleri Hakknda Federal Yasa, 1993ten sonra yrrlkte olan karma seim sistemi uygulamasna son vermitir357. Yasann 3/2. maddesine gre, Devlet Dumas seimlerinde nispi temsil seim sistemi uygulanr358. Seimlerde aday nerme hakkna, sadece 2001 tarihli ve FZ95 sayl Siyasal Partiler Hakknda Federal Yasas ile belirlenen ltlere uyan siyasal partiler sahiptir359. Siyasal partiler, adaylarn tek federal liste halinde Merkezi Seim Komitesine sunarlar. Adaylarn tamas gereken baz zellikler, yasann 5. maddesinde gsterilmektedir. Buna gre, mahkeme tarafndan kstl olduuna karar verilenler, seimler srasnda mahkeme kararyla hkm giymi olanlar ile belli bir sre kamu grevinde bulunmaktan men edilenler haricinde 21 yan doldurmu her Rusya Federasyonu vatanda aday olarak nerilebilir. Siyasal partilerin seimlerde aldklar oylarn Devlet Dumasnda temsil olunmas, lke geneli iin kullanlan %5lik seim barajn amalarna baldr.

3. Rusya Federasyonu Hkmeti

Anayasann 110117. maddelerini iine alan 6. bal, Rusya Federasyonu Hkmeti ismini tamaktadr. Dier organlar dzenleyen balklarda olduu gibi bu balkta da ilk olarak dzenlenen organn kuvvetler ayrl sisteminde hangi fonksiyonun icracs olduuna iaret edilmektedir. yle ki, Anayasann 110/1. maddesine gre, Rusya Federasyonu Hkmeti, yrtme yetkisini kullanmaktadr.

Aada Devlet Dumas seimlerini dzenleyen yasalar ayrntl bir ekilde ilenmektedir. Rusya Federasyonu Federal Meclisinin Devlet Dumas Meclisi Milletvekillerinin Seimleri Hakknda Federal Yasann Rusa metni iin bkz: http://www.rg.ru/2005/05/24/vybory-doc.html. 01.07.2007. 359 Siyasal Partiler Hakknda Federal Yasann Rusa metni iin Bkz: http://zakono.ru/doc/?doc=94767.01.07.2007.
358

357

121

Bu hkmden harektla 17 Aralk 1997 tarihli ve FKZ2 sayl Rusya Federasyonu Hkmeti belirtilir360. Bilindii gibi, hkmet adyla tanmlanan yrtme organn ana grevi, lkenin i ve d siyasetinin saptanmas ve uygulanmasdr361. Rusya Federasyonunda ise, Rusya Federasyonu Hkmeti, lkenin genel siyasetinin saptanmasndan daha ok bu siyasetin uygulanmasn salamakla uramaktadr. Nitekim Rusya Federasyonu Hkmetinin gven oylamas srasnda Devlet Dumasna sunduu hkmet program, Devlet Bakannn belirledii genel siyaseti uygulayacak Babakann eylem plan niteliindedir362. Bu erevede Rusya Federasyonu Hkmetinin kulland yetkiler ve yrtecei grevler, Anayasann 114/1. ve Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 3. balnda gsterilmitir363.
360

Hakknda

Federal

Anayasa

Yasasnn

1.

maddesinde

Rusya

Federasyonu Hkmeti, Rusya Federasyonunun en st yrtme organdr diye

Grld gibi, federal yasaya gre, Rusya Federasyonu Hkmeti, Rusya Federasyonunun en st yrtme organdr. En st yrtme organ olma ibaresinden Rusya Federasyonunda Rusya Federasyonu Hkmetinden baka dier yrtme organlarnn da olduu anlalmaktadr. Nitekim federal yasann ayn maddesinde, Rusya Federasyonu Hkmeti, Rusya Federasyonunun yrtme organlarnn oluturduu yrtme gc sistemi birliine [veya bakanlar kurulu ve bakanlklar da dhil idare tekilatna] bakanlk eden kolektif bir organdr denilmektedir. Trk Anayasa ve dare Hukuku tanmlamalar asndan yanl anlalmaya yer vermemek iin Rusya Federasyonu Anayasas ve ilgili yasalarnda kullanlan yrtme organlarnn ne anlama geldiini aklamak gerekmektedir. Trkiye Anayasalarna gre, yrtme organ tektir ve idare organ da onun ierisinde yer alr ( smet Giritli, Pertev Bilgin, Tayfun Akgner, dare Hukuku, Gzden Geirilmi kinci Basm, Der Yaynlar, stanbul, 2006, s. 9). dare organ, yrtme organnn Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlar dnda kalan ksm ile devlet dndaki dier kamu tzel kiileridir (Kemal Gzler, dare Hukuku Dersleri, 5.Bask, Ekin Kitapevi Yaynlar, Ankara, 2007, s. 15). Bununla birlikte, Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlar idare ile olan ilikileri dolaysyla idareden tamamyla ayr deildir. 1982 Anayasasnn 123.maddesine gre, kurulu ve grevleriyle bir btn olan idare, kamu idareleri, kamu kurumlar ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularndan olumaktadr. Ayrca, kamu idarelerinden biri olan Devlet, merkezi tekilat iindeki birimlerden, yardmc kurullardan ve dier kurumlardan olumaktadr (T.C. dare Tekilatnn kurumsal emas iin Bkz: zay, Gnnda Ynetim, s. 195). te Rusya Federasyonunda, Trkiye Cumhuriyetinin idari tekilatn oluturan ve merkez tekilat birimleri, kurumlar vs. olarak isimlendirilenler hep organ olarak tanmlanmtr. 361 Rusya Federasyonu Anayasasnda hkmet, belirtildii gibi Rusya Federasyonu Hkmeti, Babakan ise Rusya Federasyonu Hkmetinin Bakan olarak tanmlanmaktadr. Bu almada, Rusya Federasyonu Hkmetinin Bakan yerine Babakan terimi kullanlmaktadr. 362 vanvi . uvalov, Pravitelstvo Possiyskoy Federatsii v Zakonotvorceskom Protsesse, NORMA, Moskva, 2004, s. s. 88-89. 363 Anayasann 114/1. maddesine gre, Rusya Federasyonu Hkmeti: i) federal bte tasarsn hazrlar ve Devlet Dumasna sunar. Federal bte yasaunun uygulanmasn salar ve bu konuda Devlet Dumasna hesap verir; ii) Rusya Federasyonunda tek merkezli mali, kredi ve para politikasnn yrtlmesini salar; iii) Rusya Federasyonunda kltr, bilim, eitim, salk, sosyal

122

Rusya Federasyonu Hkmeti, Babakan, Babakan yardmclar ve federal bakanlardan olumaktadr (Anayasa madde 110/2). Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasna gre Rusya Federasyonu Hkmetini oluturan bu grevliler hkmet yeleridir. Hkmet yelerinin iki belirleyici zellii bulunmaktadr. Birinci zellik, sadece hkmet yelerinin, Rusya Federasyonu Hkmeti toplantlarnda oy kullanma hakkna sahip olmasdr. Oysa hem federal yasaya hem de Rusya Federasyonu Hkmeti tzne gre, yrtme organlar bakanlar, bakan yardmclar ve dier grevliler de Rusya Federasyonu Hkmeti grevlerine katlrlar364. kinci zellik ise, hkmet yelerinin, grevde bulunduklar srece Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 11. maddesinde belirtilen faaliyetlerde bulunamamalardr. Sz konusu faaliyetlerden biri de hkmet yelerinin Federasyon Konseyi yesi ve Devlet Dumas milletvekili olamayacadr. Hkmet yelerinin bu zellii, yasama ile yrtmenin kesin olarak birbirinden ayrld ABDde ne senatrlerin ne de temsilcilerin seildikleri sre ierisinde herhangi bir memuriyete atanamamalar ve memurlarn da ne senatr ne de temsilci olamamalar ile paralellik oluturmaktadr365. Babakan yardmclar ve bakanlar, babakan tarafndan nerilmekte ve Devlet Bakan tarafndan atanmaktadr (112/2). Babakan ise Devlet Dumasnn razl ile Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan atanmaktadr (111/1). Aada, Egemenlii Kullanan Organlar Arasndaki likiler alt balmzda, Babakann atanmasnda Devlet Bakannn iradesinin esas olduu ortaya konulmaktadr. Bu yzden burada bu konuya girmeden babakan yardmclar ve bakanlarn atanmas veya hkmetin oluturulmasnda da Devlet Bakannn belirleyici olduunu belirtmekle yetineceiz. Zira Babakann, kendisini greve
gvenlik ve cevre alanlarnda tek merkezli devlet siyasetinin yrtlmesini salar; iv) federal kamu mallarnn idaresini yrtr; v) Rusya Federasyonunun d siyaset stratejisinin gereklemesi, devlet gvenliinin ve lke savunmasnn salanmas adna faaliyette bulunur ve nlemler alr; vi) Anayasa ve yasalarn uygulanmas, vatanda hak ve zgrlklerinin gereklemesi, toplumsal ve ekonomik dzenin korunmas ve toplum ii iddet olaylarnn nlenmesi adna faaliyette bulunur ve nlemler alr; viii) Anayasann, federal yasalarn ve Bakan ukazlarnn yrtmesinde sorumlu kld dier grevleri gerekletirir. 364 Rusya Federasyonu Hkmetinin tz iin bkz: http://www.government.ru/government/ rfgovernment/legalregulations/7628748.htm.25.07.2007. 365 Lowenstein, Political Power and the Covernment Process, The University of Chicago Press, Chicago, 1965, s. 108; aktaran Mehmet Turhan, Hkmet ekilleri, s. 41.

123

atayan Bakann isteiyle ters gelen adaylar nerebilmesi ve ayrca bu adaylar zerinde srarc olabilmesi ynnde hukuksal ve siyasal gc bulunmamaktadr. Devlet Bakan istedii zaman Devlet Dumasnn grne ihtiya duymadan ve Devlet Dumasnn engeliyle karlamadan hkmeti dolaysyla da babakan grevden alabilmektedir (117/2). Babakan Rusya Federasyonu Hkmetinin badr (madde 24/1.paragraf). Bu sebeple, Rusya Federasyonu Hkmetinin bir organ olarak grevlerini gerekletirmesi ile ilgili siyasal sorumluluk Babakana aittir366. Babakann Devlet Bakan tarafndan grevden alnmasyla veya Devlet Dumasnda gven veya gensoru oylamas sonucu Devlet Bakan tarafndan istifaya gnderilmesiyle hkmet de der. Hkmet oluturulurken sadece Babakan aday iin Devlet Dumasnda gven oylamas yaplr. Babakan; i) Anayasaya, federal yasalara ve Devlet Bakannn ukazlarna uygun olarak Rusya Federasyonu Hkmetinin izleyecei alma programnn genel ynn belirlemekte ve bu almann yrtlmesini tekil etmekte (Anayasa madde 113), ii) Rusya Federasyonu Hkmetini yurt iinde ve yurt dnda temsil etmekte, iii) [Devlet Bakannn katlmad zamanlarda] Rusya Federasyonu Hkmeti toplantlarna bakanlk etmekte, iv) Rusya Federasyonu Hkmetinin kard kararlar ve pasporyajenyalar imzalamakta, v) Rusya Federasyonu Hkmeti yeleri arasnda grev dalmn yapmakta, vi) Dzenli olarak Bakana Rusya Federasyonu Hkmetinin almalar ile ilgili rapor sunmaktadr (Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasas, 24.madde). Ayrca yukarda sylendii gibi babakan yardmclarnn ve bakanlarn greve atanmas ve grevden alnmas iin Devlet Bakanna neride bulunmaktadr. Babakan yardmclar, sunduklar hizmetler ve yrttkleri faaliyetler dolaysyla birbirine yakn olan birka bakanln ve yrtme organnn ortak bir merkezden koordine edilmesini salamaktadrlar. Bu sebeple, babakan yardmclarnn hiyerarik olarak bakanlarn stnde olduu sylenmektedir. Anayasa ve ilgili federal yasada babakan yardmclarnn saysna ilikin bir hkm bulunmamaktadr.
366

Anayasann

112.

maddesi

dorultusunda

bu

saynn

A.L.Okunkov, Statya 113, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 783.

124

belirlenmesinde takdir yetkisi Babakann nerisi zerine Devlet Bakanndadr. Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 25.maddesine gre, babakan yarmclar; hkmet programnn uygulanmasnda, hkmet kararlar ve pasporyajenyalarnn hazrlanmasnda ve uygulanmasnn salanmasnda yer almakta, bakanlar ve dier kamu kurumu bakanlar tarafndan yaplan karar ve rasporyajenya tasarlarna ynelik n inceleme yapmakta ve hkmet toplantlarna oy kullanma hakkyla katlmaktadrlar. Bakan, belli bir kamu hizmetini yrtmek ve o hizmet alannda devlet siyasetini uygulamakla grevli olan bakanlk tekilatnn en yksek idari amiri ve badr367. Bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grev alanlarnn belirlenmesi de Babakann nerisi zerine Devlet Bakannn yetkisi dhilindedir. Bakanlar, yrtmekle grevli olduu ilerde Babakana sorumludurlar ama Devlet Bakannn yetki alannda olan ilerdeki grevlerinde Devlet Bakanna kar da sorumludur. Belirtelim ki ayn kural, babakan yardmclar iin de geerlidir. Babakan yardmclar ve bakanlarn Devlet Dumasna kar bireysel siyasal sorumluluu bulunmamaktadr. Baka bir ifadeyle, sadece bir bakan ve babakan yardmcs hakknda gvenoyuna bavurulmamakta, gensoru nergesi verilememektedir. Hkmet yelerinin Federasyon Konseyi yesi ve Devlet Dumas milletvekili olamayaca zellii de gz nnde tutulursa bu durum dorultusunda Rusya Federasyonunda babakan yardmclar ve bakanlarn siyasal nitelikleri bulunmamaktadr, denilebilir. Bu durum, Rusya Federasyonunda hkmetin parlamentodaki parti kompozisyonuna gre olumadn veya hkmet yelerinin parti yesi olmadn gsterir. Bununla birlikte, Devlet Dumasnn babakana gvenoyu vermesi art ile Devlet Dumasnn hkmete ve hkmet yelerine ynelik baka denetleme aralar, hkmet yelerinin parlamento partilerine yakn kiilerden seilmesine neden olabilir368. Bakanlar da babakan yardmclar gibi, hkmet programnn uygulanmasnda, hkmet kararlar ve pasporyajenyalarnn hazrlanmasnda ve
367

Rusya Federasyonunda federal yrtme organlarnn tanm iin bkz: Ukaz Prezidenta Rossiyskoy Federatsii O Sisteme Federalnk Organov spolnitelnoy Vlasti; http://www.panorama.ru/works/foiv/Z08989.html. 25.07.2007. 368 Edward J. Morgan, Petra Schleiter, Governmental Change in a Presidential-Parliamentary Regime: The Case of Russia 19942003, Post-Soviet Affairs, 2004,20, 2, s. 137139.

125

uygulanmasnn salanmasnda yer almakta, hkmet toplantlarna oy kullanma hakkyla katlmaktadrlar. Bundan baka, bakanlar, kendisine bal federal yrtme organlarnn faaliyetini koordine etmekte ve denetlemekte, bakanlk tekilat iersinde yer alan birimlere atamalar yapmakta ve genel olarak kamu hizmetinin uygulanmas iin yasa, ukaz ve rasporyajenlarn kendisine tand yetkileri kullanmaktadr. Babakan-Rusya Sartorinin parlamenter Federasyonu rejimde Hkmeti yeleri konumu arasndaki ile ilgili ilikiyi, yapt babakanlarn

snflandrmaya gre deerlendirecek olursak babakan, eitler arasndaki birinci olma durumundadr. Byle bir benzetme yapmamzn birinci sebebi, Rus anayasal dzeninde, Babakann Devlet Bakanndan sonraki ikinci en nemli anayasal figr olarak yer almasdr369. Babakan, Devlet Bakannn herhangi bir sebeple grevlerini yrtemeyecei durumlarda geici olarak onun (Devlet Bakannn) da yetkilerini kullanr (Anayasa madde 92/3). kinci sebep ise, 17 Aralk 1997 tarihli ve FKZ2 sayl Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 24. maddesinin 5. paragrafnn son cmlesi hkmnce Babakann Rusya Federasyonu Hkmeti yelerinin idari amiri gibi davranabilmesidir. yle ki, yasa hkmne gre, Devlet Bakan, Babakann nerisiyle Rusya Federasyonu Hkmeti yeleri hakknda idari disiplin cezas karar almakta veya onlar dllendirmektedir. Bu sebeple, Rusya Federasyonunda, Babakan, eitsizler arasnda birincidir370. Yalnz sz konusu ceza veya dl karar, Devlet Bakan tarafndan karara balandna gre, Babakann eitler arasnda birinci olma konumu, yukarda iaret ettiimiz dier anayasal ve yasal hkmleri de dikkate alrsak, Devlet Bakannn kontrolnde ve onun katlmyla var olmaktadr, diyebiliriz.
369

Okunkov, Statya 113, s. 783. Belirtelim ki, Rusya Federasyonunda babakann eitler arasnda birinci olmas, onun parlamenter rejimlerdeki denkleri gibi bir konuma sahip olduu anlamn tamamaktadr. Rusya Federasyonunda hkmet ekli dolaysyla babakana byle bir konum bime doru olmaz. Burada, Rusya Federasyonunda babakann bakanlarla ilikisini tanmlamak adna byle bir karlatrma yaplmaktadr. Parlamenter rejimlerde babakann eitler zerinde birinci olmas, babakann anayasal yap, seim ve parti sistemi dolaysyla parlamentodaki destei ve bakanlara egemen olmas ile ilgili bir kavramdr. Parlamenter rejimlerde Babakanla Hkmet yeleri arasndaki iliki iin bkz: Giovanni Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, ev. Ergun zbudun, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1997.
370

126

Yukarda, bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas ve grev alanlarnn belirlenmesi, Babakann nerisi zerine Devlet Bakan tarafndan yaplmaktadr, denildi. Rusya Federasyonu Anayasas, Rusya Federasyonu Hkmeti dnda yer alan ve idare fonksiyonunu371 yapan idareyi veya Rusya Federasyonu Anayasasndaki tanmyla yrtme gc organlar yapsn da dzenlemeyerek burada da Babakann nerisi zerine Devlet Bakann yetkili klmtr. Anayasann 112/1.maddesine gre, yrtme gc organlar yapsnn belirlenmesine ilikin neri, babakann atanmasndan bir hafta sonra babakan tarafndan Devlet Bakanna sunulur. Devlet Bakan - babakan arasndaki ilikinin nitelii gerei, burada da Devlet Bakannn istei esastr372. Bununla birlikte, Anayasa ve federal yasalarn Rusya Federasyonu Hkmetini hkmet fonksiyonu ile grevli klmas, Devlet Bakannn babakana bu fonksiyonun gerekletirilmesi amacyla gerekli olan yapy belirlemede ncelik tanyaca dnlebilir. 17 Mays 2000 tarihli ve 867 sayl Yrtme Gc Federal Organlar Yaps Hakknda Ukaz ve bu ukaza sonradan yaplan deiikliklere gre, federal yrtme organlar u gruplar altnda toplanmtr: i)Rusya Federasyonu Hkmeti, ii) Federal Bakanlklar373, iii) Rusya Federasyonu Devlet Komiteleri374, iv) Rusya Federal Komisyonlar375, v)Rusya Federal Hizmet (Brolar)376, vi) Rusya Acenteleri377, vii) Rusya Federal Denetim Kurullar378 ve viii) Dier Federal Yrtme Organlar379.
371

dare fonksiyonunun, yasama, yrtme ve yarg fonksiyonuyla karlatrlmas iin bkz: Gzler, dare Hukuku Dersleri, s. 19-22. 372 A.H. Ignatyuk, A.L.Okunkov, Ctatya 112, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 778. 373 Ukaza gre federal bakanlklar unlardr: Atom Enerjisi ile lgili Devlet Bakanl, leri Bakanl*, Vatanda Gvenlii, Olaanst Durumlar ve Doal Afetlerin Kt Sonularnn Giderilmesi ile lgili Devlet Bakanl*, Giriimcileri Destekleme ve Tekellemeyi nleme ile lgili Devlet Bakanl, Basn, Yayn ve Televizyon Yayncl ile lgili Devlet Bakanl, Vergilerle lgili Devlet Bakanl, Salk Bakanl, Mlkiyet likileri ile lgili Devlet Bakanl, D leri Bakanl*, Kltr Bakanl, Savunma Bakanl*, Eitim Bakanl, Doal Kaynaklar Bakanl, Sanayi, Bilim ve Teknoloji Bakanl, Haberleme Teknikleri Bakanl, letiim Bakanl, Tarm Bakanl, Ulam Bakanl, Emek ve Sosyal Gelime Bakanl, Maliye Bakanl, Ekonomik Kalknma ve Ticaret Bakanl, Enerji Bakanl, Adalet Bakanl*. 374 Ukaza gre Rusya Federasyonu Devlet Komiteleri unlardr: Beden Terbiyesi ve Spor ile lgili Devlet Komitesi, Balklkla lgili Devlet Komitesi, Standartlatrma ve Metroloji ile lgili Devlet Komitesi, Devlet statistik Komitesi, naat ve Toplu Konut ile lgili Devlet Komitesi, Devlet Gmrk Komitesi, Narkotik Maddelerin Yaygnlamasna Kar Devlet Komitesi*. 375 Ukaza gre Rusya Federal Komisyonlar unlardr: Menkul Deerler Pazar ile lgili Federal Komisyon, Federal Enerji Komisyonu. 376 Ukaza gre Rusya Federal Hizmet(i) (Brolar) unlardr: Askeri ve dari Devlet Personeli Hizmet(i) (Brosu)*, D stihbarat Hizmet(i) (Brosu)*, Federal Arivcilik Hizmet(i) (Brosu),

127

Ukazda baz bakanlklarn ve yrtme organlarnn dorudan Devlet Bakanna bal olarak faaliyette bulunduu belirtilir. 17 Aralk 1997 tarihli ve FKZ2 sayl Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 32. maddesine gre ilgili bakanlk ve organlarn yrtmekle grevli olduklar kamu hizmetleri, Devlet Bakannn yetki alanndadr ve babakan bu bakanlk ve yrtme organlarnn ilerine herhangi bir mdahalede bulunmamaktadr. Babakann bu bakanlklar ve yrtme organlaryla olan ilikisi, sadece hkmet ii grev dalmn belirlemekle snrldr. Dipnotlarda (Bkz: 69, 70, 71, 72, 73, 74 ve 75.nolu dipnotlar), bu bakanlklar ve yrtme organlarn yldz iareti ile gsterdik. Dipnotlardan da grld gibi Devlet Bakannn bakanlk ettii bakanlk ve yrtme organlar, devlet idaresi asndan daha fazla nem arz etmektedir.

B. Egemenlii Kullanan Organlar Arasndaki likiler

1. Devlet Bakan-Hkmeti likisi
Rusya Federasyonu Hkmeti ile ilgili blmmzden de grld gibi bakanlklarn ve dier yrtme organlarnn kurulmas, kaldrlmas ve grev alanlarnn belirlenmesi Devlet Bakannn tasarrufundadr ve Devlet Bakan, bu bakanlk ve yrtme organlarnn bir blmne dorudan bakanlk etmektedir. Bundan baka, babakan, belli aralklarla Devlet Bakanna hkmetin faaliyeti ile ilgili rapor sunmaktadr.

Federal Kartografi ve Jeodezi Hizmet(i) (Brosu), Federal Demir Yollar Ordular Hizmet(i) (Brosu)*, Federal Kadastro Hizmet(i) (Brosu), Hidrameteoroloji ve evrenin Korunmas ile lgili Federal Hizmet (Brosu), Federal Gvenlik Hizmet(i) (Brosu)*, Federal Savunma Hizmet(i)(Brosu)*, Rusya Federasyonunun zel naat Federal Hizmet(i) (Brosu) *. 377 Ukaza gre Rusya Acenteleri unlardr: Rusya Havaclk ve Uzay (Aratrmalar) Acentesi, Sava Silahlar ve Gereleri ile lgili Rusya Acentesi, Silahlanma ile lgili Rusya Acentesi, Ynetim Sistemleri ile lgili Rusya Acentesi, Gemi naat ile lgili Rusya Acentesi, Ticari Marka ve Patent ile lgili Rusya Acentesi, Devlet Kaynaklar ile lgili Rusya Acentesi. 378 Ukaza gre Rusya Federal Denetim Kurullar unlardr: Federal Maden ve Sanayi Denetim Kurulu, Atom ve Radyoaktif Gvenlik ile lgili Federal Denetim Kurulu. 379 Ukaza gre dier federal yrtme organlar unlardr: Rusya Federasyonu Bakannn zel Nitelikli Programlarnn Yrtlmesi Ba daresi*, Rusya Federasyonu Bakanna Bal Devlet Teknik Komisyonu*, Rusya Federasyonu Bakannn leri ile lgili dare*, Yabanc Devletlerle Askeri Teknoloji birlii ile lgili Devlet Komitesi*, Devlet Mali Denetim Komitesi, Savunma Bakanlnn Silah Siparileri ile lgili Devlet Komitesi*.

128

Belirtelim ki, devlet bakannn hkmet ile olan ilikisi bununla snrl deildir. Devlet bakan, 17 Aralk 1997 tarihli ve FKZ2 sayl Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 30. maddesine gre, Rusya Federasyonu Hkmeti ile dier organlar arasndaki ilikileri tanzim etmekle yetkilidir. Devlet Bakannn bu yetkisi, daha ok babakann atanmas, Devlet Dumasnn hkmeti gensoru nergesi ile drmek istemesi durumlar iin sz konusudur. Aada, Devlet Bakan-Federal Meclis likileri blmnde bu ilikiler ayrntl bir ekilde ele alnmaktadr. 17 Aralk 1997 tarihli ve FKZ2 sayl Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 31. maddesinde, Devlet Bakan-hkmet ilikiler asndan bir dier hkm dzenlenmektedir. Buna gre, Devlet Bakan, Rusya Federasyonu Hkmeti toplantlarna bakanlk etme yetkisine sahiptir. Yasaya gre, Devlet Bakannn Rusya Federasyonu Hkmeti toplantlarna bakanlk etmesi ile ilgili bir snrlama olmasa da esas olan Rusya Federasyonu Hkmeti toplantlarna babakann bakanlk etmesidir. Baka bir ifade ile Devlet Bakannn Rusya Federasyonu Hkmeti toplantlarna bakanlk etmesi ynnde yasal bir zorunluluk bulunmaz ama Devlet Bakan istedii zaman bu toplantlara katlarak bakanlk yapabilir. Devlet Bakan-hkmet ilikileri balamnda son olarak Devlet Bakannn Rusya Federasyonu Hkmetinin kard kararlar ve pasporyajenyalar iptal edebilme yetkisine iaret edebiliriz. 17 Aralk 1997 tarihli ve FKZ2 sayl Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 2. maddesine gre, Rusya Federasyonu Hkmeti, anayasann, federal yasalarn ve Devlet Bakannn dzenleyici ilemlerinin oluturduu hukuksal ereve ierisinde almaktadr. Rusya Federasyonu Hkmetinin bu hukuksal ereveyi ihlal eden kararlar ve pasporyajenyalarnn iptal edilme yetkisi, Devlet Bakanna aittir. 17 Aralk 1997 tarihli ve FKZ2 sayl Rusya Federasyonu Hkmeti Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 34. maddesine gre, Devlet Bakan, Rusya Federasyonu Hkmetinin kararlar ve pasporyajenyalarn Anayasaya, yasalara ve Devlet Bakan ukazlarna aykrlk sebebiyle iptal edebilir. Grld gibi, her ne kadar Rusya Federasyonu Anayasasnn 110. maddesinde yrtme yetkisi, Rusya Federasyonu Hkmeti tarafndan 129

kullanlmaktadr ve Rusya Federasyonu Anayasasnn 10. maddesinde yrtme organ, kendi yetki alannda bamszdr denilse de Rusya Federasyonu Hkmetinin bamsz bir organ olarak yrtme yetkisini kullandn ifade etmek imknszdr. Rusya Federasyonu Hkmeti, kendi yetki alannda tamamen Devlet Bakanna tabidir. Bu yzden, Rusya Federasyonunda, yrtme yetkisinin Devlet Bakanna ait olduunu syleyebiliriz. Rusya Federasyonu Hkmeti ise, Anayasann siyasetin temel ynn belirlemekle yetkili kld Devlet Bakanna bu siyaseti uygulamakta yardmc olmaktadr. Hatta leri, D leri, Adalet ve Savunma Bakanlklar ve dier yrtme organlar alannda uygulamaya da dorudan Devlet Bakan bakanlk etmektedir.

2. Devlet Bakan-Federal Meclis likisi

a. Devlet Bakan Tarafndan Devlet Dumasnn Feshi 1993 Rusya Federasyonu Anayasasna gre, Devlet Bakan, iki durumda Devlet Dumasn, yani parlamentonun alt kanadn feshetme durumundadr (madde 109/1). Bu durumlardan biri, anayasann 111., dieri ise 117. maddesinde ilenmektedir. 111. maddeye gre, Devlet Bakannn, Devlet Dumasn feshetmesi anayasal bir zorunluluktur. Yani, eer maddede belirtilen durum gereklemise, Devlet Dumasnn feshi Devlet Bakannn tercihine veya iradesine bal deildir ve Devlet Dumas feshedilmelidir. 117. madde ise, Devlet Dumasnn feshini, Devlet Bakannn tercihine brakmaktadr. Devlet Bakan, grev banda olan hkmetin parlamento (Devlet Dumas) desteini yitirmesi durumunda, hkmeti istifaya gnderme ile Devlet Dumasn feshetme tercihlerinden birini seebilmektedir.

130

(1) Anayasann 111. Maddesine Gre Devlet Dumasnn Feshi Yukarda belirtildii gibi, Devlet Bakannn, Devlet Dumasn fesih etme durumlarndan biri, 111. maddede ilenmektedir. 111. madde, Rusya Federasyonu Hkmeti balnda yer almaktadr ve babakann greve atanmas ile ilgilidir. Maddenin 1. fkras, Trkeye u ekilde evrilebilir: Rusya Federasyonu Babakan, Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan Devlet Dumasnn razl ile greve getirilmektedir. Anayasann bu hkmnden ilk bakta anlalan; Devlet Bakannn tercih ettii Babakan adaynn Devlet Dumasnn gvenoyu ile greve balayacadr. Nitekim Devlet Dumasnn yetkilerini ele alan 103. maddede yer alan u ibare de bu fikri desteklemektedir: Rusya Federasyonu Devlet Bakannn belirledii Rusya Federasyonu Babakann adayna gvenoyu verme. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesinin kararndan da ilk bakta byle bir anlam kmaktadr380. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, Devlet Dumasnn talebi zerine 111. maddeye getirdii yorumda, erkler ayrl sisteminde erklerin bir uyum ierisinde alabilmesi iin Rusya Federasyonu Babakan aday, greve balarken Devlet Dumasnn onayn almaldr diye karar vermitir. Yalnz, hem maddenin hem de Anayasa Mahkemesi kararnn bir btn olarak deerlendirilmesinden kan anlam, Devlet Dumas gven oylamasnn, Babakann greve getirilmesinde aranlan esas hedef olmaddr. Tam tersine, burada, yeni seilen Devlet Bakannn kendisinden farkl siyasal yapya sahip Devlet Dumasn kendi hizasna getirme basksndan sz edilebilir. Bu durum, 111. maddenin dier fkralarnn de gzden geirilmesi ile anlalabilir: 2. Rusya Federasyonu Babakan grevi iin aday teklifi, yeni seilen Rusya Federasyonu Devlet Bakannn greve balamas veya hkmetin istifaya gnderilmesi durumlarnda en ge iki hafta ierisinde

380

Postanavlenie ot 11 Dekabrya 1998 g. No: 28-P Konstitutsionnogo Suda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii s Kommentariyami Konstitutsionnogo Suda RF, NFRA - M, Moskva, 2006, s. 117. 131

yaplmaktadr. nerilen Babakan adaynn Devlet Dumas tarafndan kabul grmemesi [sonras] durumu iin ise bu sre bir haftadr. 3. Devlet Dumas, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn nerdii Rusya Federasyonu Babakan aday konusunu, bir hafta ierisinde grr. 4. [Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan] Rusya Federasyonu Babakan grevi iin teklif edilen aday[lar]n nc defa Devlet Dumasndan kabul grmemesi zerine, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, [Devlet Dumasnn razl olmadan] Rusya Federasyonu Babakann greve atamakta, Devlet Dumasn feshetmekte ve [Devlet Dumas iin] erken seim[i] ilan etmektedir. 111. maddenin 2. fkrasndan de grld gibi parlamenter rejimlerden farkl olarak Rusyada yeni hkmetin kurulmas, parlamento seimlerinden sonra yaplmamaktadr. Bu durum, hkmetle parlamento arasnda organik bir ban bulunmadna ve dolaysyla hkmetin parlamento ii siyasal dengelere gre ekillenmediine iaret etmektedir. Devlet Dumas (111. maddenin 2. fkrasnda gsterilen durumlar dorultusunda) 111. maddenin 3. fkrasna gre, bir hafta ierisinde Devlet Bakannn nerdii Babakan aday konusunda karar almak durumundadr. 1998 tarihli DD nin 145 maddesine gre, Babakan aday, bu sre ierisinde ilk nce, kurulacak hkmetin programnn genel hatlarn grmek iin Devlet Dumasna sunar. Bu sre ierisinde yaplan baka bir Devlet Dumas oturumunda, Babakan aday, parlamento gruplarnn hkmet programna ilikin sorularna cevap verir ve takibinde Babakan adaynn gven oylamas yaplr. Eer, Devlet Dumas ye tam saysnn yardan fazlas, Babakan adaynn greve balamas ynnde olumlu oy kullanrsa Babakan greve balar ve Anayasann 112. maddesinin 2. fkrasna gre, babakan yardmclar ve federal bakanlarn greve atanmas iin ilgili adaylar Devlet Bakannn onayna sunar. Devlet Dumasnn, Babakan adayna gvenoyu vermemesi durumunda ise, 111. maddenin 4. fkras hkmnce Babakan gven oylamas iki kere daha tekrarlanr. Devlet Bakan, yukarda atfta bulunduumuz Anayasa Mahkemesi yorumuna gre, farkl bir Babakan adayn tercih edebilecei gibi ilk gven 132

oylamasna sunulan aday zerinde de durabilir. Bu oylamalarda da Babakan aday, Devlet Dumasndan gvenoyu alamazsa, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Devlet Dumasnn razl olmadan Rusya Federasyonu Babakann greve atamakta, Devlet Dumasn feshetmekte ve Devlet Dumas iin erken seim ilan etmektedir. Okunkovun da vurgulad gibi, Rusya anayasal yapsnda esas olan, hkmetin Devlet Bakannn istei dorultusunda oluturulmas ve Devlet Bakanyla koordineli almasdr. 111. maddenin 2. fkras ve 116. maddeden, Okunkovun fikri, ok net olarak okunabilmektedir. 111. maddenin 2. fkras, Babakann greve atanmas ve dolaysyla yeni hkmetin oluturulmasnn Devlet Bakanl seimlerinden sonra yapldna iaret ederken, 116. madde ise [nceki] hkmetin grev sresinin bir sonraki Devlet Bakannn seilmesiyle son bulduunu belirtmektedir. 116. maddenin Trke evirisi aadaki gibidir: Yeni Devlet Bakannn seilmesiyle birlikte, Rusya Federasyonu Hkmeti, kendi grevine son vermektedir. Hkmetin Devlet Bakanna bu derece baml olduu bir yapda parlamentonun hkmetin oluturulmas srecine taraf edilmesi, onun da Devlet Bakanna baml klnmas amacn tamaktadr381. Holmesin belirttii gibi, byle bir yapda, Devlet Bakanyla parlamento ounluuna dayanan babakann bir arada yaamas (cohabitation) sz konusu olamaz. Devlet Bakan, parlamenter ounluu dikkate almadan Babakan atamakta ve atanan Babakan parlamenter ounlua ramen varln srdrmektedir382. Dolaysyla, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn belirledii Rusya Federasyonu Babakanna gvenoyu verme yetkisi bir anlam ifade etmemektedir ve eer Devlet Dumas ile Devlet Bakan arasnda fikir ayrl yoksa rutin bir ilem karakteri tamaktadr. Bu hkmn anayasal yapdaki konumu, Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesinin 11 Aralk 1998 tarihli ve 28-P sayl kararnn ilk paragrafnda belirttii gibi erkler
Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, Moskva, 1997, s.371. 382 Stephan Holmes, Superpresidentialism and Its Problems, East European Constitutional Review, 2/3, Fall-Winter, 19931994, s. 123.
381

133

arasnda atmann deil uzlamann esas alndna yneliktir383. yle ki, Anayasa, 111. maddenin 4. fkrasndaki hkmyle, Devlet Dumasnn Devlet Bakanyla uzlamaya gitmesini nermektedir. Aksi takdirde, Devlet Bakan, oylama sonrasnda Babakan adayna gvenoyu vermeyen Devlet Dumasn feshetmekte ve hkmeti Devlet Dumasnn herhangi bir katlm olmadan oluturmaktadr (2) Anayasann 117. Maddesine Gre Devlet Dumasnn Feshi Devlet Bakannn Devlet Dumasn fesih edebilmesine ilikin dier bir durum, Anayasann 117.maddesinin 3. ve 4. fkralarnda gsterilen artlarn gereklemesi ile ilgilidir. 117. madde de 111. madde gibi Rusya Federasyonu Hkmeti balnda yer almaktadr ve grev sresi tamamlanmayan hkmetin istifaya gnderilmesi veya grevden alnmas konusunu ilemektedir. Maddenin 1. fkrasnn ilk ibaresi, kural olarak Rusya Federasyonu Hkmetinin grevden alnabileceine iaret etmektedir: Rusya Federasyonu Hkmeti, [grev sresi tamamlanmadan] grevden alnabilir. 1.fkrann devamnda yer alan ibare ile 2. fkrada yer alan ifade ise hkmetin grevden alnmasnda sz hakk sahibinin Devlet Bakan olduunu gstermektedir384. yle
383

Postanavlenie ot 11 Dekabrya 1998 g. No: 28-P Konstitutsionnogo Suda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii s Kommentariyami Konstitutsionnogo Suda RF, NFRA - M, Moskva, 2006, s. 117. 384 Rusya Federasyonu Anayasasnn, 117. maddesinin Trke evirisi yledir: 1.Rusya Federasyonu Hkmeti, grevden alnabilir. [Rusya Federasyonu Hkmetinin] grevden alnma[s], Rusya Federasyonu Bakan tarafndan onaylanaca gibi ret de edilebilir. 2.Rusya Federasyonu Bakan, Rusya Federasyonu Hkmetini grevden alabilir. 3.Devlet Dumas, [grev bandaki] Rusya Federasyonu Hkmetine kar gvensizlik oyu karar alabilir. Devlet Dumasnn Rusya Federasyonu Hkmetine gvensizlik oyu karar, Devlet Dumas ye tam saysnn ounluu ile alnr. Devlet Dumasnn Rusya Federasyonu Hkmetine kar ald gvensizlik oyunu takiben, Rusya Federasyonu Hkmetinin greve devam edip etmemesini karara balama, Rusya Federasyonu Bakannn yetkisindedir. Eer, Devlet Dumas, ay ierisinde Rusya Federasyonu Hkmetine kar ikinci kez gvensizlik oyu karar alrsa, Rusya Federasyonu Bakan, ya Rusya Federasyonu Hkmetini istifaya gnderir ya da Devlet Dumasn fesih eder. 4.Rusya Federasyonu Babakan, Devlet Dumasndan Rusya Federasyonu Hkmeti iin gven oylamas isteyebilir. Eer, Devlet Dumas, Babakann bu talebine olumsuz ynde cevap verirse, Bakan, bir hafta ierisinde ya Hkmeti grevden alr ya da Devlet Dumasn feshederek [Devlet Dumas iin] erken seim[i] ilan eder. 5.Rusya Federasyonu Hkmeti, Rusya Federasyonu Bakan tarafndan istifaya gnderme veya greve son verme durumlarnda, yeni Rusya Federasyonu Hkmetinin oluturulmasna kadar greve devam eder.

134

ki, Devlet Bakan, 3. ve 4. fkralara gre, Devlet Dumasndan gvensizlik oyu alan hkmeti 1. fkrada yer alan ikinci ibareye esasen istifaya gnderebilecei gibi greve devam etmesine de karar verebilir: [Rusya Federasyonu Hkmetinin] grevden alnma[s], Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan onaylanaca gibi ret de edilebilir. Ayrca, 2. fkraya esasen, Devlet Bakan, herhangi bir organ aracl olmadan hkmeti grevden alabilir ve Devlet Bakannn ald karar herhangi bir organ tarafndan sorgulanamaz: Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Rusya Federasyonu Hkmetini grevden alabilir. 117. maddenin 3. fkrasna gre, Devlet Dumas, hkmetin yrtt siyasete itiraz olarak hkmete (gensoru nergesi araclyla) gvensizlik oyu verebilir. Yalnz, Devlet Dumasnn bu yetkisi, birka acdan tartlabilir. Birincisi, DD , Devlet Dumasnda byle bir srece girilmesini baz artlara balamtr385. tze gre, Devlet Dumasnn, gensoru nergesi, somut delillere ve verilere dayanmaldr. Ayrca, somut delil ve verilere istinaden hazrlanan gensoru nergesi, Devlet Dumas ye saysnn 1/5nin imzasyla verilebilir. Devlet Dumas ye tam saysnn salt ounluunun nergeye olumlu ynde oy kullanmas ile ise hkmete gvensizlik oyu verilmi saylr. kincisi, Devlet Dumasnn gensoru nergesi ile hkmete verdii gvensizlik oyu, hkmetin grevden alnmas iin yeterli deildir. Devlet Bakan, Devlet Dumasnn gvensizlik oyunu etkisiz klma yetkisine sahiptir: Devlet Dumasnn Rusya Federasyonu Hkmetine [gensoru nergesi yolu ile] verdii gvensizlik oyunu takiben, Rusya Federasyonu Hkmetinin greve devam edip etmemesini karara balama, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn yetkisindedir. Bu ifadeden Devlet Dumasnn ilk gvensizlik oyu kararnn, hukuksal acdan bir anlam ifade etmeyebilecei anlalmaktadr. ncs ve en nemlisi ise, Devlet Dumasnn gvensizlik oyunda srarc olmasnn, kendi siyasal varln tehlikeye atmasdr. 3. fkrann son cmlesi u ekildedir: eer, Devlet Dumas, ay ierisinde Rusya Federasyonu Hkmetine kar ikinci kez gvensizlik oyu karar alrsa, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, ya Rusya Federasyonu Hkmetini istifaya gnderir ya da Devlet
385

Elena V. Kovryakova, Parlamentskiy Kontrol: Zarubejny Opt i Rossiyskaya Praktika, Gorodets, Moskva, 2005, s. 182.

135

Dumasn fesheder. Grld gibi, burada, Devlet Dumasnn feshi sz konusudur. Nitekim Devlet Bakan, anayasal olarak hkmeti Devlet Dumas aracl olmadan grevden alabilecei iin, bu fkrada belirtilen sre, byk bir olaslkla Devlet Dumasnn feshiyle sonulanr. 117. maddenin 4. fkras ise, Babakann gven istemi ile balatlan bir sreci ele almaktadr. Anayasann bu fkrasyla ifade edilen hkm, Devlet Dumasna deil hkmete denetleme arac tesis etmektedir. nk hkmetin parlamento ii siyasal dengelere gre ekillenmedii anayasal bir yapda, hkmetin byle bir istemle donatlmas, Devlet Dumasnn feshini amalar. Bu sebeple, anayasann bu hkm, Devlet Dumasnn Devlet Bakanna kar sorumlu olduunun bir iaretidir. Devlet Bakan bu hkm dorultusunda, uzlaamad bir Devlet Dumasn, 109. maddede belirtilen snrlayc durumlar haricinde, istedii zaman devre d brakabilmektedir. (3) Devlet Dumasnn Feshini Snrlayan Durumlar ve Rusya Federal Hkmetinin Devlet Dumasna Kar Sorumluluu Yukarda, Anayasann 111. ve 117. maddeleri dorultusunda, Devlet Dumasnn feshedilme konusunu ele aldk. Anayasann 109 maddesinin 1. fkrasna gre, Devlet Dumas, yalnz bu iki maddede belirtilen durumlarn gereklemesi halinde feshedilebilir. Devlet Dumasnn feshi konusunda 109. maddenin bir baka nemi, Devlet Dumasnn hangi durumlarda feshedilemeyeceini de gstermi olmasdr. 109. maddeye gre, Devlet Dumas, drt durumda feshedilemez. Bu durumlar, 109. maddenin 3., 4. ve 5. bentlerinde ilenmektedir. 3. fkrann Trkeye evirisi u ekildedir: Devlet Dumas, Rusya Federasyonu Anayasasnn 117. maddesinde gsterilen gerekeler dorultusunda, seiminden sonraki bir sene ierisinde feshedilemez. Yukarda da belirttiimiz gibi, 117. madde, grev bandaki bir hkmetin grevden alnmasn ele almaktadr. 117. maddeye gre hkmetin grevden alnmasnda sz hakk sahibinin Devlet Bakan olmas dolaysyla, bu sre, Devlet Dumasnn feshiyle de sonulanabilir. Yalnz anayasa, yeni seilen Devlet Dumasnn, (117. madde dolaysyla) bir senelik bir 136

sre ierisinde feshedilerek tekrardan seimlere gidilmesini, 109. maddenin 3. fkrasnda uygun grmemitir. Baka bir ifade ile Rusya Federasyonu Hkmeti, Devlet Dumas seimlerinden bir sene sonraki bir sre ierisinde, gven tazeleme talebi zerine gvensizlik oyu ile kar karya kalrsa veya Devlet Dumas, kendi giriimiyle ay ierisinde iki kere Rusya Federasyonu Hkmetine kar gvensizlik oyu kullanrsa, Devlet Bakan, Rusya Federasyonu Hkmetini grevden almak zorundadr. Anayasann bu hkm, ilk bakta iki acdan olumlu ekilde yorumlanabilir. Birincisi, yeni seilen Devlet Dumasnn bir sene ierisinde feshedilememesinin, semen iradesinin dikkate alnmas ynnde demokratik bir gelime olmasdr. kincisi ise Devlet Dumasnn hkmeti denetleyebilme imknna kovumas ynndedir. Devlet Dumas, bu sre ierisinde, grevden alma aracyla hkmeti etkin bir ekilde denetleyebilir. Fakat baz yorumcularn da belirttii gibi 109. maddenin 3. fkras, daha nce anlattmz Devlet Dumasnn feshi konusunda bir kstlama getirmemektedir. yle ki, bu hkmle Devlet Dumasn feshedilmekten kurtaran kap, 111. maddedeki durum dolaysyla almam kalmaktadr. Devlet Dumasnn gvensizlik oyuyla grevden aldrtt hkmet, 117.maddenin 5. fkrasna gre, yeni hkmetin kurulmasna kadar grevine devam etmektedir. Yeni hkmet ise Anayasann 111. maddesinde belirtilen srece gre kurulmaktadr. Yukarda da belirttiimiz gibi, Devlet Dumasnn feshi, 111. maddenin 4. fkrasnda gsterilen durumun gereklemesi sonrasnda zorunludur. Baka bir ifadeyle, eer yeni hkmetin kurulmas srecinde Devlet Bakan, Devlet Dumasnn kar olduu bir adayda veya Devlet Dumasnn giriimiyle grevden aldrtt hkmetin babakannda srarc olursa ve Devlet Dumas da hkmetin kendi iradesi dorultusunda kurulmasnda geri adm atmazsa seiminin zerinden bir sene gemeden de feshedilebilir. Dolaysyla 109. maddenin 3. fkras, Devlet Dumasnn, seiminden sonraki bir sene ierisinde feshedilmesini engelleyemedii iin hem semen iradesine sayg hem de Devlet Dumasnn hkmeti denetleyebilmesi balamnda olumlu yorumlanamaz. 109. maddenin 4. fkras, Devlet Dumasnn feshedilmesini yasaklayan ikinci durumu ele almaktadr. Bu bent Trkeye u ekilde evrilebilir: Devlet Bakan 137

hakknda Devlet Dumasnn su duyurusunda bulunduu kararnn Federasyon Konseyi tarafndan karara balanmasna kadar, Devlet Dumas, feshedilemez. Aada, Devlet Bakannn grevlerine son verilmesi konusunu ayr bir balk altnda ilemekteyiz. Burada, belirtmemiz gereken; Anayasann bu hkmle 93.maddenin 1. fkrasnda gsterilen gerekelerle Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunmaya yetkili kld Devlet Dumasnn Devlet Bakanna verdii yetkilerle bask altnda tutulmasn nlemektir. Son olarak, 109. maddenin 5. fkrasnda gsterilen durumlarda Devlet Dumasnn feshedilmeyeceine bakalm. Bu fkrann Trkeye evirisi yledir: Devlet Dumas, uygulama snrlar Rusya Federasyonu lkesi olan Olaanst Hal veya Sava Hal durumlarnda ve Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grev sresinin son alt aylk diliminde feshedilemez. Grld gibi, 5. bent, iki ayr durumdan bahsetmektedir: i)Olaanst Hal veya Sava Hal ve ii) Federasyonu Devlet Bakannn grev sresinin son alt aylk dilimi. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesinin 11 Kasm 1999 tarihli ve 15-P sayl kararna gre, Devlet Dumasnn feshi, onun anayasa ve yasalarla belirlenen yetkilerini yapamaz duruma gelmesidir386. Karara gre, Devlet Dumasnn feshiyle birlikte, yasalarn kabul de dhil Devlet Dumas yetkileri, Devlet Bakan, Federal Konsey ve dier devlet organlar tarafndan yrtlr. Bu, yeni Devlet Dumasnn drt aylk bir sre sonra toplanmasna kadar (109/2), Devlet Bakannn yasama gcyle donatlmas demektir. Bu yzden Devlet Bakannn grev sresinin son alt aylk diliminde, Devlet Dumasn feshi yasaklanmtr. Aksi durumda, grevde bulunan Bakan, Devlet Dumasn feshederek bakanlk seimi ncesi tek dzenleyici hukuk normu kayna haline gelir. Bu ise grevde bulunan Bakana bir dahaki seimlerde kendisini dier bakan adaylarndan avantajl klacak hukuksal dzenlemeler yapma yetkisinin salanmas anlamna gelmektedir. Olaanst Hal veya Sava Hal durumlarnda Devlet Dumasnn feshinin yasaklanmas ise, Olaanst Hal veya Sava Hali ynetiminin ilan ve yrtlmesi Rusya

386

Postanavlenie ot 11 Noyabrya 1999 g. No: 28-P Konstitutsionnogo Suda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii s Kommentariyami Konstitutsionnogo Suda RF, NFRA - M, Moskva, 2006, s.149.

138

ile ilgilidir387. Nitekim Devlet Dumas, hem Olaanst Hal ve Sava Hali ynetiminin ilan hem de Olaanst Hal ve Sava Hali ynetiminin yrtlmesi srecine itirak eden organlardan biridir. Rusya Federasyonu Anayasasnn 87/2 ve 88. maddelerine gre, Rusya Federasyonu Bakannn, lkenin btnnde veya belli bir blgesinde geerli olmak zere Olaanst Hal veya Sava Hali ynetimini ilan eden ferman, Devlet Dumas ve Federasyon Konseyinin bilgisine sunulmak zorundadr. 2001 tarihli Olaanst Hal Hakknda Federal Anayasa Yasasnn388 27/1. maddesine ve 2002 tarihli Sava Hali Hakknda Federal Anayasa Yasasnn389 12/2(1). maddesine gre de, Olaanst Hal ve Sava Hali ynetiminin uygulamada olduu durumlarda, ek harcama ihtiyalar, Devlet Dumasnn, ilgili mali yln bte yasasna yapaca deiiklikle temin edilir. Dolaysyla, Devlet Dumasnn feshedilmi olduu bir ortamda, hem Olaanst Hal ve Sava Hali ynetiminin devam ettirilmesinin istenmesi durumunda bu organn itiraki mmkn olamayacandan Bakann bu konuda ald karar, usul asndan Anayasaya aykrlk oluturacak hem de Olaanst Hal ve Sava Hali ynetiminin yrtlmesinde ek harcama ihtiyalar yasal prosedre uygun bir ekilde temin edilemeyecektir. Peki, Olaanst Hal ve Sava Hali durumlarnda feshedilemeyeceini hesaba katacak olan Devlet Dumas, grev bandaki hkmeti gvensizlik oyu kararyla grevden aldrtp yeni hkmeti Bakan saf d brakarak oluturabilir mi? 117. maddenin 3. fkrasnda, Devlet Dumasndan gvensizlik oyu alan hkmetin, Bakan tarafndan hangi srede grevden alacann belirtilmemesi, Devlet Dumasn bu konuda engelleyebilir. Bakan, hkmetin greve devam etmesi konusunda kendisiyle atan Devlet Dumasn feshedemeyecei gibi hkmetin de grevden alnmasn diledii bir tarihe erteleyebilir390.

B.B.Hangeldiev, Statya 87, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 634635. 388 Olaanst Hal Hakknda Federal Anayasa Yasaunun tam metni iin bkz: http://bookshop.org.ru/id/137430.html 389 Sava Hali Hakknda Federal Anayasa Yasaunun tam metni iin bkz: http://old.mil.ru/articles/article3965.shtml 390 Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, Moskva, 1997, s., 375376.

387

139

b. Rusya Federasyonu Devlet Bakannn Parlamento Tarafndan Grevden Alnmas (1) Genel Olarak Rusya Federasyonu Bakannn parlamento tarafndan grevden alnmas, onun Devlet Dumasn feshetme yetkisine edeer bir karlk veya dengeleme olarak deerlendirilemez. Devlet Dumasnn feshi, siyasal iktidarn oluturulmas ve srdrlmesi srecinde Devlet Bakannn sahip olduu bir avantaj iken Devlet Bakannn parlamento tarafndan grevden alnmas ise Anayasann 93/1. maddesinde gsterilen hukuksal gerekeler dorultusunda kullanlan bir grevdir391. Baka bir ifadeyle, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, ancak hukuksal acdan sorumludur veya Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Devlet Dumas tarafndan ancak impeachment karar ile grevden uzaklatrlabilir. Dolaysyla Rusya Federasyonu Devlet Bakannn hukuksal sorumluluk snr aada da belirtildii gibi vatan hainlii ve bu dorultudaki dier ar sularla ilgilidir. Bu dorultuda Devlet Bakannn grevini yerine getirirken siyasal sorumluluu olmad gibi vatan hainlii cezai ve dier ar sular haricinde hukuksal sorumluluu da yoktur denebilir. Devlet Bakannn snrl hukuksal sorumluluu ise sadece grevde bulunduu sre iin sz konusudur. 2001 tarihli ve 12 FZ sayl Grev Sresini Tamamlayan Rusya Federasyonu Devlet Bakan ve Onun Aile yelerinin Gvenceleri Hakknda Federal Yasaya gre, grev sresini tamamlayan Devlet Bakan dokunulmazla sahiptir ve grevde olduu sredeki herhangi bir eyleminden dolay cezai sorumluluk tamaz392. Geriye u soru kalmaktadr: Devlet Bakannn parlamento tarafndan grevden alnmas tehdidi, hangi lde Devlet Bakannn yasalar veto etme yetkisinin karldr? nk yasalar veto etme yetkisi, hukuksal bir takm sebepler dorultusunda kullanlsa da genellikle siyasal ama dorultusunda kullanlmaktadr. Ayn ekilde Devlet Dumas da, Anayasann 109/4. maddesiyle salanan
391

V. . Rudnev, Statya 93, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 656657. 392 Yasann Rusa metni iin bkz: http://zakono.ru/doc/?doc=100146

140

feshedilememe pozisyonuna sahip olmak iin, bu anayasal hkm, siyasal ama dorultusunda kullanabilir. Ne var ki, Anayasann 93/1. maddesinin, Devlet Dumasnn Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararnn Yksek Mahkeme kararyla onaylanmas art, Devlet Dumasn, bu hkm siyasal amala kullanmasn engellemektedir. (2) Rusya Federasyonu Devlet Bakannn Hukuki Sorumluluk Snr Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnmas konusu,

Anayasann 93. maddesinde ele alnmtr. Maddenin 1. fkrasnda, hangi sulara bal olarak Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnabilecei ve srecin hangi anayasal organlar tarafndan yrtlecei belirtilmitir. Buna gre, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, sadece, devlete ihanet veya dier ar sular ileme iddiasyla balayan bir sre sonrasnda Federasyon Konseyinin 2/3 oy okluu ile ald bir kararla grevden alnabilir. Grld gibi, 1993 Anayasas, Rusya Federasyonu Bakannn grevden alnmasna sebep olarak iki ey zerinde durmaktadr: i) devlete ihanet veya ii) dier ar sular. Buradan, Rudnevin de belirttii gibi, 1993 Anayasasnn, Devlet Bakannn fiillerinde ceza yasasnda tanmlanan dier su unsurlarna rastland zaman hakknda su duyurusunda bulunamayacan ifade ettiini syleyebiliriz393. Devlete ihanet, 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasasnn Devlet Gvenliine ve Anayasal Yapya Kar tanmlanmaktadr: Rusya Federasyonu vatandalar lenen Sular Rusya balnda dzenlenmektedir394. Bu balktaki, 275. maddede, devlete ihanet yle tarafndan Federasyonunun d gvenliine zarar verebilecek dmanca faaliyetlerde bulunan yabanc devletlere, kurululara veya bunlarn temsilcilerine devlet srlarnn veya bu trdeki dier belgelerin aktarlmas, aikr edilmesi devlete ihanet veya baka bir ifadeyle casusluktur.

V. . Rudnev, Statya 93, s. 657. 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasasnn Rusa tam metni iin Bkz: http://infogarant.park.ru/doc.jsp?pg=3&urn=urn:garant:10008000
394

393

141

Dier ar sular ise tartama douran bir kavramdr. Her eyden nce dier ar sular ibaresiyle btn ar sularn m yoksa sadece baz ar sularn m belirtildii net olarak anlalmamaktadr. Ayrca, 1993 Anayasasnn hazrland dnemde yrrlkte olan 1962 tarihli ve 29 sayl Rusya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Ceza Yasas ile uanda yrrlkte olan 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasasnn su tanmlamalarnn farkl olmas395, Rusya Federasyonu Bakannn, birinci yasada belirtilen ar sulara gre mi yoksa ikinci yasada belirtilen ar sulara gre mi hukuksal sorumluluk tad belli deildir. Yukarda belirtildii gibi, 93. maddenin 1. fkrasna gre, Rusya Federasyonu Bakan, sadece, devlete ihanet veya dier ar sular ileme iddiasyla balayan bir sre sonrasnda Federasyon Konseyinin 2/3 oy okluu ile ald bir kararla grevden alnabilir. Maddede devlete ihanet veya dier ar sular ileme ibaresinin yer almas, o srada yrrlkte olan 1962 tarihli ve 29 sayl Rusya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Ceza Yasasnda devlete ihanetin de vatana ihanet adyla devlet sular balnda yer alan ar sular snflandrmasnda olmasdr. Baka bir ifadeyle, Rusya Federasyonu Bakan, 1962 tarihli ve 29 sayl Rusya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Ceza Yasasna gre sadece vatana (veya devlete) ihanet gibi devlet sularn ilemekten dolay hukuksal sorumluluk tamaktadr. Aksi takdirde 1993 Anayasasnn 93. maddesinde veya balacyla devlete ihanete balanan dier ar sular, yanl kullanlm bir ifade saylr. Fakat 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasasnn devlete ihaneti on iki yldan yirmi yla kadar hapis cezas ile zel ar sular
1993 Anayasasnn hazrland dnemde yrrlkte olan 1962 tarihli ve 29 sayl Rusya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Ceza Yasas ile uanda yrrlkte olan 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasasnn su snflandrmalar farkldr. 1962 tarihli ve 29 sayl Rusya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Ceza Yasasnda sularn ayrntl snflandrlmasna gidilmemi, sadece toplumsal gvenlik bakmndan daha fazla tehlike arz eden ve kasten yaplan fiiller, ar sular olarak tanmlanmtr395. Ayrca, yasann (Rusya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Ceza Yasasnn) 7. maddesinde, bu nitelikteki btn sular gsterilmitir. 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasas ise su snflandrlmasnda daha fazla ayrntya gitmi ve 15. maddede sular, nitelii ve toplumsal tehlike derecesi bakmndan byk olmayan, orta, ar ve zel ar olarak snflandrmtr. Dier taraftan nceki ceza yasasndan farkl olarak hangi sularn ar hangi sularn zel ar sular olduu bir balk halinde sralanmam, sadece karlnda be yldan on yla kadar hapis cezas ngrlenlerin ar, on yldan daha fazla hapis cezas ngrlenlerin ise zel ar sular olduu belirtilmitir. 1962 tarihli ve 29 sayl Rusya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Ceza Yasasnn Rusa tam metni iin bkz: http://www.koroboff.spb.ru/EUROPE/9037819.html#0H. 07.08.2007.
395

142

snflandrmasnda ele almas, anayasann devlete ihanet veya dier ar sular ifadesini anlamszlatrmtr. nk bu ifadeden 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasasnn zel ar su olarak tanmlad devlete ihanetin de bir ar su olduu anlam kmaktadr. Ayrca, devlete ihanet veya dier ar sular ifadesi esasnda, Rusya Federasyonu Bakan, 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasasna gre devlete ihanet hari zel ar su snflandrmasna giren fiillerinden dolay hukuksal sorumluluk tamayacaktr da dnlebilir. Bu konuda, Rusya anayasaclarnn pek fazla yorumu bulunmamakla birlikte ortak bir gr de yoktur. Kimi yorumlarda, 1993 Anayasasnn, 1996 tarihli ve 63FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasasna gre zel ar sular snflandrmasna girenlerden sadece devlete ihanet suunu ve ar sular iaret ettiinden bahsedilirken396 kimi yorumlarda da ar ve devlete ihanet de dhil zel ar sularn iaret edildii belirtilmektedir397. Ayrca Anayasa Mahkemesi de bu gne kadar 93. maddeye ilikin bir yorumda bulunmamtr. Bize gre, 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasas, sularn snflandrlmasnda yenilie giderken, 1993 Anayasasnn 93. maddesinde yer alan ifadeyi gz nnde bulundurmamtr. yle ki yeni snflandrmaya gre devlete ihanet gibi devlet sular zel ar su olarak tanmlanrken anayasada bu sular, 1962 tarihli ve 29 sayl Rusya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Ceza Yasasnn terminolojisi erevesinde tanmlanmaya devam etmektedir. Bu yzden 1996 tarihli ve 63-FZ sayl Rusya Federasyonu Ceza Yasas su snflandrmas dorultusunda, anayasann doru anlalmas iin 93. maddedeki ifade u ekilde okunmaldr: devlete ihanet veya dier zel ar sular. Belirtelim ki bu ifadeyle suun hangi snflandrmaya girdii deil, devlete ihanet gibi zel ar devlet sular vurgulanmak istenmektedir.

V. . Rudnev, Statya 93, s. 657. Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, Moskva, 1997, s., 386-387.
397

396

143

(3) Rusya Federasyonu Devlet Bakan Hakknda Su Duyurusunda Bulunma ve (onun) Grevden Alnma Prosedr 1993 Anayasasnn 93. maddesinin 1. fkrasnda hangi sulara bal olarak Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnabileceiyle birlikte bu srece hangi anayasal organlarn itiraki de ele alnmaktadr. Buna gre, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnmas sreci ve bu srece itirak eden organlar yledir: i) Devlet Dumas (yukarda aklamaya altmz sularn ilendiini esas alarak) Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunur, ii) Yksek Mahkeme, Devlet Dumasnn Rusya Federasyonu Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararn grerek suun ilenip ilenmedii hakknda gr bildirir, iii) Yksek Mahkemenin kararn takiben Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, Devlet Dumasnn ilgili karar alrken 93. maddenin 2. fkrasnda belirtilen usul artlarna uyup uymadn denetler, iv) Eer Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, 93. maddenin 2. fkrasnda belirtilen usul artlarna uyulduu ynnde karar alrsa, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnmas Federasyon Konseyinde oylamaya alr. Grld gibi Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnmasna giden yol, Devlet Dumasnn su duyurusunda bulunma karar ile balamaktadr. 93. maddenin 2. fkras, bu kararn, en az Devlet Dumas ye saysnn 1/3 ounluunun giriimiyle balatlan bir sre sonucunda 2/3 oy ounluu ile alnabileceini belirtirken Devlet Dumasnda bu srecin nasl ynetildiine iaret etmemektedir. DD nin Rusya Federasyonu Devlet Bakan Hakknda Su Duyurusunda Bulunma Prosedr isimli balndan grld gibi bu sre ok fazla ayrnt iermektedir398. DD nin 177/1. maddesine gre, en az Devlet Dumas ye saysnn 1/3 ounluu tarafndan yaplan nerge, Devlet Dumas iinde oluturulacak olan zel komisyona havale edilir399. Komisyon bakan ve bakan yardmclar da dhil
tzn bu kadar ayrntl bir inceleme sreci ngrmesi, nergenin hukuksal zemininin olutuundan emin olmak ve Yksek Mahkemenin olumsuz kararyla kar karya kalmamaktadr. Zira nergenin herhangi bir aamada ret edilmesi sonrasnda, Devlet Bakannn Devlet Dumasn feshedecei dnlebilir. Bkz: Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, Moskva, 1997, s., 390 399 Devlet Dumas tznn Rusa metni iin bkz: http://www.duma.gov.ru/. 25.06.2007.
398

144

13 yeli zel komisyon, parlamento gruplarnn parlamentodaki say arlna gre oluturulur (Devlet Dumas tz (DD ) madde 177/2). zel komisyon; nergenin konusunun Anayasann 93/1. maddesinde gsterilen sularn ilenmi olup olmadn, sz konusu sularn varl iin maddi zeminin oluup olumadn, yeterli sayda milletvekilinin katlmyla meclise tanp tanmadn ve genel olarak Devlet Dumasnn su duyurusunda bulunma kararnn sonulandrld sreye kadar dier usul artlarnn gzetilip gzetilmediini denetlemektedir (madde 178/1). Oturumlarnda nergenin konusunu oluturan eylemlerin su konusu olup olmadn tespit etmek amacyla ilgili ahslar dinleyen, ilgili belgeleri aratran ve Rusya Federasyonu Devlet Bakannn zel temsilcisinin konu ile ilgili savunmasn alan zel komisyon, kararn oy okluu ile verir (178/2). zel komisyonun karar, soruturmann balamasyla birlikte parlamento dndan davet edilen, komisyon almalarda yer alan fakat oylamaya katlmayan konu ile ilgili uzmanlarn katmlyla hazrlanan karar gerekesi ile birlikte aklanr (179/2). Anayasann 93. maddesinin 2. fkrasna gre, Devlet Bakannn grevden alnmasna ilikin srecin devam etmesi iin zel komisyonun karar, Devlet Bakannn fiillerinde devlete ihanet veya dier ar sularn unsurlarna rastland ynnde olmaldr. Kararn karar gerekesi ve nerge ile birlikte Devlet Dumas Bakanlna sunulmasndan gn sonraya kadarki bir sre ierisinde genel kurulda grmeye almas gerekmektedir (179/2). Genel kurul grmeleri, teklif zerine kapal oturumlarla srdrlebilecei gibi canl televizyon yaynyla halka ak da yaplabilir (179/1). nerge, genel kurul grmeleri sonrasnda yaplan oylamada ye tam saysnn 2/3 ounluunun kabul oyuyla kararlam olmaktadr (180/1). Devlet Dumasnn, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn devlete ihanet veya dier ar bir suu veya sular ilemesine ilikin yapt su duyurusunda bulunma karar, zel komisyonun karar gerekesi ile birlikte be gn iersinde Federasyon Konseyine, Anayasa Mahkemesine ve suun ilenip ilenmedii hakknda gr bildirmesi iin Yksek Mahkemeye gnderilir (180/10).

145

DD nin, (Devlet Dumasnn Rusya Federasyonu Devlet Bakannn devlete ihanet veya dier ar bir suu veya sular ilemesine ilikin yapt su duyurusunda bulunma) karar(n) Yksek Mahkeme, Anayasa Mahkemesi ve Federasyon Konseyine ayn zamanda gnderme hkmne ramen Anayasa Mahkemesi ve Federasyon Konseyinde kararn grlmesi veya grlmesine gerek kalmas, Yksek Mahkemenin kararna baldr. yle ki karara ilk nce Yksek Mahkemede baklmaktadr. Eer Yksek Mahkemece kararn hukuken aslsz olduu, yani Bakann sz konusu sular ilemedii ifade edilirse Devlet Bakannn grevden alnmasna ynelik yaplan giriim sonusuz kalmaktadr. Nitekim 93. maddenin 1. fkrasndan Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnmas srecinde Yksek Mahkemenin kararnn Devlet Dumas kararna ynelik yargsal denetim zellii tad ve onu tamamlayc nitelii olduu anlam kmaktadr. Ayrca, 1994 tarihli ve 1-FKZ sayl Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 108. maddesine gre, konunun Anayasa Mahkemesince ele alnmas, Yksek Mahkemenin, Devlet Dumasnn Rusya Federasyonu Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararn grerek suun ilendii ynnde kararnn olmasna baldr. 1994 tarihli Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 109. maddesine gre, Devlet Dumasnn Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma karar, kabul edildii tarihten sonraki otuz gn iersinde Anayasa Mahkemesine gnderilmi olmaldr. Buradan Yksek Mahkemenin bu sre iersinde kararn aklam olmas gerektii grlmektedir. Yalnz, sz konusu federal anayasa yasasnn 107. maddesi, konu ile ilgili dosyann Anayasa Mahkemesine Federasyon Konseyi tarafndan gnderileceini bildirmektedir. Eer Federasyon Konseyi tatilde ise toplantya arlr (217/2). Anayasa Mahkemesine intikal eden dosyada aadakiler yer almaldr: i) Devlet Dumasnn Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma karar, ii) Devlet Dumasnn Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararnn alnmas srasnda yaplan tartmalar, oylama cetvellerini vs. gsteren tutanaklar, iii) Yksek Mahkemenin, Devlet Dumasnn Rusya Federasyonu Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararn grerek suun ilendii ynnde verdii karar (Anayasa Mahkemesi Hakknda Federal Anayasa Yasas, madde 109). 146

Anayasa Mahkemesi, dosyann kendisine intikal edilmesinden sonraki on gn ierisinde kararn aklamak zorundadr. Mahkeme, sadece, Devlet Dumasnda Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararnn Anayasada belirtilen usul artlarna uyularak yaplp yaplmadn denetlemektedir. yle ki Anayasa Mahkemesinin karar ya i) su duyurusunda bulunma usulne uyulmutur ya da ii) su duyurusunda bulunma usulne uyulmamtr eklinde olmaldr (Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi Hakknda Federal Anayasa Yasasnn 110. maddesi). Eer, Anayasa Mahkemesinin karar ikinci duruma uygunsa Devlet Bakannn grevden alnmasna ynelik yaplan giriim sonusuz kalmaktadr. Anayasann 93. maddesine gre, Devlet Bakannn grevden alnmas srecinde son durak Federasyon Konseyidir. Nitekim Anayasann 102/1. maddesine gre, Devlet Bakannn grevden alnmas, Federasyon Konseyinin yetkileri arasndadr. Federasyon Konseyi, Anayasa Mahkemesinin kararn kendisine bildirilmesinden veya ulatrlmasndan sonraki 72 saat ierisinde gndeme almak zorundadr. Federasyon Konseyi oturumuna Federasyon Konseyi Bakan tarafndan u grevliler de davet edilir: Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Rusya Federasyonu Babakan, Devlet Dumas Bakan, Rusya Anayasa Mahkemesi Bakan, Rusya Yksek Mahkemesi Bakan ve Devlet Dumasnda Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma nergesinin aratrlmas iin oluturulan zel komisyon bakan (FK , madde 170/2 ve 170/3). Oturum, Devlet Dumas Bakannn Devlet Bakan hakknda hangi sua istinaden su duyurusunda bulunulduunu aklamasyla balar (FK , madde 170/4). Ardndan Anayasa Mahkemesi Bakan, Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararnn Anayasada belirtilen usul artlarna uygun olarak alndn ve Yksek Mahkemesi Bakan da Devlet Bakannn fillerinde ilgili su unsurlarnn bulunduunu ifade etmelidir (FK , madde 170/4). En sonunda eer Devlet Bakan isterse ya kendisi ya da temsilcisi sz alabilir (170/5). Anayasann 93 maddesinin 2. fkrasna gre, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Federasyon Konseyi ye saysnn 2/3 ounluunun oyuyla grevden alnabilir. Yalnz, hem Anayasann 93. maddesinin 3. fkrasndan hem de FK nin 171. maddesinin 1. fkrasndan anlald gibi Federasyon Konseyi, ayn gnde FK nin 170. maddesinin 2. ve 3. fkralarnda isimleri geen grevlilerin davet 147

edildii ve dinlenildii oturumun yapldnda - Devlet Bakannn grevden alnmas nergesini oylama aamasna geirmek zorunda deildir400. Tam tersine, Anayasann 93. maddesinin 3. fkras, Federasyon Konseyine, bu konuda oylamaya gememe veya karar almama tercihi de brakmaktadr. Anayasann 93/3. maddesinin Trkeye evirisi u ekildedir: Federasyon Konseyi, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn grevden alnmas hakkndaki kararn, Devlet Dumasnn Rusya Federasyonu Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararnn alnmasnn zerinden ay gemeden kabul etmelidir. Eer, Federasyon Konseyi bu srede karar almaz ise Rusya Federasyonu Devlet Bakan hakknda su duyurusunda bulunma karar, ret edilmi saylmaktadr. Anayasann devlete ihanet veya dier ar sular ileme dolaysyla Devlet Bakannn grevden alnmas yetkisini Federasyon Konseyine tanmas ve ona bu konuda takdir yetkisi kullanma serbestsi vermesi, anayasa yapclar tarafndan Devlet Bakannn grevden alnmas kurumunun gerek anlamda uygulanabilirliinin amalanmamas ile aklanabilir. Geri, muhtemel oylamada da Devlet Bakannn grevden alnmasna ynelik bir kararn kmas beklenilemez. nk Yksek Mahkemece sulu bulunan Devlet Bakannn siyasal bir kararla beraat ettirilmesi durumu sz konusudur. Oluumunda Devlet Bakannn nemli rol oynad Federasyon Konseyinden byle bir beraat kararnn kmas ise muhtemeldir.

400

Anayasal zorunluluktan dolay Devlet Dumasnn Bakan hakknda su duyurusunda bulunma kararnn kabul edildii tarihten btn dier aamalarn tamamlanarak Federasyon Konseyine ulald tarihe kadar en fazla krk gn geebilir. Federasyon Konseyi ise, Anayasann 93/3. maddesine gre, u aylk bir sre iersinde karar almaldr.

148

c. Rusya Federasyonunda Yasa Yapm Sreci401 Rusya Federasyonunda federal dzeyde yasa yapm srecine deinmeden nce, federal dzeyde kurallar hiyerarisi ve Federasyon Konseyi ile Devlet Dumasnn yasa yapm srecinde sahip olduu yetkilerinin dier yetkileri ile karlatrlmas zerinde durmak gerekmektedir. Rusya Federasyonunda bir hukuk normu olarak federal yasalar, i hukuk dzeninde kurallar hiyerarisinde Anayasadan sonra yer almaktadr. Fakat hem Anayasa maddeleri hem de federal yasalar kendi iinde hiyerarik farklla sahiptir. Baka bir ifadeyle baz Anayasa maddeleri dier Anayasa maddelerinden, baz federal yasalar da dier federal yasalardan hiyerarik olarak daha stndr. Anayasann 116. maddelerini iine alan Anayasal Yapnn Esaslar isimli 1. balna, anayasann btnnn anlalmasnda genel hkmleri ve kurucu ideolojik yapy ortaya koyduundan, Anayasann 16/2. maddesinde de belirtildii gibi, dier anayasa hkmlerinin aykr olmas (veya aykr yorumlanmas) sz konusu olamaz402. Ayrca, Anayasal Yapnn Esaslar balnda yer alan maddelerde deiiklik, nsan ve Vatanda Hak ve zgrlkleri ile Anayasa Deiiklikleri ve Anayasann Yeniden Hazrlanmas balklarnda yer alan maddeler gibi dier Anayasa maddelerinden farkl olarak federal anayasa yasas ile kurulan Anayasa Meclisi tarafndan yeni bir Anayasa yapm srecinde ele alnabilir ve gerekletirilir403. Federal yasalar arasndaki farkllk ise, [yasa ile] dzenlenen konunun ierii ile ilgilidir. 1993 Rusya Federasyonu Anayasas dzeninde, anayasann ngrd kurumlarla ilgili konular dzenleyen federal yasalar federal anayasa yasas404
Rusya Federasyonu federal bir devlettir. Anayasann 71. maddesinde federal devletin, 72. maddesinde ise federal devletle federe birimlerin ortak ynetiminde olan konular belirtilmitir. Anayasann 73. maddesine gre 71. ve 72. maddelerde belirtilenlerin dnda kalan konular ise federe birimlerin ynetimindedirler. 71. maddede belirtilen konular, ancak federal ve federal anayasa yasalar tarafndan dzenlenebilir (Anayasa madde 76/1). Ortak ynetimde olan konular da federal yasalarla dzenlenir ama federe birimler bu yasalara aykr olmamak artyla yasalar veya dier dzenleyici kurallar kabul edebilir (Anayasa madde 76/2). Dolaysyla Rusya Federasyonunda yasalar sadece federal merkez tarafndan kabul edilmemekte her federe birimnin de kendi yasalar bulunmaktadr. Bu balk altnda, sadece federal dzeyde yasa yapm sreci incelenmektedir. 402 Srk, Osnov Konstitutsionnogo Stroya, s. 3334. 403 B. . Lafitskiy, Statya 135, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 961964. 404 Rusya Federasyonu Anayasasnda federal anayasa yasas kavram ile tanmlanan ve hiyerarik olarak benzer konuma sahip yasalar, Fransa, spanya gibi Avrupa lkelerinin anayasa hukukunda da
401

149

olarak tanmlanrken405 dierleri ise sadece federal yasalar olarak adlandrlmaktadr. Kurallar hiyerarisinde federal anayasa yasalar, federal yasalardan stn durumdadr (Anayasa madde 76/3)406. Fakat Rusya Federasyonunda federal dzeyde yasa snflandrmas bununla bitmemektedir. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, Anayasann 136. maddesine ilikin 31 Ekim 1995 tarihili ve 12-P sayl kararnda bu iki yasa trne ncsn eklemitir. Anayasa Mahkemesine gre, Anayasann 3 8. balklarnda yer alan maddelerinde deiiklie sebep olan yasalar, Rusya Federasyonu Anayasas deiiklii yasas snflandrmasnda yer alr407. Federasyon Konseyi ve Devlet Dumasnn yasa yapm srecinde sahip olduu yetkileri, daha nce vurguland gibi dier yetkilerinden farkllk gstermektedir. Bunun sebebi, Federasyon Konseyi ve Devlet Dumasnn yasa yapmndaki yetkilerinin yasa yapmnda izlenen ilgili aamalardan408 birinde sz konusu olmas ve 102/1. ve 103/1. maddelerde belirtilenlerden farkl olarak dier organlarla birlikte ortak bir sre erevesinde kullanlmasdr409. Baka bir ifade ile

mevcuttur. Yalnz Fransa ve spanya anayasa hukukunda bu yasalara organik yasalar veya tekilat yasalar denilmektedir. Bilgi iin bkz: Tezi, Anayasa Hukuku, s. 11. 405 A. . Abramova, T.H. Rahmanova, Statya 108, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 752. 406 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnda hangi konularn federal anayasa yasas ile dzenlenecei de belirtilmektedir. Buna gre; i)lkenin btnnde veya belli bir blgesinde geerli olmak zere Olaanst Hal ynetiminin hangi koullarn varlnda nasl ilan edilecei ve Olaanst Hal ynetimi sresince uygulanacak hukuksal rejim (Anayasa madde 56/2 ve 58), ii) Rusya Federasyonu devletine yeni federe birimnin katlmas veya Rusya Federasyonu devleti iersinde yeni federe birimnin oluturulmas (Anayasa madde 65/2 ve 137/1), iii) Rusya Federasyonu federe biriminin hukuksal statsnn deitirilmesi (Anayasa madde 66/5 ve 137/1), iv) Rusya Federasyonu devletinin milli mar, bayra ve devlet simgesinin kabul (Anayasa madde 70/1), v) Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan referandumun yaplmasna karar verme koullar ve usul (Anayasa madde 84/b), vi) Sava Hali ynetiminin ilan ve hukuksal rejimi (Anayasa madde 87/3), vii) nsan Haklar Yetkilisinin grev alan, ileyii, atanmas vs. ile ilgili kurullarn dzenlenmesi (Anayasa madde 103/1), viii) Rusya Federasyonu Hkmetinin ileyii (Anayasa madde 114/2), ix) Rusya Federasyonu mahkeme sisteminin yaps (Anayasa madde 118/3), x) Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesinin, Yksek Mahkemesinin, Yksek ktisat Mahkemesinin ve dier federal mahkemelerin kurulu ve ileyii (Anayasa madde 128/3) ve xi) Anayasa Meclisinin toplanmas (Anayasa madde 135/2) federal anayasa yasas ile belirlenmektedir. 407 Postanavlenie ot 31 Dekabrya 1995 g. No: 12-P, Konstitutsionnogo Suda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii s Kommentariyami Konstitutsionnogo Suda RF, NFRA - M, Moskva, 2006, s. 69. 408 Yasalarn yaplmas srecinde izlenen aamalardan her birinde bir takm usuller mevcuttur. Bir nceki aamadan bir sonraki aamaya geiin yaplabilmesi, nceki aamada uyulmas gerekli usullerin tamamlanmasna baldr. Her aamada farkl organ veya kiiler yetkili klnmtr. Bkz: Zakanadatelny Protsess: Ponyatie, nstitut, Stadii, Naucno Prakticeskoe Posobie, Moskva, 2000, s. 53. 409 Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, Moskva, 1997, s.432

150

hem Federasyon Konseyi hem de Devlet Dumas ilgili aamada bamsz karar verme yetkisine sahiptir ama herhangi bir yasann bir hukuk kayna olarak ortaya kmasnda tek bana yetkili deillerdir. Bu durum, yasalarn, parlamento kararlarndan farkl olarak tek bana parlamento veya ift meclisli parlamentolarda bir meclis tarafndan ve baka organlarn (rnein cumhurbakan) katlm olmadan ortaya kan hukuk kayna veya ilem olmamasndan kaynaklanmaktadr. Federal yasalarn, federal anayasa yasalarnn ve Anayasa deiiklii yasalarnn yaplmasnda uygulanan usuller arasnda farkllklar mevcuttur ama yapm srecinde izlenen aamalar genel olarak ayndr. Her yasa trnn yaplmas aamasnda izlenen aamalar unlardr410: i) yasalarn teklif edilmesi, ii) yasa tekliflerinin Devlet Dumasnda grlmesine hazrlk, iii) yasa tekliflerinin [Devlet Dumasnn] ilgili meclis komisyonu ve meclis genel kurulunda grlmesi, iv) yasa tekliflerinin Devlet Dumasnca yasalatrlmas (veya ret edilmesi), v) Federasyon Konseyince yasalarn grlmesi ve onaylanmas (veya onaylanmamas), vi) Federal yasalarda Rusya Federasyonu Devlet Bakannca yasalarn sdar veya ret edilmesi, federal anayasa yasalar ile Anayasa deiiklii yasalarnn yaplmasnda ise yasalarn yaymlanmas411. Rusya Federasyonunda federal dzeyde yasa teklif etmek yetkisi; Rusya Federasyonu Devlet Bakanna, Federasyon Konseyine, Federasyon Konseyi yelerine, Devlet Dumas milletvekillerine, Rusya Federasyonu Hkmetine, Rusya Federasyonu federe birim yasama organlarna aittir (Anayasa madde 104/1). Ayrca Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, Rusya Federasyonu Yksek Mahkemesi ve Rusya Federasyonu Yksek ktisat Mahkemesi de kendi grev alanlaryla ilgili konularda yasa teklif etme hakkna sahiptir (Anayasa madde 104/1). Vergi konulmas veya kaldrlmas, vergi aff, devlet tahvilinin sata karlmas, devletin mali ykmllnn gzden geirilmesi konularnda yasa teklifi, yalnz Rusya Federasyonu Hkmeti tarafndan yaplr (Anayasa madde 104/3). Anayasann 3.-8. balklarnda yer alan hkmlerinde Anayasa deiiklii yasa teklifi etmek yetkisi ise, Rusya Federasyonu Devlet Bakanna, Federasyon Konseyine, Devlet
410 411

uvalov, Pravitelstvo Possiyskoy Federatsii v Zakonotvorceskom Protsesse, s. 2227. Anayasa deiiklii yasalarnn yaplmasnda, bu aamalara ek olarak, 5. ve 6. aama arasnda deiikliin federe birim yasama organlarnn 2/3si tarafndan onaylanmas aamas yer almaktadr.

151

Dumasna, Rusya Federasyonu Hkmetine, Rusya Federasyonu federe birim yasama organlarna ve Devlet Dumas veya Federasyon Konseyi ye tam saysnn 1/5 ounluuna aittir (Anayasa madde 134). Yasa teklifleri, gerekeli bir raporla Devlet Dumasna sunulur (Anayasa madde 104/2). Bu raporda teklifin btn ve maddeleri hakknda bilgi verilir, teklifin hangi organ veya kiiler tarafndan yapld belirtilir, yrrlkte olan yasa veya baka dzenlemelerde hangi deiikliklerin gerekleeceine ve DD nin 105/1. maddesinde belirtilen dier artlarn gereklerine iaret edilir. Devlet Dumas Bakan adna sunulan yasa teklifi raporu, Devlet Dumas Bilgi ve Haberleme daresi tarafndan kayda alnarak kayt numaras ile Devlet Dumas elektronik bilgi arivine aktarlr (DD madde 107/1). Bundan sonra yasa yapm srecinin ikinci aamas olan yasa tekliflerinin Devlet Dumasnda grlmesine hazrlk balamaktadr412. Devlet Dumas Bakan, kayda alnan yasa teklifi raporunu, teklifin sunulmas aamasnda Anayasann 104. ve DD nin 105/1. maddesinde belirtilen usullere uyulup uyulmadn denetlemek amacyla uzmanlar komisyonuna gnderir (DD madde 107/2). Uzmanlar komisyonu, yasa teklifi raporunun usulne uygun olarak Devlet Dumasna sunulduuna karar verirse yasa teklifi raporu Devlet Dumas Bakanlk Divanna gnderir (DD madde 107/3). Devlet Dumas Bakanlk Divan, yasa teklifi raporunu hem konuyla ilgili (Devlet Dumas) komisyon(un)a hem de grlerinin alnmas iin Devlet Dumasnn dier komite ve komisyonlarna, parti meclis gruplarna, Rusya Federasyonu Devlet Bakanna, Rusya Federasyonu Hkmetine, Federasyon Konseyine ve eer grev alanlaryla ilgili ise Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesine, Rusya Federasyonu Yksek Mahkemesine ve Rusya Federasyonu Yksek ktisat Mahkemesine gnderir (DD madde 108/1). Yasa teklifinin konusu, federal merkezle federe birimin ortak ynetimi ile ilgili ise yasa teklifi raporu federe birim yasama organlarna da gnderilir. Yasa yapm srecindeki nc aama, yasa tekliflerinin [Devlet Dumasnn] ilgili meclis komisyonu ve meclis genel kurulunda grlmesidir. Komisyonlarda yasa teklifinin grlmesi daha nce balar ama Devlet Dumas

412

Cirkin, Konstitutsionnoe Pravo Rossii, s. 358359.

152

genel kurulunda grmeler baladnda sona ermez413. Anayasa deiiklii yasa tekliflerinin grld Anayasa Komisyonu almalarna, yasa teklifini yapan organn temsilcisi, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn ve Rusya Federasyonu Hkmetinin Devlet Dumasndaki yetkili temsilcileri ve dier komite ve komisyonlarn temsilcileri de katlrlar (DD madde 139/3). tzkte baka bir hkm yoksa yasa teklifleri, Devlet Dumas genel kurulunda kere grlr (DD madde 118/1). Birinci grmede, yasa teklifinin nemi, gncellii, hukuksal gereklilii ve anayasaya uygunluu tartlr. Yasa teklifi sahibinin teklif hakknda yapt konumas ile balayan srete, ilgili komisyonun gr komisyon bakan tarafndan aklanmakta, genel kurulun kararyla grleri ve varsa yasa teklifi metninde ngrdkleri deiiklikler hakknda parti meclis gruplar, milletvekilleri, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn ve Rusya Federasyonu Hkmetinin Devlet Dumasndaki yetkili temsilcileri dinlenilir (DD madde 118/2). Tartma sonularna gre Devlet Dumas birinci tur grmede u karardan birini alr: i) teklif edilen deiikleri ve itirazlar sonraki grmelerde tartmak kaydyla teklifin yasalamas414, ii) sonraki grmelere geilmeden teklifin yasalamas, iii) teklifin reddedilmesi (DD madde 119/1). Federal yasalar, Devlet Dumas ye saysnn yardan fazlasnn, federal anayasa yasalar ile anayasa deiiklii yasas ye saysnn 2/3sinin kabul ynnde evet oyuyla kabul edilir (Anayasa madde 105/2; madde 108/2). kinci trden bir kararn alnmas ile dier grmelere ihtiya kalmadan yasa kabul edilmekte, nc trden bir kararn alnmas ile ise yasa teklifi, dier grmelere geilmeden reddedilmektedir. Yalnz uygulamada, birinci tur grmede kabul edilen yasalarn Federasyon Konseyi veya Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan geri gnderildii gzlenmitir415. kinci tur grmeye birinci trden bir kararn alnmas durumlarnda geilmektedir. Bu grmede, birinci tur grme srasnda yasa teklifi metninde
413 414

uvalov, Pravitelstvo Possiyskoy Federatsii v Zakonotvorceskom Protsesse, s. 3336. Yukarda sylediimiz gibi, yasa, Anayasa ve tzkte belirtilen aamalarn tamamlanmas srecinde ortaya kan hukuksal normdur. Baka bir ifadeyle, yasaun bir hukuk normu olarak yrrle girmesi iin ilgili aamalarn tamamlanmas lazmdr. Ancak yasalarn yrrle girmesi ile yasa tekliflerinin yasalamas ayn ey deildir. Anayasann Federal yasalar Devlet Dumas tarafndan kabul edilir ifadesinden harektla yasa teklifleri, Devlet Dumas tarafndan oylanp kabul edildikten sonra iin yasa ismini almaktadr, diyebiliriz. 415 K.R.Nadeev, Pravovoe Obespecenie Zakonodatelnoy Deyatelnosti Gosudarstvennoy Dum, zdatelstvo NORMA, Moskva, 1997, s. 12.

153

yaplmas istenen itiraz ve deiiklik teklifleri ele alnr. lgili komisyon, yaplan itiraz ve deiiklik tekliflerini gz nnde tutarak oluturduu yeni yasa teklifi raporunu, ikinci tur grmenin ne zaman yaplacan belirleyecek olan Devlet Dumas Bakanlk Divanna sunar (DD madde 122/12). kinci tur grme, yaplan deiiklerin yeni ilgili komisyon tarafndan tantlmasyla balar. Daha sonra Rusya Federasyonu Devlet Bakannn, Rusya Federasyonu Hkmetinin yetkili temsilcileri yeni yasa teklifi hakknda konuma yapar (DD madde 123/2). Rusya Federasyonu Devlet Bakannn, Rusya Federasyonu Hkmetinin yetkili temsilcilerinin grmelerde yer alarak konuma yapmas, yasa metninin ekillenmesi ve kabul asndan bir fikir oluturduundan nemlidir. Eer Devlet Dumas parti meclis gruplarnn, milletvekillerinin ve grmeye davet edilen dier ahslarn yasa teklifi metnine yaplan deiiklere itirazlar yoksa Devlet Dumas Bakan yasa teklifinde yaplan deiikleri oya koyar (DD madde 123/3). Deiiklerin yasa teklifine ilenmesi iin yaplan genel kurul oylamasnda gerekli oy ounluuna ulalmazsa yeniden ilgili komisyona gnderilir (DD madde 123/10) ve Rusya Federasyonu Devlet Bakannn, Rusya Federasyonu Hkmetinin yetkili temsilcilerinin dinlenilmesi sonrasnda genel kurulda ikinci kez oylama yaplr. Bu oylamada da kabul iin gerekli oy ounluunun salanmas halinde yasa teklifi nc tur grmeye geilmeden tamamen reddedilirmi saylr ve teklifi yapan organ veya kiiye geri gnderilir (DD madde 123/11). Deiiklerin onaylanmas durumunda ise nc tur grmelere geilir ve teklifin tmnn zerinde herhangi bir deiiklie gidilmeden yasalamas iin oylama yaplr (DD madde 125). Bylece, yasalarn yaplmas srecinde Devlet Dumas ats altnda izlenen aamalar sona erir ve be gn iersinde onaylanmak zere Federasyon Konseyine havale edilir (DD madde 126). Yalnz, Federasyon Konseyinden onayn alnamamas ve Rusya Federasyonu Devlet Bakannn yasalar veto etmesi durumlarnda yasa yeniden Devlet Dumasna geri gelir. Federasyon Konseyinde federal yasalar iin ye saysnn yarsndan fazlas, federal anayasa yasalar ve anayasa deiiklii yasalar iin ise ye saysnn ounluu lehte oy kullanrsa veya Federasyon Konseyi on drt gn ierisinde yasalarn onaylanmasna ynelik kararn aklamaz ise onaylanm olur (Anayasa madde 105/4). Yalnz, Anayasa, baz konularla ilgili yasalarn mutlaka Federasyon 154

Konseyi tarafndan grlmesini istemitir. Bu konular unlardr: i) federal bte, ii) federal vergiler, iii) maliye, yapanc para ynetimi, para basm, gmrk tarifelerinin belirlenmesi, iv) uluslararas antlamalarn uygun bulunmas, v) devlet snrlarnn stats ve korunmas ve vi) sava ve bar ilan (Anayasa madde 106). Federasyon Konseyi tarafndan onaylanmayarak geri gnderilen yasa iin iki meclis, Federasyon Konseyi ve Devlet Dumas, aradaki gr ayrlklarn zmek iin uzlatrc komisyon kurabilir416. Devlet Dumas ile Federasyon Konseyinin eit sayda yesinden oluan bu komisyonun tespitleri dorultusunda Devlet Dumas, yasay Federasyon Konseyinin de hassasiyetlerini gz nnde bulunduran bir anlayla kabul ederek Federasyon Konseyi engelini amaya alr. Yalnz iki meclis, aralarndaki gr farkllnn byklne gre, uzlatrc komisyon yolunu tercih etmeye de bilir. Bu durumda, Devlet Dumas, daha nce kabul ettii yasas zerinde hibir deiiklik yapmadan ye saysnn 2/3 oy ounluu ile kabul ederek Federasyon Konseyi vetosunu aabilmektedir (Anayasa madde 105/5). Dolaysyla, Devlet Dumas, daha gl bir ounluk desteiyle Federasyon Konseyini srecin dna atabilmektedir. Federal anayasa yasalar ile anayasa deiiklii yasalarnda ise durum farkldr. Anayasa, bu tr yasalarn kabul edilmesinde farkl oy ounluu aramakla birlikte Devlet Dumasna Federasyon Konseyinin vetosunu ama olasl tanmamaktadr417. Federal anayasa yasalar ile anayasa deiiklii yasalar, Devlet Dumasnda ye saysnn 2/3 ounluu ile kabul edildikten sonra Federasyon Konseyi ye saysnn ounluu ile onaylanmaldr (Anayasa madde 108/2). Bu tr yasalarn Federasyon Konseyi tarafndan onaylanmamas durumlarda, Devlet Dumas, 2/3den daha fazla bir ounlukla yasay aynen kabul ederek Federasyon Konseyi vetosunu aamamaktadr. Devlet Dumas tarafndan kabul edilen ve Federasyon Konseyi tarafndan onaylanan yasalar veya Devlet Dumas tarafndan Federasyon Konseyi vetosunu 2/3 ounlukla aarak aynen kabul edilen yasalar, be gn iersinde imzalanmas ve yaymlanmas iin Rusya Federasyonu Devlet Bakanna gnderilir (Anayasa madde 107/1). Rusya Federasyonu Devlet Bakan, on drt gn ierisinde ya yasalar
Uzlatrc komisyonun kurulmas, yaps ve alma dzeni, DD nin 127.132. (http://www.duma.gov.ru/25.06.2007.), FK nn 111.-115. maddelerinde (http://www.council.gov.ru/about/agenda/index.html.17.06.2007) anlatlmaktadr. 417 Abramova; Rahmanova, Statya 108, s. 755.
416

155

imzalar ve yaymlar ya da veto eder (Anayasa madde 107/23)418. Belirtelim ki, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn sahip olduu veto yetkisi, geciktirici veto niteliini amaktadr. Zira Rusya Federasyonu Devlet Bakannn vetosu, geri gnderilen yasann her iki mecliste 2/3 oyokluu ile aynen onaylanmas ile alabilmektedir. Eer yasada yrrle girmesi tarihi ile ilgili baka bir hkm yoksa yasalar, Rusya Gazetesi, Parlamento Gazetesi veya Rusya Federasyonu Yasalar Dergisinde yaymlandktan on gn sonra yrrle girer419.

d. Devlet Bakan Federal Meclis likilerine likin Dier Meseleler (1) Devlet Bakanl ve Devlet Dumas Milletvekilleri Seimlerinin lan Edilmesi 1993 Anayasasna gre, Devlet Bakan Federal Meclis arasndaki bir dier iliki, Devlet Bakanl ve Devlet Dumas milletvekilleri seimlerinin ilan edilme eklidir. Anayasa, Devlet Dumas seimlerinin Devlet Bakan tarafndan, Devlet Bakanl seimlerinin ise Federasyon Konseyi tarafndan ilan edilmesini buyurmaktadr. Anayasann 84. maddesinin (a) fkrasna gre, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, federal yasaya uygun olarak Devlet Dumas seimlerini ilan eder. Bugn Devlet Dumas milletvekilleri seimlerine ilikin yrrlkte olan federal yasa, 2005 tarihli ve 51-FZ sayl Devlet Dumas Milletvekilleri Seimleri Hakknda Federal Yasadr. Bu yasann Devlet Dumas seimlerinin ilan edilmesi balkl 6. maddesinin 2. fkrasnda, Anayasaya uygun olarak Devlet Dumas milletvekilleri

418

Anayasada, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn bu sre iersinde ne yasalar imzalamamas ne de veto etmemesi durumunda oluan belirsizlie ynelik bir hkm bulunmamaktadr. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, on drt gnlk srenin tamamlanmasndan sonra yaplan vetonun bir hkm ifade etmeyeceine karar vererek bu gibi durumlarda Devlet Bakannn yasalar yaynlamak zorunda olduunu bildirmitir. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesinin karar iin bkz: Postanavlenie ot 22 Aprelya 1996 g. No: 10-P, Konstitutsionnogo Suda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii s Kommentariyami Konstitutsionnogo Suda RF, NFRA - M, Moskva, 2006, s. 83. 419 O Poryadke Opublikovaniya i Vstupleniya v Silu Federalnk Zakonov, Aktov Palat Federalnogo Sobraniya, aktaran uvalov, Pravitelstvo Possiyskoy Federatsii v Zakonotvorceskom Protsesse, s.45.

156

seimleri, Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan ilan edilir diye belirtmektedir. Yasaya gre Rusya Federasyonu Devlet Bakannn Devlet Dumas milletvekilleri seimlerini ilan etmesi grevi, federal yasann belirledii takvim esasnda gereklemelidir. 6. maddenin 1. fkrasnda Devlet Dumas milletvekilleri seimlerinin bu yasayla belirtilen tarihte yaplmas zorunludur diye ifade edilmektedir. 6. maddenin 2. fkrasna gre, oy verme gn, Devlet Dumasnn anayasal grev sresinin dolduu ayn ilk haftasnn pazar gndr. Baka bir ifade ile Rusya Federasyonu Devlet Bakan, oy verme gnn baka bir tarihe alma yetkisinde deildir. Rusya Federasyonu Devlet Bakannn oy verme gnnn tarihini deitirememesine ramen seim srecine girme ve seim kampanyalarnn yaplmas sresini belirleme acsndan yasa tarafndan verilmi takdir yetkisi bulunmaktadr. 6. maddenin 2. fkrasna gre, Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan Devlet Dumas milletvekilleri seimlerinin ilan karar, oy verme gnnden en erken 110 gn nce en ge 90 gn nce alnmaldr. Grld gibi, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, takdir yetkisini kullanarak seim srecini 20 gn nce veya sonra balata bilmektedir. Rusya Federasyonu Devlet Bakannn seim ilan karar, alnd tarihten sonraki be gn iinde yaymlanmaldr (madde 6/2). Kararn yaymlanmasyla yrrle girdiini dnrsek, yasa, Devlet Bakanna seim srecinin balang tarihini, en erken oy verme gnnden 105 gn nce, en ge 85 gn nce olarak belirlemesine olanak tanmaktadr. Devlet Dumasnn anayasal grev sresinin dolmadan nce feshedildii durumlarda ise oy verme gn, Devlet Dumasnn feshedildii tarihten sonraki nc ayn son haftasnn pazar gndr (madde 6/4). Rusya Federasyonu Devlet Bakan, Devlet Dumasn fesheden kararn ald gnde yeni Devlet Dumas milletvekilleri seimlerinin ilan kararn da almaldr. Yasaya gre Rusya Federasyonu Devlet Bakannn yasayla belirlenen sre aralnda veya Devlet Dumasnn feshedildii durumlarda yasayla belirlenen gnde Devlet Dumas milletvekilleri seimlerini ilan eden kararn almamas durumlarnda Merkezi Seim Komisyonu seimleri ilan eder (madde 6/3; madde 6/5). Yalnz, bu 157

durumda da oy verme gn, ayn olarak kalr (madde 6/3; madde 6/5). Merkezi Seim Komisyonu, seimlerin ilan kararn, en ge, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn seimlerin ilan kararnn alnmasnn en son gn olan oy verme gnnden 90 gn nceden bir hafta sonra yaymlamaldr. Bu, Merkezi Seim Komisyonunun Devlet Dumas milletvekilleri seimleri ilan kararn, oy verme gnnden 83 gn nce yaymlanmas gerektii anlamna gelmektedir. Dolaysyla, yasa, Rusya Federasyonu Devlet Bakanna seimleri balatma ilan kararn almama seenei de tanyarak seim srecini 2 gn daha ertelemesine imkn salamaktadr. Yasann Rusya Federasyonu Devlet Bakanna seim sreci araln belirleme imkn tanmas, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn bu sreci kendi siyasal taraftarlarnn lehine veya kendi siyasal rakiplerinin aleyhine kullanmasna yol aabilir. Muhtemeldir ki, Rusya Federasyonu Devlet Bakan, seim kampanyalarnn yeni Devlet Dumasn hangi kompozisyonda oluturacan hesaba katarak bu karar alr. nk Devlet Dumas milletvekilleri seimlerini dzenleyen federal ve federal anayasa yasalar, Merkezi Seim Komisyonunun semen bilgilerini oluturma, seim blgelerini ilan etme ve siyasal partilerin aday listelerini oluturma gibi birok seim sreci ilemlerini seimlerin ilan kararndan belli bir sre sonra balatmaya msaide etmektedir420. Devlet Dumas milletvekilleri seimlerinin Rusya Federasyonu Devlet Bakannca ilan edilmesine ramen Rusya Federasyonu Bakanl seimini Devlet Dumas ilan etmez. Anayasann 102. maddesinin (d) fkrasna esasen Rusya Federasyonu Devlet Bakanl seimleri, Federasyon Konseyi tarafndan ilan edilmektedir. Bu hkm dolaysyla parlamentonun dorudan seimlerle oluup halkn btnn temsil eden ve parlamentonun geleneksel ilevlerini yrten alt kanad olan Devlet Dumas, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn kendisine kar kullanlabilecek bir aratan (veya dengelemeden) yoksun kalmaktadr. 2003 tarihli ve N 19-FZ sayl Rusya Federasyonu Devlet Bakanl Seimi Hakknda Federal Yasasnn 5. maddesi, Rusya Federasyonu Devlet Bakanl Seiminin lan Edilmesi baln tamaktadr. Maddenin 2. fkrasnda Anayasaya
420

Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz: YU.A. Dmitriev, V.B. sraelyan, zbiratelnoe Pravo i Protsed v Rossiyskoy Federatsii, Feniks, Rostov-na-Donu, 2004, s. 320-435.

158

uygun olarak Rusya Federasyonu Devlet Bakanl seimi, Federasyon Konseyi tarafndan ilan edilir ifade edilmektedir. Devlet Dumas Milletvekilleri Seimleri Hakknda Federal Yasasnda olduu gibi Rusya Federasyonu Devlet Bakanl Seimi Hakknda Federal Yasasnda da seimi ilan etme grevi, federal yasann belirledii takvim esasnda gereklemelidir diye belirtilmektedir (madde 5/1). Federasyon Konseyi, Rusya Federasyonu Devlet Bakanl seiminin oy verme gnn deitirememektedir (madde 5/2). Rusya Federasyonu Devlet Bakanl seimi iin ov verme gn, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn anayasal grev sresinin dolduu ayn ikinci haftasnn pazar gndr (madde 5/2). Federasyon Konseyi, Rusya Federasyonu Devlet Bakanl seiminin ilan kararn, oy verme gnnden en erken 100 gn nce en ge 90 gn nce almaldr (madde 5/2). Federasyon Konseyi, yasann ngrd sre iersinde seim ilan karar almaz ve 5 gn iersinde yaymlamaz ise seim ilan karar Merkezi Seim Komisyonu tarafndan alnr ve yedi gnlk bir sre iersinde yaymlanr. Fakat bu durumda, oy verme gn, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn anayasal grev sresinin dolduu ayn ikinci haftasnn deil nc veya drdnc haftasnn pazar gn olur (madde 5/3). Bu formlle yasa, Federasyon Konseyinin seim ilan kararn almayarak Rusya Federasyonu Devlet Bakanl seim srecini ksaltma giriimini etkisiz brakmaktadr. Baka bir ifadeyle, Rusya Federasyonu Devlet Bakanl seim sreci, baka organlarn mdahalesine kapal tutulmaktadr. Oysa yukarda da belirttiimiz gibi Rusya Federasyonu Devlet Bakannn yasayla belirlenen sre aralnda veya Devlet Dumasnn feshedildii durumlarda yasayla belirlenen gnde Devlet Dumas milletvekilleri seimlerini ilan eden kararn almamas durumlarnda oy verme gn ayn kalmakta ve Rusya Federasyonu Devlet Bakan bu sebeple seim srecini ksalta bilmektedir.

159

(2) Baz Grevlere Atamada Devlet Bakan Federal Meclis likisi i. Anayasa Mahkemesi, Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat Mahkemesi yelerinin Greve Atanmas421 Anayasann 102. maddesinin 1(e) fkrasna gre, Anayasa Mahkemesi, Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat Mahkemesi hkimleri, Federasyon Konseyi tarafndan greve atanr. Dier taraftan Anayasann 83. maddesinin (e) fkrasna gre ise, Anayasa Mahkemesi, Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat Mahkemesi hkimlii grevine atanacak adaylar, Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan Federasyon Konseyine sunulur. Dolaysyla, Anayasann bu iki hkmnden kan sonuca gre, Federasyon Konseyinin bu sreteki rolnn ancak nne gelen adaylarn greve balamasna onay vermek olduunu syleyebiliriz422.
1993 Anayasasnn 118/1. maddesine gre, Rusya Federasyonunda yarg yetkisi sadece mahkemeler tarafndan kullanlr. 1996 tarihli ve FKZ -3 sayl Rusya Federasyonu Mahkeme Sistemi Hakknda Federal Anayasa Yasaunun 4. maddesinin 2. fkrasna gre ise Rusya Federasyonunda federal mahkemeler, anayasa veya ustav (nizamname) mahkemeleri, Rusya Federasyonu federe birimlerinin sulh mahkemeleri bulunmaktadr. Ayn maddenin 3. fkrasna gre, federal mahkemeler unlardr: Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi; genel yarg grevini gerekletiren Rusya Federasyonu Yksek Mahkemesi, federe cumhuriyet, blge, kray ve federal statl ehirlerin yksek mahkemeleri, otonom blge ve otonom okrug mahkemeleri, rayon mahkemeleri, askeri ve ihtisas mahkemeleri; ekonomik faaliyet alanlarda kan hukuksal uyumazlklarn zm yeri olan Rusya Federasyonu Yksek ktisat Mahkemesi, federal okrug iktisat mahkemeleri, iktisat temyiz mahkemeleri, Rusya Federasyonu federe birimleri iktisat mahkemeleri. Yine ayn maddenin 4. fkrasna gre, Rusya Federasyonu federe birim mahkemeleri ise unlardr: federe birim anayasa veya ustav (nizamname) mahkemeleri ve genel hukuksal uyumazlklarn zm yeri veya genel yarg grevini gerekletiren sulh mahkemeleri. st derece mahkemelerine gelince, Rusya Federasyonu Yksek Mahkemesi veya Rusa adyla Verhovny Sud, yasadaki tanm ile sivil, idari, ceza ve dier genel hukuk uyumazlklar alannda en son yarg merciidir. http://www.supcourt.ru/mainpage.php; 14.07.2007 Rusya Federasyonu Yksek ktisat Mahkemesi veya Rusa ad ile Vsiy Arbitrajny Sud ise ekonomik faaliyet alanlarda kan hukuksal uyumazlklarn son yarg merciidir. 422 Rusya Federasyonu Bakan, Anayasa Mahkemesi yelii iin aday tercihinde bulunurken baz artlar gz nnde bulundurmaldr. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi Hakknda Federal Anayasa Yasaunun 8. maddesi, Anayasa Mahkemesi yelii iin aday gsterileceklerin u zellikleri tamas gerektiini belirtmektedir: i) krk yan doldurmu olma, ii) kt hrete sahip olmama ve adli ve idari bakmdan temiz bir (ada) sicile sahip olma iii) yksek hukuk reniminin yannda en az on be yl hukukla ilgili bir meslei icra etme ve iv) hukuk alannda yksek derecede bilgi ve birikime sahip olma. Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi Hakknda Federal Anayasa Yasaunun 9. maddesi ise, Rusya Federasyonu Bakannn, Federasyon Konseyi ve Devlet Dumas yeleri, federe birim parlamentolar, yksek mahkemeler ve federal nitelikli hukuk kurulular, Rusya Hukukular Birlikleri ve hukuk retim ve aratrma kurumlarnn nerdikleri ahslar arasndan aday tercihinde bulunmaldr. Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat Mahkemesi yelii adaynn belirlenmesinde ise aranan tek art, Rusya Federasyonunda Hkimlerin Stats Hakknda Federal Yasaunun 6/1. maddesine gre, Rusya Federasyonu Bakannn tercih edecei aday hakknda Yksek Mahkeme yelii adayl iin Yksek Mahkeme Bakanndan, Yksek ktisat Mahkemesi yelii adayl iinse Yksek ktisat Mahkemesi Bakanndan grevde yeterlilik onay almasdr. Rusya
421

160

FK nin 173. maddesinin 2. ve 3. fkralarna gre, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn Anayasa Mahkemesi, Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat Mahkemesi hkimlii grevine atanmak iin gnderdii aday nerisi, Federasyon Konseyi tarafndan on drt gnlk sre iersinde deerlendirilerek sonulandrlmaldr. Federasyon Konseyinde, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn nerdii adaylar, ilk nce ilgili komisyonlarca aratrlmak zere ele alnr (FK , madde 174). Anayasa Mahkemesi hkimlii iin yaplan aday nerisi Anayasa Komisyonunda, Yksek Mahkeme ve Yksek ktisat Mahkemesi hkimlii iin yaplan aday nerisi ise Adalet Komisyonunda ele alnr. Komisyonlarn adaylar hakknda hazrlad sunumun genel kurulda dinlenmesi sonrasnda her aday iin ayrca yaplan gizli oylamaya geilir (FK , madde 175/2). Eer adayn greve atanmas ynnde Federasyon Konseyi ye saysnn yarsndan fazlas evet oyu kullanrsa ilgili mahkemede hkimlik grevine balam saylr (FK , madde 175/3). Adayn Federasyon Konseyince kabul grmemesi durumunda ise, Rusya Federasyonu Devlet Bakanna, Federasyon Konseyi karar ile geri gnderilmesi gerekir (FK , madde 175/5). Rusya Federasyonu Devlet Bakan, adayn ret edildiini bildiren Federasyon Konseyi kararnn alnd tarihten sonraki on drt gnlk sre ierisinde Federasyon Konseyine yeni aday nermelidir. Rusya Federasyonu Devlet Bakan ile Federasyon Konseyi arasnda ilgili mahkeme hkimliine atanmada uzlamann salanmamas durumunda iki kurum arasnda ksr dng devam edebilir. nk Federasyon Konseyi, Devlet Dumasndan farkl olarak Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan feshedilememektedir. Ayrca, yukarda da belirttiimiz gibi Rusya Federasyonu Devlet Bakann da snrl artlara dayanan ve birok anayasal kurumun itirak ettii uzun bir sre sonrasnda Federasyon Konseyi tarafndan grevden alnabilir. Dolaysyla bu iki kurumun siyasal olarak birbirini etkileyememesi, var olan uzlamazlk halinin devam ettirebilir. Bu yzden FK , ilgili mahkeme hkimliine atanmada uzlamann salanmamas durumunda bir uzlama plan ngrmektedir. tzn 175. maddesinin 6. fkrasna gre bu gibi durumlarda, Federasyon

Federasyonunda Hkimlerin Stats Hakknda Federal Yasann Rusa metni iin bkz: http://www.orenburg.arbc.ru/law/docs/10003670/10003670-005.htm. 14.07.2007.

161

Konseyi, atamalarla ilgili olarak ortaya kan uzlamazln giderilmesinde mzakerelerin yaplmas iin karar alr. Karar, u gn ierisinde Rusya Federasyonu Devlet Bakanna gnderilir. Federasyon Konseyi, Rusya Federasyonu Devlet Bakan ile mzakerelerin yaplmasnda bir heyet belirleyecei gibi Federasyon Konseyi Devlet Bakann da grevlendirebilir. Mzakerelerde her iki tarafn karlkl tavizlerle uzlamaya varlmas beklenir. Parlamentonun genel ve dorudan seimlerle oluturulan alt kanad olan Devlet Dumas ise sz konusu mahkeme hkimlerinin atanmasnda herhangi bir rol almaz. Oysa ift meclisli parlamentoya sahip birok Avrupa lkesinde parlamentolarn alt kanadnn zellikle Anayasa Mahkemesi yelerinin atanmas srecinde ya rol aldklarn ya da birkan tek bana atadklar grlmektedir423 Devlet Dumasnn bu srete yer almamas, yargnn olumasnda Rusya Federasyonu Devlet Bakannn dolaysyla yrtmenin iki sebeple sz sahibi olduunu syleyebiliriz. Birincisi, Rusya Federasyonu Devlet Bakannn tercih ettii adaylarn greve atanmasnda yetkili klnan (Rusya Federasyonunda parlamentonun st kanad olan) Federasyon Konseyinin oluumunda federal ve federe yrtme organlar nemli yetkiye sahiptir. kincisi ise, ilk derece mahkeme hkimlerinin, ilgili yarg alannn st derece mahkeme bakanlarnn nerisi ile Rusya Federasyonu Devlet Bakan tarafndan atanmasdr (Anayasa, madde 83/e). Bu durum, hem yargnn bamszl ilkesine hem de kuvvetlerin birbirini karlkl olarak dengeleme ve frenleme aralarna sahip olmas gerekliliine terstir. ii. Rusya Federasyonu Basavcsnn Greve Atanmas ve Grevden Alnmas Rusya Federasyonu Basavcs, Rusya Federasyonu Prokuraturasnn badr. Prokuratura, 1993 Anayasas dzenine eski Sovyet dneminden miras kalan bir kurulutur424. 1993 Anayasasnn 129. maddesinin 1. fkrasna gre Rusya Federasyonu Prokuraturas, hiyerarik olarak alt derecedeki savclarn st derecedeki savclara ve o cmleden Rusya Federasyonu Ba Savcsna bal olarak alt
Tsentr Konstitutsionnkh sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo Fonda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii; Problemny Kommentariy, s.397398. 424 .E.Ferafontova, Prokratura Rossiyskoy Federatsii, Kaliningradskaya Vsaya kola Upravleniya, Kaliningrad, 2000, s. 79.
423

162

merkezi bir kurulutur425. Rusya Federasyonu savclarnn yetkileri ve alma prosedr, 1992 tarihli ve 22021 sayl Rusya Federasyonu Prokuraturas Hakknda Federal Yasayla belirlenmitir. Yasann 1. maddesinin 1. fkrasna gre, Rusya Federasyonu Prokuraturasnn grevi, lke apnda Rusya Federasyonu Anayasas ve federal yasalarn uygulanmasnda birlii salamaktr. Bu amala Prokuratura, btn ynetsel kurulularn kararlarnn Anayasa ve yasalara uygunluunu denetler, mahkeme kararlarna kar itirazda bulunarak davay bir st derece mahkemeye tar. Sovyet dnemi ile kyaslandnda, 1993 Anayasas dzeni iindeki Prokuraturann yetkilerinde azalma olduu grlmektedir. Rusya Federasyonu Prokuraturas Hakknda Federal Yasann 21. maddesinin 2. fkrasna gre, [prokuratura tarafndan] yasalarn uygulanmasnn denetimi, prokuraturann ilem yapmasnn talebi ile prokuratura organlarna yasalarn ihlal edildii hakknda bilginin dhil olmas esasnda yaplr. Yani, prokuratura, yasalarn uygulama srasnda idare tarafndan ihlal edildiini esas alarak kendiliinden hareket edememektedir, bakalar tarafndan gelen talep zerine harekete geebilmektedir. Ayrca, 1993 Anayasas, Sovyet dnemi anayasalarndan farkl olarak Prokuraturay, kendi grev alanlaryla ilgili konularda yasa teklif etme yetkisiyle donatmamtr. Rusya Federasyonu Basavcsnn greve atanmasnda izlenen sre, st derece mahkeme yelerinin greve atanmasnda izlenen srele ayndr (Anayasa madde 83/e; madde 102/z ve FK madde 179184). Yalnz, Rusya Anayasa dzeninde prokurorluk (veya savclk) teminat diye bir kurumun olmay
1992 tarihli ve 22021 sayl Rusya Federasyonu Prokuraturas Hakknda Federal Yasann 22. maddesinin 3. fkrasna gre, prokurorlar, Rusya Federasyonu Anayasas ve federal yasalarn uygulanmasnda birlii salamak amacyla yasalarn ihlal edildii ikyetiyle su duyurusunda bulunmakta ve 35. maddesinin 2. fkrasna gre, mahkemelerde devlet ittihamn savunmaktadr. Bu bakmdan, prokurorlar ayn zamanda savclk grevini de yrtmektedir. Nitekim Gzbyk de prokuror iin Trke karlk olarak savcy kullanmaktadr (eref Gzbyk, Ynetsel Yarg, 6. Bas, Sevin Matbaas, Ankara, 1991, s. 16). Yalnz, Rusyada prokuratura, Trkiyede savclk gibi yarg sisteminin bir paras deildir. Rusya Anayasa dzeninde prokurorluk (veya savclk) teminat diye bir kurum yoktur ve savclar merkezi bir kurulu ats altnda bir idare memuru statsnde almaktadrlar. Rusya Federasyonu Prokuraturas Hakknda Federal Yasasnn 40/5. maddesine gre, Rusya Federasyonu savclar, Rusya Federasyonu Basavcs tarafndan grevden alnmaktadr. Bu konuda karlatrmal bilgi iin bkz: V. . Rudnev, Statya 93, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 929931; Kemal Gzler, Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Glendirilmi ve geniletilmi 4. Bask, Ekin Kitapevi Yaynlar, Bursa, 2007, s. 484486.
425

163

dolaysyla savclarn ve bu anlamda Rusya Federasyonu Basavcnn da hkimlerden farkl olarak grevden alnmas durumu sz konusudur. Rusya Federasyonu Prokuraturas Hakknda Federal Yasann 12. maddesinin 1. fkrasna gre, Rusya Federasyonu Basavcs greve atanmakta ve grevden alnmaktadr. Anayasann, federal yasann ve FK nin hkmlerinden Rusya Federasyonu Basavcsnn grevden alnmas srecinin greve atanmas sreciyle ayn olduu gzkmektedir (Anayasa madde 83/e; madde 102/z ve FK , madde 185188).

C. Rusyada Hkmet ekli Tartmas

Kuvvetler ayrl kuramn benimseyen anayasalar, devlet fonksiyonlarnn yerine getirilmesi srasnda yasama ve yrtme organlar arasnda bir takm ilikiler ve balar ngrmektedir. Pozitif anayasa hukuku acsndan bu iliki ve balarn farkllna dayanarak hkmet ekli snflandrmas yaplmaktadr426. Bu durumu gz nne alarak bu blmde buraya kadar incelemi olduumuz 1993 Anayasas balamnda Rusya Federasyonunda yasama ve yrtme fonksiyonlarn yerine getiren organlarn anayasal konumuna ve bu organlarn birbirileri arasndaki ilikilere gre Rusya Federasyonunda hkmet eklini tanmaya alalm. Hkmet ekli snflandrmasnda genel olarak tr anayasal demokratik rejim sz konusudur: i) parlamenter rejim, ii) bakanlk rejimi ve iii) yar-bakanlk rejimi.

1. Parlamenter Rejim
Parlamenter rejimde esas olan kuvvetlerin yumuak ayrldr. Kuvvetlerin yumuak ayrl, kuvvetlerin ibirlii ya da kuvvetlerin karm veya iktidar paylam terimleriyle de ifade edilir427. Kuvvetleri temsil eden organlar arasndaki ibirlii, her birinin bamszl ile deil, fakat birbirine baml olmalar ve

426 427

Turhan, Hkmet ekilleri, s. 21. Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, s. 138139; Vedel, Temel Hukuksal Seenekler,s.94.

164

karlkl etkileme aralar ile gereklemektedir428. Parlamenter rejimdeki kuvvetler arasndaki ibirlii, ilevsel ve organik acdan kendisini gsterir. Sert kuvvetler ayrl veya iktidar ayrl rejimlerinin aksine parlamenter rejimlerde organlar arasndaki ilevsel adan ibirlii, yasalarn yapmnda kendisini gsterir. Parlamenter rejimde yasalar genellikle yrtme organ tarafndan hazrlanr ve yasama organ tarafndan grlerek kabul edilir. Kabul edilen yasalarn uygulanabilmesi, yrtme organnn ilemler yapmasn gerektirir. Organik adan ibirlii ise, yrtmenin olumasnda ortaya kmaktadr. Bir taraftan hkmet ilevini yerine getiren bakanlar kurulu parlamentodaki ounluk iersinden karken dier taraftan yrtmenin sorumsuz kanadn oluturan devlet bakanlarn da [ya zel formllerle oluturulmu seim kurullar ya da] parlamento seer429. Parlamenter rejimde organlar arasndaki ilikiler dolaysyla Epsteinn yapt ve birok yazarn da kabul ettii tanm, parlamenter rejimin iki temel zelliine iaret etmektedir. Epstein, parlamenter rejimi yle tanmlar: parlamenter rejim, yrtme iktidarnn yasama iktidarndan kaynakland ve ona kar sorumlu olduu anayasal demokrasi tipidir430. Tanmdaki parlamenter rejimin iki temel unsuru unlardr: yrtmenin yasamadan kaynaklanmas (veya yrtmenin yasamadan domas) ve yrtmenim yasamaya kar sorumlu olmasdr. Yrtmenin yasamadan kaynaklanmas, organlar arasndaki organik ibirlii ile gerekleir. Yrtmenin yasamaya kar sorumlu olmas ise, babakan ve kabinesinin yasama gvenini kazanmas ve grevde kald sre iinde bu gveni srdrmesi zorunluluudur. Parlamento verecei gvensizlik oyuyla veya gensoru yoluyla babakann ve kabinesinin grevine her an son verebilir. Bununla birlikte, yukarda belirtilen iki temel zellik parlamenter rejimin uygulamadaki zelliklerini tam olarak ortaya koymamaktadr. ncelikle kuvvetlerin organik ibirliinin sadece bakanlar kurulunun parlamento ounluu tarafndan

428

Tezi, Anayasa Hukuku, s. 397; Parlamenter rejim, yasama ve yrtme organlarnn birbirine baml olmalar ve organlarn birbirini etkileme aralarna sahip olmasndan dolay, karlkl bamllk ifadesiyle de tanmlanr. Bkz: Stephan, Skach, Presidentialism and Parliamentarism in Comparative Perspective, The Failure of Presidential Democracy, Ed. by. Juan Linz, John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1994, s.120. 429 Turhan, Hkmet ekilleri, s. 43. 430 Lijpart, ada Demokrasiler: 21 lkede ounluku ve Oydama Ynetim rntleri, s.62.

165

oluturulmas ile snrl olmadna iaret etmek gerekir. Parlamenter rejimde yrtme organ olan hkmetin ba ayn zamanda parlamento yesi de olmaldr431. Bu durum baz anayasal ve yasal formller dnda dier hkmet yeleri iin de geerlidir. Yukarda, parlamenter rejimde organik ilevsellik devlet bakannn da parlamento tarafndan seilmesi ile gerekleir, denildi. Bu, parlamenter rejimde meruluunu dorudan doruya halktan alan tek bir organn yer aldn gstermektedir ki bu organ da hkmeti kendi iinden karan yasama organdr432. Parlamenter rejimin bir dier zellii, yasama organnn hkmeti drme yetkisinin mantksal paraleli olarak devlet bakan veya hkmet bakannn da yasamay feshederek yeni seimlere gidebilmesidir. Fesih hakk, yasama yrtme arasndaki dengeyi, yrtme bakmndan gvence altna alan ve parlamenter rejimin onsuz olmaz bir unsuru olarak kabul edilmektedir433. Yrtmenin elinde fesih hakknn varl, hkmeti gvensizlik oyuyla drmek isteyen bir parlamentoyu ister istemez ihtiyatl harekt etmeye zorlar434. Ayrca, fesih, yasama yrtme arasnda ortaya kan uyumazln zmnde de en etkili yollardan biri olmaktadr. Zira fesih, yasama yrtme arasndaki uyumazln rejim krizine sebep olmadan seimlerle zlmesine yol aar435. Parlamenter rejimin ayrt edici en son zellii, yrtme organnn yapsyla ilgilidir. Parlamenter rejimlerde yrtme organ ift baldr. Yrtme organ iinde, yukarda da belirtildii gibi, bir taraftan sembolik yetkilerle donatlan sorumsuz devlet bakan yer alrken dier taraftan yetkili ve sorumlu yrtme kanad olan hkmet yer alr436. Devlet bakannn rejim iersindeki konumu, devletin birliini ve lkenin btnln simgelemektir. Siyasal ierikli kararlarnda devlet bakan
A.e., s. 65. Juan Linz, Bakanlk Sistemi veya Parlamenter Sistem Arasndaki Tercihin Siyasal ve Sosyal Sonular, BDT lkelerinde Demokrasiye Gei ve Anayasa Yapm, ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, Trk Demokrasi Vakf, Ankara, 1993, s. 119; Baz parlamenter rejim uygulamalarnda devlet bakanlar dorudan douya halkn oyuyla seilseler de bunlarn hkmet bakanlar ile iktidar mcadelesine girecek olana bulunmaz. Juan Linz, Bakanlk Rejiminin Tehlikeleri, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s.144. 433 Tezi, Anayasa Hukuku, s. 409. 434 A.e., s. 410. 435 Juan Linz, Presidential or Parliamentary Democracy: Does it Make a Difference, The Failure of Presidential Democracy, Ed. by. Juan Linz, John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1994, s. 9 436 Tezi, Anayasa Hukuku, s. 398.
432 431

166

parlamento ii dengelere ve babakann isteine uyar. Devlet bakannn atama yetkileri ise sadece onama nitelii tar. Bu yzden parlamenter rejimde yrtme kuvvetinin iki bal biimsel yaps pratikte tek bal bir yap gibi ilemektedir437. lkenin i ve d siyasetinin saptanmas ve uygulanmas ile yetkili ve sorumlu olan hkmet ise babakan ve bakanlardan kurulu kolektif bir organdr. eitli parlamenter rejim uygulamalarnda babakanla-bakanlar arasndaki iliki, siyasal yap ve gelenek, parti sistemi ve seim sistemi gibi sebepler dolaysyla farkllk gsterir. Bir ngiliz Babakan eitsizler zerinde birincidir; nk hkmeti gerek anlamda ynetir ve baml konumdaki bakanlar semekte ve azletmekte zgrdr. Alman anslyesi bu kadar yksek konumda deilse de gene eitsizler arasnda birincidir. Oysa normal bir parlamenter sistemde babakan eitler zerinde birincidir. Bununla beraber btn bu farkllklara ramen yrtme iktidarnn tek kiide topland bakanlk sisteminden farkl olarak btn parlamenter rejim uygulamalarnda yrtme asndan iktidar paylam sz konusudur438. Bu sebeple de parlamenter rejimlerde bir taraftan lkenin genel siyasetinin yrtlmesinde hkmet asndan kolektif sorumluluk sz konusu iken dier taraftan da her bakan asndan kendi yetkisi iindeki ilerde ve emri altndaki eylem ve ilemlerde bireysel sorumluk vardr439.

2. Bakanlk Rejimi
Parlamenter rejimin aksine bakanlk rejiminde esas olan sert kuvvetler ayrldr. Sert kuvvetler ayrl kimi zaman iktidar blm veya iktidar ayrl

437

Devlet bakan, hkmeti kurma grevini herhangi bir parlamento yesine veya parlamentodaki parti yesine deil seimlerde en fazla oyu olan partinin liderine verir. Yine parlamentonun feshedilmesi gibi nemli siyasal kararlar babakann nerisi zerine alnr. Vildan yigngr, Kreselleme ve Yrtmenin Glendirilmesi: Siyasal Sistem Tartmalar, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No:26, Mart 2002, s. 87. 438 Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, s. 139. 439 Hkmetin ve bakanlarn sorumluluu siyasal nitelik tamakta ve (siyasal sorumluluk) ancak parlamentoya kardr. Siyasal sorumluluun dourduu sonu, ister kolektif isterse de bireysel sorumluluk olsun, hkmetin, ya da bakann ekilmesi, ya da ekilmek tehdidi ile kar karya kalabilmesidir. eref Gzbyk, Anayasa Hukuku, Gnelletirilmi 9. Bas, Ankara, 2000, 241242.

167

olarak da ifade edilir440. Parlamenter rejimdeki kuvvetler ibirlii veya yumuak kuvvetler ayrl gibi bakanlk rejimindeki sert kuvvetler ayrl da kendisini ilevsel ve organik adan gsterir. levsel adan hem yasama hem de yrtme organnn aka belirlenmi yetki alanlar vardr. Yasama organ kural koymak, yrtme organ ise bu konan kurallar uygulamak, yani hkmet etmek, ynetmek ilevine sahiptir. Organik adan kuvvetlerin sert ayrl ise yrtme ve yasama organlarnn birinden bamsz olmalardr441. Organlarn bamszl, bir taraftan organlarn yapsndaki bamszlk dolaysyla dier taraftan da organlar arasndaki ilikiler dolaysyla sz konusudur. Her organn oluumu birbirinden ayrdr ve seim mekanizmas, organlarn her biri iin ayr ayr kullanlmaktadr. Yasama organ, genel oyla halk tarafndan seildii gibi yrtme yetkisini kullanan bakan da gene halk tarafndan ayr bir seimle greve gelmektedir442. Bakann halk tarafndan seilmesi, bakanlk rejiminin birinci tanmlayc kriteri olarak gsterilmektedir443. Organlar arasndaki ilikiler dolaysyla organlarn bamszl ise yrtmenin yasamay feshedemedii gibi yasamann da yrtmeyi grevden alamamasdr. Baka bir ifadeyle bakanlk rejiminde yasama ve yrtme organlarnn anayasal grev sreleri, nceden sabitlenmi zaman dilimleridir ve karlkl destekten etkilenmez. Bu durumun tek istisnas yrtme organ olan bakann yasama organ tarafndan impeachment karar ile grevden uzaklatrlmasdr. Yasama ve yrtme organlarnn sabit grev srelerine sahip olmas, bakanlk rejiminin ikinci tanmlayc kriteri olarak kabul edilmektedir444.
Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, s. 117. 441 Glgn E. Tosun, TOSUN Tanju Tosun, Bakanlk ve Yar Bakanlk Sistemleri, Alfa, stanbul, 1999, s. 57. 442 Tezi, Anayasa Hukuku, s. 419; Stephan, Skach, Presidentialism and Parliamentarism in Comparative Perspective, s. 120. 443 Mattew S. Shugart, Scott Mainwaring, Presidentialism and Democracy in Latin America: Rethinking the Terms of the Debate, Presidentialism and Democracy in Latin America, Ed. by. Matthew S. Shugart, Scott Mainwaring, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s.14; Mattew S. Shugart, John M. Garey, Presidents and Assembles: Constitutional Design and Electrol Dynamics, Cambridge University Press, Cambridge, 1995, s. 19; Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, s.113;. Linz, Presidential or Parliamentary Democracy: Does it Make a Difference, s. 6. 444 Shugart, Mainwaring, Presidentialism and Democracy in Latin America: Rethinking the Terms of the Debate, s. 14; Mattew S. Shugart, John M. Garey, Presidents and Assembles: Constitutional Design and Electrol Dynamics, s. 19; Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar,
440

168

Yukarda belirtilen sz konusu iki kriter, birok yazar tarafndan bakanlk rejiminin tanmlanmasnda kullanlan temel zelliklerdir445. Birok yazar bu temel zelliklerden harektla baka kriterlere de vurgu yapmaktadr. rnein, Sartori, bakanlk rejiminin tanmlanmasnda u kriterin de vurgulanmasna iaret eder: hkmetin oluturulmasnn ve ynlendirilmesinin bakann yetkisinde olmas. Belirtelim ki bakanlk rejiminin bu zellii, kuvvetlerin sert organik ayrlnn uzantsdr. Yasama ile yrtme organlarnn birbirinin oluumuna ve varln srdrmesine ihtiya duymamas kural gerei Sartorinin ifadesiyle hkmet bakann ayrcalndadr446. Parlamenter rejimin aksine bakanlk rejiminde bakanlar hem parlamentolara kar siyasal adan sorumluluk tamamakta hem de kural olarak parlamento yesi olmamaktadr. Bakanlk rejimi, hkmetin bakann ayrcal olmas veya bakann yrtme yetkisinin tek sahibi olmas sebebiyle hem tek kiili yrtme organ hem de tek bal yrtme rejimi olarak da tanmlanr447. Zira Teziin belirttii gibi, bakan, yrtme yetkisini dorudan doruya ya da yardmclar aracl ile dolayl olarak kullanr. Bakann bakanlar ile yapt grmelerde son karar sahibi kendisidir448. Yalnz bakanlk rejiminde her ne kadar yasama ve yrtme organlar, organik ve fonksiyonel adan birbirilerinden ayrlmsa da bu organlara tannan yetkilerin ar kullanlmamas iin denge ve denetim mekanizmas da ngrlmtr. Buna gre, yasama organ, yrtme organ iin fon salar, bakann atamalarna onay verir449, bakann imzalad uluslararas antlamalar onaylar, yrtme iersinde bakanlklar kurar veya kaldrr, yrtmedeki grevlileri sulandrp yarglar, eitli komisyonlar araclyla yrtmenin faaliyetlerini inceler. Bakan da yasama organna yasa tasars saylabilecek mesajlar gnderebilir,
zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, s. 114; Linz, Presidential or Parliamentary Democracy: Does it Make a Difference, s. 6. 445 Stephan, Skach, Presidentialism and Parliamentarism in Comparative Perspective, s. 120;. Shugart, Mainwaring, Presidentialism and Democracy in Latin America: Rethinking the Terms of the Debate, s. 14. 446 Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, s.114. 447 Lijpart, ada Demokrasiler: 21 lkede ounluku ve Oydama Ynetim rntleri, s. 67. 448 Tezi, Anayasa Hukuku, s. 422. 449 Bakann yrtmeye yapt atamalarn parlamentodan onay alma durumunda olmas, Shugart ve Garey tarafndan bakanlk rejimden sapma olarak tanmlanmaktadr. Bkz: Shugart, Garey, Presidents and Assembles: Constitutional Design and Electrol Dynamics, s.107.

169

yasa gcnde kararname, tzk ve ynetmelikler karr ve yasama organnn kabul ettii yasalar veto edebilir450. Bakanlarn yasa gcnde kararname karma yetkisi, zellikle Latin Amerika ve Sovyet sonras lkelerde yaygndr ve bu yetki, rejimin bakan lehine deimesine sebep olmaktadr.

3. Yar Bakanlk Rejimi

Yar bakanlk rejimi, bir hkmet ekli tanmlamas olarak Beinci Fransz Cumhuriyeti Anayasasnn kurumsallatrd yapy tarif etmek amacyla ilk defa gazeteci Hubert Beuve-Mery tarafndan 1959da kullanlmtr. Tanmlamann akademik alanda ele alnmas ise 1970de Fransz siyaset bilimcisi Maurice Duverger tarafndan yaplmtr. Tanmlamann uluslar aras akademik almalarda dile getirilmesi de Duvergere aittir451. Duverger, 1980 tarihli makalesinde bir siyasal rejimin yar bakanlk olarak adlandrlmas iin anayasann u unsuru iermesi gerektiine iaret etmitir: i) devlet bakannn genel oyla seilmesi, ii) olduka geni yetkilere sahip olmas ve ii) bununla birlikte karsnda parlamentonun kendilerine muhalefet etmedii srece ibanda kalabilen yrtme ve hkmet etme iktidarna sahip babakan ve bakanlar kurulunun bulunmas452. Duverger u unsuru esas alarak 1980 tarihi balamnda alt lkenin yar bakanlk rejimine sahip olduunu belirtmitir: Avusturya, Finlandiya, Fransa, zlanda, rlanda ve Portekiz. Baz siyaset bilimciler, Duvergerin hem kulland yar bakanlk terimine, hem de yar bakanlk rejimini tanmlamak iin vurgulad unsurlara eletiride bulunmutur. Linz, Stephan ve Sleyman, yar bakanlk teriminin, yar parlamenter terimi ile ikame edilebilir arm yaptndan yanltc olduunu ileri srmlerdir453. Duvergerin, bu rejimin bakanlk ve parlamentarizm evreleri arasnda bir gedi geli (alternation) olduunu belirtmesi ve bakann ve parlamentonun ounluklar uyumlu olduu zaman bakanlk, uyumsuz olduu
450 451

Turhan, Hkmet ekilleri, s. 35. Robert Elgie, The Politics of Semi-Presidentialism, Semi-Presidentialism in Europe, Ed. by. Robert Elgie, Oxford University Press, 1999, s.1. 452 Duverger Maurice, A New Political System Model: Semi-Presidential Government, European Journal of Political Research, 8, 1980, s. 166. 453 Elgie, The Politics of Semi-Presidentialism, s. 5.

170

zaman parlamenter rejime yaklatn ifade etmesi454, Linz, Stephan ve Sleyman gibi yazarlara hakllk kazandrmaktadr. Bununla birlikte, Duverger, bu rejimin, yar parlamenter terimi ile tanmlanamayacan syler. Duvergere gre, parlamenter rejimden farkl olarak hem bakanlk rejiminde hem de sz konusu rejimde meruiyetini halktan alan iki organ bulunduundan yar bakanlk terimi, bu tr rejimleri adlandrmak iin daha uygun bir seenektir. Yar bakanlk terimine ynelik bir baka eletiri, Shugart ve Garey ikilisi tarafndan yaplmtr. Shugart ve Garey, yar bakanlk terimi ile tanmlanan rejimleri, stnln bakanla babakan arasnda deimesi bakmndan iki ayr hkmet ekli rejimi olarak snflandrmay nermi ve hkmet ekli snflandrmasnda yar bakanlk rejimine yer vermemitir455. kili, Duvergerin yar bakanlk rejimini tanmlamak iin vurgulad unsurlar barndran bir rejimin babakanc-bakanlk rejimi olarak adlandrlmas gerektiini belirtmitir. yle ki Duvergerin tanmlayc sz konusu unsurlarndan ncs olan hkmetin parlamentoya kar sorumlu olmas dolaysyla babakan hem devlet bakanna kar bamsz bir konuma sahiptir hem de yrtmede babakann stn olma ihtimali vardr. Shugart ve Gareyin yar bakanlk terimini reddederek bu erevede yaptklar ikinci tanmlama bakanc-parlamenter rejimdir. Bakanc-parlamenter rejimi, babakanc-bakanlk rejiminden farkl klan unsurlar unlardr: i) bakan, babakan ve bakanlar greve atamann yannda onlar grevden de alr, ii) bakan, parlamentoyu feshetme yetkisinin yannda yasama srecine katlmakta ve dzenleyici ilem yapma yetkisine de sahip olmaktadr456. Dolaysyla bu rejimde bakann gze arpan bir stnl sz konusudur. Duvergerin yar bakanlk rejimini tanmlamak iin vurgulad unsurlara ynelik itiraz ise ONeill tarafndan yaplmtr. ONeill, bir rejimin yar bakanlk olarak adlandrlmas iin i) yrtme yetkisinin, hkmetin ba olan babakan ile devletin ba olan devlet bakan arasnda paylatrlmas ile ii) devlet bakannn

454 455

Maurice, A New Political System Model: Semi-Presidential Government, s. 165. Shugart, Garey, Presidents and Assembles: Constitutional Design and Electrol Dynamics, s. 23-27. 456 Holmes, Superpresidentialism and Its Problems, s. 124; Shugart, Garey, Presidents and Assembles: Constitutional Design and Electrol Dynamics, s. 24.

171

olduka geni yetkilere sahip olmasn yeterli bulmaktadr457. Baka bir ifadeyle, ONeill, devlet bakannn halk tarafndan seildii fakat sembolik yetkilere sahip anayasal yaplar yar bakanlk rejimleri olarak tanmlamaz iken devlet bakannn halk tarafndan seilmemekle beraber olduka geni yetkilere sahip olduu anayasal yaplar ise yar bakanlk olarak tanmlar. ONeillin bir anayasal yapda halk tarafndan seilmi bir devlet bakanlnn var olmasnn mutlaka yar bakanlk ve tabi ki bakanlk rejim iin yeterli olmad savn Sartori de destekler. Bu noktadan harektla Sartori, devlet bakanlarnn sembolik olmaktan teye gitmedii ve sistemin her bakmdan parlamenter rejim gibi iledii Avusturya, zlanda ve rlanda gibi lkeleri halk tarafndan seilmi devlet bakanlarna ramen, yar bakanlk rejimleri arasnda snflandrmaz458. Sartori, devlet bakannn halk tarafndan seilmesi ile birlikte u unsurlarn da bir arada bulunduu rejimi yar bakanlk rejimi olarak tanmlar: i) babakan, yrtme yetkisini devlet bakan ile paylar; bylece ikili bir otorite yaps oluur, ii) devlet bakan parlamentodan bamszdr, ancak tek bana veya dorudan doruya hkmet etme yetkisine sahip deildir, ii) babakan ve kabinesi, sadece parlamentoya kar sorumludurlar ve devlet bakanndan bamszdrlar; parlamentonun gvenoyuna veya gvensizlik oyuna (ya da her ikisine) tabidirler ve her iki durumda da parlamento ounluunun desteine muhtalardr, iv) yrtmede ikili otorite yaps, yrtme organ iinde farkl dengelere ve ayn zamanda deiken stnlklere cevaz verir ama yrtme balarndan her birinin zerklik potansiyeli devam eder459. Her ne kadar yar bakanlk terimi ve yar bakanlk rejiminin unsurlar zerine eitli yazarlar eitli neri ve vurgulara sahip iseler de genel olarak yazarlarn yar bakanlk rejiminin temel ayrt edici unsurunun yrtmenin birbirinden bamsz iki otorite iermesi olduu zerinde ittifak ettii grlmektedir. Bu bakmdan Shugart ve Gareyin bakanc-parlamenter olarak tanmlad rejimi babakann devlet bakanna kar bamsz olmamas sebebiyle yar-bakanlk rejimi emsiyesinin altna almamak gerekir; nk yar bakanlk
457

Patrick ONeill, Presidential Power in Post-Communist Europe: The Hungarian Case in Comparetive Perspective, Journal of Communist Studies, 9, 3, 1993, s.197. 458 Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, s.114, 167. 459 A.e., s.173-174.

172

rejiminde, hkmetin hem devlet bakanna hem de parlamentoya kar ifte sorumluluu yer almaz ve siyasal sorumluluk yalnzca parlamentoya kar olur460. Birok yazar gibi yar-bakanlk rejiminin bakanlk ile parlamenter rejim arasnda melez bir rejim olduunu ifade eden yigngr, Bartoliniyi kaynak alarak yar-bakanlk rejiminin, genel olarak kriz veya bamszl yeni kazanma ya da baka bir egemen gcn basksndan kurtulma dnemleri anayasalarnn rn olduunu belirtir461. Bu dnemlerde ulusun etkin bir sembol araynda olmas dolaysyla devlet bakanlarnn ulusun veya devletin btnln temsil etme statleri bir takm yetkilerle pekitirilmekte ve devlet bakanlar szde yetkilere sahip trensel devlet bakanl konumundan gerek anlamda hkmet etme yetkisiyle donatlm kii durumuna gelmektedirler462. nc dalga demokratikleme dnemindeki lkelerden bazlarnn ve Sovyet sonras lkelerin birounun geni yetkilerle donatlm devlet bakanlarna sahip olmas buna rnektir. Bundan baka kriz dnemlerinde, Sartorinin meclis hkmeti diye adlandrd nc ve Drdnc Fransz Cumhuriyetlerinin istikrarsz yaplarna olan tepki de anayasalarn geni yetkilere sahip devlet bakanlarn kurumsallatrmasna sebep olmutur. Bu alt baln giriinde yar-bakanlk rejiminin ilk kez Beinci Fransz Cumhuriyeti Anayasasnn kurumsallatrd yapya atfen kullanldn belirtmitik. Dolaysyla yar-bakanlk rejiminde yrtme ve yasama organlarnn anayasal konumunu ve onlarn aralarndaki ilikilerin nasl ilediini de Beinci Fransz Cumhuriyeti prototipinde gstermek gerekir. e Beinci Fransz Cumhuriyeti Anayasasnda yrtme organnn yapsn irdelemekle balamak gerekir. Zira yar-bakanlk rejimin ve dolaysyla Beinci Fransz Cumhuriyeti Anayasasnn en temel zellii yrtmenin birbirinden bamsz iki otorite iermesidir. Yrtmenin birbirinden bamsz iki otorite iermesi, parlamenter rejimden farkl olarak yar-bakanlk rejiminde yrtmenin gerek anlamda iki bal olmasn salamtr.

460 461

Turhan, Hkmet ekilleri, s. 81. yigngr, Kreselleme ve Yrtmenin Glendirilmesi: Siyasal Sistem Tartmalar,s. 96-97. 462 Turhan, Hkmet ekilleri, s. 79.

173

Fransa Anayasasna gre, devlet bakan dorudan halk tarafndan seilmektedir (madde 6)463. Anayasann 5. maddesine gre Devlet Bakan, Anayasaya itaat ve saygya gz kulak olur. Hakemlii ile kamu iktidarlarnn dzenli ileyiini olduu gibi, devletin devamlln da salar. Devlet Bakan milli bamszln, lke btnlnn, uluslararas antlamalarn teminatdr464. Elgie, bu maddenin, devlet bakannn siyasal sistemin en stnde yer aldn gsterdiini ve ona siyasal srece etkili veya istedii ekilde mdahile etme ayrcal tandn belirtir465. Fikrimizce bu maddenin hkm, Anayasann 16. maddesinde ngrlen durumlarda yrrlk kazanmaktadr. Zira 16. maddeye gre, Cumhuriyetin kurumlar, milletin bamszl, lkenin btnl ve uluslar aras taahhtlerin yerine getirilmesi ar ve yakn bir tehditle karlar ve anayasal hkmet kurumlarnn dzenli ileyii aksarsa, Devlet Bakan, Babakanla, Meclislerin ve Anayasa Konseyinin Bakanlaryla resmi danmalardan sonra bu durumlarn gerekli kld tedbirleri alr. Dolaysyla, devlet bakanna tannan bu mutlak olarak snrsz yetkiler normal zamanlar iin ngrlm yetkiler deildir Bunlar, devlet bakannn olaanst yetkileri olarak tanmlanr466. Anayasada devlet bakannn olaanst yetkilerinin neler olduu belirtilmediinden durumun gerektirdii tedbirler ibaresiyle parlamentoya ve hkmete ait btn yetkileri tek bana kullanabilecei sylenmektedir467. Bir daha belirtelim ki Anayasa bu erevedeki yetkilere ender bavurulmasn nermekte ve ayn maddenin devamnda yer alan ibareyle amacn en ksa zamanda anayasal kamu organlarna grevlerini yapma olana salama olduunu bildirmektedir. Devlet bakannn Anayasann 5. ve 16. maddeleri erevesi dndaki btn anayasal yetkileri normal veya normal dnemlerde sahip olduu yetkilerdir. Bu yetkilerden birou parlamenter rejimde olduu gibi Anayasann 19.maddesi gereince babakan ve ilgili bakann kar imzasn gerektirir. Devlet bakannn tek bana kulland yetkiler ise zel ya da kendine zg yetkiler olarak

1958 tarihli Fransa Anayasasnn ngilizce metni iin bkz: http://www.assembleenationale.fr/english/8ab.asp. 18.08.2007. 464 Bu maddenin Trke evirisi iin bkz: Turhan, Hkmet ekilleri, s. 79. 465 Elgie, France, s.76. 466 Glgn E. Tosun, TOSUN Tanju Tosun, Bakanlk ve Yar Bakanlk Sistemleri, s. 101. 467 Gzbyk, Anayasa Hukuku, s. 43.

463

174

adlandrlmaktadr. Bu yetkiler, devlet bakan tarafndan serbeste, kendi giriimiyle ve kimse tarafndan engellenemeden kullanlr468. Devlet bakannn hkmet ekli deerlendirilmesi asndan en nemli zel yetkileri, Bakanlar Konseyi toplantlarna bakanlk etme, babakan atama ve Millet Meclisini feshetme ile ilgilidir (madde 8/1; madde 12/1). Bakanlarn devlet bakan tarafndan atanmas ise babakann nerisi zerine yaplmaktadr (madde 8/2). Dolaysyla hkmet ii dengeleri tesis etmek babakann nceliidir ve bakanlar atama, devlet bakannnzel yetkilerden biri deildir. Devlet bakan atad babakann grevine de kendi istei veya giriimi ile son vermemektedir. Babakann grevi ancak hkmetin toplu olarak istifasyla son bulabilir. Anayasann 50. maddesine gre, eer Millet Meclisi, gvensizlik nergesini kabul eder veya hkmet programn kabul etmez ise babakan hkmetin istifasn devlet bakanna sunar. Devlet bakan bu erevede, danma nitelii tasa da babakan ve meclis bakanlarnn grlerini aldktan sonra, hkmetin istifasn kabul etme yerine Millet Meclisini de feshedebilir. Yalnz byle durumlarda Millet Meclisi bir nceki fesihten bir yl gemedike feshedilemez (madde 12/3). Devlet bakannn yasama ile ilgili ilikisi, sadece Millet Meclisini feshedebilme yetkisi ile snrl deildir ve Millet Meclisini feshetme de dhil bu konudaki yetkileri, zel yetkilerdir. Devlet bakan, Anayasann 18. maddesine gre, yasama organna mesaj gnderebilir. Belirtelim ki, devlet bakannn mesajlar, bir yasa tasar niteliini tamazlar ve sadece devlet bakanna devletin ba olarak yasama organ ile diyalog kurma imkn verirler. Duverger, mesajlarn yasama organlar zerindeki etkilerinin snrl olduunu ve bu yzden pek kullanlmadn belirtmektedir469. Devlet bakannn yasama ile iliki kapsamndaki bir deer yetkisi, yasama organnn kabul ettii yasalar yaynlamaktr. Anayasa, yasalar yaynlamak iin devlet bakanna on be gnlk bir sre tanmtr (madde 10/1). Devlet bakan, bu sre iersinde ilgili yasay veto ederek parlamentoda ikinci kez grlmesi talebinde bulunabilir (madde 10/2). kinci grme srasnda da yasa ayn metinle
468

Elgie, France, s.75; Glgn E. Tosun, TOSUN Tanju Tosun, Bakanlk ve Yar Bakanlk Sistemleri, s. 101. 469 Glgn E. Tosun, TOSUN Tanju Tosun, Bakanlk ve Yar Bakanlk Sistemleri, s. 102;

175

kabul edilirse devlet bakan, yasalar yaynlamak zorundadr. Devlet bakan, yasalarn yrrle girmeden nce anayasaya uygunluunun aratrlmas amacyla Anayasa Konseyini harekta geirme yetkisine de sahiptir (madde 54). Devlet bakannn normal dnemlerdeki yetkilerinden biri, referanduma bavurma yetkisidir. Referanduma bavurma yetkisi, bir taraftan devlet bakannn zel yetkilerinden biri olarak deerlendirilebilirken dier taraftan bu ekilde deerlendirilemez de. yle ki, Anayasann 11. maddesine gre referanduma bavurma inisiyatifi, hkmetle parlamentonun elinde bulunmaktadr ama devlet bakan isterse bu nerileri kabul eder isterse de etmez. Bu anlamda referanduma bavurma mekanizmasn harekta geirmede son ve bamsz sz hakk devlet bakann elindedir. Elgie, Fransada devlet bakannn, daha ok savunma ve d politika gibi yksek politikada etkili olduunu sylemektedir470. Devlet bakannn yksek siyasetin belirleyicisi olmasna ynelik u anayasal zel yetkileri bulunmaktadr: i) Devlet bakan, Silahl Kuvvetlerin Bakomutandr (madde 15); ii) Devlet Bakan, Ulusal Savunma Yksek Konseyine bakanlk eder (madde 15); Devlet Bakan, yabanc lkelere eli ve zel temsilcileri atar, yabanc lke eli ve zel temsilcilerini kabul eder (madde 14). Fransz anayasal sisteminde yrtme organnn ikinci otoritesi babakan, bakanlar ve mstearlardan oluan Bakanlar Konseyi, yani hkmettir471. Hkmet yeleri badamaszlk kural gerei parlamento yesi olamazlar (madde 23). Anayasann 20 maddesine gre, hkmet ulusal siyaseti belirler ve kontrolnde olan idari ve askeri yap ile bu siyasetin uygulanmasn salar. Hkmet, Anayasann 34. maddesiyle parlamentonun dzenleme alan olarak belirledii alanlar dnda dzenleyici ilemler yapabilme yetkisindedir (madde 37). Ayrca, hkmet, hkmet programnn uygulanmas amacyla parlamentonun dzenleme alannda olan konularda da ksa bir sre iin geerli olmak kaydyla parlamentodan dzenleme yetkisi alabilir (madde 38). Anayasann 36. maddesine gre skynetim ilan etmek de hkmetin yetkisi iersindedir. Bakanlar Konseyinin siyasal sorumluluu,

470 471

Elgie, France, s. 68. Glgn E. Tosun, TOSUN Tanju Tosun, Bakanlk ve Yar Bakanlk Sistemleri, s. 105

176

Anayasann 20. maddesine gre, 49. ve 50. maddelerin hkmleri dorultusunda parlamentoya kardr. Babakan, Anayasann 21. maddesine gre, hkmetin badr. Bu konumu dolaysyla, babakan, hkmet ii ibirliini salar ve hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden sorumlu olur. Yukarda belirttiimiz gibi hkmetin oluturulmasnda babakan ncelie sahiptir. Bundan baka babakan bir sra kamu grevlilerinin tayini yetkisine de sahiptir (madde 13). Babakan, hukuksal zeminin olumas durumlarnda devlet bakannn bakanlk ettii kurumlara da bakanlk eder. Genel olarak babakann Fransz anayasal sisteminde nemli bir yeri bulunmaktadr. yle ki, i) babakan, parlamentoyu olaand toplantya arabilir (madde 29); ii) babakan, parlamentoya yasa tasars sunabilir (madde 39/1); iii) babakan, yasalarn anayasaya uygunluunun aratrlmas iin Anayasa Konseyini harekta geirebilir (madde 61/2); iv) devlet bakanna baz telkinlerde bulunabilir, belli yetkilerin kullanlmasn nerebilir; v) babakan, nemli sayd baz yasalar, Grld gibi devlet bakan ile hkmetin kimi grev ve yetki alanlar akmaktadr. yle ki, hkmetin ba babakanken Bakanlar Konseyine devlet bakan bakanlk eder; savunma ve d politikada devlet bakan nemli yetkilere sahipken hkmet silahl kuvvetlerin lke savunmasna hazrlanmasndan sorumludur; Anayasann 19. maddesi gereince zel yetkiler haricindeki btn devlet bakan yetkileri, babakan ve ilgili bakann kar imzasn gerektirirken Bakanlar Konseyince alnan btn kararlar ve dzenleyici ilemler devlet bakannca imzalanmaldr. Bu sebeple devlet bakan ile babakann parlamentodaki ayn siyasal ounluu temsil etmesi veya tersi Fransz siyasal sisteminde nemli deiikliklere yol amaktadr. ktidarn farkl siyasal partilere mensup devlet bakan ve babakanla paylald ve cohabitation olarak adlandrlan dnemlerde, devlet bakannn siyasal yap iersindeki etkisi babakanla olan atmadan dolay azalrken tersi durumlarda devlet bakannn istedii babakan adayn parlamentodaki ounluk sayesinde seebildii dolaysyla olduka artar. Beinci Fransz Cumhuriyeti Anayasas, nc ve Drdnc Cumhuriyet dnemine bir tepki olarak parlamentonun yetkilerini kstlamtr. Parlamentonun sadece belli konularda yasa karmas kabul edilmitir. Devlet bakanna, baz konularda referanduma gitme yetkisi tannarak parlamentonun devre d braklmas 177

salanmtr. Yasalarn anayasaya uygunluu denetimi glendirilmi, ayrca babakann gvenoyu istemesi durumunda yasalarn oylanmadan kabul etmesi mekanizmas tannmtr. Bununla birlikte, Beinci Fransz Cumhuriyeti Anayasasna gre hkmeti denetleme yetkisi sadece parlamentoya aittir. Ayrca, devlet bakannn parlamentoyu feshetme yetkisi snrlandrlmtr.

4. Rusyada Hkmet eklinin Tanmlanmas

1993 Rusya Federasyonu Anayasas, yukarda incelenen hkmet

ekillerinden hangisini benimsemitir? Bu soruya herhangi bir tereddde yol amadan, 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnn parlamenter hkmet eklini benimsemediini belirterek cevap verilebilir. Parlamenter hkmet eklinin temel zelliklerinin 1993 Rusya Federasyonu Anayasas hkmleri arasnda yer almad grlmektedir. Birincisi, anayasaya gre meruiyetini halktan alan iki otorite bulunmaktadr. kincisi, yrtmenin hkmet kanad, parlamento iinden domamaktadr. Bu sebeple, 1993 Rusya Federasyonu Anayasas balamnda kuvvetlerin ibirliinden bahsetmemiz mmkn deildir. Ayrca, hkmetin parlamentoya kar siyasal sorumluluu, devlet bakanna tannan yetkiler dolaysyla budanmtr. Devlet bakan sahip olduu yetkilerle fiilen yrtmenin ba konumunda bulunmakta ve yrtme organ devlet bakannn lehine olmak artyla tek bal bir yap gibi rgtlenmitir. lk bakta, 1993 Rusya Federasyonu Anayasas ile benimsenen hkmet eklinin bakanlk da olmad sylenebilir. Anayasann 10. maddesinde Yasama, yrtme ve yarg organlar [yetki alanlarnda] bamszdrlar ibaresi yer alsa da anayasann byle bir yap kurumsallatrmadn grdk. Kuvvetlerin sert ayrl gerei birbirinin grev srelerine mdahale etmeme veya yasama ve yrtme organlarnn birbirinin desteine ihtiya duymama kural, hkmetin her ne kadar pratikte gereklemese de Devlet Dumasna kar olan sorumluluu ve Devlet Bakannn Devlet Dumasn feshedebilme yetkisi dolaysyla 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnda mevcut deildir. Ayrca, Devlet Bakanna tannan yasal boluklar dzenleyici ilemlerle doldurma yetkisi ve yrtmenin yasa 178

yapmnda aktif bir ekilde yer almas, sert kuvvetler ayrln ilevsel adan ihlal eden zelliklerdir. Bununla birlikte, 1993 Anayasas ile kurumsallatrlan yapda Devlet Bakannn konumundan doan snflandrma belirsizliini gz nne alarak Rusya Federasyonunda hkmet eklinin bakanlk olmadna karar vermeyi dier hkmet ekillerini de tarttktan sonraya brakmay uygun bulmaktayz. Peki, 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnn benimsedii hkmet eklini, yar-bakanlk olarak adlandrmak mmkn mdr? Meruiyetini halktan alan iki otoritenin varl, babakann devlet bakan tarafndan atanmas, her ne kadar pratikte gereklemese de babakann parlamentodan gvenoyu almas hkm, parlamentonun alt kanadnn devlet bakan tarafndan feshedilebilir olmas ve hkmetin parlamento yelerinden olumamas gibi zellikler, Fransz prototipi rnei ile karlatrldnda Rusya Federasyonunda da hkmet eklinin yarbakanlk olarak adlandrlmasna imkn tansa da baz temel farklar byle bir adlandrmay imknsz klmaktadr. Her eyden nce, Beinci Fransz Cumhuriyeti Anayasasna gre, devlet bakan, kendi atad babakann grevine kendi giriimi ile son verememektedir. 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnn 117/2. maddesine gre ise, devlet bakan, herhangi bir organ aracl olmadan hkmeti grevden alabilir ve devlet bakann ald karar herhangi bir organ tarafndan sorgulanamaz. Bu durum, Rusya anayasal dzeninde yar-bakanlk hkmet eklinin temel zelliklerinden biri olan yrtmenin gerek ikili otorite olma kural ile uyumamaktadr. Holmesin belirttii gibi, byle bir yapda, devlet bakanyla parlamento ounluuna dayanan babakann bir arada yaamas (cohabitation) sz konusu olamaz. Devlet Bakan, parlamento ounluunu dikkate almadan babakan atayabilmekte ve atanan babakan parlamenter ounlua ramen varln srdrebilmektedir. Ayrca yukarda da belirttiimiz gibi, hkmetin parlamentoya kar sorumluluu pratikte ileyemez durumdadr. 1993 Rusya Federasyonu Anayasas 117. maddesinin (Anayasann) 109. ve 111. maddeler dorultusundaki yorumu, 1993 Rusya Anayasas ile oluturulan yapda hkmetin, dolaysyla yrtmenin, parlamentoya siyasal bakmdan sorumlu olma kurumunun yer almadn gstermektedir. Oysa hkmetin parlamentoya siyasal bakmdan sorumlu olmas, yar bakanlk rejiminin temel zelliklerinden biri olarak gsterilmektedir. Beinci 179

Fransa Cumhuriyetinde, hkmetin parlamentoya kar siyasal sorumluluu, babakan atayan devlet bakannn, parlamento seimlerinden bir sene sonraki sre ierisinde hibir ekilde parlamentoyu feshedememesiyle gereklemektedir (Fransa Cumhuriyeti Anayasas madde 12). Beinci Fransz Cumhuriyeti Anayasasna gre, parlamentodan gvensizlik oyu alan babakan, Rusyadan farkl olarak devlet bakanndan istifasn istemelidir (Fransa Anayasas madde 50). Devlet bakan, hkmetin istifasn kabul etmeyerek parlamentoyu feshedebilir, ama yeni seilen parlamento, yeniden hkmete gvenoyu vermez ise devlet bakan, parlamentodaki siyasal ounluu gz nnde bulunduran bir babakan adayn tercih etmek zorunda kalr. Bundan baka, eer, parlamento, devlet bakanndan sonra seilmi ise devlet bakan, parlamentoyu feshetme yetkisine bavurmaktan kanabilir. Aksi takdirde, devlet bakan semenin siyasal iradesini ve toplumdaki siyasal gelimeleri dikkate almadan yapaca bir kararla karsnda kendisine daha fazla muhalefet eden ve tepki oyuyla kendisinden daha da uzaklaan bir parlamento bulabilir. Nitekim Fransa devlet bakan Mitteran, bu dnceyle harekt ederek sa grl parlamentoya kar feshetme yetkisini 1986 ylnda kullanmamtr. Fransada hkmetin parlamentoya bamll, devlet bakan partisinin parlamento ounluuna sahip olmad durumlarda, onun (devlet bakannn) pek de etkili olmayan anayasal figre dnmesinden de anlalmaktadr. yle ki Fransada Devlet Bakan, yetkilerinin byk bir blmn, babakan veya ilgili bakann kar imzas olmadan kullanamamaktadr. Bu yzden, parlamento ounluuna sahip olmayan devlet bakan, hkmeti kendi isteine uygun oluturamad ve bu sebeple hkmeti kontrol altnda tutamad iin ancak Anayasann 5. maddesinde belirtilen bir takm soyut yetkilerle ba baa kalmaktadr. Rusya Federasyonu Anayasasna gre ise durum farkldr. Birincisi, Rusya Federasyonu devlet bakanna tannan yetkiler, sadece olaanst durumlarda yrrllk kazanabilecek soyut yetkiler deildir. iin kar imza kuralna yer vermemitir. Fransa devlet bakan ile karlatrldnda Rusya Federasyonu devlet bakannn daha fazla yetkileri bulunmaktadr. Rusya Federasyonu devlet bakan, parlamentoya yasa teklifi sunabilmekte ve parlamentonun kabul ettii yasalarn veto 180 kincisi, Rusya Federasyonu Anayasas, Rusya Federasyonu devlet bakannn herhangi bir yetkisini kullanmak

edilmesinde daha gl konumda bulunmaktadr. Rusya Federasyonu devlet bakannn, kuvvetler arasndaki ibirlii salamak amacyla btn dier organlarda yetkili temsilcileri bulunmaktadr. Bu yetkililer, ilgili organlarn kendi yetkilerini gerekletirirken karar alma srecine katlmaktadrlar. Rusya Federasyonu devlet bakannn yrtme fonksiyonu ve yrtme organ ile ilgili olan yetkileri, onu yrtme organnn ba yapmaktadr. Fransa devlet bakanndan farkl olarak Rusya Federasyonu devlet bakan, babakan hem greve atamakta hem de grevden almaktadr. Babakan, belli aralklarla devlet bakanna hkmetin faaliyeti ile ilgili rapor sunmaktadr. Ayrca, Rusya Federasyonu devlet bakan, hkmeti oluturan bakanlklarn bir blmne dorudan bakanlk etmektedir. Son olarak 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnn benimsedii hkmet eklinin, Shugart ve Garey tarafndan bakanc-parlamenter diye adlandrlan hkmet ekli ile rtp rtmediine iaret edelim. Hatrlanaca gibi, Shugart ve Garey ikilisi, bakanc-parlamenter rejimi, yar-bakanlk veya babakanc-bakanlk rejiminden ayran zelliklerinin unlar olduunu belirtmiti: i) devlet bakan, babakan ve bakanlar greve atamann yannda onlar grevden de alr, ii) devlet bakan, parlamentoyu feshetme yetkisinin yannda yasama srecine katlmakta ve dzenleyici ilem yapma yetkisine de sahip olmaktadr. Bu arada, yar-bakanlk rejimde olduu gibi bakanc-parlamenter rejimde de hkmet, parlamentonun gvenoyuna tabidir. te Shugart ve Garey, bu zellii gzden kararak, 1993 Rusya Federasyonu hkmet eklinin bakanc-parlamenter olarak tanmlanmasn ileri srer472. Benzer ekilde, Jones ve Schleiter de ayn gr paylar473. Biz, Rusya Federasyonu hkmet eklinin bakanc-parlamenter olarak tanmlanmas grn paylamamaktayz. Zira bakanc-parlamenter rejimin ikinci tanmlayc esi olan parlamenterlik, Rusya Federasyonu balamnda sz konusu deildir. Bunun yerine Rusya Federasyonu hkmet ekli iin superpresidentialism veya glendirilmi bakanlk tanmn kullanmay uygun bulmaktayz474. Byle bir
Shugart, Mainwaring, Presidentialism and Democracy in Latin America: Rethinking the Terms of the Debate, s. 15. 473 Morgan, Schleiter, Governmental Change in a Presidential-Parliamentary Regime: The Case of Russia 19942003, s. 141. 474 Rusya Federasyonu hkmet eklini superpresidentialism olarak tanmlayan rneklerden biri iin Bkz: Steven M. Fish, The Pitfalls of Russian Superpresidentialism, Current History, October 1977, 96,612, s. 326330.
472

181

tercihte bulunmamz, bizi, yukarda yarm braktmz bakanlk hkmet ekline ilikin tespitimimize geri gtrmektedir. Hatrlanaca gibi, 1993 Rusya Federasyonu Anayasas rejiminde kuvvetlerin sert ayrl kuralnn de facto olarak yer almamas sebebiyle benimsenen hkmet eklinin bakanlk olmadnn sylenebileceine iaret etmitik. Burada aklanmas gereken bir sorun ortaya kmaktadr: eer 1993 Rusya Federasyonu Anayasas rejiminde bakanlk hkmet eklinin temel tanmlayc zellii pratikte ilemiyor ise Rusya Federasyonu hkmet eklinin bakanlk temelli tanmlanmas doru mdr? Bu soruya, Devlet Bakannn anayasal konumu dikkate alnarak cevap verilebilir. Yukarda iaret ettiimiz gibi bakanlk hkmet eklinin birok zelliini benimseyen 1993 Anayasas rejimi bakan merkezlidir. Saf bakanlk hkmet eklinin aksine sadece hkmet deil yasama organ da Devlet Bakannn etkisi altna sokulmutur475. Devlet Bakan, anayasal olarak yrtmenin esi deildir ve yasama organ ile yrtme organ olan hkmet birbirinden bamszdr. Ne yrtme organ olan hkmet, yasama organn feshedebilmekte ne de yasama organnn gvensizlik oyu hkmeti drebilmektedir. Hkmetle yasama organ arasndaki bu ilikilerin sonucunu Devlet Bakan belirlemektedir. Dolaysyla Rusya Federasyonunda, anayasal olarak sert kuvvetler ayrl kural ngrlmtr ve hkmet ekli bu anlamda bakanlktr ama bu tanm, Devlet Bakannn kuvvetler st konumunun tam olarak ifade edilmesi iin yeterli olmamaktadr. Ayrca byle bir tanmlama, Devlet Bakann tamamen deerlendirmeye almayan bir yaklamn da sonucu gibi alglanabilir. Bu sebeple, yasama-yrtme ayrm erevesinde, gl bir Devlet Bakanna karlk zayflatlm yasama organ zelliini de gze alarak, Rusya Federasyonunda hkmet eklinin glendirilmi bakanlk olarak tanmlanmasn uygun bulmaktayz. Devlet Bakannn, rejim iersinde gcn pekitiren baka nedenler de bulunmaktadr. Bunlardan biri, Devlet Bakannn herhangi bir kuvvetin esi olmamasna ramen hem yasama hem yrtme hem de yargyla ilgili yetkilere sahip olmasdr. Yukarda, Devlet Bakannn bu yetkilerini ayrntl bir ekilde incelemeye altk. Bu dorultuda, Devlet Bakannn yrtmeye ilikin

475

A.m., s. 326.

182

yetkilerinin, yrtme organn tamamen onun kontrolne soktuuna ve bakanlk rejimlerinde olduu gibi yrtme organn tek bal bir yapya dntrdne de iaret ettik.

183

III. BLM RUSYA FEDERASYONU HKMET EKL N N DEMOKRAS N N YERLEMES AISINDAN DEERLEND R LMES
Demokratik olmayan bir rejimden demokratik bir rejime geiin

demokrasinin yerlemesi ile sonulanmasna birok unsurun etki ettii ileri srlmtr476. Sz konusu unsurlar, birbirinden farkl iki yaklamn rn olmas bakmndan iki balkta snflandrmak mmkndr. Sosyolojik kurumsalclk olarak adlandrlan birinci yaklama gre, siyasal aktrlerin davranlar, toplumsal dinamikler tarafndan ekillendiinden477 demokrasinin yerlemesi de toplumsal dinamiklere dayanr. March ve Oslonn belirttii gibi bu yaklam, zellikle 1950li yllardan nce var olan toplumsal yaam anlamak ve tahlil etmek iin siyasal kurumlar temel belirleyici bamsz unsur olarak grme grn paylamamaktadr478. Bu yaklam dorultusunda gei ncesi demokratik gelenek ve sivil erdemin varl479, demokrasiye gei yolu480, siyasal elitin gei dnemi tutumu481, sivil toplum rgtlerinin etkinlii ve ekonomik gelime dzeyi demokrasinin yerlemesinde nemli grlmtr. kinci yaklam ise demokrasinin yerlemesinde sadece ekonomik ve sosyal artlarn deil siyasal kurumlar mhendisliinin da zerinde durulmasna dikkat ekmektedir. 1980lerden itibaren yaygnlamaya balayan bu yaklam, siyasal kurumlarn nemine ynelik dnceleri tekrardan canlandrd iin yeni kurumsalclk olarak tanmlanmaktadr482. Yeni kurumsalclk yaklam

476

Raymond Taras, Separating Power: Keeping Presidents in Check, Post-Communist Presidents, Ed. by. Ray Taras, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 15. 477 McFaul, Institutional Design, Uncertainty and Path Dependency During Transition: Cases From Russia, s.28. 478 James G. March, Jones P. Olsen, New Institutionalism: Organizational Factors n Political Life, The American Political Science Review, Vol. 78, No.3, September 1984, s. 735. 479 Huntington, cnc Dalga: Yirminci Yzyln Sonlarnda Demokratikleme, s. 3339. 480 Karl, Schmitter, Modes of Transition in Latin America, Southern Europe and Eastern Europe, s.269284. 481 Claus Offe, Capitalism by Democratic Design? Democratic Theory Facing the Triple Transition in East Central Europe, Social Reserch, 58, Winter 1991, s. 865892. 482 March, Olsen, New Institutionalism: Organizational Factors n Political Life, s. 738.

184

erevesinde, demokrasinin yerlemesi asndan zerinde en fazla durulan konulardan biri, hkmet ekli tartmalardr. Bu balamda, zellikle, parlamenter ve bakanlk hkmet ekilleri karlatrlarak hkmet ekli tercihinin sonularna ve bu sonulara sebep olan sistematie ynelik grler ileri srlmtr. Bu blmde, sz konusu bu grler temel alnarak, 1993 Anayasas ile oluturulan hkmet eklinin Rusyada demokrasinin yerlemesine etkileri incelenmektedir. Bu erevede demokrasinin yerlemesini etkileme asndan hkmet ekli tartmalarna, 1993 sonras Rusya Federasyonunda siyasal srece ve sz konusu tartmalar balamnda Yeltsin ve Putin dnemlerindeki sorunlara iaret edilmektedir.

A. Demokrasinin Yerlemesini Etkileme Asndan Hkmet ekli

Hkmet eklinin demokrasinin yerlemesine etkisi zerine, zellikle 1990l yllarda birok tartma yaplmtr. Bu tartmalarda, parlamenter hkmet ekli ile bakanlk hkmet ekli karlatrlarak, hkmet eklinin demokrasinin yerlemesine nemli derecede etki ettii ortaya konulmaya allmtr. Belirtelim ki, tartmalarda yer alan siyaset bilimciler arasnda belli bir hkmet eklinin demokrasinin yerlemesine etkisi zerinde fikir birlii olumamtr. Bu balamda, Juan J. Linzin Bakanlk Sisteminin Erdemleri isimli makalesi ile Donald L. Horowitsin Demokratik Sistemleri Karlatrmak isimli makalesinde ortaya konulan farkl grler dikkat ekicidir483. Arend Lijphartn Yeni Demokrasiler iin Anayasal Tercihler isimli makalesi ile Quentin L. Quadein Orantl Temsil ve Demokratik Devlet Ynetimi isimli makalesinde de bu dorultudaki farkllk esas temadr484.

483

Bkz: Juan J. Linz, Bakanlk Sisteminin Erdemleri, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s.143160; HOROW TS L. Donald L. Horowits, Demokratik Sistemleri Karlatrmak, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s. 161168. 484 Bkz: Arend Lijphart, Yeni Demokrasiler iin Anayasal Tercihler, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s.185198; Quentin L. Quade, Orantl Temsil ve Demokratik Devlet Ynetimi, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s.207213.

185

Bununla birlikte, parlamenter hkmet eklinin bakanlk hkmet ekline oranla demokrasinin yerlemesi asndan daha olumlu sonular rettii kans hkimdir. Bu kany, saysal veriler de desteklemektedir. Bu alt balkta, ilk nce farkl grlerdeki yaklamlardan bamsz olarak hkmet ekillerinin demokrasi karnesine ilikin saysal verilere yer vereceiz. Daha sonra ise bu saysal verileri aklamaya ynelik grlerle bakanln tehlikeleri zeninde durulacaktr. 1. Demokrasi Asndan Hkmet ekli Karlatrmasna likin Saysal Veriler Hkmet ekillerinin demokrasinin yerlemesine etkisini lmek adna birok aratrma yaplmtr. Burada, bu aratrmalarn hepsine olmasa da byk bir blmne yer vermeye alacaz. e, Mainwaringin istikrarl demokrasiler olarak tanmlad lkelerin hkmet ekillerini tanmakla balaya biliriz485. Mainwaring, 1993 ylnda yapt aratrmada, 19671992 yllar arasndaki 25 yllk dnemde demokratik ynetim usul herhangi bir kesintiye uramam lkeleri, istikrarl demokrasiler olarak tanmlamaktadr486. Tablo/3de, bu lkeler, uygulanan hkmet ekillerine gre snflandrlmaktadr. Tablo/3den de grld gibi, istikrarl demokrasiler tanmlamas ierisine giren 31 lkeden 24 parlamenter, 4 bakanlk, 3 ise dier hkmet ekli ile ynetilmektedir. Parlamenter hkmet ekli ile bakanlk hkmet ekli karlatrmasnda, istikrarl demokrasilerden %77.5i parlamenter hkmet eklinin uyguland lkeler iken sadece %13 bakanlk hkmet eklinin uyguland lkelerdir.

485

stikrarla, bir siyasal sistemin varln ne lde srdrebilecei kastedilir. Bu yzden Hungtingtonun da belirttii gibi istikrar her trl siyasal sistemin analizinde yer alan temel boyuttur Huntington, cnc Dalga: Yirminci Yzyln Sonlarnda Demokratikleme, s. 8; Demokrasi ise siyasal sistemler ierisinde en ok hayranlk uyandran olmasna ramen korunmas ve yaatlmas en zor olandr Demokrasinin bu zellii, Diamonda gre, onun doasnda bulunan paradokslardan kaynaklanmaktadr ve gelimekte olan lkeler bu paradokslarla sk sk karlamaktadrlar. Bu paradokslar, bireysel ve toplumsal olarak baz alkanlklarn kazanlmas, siyasetilerin poplizmden uzak tutarl bir siyasalar btnn srdrebilmesi ve eitli kar gruplaryla ilikide olmasna ramen iktidarlarn bu kar gruplarndan zerk bir ekilde hareket edebilmesiyle alabilmektedir. (Bu konuda Bkz: Larry Diamond, Demokrasinin Paradoksu, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s. 127140). 486 Scott Mainwaring, Presidentialism, Multipartism, and Democracy: The Difficult Combination, Comparative Political Studies, Vol. 26, No. 2, July 1993, s. 204.

186

Tablo/3. stikrarl Demokrasilerin Hkmet ekline Gre Snflandrlmas (19671992) Parlamenter Sistemler (24) Bakanlk Sistemleri (4) Dier Sistemler (3) Almanya ABD Finlandiya Avusturalya Kolombiya (yar-bakanlk) Avusturya Kosta Rica Fransa Barbados Venezella (yar-bakanlk) Belika svee Birleik Krallk (karma) Botswana Danimarka Hindistan Hollanda zlanda rlanda srail sve talya Jamaika Japonya Kanada Liechtenstein Lksemburg Malta Norve Trinidad ve Tobago Yeni Zealand Kaynak: Mainwaring, Presidentialism, Multipartism, and Democracy: The Difficult Combination, Comparative Political Studies, Vol. 26, No. 2, July 1993, s. 205.

stikrarl demokrasilerin byk bir ounluu parlamenter hkmet eklinin uyguland lkeler iken istikrarsz demokrasiler olarak tanmlanan lkeler iin ise durum farkldr. Mainwaring, 1993 ylnda yapt aratrmada, 19451992 yllar arasnda 25 yl kesintisiz demokratik ynetim usuln srdremeyen lkeleri, istikrarsz demokrasiler olarak tanmlamaktadr487. Tablo/4de, bu lkelerin demokrasi dnemlerindeki hkmet ekli gsterilmektedir. Demokrasi dneminde hkmet eklinin bakanlk olduu istikrarsz demokrasilerin say 24 veya genel toplamn %57.2si, hkmet eklinin parlamenter olduu istikrarsz demokrasilerin say ise 16 veya genel toplamn %38idir. Dolaysyla istikrarl demokrasilerde uygulanan hkmet ekli byk bir ounlukla parlamenter iken istikrarsz demokrasilerde uygulanan hkmet ekli ise daha ok bakanlktr.

487

A.m., s.205.

187

Tablo/4. 19451993 Yllar Arasnda stikrarsz Demokrasiler (a) lkeler Demokrasi Dnemi Hkmet ekli Parti Sistemi Arjantin 19461951 Bakanlk ki partili Arjantin 19581962 Bakanlk Hakim parti Arjantin 19631966 Bakanlk ok partili Arjantin 19731976 Bakanlk ki partili Bolivya 19521964 Bakanlk Hakim parti Bolivya 19791980 Karma ok partili Brezilya 19461964 Bakanlk(b) ok partili Burkino Faso 19771980 Bakanlk ok partili Burma 19481958 Parlamenter Hakim parti Kolombiya 19361949 Bakanlk ki partili Kba 19401952 Bakanlk ok partili Kbrs 19601963 Bakanlk ki partili Dominik C. 19621963 Bakanlk Hakim parti Ekvator 19481961 Bakanlk ok partili Ekvator 19681970 Bakanlk ok partili Fiji 19701987 Parlamenter ki partili Gana 19691972 Bakanlk Hakim parti Gana 19791981 Parlamenter ok partili Yunanistan 19461967 Parlamenter ok partili Granada 19741979 Parlamenter Hakim parti Guatemala 19441954 Bakanlk ok partili Guyana 19661978 Parlamenter Hakim parti Honduras 19571963 Bakanlk ki partili Endonezya 19501957 Parlamenter ok partili Kenya 19631969 Karma ki partili Malezya 19571969 Parlamenter Hakim parti Nijerya 19601966 Parlamenter Hakim parti Nijerya 19791983 Bakanlk ok partili Pakistan 19471954 Parlamenter Hakim parti Pakistan 19711977 Parlamenter(c) Hakim parti Pakistan 19881990 Parlamenter ok partili Panama 19451949 Bakanlk ok partili Panama 19601968 Bakanlk ok partili Peru 19391948 Bakanlk ok partili Peru 19561962 Bakanlk ok partili Peru 19631968 Bakanlk ok partili Peru 19801992 Bakanlk ok partili Gney Kore 19601961 Yar-bakanlk Hakim parti Sudan 19861989 Parlamenter ok partili Surinam 19751980 Parlamenter ki partili Tayland 19681971 Parlamenter ok partili Tayland 19741976 Parlamenter ok partili Trkiye 19501960 Parlamenter ok partili Trkiye 19611971 Parlamenter ok partili Trkiye 19731980 Parlamenter ok partili Venezella 19451948 Bakanlk Hakim parti (a) 1945 sonrasnda 25 yl srekli demokrasiye sahip olmam, demokrasileri kesintiye uram lkeler. (b) 1961 Eyll ile 1963 Ocak arasnda Brezilya yar-bakanlk rejimine sahipti. (c) 1973de bakanlk hkmet ekli parlamenter hkmet ekli ile yer deitirmitir. Kaynak: Mainwaring, Presidentialism, Multipartism, and Democracy: The Difficult Combination, s.206207.

188

stikrarl ve istikrarsz demokrasilerin uygulanan hkmet ekillerine gre snflandrlmasna ilikin bir dier aratrma ise, yine 1993 ylnda, Stephan ve Skach tarafndan yaplmtr. Stephan ve Skach ikilisi, aratrma kapsamn, ekonomik gelimilik dzeyinin demokrasinin yerlemesini etkilemede bamsz bir deiken olmas dolaysyla OECD yesi olmayan lkelerle snrl tutmulardr488. Tablo/5de, 19731989 yllar arasnda demokrasiye gei yapan ve ters dnm yaamadan on yl boyunca demokratik olarak kalmaya devam eden (OECD yesi olmayan) 53 lkenin hkmet ekline gre snflandrlmas yer almaktadr. Tablo/5den grld gibi 19731989 yllar arasnda demokrasiye gei yapan ve parlamenter hkmet eklini tercih eden 28 lkeden on yl boyunca demokratik olmaya devam edenlerin say 17, bakanlk hkmet eklini tercih eden 25 lkeden on yl boyunca demokratik olmaya devam edenlerin say ise 5dir. Baka bir ifadeyle, ilgili snflandrmada, parlamenter hkmet eklini tercih eden lkelerin demokratik sreklilik yzdesi %61, bakanlk hkmet eklini tercih edenlerin demokratik sreklilik yzdesi ise %20dir. Dolaysyla, Stephan ve Skach ikilisinin aratrmasna gre de parlamenter hkmet eklinin uyguland demokrasiler bakanlk hkmet eklinin uyguland demokrasilere oranla daha ok istikrarldr. Tablo/6da ise 19731989 yllar arasnda demokrasiye gei yapan fakat askeri darbe ile ters dnm yaayan (OECD yesi olmayan) 53 lkenin hkmet ekline gre snflandrlmas yer almaktadr. Tablo/6dan da grld gibi, bu lkelerden askeri darbe dneminde hkmet ekli parlamenter olanlarn say 5, hkmet ekli bakanlk olanlarn say ise 10dur. Bu verilere gre, bakanlk hkmet eklinin uyguland lkeler, askeri darbelere kar daha ok hassaslk tamaktadr. yle ki, ilgili dnem iin bakanlk hkmet eklinin uyguland lkelerde askeri darbeye kar hassaslk yzdesi %40, parlamenter hkmet eklinin uyguland lkelerde askeri darbeye kar hassaslk yzdesi ise %18dir.

488

Alfred Stephan, Cindy Skach, Constitutional Frameworks and Democratic Consolidation: Parliamentarism versus Presidentialism, World Politics, Vol. 46, No. 1, October 1993, s.10.

189

Tablo/5. 19731989 yllar arasnda demokrasiye gei yapan ve ters dnm yaamadan on yl boyunca demokratik olarak kalmaya devam eden (OECD yesi olmayan) 53 lkenin hkmet ekline gre snflandrlmas Demokrasinin Olduu Yllarda Hkmet ekli Parlamenter Bakanlk Yar Bakanlk 19731989 yllar arasnda demokrasiye gei yapan lkelerin say On yl boyunca demokratik olarak kalmaya devam eden lkelerin say Demokratik sreklilik yzdesi 28 25 0

17 %61

5 %20

0 NA

Kaynak: Stephan, Skach, Constitutional Frameworks and Democratic Consolidation: Parliamentarism versus Presidentialism, s. 12. Tablo/6. 19731989 yllar arasnda demokrasiye gei yapan fakat askeri darbe ile ters dnm yaayan (OECD yesi olmayan) 53 lkenin hkmet ekline gre snflandrlmas Askeri Darbe Dneminde Hkmet ekli Parlamenter Bakanlk Yar Bakanlk 19731989 yllar arasnda demokrasiye gei yapan lkelerin say Askeri darbe ile ters dnm yaayan lkelerin say Askeri darbeye kar hassaslk yzdesi 28 5 25 10 0 0

%18

%40 Frameworks and

NA Democratic Consolidation:

Kaynak: Stephan, Skach, Constitutional Parliamentarism versus Presidentialism, s. 11.

Stephan ve Skach ikilisinin hkmet eklinin demokrasinin yerlemesine etkisini lmek adna yapt bir dier aratrma, Vanhanen Gstergelerindeki sapmalar aklamaya yneliktir489. Finlandiyal siyaset bilimci Vanhanen, 1990 ylnda, 19801988 yllar arasndaki dnemde 147 lkenin demokratikleme derecesinin bu lkelerin sosyoekonomik yaps ile ilikisini gstermek amacyla bir aratrma yapmtr. 147 lkenin demokratikleme dereceleri Demokratikleme Gstergesine (DK), sosyoekonomik yaps ise G Kaynaklar Gstergesine
489

A.m., s. 67.

190

(GKG)490 gre snflandrlmtr491. Vanhanenin aratrma sonularna ulamadan nceki beklentisi, kendi snflandrmas balamnda sosyoekonomik yaps GKGde 6.5in zerinde olan bir deerle ifade edilen lkelerin demokratikleme derecelerinin ok yksek olaca, 3.5in altnda olan bir deerle ifade edilen lkelerinin ise demokratikleme derecelerinin ok dk olaca ynnde olmutur. Belirtelim ki, Vanhanenin bu beklentisi, elde ettii aratrma sonularyla belli bir oranda dorulanmtr. DGde ok yksek ve ok dk demokratikleme dereceleri, srasyla GKGde 6.5in stnde ve 3.5in altnda olan deerlere ok ufak sapmalarla da olsa %76 uyumluluk gstermitir. Bununla birlikte, DG dereceleri ile GKG deerleri 34 lke rneinde birbirine nemli oranda karlk gelmemitir. Vanhanen, bu durumu yle ifade etmektedir: Baz lkelerde GKG deerleri dorultusundaki DG dereceleri beklentimin stndeyken, baz lkelerde ise GKG deerleri dorultusundaki DG dereceleri beklentimin altndadr...492. Byle bir farklln neden kaynaklandn ise Vanhanen tarafndan aklanamamaktadr. Stephan ve Skach ikilisi, Vanhanen Gstergelerindeki farklln lkelerde uygulanan hkmet ekli ile ilikisini aratrm ve Tablo/7de gsterilen sonulara ulamlardr. Dier ufak sapmalar da hesaba katarak 59 lke rneinde yaptklar karlatrmada, parlamenter hkmet eklinin uyguland 37 lkenin 31nde veya %83.8nde beklenenden daha yksek bir demokratikleme derecesine, 6nda veya %16.2nde ise beklenenden daha dk bir demokratikleme derecesine rastlamlardr. Bakanlk hkmet eklinin uyguland 22 lkede ise durum yle olmutur: 12 lkede daha dk demokratikleme, 10 lkede ise daha yksek demokratikleme. Sonu olarak, Stephan ve Skach ikilisi, dier deikenlerin sabit olmas durumunda, parlamenter hkmet eklinin uyguland lkelerde demokrasinin yerlemesinin daha fazla mmkn olacan ortaya koymulardr.
490

Demokratikleme Gstergesini Index of Democratizationa, G Kaynaklar Gstergesini ise Index of Power Resourcese karlk kullanyoruz. 491 Vanhanen, demokratikleme derecesini; i) seimlerde en byk parti dndaki partilerin ald toplam oy oran ve ii) oy kullanan semenlerin toplam nfusa oran balklaryla deerlendirirken sosyoekonomik yapy ise i) tarm d ekonomik faaliyetin tekelleme derecesi, ii) tarmla uraan nfusun toplam nfusa ve bu nfus ierisindeki toprak sahibi aile irketlerinin tarmla uraan nfusa oran, iii) okuryazarlk dzeyi, iv) niversiteleme dzeyi ve v)ehirleme dzeyi balklaryla deerlendirmitir. Bkz: Tatu Vanhanen, The Process of Democratization: A Comparative Study of 147 States, 19801988, Grane Russak, New York, 1990. 492 Vanhanen, The Process of Democratization: A Comparative Study of 147 States, 19801988, s. 84.

191

Tablo/7. Vanhanen Gstergeleri erevesinde Demokratiklee Derecesinin Beklenenden (B) Daha Dk veya Daha Yksek Olmasnn Parlamentarizm ve Bakanlk Hkmet ekilleri Asndan Karlatrlmas lke Says Parlamenter Sistemler Bakanlk Sistemleri 37 22 B. Daha Dk Demokratikleme 6 (%16.2) 12 (%54.6) Frameworks and B. Daha Yksek Demokratikleme 31 (%83.8) 10 (%45.4) Democratic Consolidation:

Kaynak: Stephan, Skach, Constitutional Parliamentarism versus Presidentialism, s. 10

Son olarak, Stephan ve Skach ikilisinin 19791989 yllar arasndaki dnemde yerlemi demokrasilerin yasama organlarnda siyasette etkili olabilen siyasal partilerin sayna ynelik yapt aratrmay ele alacaz. kili, yerlemi demokrasi ile Coppedge Reinicke Poliari leine gre 3.0dan, Gastil Demokrasi leine gre de sivil ve siyasal haklar derecelendirmesinde ortalama olarak 2.5dan daha yukar bir dereceye karlk gelmeyen lkeleri dikkate aldklarn vurgulamaktadrlar ki bunlar da genellikle OECD lkeleridir. lgili dnemde, bizim bu lkelerden deerlendirme kapsamna aldklarmzdan 30unda parlamenter hkmet ekli, 2nde yar bakanlk hkmet ekli, 5nde ise bakanlk hkmet ekli uygulamas sz konusu olmutur. Tablo/8de, bu lkelerin, Stephan ve Skach ikilisinin Laakso ve Taagepera Gstergesini esas alarak formle ettii yasama organlarnda siyasette etikli olabilen siyasal partilerin say gsterilmektedir. Buna gre, yasama organnda etkili olabilen siyasal parti say 3.0la 7.0 arasnda deien 13 yerlemi demokrasiden 11inde parlamenter hkmet ekli, dier 2sinde ise yar bakanlk hkmet ekli uygulanmaktadr. Bakanlk hkmet eklinin uyguland 5 yerlemi demokrasi yasama organlarnda en yksek etkili siyasal parti says ise 2.6dr. Bu gstericilerden hareketle, Stephan ve Skach ikilisi, sosyolojik, ekonomik, ideolojik ve etnik farklln var olduu lkelerde parlamenter ve yar-bakanlk hkmet eklinin demokrasinin yerlemesine daha fazla katkda bulanacan belirtmektedirler. kili, ilgili farkllklarn siyasal partiler temelinde rgtlenmesi ve bu rgtlenmelerin yasama organlar araclyla ynetimde temsil edilmesi iin parlamenter ve yar bakanlk hkmet ekillerinin, bakanlk hkmet eklinin tersine,
493

doalar

gerei

belli

mekanizmalar

saladklarn

sylemektedir493.

A.m, s. 6-7.

192

Tablo/8. 19791989 Yllar Arasnda Kesintiye Uramayan Demokrasilerin Yasama Organlarnda Etkili Olan Siyasal Partilere Ynelik Laakso/Taagepera Gstergesi Parlamenter H/ 3 veya daha ok parti 3den daha az parti Botswana 1.3 Sn. Vinsent 1.4 Dominik 1.5 Jamaika 1.5 Bahama 1.6 Trinidad ve Tobago 1.6 St. Lusia 1.7 Yeni Zelanda 2.0 Kanada 2.0 Bileik Krallk 2.1 Hindistan 2.1 Yunanistan 2.2 Avusturya 2.4 Avustralya 2.5 Solomon Adalar 2.5 Mauritius Adas 2.5 spanya 2.7 Yar Bakanlk H/ 3 veya daha ok parti 3den daha az parti Bakanlk H/ 3 veya daha ok parti 3den daha az parti

ABD 1.9 Kolombiya 2.1 Kosta Rika 2.3 Dominik Cum. 2.3 Venezella 2.6 193

rlanda 2.7 Japonya 2.9 Bat Almanya 3.2 Norve 3.2 sve 3.4 Lksemburg 3.4 srail 3.6 Hollanda 3.8 talya 3.9 Guyana 4.0 zlanda 4.3 Danimarka 5.2 Belika 7.0 Fransa 3.2

Portekiz 3.6

Kaynak: : Stephan;Skach, Constitutional Frameworks and Democratic Consolidation: Parliamentarism versus Presidentialism, s.89.

194

2. Saysal Verilerin Aklanmas: Bakanlk Hkmet eklinin Sorunlar Saysal veriler, parlamenter hkmet eklinin bakanlk hkmet ekline oranla demokrasinin yerlemesi balamnda daha olumlu sonular dourduunu ortaya koymaktadr. yle ki, parlamenter hkmet eklinin uyguland lke demokrasileri daha istikrarl ve askeri darbelere kar daha dayankl olmakta, demokrasinin yerlemesine olumsuz etkide bulanacak dier deikenlere ramen parlamenter hkmet eklinin uyguland lkelerde demokratikleme dereceleri daha yksek deerlere karlk gelmekte ve toplumsal blnmelerin var olduu lkelerde parlamenter hkmet ekli oylamac bir demokrasi iin daha iyi mekanizmalara sahip olmaktadr. Dier taraftan, bakanlk hkmet eklinin uyguland lke demokrasileri daha istikrarsz ve askeri darbelere kar daha fazla hassas olmakta, demokrasinin yerlemesine olumlu etkide bulunacak dier deikenlerin lehte olmasna ramen daha dk demokratikleme dereceleri sergilemekte ve toplumsal blnmelerin siyasal parti balamnda ynetime katlmas, bakanlk hkmet eklinin uyguland lkelerde yerlemi demokrasiye yol vermemektedir. Tablo/8den, bakanlk hkmet eklinin uyguland yerlemi demokrasilerde yasama organlarnda en yksek etkili siyasal parti says 2.6 olduu grlmektedir. Bakanlk hkmet eklinin demokrasi karnesinin zayf olmas, bu hkmet eklinin zellikleri temel alnarak aklanmtr. Bu erevede, bakanlk hkmet eklinin uyguland demokrasilerde birbirine bal olarak birok sorunun ortaya kabilecei ileri srlmektedir494. Hi phesiz ortaya kabilecek sorunlar listesinin en bana, ifte meruluk sorununu yerletirmek icap eder. Zira ifte meruluk sorunu, bakanlk sistemlerinde yasama-yrtme arasnda siyasal ve ideolojik kutuplamann olumasna495 ve bu sebeple de siyaset d kurum veya kiilerin, rnein ordunun, arabulucu olarak devreye girmesine ve demokratik ynetim usulnn kesintiye uramasna yol amaktadr496. Saysal verilerden de
494

Bkz: Linz, Bakanlk Sistemi veya Parlamenter Sistem Arasndaki Tercihin Siyasal ve Sosyal Sonular, s. 117134. 495 John T. Ishiyama, Mattew Velten, Presidential Power and Democratic Development in PostCommunist Politics, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 31, No. 3 s.219 496 Linz, Presidential or Parliamentary Democracy: Does it Make a Difference, s.7.

195

hatrlanaca gibi bakanlk hkmet eklinin uyguland demokrasiler, genellikle, askeri darbelere kar daha hassas olduklarndan istikrarsz rejimler olmuturlar. Bakanlk sistemlerindeki ifte meruluk sorunu, kuvvetlerin sert ayrl kuralnn sonucudur, diyebiliriz. Parlamenter sistemlerden farkl olarak bakanlk sistemlerinde hem parlamento hem de yrtme organ olan bakan halk tarafndan seilmekte ve varlklarn srdrmek iin birbirinin desteklerine ihtiya duymamaktadrlar. Dolaysyla her iki organ da demokratik merulua sahip olmaktadr. Bu sebeple de iki organ arasnda ortaya kan anlamazlk hallerinin zm iin demokratik mekanizmalar ngrlmez. Ortaya kan anlamazlk hallerinin zm iin demokratik mekanizmalarn ngrlmemesi ise iki organ arasnda ideolojik ve siyasal kutuplaamaya yol amaktadr. Bu durum, kimi zaman ordunun devreye girmesiyle son bulurken kimi zaman da bir organn dieri zerinde egemenliini kabul ettirmesi ile de sonulanabilmektedir. rnein Rusyada 1990 1993 yllar arasndaki iki bal iktidar veya ifte meruluk, Yeltsinin RHTKni feshetmesi ve bakan merkezli bir siyasal yap kurumsallatrmasyla zlmtr497. Kuvvetlerin organik adan sert ayrlnn ifte meruluk soruna yol amas ve bu durumun da ideolojik ve siyasal kutuplamaya sebep olmas, bakanlk sistemlerinde anayasal yapnn siyasete yansmasnn sonucudur. Organlarnn anayasal grev srelerinin nceden sabitlenmi zaman dilimleri olmas, bakanlk sistemlerini gelimeler karsnda esneklik gsterememe sorunuyla karlatrabilmektedir498. Bakan ve parlamento, bu zaman dilimleri ierisinde

Bununla birlikte seilmi bakanla seilmi parlamenonun meruluklarnn alglan tarzlar arasnda temel bir fark vardr. Bu fark, daha 1852de Karl Marxn Louis Bonaparten Onsekizinci Brumairei adl eserinde yle tasvir etmitir: Fransann oylar, Ulusal Meclisin 750 yesi arasnda paralanm olduu halde, burada aksine tek bir birey zerinde toplanmtr. Halk temsilcilerinden her biri sadece u veya bu partiyi, u veya bu ehri, u veya bu yreyi temsil ettii halde, bakan [btn] milliten setii kiidir ve onun seilmesi ilemi, egemen halkn drt ylda bir oynad kozdur. Seilmi Ulusal Meclisin halkla ilikisi metafizik olduu halde, seilmi bakann ilikisi kiiseldir. Gerekten Ulusal Meclis, birey olarak temsilcilerinin ahsnda millet ruhunun ok eitli ynlerini temsil eder; bakanda ise bu millet ruhu cisimleir. Meclisin aksine bakann bir tr ilahi hakk vardr; o, halkn ltf sayesinde bakandr. Bkz: Karl Marx, The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, Contemporary Writings on the Coup dEtat of Louis Bonaparte, Ed. by. John B. Halsted, Garden City, N.Y., Doubleday, 1992, s. 152-153, aktaran Linz, Presidential or Parliamentary Democracy: Does it Make a Difference, s.8. 498 Bakanlk sisteminin katl, sistemin taraftarlar tarafndan sz konusu zaman dilimi ierisinde ynetimde istikrarn salanaca grnden hareketle savunulmutur ama beklenilmeyen ani gelimeler, grev bandaki bakann lmnden eitli sulamalarla kar karya kalmasna kadar, bakanlk sistemini parlamenter sisteme oranla daha istikrarsz hale getirebilmektedir. Ayrca,

497

196

herhangi bir tehditle karlamayacaklarn gze alarak temsil ettikleri siyasal grlerini ve bu balamdaki toplumsal taraftarlarn sonuna kadar provoke etme slubu sergileyebilirler. Zira Shugart ve Gareyin belirttii gibi, bakanlk sistemlerinde, bakanlk seimlerinin parti temelli deil daha ok kii temelli gemesi ve ayn partiden olsa bile parlamento yesinin bakan desteklemesi iin ok gl bir sebep grmemesi, bakanla parlamentoyu birbirlerine kar kutuplatrmaktadr499. Daha nce belirttiimiz gibi, kuvvetlerin sert ayrl, iktidar ayrl olarak da ifade edilmektedir. Linz, bu durumdan hareketle, genel kannn aksine bakanlk sistemlerini, iktidarlar zayflatan sistem olarak tanmlamaktadr. Linz, bu vesileyle, Amerika Birleik Devletlerinin kurucu babalarnn bakanlk sistemini, iktidarlar ayrarak onlar zayflatmak iin tasarladklarna da vurgu yapmaktadr. Zira bir ounluk partisinin desteine sahip babakan, yasama organnn desteine sahip olmayan bakandan ok daha gl bir konumdadr500. Bakanlk sisteminin ikinci en nemli sorunu, kazanann her eyi kazanmas veya demokratik siyaseti sfr toplaml oyun haline getirmesi ve bu tr bir oyunun ierdii tm potansiyel atmalar beraberinde tamasdr501. Hkmet ekli tanmlamalarndan da hatrlanaca gibi bakanlk sisteminin zelliklerinden biri de tek kiili yrtme organna sahip olmasdr. Bu durum, bakanlk seimlerini, sistem ii siyasal denge bakmndan olduka nemli klmaktadr. Bu yzden, bakanl kazanabilmek iin geni koalisyonlar oluturmak gerekmektedir ki bu da siyasal aznlklarn siyasal yarmada ifade olunmasna olaslk tanmayarak

aratrmalar, bakanlara olan toplumsal gvenin seimden ok ksa bir sre sonra azaldn gstermektedirler. Byle durumlarda, yasama-yrtme arasnda parlamenter sistemde olduu gibi geilerin olmamas veya ittifaklarn kurulmas, saf deitirmelerin yaanmamas ise bakanlar siyasal destekten de mahrum etmektedir. Oysa bir babakan, toplumsal ve siyasal basklardan kurtulmak iin partisinin konumuna gvenerek gvenoyuna bavurabilir veya grevi parti ii baka bir gvenilir kiiye devredebilir. Linz, Presidential or Parliamentary Democracy: Does it Make a Difference, s. 9; Linz, Bakanlk Sistemi veya Parlamenter Sistem Arasndaki Tercihin Siyasal ve Sosyal Sonular, s.129. 499 Shugart, Garey, Presidents and Assembles: Constitutional Design and Electrol Dynamics, s. 3336. 500 Linz, Bakanlk Sistemi veya Parlamenter Sistem Arasndaki Tercihin Siyasal ve Sosyal Sonular, s.120. 501 Juan, Bakanlk Rejiminin Tehlikeleri, s.147.

197

siyasal srecin dna itilmesi demektir502. Buna ek olarak, yar kaybeden koalisyon da iktidar orta olma ansna sahip olmaz. Kazanann hkmeti oluturmada kaybeden koalisyon yelerini srece dhil etme gibi bir siyasal ve hukuksal zorunluluu bulunmamaktadr. Ayrca, kaybeden, parlamenter sistemde olduu gibi parlamentoda ana muhalefet lideri olma statsne de sahip olmaz503 ve Linzin belirttii gibi bakann grev sresi boyunca siyaset sahnesinde yer almaz504. Bakanlk sistemine ynelik nc sorun demokrasinin yerlemesine ve demokratik veya eletiri, sistemin, gelimesine katkda kurumlarn

bulunmamasdr505. Aratrmaclar, bakanlk sistemlerindeki bu sorunun iki sebepten kaynaklandn belirtmektedirler. Bu dorultuda iaret edilen birinci sebep, parlamenter sistemlerden farkl olarak bakanlk sistemlerinde siyaset d kiilerin oyuna katlmasdr. Linz, bakanlk sistemlerinde hem bakan adaylarnn siyasal partilerin ve siyasetilerin desteine sahip olmadan kendi kendilerini aday gsterip sahneye meteorlar gibi girmesine hem de bakann kabinelerinin partiler arasndaki koalisyonlara deil, bakann kiisel gvenine dayanmas dolaysyla teknokratik ve siyaset-d atamalarn sz konusu olmasna iaret etmektedir506. Linze gre, bu durum, bir taraftan byk apta kayrmacla, dier taraftan deiik bakanlar zamannda kabine yelikleri arasnda arpc bir sreksizlie sebep olarak siyasetin ynetimde deneyim kazanm kiiler temelinde kurumsallamasn engellemektedir. Linzin bakanlk sistemlerinde siyasal aktrlerin siyasal kariyer sreksizlii grn, Stephan ve Skach ikilisi, parlamenter sistemlerde siyasetin tam tersi bir zeminde ilemesini ileri srmekle desteklemektedirler. kiliye gre, parlamenter sistemler, parti temelli hkmetlerin kurulmasn zorunlu kldndan siyasal
Ishiyama, Velten, Presidential Power and Democratic Development in Post-Communist Politics, s. 219. 503 Adam Przeworski , Democracy and the Market: Political and Economic Reforms in Eastern Europe and Latin America, Cambridge Univercity Press, Cambridge, 1991, s. 35. 504 Juan, Bakanlk Rejiminin Tehlikeleri, s.148; Bakanlk sisteminde kazanann her eyi kazanmas sorununun kayna, sistemin, Lijphartn belirttii gibi ounluku bir demokrasiyi tevik etmesine baldr. Bu dorultuda, Lijpart, bakanlk sistemlerinde yrtme gcnn tek partide ve daha indirgemeci bir yaklamla tek kiide toplnamsna, ounluku seim sistemi uygulamasna ve iki partili parti sistemine dikkat ekmektedir. Bkz: Arend Lijpart, Presidentialism and Majoritarian Democracy: Theoritical Observations, The Failure of Presidential Democracy, Ed. by. Juan Linz, John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1994, s.95105. 505 Ishiyama, Velten, Presidential Power and Democratic Development in Post-Communist Politics, s. 219. 506 Juan, Bakanlk Sistemi veya Parlamenter Sistem Arasndaki Tercihin Siyasal ve Sosyal Sonular, 1993, s.125.
502

198

aktrlerin siyasete dayal srekli bir kariyer edinmesini tevik etmekte, bu ise onlarn demokrasi tecrbesi kazanarak demokratik sorumluluk bilincini hazmetmelerine ve temsil ettikleri siyasal topluma kar sadakat duygusunu artrmaya sebep olmaktadr507. Bakanlk sisteminin demokratik kurumlarn gelimesine katkda bulunmamasnn ikinci sebebi olarak ise birinci sebep temelinde bakanlk sistemlerinin siyasal parti sisteminin gelimesini engellemesi gsterilmektedir508. Baka bir ifadeyle, bakanlk sistemlerinde hem seimlerde hem de seim sonras dnemde siyasetin ynetilmesinde siyasal partilerin etkin kurumlar olarak yer alamad ileri srlmektedir. Bakanlk sisteminin eletirisi zerine ileri srlen bu gr, yukardaki siyasal verilerle uygunluk gstermektedir. Tablo/8den yerlemi demokrasiler diye tabir edilen bakanlk hkmet eklinin uyguland lkelerde etkili siyasal parti saynn 2 civarnda olduu grlmektedir. Mainwaring, bu dorultuda, bakanlk, ok partililik ve demokrasinin ok zor bir birleim olduuna dikkat ekmektedir. Mainwaringe gre, parlamenter ve iki partili bakanlk sistemine oranla ok partili bakanlk sisteminin yasama-yrtme kmasna yol amas ok daha olasdr. Mainwaringe gre, bakanlk sistemlerindeki siyasal kutuplama, iki partili bir parti sistemi paralelinde kurumsallaarak yasama-yrtme ilikilerinin dengeli bir ekilde srdrlmesini salarken ok partili bir parti sisteminde byle bir dengenin salanmas mmkn olmamaktadr. ok partili bir bakanlk sisteminde, siyasal partilerle bakan arasndaki ittifak ksa dnemler iin olutuundan ve bu ittifakn hkmetin oluturulmasna yansmamasndan dolay hem bakann gc snrlanm olmakta hem de siyasal partiler iktidarn paylalmasna katlmadklarndan gelime zemini bulamamaktadrlar. Bu durumdan hareketle Mainwaring, toplumsal farkllklarn ve paralanmalarn var olduu gelimekte olan lkelerde ok partili bir parti sisteminin olas olmas sebebiyle bakanlk hkmeti eklinin tercih edilmesini aklc bulmamaktadr.509
507

Stephan, Cindy Skach, Constitutional Frameworks and Democratic Consolidation: Parliamentarism versus Presidentialism, s.22. 508 Terry D. Clark, Jill N. Wittrock, Presidentialism and the Effect of Electrol Law in PostCommunist Systems, Comparative Political Studies, 2005; 38; s. 171188. 509 Mainwaring, Presidentialism, Multipartism, and Democracy: The Difficult Combination, s.200.

199

Bakanlk sistemlerine ynelik son eletiri, sistemin, gei srelerinin delegasyoncu demokrasi ile sonulanmasna sebep olmasdr510. ODonnell tarafndan siyaset bilimi literatrne kazandrlan bir terim olan delegasyoncu demokrasi, ilk kez gei sonras Latin Amerika bakanlk rejimlerini tanmlamak amacyla kullanlmtr. ODonnelle gre temsili demokrasilerden farkl bir demokrasi tipi olan delegasyoncu demokrasilerde esas olan halkla seilmi bakan arasndaki dikey sorumluluk durumudur. Temsili demokrasilerden farkl olarak delegasyoncu demokrasilerde yatay sorumluluk olarak tanmlanan demokratik kurumlar arasnda karlkl bamllk ve sorumluluk sz konusu deildir. Baka bir ifade ile seilmi bakann temsili demokrasilerde olduu gibi sadece seimden seime deil ayn zamanda grev sresi srasnda dier kurumlara da hesap verme sorunu bulunmamaktadr511. Burada esas olan halk tarafndan seilmi bir bakann, tek bana belli bir sre iin halk adna konuma ve siyaseti belirleme yetkisini devralmas ve halk tarafndan olas baar ve baarszlkta sadece onun sorumlu grlmesidir. Bakanla halka arasnda byle bir ilikinin olumas iki sebeple aklanabilir. Birincisi, daha nce de belirtildii gibi seilmi bakanla seilmi parlamentonun meruluklarnn alglan tarzlar arasndaki farktr. kincisi ise parlamentodan farkl bir meruluk alglan tarzna sahip bakann eski rejimden miras alnan ekonomik ve sosyal sorunlarn zmnde daha etkili olacana olan ulusal gvendir. Delegasyoncu demokrasilerde, bakanl kazanan kii, bir seim dnemi boyunca, lkeyi kendi uygun grd tarzda ynetme olanana sahiptir. Hale ve dierlerinin belirttii gibi, delegasyoncu demokrasilerde bakanlar, tercih ettii aralara gre deil siyasal baarlarna gre yarglanr512. Bakan, milletin sembol gibi grld ve ulusal karlarn koruyucusu sayld iin kendisini belli partilerle ve dier rgtl menfaatlerle zletirmek istemez; dier bir deyimle milletin babas roln oynayarak partiler-st bir konum almaya alr. Dolaysyla partilere ve

510 511

zbudun, Demokrasiye Gei Sreinde Anayasa Yapm, s.175177. Guillermo ODonnell, Delegative Democracy, Journal of Democracy, Vol.5, January 1994, s. 6162. 512 Henry E. Hale et al., Putin and the Delegative Democrasy Trap: Evidence From Russias 20032004 Elections, Post Soviet Affairs, 2004, 20, 4, s. 287.

200

dier siyasal kurumlara hesap verme durumunda olmay, bu ulusal grevin gereklemesini engelleyen can skc bir durum gibi grme eilimindedir. Ulusal karlarn koruyucusu olarak alglanan bakan, elbette bu karlarn ieriinin belirlenmesi yetkisini de kendisinde grr. Bu sebeple, bakan, siyasalarn oluturulmasnda yasama organnn, siyasal partilerin ve menfaat gruplarnn itiraz ve direnilerini gz ard ederek siyasalarnn hukuksal altyapsn kendisi belirler. Yalnz ODonnellin belirttii gibi delegasyoncu demokrasi tam anlamyla otoriter rejim saylmamaktadr. Delegasyoncu demokraside bakan, dier kurumlarn hassasiyetini ve fonksiyonelliini gz ard eden bir slup uygulaya bilse de baarszl karsnda hem kurumlar hem de toplum tarafndan ak bir ekilde eletirilebilmektedir513. Hale ve dierleri ise delegasyoncu demokrasilerde, yatay hesap verme sorumluluu bulunmamasndan ve siyasal kararlarn byk suretle alnmasndan dolay siyasalarn sadece karar aamasnda kaldna ve gereklemediine dikkat ekmektedir. Dolaysyla delegasyoncu demokrasilerde bakanlar kararlar uygulayacak kurumsal altyapdan yoksun kalmakta ve bu sebeple de zme vaadinde bulunduklar sorunlarn ortadan kaldrlmasnda baarsz olmaktadrlar. Bu durum byk halk desteiyle seilmi bakanlarn seimden belli bir sre sonra siyasal desteklerinin dibe vurmasna yol amaktadr. Bir sonraki bakanlk seimleriyle veya baka bir yntemle bakanlktan ayrlan kiinin yerini ise yine ayn duygusallkla ve ayn hedeflerle seilen bakan almaktadr514.

B. 1993 Sonras Rusya Federasyonunda Siyasal Sre

Yukarda, 1993 Rusya Federasyonu Anayasas ile kurumsallatrlan hkmet eklinin glendirilmi bakanlk veya Devlet Bakan lehine bir bakanlk olduunu ve bakanlk hkmet eklinin demokrasinin yerlemesi asndan bir takm riskler tadnn ileri srldn ortaya koyduk. Bu alt balkta, yaklak 15 yllk sre ierisinde Rusya Federasyonunda demokrasinin yerlemesi asndan bakanlk hkmet ekli balamndaki sorunlarn sz konusu olup olmadn
513 514

ODonnell, Delegative Democracy, s. 61. Hale et al., Putin and the Delegative Democrasy Trap: Evidence From Russias 2003-2004 Elections, s. 288.

201

incelemek adna siyasal sreci ele alacaz. Bu erevede, bakanlk hkmet eklinin uyguland demokrasilerde sorunlarn temel kaynann yasama ile yrtmenin organik ve ilevsel ayrl ve buna bal olarak dier zellikler ve bakanlarn seimi, siyasal slubu olduunu dikkate alarak Devlet Dumas - Devlet Bakan ilikilerinde Devlet Dumasnn siyasal bileimleri ve Yeltsin-Putin karlatrmasnda Devlet Bakanlarn seimi, ncelikleri ve siyasal sluplarn konu edinceiz. Bununla birlikte, Rusya Federasyonunda anayasal yapnn nasl bir toplumsal yap ile yan yana geldiini gstermek adna Rusya Federasyonunda siyasetin toplumsal temellerine iaret etmeye de alacaz.

1. Gei Srasnda Rusya Federasyonunda Siyasetin Toplumsal Temelleri Bakanlk hkmet eklinin uyguland lkelerde demokrasinin yerlemesi asndan ciddi sorunlarn olduu grn dikkate almakla birlikte yukardaki tablolardan da hareketle btn bakanlk sistemlerinin krlgan, istikrarsz demokrasiler olmadn da belirtmek lazm. Bu balamda, birok siyaset bilimcinin de iaret ettii gibi, baarl bakanlk sistemi uygulamas olarak ABD rneini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Sartori, bakanlk hkmet eklinin iktidar zayf klan veya sistemi felce uratan btn zelliklerine ramen ABDde ileyebilmesini, ABD siyasetinin u zelliine balamaktadr: i) ideolojik ilkesizlik, ii) zayf ve disiplinsiz partiler ve iii) yerel sorunlara ynelik siyaset515. Sartoriye gre, bu zellikler sayesinde bir bakan, Kongrede ihtiya duyduu oylar, karlnda seim evrelerine menfaatler salamak suretiyle elde edebilir. Belirtelim ki, Sartorinin iaret ettii ABD siyasetinin zayf ve disiplinsiz partiler zelliini, semen tabannn olabildiince atomize olmas ve iktidar yarna olabildiince ok sayda partinin katlmas eklinde alglamamak lazmdr. Tam tersine, Valenzuelann da belirttii gibi, ABD sisteminin iyi ilemesinin sebeplerinden biri, hem siyasal iktidar yarnn seim
515

Sartori, Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, s. 120.

202

dnemlerinde iki partili bir parti sistemi eklinde ilemesi hem de bu siyasal partilerin disiplinli bir rgt olmamasdr. Valenzuela, ABD sisteminin iyi ilemesine katk salayan dier faktrlerin ise unlar olduunu belirtmektedir: i) yasama ve yrtmeden bamsz ve bu iki kuvvet arasndaki sorunlarda bir arabulucu olarak devreye girebilen Yksek Mahkemenin varl, ii) sivil ynetimin askeri ynetim zerindeki stnl, iii) i siyasette federe devletleri etkili klan federalizm uygulamas516. Valenzuela, Latin Amerika lkelerinde bakanlk sisteminin sorunlara neden olmasn, bu lkelerin toplumsal yaplarnn ABD rneinin iyi ilemesine yardmc olan toplumsal yapdan farkl olmasna balamaktadr. Valenzuela, ABDden farkl olarak Latin Amerika lkelerinde siyasetin merkeziyeti yapsnn kazanann her eyi kazanmasn etkin kldna, siyasal partilerin dini, sosyal ve snfsal blnmeler sebebiyle iki kutuplu bir yarta toplanamadna ve siyasetin clientalist yaps dolaysyla yarg kurumunun yrtmeden bamszlaamadna iaret etmektedir517. Bu durumdan hareketle, bakanlk hkmet eklinin demokrasinin yerlemesi asndan birtakm sorunlara temel oluturmas tezi ile birlikte bu hkmet eklini kurumsallatran lkelerin toplumsal yaplar, siyasal gelenekleri de gz ard edilmemelidir. Bu yzden Rusya Federasyonu balamnda da anayasal yapnn nasl bir toplumsal yap ile yan yana geldiini gstermek ihtiyac domaktadr. Hkmet eklinin Rusya Federasyonunda demokrasinin yerlemesi asndan sorunlara sebep olup olmadn 1993 sonras siyasal sreci ele aldktan sonra analiz edeceimize gre bu kapsamda sadece gei srasnda Rusya Federasyonunda siyasetin toplumsal temellerine iaret edeceiz. ncelikle Perestroyka ile balayan gei srecinin toplumsal niteliine deinmek gerekmektedir. Daha nceki blmlerimizde belirttiimiz gibi Perestroyka reformlarnn en nemli ayaklarndan biri, ynetim kadrolarnda yaanan yenileme olmutur. Yenileme, yal nesil nomenklaturann yerini yeni nesil nomenklaturaya brakmas erevesinde cereyan etmitir. Aratrmaclar, yeni nesil nomenklaturann
516

Arturo Valenzuela, Latin America: Presidentialism in Crisis, Journal of Democracy, Vol. 4, No, 4, October 1993, s. 67. 517 Valenzuela, Latin America: Presidentialism in Crisis, s. 7.

203

ve onlarn korumasndakilerin Perestroyka reformlarnn bir dier aya olan ekonomik liberalleme almlar sayesinde ekonomik alanda Rusya Federasyonunun burjuva snfna dntne iaret etmektedir518. Bu anlamda, Rusya Federasyonunda yaanan geiin niteliksel anlamda elit deiimine yol amad ve geiin nomenklaturann siyasal gcn korumakla birlikte ekonomik gce de erimesine arac olduu sylenmektedir519. Baka bir ifadeyle, gei, komnizm sonras ynetimin toplumun orta snflarndan oluan yeni bir kadronun kontrolne gemesiyle sonulanmamtr520. Bu bakmdan Rusya Federasyonunda gei, toplumsal dengelerin deiimi anlamna gelmemekte ve gl bireyci zellik tamaktadr521. Golosov, toplumsal karlarn siyasal partiler yerine ekonomik ve siyasal gce sahip ve boss diye tanmlanan bu elitler evresinde cemletiine iaret etmektedir522. Ross ise federe birimlerde federe birim yneticilerinin kendi ynetimlerindeki kamu mallarnn zelletirilmesine Moskovay ortak etmemek ve doal kaynaklarn iletilmesinde Moskovay devre d brakmak amacyla ayrlk siyaset izlediklerini belirtmektedir523. Rusyada geiin gl bireyci zellii yannda Perestroyka reformlarnn sivil toplumu canlandrma aya dolaysyla toplumsal karlarn olabildiince dank ve ksr hedefler balamndaki rgtlenmesine de iaret etmek gerekir. Daha nce belirttiimiz gibi, nc dalga demokratikleme rneklerinden farkl olarak Rusyadaki otoriter rejim dneminde toplumsal rgtlenmelerin tamamen yasaklanmas ve yok edilmesi, Rusyada sivil toplum canlanmasnn beklenilmeyen

Kryshtanovskaya, White, From Soviet Nomenklatura to Russian Elite, s. 717722. Bkz: David Lane, Cameron Ross, From Communism to Capitalism: Ruling Elites from Gorbachev to Yeltsin, St. Martins Press, New York, 1999; Vladimir Boxer, Russiaa Path to Democracy: From Dreams to Reality, Problems of Post-Communism, Sep/Oct. 1995, Vol. 42, Issue 5, s. 5459. 520 Lilia Shevtsova, Political Pluralism in Post-Communist Russia, Political Parties in Russia, Ed. by. Alexander Dallin, University of California, California, 1993, s. 4962; Sakwa, Russian Politics and Society, s.256. 521 Rusya Federasyonunda geiin gl bireyci zellik tamas ile anlatlmak istenen merkezi ve yerel dzeyde iktidarn gl karizmatik liderler zerinde cemlemesidir. 522 Grigorii V. Golosov, Russian Political Parties and the Bosses: Evidence from the 1994 Provincial Elections in Western Siberia, Party Politics, Vol. 3, No. 1, 1997, s. 6. 523 Cameron Ross, Federalism and Democratization in Russa, Communist and Post-Communist Studies, 33 (2000), s. 405406; Ayrca bkz: Vera Tolz, rina Busygina, Regional Governers and Kremlin: The Ongoing Battle for Power, Communist and Post-Communist Studies, (30) 1997, s. 401426.
519

518

204

dzeyde ve sayda artmasna sebep olmutur524. Bu durum, toplumsal karlarn gl siyasal rgtlerce temsil edilmesini engellemekle beraber toplumun farkl temellerde paralanmasna da yol amtr. White ve McAllister, gei srasndaki Rusyada onlarca, hatta yzlerce siyasal partinin ortaya ktna, fakat hi birisinin birka binden fazla yeye sahip olamadna ve federal ve federe dzeyde ynetimin oluturulmasn etkileyemediine dikkat ekmektedir525. McFaul ise olumakta olan partilerin ideolojik olarak birbirinden ayrlmadna ve ayn toplumsal tabana hitap ettiine iaret etmektedir526. Yaplan aratrmalar, 1990l yllarn banda Rusya Federasyonu toplumunun dier Dou Avrupa lkeleri toplumlarna oranla merkezka deerlere daha ok eilimli olduunu gstermektedir527. Golosov, hem geiin gl bireyci zellii hem de toplumun farkl temellerde paralanmas, siyasal partilerin ideoloji temelli ve yelerinin birbirine glc bir ekilde baland kader topululuklar yerine yelerin geici maddi karlar sebebiyle bir araya geldii rastlant topluluklarna dnmesini salamtr, demektedir528. Bu duruma, Kitscheltin de belirttii gibi Rusyann Avrupann yaad tarihi geliim evrelerini ve toplumsal dnmleri yaamamas ve toplumun ve dolaysyla siyasal partilerin de bu geliim ve dnm evreleri temelinde rgtlenme sreklilii gstermemesi de katkda bulunmutur529. Austos Darbesinin defedilmesini takiben uygulamaya konulan siyaset de bu dnemdeki toplumsal yapy etkilemitir. Birok aratrmac, bu dnemdeki uygulamalar dolaysyla Rusyadaki geiin devrimsel nitelikte olduuna iaret

Steven Fish, Who Shall Speak for Whom? Democracy and Interest Representation in Post-Soviet Russia, Political Parties in Russia, Ed. by. Alexander Dallin, University of California, California, 1993, s. 37. 525 Stephen White, Ian Mcallister, Democracy, Political Parties and Party Formation in PostCommunist Russia, Party Politics, Vol. 1, No.1, 1995, s. 4972. 526 Michael Mcfaul, Party Formation after Revolutionary Transitions: The Russian Case, Political Parties in Russia, Ed. by. Alexander Dallin, University of California, California, 1993, s. 7. 527 rnek olarak bkz: William M. Reisinger et al., Political Values in Russia, Ukraine and Lituania: Sources and Implications for Democracy, British Journal of Democracy, Vol.24, No. 2, April 1994, s.183-223. 528 Grigorii V. Golosov, Who Survives? Party Origins, Organizational Development, and Electoral Performance in PostCommunist Russia, Political Studies, (1998), XLVI, s. 514. 529 Avrupada yaanan ulusal ve endstr devrimleri, siyasal partilerin zamanla sadece drt temel ayrm erevesine merkez/cevre, dinsel/sekler, ehirli/krsal, sermaye/emek oturmasn ve bu cercevedeki taban dorultusunda sreklilik kazanmasn salamtr. Bkz: Herbert Kitschelt, Formation of Party Cleavages in Post-Communist Democracies: Theorical Propositions, Party Politics, Vol. 1, no.4, s. 447448.

524

205

etmektedir530. Geiin devrimsel nitelikte olmas, hem ekonomik hem de siyasal adan olumsuz sonulara yol amtr. Orta snf daha nce liberal ekonomik devrim diye tanmladmz bu uygulamalar sonrasnda gcn tamamen kaybederken devlet yardmlarndan mahrum kalan ekonomik birimler de i gremez hale gelmitir531. Bu durum, bir taraftan demokrasi ve piyasa ekonomisi taraftar olan kitlelerin dncelerinin olumsuz anlamda deimesine sebep olmu, dier taraftan ise liberal partilerin toplumsal tabannn oluumunu engellemitir532. Geiin devrimsel nitelikte olmasnn siyasal adan bir dier sonucu, szlemeli geiten farkl olarak gei sonras siyasal arenann eski ideolojik yaklamla yeni ideolojik yaklamn ortak uzlamasyla belirlenmemesi olmutur. McFaul, bu sebeple amasal olarak biri dierinin varlna son verecek kart ideolojik yaklamlarn dnm geirmeden bir arada bulunmaya devam ettiini belirtmektedir533. Siyasal kurumlarn, gruplarn ve aktrlerin, demokrasinin son bulma pahasna amalarna ulama gayreti iinde olmas ise Linz ve Stepann belirttii gibi, demokrasinin yerlemesi iin uygun zeminin olumasn engellemektedir534. Yukardaki tespitler dorultusunda gei srasndaki Rusya Federasyonunda siyasetin toplumsal temellerine ilikin u hususlar belirtilebilir: i) lider merkezli siyaset ve rgtlenme, ii) dar toplumsal tabana sahip zayf siyasal parti sistemi, iii) orta snfn zayflamas, iv) federal devletle federe birim liderleri arasnda ekonomik kar ve kiisel iktidar amal g mcadelesi ve v) siyasal aktrlerin demokrasinin son bulma pahasna amalarna ulama gayreti iinde olmas.

530

Michael Mcfaul, Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, Hoover Institution Press, California, 1997, s. 39; James R. Millar, From Utopian Socialism to Utopian Capitalism: The Failure of Revolution and Reform in the Post-Soviet Russia, Problems of PostCommunism, May/June 1995, Vol. 42, Issue 3, s. 7. 531 Boxer, Russiaa Path to Democracy: From Dreams to Reality, s.55. 532 Jon H. Pammett, Elections and Democracy in Russia, Communist and Post-Communist Studies, 32 (1999), s. 4560. 533 McFaula gre, komnizme ve Sovyetler Birliine geri dn, gei sonrasndaki birok siyasal parti ve hareketin amac oluverdiinden gei srasndaki Rusya Federasyonunda muhlaefet yeni rejime sadk deildi. Mcfaul, Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, s. 14. 534 Linz, Stephan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University, 1996, s. 6.

206

2. Devlet Dumasnn Siyasal Bileimleri

Bakanlk rejimlerinde, yasama ve yrtme organlarnn oluumu birbirinden ayrdr ve seim mekanizmas, organlarn her biri iin ayr ayr kullanlmaktadr. Yasama organ, genel oyla halk tarafndan seildii gibi yrtme yetkisini kullanan Devlet Bakan da yine halk tarafndan ayr bir seimle greve gelmektedir. Bu durum, bakan ve yasamann siyasal anlamda farkl partilerin, grlerin temsilcisi olarak kar karya bulunmasna yol amaktadr. Rusyada da Devlet Bakanl seimi ile parlamentonun alt kanad olan Devlet Dumas seimleri birbirinden ayr yaplmaktadr. Burada Rusya Devlet Bakanlarnn grev srelerinde yaplan Devlet Dumas seimlerinin onlar asndan nasl bir siyasal birleim ortaya karttklar incelenmektedir. a. Yeltsin Dneminde Devlet Dumas Seimleri ve I. ve II. Dnem Devlet Dumasnda Siyasal Bileim Yeltsinin Devlet Bakanl grevinde bulunma dnemi, 19911999 yllarn iine almaktadr. Bu sre ierisinde srasyla 1993, 1995 ve 1999 yllarnda olmak kaydyla I., II. ve III. dnem Devlet Dumas seimleri yaplmtr. I. ve II. dnem Devlet Dumasnn grev sreleri, Yeltsinin Devlet Bakanl grevinde bulunma sresiyle ayn dnemi kapsarken III. dnem Devlet Dumasnn grev sresinin balama tarihi, Yeltsinin artk Devlet Bakanl grevinde bulunmad dneme rastlamaktadr. Buna ek olarak, I. ve II. dnem Devlet Dumas seimlerinin hukuksal ve siyasal zeminin olumasnda Yeltsin ve Yeltsine bal unsurlarn nemli rol oynad gzlemlenirken III. dnem Devlet Dumas seimlerinde siyasal anlamda bu unsurlarn yerini doldurmaya aday olanlarn etkili olduu grlmtr. Bu yzden, Yeltsin dneminde Devlet Dumas seimleri ile I. ve II. dnem Devlet Dumas seimlerini dikkate almaktayz.

207

I. dnem Devlet Dumas seimleri, 1993 Rusya Federasyonu Anayasasnn halkoylamas ile ayn tarihte yaplmtr535. Yeltsinin 21 Eyll 1993 tarihli ve 1400 sayl Devlet Bakanl Ukaz ile RHTK ve Yksek Sovyeti feshetmi olmasndan dolay seimlere ilikin dzenlemeler536, (yasamann kabul ettii bir yasala deil) yine Yeltsinin kabul ettii 1 Ekim 1993 tarihli ve 1557 sayl Devlet Bakanl Ukazyla belirlenmitir. Belin ve Orttung, Yeltsinin, kabul ettii ukazla kendi karlarna ynelik bir seim sonucu elde etmeyi amaladn ifade eder. kiliye gre, Yeltsin, bu balamda parti tabanl bir Devlet Dumasnn oluturulmasyla hem kendi reformlar iin yasal dzenlemeleri destekleyecek iktidar partisinin537 ortaya kacan hem de milletvekillerinin parti disiplinine bal bulunaca sebebiyle Haspolatov gibi gl yasama organ bakannn etkisine giremeyeceini ngrmtr538. McFaul ise daha ok anayasa tasla almalaryla megul olan Yeltsinin bu ngrlerinin, 1 Ekim 1993 tarihli ve 1557 sayl Devlet Bakanl Ukaznn hazrlanmasn stlenen danmanlarnn dncelerine dayandn belirtmektedir539. Bu erevede, McFaul, 1 Ekim 1993 tarihli ve 1557 sayl Devlet Bakanl Ukaznn, 1992nin ortalarndan itibaren tartlmaya balayan iki seim yasas taslandan Anayasa Komisyonu yesi einisin Yksek Sovyete sunduu taslak esas alnarak hazrlandna iaret etmektedir. Belirtelim ki, einisin seim yasas tasla, milletvekillerinin %70nin tek isimli ounluk sistemiyle, %30nun ise nispi temsil sistemiyle seilmesini ngren karma bir seim sistemi kurumsallatrrken Yerel Sovyetler Komisyonu yesi
535

Sonular bakmndan anayasann halkoylamas ile Devlet Dumas seimleri, Yeltsini ayn derecede memnun etmemitir. Komnist dnemle btn ideolojik balar koparan ve RHTKni fesh ederek yeni bir hkmet ekli kurumsallatran anayasa tasla, %54.8 evet oyuyla halktan onay alarak Yeltsine olan halk desteinin gstergesi olmutur. Bkz: Timothy T. Colton, Public Opinion and the Constitutional Referendum, Growing Pains: Russian Democracy and the Election of 1993, Ed. by. Timothy Colton, Brookings Institution Press, Washington D. C., 1998, s. 291 311. 536 Ukazn 3. maddesinde, yeni yasama organnn toplanmasna kadar olan srede btn yasama yetkisinin Rusya Federasyonu Devlet Bakan ve Rusya Federasyonu Hkmeti tarafndan kullanlaca belirtilmektedir.Ukazn Rusca metni in bkz: http://www.constitution.garant.ru/ DOC_72280.htm#sub_para_N_3. 15.02.2007. 537 Rusyada iktidar partisi kavram, parlamentoda ounlua sahip olup hkmeti oluturan parti iin kullanlmamaktadr. Bu kavram, Kremlin gdml partileri tanmlamak amacyla kullanlmaktadr. 538 Belin, Orttung, The Russian Parliamentary Elections of 1995; The Battle for the Duma, s.19. 539 McFaul, Institutional Design, Uncertainty and Path Dependency during Transition: Cases From Russia, s.39.

208

Balalanin seim yasas tasla ise btn milletvekillerinin tek isimli ounluk sistemine gre seilecei ounluk seim sistemini kurumsallatrmaktayd. einisin karma seim sitemini ngren tasarsnn amacnn, seimlerle bir taraftan (ounluk sistemi ile) ulusal dzeydeki zayf ve marjinal siyasal partilerin elenmesini salamak dier taraftan ise (nispi temsil sistemi ile) siyasal partilerin yerel dengelere gre oluumunu engellemek ve ulusal siyasal partilerin geliimini tetiklemek olduu belirtilmektedir540. Balalann ounluk sistemini ngren tasarsnn amacnn ise siyasal partilerin yeteri kadar toplumsal tabannn olumad bir ortamda Moskova merkezli liberal siyasal gruplarn zellikle federe birimlerde zayf olan siyasal desteklerinin zerinde bir oranla temsil edilmesini nlenmek olduu ileri srlmektedir541. RHTK ve Yksek Sovyetin feshedilmesini takiben Devlet Bakanl daresi Sekreteri Sergey Filatov bakanlndaki alma grubu, yukarda iaret ettiimiz dncelerden hareketle einisin seim yasas taslan temel alarak I.dnem Devlet Dumas seimlerinin hukuksal altyapsn belirlemiler. Sisteme ilikin dzenlemelere son ilaveler ise Devlet Bakanl Ukaznn yaynlanmasna birka gn kala, Yeltsine yaknl ile bilinen Sergey Alekseev ve Sergey Kovalev gibi hukukularn Yeltsinle yapt grmeler sonrasnda yaplmtr542. Grmelerde nispi temsil sisteminin ulusal dzeydeki siyasal partilerin gelimesine olumlu katk salayaca ve bu sebeple seimlerin toplumsal karlarn gl siyasal partiler evresinde rgtlenerek demokrasinin yerlemesine hizmet edecei gr tekrarlanmtr. Ayrca, 1993 yaznda kurulan Kremlin gdml Rusyann Seimi Partisinin seimlerde yksek oy alabilmesinin de nispi temsil sistemiyle mmkn olaca vurgulanmtr543. Yeltsin, bu nerileri dikkate alarak nispi temsil sistemi ile ulusal seim evresinden seilecek olan milletvekillerinin orannn %30dan %50ye
Timothy T. Colton, The 1993 Election and the New Russian Politics, Growing Pains: Russian Democracy and the Election of 1993, Ed. by. Timothy Colton, Brookings Institution Press, Washington D. C., 1998, s.11-16; Hough, Institutional Rules and Party Formation, s. 48-54. 541 McFaul, Institutional Design, Uncertainty and Path Dependency during Transition: Cases from Russia, s.40. 542 McFaul, Institutional Design, Uncertainty and Path Dependency during Transition: Cases from Russia, s. 41. 543 Regina Smyth, Building State Capacity from the Inside out: Parties of Power and the Success of the Presidents Reform Agenda in Russia, Politics&Society, Vol. 30, No.4, December 2002, s. 564 566.
540

209

ykseltilmesini kabul etmitir. Bylece, 450 milletvekilinin yarsnn tek isimli ounluk sistemine gre dier yarsnn ise nispi temsil sistemine gre seilmesi kararlatrlmtr544. Seim dzenlemelerine gre, tek isimli seim evresi uygulamas iin btn lke, her federe birimin en az bir seim evresi olmas eklinde 225 seim evresine blnecek ve her seim evresinde en fazla oy alan aday, ilgili seim evresinden milletvekili seilmi saylacakt. Nispi temsil seim sistemine gre seilecek 225 milletvekillii iin ise tek ulusal seim evresi uygulamas yaplacak ve seim birlikleri, adaylarn tek federal liste halinde Merkezi Seim Komisyonuna takdim edecekti. Belin ve Orttung, seim sisteminin kendisinden beklenen zayf ve marjinal siyasal partileri eleme amacna hizmet ettiine iaret etmektedir545. yle ki, birok siyasal parti veya hareket, daha seim ncesinde, ulusal seim evresi balamndaki seimlerde yarabilme hakkn elde edebilmek iin kendilerinin seimlere katlmasn destekleyen yz bin semenin imzal dilekesini toplama baars gsteremediinden seimlere katlamamtr. Sz konusu seim ncesi semen desteini toplama baarsn gsteren ve bu yzden seimlere katlmak iin Merkezi Seim Komitesine bavuran 21 siyasal parti veya seim bloundan ise sadece 13nn bu yeterlilii dzenlemelere uygun elde ettiine karar verilmitir546. Son olarak 13 siyasal parti veya seim bloundan ise sadece 8i %5lik seim barajn
544

Seimleri ulusal siyasal parti ve dier siyasal rgtlenmeler arasndaki bir yara dntrmek ve zayf ve marjinal ulusal siyasal partileri elemek iin kararlatrlan dier hkmleri ise yle zetleyebiliriz: i) ulusal seim evresinde milletvekilliine aday gsterebilme hakkna sadece ulusal seim birlikleri - 1557 sayl Devlet Bakanl Ukaznn 5/2. maddesine gre, Federal Adalet Bakanlnda kayda alnm federal siyasal partiler, federal siyasal harektlar veya bu siyasal parti veya harektlarn seim ncesi oluturduklar seim bloklar ulusal seim birlikleri saylr - sahiptir (1557 sayl Devlet Bakanl Ukaz, madde 5/1), ii) ulusal seim birlikleri, seimlerde yarabilme hakkn elde edebilmek iin kendilerinin seimlere katlmasn destekleyen yzbin semenin imzal dilekesi ile Merkezi Seim Komitesine bavurmaldr. Sz konusu yzbin semenden ancak %15i ayn federe birimde ikamet etmelidir (1557 sayl Devlet Bakanl Ukaz, madde 23/5), iii) ulusal seim birliklerinin ulusal seim evresinden aldklar oylarnn Devlet Dumasnda sandalyeye dnmesi, %5lik seim barajn amalarna baldr (1557 sayl Devlet Bakanl Ukaz, madde 38/2), iv) tek isimli seim evrelerinde, milletvekilliine aday gsterebilme hakkna ulusal seim birlikleri ve o evrenin semen gruplar sahiptir (1557 sayl Devlet Bakanl Ukaz, madde 5/1), v) ulusal seim birliklerinin tek isimli seim evrelerinde aday gsterebilmesi iin tekrardan o cevrenin semen desteini gsteren bir dileke topluluuna bavurmaz. lgili evrenin semen gruplarnn seimde yarabilme hakkn elde edebilmesi iin ise o evrenin toplam semen saysnn %1i oranndaki bir semen destei ile Merkezi Seim Komitesine bavurmas gerekir (1557 sayl Devlet Bakanl Ukaz, madde 24/2). 545 Belin, Orttung, The Russian Parliamentary Elections of 1995; The Battle for the Duma, s.20. 546 Colton, The 1993 Election and the New Russian Politics, s. 17-21.

210

aabilmitir. Tablo/9da, siyasal parti veya harektlarn seimlerde ald oy yzdesi gsterilmektedir. Tablo/9. 1993 Devlet Dumas Seim Sonular
Siyasal Parti ve harekatlar sde parti oy % sden kazanlan m.vekili says tisden kazanlan m.vekili says toplam m.vekili says

RLDP RS RFKP RK ZP Yabloko RBUP RDP DRRH Vatanda Birlii RG RSH eref ve Merhamet Harekat Bamszlar

22.9 15.5 12.4 8.1 8.0 7.9 6.8 5.5 4.1 1.9 1.3 0.8 0.7 -

59 40 32 21 21 20 18 14 0 0 0 0 0 -

5 25 9 2 16 7 3 1 5 6 1 0 3 136

64 65 41 23 37 27 21 15 5 6 1 0 3 136

us-ulusal seim evresi tis-tek isimli seim evreleri RLDP-Rusya Liberal Demokrat Partisi RS-Rusyann Seimi (Demokraticesky Bbor Rossii) RFKP-Rusya Federasyonu Komnist Partisi RK-Rusyann Kadnlar ZP-Ziraat Partisi RBUPRusya Birlik ve Uyum Partisi RDP-Rusya Demokrat Partisi DRRH-Demokratik Reform iin Rusya Harekat RG-Rusyann Gelecei RSH-Rusya Salkl evre Harekat Kaynak: Colton, The 1993 Election and the New Russian Politics, s. 22.

211

Tablo/9dan seim sisteminin kendisinden beklenen ikinci ama olan iktidar partisine, yani Rusyann Seimine (RS), Devlet Dumasnda ounluu salamaya ise hizmet etmedii grlmektedir. Hem ulusal seim evresinde hem de tek isimli seim evrelerinde oylarn byk bir ounluunu almas beklenen RSnin ulusal seim evresinde sadece %15.5 oyla yetinmesi, bata partinin kurucular ve seim sisteminin fikir babalar olmak kaydyla herkes iin srpriz olmutur547. Peki, Devlet Bakanl daresinden, hkmet yelerinden, federe birim liderlerinden ve demokratikleme srecinin tannan simalarndan liberal ekonomik sreci devam ettirmek adyla birok siyasal aktrn bir araya gelmesiyle oluturulan ve kendini biz Devlet Bakannn partisiyiz diye tanmlayan RS neden beklenen baary elde edememitir? Aratrmaclar, RSnin seim yenilgisinin iki sebepten kaynaklandna iaret eder. Sz konusu sebeplerden birincisi, seim sistemine ilikin olmayan unsurlarla ilgilidir. Bu balamda, bir taraftan semenin 19911993 yllar arasnda uygulanan liberal ekonomik reformlarn yaratt olumsuz sonulardan, Sovyet sonras dnemde Rusyann uluslararas etkisinin zayflamasndan ve federe cumhuriyetlerin ayrlk politikalara ynelme srecine girmesinden RSyi sorumlu grmesine dier taraftan ise RS liderleri arasndaki blnmeler ve iyi yrtlmeyen seim kampanyas gibi rgtlenme sorunlarna vurgu yaplr548. RS asndan baarszln ikinci sebebi olarak ise seim sistemi gsterilir. Buna gre, nispi temsil sistemi, semenlere adaylar yerine ulusal siyasal partiler arasnda tercih yapma formln sunduundan semen davrann siyasal parti liderlerinin poplaritesi ekillendirmitir549. Yeltsinin RSni desteklediini kamuoyuna etkili bir ekilde ilan etmemesi ve ek olarak RSnin liberal ekonomik reform ve d politika dolaysyla halk tarafndan sevilmeyen Yegor Gaidar Hkmeti ile anlmas gibi faktrlerin, bu dorultuda, semenlerin RSye olan tutumunu belirlemitir, denilmektedir. Belirtelim ki, bu gr, ulusal seim

547

Michael McFaul, Russias Choice: The Perils of Revolutionary Democracy, Growing Pains: Russian Democracy and the Election of 1993, Ed. by. Timothy Colton, Brookings Institution Press, Washington D. C., 1998, s.11-16; Hough, Institutional Rules and Party Formation, s.119-120. 548 Beat Kernen, The Russian Parliamentary Elections of 1993: A Quasi-Historical Interpretation in Light of the 1995 Elections, East European Quarterly, Vol. 30, No.2, s. 239-245; McFaul, Russias Choice: The Perils of Revolutionary Democracy, s. 121-131. 549 Robert G. Moser, Independents and Party Formation: Elite Partisanship as an Intervening Variable in Russian Politics, Comparative Politics, Vol. 31, No. 2, January 1999, s. 148.

212

evresinden birinci parti olarak kan ve oylarn %22.9nu alan Rusya Liberal Demokratik Partisinin (RLDP) seim baarsn da aklamaktadr. Aratrmaclar arasnda, lke geneline yaylan bir parti rgtlenmesine sahip olmayan ve bu yzden de tek isimli seim evrelerinden sadece 5 milletvekili karabilen, ayrca ekonomik ve siyasal sorunlara ilikin somut zmler retemeyen RLDPnin ulusal seim evresindeki baarsn karizmatik parti lideri Vladimir Jirinovskiye borlu olduu konusunda fikir ayrl bulunmamaktadr550. Medvedkov ve dierlerinin belirttii gibi, Jirinovskinin Amerikan kart milliyeti klar, Rusyann sorun yaad komu lkelere snr olan blgelerde ve nfusunun byk ounluunu Ruslar oluturan federe birimlerde, ulusal seim evresi balamndaki oylarn RLDPye gitmesini salamtr551. 1993 Devlet Dumas seimlerinde ulusal seim evresinde uygulanan %5lik seim barajn aan dier partiler ise unlar olmutur: Rusya Federasyonu Komnist Partisi (RFKP), Rusyann Kadnlar (RK), Rusya Birlik ve Uyum Partisi (RBUP), Rusya Demokrat Partisi (RDP) ve Yabloko. Kkleri Perestroyka dneminde toplumsal canlanma sonras oluan kadnlar konseylerine dayanan RK (harekat) %8.1, Golosovun ifadesiyle seimlerden RSye alternatif demokrasi ve liberal ekonomi partisi olarak kan Yabloko %7.9, liderliini Devlet Milliyetler Komitesi Bakan Sergey akrayn yapt ve federe cumhuriyetlerle federal merkez arasndaki ibirliine nem veren RBUP %6.8 ve son olarak RS ile ayn siyasal kadro geleneinden olumasna ramen seimlere partinin esas adam Travkinin liderliinde giren RDP ise %5.5 oy almtr552. Bu parti ve hareketleri da dikkate alrsak I. dnem Devlet Dumasna girmeye hak kazanan 8 siyasal parti ve seim bloundan 3nn reformcu (RS, Yabloko, RBUP), 1inin merkez sac (RDP), 4nn ise reform kart (RFKP, RLDP, ZP, RK) bir izgide bulunduunu syleyebiliriz553. Bu durum, I. dnem Devlet Dumasnda saysal olarak
550

Moser, Independents and Party Formation: Elite Partisanship as an Intervening Variable in Russian Politics, s. 148; McFaul, Institutional Design, Uncertainty and Path Dependency During Transition: Cases From Russia, s.42. 551 Yuri V. Medvedkov et. al, The December 1993 Russian Election: Geographical Patterns and Contextual Factors, The Russian Review, Vol. 55, January 1996, s.86. 552 Golosov, Who Survives? Party Origins, Organizational Development, and Electoral Performance in PostCommunist Russia, s.531532. 553 Kernen, The Russian Parliamentary Elections of 1993: A Quasi-Historical Interpretation in Light of the 1995 Elections, s. 237.

213

reformcularn 131, merkez saclarn 15, reform kart olanlarn ise 187 sandalyeye sahip olduu anlamna gelmektedir. Hi phesiz, I. dnem Devlet Dumasnn byle bir siyasal bileimde olmas, Yeltsin asndan 19901993 dneminde olduu gibi yasama organ ile uyumlu bir ilikide bulunamayaca sinyali vermektedir ki aada bu konuya tekrar dneceiz. II. dnem Devlet Dumas seimleri ise I. dnem Devlet Dumasnn grev sresinin sadece 2 yl olarak ngrlmesinden dolay (1993 Anayasas geici 7. madde) 1995 ylnda yaplmtr. Seimlerde uygulanacak seim yasas zerine almalar, I. dnem Devlet Dumasnn toplanmasn takiben balamtr. Zira 1993 Anayasasnn 96/2. maddesi gereince Devlet Dumas seimlerinin yasa ile dzenlenecei hkm byle bir almay zorunlu klmtr. lk seim yasas teklifi, Devlet Dumasnda Yeltsin taraftar siyasal partiler tarafndan yaplmtr. Yasa taslanda, nispi temsil sisteminin RSnin seim baarszl sebebi olarak grlmesi yznden, 450 milletvekilinden 300nn (ounluk sistemi ile) tek isimli seim evrelerinden, 150nin ise (nispi temsil sistemi ile) ulusal seim evresinden seilmesi nerilmitir554. Fakat baz bamsz milletvekillerinin de desteklemesine ramen bu forml, genel kurul oylamasnda 450 milletvekilinden sadece 143nn evet oyunu alarak yasalamamtr555. Tek isimli seim evrelerinden ounluk sistemi ile seilecek olan milletvekilleri saysnn artrlmasnn Devlet Dumasnda desteklenmemesi, 1993 seimlerinde beklenilenin stnde bir oy kazanan partilerin muhalefetine dayanmtr. Bu partilerden zellikle RLDP, seim baarsn ulusal seim evresi iin uygulanan nispi temsil sistemine borlu olduunu gz nnde bulundurarak mevcut yapnn korunmasndan yana davranmtr. Ayrca, teklifin Yeltsin taraftar partilerden gelmesi, oylamann ideolojik kar durma zemininde gemesine de sebep olmu ve RFKP, RK, ZP olumsuz ynde oy kullanmlardr556. kinci seim yasas teklifi ise Devlet Dumasnda Yeltsin kart siyasal partiler tarafndan yaplmtr. 1557 sayl Devlet Bakanl Ukaznn benimsedii
554

O.Tarasova, Prezidenta i Deputatov Razdelili Proportsii, Kommersant-Daily, 14 ubat 1995, s.2. 555 Thomas Remington, Steven Smith, Political Goals, Institutional Context, and the Choice of an Electoral System: The Russian Electoral Law, American Journal of Political Science, 40, 1996, s. 12531279. 556 T.Waal, Duma Elections Law Protects Party Blocs, Moscow Times, 16 May 1995, s.2.

214

forml koruyan teklif, Devlet Dumas tarafndan kabul edilmi ama siyasal parti ve rgtlerin siyasetteki nemini engellemektedir gerekesi ile Yeltsin tarafndan veto edilerek Devlet Dumasna geri gnderilmitir557. Devlet Dumasnda Yeltsinin vetosunu amak amacyla yaplan oylamada ise 2/3 oy okluuna ulalamam ve seim yasas grmeleri kmaza girmitir. Bunun zerine Yeltsin, yaklak 6 ay sonra yaplacak olan seimler iin yasal dzenlenmenin halen de yaplamam olmas sebebiyle yasal boluu Devlet Bakanl Ukazyla doldurabileceini aklamtr Fakat hem Federasyon Konseyinin hem de Devlet Bakannn grev srelerinin de 1 yl iinde dolacak olmas ve bu seimlerin de yasa ile dzenlenme zorunluluunun bulunmas, Devlet Dumas ile Federasyon Konseyi arasnda ve Devlet Dumas ile Devlet Bakan arasnda uzlamaya kap amtr. Kurumlar, her kurum iin yaplacak seimlerin ilgili kurumun isteine uygun ekilde dzenlenmesi zerinde anlam ve Devlet Dumasnn mevcut seim dzenlenmesini koruyan teklifi yasalamtr558. II. dnem Devlet Dumas seimlerinde de semen tercihini belirleyen temel unsur, 1991 sonras uygulanmakta olan liberal politikalar balamndaki toplumsal ynelmelerdir. I. dnem Devlet Dumas seimlerinin yapld dnemle kyaslandnda bu politikalara kar olan olumsuz tavrda ykselme yaanm ve tepkiler boyut deitirerek kart ideolojik dnceyi beslemitir559. RFKPnin oylar
557

McFaul, Institutional Design, Uncertainty and Path Dependency during Transition: Cases From Russia, s. 42. 558 A.m., s. 42. 559 Kernen, The Russian Parliamentary Elections of 1993: A Quasi-Historical Interpretation in Light of the 1995 Elections, s. 247; Kernen, liberal politikalara kar tepkilerin artmasnn ve semenin komnist ve milliyeti partilere doru kaymasnn temel kaynann unlar olduunu belirtmektedir: i) Kremlin kart tepki oylar, ii) yoksullamaya dayanan tepki oylar ve iii) Rus siyasal kltrne dayanan tepki oylar. Kremlin kart tepki oylar, Yeltsinin, hkmet istikrarszlna, Yeltsin ve ailesinin etrafnda ekillenen yolsuzluk ve kayrmacla ve Yeltsinin sreklilik haline gelen sarholuk, hastalk gibi kiisel zelliklerine bal olarak eriyen halk desteinden beslenmitir. 1990l yllar boyunca, semen, Kremlin destekli politika ve siyasal partilere kar alternatif siyasal program araynda komnist ve milliyeti partileri desteklemitir. Yoksullamaya dayanan tepki oylarn, 1990l yllardaki Rusyann kt ekonomik koullar ve gelir dalm arasndaki uurumun artmas dourmutur. RFKP, ekonomik art deerin hep merkezi metropoller ve siyasal ve ekonomik elitler arasnda paylatrlmasna kar semenin kapsn alacak adrese dnmtr. Rus siyasal kltrne dayanan tepki oylar ise yine 1990l yllarda merkezi otoritenin zayflamas ile doan sorunlar paralelinde gelimitir. Bu balamda gl ve otoriter devletin varlna olan inanc savunun RFKP ve LDRP gibi siyasal partiler semen tarafndan tercih edilmitir. Bkz. Beat Kernen, Putin and the Parliamentary Elections in Russia: The Confluence (Slijanie) of Russian Political Culture and Leadership, East European Quarterly, Vol. 38, No. 1, March 2004, s. 9596.

215

hem ulusal seim evresinde hem de tek isimli seim evrelerinde 2ye katlanmtr. Ulusal seim evresinden birinci parti olarak kan ve oylarn % 22.3n olan RFKP, tek isimli seim evrelerinden de 58 milletvekili karmay baararak birinci parti olmutur. RFKPnin yerel parti a olarak isimlendirilen ZP, ulusal seim evresindeki bir nceki baarsn koruyamayarak %3.78 oyla seim barajn aamazken tek isimli seim evrelerinden 20 milletvekili karmay baararak RFKPnin ardndan bu balamdaki ikinci parti olmutur. Her ne kadar seim barajn aamasalar da seim ncesinde kurulan dier iki komnizm yanls parti de azmsanmayacak baar elde etmitir. Bu iki partiden Rusya Komnist i Partisi (RK P) ulusal seim evresinde %4.61, General Aleksandr Lebedin liderliini yapt Rusya Komnistleri Kongresi (RKK) ise %4.53 oy almtr560. Liberal politikalara kar olan tepki oylarnn tutarl, programl ve rgtl komnist cephe partilerine gitmesi RLDPnin oylarn I. dnem Devlet Dumas seimlerine kyasla yar yarya azaltsa da Jirinovskinin milliyeti klar ve karizmatik kiilii, %11.18 oyla RLDPyi ulusal seim evresinde ikinci sraya yerletirmitir561. Yalnz, RLDP, tek isimli seim evrelerinde yine de zayf performans gstererek sadece 1 milletvekili ile yetinmitir. Komnist ve milliyeti partilerin aksine liberal partiler asndan II. dnem Devlet Dumas seimleri de iyi sonular retmemitir. Seimlere katlmaya hak kazanan 12 liberal parti ve seim bloundan ulusal seim evresinde uygulanan %5lik seim barajn %6.89 oyla sadece Yabloko aarken, bir nceki seimlerin iktidar partisi olan RS ise %3.86 oyla snrl kalmtr. Fish, komnist ve milliyeti parti ve hareketlerin ykselite olduu bir dnemde Yablokonun grece baarsnn RSnin alternatifi saylmasna ve Yeltsine ve hkmete kar tek muhalif demokrat parti olmasna bal olduunu ifade etmektedir562.

560

Peter J. Stavrakis, Yeltsins Russia: Back to the Future? Russia after the Elections: Democracy or Parliamentary Byzantium, Problems of Communism, Mar/Apr. 1996, Vol. 43, Issue 2, s. 14. 561 A.m. 562 Steven Fish, The Predicament of Russian Liberalism: Evidence from the December 1995 Parliamentary Elections, Europe-Asia Studies, March 1997, Vol. 49, Issue 2, s. 192194.

216

Tablo/10. 1995 Devlet Dumas Seim Sonular (Ulusal seim evresinde (us) %1in zerinde oy alan parti ve seim bloklar)
Siyasal Parti ve harekatlar RFKP (K) RLDR (M) ER (Mer./L) Yabloko (L) RK (Mer.) RK P (K) RKK (K) P (Mer.) RS (L) ZP (K) Derjava (M) VR (L) HE (M) P-G-L Seim Blou (L) STB (Mer.) P (Mer.) Rbkin Seim Blou (Mer./Sol) Govorukin Seim Blou (M) 1.00 1 1 us-ulusal seim evresi tis-tek isimli seim evreleri K komnist M milliyeti L liberal Mer. merkez Mer/L. merkez liberal Mer/Sol merkez sol Kaynak: http://www.vybory.ru/spravka/results/duma.php3. 11.11.2007. 1.11 3 3 1.60 1.55 1.39 2 1 0 2 1 0 sde parti oy % 22.30 11.18 10.13 6.89 4.61 4.53 4.51 3.98 3.86 3.78 2.57 1.94 1.61 sden kazanlan m.vekili says 99 50 45 31 tisden kazanlan m.vekili says 58 1 10 14 3 1 5 1 9 20 0 3 9 toplam m.vekili says 157 51 55 45 3 1 5 1 9 20 0 3 9

217

II. dnem Devlet Dumas seimlerinde baarsz olan bir dier parti, seim ncesi kurulan Kremlin gdml Evimiz Rusyadr (Na Dom Rossiya). Yeltsinin desteiyle Babakan ernomirden tarafndan kurulan Evimiz Rusya (ER), sralarnda birok liberal siyasetiyi ve devlet ve hkmet ii etkili isimleri bir araya getirmi, kabul ettii parti programyla RS ile karlatrmada daha lml bir liberal ekonomi politikas taraftar olaca mesajn vermi ve merkez-sa temsil ettiini gstermeye almtr563. Belirtelim ki, seim ncesi merkez-sa ina etme srecine merkezsolu ina etme sreci de elik etmi ve radikal partilerin ekim gcnn zayflatlmas ile lml iki partili bir siyasal parti sisteminin yerletirilmesi amalanmtr564. Merkez-solu ina etme sreci de Yeltsin tarafndan desteklenmi ve Devlet Dumas Bakan Rbkin tarafndan kurulan Rbkin Blou bu grevi stlenmitir. Yalnz, Riggs ve Schraeder ikilisinin belirttii gibi, ne ER ne de Rbkin Blou merkezi temsil etme adna byk koalisyonlara dnebilmitir. Rbkin Blou ulusal seim evresinde %1.11 gibi dk bir oyla seim barajnn altnda yer alm, ER ise %10.13 oyla ancak nc srada yer alabilmitir. ER, tek isimli seim evrelerinde de beklenen baarya ulaamam ve sadece 10 milletvekili ile snrl kalmtr. Tablo/10da, II. dnem Devlet Dumas seimlerine katlmaya hak kazanan 43 siyasal parti ve hareketten ulusal seim evresinde %1in zerinde oy alan siyasal partiler gsterilmektedir565. Bu parti ve hareketlerden sadece 4 seim barajn am ve seim barajnn altnda kalanlardan ise sadece 3 tek isimli seim evrelerinde nemli saylabilecek milletvekili kazanmtr. II. dnem Devlet Dumas seimlerinde, nemli siyasal parti ve seim bloklarnn kazand toplam milletvekili says yle olmutur: RFKP 157; RLDP 51; ER 55; Yabloko 45; ZP 20; RS 9.

563 564

A.m., s. 195. Jonathan W Riggs, Peter J. Schraeder, Russias Political Party System as an Impediment to Democratization, Demokratizatsiya, Spring 2004, Vol. 12, Issue 2, s. 271. 565 Ayrntl seim sonular iin bkz: http://www.vibory.ru/Publikat/PES/tabl-2-3.htm. 02.01.2008.

218

b. Putin Dneminde Devlet Dumas Seimleri ve III. ve IV. Dnem Devlet Dumasnda Siyasal Bileim lk ay vekleten olmak kaydyla 1 Ocak 2000 tarihinde balayan Putinin Devlet Bakanl grevinde bulunma dneminin anayasal olarak Mart 2008 tarihinde bitmesi beklenmektedir. Bu sre ierisinde 2003te IV., 2007de ise V. dnem Devlet Dumas seimleri yaplmtr. Yalnz burada her ne kadar temel seim sorunsalnn Putine olan halk gvenoyunun llmesi olsa da (Putinin Devlet Bakanl grevinde bulunma dnemiyle V. dnem Devlet Dumasnn grev sresinin ayn yllar kapsamayacak olmas sebebiyle) V. dnem Devlet Dumas seimlerini incelememekteyiz. Buna karlk burada Yeltsin dneminde Devlet Dumas seimleri balamnda incelemediimiz III. dnem Devlet Dumas seimlerine yer vermekteyiz. III. dnem Devlet Dumas seimleri 1999 ylnda yaplmtr. I. ve II. dnem Devlet Dumas seimlerinde olduu gibi bu seimlerde de karma seim sistemi uygulanmtr. Seim yasasndaki temel yenilik, ulusal seim evresi iin uygulanmakta olan %5lik seim barajna ilikin dzenleme olmutur. lgili deiiklik, II. dnem Devlet Dumas seimlerinde seime katlan semen oylarnn sadece %50.5nin sandalyeye dnmesine kar olan tepki zerine Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesinin u karar dorultusunda yaplmtr: .seim barajn aan siyasal partilerin ulusal seim evresinde aldklar oylarn toplam, seime katlan semenlerin kulland oylarnn %50sinden fazla deilse %5lik seim baraj demokratik deildir.566. Seime yaklak 5 ay kala yaplan deiiklikte %5lik seim barajna ilikin ayr forml benimsenmitir. Birinci formle gre, ulusal seim evresinde %5lik seim barajn aan iki veya ikiden fazla siyasal parti veya seim blou, toplamda oylarn en az %50ni alrsa %5lik seim barajnn altnda kalan siyasal partiler Devlet Dumasnda temsil olunmayacakt. kinci formle gre, ulusal seim evresinde %5lik seim barajn aan iki veya ikiden fazla siyasal parti, toplamda
566

A. E. Postinikov, Ctatya 96 , Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 674.

219

oylarn %50sinden azn alrsa %5lik seim barajnn altnda kalan siyasal partilerden %3n zerinde oy alanlar Devlet Dumasnda temsil olunacakt. nc formle gre ise ulusal seim evresinde bir siyasal parti oylarn %50ni alrsa ve dier siyasal partiler %5lik seim barajn aamazsa %5lik seim barajnn altnda kalan fakat bunlar arasndaki en yksek oyu alan siyasal parti Devlet Dumasnda temsil olunacakt.567 III. dnem Devlet Dumas seimlerinde, ulusal seim evresinde 26 siyasal parti veya seim blou yarmtr. Bu siyasal parti veya seim bloklarndan sadece 6s %5lik seim barajnn stnde bir oy alrken 20si ise seim barajnn altnda oy almtr. Seim barajn aan 6 siyasal parti veya seim blounun toplam oyu seime katlan toplam semen oyunun %81.33n olutururken seim barajnn altnda kalan 20 siyasal parti veya seim blounun toplam oyu ise %15.33 ile snrl kalmtr. Oylarn %3.30 ise bo olarak kullanlmtr568. Grld gibi, II. dnem Devlet Dumas seimleriyle kyaslandnda seim barajn aan siyasal partilerin toplam oy oran bir hayli ykselmitir. Hesli, bu durumdan hareketle, III. dnem Devlet Dumas seimlerinde, semenin daha aklc davranarak oylarn boa gitmesine msaide etmemitir, diye belirtmektedir569. yle ki, %5lik seim barajnn altnda kalan siyasal parti veya seim bloklarndan hibiri %2nin ok stnde bir oy almamtr. Peki, III. dnem Devlet Dumas seimlerinde, semen, Heslinin deyimiyle neden daha aklc davranarak kazanmas muhtemel siyasal parti veya seim bloklarna oy vermitir? Semen oylarnn byk parti veya seim bloklarnda toplanmasnn iki nedeni bulunmaktadr. Birinci neden, seim ncesi Kremlin, federe birim ynetimleri ve eski st dzey devlet grevlileri giriimiyle kurulan siyasal parti veya seim bloklarnn nceki rneklerden farkl olarak siyasetin merkezinde yer almalar, bu anlamda baarl olmalar ve dolaysyla kararsz oylar kendilerine ekmeleridir570. Bu balamda, Kernenin belirttii gibi, nceki seimlerden farkl olarak III. dnem Devlet Dumas seimleri, reform-reform kartlnda u siyasal
A.m., s. 675. Ayrntl seim sonular iin bkz: http://www.vibory.ru/Publikat/PES/tabl-2-3.htm.02.01.2008. 569 Vicki L. Hesli, Parliamentary and Presidential Elections in Russia: The Political Landscape in 1999 and 2000, The 1999-2000 Elections in Russia: Their Impact and Legacy, Ed. by. Vicki L. Hesli, William M. Reisenger, Cambridge University Press, Cambridge, 2003, s. 3-27. 570 Riggs, Schraeder, Russias Political Party System as an Impediment to Democratization, s.272279.
568 567

220

gruplar arasndaki bir yar olmamtr571. Smyth, seim ncesi oluturulan Birlik (Edinstvo) ve Anavatan Btn Rusya (Otecestvo Vsya Rossiya) seim bloklarnn, RS, ER gibi seim bloklarndan farkl olarak ideolojik kutuplama temelinde kurulmadklarna ve sorunlara ilikin siyaset retmede kutuplama temelini benimsemediklerini belirtmektedir572. Hesli, Smythin siyasal yelpazenin uunda yer aldn belirttii seim ncesi oluturulan Sa Gler Birliinin (Soyuz Pravh Sil) de bir merkez partisi olduuna iaret etmektedir573. kinci neden ise, I. ve II. dnem Devlet Dumas seimlerinden farkl olarak III. dnem Devlet Dumas seimlerinin, sadece 4 yllk bir sre iin Devlet Dumasnda temsil edilebilme veya siyasal ounlua sahip olabilme yar olmamasdr. I. ve II. dnem Devlet Dumas seimlerine Kremlin gdml ister RS isterse de ER, Devlet Bakannn politikalar iin yasal destei salama amacyla hazrlanrken III. dnem Devlet Dumas seimlerine ise Kremlin gdml parti, kendi Devlet Bakan adayn belirleme amacyla de hazrlanmlardr574. Bu balamda, Yeltsinin ksa bir sre sonra grev sresinin bitecek olmas ve anayasal olarak da Devlet Bakanl seimlerinde aday olamayacak olmas sebebiyle, III. dnem Devlet Dumas seimleri Devlet Bakanl seimleri iin yeni koalisyon oluturma hazrldr da ayn zamanda. Ayrca, Kremlin odaklar asndan III. dnem Devlet Dumas seimleri, Mart 1998de Cernomirdenin Babakanlk grevinden alnmas ve Austos mali krizinin yaratt anti-liberal tepki zerine tekrar bu greve atanamamas sebebiyle dalma srecine giren iktidar partisi ERin yerini daha salam bir ekilde doldurma araydr575. Baka bir ifadeyle III. dnem Devlet Dumas seimleri, seimlere hazrlk sreci bakmndan Yeltsinin siyaset sahnesinden ekilecek olmas sebebiyle Yeltsin sonras iktidarn hem yasama hem yrtme hem de siyasal dnce balamnda oluturulmas srecinin balangcdr.

Kernen, Putin and the Parliamentary Elections in Russia: The Confluence (Slijanie) of Russian Political Culture and Leadership, s. 93. 572 Building State Capacity from the Inside out: Parties of Power and the Success of the Presidents Reform Agenda in Russia, s. 561-565. 573 Hesli, Parliamentary and Presidential Elections in Russia: The Political Landscape in 1999 and 2000, s. 6,16. 574 Henry E. Hale, The Origins of United Russia and the Putin Presidency: The Role of Contingency in Party-System Development, Demokratizatsiya, Spring 2004, Vol. 12, Issue 2, s. 169. 575 Timothy J. Colton, Michael McFaul, Reinventing Russias Party of Power: Unity and 1999 Duma Election, Post-Soviet Affairs, 2000,16, 3, s. 203.

571

221

Yeltsin sonras iktidarn oluturulmasnda etkili olan unsurlardan biri Yeltsinin kendisi, dieri ise Yeltsine hem akrabalk bayla hem de siyasal evre bayla yakn olan ve aile olarak isimlendirilen grup olmutur576. Rutlandn da belirttii gibi, Yeltsin, yaklak bir buuk ylda drt babakan deitirerek hem uygun halefi bulma almas iinde olmu hem de bulduu halefinin devlet iindeki konumunu salama almasna frsat tanyarak yerine geebilmesini kolaylatrmtr577. Aileyi bu oluumu belirlemeye iten sebep ise, RFKPnin de destekledii Lujkovun Primokovla oluturduu AnavatanBtn Rusya koalisyonunun 1990l yllardaki zelletirmelerin, haksz servet edinmelerin ve vergi karmalarnn zerine gidileceinin sinyallerini vermesidir578. Bu dorultuda, aile, hem federal hkmetin etkisini azaltmay hem de yolsuzluklarn zerine gitmeyi amalayan Lujkov-Primokov koalisyonuna kar ekim merkezi olacak ve kendileriyle birlikte almaya gven verecek sadk ve yetenekli bir Devlet Bakannn Yeltsinin yerine gemesini istemitir. Yeltsinin yerine gemesi istenen ve bunun iin hazrlanan kii ise Birlik seim blounun oluturulmasna n ayak olanlardan biri olan oligark579 Berezovskinin tanmyla, etkileyici yneticilik becerisi, sadakati ve bir takm oyuncusu olma zellikleriyle Putindi580. III. dnem Devlet Dumas seimleri ncesi seim blou koalisyonlar almalarna ynelik giriimlere ve bu balamdaki gelimelere aada Devlet Bakanl seimlerini ilerken tekrar dneceimizden burada konumuz balamnda Devlet Dumasnn siyasal birleimine iaret etmekle yetineceiz. Tablo/11de, Devlet Dumasnda temsil edilmeye hak kazanan siyasal parti ve seim bloklarna yer verilmektedir. Bir nceki seimlerde olduu gibi hem ulusal seim evresinde hem de tek isimli seim evrelerinde en ok milletvekili kazanan parti RFKP olmutur.

576

Alexander Lukin, Putins Regime: Restoration or Revolution, Problems of Post Communism, Jul/Aug. 2001, Vol. 48, Issue 4, s. 40-42. 577 Peter Rutland, Putins Path to Power, Post-Soviet Affairs, 2000, 16, 4, s. 319-320. 578 Hale, The Origins of United Russia and the Putin Presidency: The Role of Contingency in PartySystem Development, s.175-176. 579 Rusyada oligark tanmlamas, 1990 sonras genellikle usulne uygun olmayan yollarla zengin olmu byk iadamlar iin kullanlmaktadr. 580 Peter Baker, Susan B. Glasser, The Rollback of Democracy in Vladimir Putin's Russia, Washington Post, Haziran 7, 2005.

222

Tablo/11. 1999 Seim Sonularna Gre Devlet Dumasnda Temsil Edilmeye Hak Kazanan Siyasal Parti ve Seim Bloklar
Siyasal Parti ve harekatlar RFKP Birlik AnavatanBtn Rusya SGB Jirinovski Blou Yabloko ER Bamszlar Dier Partiler (toplam) Bo 3.30 9 9 13.33 8.52 5.98 5.93 1.19 37 24 17 16 31 5 0 4 7 105 68 29 17 20 7 105 sde parti oy % 24.29 23.32 sden kazanlan m.vekili says 67 64 tisden kazanlan m.vekili says 47 9 toplam m.vekili says 114 75

Kaynak: http://www.vibori.ru/Publikat/PES/tabl-2-3.htm. 11.11.2007.

Bununla birlikte RFKPnin ulusal seim evresindeki oyu %2 puan artrarak %22.30dan %24.29a ksa da ulusal seim evresinden kazanlan milletvekili says 99dan 67ye dmtr. RFKPnin tek isimli seim evrelerinde kazand milletvekili says da azalmtr. II. dnem Devlet Dumas seimlerde tek isimli seim evrelerinden kazanlan milletvekili says 58 iken III. dnem Devlet Dumas seimlerinde bu say 47 olmutur. Ayrca, II. dnem Devlet Dumas seimlerine kyasla III. dnem Devlet Dumas seimlerinde genel olarak komnist parti ve seim bloklarnn toplam oyu da azalmtr. II. dnem Devlet Dumas seimlerinde RFKP, ZP, RKK ve RK Pin ulusal seim evresindeki toplam oyu %36 iken III. dnem Devlet Dumas seimlerinde dier komnist parti ve seim bloklar ortadan kalkm ve btn oylar sadece RFKPde toplanmtr. Daha nce belirttiimiz gibi yakn rgtsel, ideolojik ve toplumsal taban dolaysyla RFKPnin yerel a diye isimlendirilen ZP, bu seimlerde RFKP ile birlikteliine son vererek Anavatan

223

Btn Rusya seim blouna katlm581, RKK ve RK P ise varlklarna son vermilerdir. Ulusal seim evresinde en fazla oy alan ikinci seim blou ise Birlik (Edinstvo) olmutur. Oylarn %23.32ni alan Birlik, ulusal seim evresinden 64 milletvekili kazanmtr. Birlik, tek isimli seim evrelerinde ayn baary gsteremeyip 9 milletvekili ile snrl kalmtr. Tek isimli seim evrelerinde RFKPden sonra en iyi gsterici, ulusal seim evresinde seim ncesi beklentilerin aksine %13.33 gibi dk bir oy alan Anavatan Btn Rusya seim blouna ait olmutur. Anavatan Btn Rusya seim blou ulusal seim evresinde 37, tek isimli seim evrelerinde ise 31 milletvekili kazanmtr. Hem Birlik seim blou hem de Anavatan Btn Rusya seim blou, seimlere birka ay kala siyasal merkez partileri olarak Heslinin de belirttii gibi devlet ii giriimlerle kurulmutur582. Aada bu seim bloklarnn oluumu ayrntl bir ekilde ele alnacaktr. Tablo/11den de grld gibi, Sa Gler Birlii (SGB) seim blou, ulusal seim evresinde ald %8.52 oyla seimlerden drdnc byk siyasal harekat olarak kmtr. SGB seim blou da, Birlik ve Anavatan Btn Rusya gibi, seim ncesi olumutur. Yegor Gaidar, Sergey Kirienko, Boris Nemtsov, Anatoli Cubais gibi eski liberal babakan ve babakan yardmclarnn bir arada topland SGB seim blou, yelerinin konumlar dolaysyla olas iktidar partisi olarak deerlendirilse de, bir muhalefet harekat olduunu beyan etmitir583. SBG seim blounun ulusal seim evresinden kazand milletvekili says 24, tek isimli seim evrelerinden kazand milletvekili says ise 5dir. I. dnem Devlet Dumas seimlerinin galibi LDRPnin II. dnem Devlet Dumas seimlerindeki d III. dnem Devlet Dumas seimlerinde de devam etmitir. Parti gelirlerine ilikin yolsuzluk sebebiyle Merkezi Seim Komitesi tarafndan seimlere alnmayan LDRP, parti lideri Jirinovskinin oluturduu Jirinovski Blou olarak seimlere katlm ve sadece %1 fazla oy alarak seim
Kernen, Putin and the Parliamentary Elections in Russia: The Confluence (Slijanie) of Russian Political Culture and Leadership, s. 93 582 Hesli, Parliamentary and Presidential Elections in Russia: The Political Landscape in 1999 and 2000, s.13. 583 Colton, McFaul, Reinventing Russias Party of Power: Unity and 1999 Duma Election, s. 204.
581

224

barajnn stnde yer alabilmitir. Ulusal seim evresinden 17 milletvekili kazanan Jirinovski Blou, nceki seimlerde olduu gibi tek isimli seim evrelerinde baarl olamamtr. III. dnem Devlet Dumas seimlerinde, ulusal seim evresinde seim barajn aan son parti, kendisini seimlere katlan tek demokratik muhalefet partisi olarak tanmlayan Yablokodur584. Yabloko, RFKP ve LDRP ile birlikte btn Devlet Dumas seimlerine katlm ve her defasnda Devlet Dumasnda temsil edilmeyi baarabilmitir. Bununla birlikte, Yablokonun ulusal seim evresinden ald oyu, her seimde yaklak %1 azalarak III. dnem Devlet Dumas seimlerinde %5.93e gerilemitir. Yablokonun tek isimli seim evrelerinde kazand milletvekili says ise 4e dmtr. III. dnem Devlet Dumas seimlerinde, siyasal parti ve seim bloklarnn kazand toplam milletvekili says yle olmutur: RFKP 114; Birlik 75; Anavatan-Btn Rusya 68; SGB 29; Jirinovski Blou 17; Yabloko 20; ER 7; Bamszlar 105. Bu sonular RFKPyi III. dnem Devlet Dumasnda da en byk siyasal parti yapsa da seim sonras gelimelerin RFKPnin Devlet Dumasndaki stnlne son verdii gzlenmitir. yle ki, Devlet Bakanl seimleri amacyla oluturulan Anavatan-Btn Rusyann Devlet Bakanl seiminde baarya ulaamayacann kesinlemesi ile zlme srecine girmesi ve daha sonra ise Birlikle birlemesi, yeni siyasal partinin oluumuna yol amtr585. Birleik Rusya (Edinnaya Rossiya) adn alan bu yeni oluum, 143 milletvekili ile Devlet Dumasnn en byk siyasal grubuna dnmtr. Dier taraftan, yaklak 20 milletvekilinin ayrlmasyla RFKPnin Devlet Dumasndaki milletvekili says 100n altna inmitir. Yalnz seim sonras gelimeler bununla snrl kalmamtr. Tek isimli seim evresinden seilen bamszlar, Rusyann Blgeleri ve Halk Partisi ad altnda iki yeni meclis grubu oluturmulardr. Dier partilerden ayrlan

Hesli, Parliamentary and Presidential Elections in Russia: The Political Landscape in 1999 and 2000, s.14. 585 Richard Rose, Putins Russia. How Floating Parties Frustrate Democratic Accountability: A Supply-Side View of Russia's Elections, East European Constitutional Review, Volume 9, Numbers 1/2, Winter/Spring 2000, s. 4. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol9num_onehalf/feature/supplyside.html. 05.01.2008.

584

225

milletvekillerinin de katlmyla Rusyann Blgeleri 41, Halk Partisi ise 53 milletvekiliyle temsil edilmeye balamtr586. Peki, III. dnem Devlet Dumasnda grubu bulunan siyasal oluumlardan hangisi, Mart 2000de Devlet Bakanl seimini kazanan Putin yanls duru sergilemitir? Yukarda, Birlikin Putinin Devlet Bakan seilmesini desteklediini belirtmitik. Ayrca, Birlikin seim sonrasnda Anavatan Btn Rusya ile birleerek Birleik Rusya Partisine dntne de iaret ettik. III. dnem Devlet Dumasnda Birleik Rusyann Birlikin seim kampanyas programn devam ettirerek Putin yanls duru sergiledii gzlenmitir. Seime katlan liberal grl SGB seim blou da Putin ve onun atad hkmetin izlemi olduu politikalara destek vermitir. Zira 1999 ve 2000 seimleri kampanyalarnda Boris Nemtsov, Sergey Kirienko gibi SPS liderleri, Putin bizim programmz uygulamaktadr trnden demeler vermi ve Kremlin de SPS lehine televizyon programlarnn yaynlanmasna sponsorluk etmitir587. Putinle liberaller arasndaki ibirlii, hkmetin oluturulmasna da yansm ve liberal Mihail Kasyanovun babakanlndaki hkmette Aleksey Kudrin, German Gref gibi liberal isimler yer alabilmilerdir588. III. dnem Devlet Dumasnda Putin yanls dier oluumlar ise, seim sonras bamsz milletvekillerinin oluturduklar Rusyann Blgeleri ve Rusya Federasyonu Halk Partisi (RFHP) meclis gruplar olmutur. Geri bu gruplardaki milletvekillerinin Devlet Dumasndaki dier birok milletvekilleri gibi gruplarndan bamsz olarak oy kulland da gzlenmitir ama bu durum grubun ortak grnden sapan istisnalar nitelii tamtr589. Yukardaki veriler dikkate alndnda, III. dnem Devlet Dumasnda, Birleik Rusya, SGB, Rusyann Blgeleri ve RFHPnin toplam milletvekili saysnn Devlet Dumas toplam ye saysnn yarsn bir hayli at grlmektedir. Bu durum, 1991den sonra Devlet Bakannn ilk defa parlamentodaki siyasal ounluu lehine evirmi olduuna iaret etmektedir.
586

Thomas F. Remington, Putin and the Duma, Post-Soviet Affairs, 2001, 17, 4, s. 293-304. Richard Sakwa, The 2003-2004 Russian Elections and Prospects for Democracy, Europe-Asia Studies, Vol. 57, No.3, 2005, s. 374; Vladimir Gelman, Political Opposition in Russia: A Dying Species?, Post-Soviet Affairs, 2005, 21, 3, s. 237-238. 588 Russia's next PM: Mikhail Kasyanov, http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/739714.stm 589 Remington, Putin and the Duma, s. 295.
587

226

Tablo/12. 2003 Devlet Dumas Seim Sonularna Gre Devlet Dumasnda Temsil Edilmeye Hak Kazanan Siyasal Parti ve Seim Bloklar
Siyasal Parti ve harekatlar Birleik Rusya RFKP RLDP Rodina seim blou Yabloko SGB ZP RDP ve RHP seim blou RFHP YYP ve RO seim blou GG BR ve AB seim blou Bamszlar 0.28 0 1 67 1 67 0.84 0.35 0 0 1 1 1 1 1.89 1.17 0 0 3 17 3 17 9.02 4.30 3.97 3.65 29 0 0 0 7 4 3 2 36 4 3 2 sde parti oy % 37.57 12.61 11.45 sden kazanlan m.vekili says 120 40 36 tisden kazanlan m.vekili says 104 12 0 toplam m.vekili says 224 52 36

RDP Rusya Dirili Partisi RYP Rusya Yaam Partisi RFHP Rusya Federasyonu Halk Partisi YYP Yeni Yn Partisi RO Rusya Otomobil GG Giriimcilii Gelitirme BR Byk Rusya AB Avrasya Birlii. Kaynak: SAKWA Richard, The 20032004 Russian Elections and Prospects for Democracy, Europe-Asia Studies, Vol. 57, No.3, 2003, s.372.

2003 ylnda yaplan IV. dnem Devlet Dumas seimlerinde de bir nceki seimlerde uygulanan seim sistemi uygulanmtr. Seimlere ilikin tek deiiklik,

227

ulusal seim evresinde, yalnz siyasal partiler tek bana yarma hakkna sahiptir dzenlemesi olmutur. Bu dzenleme ile sivil toplum kurulular ve siyasal harekat gibi oluumlar, nceki seimlerden farkl olarak tek bana seimlere katlma hakkn kaybetmilerdir. Sz konusu oluumlarn seimlere seim ncesi oluturulan seim bloklar araclyla katlabilmesi ise ilgili seim blounda en az bir siyasal partinin bulunmasna bal klnmtr. Adalet Bakanlna siyasal parti olarak kayda alnmam rgtler, tek isimli seim evrelerinde de seime katlma hakkn kaybetmilerdir. Yalnz, herhangi bir sivil toplum kuruluundan veya siyasal hareketten ayr olarak bamsz adaylar kendilerini aday gstererek tek isimli seim evrelerinde seimlere katlma haklarn devam ettirmilerdir590. 5i seim blou koalisyonlar iinde olmak kaydyla IV. dnem Devlet Dumas seimlerinde 23 siyasal parti yarmtr. Tablo/12de, bu siyasal partilerin seimlerde aldklar oy oranlar ve kazandklar milletvekili says gsterilmektedir. nceki dnem Devlet Dumas seimlerini gz nnde bulundurarak Tablo/12deki verilerin IV. dnem Devlet Dumas seimleri balamnda iki ilke iaret ettiini syleyebiriz. Bu ilklerden biri, Birleik Rusyann, ulusal seim evresinde oylarn 1/3inden fazlasn ve tek isimli seim evrelerinde milletvekillerinin yarsna yaknn kazanarak 1993 sonras Rusya Federasyonunda bir siyasal partinin parlamento seimlerinde elde ettii en byk dereceye ulamasdr. Bu seim sonucuyla, Birleik Rusya, bir siyasal partinin ilk defa tek bana Devlet Dumasnda siyasal ounluu elde etme baarsna yaklamtr. Tablo/12deki verilerin 1993 sonras Devlet Dumas seimleri asndan iaret ettii bir dier ilk ise liberal siyasal partilerin seim barajnn altnda kalmasdr. SGB ve Yabloko, sadece tek isimli seim evrelerinden toplamda 7 milletvekili kazanabilmitir. Seimlerin iki nemli liberal partisi olan SGB ve Yablokonun ulusal seim evresinden parlamentoya milletvekili tayamamas, Rusyada yeni siyasal dnemin balanc olmutur.

Siyasal Partiler Hakknda Federal Yasaunun 3/2. maddesi, siyasal partilerin u artlar karlamasn zorunlu klmtr: i) Rusya Federasyonu federe birimlerinin en az yarsndan fazlasnda rgtlenmi olma, ii) en az 50.000 yeye sahip olma, iii) rgt bulunan her federe birimde en az 100 yeye sahip olma. Siyasal Partiler Hakknda Federal Yasaun Rusa metni iin bkz: http://zakono.ru/doc/?doc=94767; Ayrca 2001 tarihli yasaun getirdii yeniliklerin analizi iin bkz: Kenneth Wilson, Party System Development under Putin, Post Soviet Affairs, 2006, 22, 4, s. 314348 .

590

228

Ekonomideki gelimeler, parti programnn ideolojiden daha ok lke sorunlarn zmne ynelik vurgular iermesi ve partinin siyasetin merkezinde yer almas gibi faktrlerle berabar Birleik Rusyann seimlerdeki baarsnn temel nedeni, hic phesiz, onun bir iktidar partisi olmasdr591. Avrupa Gvenlik ve birlii Kuruluunn Demokratik Kurumlar ve nsan Haklarn Gelitirme Ofisinin (AG T/DK HGO), IV. dnem Devlet Dumas seimlerine ilikin raporunda belirtildii gibi, iktidar partisi olmann ayrcal, kendisini seim kampanyas sresince Birleik Rusya ile devlet idari tekilatnn birbiriyle birlemesinde gstermitir. Rapor, IV. dnem Devlet Dumas seimlerinde devlet idari teikilatnn Birleik Rusyann seim kampanyas iin seferber edildiine, kamu personelinin Birleik Rusyann seim kampanyas tekilat ilevini stlendiine dikkat ekmektedir. Raporda ayrca, muhalefet partileri adaylarnn seim mitingleriyle halka seslenilerinin, muhalefet parti tekilatlar tarafndan seim afilerinin, seim programlarnn datlmasnn ve ilan edilmesinin eitli gvenlik tedbirleriyle engellendiine de iaret edilmektedir592. Birleik Rusya, iktidar partisi olmann ayrcaln, devlet kontrolndeki ulusal televizyon kanallarnn onun lehine dierlerinin ise aleyhine propaganda yapmasnda da sonuna kadar kullanmtr593. Bu durum, Freedom Houseun basn zgrlne ilikin raporunda belirtildii gibi, Kremlinin 2003 ylnda hkmet ve hkmet balantl irketler araclyla eitli mali tedbirlerle neredeyse btn medyay kontrol altna ald bir ortamda594 muhalefetin kendini ifade edecek iletiim kanallarnn tamamen ortadan kaldrldna iaret etmektedir.

591

Belirtelim ki, Birleik Rusya, sadece federal devlet organlar st dzey grevlilerince deil federe birim grevlilelirince de desteklenmitir. yle ki, Birleik Rusyann Merkez Ynetim Kurulu yelerinin birou federe birim yrtme organlar liderlerinden oluturulmutur. Sakwa, The 20032004 Russian Elections and Prospects for Democracy, s. 371-374. 592 OSCE/ODIHR, Russian Federation Elections to State Duma, December 7, 2003: OSCE/ODIHR Election Observation Report, Warsaw, Poland, January 27, 2004, s. 1, 1213. 593 Bu durum Kremlin grevlileri tarafndan da itiraf edilmitir. rnein, Kremlinin siyeset danmanlarndan Marat Gelman, IV. dnem Devlet Dumas seimleri ncesinde, kendisinin Kanal 1in yaynlarn oluturmak ve denetlemekle grevlendirildiini ifade etmitir. Gelman, grevinin temel amacnn Birleik Rusyann popleritesini artrmak RFKPnin popleritesini ise azaltmak olduunu belirtmitir. Peter Baker, Susan B. Glasser, The Rollback of Democracy In Vladimir Putin's Russia, Washington Post, Haziran 7, 2005. 594 Freedom House, Freedom of the Press 2004: A Global Survey of Media Independence, Ed. by. Karin D. Karlekar, Lanham, 2004, s. 161.

229

Liberal partilerin seim barajnn altnda kalmasn, Gelman, Rusya Federasyonu Devlet Bakanl Rusyada liberal partiler kendi daresinin nemli isimlerinden Surkovun misyonlarn tamamladlar dncesiyle

aklamaktadr595. Gelmann bu tespitiyle beraber liberal partilerin seim baarszln aklayan bir baka neden ise 2003 ylnn bandan itibaren yaanan gelimeler olmutur, diyebiliriz. Baker ve Glasser, Putinin Devlet Bakan seilmesiyle balayan srete 2003n dnm noktas olduuna iaret etmektedirler. yle ki, Yeltsin ailesi ile ilikileri koparma 2003te tamamlanma sreine girerek keskin bir hal alm ve liberallerle Putin ittifak son bulmutur596. Putin, hkmet ve Devlet Bakanl daresinde boalan bu kadrolarn askeriye ve istihbarat kaynaklarndan olumasna arlk vermitir597. Bu durum, liberal partilerin, sadece bir nceki seimlerde sahip olduklar avantajlardan yoksun kalmas deil, RFKP gibi iktidarn hedefine evrilmesine de sebep olmutur. Ayrca, SGB ve Yablokonun Kadarovski ile bir takm mali ilikilerde bulunmas ve Kadarovskinin de devlet ve medya tarafndan eletirilmesi, bu partilerin toplumsal tabannda da kaymalarn yaanmasna yol amtr598. Tablo/12den de grld gibi IV. dnem Devlet Dumas seimlerinde dier seimlere katlmam bir seim blou, Rodina, gz ard edilemeyecek bir oy oran elde etmitir. Rodinann seim baars, bir anlamda, RFKPnin seim baarszln aklamaktadr599. Kremlin giriimiyle, RFKPnin semen tabanna hitap etmek amacyla kurulan komnist milliyeti seim blou Rodina oylarn %9.02ni alarken RFKPnin %12.61le snrl kalmasna sebep olmutur. IV. dnem Devlet Dumas seimlerinde, siyasal parti ve seim bloklarnn kazand toplam milletvekili says yle olmutur: Birleik Rusya 224; RFKP 52; RLDP 36; Rodina seim blou 36; RFHP 17; Yabloko 4; SGB 3; RDP ve RHP seim blou 3; ZP 2; YYP ve RO seim blou 1; GG 1; BR ve AB

595

Gelman, Political Opposition in Russia: A Dying Species?, s. 238. Putin Boots Kasyanov, New York Times, Tuesday, February 24, 2004. 597 Olga Kryshtanovskaya, Stephen White, Putins Militocracy, Post-Soviet Affairs, 2003, 19, 4, s.289306; Peter Reddaway et al, Russia in the Year 2003, Post Soviet Affairs, 2004, 20, 1, s. 1 10. 598 Bu konuda bkz: Kennet Wilson, Party Finance in Russia: Has the 2001 Law On Political Parties Made a Difference, Europe Asia Studies, Vol. 59, No. 7, November 2007, s. 10891113. 599 Sakwa, The 2003-2004 Russian Elections and Prospects for Democracy, s. 376-377.
596

230

seim blou 1; Bamszlar 67. AG T/DK HGO raporunda, IV. dnem Devlet Dumasnn ilk oturumunda, milletvekillerinin 4 meclis grubu altnda topland belirtilemektedir. Birleik Rusya meclis grubundaki milletvekili says, RFHP ve bamszlarn katlmyla 300 bulurken; RFKP meclis grubunda 52, Rodina ve RLDP meclis gruplarnn her birinde ise 36 milletvekili bulunmutur600. Bu saylar, IV. dnem Devlet Dumasnda, Putinin Birleik Rusya araclyla sadece meclis ounluuna gstermektedir. 3. Devlet Bakanl Seimleri, Devlet Bakanlarnn ncelikleri ve deil anayasay deitirebilme ounluuna da ulatn

Siyasal sluplar: Yeltsin Putin Karlatrmas Devlet Dumasnn siyasal birleimlerini konu edindiimiz alt balkta da gsterildii gibi 1993 2007 yllar arasnda Rusya Federasyonu Devlet Bakanl daresi, 1993 ylndan 31 Aralk 1999 ylna kadar Yeltsine601 ve 1 Ocak 2000 ylndan bu gne kadar ise Putine olmak kaydyla iki Devlet Bakanna ev sahiplii yapmtr. Bu iki Devlet Bakannn grev srelerinin, Devlet Dumasnn siyasal birleimlerini ele aldmz alt balktaki bilgiler dorultusunda Rusya Federasyonunda Devlet Bakan Devlet Dumas ilikileri asndan iki farkl dnemi temsil ettiini belirttik. Birinci dnemde Yeltsinin Devlet Bakanl grevinde bulunma yllarnda Devlet Bakan, siyasalarnn yasalamas iin gerekli olan Devlet Dumas ounluuna sahip olamamtr. kinci dnemde Putinin Devlet Bakanl grevinde bulunma yllarnda ise, Devlet Bakan, sadece siyasalarnn yasalamas iin gerekli olan Devlet Dumas ounluuna deil anayasal deiiklik yapabilecek ounlua da sahip olmutur. Peki, Yeltsinin Devlet Bakanl dnemi ile Putinin Devlet Bakanl dnemi arasnda Rusya Federasyonunda siyaset asndan baka farklar da bulunmakta mdr? Bir lider olarak Yeltsinle Putinin siyasal sluplar ve ncelikleri Rusya Federasyonunda demokrasinin yerlemesini etkileme asndan farkllk arz etmekte midir? Devlet
600

OSCE/ODIHR, Russian Federation Elections to State Duma, December 7, 2003: OSCE/ODIHR Election Observation Report, s. 25. 601 Yeltsinin Devlet Bakanlnda bulunma dnemi Temmuz 1991 ylndan balamaktadr. Burada bu dnemi 1993 ylndan balatmamzn sebebi, 1993 Anayasas dnemini temel almamzdr.

231

Bakanl seimleri srasnda bakanlk rejimlerine zg sorunlar, her iki Devlet Bakannn seilmesinde de gzlenmi midir? Bu sorularn bazlarn, aada, glendirilmi bakanlk rejiminin Rusya Federasyonunda demokrasinin yerlemesi andan sorunlar alt balnda ayrntl bir ekilde tartacaz. Burada, greve seilmelerinden siyasal slup, liderlik zellikleri ve nceliklerine kadar Yeltsin ve Putinin birbirinden farkl iki Devlet Bakan olduunu belirtmeye alacaz. Yeltsin, kariyerini Sovyetler Birlii Komnist Partisinde kazanmtr. 1985te Perestroyka erevesinde yaplan kadrolarda yenileme reformlar ile st dzey liderlie ykselmi ve Gorbaevin Parti liderlii yarndaki rakibinden, Griinden, boalan ve liderlik hiyerarisinde ok nemli bir grev saylan Moskova ehir Komnist Partisi Komitesinin Sekreteri grevine atanmtr. Bununla birlikte Yeltsinin btn Sovyetler Birliinde tannmasn salayan olay, onun, Parti toplantlarda yapt cesur aklamalar olmutur. Partinin 2. numaral adam olan Ligacevi hedef alan konumalarnda, Yeltsin, Parti yelerine salanan ayrcalklara, Parti ve devlet brokrasisindeki yolsuzlua ve Partinin Perestroyka reformlarnn gerekletirilmesini engellediine deinmitir602. Baz yazarlar, Yeltsinin bu konumalarnn, Kruevin yirminci Parti Kongresinin kapal oturumunda, Kii Putlatrmas ve Sonular zerine isimli konumasna edeer etki yarattna iaret etmektedir603. Yeltsin, bu konumalar dolaysyla ksa bir sre sonra Politbrodan ve Moskova ehir Komnist Partisi Komitesi Sekreterlii grevinden azledilmitir ama Sovyetler Birliinde yaplan ilk yardemokratik yasama seimlerinde nce 1989da SBHTKye daha sonra 1990da ise RHTKye halk temsilcisi seilmitir. Bylece, tek isimli seim evresinden ald en yksek oyla adn Guinness Rekorlar Kitabna yazdran Yeltsin, aforoz edildii Parti ve merkezi ynetim karsna arkasna ald halk destei ile kmtr604. Yukarda, Yeltsinin nce RHTK Bakan, daha sonra ise Devlet Bakan sfatyla hem Partiyi veya komnizmi hem de merkezi ynetimi veya genel olarak eski sistemi tasfiye eden
Stephan White, Boris Yeltsin and the Russian Presidency, How Russia Votes, Ed. by. Stephan White, Richard Rose, Ian McAllister, Chatham House Publishers, New Jersey, 1997, s. 159-160. 603 Brown, Power and Policy in a Time of Leadership Transition, 19821988, s.197. 604 White, Kryshtanovskaya, Eltsin and his Voters: Popular Support in the Russian Presidential Elections and After, s. 287.
602

232

siyasetine ve kararlarna deinmitir. Bu balamda, Yeltsinin, temel siyasal nceliinin Rusyay sosyalist ekonomik ve siyasal yapdan uzaklatrmak olduunu syleyebiliriz. Nitekim, Rusyada Bakanlk daresinin kurulmasnn ve Yeltsinin 1991 Bakanlk seimlerindeki seim kampanyasnn ieriinin de bu dorultuda ekillendiine vurgu yapmtk. Yeltsin, bu srete Austos darbecilerine kar ateledii halk ayaklanmas ile Sovyetler Birliinin ve Komnist rejimin kmesinde oynad rolle adn dnya tarihine 20. yzyln en nemli siyasal olaylarndan birinin ba aktr olarak yazdrmtr605. Breslauer, Parti tarafndan aforoz edilmesine ramen demokratik seim ve gsterilerle tekrar siyaset sahnesine dnebilen Yeltsinin bu baarsn, karizmatik bir lider olmasna, siyasal amalarna olaanst bir ekilde motive olabilmesine, esrarengiz bir yetenekle kitlelerin ruh halini duyabilme ve ekillendirebilmesine balamaktadr606. Anlarn aktard yazlarnda, Yeltsin, kendisi de bir taraftan inat, metin ve gl bir siyaseti olduunu, dier taraftan ise inand insanlarn, kitlelerin dncelerinden ok fazla etkilendiini itiraf etmektedir. yle ki, Yeltsin, 1989da siyasete dnme kararnn bile bir Moskova banyosunda insanlarnn kendisinin liderlik iin yarmas gerektii ynndeki dnceleri zerine aldn belirtmektedir607. Bu zellikler, Breslauerin deimiyle, Partiye kar isyan bayra eken Yeltsinin, komnist sistemden honut olmayan kitlelerin dncelerinden etkilenen, onlardan cesaret alan ve onlar harekata geirebilen, siyasal hedefleri iin olaanst enerji harcayan bir devrim kahraman olduuna iaret etmektedir608. Ne var ki, Breslauerin bir devrim kahraman olarak tanmlad Yeltsin, Whiten da belirttii gibi devlet ynetiminde baarl olmak iin gerekli zelliklerden yoksun olmutur. White, her eyden nce, Yeltsinin Devlet Bakan seildiinde bu kurumun nasl alt hakknda pek fazla bilgi sahibi olmadna iaret etmektedir. Yeltsinin bu yzden siyasalarn oluturulmasnda deneyimli, uzman kiiler yerine kendi kiisel gvenini kazanm arkadalaryla almay tercih ettiini ifade eden Whitea gre bu durum siyasette informal ilikilerin hakim
605 606

Boris Yeltsin, The Times, Nisan 24, 2007. George Breslauer et al., Russia at the End of Yeltsins Presidency, Post-Soviet Affairs, 2000, 16, 1, s. 2. 607 B. N. Eltsin, Zapiski Presidenta, Ogonek, Moskva, 1994, s. 181. 608 Breslauer et al., Russia at the End of Yeltsins Presidency, s. 1-3.

233

olmasna yol amtr609. Ayrca, Yeltsin, kariyerini Komnist Partisi brokrasisinde kazanm biri olarak kurumsal ilikiler yerine kiisel, gizli ve kapal kaplar arkas ilikilerle ynetmeye stnlk vermitir610. Yeltsin bakanlndaki yrtme, ksa srede federal merkezden federe birimlere, siyasetten ekonomik ilikilere uzanan kar gruplarnn arac haline gelmitir. Parlamento ile olan atmada yrtmeye destek kazanma abalar ise bu tarz oluumlarn kurumsallamasna neden olmutur. Brown, ortaya kan durumu zayf bakan, gl karlar eklinde tanmlamaktadr611. Anayasann bakan merkezli bir siyasal yap kurumsallatrmasna ramen Yeltsinin zayf bakan olarak tanmlanmasna sebep olan bir dier zellii kiisel davranlar ve salk durumudur. Yeltsin, 1993ten itibaren, hastal sebebiyle yln birka ayn ya hastanede ya da salk merkezinde geirmek zorunda kalmtr. Bu dnemlerde, lkeyi onun adna arka sahnede yer alan kar gruplar ve oligarklar ynetmitir612. Daha da kts, bir milletvekilinin de belirttii gibi Yeltsin, sarholuk sebebiyle resmi grmeler ve aklamalar iin bir yerden baka bir yere gittiinde yardm almadan yryemez halde grntlere yansmtr, hep613. Doal olarak Yeltsinin bu halleri kamuoyunda olumsuz etki yaratarak onun halk desteinin giderek azalmasna sebep olmutur. Rusya Kamuoyu Aratrma Merkezi ve Yeni Rusya Barometre gibi bamsz kurumlarn yapt aratrmalar, 1996 Devlet Bakanl seimleri ncesinde Yeltsinin halk desteinin %8e gerilediini gstermitir. Buna karlk, Devlet Bakanl yarnda Yeltsinin en gl rakibi olan RFKP lideri Zuganovun halk destei, sadece Eyll 1995ten Aralk 1995e kadar %7 orannda art gstermitir614. 1996 Devlet Bakanl seimleri ncesinde Yeltsinin halk desteinin azalmasna etki eden baka sebepler de bulunmaktayd. Genel olarak komnist dnemden miras alnan sosyal ve ekonomik durumun zmne ilikin vaadleri ieren bu sebeplerden biri, Sovyet sonras dnemde ekonomik krizin atlatlamamas
609 610

White, Boris Yeltsin and the Russian Presidency, s. 161. Rutland, Putins Path to Power, s. 316. 611 Brown, Vladimir Putin and Reaffirmation of Central State Power, s. 46. 612 Bu konuda bkz: White, Russia, s. 229-230. 613 Nezavisimaya gazeta, 16 Mays 1992, s. 2. 614 Frank C. Thames, Did Yeltsin Buy Elections? The Russian Political Business Cycle, 1993-1999, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 34, No. 2 (2001), s. 66.

234

tam tersine daha da derinlemesidir. 1992 ile kyaslandnda 1995te toplam yurtii retimde %42 d yaanm ve sadece 1995te sanayi retimi %33, kii bana den milli gelir %13, satn alma gc %24 orannda gerilemiti. Yine 1992 ile kyaslandnda isizlik oran 1995de, aylklar denmeyenler de hesaba katldnda %5ten %15e ykselmiti. 1992den 1995e gelir dalmnda toplumun en yoksul %40nn milli gelirden ald pay 17.6dan 15.6ya gerilerken toplumun en zengin %20nin milli gelirden ald pay ise 38.3ten %46.9a ykselmiti615. kincisi sebep, Sovyet sonras dnemde toplumsal gvenliin tehdit altna girmesi ve bu balamda devletin iflasdr. Brudny, 1992den 1995e Rusyada genel olarak su orannn %21.5, lmle sonulanan su orann %27.4 ve iki, uyuturucu bamllna bal su orannn ise %62.7 artna deinmektedir616. Gibson ise insanlarn Yeltsinin liberal reformlarn hsranla sonulandn ve onlarn lkeye sulularn, hrszlarn, yalnzca kendi karn dnenlerin ve mafya babalarnn hkmetmesine sebep olduunu dndne iaret etmektedir617. Bu balamda, Yeltsin dneminde Stoeckerin hukuk bilinci olarak tanmlad insanlarn yasalara sayg ve yasalarn koruyucu gcne, yargnn da yasalara uygun olarak gereklemesine olan inancnn kaybolduu veya ina edilmemedii sylenmektedir618. nc sebep ise, 1994 ylnda balayan Cecenistan savann net bir sonu ortaya karmamasdr. Brudny, kamuoyu aratrmalarn esas alarak uzayan sava, bir taraftan Yeltsinn halk desteini azaltt dier taraftan ise insanlarn ne pahasna olursa olsun savan durdurulmasn dnmelerine yol at diye yazmaktadr. Nisan 1996da yaplan bu aratrmalarn birinde, Rusya vatandalarnn %51nin Cecenistann bamszlnn tannarak ve herhangi bir koul ileri srmeyerek ordunun geri ekilmesini istedii ortaya konulmutur619.

Yitzhak M. Brudny, In Pursuit of the Russian Presidency: Why and How Yeltsin Won the 1996 Presidential Elections, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 30, No. 3, (1997), s. 256257. 616 A.m. 617 James J. Gibson, The Russian Dance with Democracy, Post-Soviet Affairs, 2001, 17, 2, s.101. 618 Sally W. Stoecker, From Partiinost to Zakonnost: The Languid Creation of Legal Consciousness in Russia, Democratizatsiya, Winter 2003, Vol. 11, Issue 1, s. 129. 619 Brudny, In Pursuit of the Russian Presidency: Why and How Yeltsin Won the 1996 Presidential Elections, s. 257.

615

235

Bu artlar altnda Batl ve Rusyal birok aratrmac, Yeltsinin 1996 Devlet Bakanl seimlerini kazanacana ans tanmadklarn bildirmilerdir620. Zira Aralk 1995 Devlet Dumas seimlerinde Kremlin gdml iktidar partisi ERnn sadece %10, komnist cephesi partilerinin ise toplamda %40 oy almas fazla yoruma ihtiya brakmamtr. Yeltsin kendisi de anlarn aktard notlarnda Zuganova kar seimi kaybedebileceini itiraf etmitir. Yeltsin, bu sebeple, bir Devlet Bakanl Ukaz ile RFKPyi kapatmak, Devlet Dumasn feshetmek ve Devlet Bakanl seimlerini ertelemek kararna geldiini de ifade etmektedir621. Bununla birlikte, Yeltsin, anlarnda Gvenlik Konseyinde de ounluun destekledii bu kararndan kz Tatyana Dyacenko, Babakan Yardmcs Anatoli ubais ve lereri Bakan Anatoli Kulikovun israr zerine vazgetiini aktarmaktadr. Yeltsinle grmesinde, Kulikov, RFKPnin federe birim ve yerel ynetim meclislerinde etkili olduklarna dikkate ekerek byle bir karar karsnda sokak yryleri ve gsterilerinin RFKP ve yerel meclisler taradndan tevik edeleceini ve bu yry ve gsterilerin kontrol altna alnmasnda kolluk kuvvetlerinin federal bakanln emirlerini uygulamaktan imtina edebileceklerini sylemitir. Cubais ise Ekim 1993le kyaslandnda artlarn deimi olduunu bildirmitir. Cubaise gre, 1993ten farkl olarak Yeltsin kurallarn kendisinin koyduu bir anayasay

F. J. Hough, E. Davidheiser, S. L.Goodrich, The 1996 Russian Presidential Elections, Brookings Institution Press, Washington DC., 1996; aktaran Brudny, In Pursuit of the Russian Presidency: Why and How Yeltsin Won the 1996 Presidential Elections, s.255. 621 Boris Yeltsin, Midnight Diaries, Weidenfeld&Nicolson, London, 2000, s. 24-25; aktaran Brown, Vladimir Putin and Reaffirmation of Central State Power, s. 45-46; Birok aratrmac, Yeltsinin devlet ilerinde komnizm dnemine has olan ahbapavu ilikilerine stnlk vermesine de iaret ederek olas seim yenilgisi riskine karlk gsterdii bu ilk refleksin, onun, gerek anlamda bir demokrat olmadn gsterir, diye belirtmektedir. Brown, kariyerini Sovyetler Birlii Komnist Partisinde kazanan Yeltsinin gerek bir komnizm kart olduuna, fakat demokrasinin kurallarn iselletirmediine vurgu yaparken (Brown, Vladimir Putin and Reaffirmation of Central State Power, s.45.) Lukin eskiyle yeniyi bir arada yaayan Yeltsin, komnistlerin snrsz iktidar anlayndan demokratlarn snrsz iktidar anlayna gei yapt demektedir (Alexander Lukin, The Political Culture of the Russian Democrats, Oxford University Press, Oxford, 2000, s. 298). Bova ise, Yeltsinin geriye demokratik kurumlarla otoriter rejim zelliklerinin bir arada bulunduu ve yumuak otoriterizm olarak tanmlanan bir miras braktn sylemektedir (Russell Bova, Political Culture, Authority Patterns, and the Architecture of the Russian Democracy, Ed. by. Harry Ectein et al., Can Democracy Take Root in Post-Soviet Russia, Rowman & Littlefield, Lanham, 1998, s.181.)

620

236

askya almakla komnistlere hak kazandracak ve bu yzden de kaybetmesi kesinleecekti622. McFaul, anayasay askya almann siyasal olarak daha ar sonular douracana ikna olan Yeltsinin seim kampanyas stratejisinin 1996 ylnn OcakMart aylar ierisinde ekillendiini ifade etmektedir. Brundynin belirttii gibi herhangi bir siyasal partinin yesi olmamas ve buna bal olarak da arkasnda seim kampanyasn yrtecek olan bir siyasal parti rgtnn bulunmamas623 dolaysyla yaplan ilk i, kampanya stratejisini belirleyecek ve yrtecek olan takmn kurulmas olmutur. Yeltsin, seim kampanyasn yrtme grevini, ilk bata Kremlinin ve hkmetin ahin kanad diye tanmlayabileceimiz Oleg Soskovets liderliine havale etmitir. 1994ten itibaren Yeltsinin milliyeti bir izgiye yaklamas gerektiini savunan Soskovets, 1995 Devlet Dumas seimlerinde liberal, hatta merkez partilerin bile iyi bir sonu elde etmemelerine dayanarak liberalizm veya demokrasi taraftarlnn mutlak yenilgi ile sonulanacan ileri srmekteydi624. Soskovetsin dnceleri, seim dnemine giren Yeltsinin kararlarn ve aklamalarn ekillendirmeye balamtr. Hkmet iindeki liberal isimleri grevlerinden azledip bu grevlere milliyeti ve komnist semenlere daha yakn olan Primakov, Kadannikov ve Yegorov gibi isimleri atayan Yeltsin, liberal reformlarn beraberinde getirdii skntlara kar dar gelirlilerin korunmamasnda hkmeti sulamtr625. Thames, seim dneminin ilk aylarnda, Yeltsinin ilk defa semen oylarn kazanmak iin ekonomik aralara bavurduunu belirtmektedir. Bu dnemde, emeklilerin ve devlet alanlarnn oyunu ekmek iin emeklilik fonuna ve ilgili bakanlklara ek denek ayrlmtr626. Bununla birlikte Devlet Bakanlna aday gsterme sresinin bitmesine ok az bir sre kalmasna ramen Soskovets liderlii, Yeltsinin adaylnn Merkezi Seim Komitesince kayda alnmas iin gerekli olan 1 milyon semen imzasn bile toplamakta baar gsterememi ve kamuoyu aratrmalar, Yeltsinin halk desteinin
622

Boris Yeltsin, Midnight Diaries, Weidenfeld&Nicolson, London, 2000, s. 24-25; aktaran Brown, Vladimir Putin and Reaffirmation of Central State Power, s. 46. 623 Brudny, In Pursuit of the Russian Presidency: Why and How Yeltsin Won the 1996 Presidential Elections, s.258. 624 McFaul, Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, s. 1617. 625 A.e., s. 18. 626 Thames, Did Yeltsin Buy Elections? The Russian Political Business Cycle, 1993-1999, s. 69.

237

hale de dmeye devam ettiini ortaya koymulardr627. Bu durum, Kremlin ve hkmette Soskovets liderliinin seim taktii ve stratejisine muhalif olanlar hareketa geirmi ve i dnyasndan da baz isimlerin katld toplantlar sonucunda Yeltsinin ancak reform ve istikrarn aday olarak yarrsa seimleri kazanabilecei ileri srlmtr. Yeltsinin siyasal iler danman Georgi Saratov tarafndan balatlan giriim, Yeltsinin de ikna edilmesiyle Soskovets liderliine paralel olarak ikinci bir seim kampanyas liderlii kurulmas ile sonulanmtr. Seim kampanyas stratejisinin belirlenmesinde ncelii ele alan ve Soskovets liderliini zamanla devre d brakan bu liderlik, zelletirme programnn mimar ve eski Babakan Yardmcs Anatoli Cubais, Eski Devlet Bakanl daresi Sekreteri Sergey Filatov, Eski Babakan Yardmcs Sergey akray, Yeltsinin siyasal iler danman Georgi Saratov, bamsz televizyon kanal NTVnin Genel Yayn Ynetmeni gor Malaenko ve Yeltsinin kz Tatyana Dyacenkodan olumaktayd. Belirtelim ki, Cubais ve Filatov, 1996 ylnn balarnda, Soskovetsin seim kampanyas stratejisine uygun olarak grevden alnm liberal isimler idi628. Yeni seim kampanyas liderliinin temel stratejisi, seimleri komnizm anti-komnizm taraftarl referandumuna evirmek ve bylece Yeltsinin kredibilitesini kazand, seim baarsn kantlad esaslar zerine younlamakt. Bu balamda, bir taraftan Yeltsinin yukarda iaret ettiimiz ve halk desteinin azalmasna sebep olan kiisel davranlar ve salk durumu ile ilgili kt imaj dzeltilerek devrimci kiilii n plana kartlm dier taraftan yaklak 250 siyasal
Rusya Federasyonu Devlet Bakanl Seimleri Hakknda Federal Yasaun 36. maddesine gre, siyasal partiler, seim bloklar Devlet Bakanl iin gsterdikleri adaylarn, 1 milyon semenin desteklediini belirten imzalarn Merkezi Seim Komitesine sunmaldrlar. Madde, Devlet Bakan adaynn Rusyann btn blgeleri tarafndan desteklendiini salamak adna bir federe birimden 70 binden fazla destek imzas toplanamayacana hkmetmektedir. Rusya Federasyonu Bakanlk Seimleri Hakknda Federal Yasasnn Rusa metni iin bkz: Soskovets, gerekli olan imzalarn toplanmas iin toplumsal gruplar ve kurumlar rgtlemek yerine bir taraftan devlet brokrasine bel balam (McFaul, Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, s. 18), dier taraftan federe birim liderleri ile ibirliine girmeye almtr. Soskovets, Yeltsin tarafndan greve atanan liderlere Yeltsine destek karlnda grevde kalma garantisi sunarken, seimlerle greve gelen liderlere ise federal hkmetle federe birim hkmeti arasnda yetki paylamas anlamalar imzalamay nermitir. Fakat federe birim liderleri, Yeltsine destek vereceklerini syleseler de Yeltsinin kazanmasna ynelik gstericilerin kendisini gstermesine kadar beklemeyi tercih etmilerdir (Brudny, In Pursuit of the Russian Presidency: Why and How Yeltsin Won the 1996 Presidential Elections, s.259). 628 McFaul, Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, s. 19-20;. Brudny, In Pursuit of the Russian Presidency: Why and How Yeltsin Won the 1996 Presidential Elections, s.259.
627

238

parti ve sivil toplum rgtn bir arada buluturan Devlet Bakann Destekleyen Btn Rusya Toplumsal Harekat oluturularak anti-komnist toplumsal kutup ina edilmitir. lkenin geneline yayn yapmakta olan iki en byk televizyon kanal, NTV ve ORT, ayrca nemli siyasal gazete ve dergiler, komnizm aleyhinde belgeseller, programlar, makaleler, yorumlar yaynlayarak komnizme zg alar, sorunlar hatrlamakla olas kaybetmenin sonularna iaret etmilerdir. Dier taraftan zgrlk, demokrasi ve popler kltr temalarn ileyen programlarla zellikle gen semenlerin anti-komnizmin kazanmas ile neleri koruyabilecekleri vurgulanmaya allmtr629. Yeltsinin seim kampanyas liderliinin seimleri komnizm antikomnizm taraftarl referandumuna evirmek stratejisi seimlerin iki aday arasndaki yar balamnda gerekletirilmesi taktii ile desteklenmitir. Brundy, byle bir taktikle dikkatlerin iki aday zerinde younlamas ve toplumun iki kampa blnmesinin amalandna iaret etmektedir. Brundyye gre bu balamda Yeltsin, sosyal ve siyasal istikrarn temsilcisi gibi gsterilirken Zuganovun kktencilii n plana kartlm ve kararsz semenler kazanlmaya allmtr630. Bununla birlikte Yavlinski, Lebed ve Fiodorov gibi nc G olarak tanmlanan adaylarla ibirliine gidilerek (bu adaylarn da ald oy sayesinde) seimlerin birinci turda kaybedilmemesini garantilemek ikinci turda ise bu adaylarn da oylarn Yeltsin lehine birletirmek dnlmtr. Yeltsinin seim kampanyas liderlii, ilk nce komnist ve milliyeti semene hitap eden ve bu sebeple de Zuganovun semen tabann etkileyebilecek olan Lebedle diyaloga girmitir. Partisinin 1995 Devlet Dumas seimlerinde seim barajnn altnda kalmas ile Devlet Bakanl seimlerinde birinci dereceli aday olmad anlalan Lebed ise birka sebeple byle bir ibirliine ihtiya duymaktayd. yle ki, Lebed, seim kampanyasn yrtmek iin yeterli siyasal deneyimden, finansal ve rgtsel kaynaktan yoksundu ve bu sebepler dolaysyla adaylnn Merkezi Seim Komitesince kayda alnmas iin gerekli olan 1 milyon
629 630

McFaul, Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, s. 2124. Brudny, In Pursuit of the Russian Presidency: Why and How Yeltsin Won the 1996 Presidential Elections, s.260; Nitekim McFaul, Mays aynda yaplan kamuoyu aratrmlarnda kararsz semenlerin Zuganovun kazanmas halinde yaanacak siyasal depremin kendilerini endielendirdiklerini dnerek Yeltsini desteklediklerini ifade etmektedir. McFaul, Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, s. 28.

239

semen imzasn bile toplamakta zorlanmt. Lebede seim kampanyasnn yrtlmesinde kendi seim kampanyas rgtlerinin ve finansal kaynaklarnn desteini ve seimleri kazanmas durumunda hkmette nemli bir grev teklif eden Yeltsin, Lebedle birinci turda Zuganovun semen tabann etkilemek ikinci turda ise kendisini desteklemek esasnda anlaabilmitir. McFaul, Yeltsin Lebed ibirliini, Yeltsin asndan mkemmel bir kazan olarak tanmlamaktadr. Bu ibirlii, hem muhtemel bir Yavlinski Lebed Fiodorov yaknlamasna frsat tanmam ve Yeltsin ve Zuganova rakip olacak nc bir koalisyonun ortaya kmasn engellemi hem de Yeltsinin Yavlinskinin ibirliine olan ihtiyacn da ortadan kaldrmtr631. Zira Yavlinski, ibirlii karlnda kendi babakanlnda hkmetin tamamen kendisi tarafndan oluturulmasn talep etmi ve uzlamaya yaklamamtr. Yavlinskinn bu tutumuna karlk, Yeltsinin seim kampanyas liderlii, bir taraftan kontrolne aldklar ulusal grsel ve yazl basnda Yavlinskinin seim propagandasna sansr uygulam dier taraftan Yavlinskinin seim kampanyasnn saadet zinciri piramidi araclyla milyonlarca Rusyalnn para kaybetmesine sebep olan MMM patronu Sergey Mavrodi tarafndan finanse edildii iddiasn savunarak Yavlinskinin itibar kaybetmesine almtr. Ayrca Yeltsinin seim kampanyas liderlii, Yeltsin gibi liberal semen tabanna hitap eden ve e bakanlarndan biri Yavlinski olan Yabloko seim blou ierisinde ayrmalarn oluturulabilmesi zerinde durmu ve Yavlinskinin yalnzlamasna almtr632. Ama, ikinci tur seimlerde Yeltsini destekleyecei kesin olan Yabloko semen tabannn birinci turda olabildiince Yavlinskiden uzaklatrlmasn salamakt. Tablo/13de 1996 Devlet Bakanl seim sonularna yer verilmektedir. Grld gibi, seim kampanyas stratejisi ve taktii sonu vermi ve seimlerden birka ay nce kamuoyu aratrmalarnda Zuganovu 20-25 puan geriden takip eden Yeltsin ilk tur seimlerde en fazla oy toplamtr ama seimi kazanmak iin gerekli olan oylarn yarsndan fazlasn toplamay baaramamtr. kinci turda ise Lebed ve Yavlinskinin de oylarn kendi lehine birletiren Yeltsin, ikinci defa Devlet Bakanl grevine seilmitir.
631 632

A.e., s. 26. A.e., s. 26-27.

240

Tablo/13. 1996 Devlet Bakanl Seim Sonular

lk Tur (16 Haziran 1996) Adaylar Oy Oran (%) Oy Oran (%) kinci Tur (16 Temmuz 1996)

Boris Yeltsin Gennady Zuganov Aleksander Lebed Grigory Yavlinski Vladimir Jirinovski Svyatoslav Fiodorov Mihail Gorbacev Martin akkum Yuri Vlasov Vladimir Bryntsalov Bo Seime katlma oran

35.3 32.0 14.5 7.3 5.7 0.9 0.5 0.4 0.2 0.2 1.5 69.7

53.7 40.2

4.8 68.9

Kaynak: http://www.vybory.ru/spravka/results/president.php3. 11.11.2007.

phesiz Yeltsinin tekrar seilme baarsnn temel nedeni, seim kampanyas stratejisi ve taktiinin seimleri komnizmanti-komnizm referandumu zeminine tamasdr. Bu seimlerde, Rusya vatandalarnn oyunu, ksa dnemli ekonomik ve toplumsal sorunlar deil toplumsal kutuplama balamndaki ideoloji sava ekillendirmitir633. Rose ve Tikhomirovun ifadesiyle, Rusya vatandalar,
Bununla birlikte, Yeltsinin seim baarsnn maddi ve rgtsel temelinde i dnyas ve federe birim ynetimleri ile yaplan ibirlii durmaktadr. zellikle, Zuganovun seimleri kazanmas halinde olumsuz anlamda etkilenecekler sralamasnda birinci olacaklarnn farknda olan i dnyas, hem Yeltsinin seim kampanyasn maliyeletirmi hem de televizyon kanallar ve gazetelerini bu kampanya iin seferber etmilerdir. Karlnda hem 1994n sonlarndan itibaren devam etmekte olan devlet borlarna karlk zelletirme programndan daha fazla yarar elde etmeyi hem de hkmetin oluturulmasndaki balantlarn korumay garanti altna almlardr (Devlet borlarna karlk zelletirme programna gre, voucher sistemi ile yaplmakta olan zelletirmeye son verilmi ve hem devlet hazinesine katk salamak hem de iletmelere yatrm yaparak canlandrmak amacyla para karl zelletirme sreci balatlmtr. Programa gre, devlet borlarna karlk teklif sunan bankalar ak artrma srecini ynetecek ve en yksek teklifi veren firma ilgili iletmenin mlkiyetini kazanacakt. Yalnz, iletmelerin zelletirilmesi sreci kapal kaplar arkasnda yrtlm, siyasette uzants olan bankalar zelletirme iin kendi irketleri dndaki katlmclar
633

241

rakibi Zuganovla kyasta Yeltsini ehvenier olmas yznden tercih etmilerdir634. Nitekim seim sonras kamuoyu aratrmalar, Yeltsinin halk tarafndan en az gvenilen liderler arasnda olduunu ortaya koymutur. Seimden sonra, Yeltsinin, ilk grev sresinde olduu gibi salk sorunlar ortaya kmaya balam ve ilk grev sresinde etkili olan sorunlar, ikinci grev sresinde de devam etmitir. Bu balamda, Lukin, 1990l yllarn sonlarna doru yaplan kamuoyu aratrmalarnda etkin ynetime, otorite ve dzene olan ihtiyacn arttna iaret etmektedir635. Hahn, 1998de kaleme ald makalesinde, Yeltsinin Rusya tarihinin ikinci Kerenskisi gibi deil Rusyann Washingtonu gibi demokrasisinin kurucu babas olarak hatrlanmas iin halefinin reform, demokrasi ve hukuk devletinden yana biri olmas gerektiine iaret etmekte idi. Hahna gre, bu zelliklere sahip bir halefiyle birlikte Yeltsin, mevcut rejimin halk lehine alt ve halkn da yeni rejimi benimsedii bir Rusya brakabilmeliydi, kendinden sonrasna. Hahn, Cernomirdin hkmetinin ardndan Boris Nemtsov Sergey Kirienkonun ban ektii Nijni Novgorod grubunun hkmette ve Devlet Bakanl daresinde ykselmesinin bu amac iin atlm bir adm saymaktadr. Nemtsov Kirienko grubu, Nijni Novgorodda gerekletirmi olduklar ekonomik gei baarsn btn Rusyaya yayacak ve ahbaplk kapitalizmi yerine serbest piyasa ekonomisi modeli ina edilecekti636. Fakat Austos 1998 ekonomi krizi, Kirienko hkmetinin grevden alnmasna sebep olmu ve Yeltsin, daha nce belirtildii gibi RFKPnin de
ak artrma srecine dhil etmemiler ve tek firma katlml ak artrmalarda ok dk fiyatlarla iri petrol, doalgaz ve metal iletme iletmeleri zelletirilmitir. Bkz: Barnes, Property, Power, and the Presidency: Ownership Policy Reform and Russian Executive Legislative Relations, 19901999, s. 53-54; Yeltsin dneminde ekonomi, i dnyas ve siyaset ilikisinin analizi iin Bkz: Natalia Dinello, The Russian F-Connection: Finance, Firms, Freinds, Families, and Favorites, Problems of PostCommunism, Jan./Feb. 1999, s. 24-33.). Bu durum Rusyada ahbaplk kapitalizminin hkim olmasna sebep olmu ve serbest piyasa kurumlarnn yerlemesini engellemitir (Robert, Thomas Sherlock, Bringing the State Back in: Explanations of the Derailed Transition To Market Democracy, s. 485488). Federe birimler ise 1991den sonra elde ettikleri ayrcalklarn federal devletle yaplan yetki ve grevlerin paylatrlmas anlamalaryla korunmas karlnda desteklemilerdir, Yeltsini. Bu anlamalarn birou, Rusya Federasyonu Anayasasna, federal yasalara aykr hkmler iermilerdir (Rusya Federasyonunda federal devletle federe birimler arasndaki ilikilerin geliimi iin bkz: Zolotareva, Pravove Osnov Federalizma, s. 168214; R. F. Turovskii, A Comparative Analysis of Trends in Regional Development in Russia and Ukraine, Sociological Research, Vol. 40, No. 5, September /October 2001, s. 5273.) . 634 Richard Rose, Yevgeni Tikhamirov, Russias Forced Choice Presidential Election, Post-Soviet Affairs, 1996, 12, 4, s. 351379. 635 Lukin, Putins Regime: Restoration or Revolution, s. 38. 636 Gordon M. Hahn, From Chernomyrdin to Kirienko: The Rise of the Nizhnii Novgorod Group, Problems of Post-Communism, Vol. 45, No. 5, Sept/Oct. 1998, s. 316.

242

destekledii bir isim olan Primakovu hkmetin ba olarak atamak durumunda kalmtr. Mays 1999da Yeltsin, Primakov hkmetini de istifaya gndererek Primakovun Devlet Bakanl seimlerinde avantaja sahip olmasn nlemitir ama Primakovun Moskova valisi Lujkovla oluturmakta olduu AnavatanBtn Rusya koalisyonunun III. dnem Devlet Dumas seimleri ncesinde en iddial seim blou grlmesi Yeltsin ailesini endielendirmitir. Zira grevde bulunduu dnemde Primakovun ortaya koyduu tutum, sadece Yeltsin ailesi yelerinin mali ve ekonomik karlarnn deil ayn zamanda kiisel zgrlklerinin de tehdit altnda olduunu gstermitir637. te bu erevede, 1999 ylnn sonbaharna doru, aratrmaclar, Yeltsinin halefinin hem Yeltsin ailesini cezai soruturmalara kar koruyacak ve ksa srede Primakov Lujkov koalisyonuna kar ekim gc olabilecek hem de ekonomik reformlara bal kalacak biri olmas zerine younlaldna dikkat ekmektedirler. Yeni Devlet Bakanndan beklenen bir dier zellik ise devlet otoritesini yeniden ina etme idi. Zira Kristanovskaya ve Whiten da belirttii gibi, zellikle federe birimlerin itaatsizlii artk sadece toplumsal tehlike arz etmemekte federal siyasal ve ekonomik elitin karlarn da tehlikeye srklemekte idi638. Ayrca, 1998 ekonomi kriziyle byk kayplar yaayan i dnyas, tekrar ayn kaderi yaamamak adna ekonominin kararl ve iyi ynetilmesine de ihtiya duymaktalard639. Rose ve dierleri, Kremlinin bu talepleri karlayacak yapya sahip olan kiinin ise Putin olduuna inandna iaret etmektedirler640. Putinin yukarda iaret ettiimiz talepleri karlayacana ve sorunlarla baa kacana olan inancn temelinde ise onun istihbarat kaynakl olmas yatmaktadr. Kristanovskaya ve White, bu dorultuda Andropov mitinin canlandrldna ve Putinden ikinci Andropov olarak gerekirse Sovyet sistemi mekanizmalarn kullananrak hukuk ihlallerine kar muadele etme, kamu dzenini ina etme ve devlet otoritesini glendirme beklendiine vurgu yapmaktadrlar. Ayrca, Putin, istihbarat kaynakl olmas ve halk arasnda demogoji, yolsuzluk ve rvet gibi
Peter Reddaway, Will Putin be Able to Consolidate Power, Post-Soviet Affairs, 2001, 17,1, s. 25. 638 Kryshtanovskaya, White, Putins Militocracy, s. 290. 639 Reddaway, Will Putin be Able to Consolidate Power, s. 25. 640 Richard Rose, Neil Munro, Stephen White, How Strong is Vladimir Putins Support?, Post Soviet Affairs, 2000, 16, 4, s. 290291.
637

243

nitelikleri ile anlan sivil siyasetilerden biri olmamas sebebiyle Rusya vatandalar tarafndan da olumlu karlanacak ve kendi popleritesini artracakt641. Zira Putin dorudan siyaset iinden gelen biri olmamakla beraber herkesin anlayabilecei bir konuma slubuna sahipti ve bu sebeple de halk bir duru sergilemekte idi. 1952 doumlu olan Putin, Yeltsinin aksine hasta ve sarho halleriyle deil judo ampionu ve alkoll iki imeyen sporcu kiilii ile halk nne kacakt ki bu da uzun dnem yal ve hasta liderler tarafndan ynetilmi Rusyallar asndan ok ey ifade etmekteydi. Kremlinin veya Lukinin ifadesiyle Yeltsin klannn bak asyla ise soruturmalara kar konumu dolaysyla etkin bir gvence olabilecek Putin, iyi bir grev adam, sadk bir ortak ve Rusyann ikinci bakenti saylan Petersburgda liberal ekonomiye geii ina edenlerden biri olarak yeni sistemi benimsemi ve ona inanm bir brokratt642. Austos 1991 Darbesini takiben KGBden istifa etmesiyle ister Petersburgda isterse de federal devlet organlarnda ykselmesine yardmc olan siyasal patronlar da srasyla Anatoli Sobcak, Anatoli Cubais ve Aleksander Kudrin gibi liberal isimlerdi. Putinin kefedilmesine kadar bir buuk ylda babakan deitiren Yeltsin, sonunda Putinde karar klm ve bylece uygun halefi bulma almasn da sonlandrmtr643. Yukarda da belirttiimiz gibi, Putinin babakanla atanmas, III. dnem Devlet Dumas seimlerinin seim ncesi koalisyon oluturma sreciyle ayn dneme rastlamaktadr. Bu dnemde, Rusyada siyaset, ulardan merkeze doru kayma ve 2000 Devlet Bakanl seimleri iin n hazrlk zellii tamtr. 1996 Devlet Bakanl seimlerinden farkl olarak Kremlin ve ortaklarn rahatsz eden gelime, RFKP ve bu balamda Zuganov deil Lujkov Primakov liderliinde oluturan Btn Rusya Anavatan koalisyonu olmutur. Zira McFaulun da belirttii gibi, 1996 Devlet Bakanl seimleri ile birlikte Rusyada ideoloji temelli siyaset ve seimler sona ermi ve komnist gemie dnme ihtimali ortadan kalkmtr644. Hale, Anavatan Btn Rusya koalisyonunun oluumuna giden yolda ilk admn Moskova valisi Lujkov tarafndan atldna iaret etmektedir. 1998in ilk
641

Kryshtanovskaya, White, Putins Militocracy, s. 289-291. Rutland, Putins Path to Power, s. 318. 643 Rutland, Yeltsinin kurduu siyasal sistemin iki zelliine patronaj ilikileri ve liderin kendi halefini belirleme iaret ederek babakanlk makamnn halefini aa vurmadaki konumuna dikkat ekmektedir. Bkz: A. m., 319-320. 644 McFaul, Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, s. 78.
642

244

aylarnda paralanmakta olan iktidar partisi ERin kalntlar zerine yeni bir seim blou oluturma hazrlnda olan Lujkov, Halein de belirttii gibi seim ncesi Rusyann en nfuslu liderlerinden birine evrilmiti. Orttungun ifadesiyle Sovyet dnemi Moskova ekonomisini Sistem irketler Grubunun hakim olduu tek irketli ehir kapitalizmi ekonomisine dntren Lujkov, 1992den itibaren valisi olduu Moskovann lkenin bakenti olma avantajn kullanarak dier federe birim ynetimleri zerinde nfuz salamt645. Lujkov, siyasal hedeflerini anlatacak ve oluumuna n ayak olduu Anavatan Btn Rusyaya toplumsal taraftar ekebilecek Moskova ehir ynetimin kontrolnde yayn yapan TV Center televizyon kanal ve Segognya, Literaturnaya Gazeta, Moskovskiy Komsomolet gazetelerinden oluan grsel ve yazl medya ana da sahipti. Ayrca, her ne kadar Yeltsinin 1996 Devlet Bakanl seimini kazanmasnda byk emek harcam olsa da Gusinkinin sahibi olduu NTV televizyon kanal da Most Bankn Moskovadaki mali kaynaklar ynetmedeki ibirliinden dolay Lujkovu desteklemekteydi. D politikada Karadeniz Deniz Donanmasnn Ukraynadan alnmas, Ruslarn yaad komu lke topraklarnn Rusyaya ilhak edilmesi ve Kosovaya NATO bar gcnn gnderilmesi halinde Rusyann da buna karlk vermesi gibi klaryla milliyeti bir duru sergilemekte olan Lujkov, ekonomik alanda ise ok terapi program erevesinde yrtlm siyasalar ve zelletirmeleri eletirmekteydi646. Usulne uygun yaplmayan zelletirmelerin iptal edilmesi ve zelletirilen iletmelerin gei srecinde zarara urayanlarn lehine zelletirmek adna devletletirilmesi gerektiini savunmakta olan Lujkov, oluumuna nayak olduu siyasal hareketn merkez solu temsil etme amac tadn ifade etmekteydi. Hale, ilk bata Kremlin ve dolaysyla Yeltsin ailesini fazla rahatsz etmeyen Lujkov nderliindeki Anavatan (Otecestvo), Austos 1999da eski babakan Primakovun ve lkenin en nemli iki federe birim lideri aimiev ve Rahimovun bir araya geldii Anavatan Btn Rusya seim koalisyonuna dnnce [Yeltsin ailesi iin] tehlike alarm almaya balad demektedir647. Bu
645

Robert W. Orttung, Business and Politics in Russias Regions, Problems of Post-Communism, Vol. 51, No. 2, March/April 2004, s. 4860. 646 Hale, The Origins of United Russia and the Putin Presidency: The Role of Contingency in PartySystem Development, s. 170-171. 647 A.m., s. 172.

245

dnemde yaplan kamuoyu aratrmalarna gre, III. dnem Devlet Dumas seimlerinde Anavatan-Btn Rusya oylarn 1/3den fazlasn toplayacak ve 2000 Devlet Bakanl seimlerinde Anavatan-Btn Rusyann destekleyecei Primakov ve Lujkov ikilisinden biri ise muhtemelen Zuganaovu saf d brakp Yeltsinden boalan Kremlinin yeni patronu olacakt648. Avrupa Medya Kurumu, Anavatan-Btn Rusyann bu olas seim baarlarn engellemek adna Kremlinin yapt ilk hamlenin medya savan balatmak olduuna iaret etmektedir. Bu balamda, devlet televizyonu ORTde yayna balayan ve Sergey Dorenko ou diye tanmlanan siyasal olaylar yorumu programnn birinci hedefi, Austos 1998 mali krizinde grev bana geen ve bu yzden ulusal kurtarc olarak isimlendirilen Primakovun ve onun koalisyon orta Lujkovun zayf ynlerini n plana karmak suretiyle siyasal cazibelerini ortadan kaldrmakt649. Anavatan-Btn Rusyaya kar yaplan ikinci hamle ise, Kremlinin kendi seim koalisyonunu oluturmak olmutur. Berezovskinin daha Anavatan Btn Rusyaya veya dier siyasal partiye balln aklamayan federe birim liderlerini temel alan Blgeler Aras Birlik blou veya Medved ksa srede Kremlinin de oyuna katlmasyla yeni iktidar partisine dnmtr. Colton ve McFaul ikilisi, Medvedin Kremlinin etkisine girmesiyle birlikte blgeler aras oluumdan merkez seim blou olma ynnde kabuk deitirdiine, bu sebeple de birok federe birim liderinin kendini oluumun dnda tuttuuna deinmektedir650. Bu kabuk deitirme srecinde, Berezovskinin n ayak olduu oluumun rgtlenmesinde inisiyatifi gor abdurasulov ve Vladislav Surkov gibi Devlet Bakanl daresinin grevlileri ele alm ve Olaanst Haller Bakan Sergey oigu oluumun resmi liderliini stlenmitir. Ayrca, Babakan yardmcs ve Ulatrma Bakan Nikolay Aksenenko, oluuma idari destein salanmasn koordine etmekle grevlendirilmitir. Seim kampanyasnn yrtlmesini ise Rusyann en byk sigorta irketi olan Rosgosstrakn Genel Mdr Aleksey Golovkovla birlikte 1995 Devlet Dumas ve 1996 Devlet Bakanl seimlerinde byk
Rose, Munro, White, How Strong is Vladimir Putins Support?, s. 289291; Rutland, Putins Path to Power, s. 321, 324325. 649 European Institute for Media, Monitoring of Media during the Parliamentary Elections in Russia in December 1999, EMI, Dusseldorf, 2000; aktaran Rutland, Putins Path to Power, s. 325 650 Colton, McFaul, Reinventing Russias Party of Power: Unity and 1999 Duma Election, s. 206.
648

246

deneyimler kazanan Yulia Rusova, Sergey Popov, Toplumsal likiler Merkezi Mdr Vladimir Ruga ve Rusya Siyasal Aratrmalar Merkezi Mdr Aleksey esnakov stlenmitir651. Aksenenko ve Golovkov, devlet idari tekilatn ve mali kaynaklarn etkili bir ekilde kullanarak seim kampanyasnn maliyeletirilmesinde ve lojistiin salanmasnda kilit rol oynamlardr. Ekim 1999da, Birlik ad altnda ekillenen oluuma daha nce kendilerini darda tutan federe birim liderleri de katlmaya balamlardr. Bylece, Birlik rgtsel anlamda hem federal merkezde hem de federe birimlerde etkili devlet grevlilerini sralarna katarak geni tabanl bir seim koalisyonuna dnmtr. Birlik, seim kampanyasnn maliyeletirilmesinde devlet kurumlarna ek olarak nemli i evreleri ile de ortak hareket etmitir. Berezovski ve Abramovicin sahip olduu Sibneft, lkenin en byk petrol ve doalgaz irketleri Lukoil ve Gazprom bu i evrelerinden bazlardr652. Devlet kurumlar ve i evrelerinin kskacndaki medya ve basn ise Birlikin propaganda aracna evrilmitir. Makarkin, seim kampanyas kaynaklarnn byk bir ksmnn medya ve basnn rgtlenmesine harcandn belirtmektedir. Daha nce de iaret edildii gibi Birlikin seim kampanyas stratejisinin birincil hedefi, Anavatan-Btn Rusya aleyhinde yaplan propagandadr. Birlikin kendi siyasal duruuna ynelik propagandas ise Colton ve McFaul ikilisinin ifadesiyle, istikrar, g ve vatanseverlik geninde ekillenmitir653. Anavatan Btn Rusya koalisyonu gibi Devlet Dumas ve Devlet Bakanl seimlerini kazanmak amacyla seim ncesi olutuundan Birlik de belli bir siyasal ideoloji temelinde ekillenmemitir654. Kendisini bir merkez sa partisi olarak tanmlayan Birlikin ideoloji yerine sorunlar temelli ekillenmesi, kararsz semenleri etkilemesi bakmndan nemli rol oynamtr655. Bununla birlikte seim ncesi kamuoyu aratrmalarna da yansd gibi Birlikin poplaritesi, Putinle olan yaknlnn net

651 652

A.m. Aleksey Makarkin, Partiya Vlasti v zbiratelnoy Kampanii 1999 g., Moscow Carniege Center, Moskva, 2000. 653 Colton, McFaul, Reinventing Russias Party of Power: Unity and 1999 Duma Election, s. 209210 654 Nezavisimaya Gazeta, 2 Ekim 1999. 655 Smyth, Building State Capacity from the Inside out: Parties of Power and the Success of the Presidents Reform Agenda in Russia, s. 561-565.

247

bir ekilde aklanmasyla ykselmeye balamtr. yle ki, Devlet Dumas seimlerinden sadece iki buuk ay nce kurulan Birlikin Ekimin sonunda yaplan kamuoyu aratrmalarnda ulusal seim evresinde %5lik seim barajn bile aamayaca ileri srlrken Aralkn banda yaplan kamuoyu aratrmalarnda ise (Birlikin) ulusal seim evresinde oylarn %18ni alaca tahmin edilmiti656. Bu an ykseliin temelinde, 29 Kasmda Putinin Bir vatanda olarak ben oyumu Birlikten yana kullanacam beyan yer almaktadr. Putinin beyann takiben Birlikin resmi lideri oigu, Birlik Putini desteklemekte, Putin de Birlike gvenmektedir. Bu iliki, gllerin ittifakdr beyan ile Putini dorulamtr. oigu, ayrca Devlet Dumas seimlerindeki temel hedeflerinin Putinin politikalarn yasalatracak sayya ulamak olduunu de belirtmitir657. Peki, Putinin halk desteinin kayna neydi? Birincisi, daha nce belirtildii gibi, Putin, Yeltsin ve evresi tarafndan seilmi halefti ve ayn 1996 Devlet Bakanl seimlerinde kullanan seim stratejisi ve taktikleri Putinin de kazanmas iin kullanlmaktayd. Devlet kurumlar, i dnyas, medya ve basn bu balamda olaanst bir aba sarf etmekte ve OSCEnin seim raporunda belirtildii gibi dier adaylar, medya ve basn bata olmakla dier aralardan yoksun braklmt658. kincisi ise, Putinin Temmuz 1998de atand Federal Gvenlik Servisi Bakanlnda bir seneyi bile doldurmadan Austos 1999da Babakan olarak atanmas ve bu srada patlak veren II. Cecenistan Savadr. een militanlarnn Austos ve Eyll aylarnda nce Dastan federe cumhuriyetine bal kyleri ele geirmesi, daha sonra ise Moskova, Volgodonsk ve Bunaisk gibi byk yerleim merkezlerinde 300e yakn kiinin lm ile sonulanan bombal eylemlerde bulunmas zerine 23 Eyllde Rusya ordusunun balatm olduu II. eenistan Sava, Putini, Rose ve dierlerinin ifadesiyle ulusal lidere dntrmtr.
Hale, The Origins of United Russia and the Putin Presidency: The Role of Contingency in PartySystem Development, s. 185. 657 Hale, Putinin bandan beri Birlikle ortak hareket ettiine fakat Birlikin halk desteinin zayf olmas sebebiyle bu ortakln ilan edilmesinin Putinin de halk desteini zayflataca dnldne iaret etmektedir. Yalnz Putinin halk desteinin olaanst bir ekilde artmaya devam etmesi durumundan hareketle byle bir beyann aksine Birlikin de halk desteini artraca ileri srlm ve seimlere ok az bir sre kala Putin ve oigu karlkl beyanlarda bulunmutur. Bkz: Hale, The Origins of United Russia and the Putin Presidency: The Role of Contingency in Party-System Development, s. 185. 658 OSCE/ODIHR, Presidency Election in Russia, 26 March 2000: OSCE/ODIHR Election Observation Preliminary Report, www.osce.org/odihr/elecrep.htlm, March 27, 2000.
656

248

Babakan olarak atandnda kamuoyu aratrmalarna katlanlardan %2si 2000 Devlet Bakanl seimlerinde Putini destekleyeceklerini belirtirken II. eenistan Savann balamasndan yaklak on gn sonra yaplan aratrmalarda bu oran %22ye ykselmitir659. I. eenistan Savana kyasla daha baarl bir askeri operasyon hazrl yapan ve petrol gelirlerinin artmas sebebiyle operasyonun maliyeletirilmesinde fazla sorun yaamayan hkmet, deien i ve d koullar dolaysyla operasyon konusunda liberal partilerin muhalefetiyle de karlamamtr. Rusyallar, artk bombalarn Moskovada patlatlmas ile birlikte terre kar mcadelenin uzun sreceinin farkna varsa da Putini destelemek konusunda tereddde dmemilerdir660. III. dnem Devlet Dumas seimlerinde Putinin partisi diye tanmlayabileceimiz Birlik %23.32 oy oranyla beklenen k gerekletirmitir. Birlik, yukarda da belirttiimiz gibi Putinle olan ban etkili bir ekilde kullanarak tek isimli seim evrelerinden seilen bamsz milletvekillerinin de desteiyle Devlet Dumas Bakanlnda ve komisyonlarnda kontrol ele almtr. Ayrca, Devlet Dumas seimlerine ilikin blmmzde de belirttiimiz gibi liberal partiler de Putini desteklediklerini aklamlardr. Seim sonras byle bir siyasal atmosferin olumas, beklenen seim baarsna ulalamamaya da bal olarak Anavatan-Btn Rusya seim blounun paralanmasna ve Primakov ve Lujkovun Devlet Bakanl yarndan ekilmelerine sebep olmutur. Primakov ve Lujkov, Devlet Bakanl seiminde Putini destekleyeceini aklarken, Anavatan Btn Rusya ise 2001 ylnda Birlikle birleerek Putin yanls Birleik Rusya Partisinin oluumuna katkda bulunmutur661. Devlet Bakanl seiminden nce Putin yararna gelien bir dier olay, 31 Aralk 1999da Yeltsinin istifa etmesidir. Yeltsinin istifa etmesi, bir taraftan seimin ay erken yaplmasna dier taraftan ise Putinin bu aylk srede Devlet Bakanlna veklet etmesine olanak salamtr. Rose ve dierleri, seimin erken bir tarihe alnmasn ve Putinin Devlet Bakanlna veklet etmesine olanak salanmasn, Aralk aynn sonu itibariyle halk destei %50yi aan Putinin ani
659 660

Rose, Munro, White, How Strong is Vladimir Putins Support?, s. 291. Rutland, Putins Path to Power, s. 323. 661 Hesli, Parliamentary and Presidential Elections in Russia: The Political Landscape in 1999 and 2000, s.14.

249

gelimeler karsnda oy kaybna urama ihtimalini nlemek olduuna iaret etmektedir662. Bu durum, bir dier Devlet Bakanl seim projesi olan Anavatan Btn Rusyann Putine erken teslim olmas sebebiyle de Putinin sadece geleneksel komnist ve ar milliyeti oylarla snrl kalan Zuganovu ilk turda byk farkla geride brakp Devlet Bakanl seiminin galibi olacan garantilemitir. Tablo/14. 2000 Devlet Bakanl Seim Sonular Adaylar Vladimir Putin Gennadi Zuganov (RFKP) Grigori Yavlinski (Yabloko) Amangeldi Tulayev Vladimir Jirinovski Konstantin Titov Ella Pamfilova Stanislav Govorukin Aleksey Podberiozkin Umar Cabrailov Bo Seime Katlma Oran Oy Oran (%) 53.0 29.2 5.8 3.1 2.7 1.5 1.0 0.4 0.1 0.1 1.9 68.0

Kaynak: http://www.vibori.ru/elects/presid_r.html. 11.11.2007 Tablo/14de, 2000 Devlet Bakanl seim sonularna yer verilmektedir. Grld gibi Putin, Aralk 1999dan itibaren elde ettii halk desteini koruyarak on adayl bir yarta %53 oy oranyla Rusyann ikinci Devlet Bakan seilmitir. Savelev, Putinin belli bir oranda btn siyasal partilerin semen tabanndan oy aldna iaret etmektedir. yle ki, 1999 Devlet Dumas seimlerindeki Birlik semenlerinin %80i, SGB ve Anavatan-Btn Rusya semenlerinin %55i, Yabloko ve RLDP semenlerinin %32si ve RFKP semenlerinin ise %10nu Putinden yana

662

Rose, Munro, White, How Strong is Vladimir Putins Support?, s. 293.

250

oy kullanmlardr663. Bu, Yeltsinden farkl olarak Kremlin gdml iktidar partisi ile daha ak ve sk bir ilikide olmasna ramen Putinin 2000 Devlet Bakanl seimleri ncesinde kendisini bir ulusal lider gibi siyaset st tuttuunu gstermektedir. Putinin siyaset st bir konuma ykselmesinin sebebi, ayn zamanda hem deiimin hem de gemie balln simgesine dnmesidir664. ubat 2000de Putinin Rusya semenlerine ak mektubunda ortaya konulduu gibi Putin bir taraftan liberal ekonomi reformlarnn devam etmesini, dier taraftan ise ekonomik kalknmann tamamlanmasn hedeflemekteydi; Putin bir taraftan devlet otoritesinin glendirilmesini ve ayrlk giriimleri sonlandrmay dier taraftan ise Rusyann bir hukuk devletine evrilmesi iin alacan vaat etmekteydi665. Bununla birlikte, Putinin siyasal ncelii, Yeltsinin 31 Aralk 1999da Devlet Bakanl grevinden istifa ederken ihmal ettiini itiraf ettii sorunlarn zm olacakt666. Baka bir ifadeyle, Putin, demokrasi ve piyasa ekonomisine geiin kararl bir ekilde srdrlmesinden ziyade 1990l yllardaki gei srei programlarndan kaynaklanan siyasal, hukuksal, ekonomik ve mali konularda devletin tekrardan inasna odaklanacakt667. Zira yukarda da anlattmz gibi Putinin Yeltsinin halefi olarak seilmesindeki ama da bu yndeydi. Ayrca Yeltsin dnemine olan tepki toplumsal talebin de bu ynde ekillenmesine sebep olmutu668. Fakat Putin, bu siyasal nceliinin gerekletirilmesi srasnda Devlet Bakanlna seilmesinde etkili olan Yeltsin ailesini, gvenlik birimlerini veya silovikleri669 ve liberal evreleri gz nnde bulundurmak zorundayd670. Nitekim Reddaway,
Savelev, Kto Golosaval za Putina, Vremya Novesti, 10 Nisan 2000. Rutland, Putins Path to Power, s. 331. 665 Hesli, Parliamentary and Presidential Elections in Russia: The Political Landscape in 1999 and 2000, s.5. 666 Breslauer et al., Russia at the End of Yeltsins Presidency, s. 3-6. 667 Rutland, Putins Path to Power, s. 314. 668 Sarah E. Mendelson, The Putin Path, Problems of Post-Communism, Sep/Oct. 2000, Vol. 47, Issue 5, s.3.
664 669 670 663

Reddaway, Putinin, Devlet Bakanl seilmesinde etkili olan Yeltsin ailesi, dier liberaller ve gvenlik birimleri arasnda dengeleyeci bir unsur olduuna iaret etmektedir. Baker ve Glasser ise bu ken arasndaki karlar dorultusunda ekillenen Putin Projesinin ksa srede gvenlik birimleri lehine gelitiine deinmektedir. Baker ve Glasser, 2000 Devlet Bakanl seimlerinden birka ay sonra KGBnin kurulu yldnm ansna yaplan konfernsta 300 akn KGB generalinin aralarndan birinin Devlet Bakanlna ykselmesinin sevincini paylatn ve Putinin de bu generallere al konumasnda iktidar ele geirmenin ilk aamas tamamland diye hitap ettiine dikkat ekmektedir. Peter Baker, Susan B. Glasser, The Rollback of Democracy In Vladimir Putin's Russia, Washington Post, Haziran 7, 2005

251

Yeltsinin Devlet Bakanl grevini gizli bir anlama karlnda Putine devrettiini sylemektedir. Bu anlamaya gre, Putin, iki yllk bir sre ierisinde hkmet, Devlet Bakanl daresi, savclk ve medya kurumlar gibi nemli grevlere yapaca atamalarda Yeltsinin de onayn alacakt671. Bu balamda, Putinin Devlet Bakan olarak imzalad ilk ukaz, grev srelerini tamamlam Rusya Federasyonu Devlet Bakanlar ve onlarn aile yelerinin gvenceleri hakkndadr. Ukaza gre, grev sresini tamamlayan Devlet Bakan dokunulmazla sahip olacak ve grevde olduu sredeki herhangi bir eyleminden dolay cezai sorumluluk tamayacakt672. Putin, Yeltsin ailesi ve liberal evrelerini ise ilk hkmetin kurulmasna ortak ederek veya onlarn mevcut konumlarna dokunmayarak ve German Graf nderliindeki gruba Rusyann uzun dnemli ekonomik gelime stratejisini belirleme grevini vererek dllendirmitir. Bununla birlikte, Putinin, konumalarnda devlet otoritesini ina etme srecinde oligarklarn nemli bir engel olduunu ima etmeye balamas, i evrelerini endieye srklemitir. Putin, 18 Mart 2000de Radyo Mayaka yapt aklamasnda oligarklarn, bir siyasal etken gibi davranmalarn durdurup ekonomi zerine younlamalar gerektiine iaret etmitir. Reddaway, oligarklarn Putinin bu aklamalarna karlk gsterdikleri ilk tepkinin, kontrolnde tuttuklar basn ve medya kurulular araclyla Putini statkoyu deitirecek radikal kararlar almaktan ekindirecek antajlara bavurma olduunu belirtmektedir673. Oligarklar, zellikle son dnemdeki gelimelerle Yeltsin ailesinden uzak kalm Berezovski ve Gusinski, bu srete Putinin Devlet Bakanl ukazlaryla federal ilikilerde dikey komuta zincirini tesis etme uygulamalarna itiraz eden federe birim liderlerini

671 672

Reddaway, Will Putin be Able to Consolidate Power, s. 2425. 12 ubat 2001de bu ukazn konusu yasalatrlmtr. Yasann Rusa metni iin bkz: http://zakono.ru/doc/?doc=100146 673 zellikle, lkenin en nemli oligark olarak grlen Berezovskinin yardmclar araclyla Le Monde yapt aklamada eer Putin, Berezovskiye kar bir elemde bulunursa Putinin seim ncesi halk desteinin ykselmesinde etkili olan II. Cecenistan Savana gereke gsterilen patlamalarn FGS tarafndan organize edildii ile gerekler basna kar ifadesini kullanmas dikkat ekmitir. Dier taraftan Gusinskinin sahibi olduu NTVde yaynlanmakta olan Kuklalar programnda dier siyasetilerle birlikte Putin de karikatrze edilmeye balanm ve bylece Putinin de dier siyasetiler gibi sradanlamasna allmtr. Reddaway, Will Putin be Able to Consolidate Power, s. 28.

252

savunmaya almlardr674. Berezovski, Putinin federal reformlarnn Rusyay tek adam ynetimine doru srkleyen antidemokratik bir uygulama olduunu ve bu srein Rusyay federe birimler balamnda paralanmaya gtreceini iddia etmitir. Berezovski ve Gusinskinin kendilerini tehdit eden bir yap ina edilmesine olan tepkileri, Putinin hedeflemekte olduu politikalarnn uygulanmasna vesile olmutur. Bylece Pavlovskinin ifadesiyle Putin, ulusal gvenliin salanmas iin gerekli grd askeri, ekonomik ve bilgi gvenliinin aamal olarak gerekletirilmesi stratejisini uygulamaya balamtr. Pavlovskiye gre, bilgi gvenlii, muhalif bak asn dlayan tek merkezli bir bilgi alannn kurulmasyla salanacakt675. Ayrca, Baker ve Glasserin belirttii gibi medyann destei ile seimleri kazanan biri olarak medya gcnn farknda olan Putin, byle bir gcn kendi aleyhine almasna msaide etmek istememitir676. Bu balamda Putin, hem kendisine kar isyan bayra kaldran hem lkenin geneline yayn yapmakta olan iki televizyon kanaln ve birok ulusal gazeteyi kontrol etmekte olan hem de halk arasnda haksz servet edindiklerine inanlan Yahudi kkenli Gusinski ve Berezovskinin eitli mali sulamalar karsnda yurtdna kamalarna sebep olarak medyann tamamen Kremline bal hale gelmesini salamtr. Fakat, Gusinski ve Berezovskinin mal varlna el konulmas, dier oligarklar da etkilemitir. lkenin ekonomik ve siyasal hayatnda nemli bir etkisi olan oligarklarn bir snf olarak kendisine kar rgtlenmesine mani olmak ve ekonomik

Putin, Mays 2000den balayarak federe birimleri merkeze baml hale sokacak birok ukaz imzalamtr. Bu ukazlarla Putin, anayasa ve yasalar ihlal etmeye devam eden federe birim liderlerini grevden alma yetkisine kavuurken federe birim yrtme ve yasama organlar liderlerinin dorudan Federasyon Konseyi yeliini kazanma haklarna da son verilmitir. Ayrca, hem federe birimler zerinde federal denetimi salama hem de federe birim ynetimlerinin zerkliini ksma amacyla 89 federe birimi kapsayan yedi federal okrug kurularak bu okruglarn bana Devlet Bakan temsilcileri atanmtr. Devlet Bakan temsilcisine bal olarak federal savclk ve federal bakanlk grevlileri de atanarak federal okruglarn etkin almas salanmtr. Birok aratrmac, Putinin federal merkezle federe birim ilikilerinde byle bir alama cesaret edebilmesinin temelinde, Putinin Yeltsinin aksine Devlet Bakanl seimlerinde federe birim liderlerinin yardmna ihtiya duymamas gelmektedir, demektedir. Rusya Federasyonunda Putin dneminde uygulanan merkez-evre ilikilerine ilikin politikalar iin bkz: Mattew Hyde, Putins Federal Reforms and their Implications for Presidential Power in Russia, Europe-Asia Studies, Vol. 53, No. 5, 2001, s. 719-743; Paul J. Goode, The Push for Regional Enlargment in Putins Russia, Post-Soviet Affairs, 2004, 20, 3, s. 219-257. 675 Novaya Gazeta, 14 Austos 2000. 676 Peter Baker, Susan B. Glasser, The Rollback of Democracy In Vladimir Putin's Russia, Washington Post, Haziran 7, 2005.

674

253

faaliyetin tehdit altnda olmadn ortaya koymak amacyla Putin, 28 Temmuz 2000de yapt toplantda Gusinski ve Berezovski olaylarnn bir istisna oluturduunu ima etmitir. Bu toplantda Putin, oligarklara vergilerini dzenli bir ekilde demeleri ve siyasete mdahile etmemeleri karlnda Yeltsin dneminde yolsuzluk ve usulne uygun olmayan ekillerde elde ettikleri servetlerine dokunulmayaca garantisi vermitir677. Reddaway, 2002nin ba itibariyle Putinle i evrelerinin koordineli bir ekilde altna, oligarklarn Rusya Sanayicileri ve adamlar Birlii araclyla hkmete danmanlk yapan bir konuma ykseldiklerine, Putinin siyasetini ak bir ekilde eletirmekten kanarak siyasete mdahaleden uzak durduklarna ve 2003 2004 seimlerinde Putinin olas
678

rakiplerini

destekleme

giriimlerinde

bulunmadklarna iaret etmektedir

. Yine Reddaway, Putinin bu tarihe kadar

birok siyasal, brokratik ve ekonomik karlar arasndaki dengeyi korumakta olduunu belirtemektedir. Devlet Bakanlna seilmesiyle birlikte hkmet, Devlet Bakanl daresi ve dier kurumlarda alan brokratik elit iinde siloviklerin nemli bir art gstermesine ramen Putin, siloviklerin Yeltsin dnemi brokratik elitin tasfiye edilmesi israrna yanamamtr679. Yalnz birok gzlemcinin belirttii gibi Putinin Devlet Bakanl dneminde 2003 yl yeni bir srecin balangcn oluturmutur. Bu yldan itibaren siloviklerin iktidardaki etkisi daha fazla artarken Putinle oligarklar arasndaki anlama da oligark Kadarovskinin eylemleri dolaysyla rafa kaldrlmtr. Gazeticiler Kadarovski olaynn da Berezovski ve Gusinski olay gibi istisna oluturduuna dikkat ekseler de Tompsonun belirttii gibi bu olay dier oligarklarn da her an mali soruturmalarla kar karya kalabileceini ortaya koymutur680. 2003 Devlet Dumas seimleri ncesinde siloviki Putinin izniyle

Reddaway, Will Putin be Able to Consolidate Power, s. 31. Peter Reddaway, Is Putins Power More Formal than Real, Post-Soviet Affairs,2002,18,1, s.33. 679 Reddaway et al., Russia in the Year 2003, Post-Soviet Affairs, 2004, 20, 1, s. 4. 680 William Tompson, Putting Yukos in Perspective, Post-Soviet Affairs, 2005, 21, 2, s.161; Kadarovski olaynn temelinde 20032004 seim dneminin yaklamas yer almaktadr. ubat 2003den itibaren Devlet Dumas seimleri kampanyas iin muhalefet partilerine mali yardmlarda bulunmaya balayan ve Putinin siyasal gcn snrlamak amacyla bakanlk yerine parlamenter hkmet ekline geilmesi gerektiini savunan Kadarovski, Nisan 2003te siyasete gireceini aklamtr. Fakat Kadarovski, bu tarihin 2007 yl olduuna ve 2008 Devlet Bakanl seimlerini kazanmay hedeflediini bildirmitir. Kadarovskinin 2003 ylnn sonuna doru vergi kaakl
678

677

254

Yeltsinin parlamentoyu g kullanarak feshetmesinin 10. yldnm dolaysyla basn ve medyada Yeltsin, Yeltsinin yakn evresi ve oligarklar aleyhine keskin bir eletiri balatmtr. Eletirilerin temel ekseni Yeltsin dneminde lkenin kargaaya, paralanmaya ve yolsuzluklara mahkm edilmesi olmutur. 2003den itibaren deimekte olan siyasal durum, hkmet ve Devlet Bakanl daresinin oluumunu da etkilemitir. Voloin, Kadarovskinin hapsedilmesine itiraz olarak Devlet Bakanl daresi Sekreterliinden istifa ederken Kasyanov ise Babakanlk grevinden alnmtr. Tablo/15. 2004 Devlet Bakanl Seim Sonular Adaylar Vladimir Putin Nikoloy Karitonov Sergey Glazev rina Kakamada Oleg Malikin Sergey Mironov Bo Seime Katlma Oran Oy Oran (%) 71.31 13.96 4.10 3.84 2.02 0.75 3.45 64.39

Kaynak: http://www.vibori.ru/elects/presid_04_r.html. 11.11.2007. Bu gelimeler, Putinle liberal partiler arasndaki ittifak sona erdirmi ve liberal partiler Putin rejiminin muhalifine evrilmitir. 2003 sonras dnemi duraklama olarak tanmlayan SGBnin e bakanlarndan Nemtsov, bu tarihten itibaren Rusyann Putinizm srecine girdiini ve Putinizmin temel zelliklerinin

suuyla yarglanp hapse atlmasnn temel nedeni siyasetle uraacan aklamas olmakla beraber ekonomik alandaki atlmlar da gz ard edilmemelidir. Ynetim kurulu bakanln yapt petrol irketi Yukosun Abramoviin sahibi olduu Sibneftle birleme anlamas imzalamas ve bu irket evliliinden doan petrol irketinin dnyann en byk 4. petrol irketine dnmesi, silovki tarafndan dikkatle izlenmitir. Bu irketin yapanc petrol irketleri ile ortaklk anlamalarna girmesi ise bir enerji reticisi lkesi olan Rusya asndan stratejik kayp olarak deerlendirilmitir. Siloviki, byle bir gelimenin Rusya asndan tehlikeleri konusunda Putini uyararak ortakla izin verilmemesi gerektiini savunmulardr. Bkz: Reddaway et al., Russia in the Year 2003, s. 6-7.

255

unlar olduunu belirtmitir: tek parti sistemi, sansr, yetkisiz parlamento, baml yarg, siyaset ve ekonominin merkezilemesi, sivil toplumun brokrasi ve gvenlikistihbarat birimlerinin kontrol altnda tutulmas681. Byle bir ortamda liberaller 2004 Devlet Bakanl seimine katlmann anlamsz olduunu savunmulardr. Liberaller, lkede seimlerin zgr, eit ve siyasal yarmaclk erevesinde yaplmas iin gerekli olan bamsz yarg, zgr basn ve medya ve seim kampanyalarnn devlet kaynaklar aracl yaplmamas artlarnn mevcut olmadn vurgulamlardr682. 2004 Devlet Bakanl seimine dier seimlerin deimez adaylar olan Zuganov ve Jirinovski de katlmamlardr. Bu, dier siyasal parti liderlerinin Putinizm karsnda seimi kazanmann mmkn olamayacan gstermektedir. Nitekim 2004 Devlet Bakanl seiminde oylarn %71.31ni alan Putin, 1991den sonra bir adayn seimlerde elde ettii en iyi baarya ulamtr (Tablo/15).

C.Glendirilmi

Bakanlk

Hkmet

eklinin

Rusyada

Demokrasinin Yerlemesi Asndan Sorunlar

ncelikle glendirilmi bakanlk hkmet eklinin Rusyada demokrasinin yerlemesi asndan sorunlara yol aacann buraya kadarki tespitlerimiz dorultusunda u nermelere dayanarak sylenebileceine iaret etmek gerekir: i) Bakanlk hkmet ekli, parlamenter hkmet ekline oranla demokrasinin yerlemesi balamnda daha olumsuz sonular dourmaktadr; ii) Gei srasndaki Rusya, siyasetin toplumsal temelleri balamnda bakanlk hkmet eklinin douraca olas olumsuz sonulara elverili olmutur; iii) 1993 Anayasas ile benimsenen bakanlk hkmet ekli devlet bakan lehine bir bakanlk olduundan glendirilmi bakanlk olarak tanmlanmaldr. Bakanlk hkmet eklinde birok sorunun bakann seimi, siyasal meruluunun alglan tarz ve yetkileri balamnda ekillendii esas alnrsa glendirilmi

681

682

Sakwa, The 2003-2004 Russian Elections and Prospects for Democracy, s. 386. A.m., s. 387.

256

bakanln sz konusu sorunlarn daha belirgin ve tehlikeli bir ekilde kendini gstermesine sebep olaca sylenebilir. Grld gibi iaret edilen nermeler, 1993 Anayasas ile benimsenen glendirilmi bakanlk hkmet eklinin demokrasinin yerlemesi asndan sorunlar douracann gstericileridir. Nitekim aratrmamzn geride kalan blmleri itibariyle bakanlk hkmet eklinin baz olas siyasal ve toplumsal sonularnn Rusya rnei balamnda gereklemi olduunu gzlemledik. 1993 sonras Rusyada siyasal sre balamnda gzlemlenen ve etkilerinin anlatld bu sorunlar unlardr: i) Bakanlk sistemlerindeki bakanparlamento arasndaki atma, Yeltsinin Devlet Bakanl dneminde Devlet Dumasnn siyasal birleimlerinin muhalif siyasi parti ve seim bloklarndan olumas sebebiyle Rusya siyasetinin en belirgin zellii olmutur. Bu durum, reformlarn srdrlmesi iin kurumlar aras mutabakatn olumasn engellemi ve Yeltsinin anayasay ve kuvvetler ayrln ihlal eden uygulamalara bavurmasna sebep olmutur. Yalnz, anayasann devlet bakann kuvvetler st bir organ gibi tanmlamas, parlamentonun devlet bakannn meruluu ile rekabet etmesini nlemi ve Rusya siyasetinde 1993 sonrasnda ifte meruluk sorunu sz konusu olmamtr. ii) Bakanlk sistemlerindeki bakanlk seimlerinin siyasal ve toplumsal kutuplamaya dnmesi, Rusya Devlet Bakanl seimlerinde de sz konusu olmutur; iii) Bakanlk sistemlerinde kazanann her eyi kazanmas veya siyasetin toplam sfr oyunu haline gelmesi, Rusya Devlet Bakanlarnn izledii stratejilerde de kendisini gstermitir; iv) Bakanlk sistemlerinde bakanlarn kendilerini siyaset st veya partiler st bir konuma yerletirmeleri, Rusya Devlet Bakanlarnn siyasal sluplarnda da grlmtr. Rusyada 1993 sonras siyasal sre balamnda bakanlk rejimine zg dier sorunlar da sz konusu olmutur. Aada bu sorunlar drt alt balk altnda ele alnmaktadr. Belirtelim ki hem yukarda iaret ettiimiz sorunlar hem de aada tartacamz sorunlar, birbiriyle balantl ve biri dierinin paras olarak ortaya kan sorunlardr. rnein, kamu ynetiminde yolsuzluk demokratik kurumlarn ve

257

bu balamda siyasal partilerin gelimemesine, siyasal partilerin gelimemesi Rusya demokrasisinin temsili demokrasiden farkl bir tre doru yol almasna ve siyasetin hukuksal temelinin devlet bakanl ukazlaryla belirlenmesi de bu tr bir siyasal sistemin ortaya kmasna bal olmutur. Sorunlar arasndaki bu bamllk ilikisi, bir sorunun dier sorunun paras olmas balamnda farkl bir ekilde de ortaya konulabilir. 1. Delegasyoncu Demokrasiden Ynelten oulculua Rusya

Glendirilmi Bakanlk Demokrasisi ster Rusyal isterse de Batl siyaset bilimciler, demokratikleme srecinin Rusyada yerlemi demokrasi ile sonulanamadn ve Rusya demokrasisinin Bat demokrasilerinden farkl bir tr olduunu belirtmek amacyla Rusya demokrasisi (veya siyasal sistemi) iin eitli tanmlar yapmtrlar683. Bu balamda mevcut Rusya demokrasisinin tanmlanmasna ynelik birok tanma iaret edilebilir684. Yalnz Rusya siyasal sistemine ynelik tanmlarn ayrntlar zerinde durmak baka bir almann konusudur. Burada bizim iin nemli olan ilk defa demokrasiye gei sreci sonrasnda oluan Latin Amerika bakanlk demokrasilerini snflandrmak amacyla kullanan bu tanmlardan delegasyoncu demokrasi ve ynetilen oulculuk tanmlarna ayn sebeplerle Rusya glendirilmi bakanlk demokrasi iin de bavurulur olmasdr. Delegasyoncu demokrasinin temsili demokrasiden farkl bir tr olduuna ve delegasyoncu demokrasinin zelliklerine bakanlk hkmet eklinin sorunlar alt balnda deinilmiti. Bu yzden burada delegasyoncu demokrasinin

683

Diamond, bu tr tanmlamalar ilgili lkenin pseudo, yani yalanc demokrasiye sahip olduunu gstermektedir demektedir. Bkz: arry Diamond, Thinking about Hybrid Regimes, Journal of Democracy, 2002, 13, 2, s. 24. 684 Rusya siyasal sistemini, Levitski ve Way ikilisi yarmac otoriterizm (Steven Levitsky, Lucan Way, The Rice of Competitive Autoritarianism, Journal of Democracy, 2002, 13, 2, s. 6165), Gvosdev ynetilen oulculuk veya ynetilen demokrasi (Nikolas K. Gvosdev, Mexico and Russia: Mirror Images?, Demokratizatsiya, Fall 2002, Vol. 10, Issue 4, s. 488-508), Hale ve dierleri delegasyoncu demokrasi (Henry E. Hale et al., Putin and the Delegative Democrasy Trap: Evidence From Russias 2003-2004 Elections, Post Soviet Affairs, 2004, 20, 4, s. 285-319), Hahn gizli otoriterizm (Hahn M. Gordon, Managed Democracy? Building Stealth Authoritarianism in St. Petersburg, s. 195231) olarak tanmlamaktadr.

258

zelliklerinden ziyade bu zelliklerin 1993 sonras Rusya siyasal sreci iin de geerli olup olmadna iaret etmek gerekir. lk nce hem delegasyoncu demokrasinin temel zellii hem de Sovyet sonras Rusya siyasal srecinin seyri dorultusunda delegasyoncu demokrasi erevesinin Rusya siyaseti iin de sz konusu olduunu belirtelim. Nitekim hem Yeltsinin hem de Putinin (ilk dnem) greve seilmelerinde ncllerinden devraldklar sorunlar etkili olmu ve her ikisi de siyasette belli bir derecede partiler st ulusal bir lider olarak konumlanmlardr. Bununla birlikte delegasyoncu demokrasi balamnda Yeltsinin Devlet Bakanl dnemindeki Rusya ile Putinin Devlet Bakanl dnemindeki Rusyann birbirinden ayrt edilmesi gerekir. Yeltsin dneminin Rusyas, delegasyoncu demokrasi tanmnn btn unsurlarna uyan bir yap sergilerken Putin dneminin Rusyas iin durum farkllk arz etmektedir. ki liderin grev sresi boyunca halk desteinin durumlar, parlamento bata olmakla dier siyasal kurumlarla olan ilikileri, ekonomik, toplumsal ve hukuksal alanda gerekli olan reformlarn yasalamas ve uygulanmasndaki baar dzeyleri birbirinden farkl olmutur. Yeltsinin hem ilk grev sresinde hem de ikinci grev sresinde seimlerden belli bir sre sonra halk destei nemli derecede azalrken Putin seimlerden sonra da halk desteini korumutur. Yeltsin parlamento ve siyasi parti desteinden yoksun olduundan siyasal kararlarn alnmasnda yatay sorumluluu dikkate almayan bir slup taknrken Putin hem gl parti desteine ve dolaysyla da daha dost bir parlamentoya sahip olduundan reformlarn yasalamas ve uygulanmasnda kurumlar aras mutabakat salayabilmitir. Bu durum, dier unsurlarn da etkisiyle Rusyann Putinin Devlet Bakanl dneminde zellikle hukuksal ve ekonomik reform ve kalknma alannda nemli mesafe kat etmesine sebep olmutur685. Putin dneminde de Yeltsin dneminde olduu gibi siyasetin temel ynn Devlet Bakan balamnda oluan tercihler ekillendirmeye devam etmitir. Aada gsterilecei gibi Putin dneminde siyasalarn hukuksal temelinin ukazlarla belirlenmeye devam edilmesi de bu duruma iaret etmektedir. Bununla birlikte Putin dneminde Rusyada siyaset farkl zellikler sergilemeye balamtr. Bu yeni
685

Rudiger Ahrend, Russias Post-crisis Growth: Its Sources and Prospects for Continuatian, Europe-Asia Studies, Vol. 58, No.1, January 2006, s. 1-24;

259

zellikleri de dikkate alarak baz siyaset bilimciler, Rusya demokrasisi iin delegasyoncu demokrasi tanmn deil ynetilen oulculuk veya ynetilen demokrasi tanmn uygun grmtrler. Ynetilen oulculuk, daha ok Meksika bakanlk rejimi altnda oluan yapy tanmlamak iin kullanlan bir kavramdr. Gvosdev, byle bir yapnn amalanmasndaki hedefin gl bir yrtmenin hem yasama ve yarg organlarn hem de sivil toplumu ynlendirmesi ile siyasal istikrarla birlikte ekonomik kalknmay da salama olduuna iaret etmektedir686. Yalnz, Balzerin belirttii gibi ynetilen oulculuk demokrasi sisteminin snrlarndan tamamen kmay ngren bir proje deildir: Buradaki ama, farkl balamalardaki heterojen topluma teki yapdaki siyasal, dinsel veya kltrel sistemi dikte etmek deildir ama toplumun ynetilebilir, zararsz ve iktidarn siyasalarn tehlikeye atmayacak dzeyde rgtlenmesine msaide etmektir687. Aksi takdirde hem iktidar evrelerinin i btnln hem de sistemin topluma kar meruiyetini korumas mmkn olmayabilir. Gvosdev, ynetilen oulculukta iktidarn ald kararlara itaat karlnda muhalefete snrl derecede bamsz davranma ve eletiride bulunma hakknn garanti edildiine iaret etmektedir688. Weldon, Meksikada ynetilen oulculukun presidencialismo araclyla mmkn klndna ve presidencialismonun da u drt unsur zerine ina olduuna iaret etmektedir: i) (glendirilmi) bakanlk hkmet eklini benimseyen anayasa, ii) ayn siyasi partinin Bakanlk daresini, hkmeti ve Kongrenin iki kanadn da kontrol ettii birleik iktidarn varl, iii) birleik iktidar kontrol eden siyasi

Gvosdev, Mexico and Russia: Mirror Images?, s. 489. Balzere gre ynetilen oulculukta siyasal mekanizma u esaslarda ilemektedir: i)ynetilen oulculuk, belli bir devlet dininin olmasn gerektirmemektedir ama iktidar farkl, tehlikeli olarak grlen dinleri, inanlar yasaklamay uygun grmektedir. ii) ynetilen oulculuk, tek partili bir siyasi parti sitemini gerekli klmamaktadr ama iktidar, siyasal rgtlenmenin ve tartmann snrlarn iktidar zorlamayacak siyasi partilerle snrl tutma abasndadr. iii) ynetilen oulculukta, medya ve basna kar dorudan sansr uygulanmamaktadr ama tercih edilen yntemlerle medya sorumluluunu anlamaktadr basks kullanlmaktadr. iv) ynetilen oulculuk ta, sivil toplum hareketlilii hem tevik edilmekte hem de engellenmektedir. ktidar, globalleen ekonomik artlar ve piyasa ekonomisi mekanizmas altnda sendikalarn, iveren rgtlerinin ve dier sivil toplum rgtlenmelerinin var olmasnn gerekliliine inanmakla birlikte sivil toplumun devlet tarafndan ynlendirilmesi gerektiine ve gerektiinde snrlandrlmasna inanmaktadr. Bkz: Harley Balzer, Managed Pluralism: Vladimir Putins Emerging Regime, Post-Soviet Affairs, 2003, 19, 3, s. 191. 688 Gvosdev, Mexico and Russia: Mirror Images?, s. 493.
687

686

260

partinin disiplinli bir yapya sahip olmas ve iv) bakann bu siyasi partinin gayri resmi lideri olmas689. Daha nce belirttiimiz gibi Rusyada 1993 Anayasas ile benimsenen glendirilmi bakanlk hkmet ekli, Putinin Devlet Bakanl dneminde presidencialismonun zerine ina olunduu dier unsurlarla da btnleme srecine girmitir. yle ki, 2001 ylnda Birlikle Anavatan-Btn Rusya seim bloklar Birleik Rusya siyasi partisi at altnda birlemi ve III. dnem Devlet Dumasnda komisyonlarn birounda ounluk ve komisyon bakanl Birleik Rusyann lehine deimitir. Birleik Rusya meclis grubu bakan Klintsevi ifadesiyle ki seim blounun birlemesindeki temel ama, Devlet Bakan Vladimir Putinin siyasal programn destekleyecek siyasal partinin oluturulmas olmutur690. Birleik Rusya, IV. dnem Devlet Dumas seimlerinde oy orann daha da ykseltmi ve seim sonras birlemelerle anayasay deitirebilecek ounlua erimitir. Putinin Birleik Rusyann gayri resmi lideri olmas, Devlet Dumas seimlerinde de kendini gstermitir. zellikle 2007 Devlet Dumas seimlerinde Putinin Birleik Rusya aday listesinin en banda yer almas ve Putinin Birleik Rusyann nceki seimlerde elde ettii seim baarsnda benimle olan ibirliinin nemi yksektir ifadesi bu durumun gstericisidir691. Putin dneminde uygulanan siyaset, sivil toplumdan i dnyasna, medyadan siyasal kurumlara ve muhalefete birok alanda Rusyada ynetilen oulculuk sistemini hkim klmaya odaklanmtr. Balzerin Ynetilen Demokrasi: Vladimir Putin Dneminde Olumakta Olan Rejim isimli makalesiyle Gvosdevin Meksika ve Rusya: Aynadaki Yansma? isimli makalesinde Rusyada bu balamda uygulanan siyaset ele alnmaktadr. Hem Putinin hem de Birleik Rusya liderlerinin beyanlarnda Rusyann ekonomik kalknmasnn baarlabilmesi, ulusal kralarnn korunmas, devlet ynetiminin etkinletirilmesi ve refah dzeyinin ykseltilmesi iin uygulanan siyasetin gerekliliine iaret edilmitir.

Jeffrey Weldon, The Political Sources of Presidencialismo in Mexico, Presidentialism and Democracy in Latin America, Ed. by. Matthew S. Shugart, Scott Mainwaring, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s.227. 690 Nikolay Krivous, M ne ptaemsya Sozdat Novaya KPSS, Rossiyskaya Gazeta, 26 Ekim 2001.
691

689

http://www.ng.ru/politics/2007-11-08/4_strike.html. 09.10.2006.

261

2. Kamu Ynetiminde Yolsuzluk Sovyet sonras Rusyada, zellikle Yeltsinin Devlet Bakanl dneminde, demokrasinin yerlemesi asndan tartlan en nemli sorunlardan biri, kamu ynetimine ilikin deerlendirmelerdir. Bu balamda, hem Rusyal hem de Batl sosyal bilimciler, Sovyet dnemine has zelliklerin Sovyet sonras dnemde de devam ettiine iaret etmektedirler. Baka bir ifadeyle, Sovyet sisteminin inkar zerine ina edilme hedefiyle kurulan demokratik Rusya, halen demokratik bir devlette kamu ynetiminde geerli olmas gereken hukuk devleti ilkelerine uygun ynetilmemektedir, denilmektedir692. Bu dnmn salanamamas dolaysyla ise Sovyet Rusyada olduu gibi demokratik Rusyada da kamu ynetiminde yolsuzluun en nemli sorun olmaya devam ettii sylenmektedir. Shelley, 1990l yllardaki yolsuzluklar ve yneticilerin grev nceliklerinin kiisel kazan olmas sebebiyle devletin temel kamu hizmetlerini gerekletirecek mali ve idari kaynaklardan yoksun kaldna iaret etmektedir693. Peki, demokratik Rusyada Sovyet sistemine has zelliklerin etkin olmaya devam etmesi nasl aklanabilir? Bakanlk hkmet eklinde bakann kabinelerinin partiler arasndaki koalisyonlara deil, bakann kiisel gvenine dayanmas dolaysyla teknokratik ve siyaset-d atamalarn sz konusu olmasn da dikkate alarak glendirilmi bakanlk hkmet eklinin bu srekliliin devam etmesinde bir etkisi bulunmakta mdr? Daha nce belirttiimiz gibi, Sovyet siyasetinin en nemli zellii siyasal ynetimle ekonomik ynetimin ayn merkezde yani Partide toplanmasyd ve Parti bu g dolaysyla btn sistemi kontrol altnda tutabilmekteydi. Zira Coulloudonun belirttii gibi, Parti, merkezden taraya dikey hiyerariye sahip tek siyasal, ekonomik hatta yargsal g sahibi idi694. Parti, bir taraftan devlet organlarna ie alma sreci olarak bilinen nomenklatura sistemi sayesinde brokrasiyi ynlendirmekte dier
692

Louise I. Shelley, Why a Corrupt State can't be a Strong State: Corruption in the Post-Yeltsin Era, East-European Constitutional Review, Vol.9, No.1/2. http://www.law.nyu.edu/eecr /vol9num_onehalf/feature/corruption.html. 02.01.2008. 693 A.m. 694 Virginie Goulloudon, Crime and Corruption after Communism: The Criminalization of Russias Political Elite, East-European Constitutional Review, Vol. 6, No. 4. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol6num4/feature/criminalization.html.02.01.2008.

262

taraftan yerel parti sekreterleri araclyla da mahkeme kararlarnn ekillenmesini etkilemekteydi. Stoecker, Sovyet Savclk organlarnn Parti tekilatnn bir dal haline gelerek rejim muhaliflerini ve ya mevcut liderlikle uzlamayanlar etkisizletirmek ilevini grdne iaret etmektedir695. Sovyetler Birliinde Parti liderlii erevesindeki g mcadelesi, yukardan aaya patronaj ilikilerin inasn zorunlu klmtr. Ynetimin alt sralarndaki grevlilerin brokrasi iindeki ykselme kriteri olan ekonomik retim plann baaryla gerekletirmek ise bu balamda st sralardaki grevlililerin ibirlii ile istatistik bilgilerin sahteletirmesine yol amtr. Coulloudon kamu ynetiminde byle bir iliki ann mevcut olmasn esas alarak Batl devletlerden farkl olarak Sovyetler Birliinde yolsuzluun kroniklemi ve yaygn hale gelmi olduuna dikkat ekmektedir. Coulloudene gre Sovyetler Birlii kamu ynetiminde patronaj ilikilerinin hkim olmas sebebiyle yolsuzluk, iktidarn srdrlmesi iin gerekli bir ara idi. Sovyet sonras Rusyaya gelince ise Coulloudon, kamu ynetiminde yolsuzluun devam etmesini glendirilmi bakanlk hkmet ekli ile ilikilendirmektedir. Zira Sovyet sonras Rusyada Partinin konumu Devlet Bakan tarafndan doldurulmaya allmtr, diye belirtir Coulloudon696. yle ki, Sovyet dneminde siyasal ynetimle ekonomik ynetimin Partide topland ve siyasal ve ekonomik iktidar paylamnn Parti tarafndan belirlendii gibi demokratik Rusyada da klan siyaseti veya f-connection697 olarak tanmlanan patronaj ilikileri Devlet Bakan kimliinde btnlemekte ve bu balamda oluumlar Devlet Bakannn tasarrufunda olan hkmet, Devlet Bakanl daresi, Savclk, Yksek Mahkemeler ve federe birim ynetimi, klan siyaseti balamndaki eitli gruplarn temsilcilerinden olumaktadr. Yeltsin ve Putinin Devlet Bakanl dnemlerindeki idarenin kaynaklarn analiz eden Krishtanovskaya ve White, eitli

695

Stoecker, From Partiinost to Zakonnost: The Languid Creation of Legal Consciousness in Russia, s. 129-130. 696 Goulloudon, Crime and Corruption after Communism: The Criminalization of Russias Political Elite, http://www.law.nyu.edu/eecr /vol9num_onehalf/feature/corruption.html. 02.01.2008. 697 F- connection; ngilizce finance, firms, friends, families ve favorites kelimelerinin ba harflerini ifade etmektedir. Bu ifade, Rusyada siyasetin bu unsurlar kapsamndaki ilikiler tarafndan kontrol edildiini anlatmak amacyla kullanlmaktadr. Bkz: Dinello, The Russian F-Connection: Finance, Firms, Freinds, Families, and Favorites, s. 2433.

263

makalelerinde bu durumu ortaya koymaktadrlar698. Bylece her ne kadar anayasal olarak kuvvetler ayrl ilkesi benimsenmi olsa da geni yetkilerle donatlan ve siyasetin temel belirleyici olan Devlet Bakan erevesinde oluan ilikiler, kuvvetler ayrlnn ve zellikle bamsz yargnn etkin bir ekilde almasn engellemektedir699. Yeltsin dneminde eitli gruplarn yolsuzluklarna kar herhangi bir mdahalede bulunmayan Savclk organlar, Putin dneminde muhalefeti etkisizletirme aracna evrilmitir. Birok aratrmac, klan siyaseti balamndaki iktidar ilikilerinin Sovyet dneminde olduu gibi hukuk devleti kurallarn benimsememesinin bir dier sebebinin ise gei srasnda elde edilen kazanmlarn gvenlii iin uygun bir yntem olmamasna balamaktadr700. Bunun temelinde ise zellikle mlkiyet ilikileri bakmndan Rusyada gei srecinin nomenklaturann devlet mlkiyetinde olan iletme ve dier varlklar hukuksal olamayan yntemlerle kendi malvarlklarna dntrmesi yer almaktadr. Glendirilmi bakanlk hkmet eklinin yolsuzluklar iin uygun ortam oluturmasna ilikin bir dier yorum, yrtmenin anayasal olarak yasamann denetiminden azat edilmesi eklindedir. Fishin Rusya Glendirilmi Bakanlk Rejiminin Tuzaklar isimli makalesinde ileri srd bu yoruma gre, gl bir yrtmenin olduu bir sistemde yolsuzluklarn tamamen nlenmesi mmkn olmasa da yasamann bteyi etkin bir ekilde denetlemesi yolsuzluun sistematik bir hale gelmesine imkn vermemektedir. Remington, Rusyada bte grmelerinde Devlet Bakan, hkmet ve Federal Meclis arasndaki uyumazlklarn bte yasasnn kabul edilememesi ile sonuland hallerde yrtmenin nceki bte yasasnn devam etmesine karar verebilme yetkisinin olduuna iaret etmektedir701. Fish, Rusyada ekonomik ve mali idarenin Devlet Bakanna kar sorumlu olmasnn
698

Kryshtanovskaya, White Putins Militocracy, s.289306; Kryshtanovskaya, White, From Soviet Nomenklatura to Russian Elite, s. 711733. Bu konuda ayrca bkz: Sharon W. Rivera, David W. Rivera, The Russian Elite under Putin: Militocratic Bourgeois, Post-Soviet Affairs, 2006,22, 2, s. 125144. 699 Goulloudon, Crime and Corruption after Communism: The Criminalization of Russias Political Elite, http://www.law.nyu.edu/eecr /vol9num_onehalf/feature/corruption.html. 02.01.2008. 700 Kathryn Hendley, Rewriting the Rules of the Game in Russia: The Neglected Issue of the Demand for Law, East-European Constitutional Review, Vol. 8, No. 4. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol8num4/feature/rewriting.html. 02.01.2008. Anders Aslund, Law in Russia, East-European Constitutional Review, Vol. 8, No. 4. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol8num4/feature/lawrussia.html.02.01.2008. 701 Thomas Remington, Law Making and Separation of Power in Russia, s. 8

264

yannda denetleyici kurumlarn da Devlet Bakanna bal olduuna deinmektedir. Bu balamda, Amerikan bakanlk hkmet eklinden farkl olarak Rusya glendirilmi bakanlk hkmet eklinin denge ve denetim mekanizmalarndan yoksun olduunu syleyebiliriz702. Son olarak Fish, Rusyada, yolsuzluu denetleyebilecek dier kurumlarn da var olmadn belirtmektedir. Bu dorultuda ngiliz siyasal sisteminden rnek veren Fish, siyasal partilerin nemine deinmektedir. Fish, yasama organnda ounlua sahip olan siyasal partinin yrtme organn da oluturduu ngilterede, siyasal parti liderlerinin, siyasal partilerin i ileyi mekanizmalarnn kamuoyunda oluacak dncelerle oy kaybna uramay nlemek adna hem milletvekillerini hem de hkmet yelerini kontrol altnda tuttuuna iaret etmektedir703. Oysa aada da belirttiimiz gibi Rusyada siyasal partiler, yeleri olan milletvekillerinin zerinde etkiye sahip disiplinli ve gl rgtler deildir ve siyasal partilerinin zayf olmalarnn sebebi de glendirilmi bakanlk hkmet eklidir. 3. Devlet Bakanl Ukaz ile Ynetim Glendirilmi bakanlk hkmet eklinin bir dier zellii, Devlet Bakannn yasa gcnde dzenleyici ilemler yapabilme yetkisine sahip olmasdr. Sovyet sonras lkelerin birounda olduu gibi Rusyada da Devlet Bakannn byle bir yetkiye sahip olduunu Rusya anayasal yapsn incelerek belirtmitik. Bununla birlikte ilgili blmde Rusyada Devlet Bakannn kabul ettii dzenleyici ilemlerin anayasa ve yasalara aykr olamayacana ve anayasann yasal dzenlemeye tabi kld konular704 ilk elden dzenleyemeyeceine de iaret
702 703

Fish, The Pitfalls of Russian Superpresidentialism, s. 327. A.m.,. 327328. 704 1993 Anayasasna gre, yasa ile dzenlenmesi gereken konular unlardr: vatandalk (madde 6/1), lm cezasnn iptali (madde 20/2), bilgi edinme zgrlnn kstlanmas (madde 24/2), konut dokunulmazl hakknn snrlandrlmas (madde 25), haberleme hrriyetinde devlet srlar adna yaplacak snrlamalarn belirlenmesi (madde 29/4), giriim zgrlnn snrlandrlmas (madde 34/1), topran kullanlmas artlar ve ilkeleri (madde 34/1), asgari cret (madde 37/3), alma hayatnn dzenlenmesi (madde 37/5), sosyal gvenlik, emeklilik ve sosyal yardmlama (madde 39/1,2), konut mlkiyetine sahip olma hakk (madde 40/1), insan saln tehdit edebilecek nitelikteki bilgilerin grevlilerce gizli tutulmas (madde 41/3), fikri haklarn korunmas (madde 44/1), hak arama hrriyetinin snrlar (madde 45/2), parasz yasal destek (madde 48), yarglama prosedr (madde 49), bir st mahkemeye itiraz etme prosedr (madde 50/3), mahkemede tanklk etme (madde 51/2),

265

etmitik. Remington ve dierleri, anayasann birok konuda yasal dzenlemeyi zorunlu klmasn esas alarak Devlet Bakannn yasa gcnde dzenleyici ilem yapma alannn snrlandrlm olduuna dikkat ekmektedir. Yazarlar, Devlet Bakan ve hkmetin yasa teklifinde bulunma yetkisinin bulunmasn da Devlet Bakannn bu yndeki
705

eilimini

engelleyecek

nitelikte

bir

unsur

gibi

deerlendirmektedir

. Zira Tablo/16dan grld gibi 1994 2004 yllar

arasnda yasalaan tekliflerden yarsndan fazlas, Devlet Bakan ve hkmet tarafndan yaplmtr. Yine ayn yazarlar tarafndan yaplan baka bir almada, Devlet Bakannn dzenleyici ilemlerine oranla yasalarn daha kat, yani deitirilmesinin daha zor olmas, Devlet Bakan asndan belli bir konunun yasa ile dzenlenmesini tercih edilebilir klar, denilmektedir. almada, ayrca, yasa yapmnn birok aamasnda birok organnn birlikte almas ve bu sebeple de organlar aras uzlama ortamnn domas, Devlet Bakann tek tarafl atmac bir slup taknmaktan alkoyar, denilmektedir706. Sonu olarak, yazarlara gre her ne kadar Rusyada Devlet Bakannn yasa gcnde dzenleyici ilem yapma yetkisi olsa da hukuksal ve

anayasal yapy, ahlak, bakalarnn salklarn, hak ve zgrlklerini, lkenin savunma sistemini ve devletin gvenliini korumak amacyla hak ve zgrlklerin snrlandrlmas (madde 55/3), zorunlu askerlik (madde 59/2), dini ve vicdani sebeplerle askerlik grevinin alternatif hizmetlerle tamamlanmas (madde 59/3), ifte vatandalk (madde 62/1,2), yabanclarn hak ve hrriyetlerinin snrlandrlmas (madde 62/3), sulularn iadesi (madde 63/2), federe birimin hukuksal statsnn deiimi (madde 66/5), kta sahanl ve serbest ekonomik blgelere ilikin egemenlik haklar (madde 67/2), RF bakentinin stats (madde 70/2), mal ve hizmetlerin lke ii dolamnn snrlandrlmas (madde 74/2), vergilerin konulmas ve toplanmas (madde 75/3), kymetli devlet katlarnn sata sunulmas (madde 75/4), federe birim yasama ve yrtme organlarnn oluumunun genel ilkeleri (madde 77/1), Rusya Federasyonu Devlet Bakanl seimleri (madde 81/4), Rusya Federasyonu Gvenlik Konseyinin stats (madde 83/g), Devlet Bakannn Devlet Dumas seimlerini ilan etmesinin artlar (madde 84/a), Federasyon Konseyinin oluumu ve Devlet Dumas seimleri (madde 96/2), federal bte (madde 106/a), yarglarn tamas gereken zellikler (madde 119), yarglarn yetkilerinin durdurulmas ve iptal edilmesi (121/2), mahkeme durumalarnn gizli yaplmasnn artlar (madde 123/1), yarglamann jri katlm ile birlikte yaplmas (madde 123/4), Yksek Mahkemenin birinci dereceli mahkemelerin kararlarn denetleme artlar (madde 126), Yksek ktisat Mahkemesinin birinci dereceli iktisat mahkemelerinin kararlarn denetleme artlar (madde 127), Devlet Bakannn federal yarglar atamas (madde 128/2), Savclk organlarnn yaps ve yetkileri (madde 129/5). Bu konulara ek olarak 1993 Anayasas, baz konularn da federal anayasa yasas ile dzenleneceine iaret etmektedir. 414 numaral dipnotta federal anayasa yasas ile dzenlenmesi gereken konular belirtilmektedir. 705 Remington, Smith, Haspel, Decrees, Laws, and Inter-Branch Relations in the Russian Federation, s. 287322. 706 Moshe Haspel, Thomas F. Remington, Steven S. Smith, Law Making and Degree Making in the Russian Federation: Time, Space, and Rules in Russian National Policy Making, Paper Prepared for the Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, Chicago, April, 2006.

266

siyasal sebepler Devlet Bakannn bu yetkisini kullanmasn kstlar veya kstlamaldr. Yalnz yazarlarn 1994 2004 yllarnda kabul edilen yasa ve ukazlar esas alan aratrmalar, Rusyadaki gelimelerin bu dorultuda ekillenmediine iaret etmektedir. Tablo/17de 1994 2004 yllar arasnda yl bana kabul edilen yasa ve ukazlarn says gsterilmektedir. Grld gibi, 2004 ylnda kabul edilen ukaz says verilerine yer verilmemesine ramen bu sre iersinde kabul edilen yasa ve ukazlarn toplam says arasnda nemli bir fark bulunmamaktadr. stelik Tablo/18de gsterildii gibi kabul edilen ukazlar, anayasann yasa ile dzenleneceini ngrd konular da dzenlemektedir. Bununla birlikte Tablo/17deki veriler, 1990l yllara oranla 2000li yllarda ukazlarn saysnda azalma olduunu, Tablo/16deki veriler ise Devlet Bakan ve hkmetin yasalaan tekliflerdeki paynn arttn gstermektedir. Devlet Bakan ve hkmetin yasalaan tekliflerdeki paynn artt 2000den itibaren Devlet Dumas tarafndan yaplan yasa tekliflerinin nceki yllarla kyasta azalmasndan da okunmaktadr (Tablo/19). Ne var ki, Remington ve dierlerinin belirttii gibi 2000den itibaren durum yasalar lehine gelise de ulusal siyasetin hukuksal altyapsnn oluturulmasnda ukazlar nemli bir yer edinmeye devam etmektedir. Peki, yasa ile dzenlenmesi ngrlen konularn Devlet Bakan ukazlar ile dzenlenmesi nasl aklanabilir? 1990l yllarda Devlet Bakannn, yani Yeltsinin, anayasann yasa ile dzenlenmesini ngrd konular ukazlarla dzenlemesini iki unsur etkilemitir. Bu unsurlardan birincisi, Yeltsinin klan siyaseti balamndaki iktidar ilikilerini ve seilmesinde etkili olan siyasal unsurlar desteklemek veya dllendirmek ihtiyacdr. kincisi unsur ise, Devlet Dumas siyasal birleimlerinin Yeltsine muhalif siyasi parti ve seim bloklarndan olumasdr. Daha nce belirtildii gibi, Yeltsini destekleyen siyasi partiler ve seim bloklar, 1993 ve 1995 Devlet Dumas seimlerinde beklenen baary elde edememi ve 1993 ncesinde olduu gibi Yeltsin karsnda reform veya dnm kart bir yasama organ bulmutur. Bu durumda Yeltsin, devlet organlarnn uyumlu almasn salama, devletin i ve di siyasetinin genel ynnn belirleyicisi ve anayasal yapnn ve vatanda hak ve zgrlklerinin garantr olma yetkilerinden hareketle yasama organndan geiremedii yasalarn yerini ukazlarla doldurmaya almtr. Anayasa Mahkemesi

267

de Yeltsini bu konuda hakl bularak 30 Nisan 1996de yle karar vermitir: [yasal dzenlemenin ngrlmesine ramen] belli bir konuda hale de yasal ihtiya giderilmemise Devlet Bakan Anayasann garantr olarak ilgili konuda ukaz karr. Ukazlar, konuya ilikin yasal dzenlemenin yrrle girmesine kadar geerliliini korurlar707. Yeltsinin siyasalarn yasal altyapsnn belirlenmesinde yasama organn devre d brakan bir yntem izlemesi, Yeltsinin siyasal nceliklerini ve slubunu da gz nnde bulundurarak Rusya siyasal sisteminin 1990l yllarda delegasyoncu demokrasi tanmna uyduunu syleyebiliriz. 2000li yllarda yani Putinin Devlet Bakanl dneminde 1990l yllara oranla ukazlarn saysnda azalma olmas ve Devlet Bakan ve hkmetin yasama organ ile uyumlu almasnda ise Putinin kendisinden yana bir Devlet Dumas siyasal birleimi ile kar karya bulunmas etkili olmutur. Bu dnemde anayasann yasal reform ngrd birok konuda yasalar kabul edilmitir. Toprak reformu, vergi reformu, sosyal reform, federal merkezle federe birim ilikileri konularnda kabul edilen yasalar bunlardan bazlardr708. Putinin Devlet Bakanl dneminde ukazlarlarn saysnda azalma olmasna ramen yerlerini tamamen yasalara brakmamalarnda ise Putin dnemi Rusya siyasal sisteminin zellii etkili olmutur. Ynetilen oulculuk olarak tanmladmz bu dnemde Putinin kabul ettii ukazlar, yasama organn ilgili konunun dzenlemesinde harekete geirmi ve ukazlar yasalarn ieriinin belirlenmesinde ynlendirici olmulardr.

Postanavlenie ot 30 Aprelya 1996 g. Konstitutsionnogo Suda, Sobraniye Zakonodatelstva Rossiyskoy Federatsii, Moskva, 1996, s. 49504960 aktaran Remington, Smith, Haspel, Decrees, Laws, and Inter-Branch Relations in the Russian Federation, s. 293. 708 1990l yllarda gereklemeyen fakat 2000den sonra kabul edilen yasalarla gerekleen reform rneklerinden biri iin bkz: Thomas F. Remington, Russia's Federal Assembly and the Land Code, East-European Constitutional Review, Vol. 11, No.3. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol11num3/focus/remington.html. 02.01.2008.

707

268

Tablo/16. Organlarn (Kabul Edilen Yasalarda) Yasa Teklifine Gre Durumu Yasa Teklifinde Bulunan Organ Devlet Bakan Hkmet Devlet Dumas Yksek Mahkemeler Federasyon Konseyi Federe Birim Yasama Organlar Toplam Yasa Teklifi Kabul Edilen Yasa Says(a) Devlet Dumas Dnemleri 1996-1999 2000-2003 79 163 (%11.6) (%15.1) 249 428 (%36.6) (%39.7) 324 399 (%47.6) (%37.0) 12 11 (%1.8) (%1.0) 22 39 (%3.2) (%3.6) 21 67 (%3.1) (%6.2) 707 1107 (%100) (%100) 681 1079

1994-1995 92 (%19.8) 105 (%22.6) 257 (%55.4) 10 (%2.2) 20 (%4.3) 8 (%1.7) 492 (%100) 464

2004 31 (%13.7) 81 (%35.8) 93 (%41.2) 5 (%2.2) 7 (%3.1) 17 (%7.5) 234 (%100) 226

Toplam 365 (%14.9) 863 (%35.2) 1073 (%43.8) 38 (%1.6) 88 (%3.6) 113 (%4.6) 2540 (%100) 2450

a)Kabul edilen yasa saysnn teklif edilen yasa saysndan az olmasnn sebebi, baz yasa tekliflerinin birka organ tarafndan yaplmasdr. Kaynak:HASPEL Moshe, REMINGTON F. Thomas and SMITH S. Steven, Law Making and Degree Making in the Russian Federation: Time, Space, and Rules in Russian National Policy Making, Paper Prepared for the Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, Chicago, April, 2006, s. 47.

269

Tablo/17. 1994-2004 Yllar Arasnda Yl Bana Kabul Edilen Yasa ve Ukazlar

Yl 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Toplam

Ukaz 203 240 458 190 213 144 202 146 153 152 2081

Yasa 91 323 206 218 248 323 181 223 212 195 229 2220

Kaynak: HASPEL Moshe, REMINGTON F. Thomas and SMITH S. Steven, Law Making and Degree Making in the Russian Federation: Time, Space, and Rules in Russian National Policy Making, Paper Prepared for the Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, Chicago, April, 2006, s. 45..

270

Tablo/18. Konularna Gre Devlet Bakanl Ukazlar

Yllar Konular
Sosyal Politika Ekonomi Politikas Siyasal Sistem Ulusal gvenlik Yarg Sistemi D Politika ok Ynl Toplam

1994
30 (%14.8) 36 (%17.7) 91 (%44.8) 32 (%15.8) 6 (%3.0) 7 (%3.5) 1 (%0.5) 203 (%100)

1995
37 (%15.4) 53 (%22.1) 91 (%37.9) 29 (12.1) 12 (%5.0) 18 (%7.5) 0 (%0) 240 (%100)

1996
90 (%19.7) 110 (%24) 186 (%40.6) 45 (%9.8) 11 (%2.4) 16 (%3.5) 0 (%0) 458 (%100)

1997
12 (%6.3) 33 (%17.4) 88 (%46.3) 39 (%20.5) 5 (%2.6) 13 (%6.8) 0 (%0) 190 (%100)

1998
15 (%7.0) 59 (%27.7) 63 (%29.6) 46 (%21.6) 13 (%6.1) 17 (%8.0) 0 (%0) 213 (%100)

1999
13 (%9.0) 19 (%13.2) 65 (%45.1) 29 (%45.1) 7 (%4.9) 9 (%6.3) 2 (%1.4) 144 (%100)

2000
29 (%14.4) 15 (%7.4) 98 (%48.5) 34 (%16.8) 10 (%5) 16 (%7.9) 0 (%0) 202 (%100)

2001
14 (%9.6) 16 (%11.0) 60 (%41.1) 24 (%16.4) 7 (%4.8) 24 (%16.4) 1 (%0.7) 146 (%100)

2002
14 (%9.2) 20 (%13.1) 57 (%37.3) 36 (%23.5) 10 (%6.5) 16 (%10.5) 0 (%0) 153 (%100)

2003
10 (%7.6) 14 (%10.6) 42 (%31.8) 32 (%24.2) 13 (%9.9) 19 (%14.4) 2 (%1.5) 132 (%100)

Kaynak: HASPEL Moshe, REMINGTON F. Thomas and SMITH S. Steven, Law Making and Degree Making in the Russian Federation: Time, Space, and Rules in Russian National Policy Making, Paper Prepared for the Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, Chicago, April, 2006, s. 50.

271

Tablo/19. Konularna Gre Yasalar Devlet Dumas Dnemleri

Konular 1994-1995
Yasa says Devlet Dumas Tarafndan Teklif edilenler 69 (%65.1) 69 (%61.1) 48 (%94.1) 21 (%75.0) 38 (%63.3) 12 (%11.3) 0 (%0) 257 (%54.4) Yasa says

1996-1999
Devlet Dumas Tarafndan Teklif edilenler 76 (%60.3) 128 (%60.7) 56 (%73.7) 16 (%51.6) 41 (%56.2) 7 (%4.3) 0 (%0) 324 (%47.4) Yasa says

2000-2003
Devlet Dumas Tarafndan Teklif edilenler 97 (%42.4) 158 (%46.5) 63 (%56.3) 19 (%50.0) 56 (%42.1) 2 (%0.9) 4 (%33.3) 399 (%37.0) Yasa says

2004-2007
Devlet Dumas Tarafndan Teklif edilenler 14 (%38.9) 46 (%56.7) 7 (%36.8) 5 (%50.0) 18 (%46.2) 0 (%0) 3 (%42.9) 93 (%41.2) Yasa says

Toplam
Devlet Dumas Tarafndan Teklif edilenler 256 (%51.5) 401 (%54.1) 174 (%67.4) 61 (%57.0) 153 % 21 (%4.0) 7 (%36.8) 1073 (%43.8)

Sosyal Politika Ekonomi Politikas Siyasal Sistem Ulusal gvenlik Yarg Sistemi D Politika ok Ynl Toplam

106 (%22.8) 113 (%24.4) 51 (11.0) 28 (6.0) 60 (%12.9) 106 (%22.8) 0 (%0) 464 (%100)

126 (%18.5)

229 (%21.2) 340 (%31.5) 112 (%10.4) 38 (%3.5) 133 (%12.3) 215 (%19.9) 21 (%1.1) 1079 (%100)

36 (%15.9) 77 (%34.1) 19 (%8.4) 10 (%14.4) 39 (%17.3) 38 (%16.1) 7 (%3.1) 226 (%100)

467 (%20.3) 741 (%30.2) 258 (%10.5) 107 (%4.4) 305 (%12.5) 523 (%21.4) 19 (%0.8) 2450 (%100)

211 (%31.0) 76 (%11.2) 31 (%4.6) 73 (%10.7) 164 (%24.1) 0 (%0) 681 (%100)

Kaynak: HASPEL Moshe, REMINGTON F. Thomas and SMITH S. Steven, Law Making and Degree Making in the Russian Federation: Time, Space, and Rules in Russian National Policy Making, Paper Prepared for the Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, Chicago, April, 2006, s. 49.

272

4. Rusyada Siyasal Parti Sistemi Yukarda demokrasiye gei srecinin Rusyada siyasal partilerin gelimesi iin uygun ortam sunmadna dikkat ettik. Bu dnemde, geiin gl bireyci zellik tamas sebebiyle toplumsal karlarn siyasal partiler yerine ekonomik ve siyasal gce sahip ve boss diye tanmlanan elitler evresinde cemletiine ahit olunmutur. Ayrca Perestroyka reformlarnn sivil toplumu canlandrma aya dolaysyla toplumsal karlar, olabildiince dank ve ksr hedefler balamnda rgtlenmitir. Sonu olarak gei srasndaki Rusyada onlarca, hatta yzlerce siyasal parti ortaya km, fakat hi birisi birka binden fazla yeye sahip olamam ve federal ve federe dzeyde ynetimin oluturulmasn etkileyememitir. Yeni olumakta olan siyasal partiler ideolojik olarak birbirinden ayrmam ve ayn toplumsal tabana hitap etmitirler. Aratrmaclar, 1993 sonras Rusyada da siyasal partilerin gelimesi asndan durumun deimediine iaret etmitirler. Bu balamda, Ishiyama ve Kennedy ikilisi, Rusyada siyasal partilerin bir seimden tekine sreklilik gstermediini, program partilerine dnemediklerini ve toplumsal tabanlarn geniletemediklerini belirtmektedir709. Nitekim bu durum, Devlet Dumas seimlerinin ele alnd balkta da ortaya konuldu. Knox ve dierleri ise Rusyada siyasal partilerin sivil toplumla devlet iktidar arasnda araclk etme ilevini gerekletirmeklerini bildirmektedirler710. 1993 sonras Rusyada siyasal partilerin gelimesi ynndeki engellere glendirilmi bakanlk hkmet ekli de eklenmitir. Zira glendirilmi bakanlk, iktidarn tek kiide toplanmasna sebep olduundan kii odakl siyaset nem kazanmakta ve siyasal partilerin tutarl programlara ve kimliklere sahip rgtler olmasn zora sokmaktadr711. Glendirilmi bakanlk rejimlerinde siyasette yer almak isteyen adaylar, parlamentonun nemli siyasal g olmamas sebebiyle siyasal
709

John T. Ishimaya, Ryan Kennedy, Superpresidentialism and Political Party Development in Russia, Ukraine, Armenia and Kyrgyzstan, Europe-Asia Stdies, Vol. 53, No.8, 2001, s. 1177. 710 Zoe Knox, Pete Lentini, Brad Williams, Parties of Power and Russian Politics: A Victory of the State over Civil Society, Problems of Post-Communism, Vol.53, No. 1, January/February 2006, s. 3. 711 Stephan White, Matthew Wyman, Olga Kryshtanovskaya, Parties and Politics in Post in PostCommunist Russia, Communist and Post-Communist Studies, 25, 2, 1995, s. 187.

273

partiler ats altnda toplanmay uygun grmemektedirler. Bu balamda siyasette yer almak isteyen adaylar, daha ok devlet bakan ile kurulan kiisel ilikilere bel balamaktadrlar712. Bununla birlikte 1993 sonras Rusyada siyasal parti sistemi snflandrmas asndan Yeltsinin Devlet Bakanl dnemi ile Putinin Devlet Bakanl dnemini birbirinden ayrmak gerekmektedir. Yeltsin dneminin zayf ve olabildiince dank parti sistemi, yerini Putin dneminin hakim parti sistemine brakmtr. Siyasi parti sisteminin Yeltsin ve Putin dnemi balamnda farkllk gstermesi, Kremlinin siyaseti ynlendirmedeki baar derecesine, Devlet Bakanlarnn siyasal slubuna, deien siyasal talep ve atmosfere ve Rusya toplumunda bir kurum olarak siyasi partilere olan gvene bal olmutur. Yeltsinden farkl olarak Putin, iktidar partisi olarak ortaya kan oluumlarla daha koordineli bir ibirlii iinde olmu ve ister seim dnemlerinde isterse de ara dnemlerde uygun bulduu yer ve zamanda iktidar partisi ile olan balln dile getirmitir. Yeltsinin gayri resmi de olsa ilikide olduu liberal partilere ramen Putinin partisi siyasetin merkezinde yer alarak Rusya toplumuna daha yakn bir konuma oturmu ve ufak partilerin tabann kendine ekmitir. Siyasal partilere olan toplumsal gveninin aa olduu Rusyada Putine endekslenen iktidar partisi halk destei ise her seimde artarak devam etmitir. 2000li yllarda siyasetin ncelikli hedefinin gei siyasalar yerine otoritenin salanmas siyasalar olmas de bu sreci desteklemitir. Komnist ve milliyeti partilerle liberal partiler arasndaki kutuplama dnemi, hkmet etme ilevinin etkili bir ekilde yrtlmesini gerektiren normal dnemlere brakmtr. Rusya, lkede ekonomik ve siyasal istikrarn ve gelimenin salanabilmesi amacyla siyasal ekimelerden uzak ynetilen demokrasi srecine girmitir. 2003 ve 2007 Devlet Dumas seimlerinde liberal partiler, seim barajnn altnda kalarak Devlet Dumasna giremezken RFKP nceki seimlere oranla oy kaybna uramtr. ktidar partisi olan Birleik Rusyann 1999 seimlerindeki %24lk oy oran, 2003 seimlerinde %38e, 2007 seimlerinde ise %68e ykselmitir.
712

Ishimaya, Kennedy, Superpresidentialism and Political Party Development in Russia, Ukraine, Armenia and Kyrgyzstan, s. 1179.

274

SONU

Demokratikleme Sorunsal

erevesinde

Rusyada Hkmet

ekli

zerine balkl almamzda, Rusyada komnist rejimden 1993 Anayasas dzenine gei srecinin iki aamada tamamlandna ve gei srecinin n aamas olarak telakki ettiimiz birinci aamasnn Sovyetler Birliinde uygulanan Perestroyka reformlar dnemi olduuna iaret edildi. almamzda Perestroyka reformlarna ynelik reform sreci, zellii, ierii, stratejisi ve sonular balamnda u tespitler yapld: i) Perestroyka reformlarnn temel zellii, siyasal sistemin niteliini deitirmeye ynelik olmamasdr. Bu balamda, Perestroyka reformlar, Andropovun Parti liderlii dneminde yolsuzlukla mcadele, idari disiplinin salanmas ve ynetimin yenilemesi siyasetinin devam niteliindedir; ii) Bununla birlikte Andropovun ksa Parti liderlii dnemi ile kyaslandnda Perestroyka reformlar, ilk uygulama yllarndan itibaren hem reform kapsamnn genilemesi hem de reformlarn derinlemesi bakmndan farkllk arz etmitir. zellikle, Perestroyka reformlarnn ekonomik uskoreniye ve sivil toplumun canlandrlmas ayaklar dolaysyla Sovyetler Birlii yeni bir dneme giri yapmtr. Bu yeni dnemde ise hem yeni sorunlarn hem de ekonomik ve toplumsal adan mevcut yapya aykr bir durumun ortaya kmas gzlemlenmitir; iii) Perestroyka reformlar da bu yeni dnemin zellikleri balamnda ekillenerek boyut deitirmi ve yolsuzlukla mcadele, idari disiplinin salanmas ve ekonomik liberalleme gibi ekonomik ynetim eksenli reformlara paralel olarak siyasal sistemin reformu sorunu n plana kmtr. Sivil toplum canlanmasn siyasal karar alma srecine entegre etmek ve reformlarn uygulanmas nndeki toplumsal ve idari engelleri etkisizletirmek adna bir taraftan Parti devlet ilikileri yeniden

275

dzenlenmeye allm, dier taraftan ise Glasnostla balayan siyasal liberalleme sovyetlere daha fazla yetkinin verilmesi dorultusunda geniletilmitir. iv) Perestroyka reformlarnn siyasal sisteme ynelik boyutunda iktidarn anayasasn tasfiye etme ve anayasann iktidarn gerekletirme stratejisi izlenmitir. Anayasal olarak devlet egemenliinin kullanlmas ile yetkilendirilmemi olan Partinin fiili olarak bu yetkileri kendi idari tekilat araclyla kullanmas ve siyasal ve idari srece mdahalesi engellenmi ve oluan boluun merkezde Yksek Sovyet, birlik cumhuriyetleri ve daha aa dzeylerde ise yerel sovyetler tarafndan doldurulmasna allmtr. v) Bu balamda, siyasal sistemin reformunda izlenen stratejini sovyet idare usul balamnda liberalleme olarak tanmlamak gerekir. Aralk 1988de yrrle giren seim yasas, semenlerle halk temsilci arasndaki ilikiyi sovyet idare usulne uygun bir ekilde dzenlerken yine Aralk 1988de yrrle giren anayasa deiiklikleri de halk temsilcileri sovyetlerinin devlet egemenlii yaplanmasnn tek organlar olduunu yeniden vurgulam, ulusal, birlik cumhuriyeti ve yerel dzeyde nemli siyasal ve dier meselelerin ancak ilgili sovyet toplantlarnda karara balanacan belirtmitir. Yeni anayasal deiiklikler, sovyet idare usul mantna uygun olarak kuvvetler birlii ilkesini korumu ve daha da glendirmitir. SBHTKnin, Sovyetler Birliinin en yetkili organ olduu belirtilmekle birlikte onun bir organ olarak Sovyetler Birlii juridistikasnda olan btn meseleleri zme yetkisinde olduu bildirilmitir. Bakanlar Konseyi, Savunma Konseyi, Silahl Kuvvetler ynetimi, Genel Savclk ve Yksek Mahkemenin oluumunda SBHTK ve Yksek Sovyet yetkili klnmtr. Bakanlar Konseyi, Yksek Sovyetin yrtme komitesi gibi ele alnarak sk bir ekilde Yksek Sovyetin denetimine balanmtr. vi) Yalnz Sovyetler Birliinde hkim olan siyasal ve ekonomik kargaa, hem reform srecinin yrtlmesini hem de etkin ynetimin salanmasn talep etmi, bu ise gl bir yrtmeyi gerektirmitir. 1990a gelindiinde Sovyetler Birlii reformcular, reform stratejisinin, siyasal katlmn glendirilmesiyle reformlarn parlamenter tartma erevesinde yrtlmesinin bir hata olduunu vurgulayarak gl ve otoriter bir yrtmenin reformlarn baarlmasnda gerekli olduuna iaret etmeye balamlardr. te bu yzden, btn iktidarn sovyetlerde olduu bir siyasal iktidar rgtlenme yapsndan yrtmeyi zerkletirecek kuvvetler

276

ayrlna doru gei yaanmtr. ubat 1990da, bir taraftan yrtme iktidarn zerkletirmek dier taraftan ise Partiden boalan liderlii doldurmak amacyla Sovyetler Birliinde Yksek Sovyetten balantsz bir Devlet Bakanl daresi kurulmutur. Bu balamda, Perestroyka reformlarnn hkmet eklinin belirlenmesi asndan sonucu, Sovyet Bakanlk daresinin kurulmasdr. almamzda, Rusyada gei srecinin ikinci aamasnn ise 19901993 yllar arasnda Rusya balamnda yaplan dnm dnemi olduunu vurguladk. Bu dnemi Perestroyka reformlar dneminden ayrmamzn en nemli sebepleri, Rusya merkezli olmas ve demokrasiye gei srecinin baz zelliklerinin reform kapsamnda yer almasdr. Zira 1990da itibaren, siyasal reformlarn komnist ideolojiden arndrlarak ok partili bir demokrasiye gei ynnde yaplmas, ekonomik reformlarn ekonomik istikrar salamay da ierecek bir btnle srdrlmesi ve birlik cumhuriyetlerine ynetimde gerek anlamda egemenlik salayacak yeni federatif yapnn ortaya konulmas talepleri, Perestroyka reformlarnn kapsamn amtr. Ayrca Perestroyka reformlarnn kapsamn aan talepler, Sovyetler Birliinin de kmesine sebep olmutur. almamzda, bu dnem reformlarna ynelik reform sreci, zellii, ierii, stratejisi ve sonular balamnda u tespitler yapld: i) Bu dnemin ilk yllarnda hem Sovyetler Birliinde Devlet Bakanl daresinin kurulmasna alt yap hazrlayan sebepler hem de merkeze kar Rusya devlet yaplanmas gereklilii dolaysyla Rusyada da Bakanlk daresi kurulmutur; ii) Hem RHTK seimlerinin daha demokratik bir zeminde yaplmas hem de Rusya Bakannn dorudan halk tarafndan seilmesi, Rusya ynetimine Sovyetler Birlii ynetimine oranla daha fazla meruiyet salam ve bu da siyasal iktidarn birlik dzeyinden Rusya dzeyine kaymasna yol amtr; iii) Fakat her ne kadar Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Devlet Egemenlii Beyannamesi Hakknda Kararda RSFSCnin bir hukuk devleti olduu ve iktidarn kuvvetler ayrl ilkesine gre rgtlenmesinin kabul edildii vurgulansa da burada da Sovyetler Biriliinde olduu gibi RHTKnin, RSFSCnin en yetkili organ olduu belirtilmi ve onun bir organ olarak RSFSC juridistikasnda olan btn meseleleri zme yetkisinde olduu bildirmitir. Bu Rusya balamndaki

277

siyasal ve anayasal reform stratejisinde de sovyet idare usul mantnn korunduunu gstermektedir. iv) Rusya Bakanlk daresinin kurulmas, Bakanlk seimlerini Yeltsinin kazanmas ve Yeltsin bakanlndaki yrtmenin radikal reform programn yrrle koymas, RHTKnin sovyet idare usul mantna esaslanarak egemenliin tek temsilcisi olduunu ileri srmesine neden olmutur. Bu durum komnist glerle gei taraftarlarnn eit gce sahip olduu Rusyada sert kar durmalara sebep olmann yannda gei dnemlerinde Rus siyasal tarihine zg olan ikili iktidar sorununun da yaanmasna yol amtr. Yeltsin ve RHTK arasndaki bu atma, Rusyay gei dneminde demokratikleme ve ekonomik liberalleme iin gerekli olan etkili bir ynetimden yoksun brakm ve Rusyada devlet inas srecini sekteye uratmtr. Merkezi ynetimin zayfl ve blnml yznden baz federe birim ynetimleri, ayrlk politikalara bavurmu, bazlar ise lkenin idari, hukuksal, ekonomik ve mali birliini ihlal eden dzenlemeler kabul etmitirler. Ayrca ynetim ii blnmlk ve atmann bir sonucu olarak ekonomik liberalleme ve zelletirme srecinde baz gruplarn haksz kazan elde etmelerini salamak suretiyle destei alnmaya allm, bu ise siyasetin oligarklarn etkisine girmesine sebep olmutur. v) 1991 1993 yllar arasndaki ikili iktidar veya ifte meruluk sorununun en nemli sonucu ise, Yeltsin ve RHTKnin karlkl olarak birbirinin grevlerine son vermesi olmutur. 21 Eyll 1993te Yeltsinin 1400 sayl Ukaz ile balatt sre, Rusyay ekim olaylar adyla bilinen i savaa srklemitir. Toplumsal kar durmalar paralelinde Yeltsine ve RHTKye bal taraflarn mcadelesinden zafer kazanan Yeltsinin Yksek Sovyet Bakan Haspolatov ve Bakan Yardmcs Rukovu hapsettirmesi ve baz siyasal hareketlere son vermesiyle de 1993 Anayasasnn hazrlk dnemi balamtr. Bakanln Yeltsinin yapt bir komisyon tarafndan hazrlanan 1993 Anayasas ise Devlet Bakann, siyasal sistemde tartmasz stn klan bir anlay benimsemitir. Bu balamda, Rusya merkezli gei sreci veya Rusyada gei srecinin ikinci aamas, glendirilmi bakanlk hkmet eklinin kurumsallatrmasnda esas belirleyici olmutur. almamzda, glendirilmi bakanlk hkmet eklinin Amerikan bakanlk ve Fransz yar-bakanlk hkmet eklinden farkl bir bakanlk hkmet

278

ekli tr olduuna iaret edildi. Nitekim Bakanlk ve yar-bakanlk hkmet eklinin tanmlayc zelliklerinin glendirilmi bakanlk hkmet ekli iin sz konusu olmadna dikkat ektik. Glendirilmi bakanlkta esas olan, siyasal yapnn bakan merkezli olmasdr. Rusyada anayasal olarak hibir erkin esi olmayan Devlet Bakan, erkler ve organlar st bir kiilie sahiptir ve Rusya Federasyonu Devleti egemenliinin temsilcisidir. Anayasaya gre, Devlet Bakan, kuvvetler ayrl balamnda blnm egemenliin birletirici unsurudur. Devlet Bakan, anayasal olarak yrtmenin esi deildir ve yasama organ ile yrtme organ olan hkmet birbirinden bamszdr. Ne yrtme organ olan hkmet, yasama organn feshedebilmekte ne de yasama organnn gvensizlik oyu hkmeti drebilmektedir. Hkmetle yasama organ arasndaki bu ilikilerin sonucunu Devlet Bakan belirlemektedir. Devlet Bakan, dorudan yasama, yrtme ve yarg erklerinin bir esi olmamakla birlikte ilgili fonksiyonlarn gereklemesinde nemli yetkilere sahiptir. Yrtme ve yarg organlarna yaplan atamalarn byk bir ounluu, Devlet Bakannn itirakiyle gereklemektedir. Devlet Bakannn yasalar veto etme yetkisine ek olarak yasa gcnde kararname yapma yetkisi de bulunmaktadr. zellikle Devlet Bakannn yrtmeye ilikin yetkileri, yrtme organnn tamamen onun kontrolnde olmasna ve tek kiili ve tek bal bir organa dnmesine yol amtr. Ama asl olan Babakann greve atanmas ve grev sresi tamamlanmayan hkmetin istifaya gnderilmesi veya grevden alnmas ile ilgili anayasal hkmlerin Devlet Dumasn da hkmetin oluturulmas balamnda Devlet Bakanna baml klmasdr. almamzda, bakanlk hkmet eklinin parlamenter hkmet ekline oranla demokrasinin yerlemesi balamnda daha olumsuz sonular dourduu ortaya konuldu. Bakanlk hkmet eklinin uyguland lke demokrasilerinin daha istikrarsz ve askeri darbelere kar daha hassas olduu, demokrasinin yerlemesine olumlu etkide bulunacak dier deikenlerin lehte olmasna ramen daha dk demokratikleme dereceleri sergiledii ve toplumsal blnmelerin siyasal parti balamnda ynetime katlmasnn, bakanlk hkmet eklinin uyguland lkelerde yerlemi demokrasiye yol vermedii, bu hkmet eklinin zellikleri temel alnarak akland. Bakanlk hkmet eklinde birok sorunun bakann seimi, siyasal meruluunun alglan tarz ve yetkileri balamnda ekillendii esas

279

alnarak glendirilmi bakanln, yani Rusya hkmet eklinin sz konusu sorunlarn daha belirgin ve tehlikeli bir ekilde kendini gstermesine sebep olacan vurguladk ve 1993 sonras siyasal srete bu sorunlarn sz konusu olduunu gsterdik. 1993 sonras Rusyada siyasal sre balamnda gzlemlenen sorunlar unlardr: i) Bakanlk sistemlerindeki bakanparlamento arasndaki atma, Yeltsinin Devlet Bakanl dneminde Devlet Dumasnn siyasal birleimlerinin muhalif siyasi parti ve seim bloklarndan olumas sebebiyle Rusya siyasetinin en belirgin zellii olmutur. Bu durum, reformlarn srdrlmesi iin kurumlar aras mutabakatn olumasn engellemi ve Yeltsinin anayasay ve kuvvetler ayrln ihlal eden uygulamalara bavurmasna sebep olmutur. Yalnz, anayasann devlet bakann kuvvetler st bir organ gibi tanmlamas, parlamentonun devlet bakannn meruluu ile rekabet etmesini nlemi ve Rusya siyasetinde 1993 sonrasnda ifte meruluk sorunu sz konusu olmamtr. ii) Bakanlk sistemlerindeki bakanlk seimlerinin siyasal ve toplumsal kutuplamaya dnmesi, Rusya Devlet Bakanl seimlerinde de sz konusu olmutur; iii) Bakanlk sistemlerinde kazanann her eyi kazanmas veya siyasetin toplam sfr oyunu haline gelmesi, Rusya Devlet Bakanlarnn izledii stratejilerde de kendisini gstermitir; iv) Bakanlk sistemlerinde bakanlarn kendilerini siyaset st veya partiler st bir konuma yerletirmeleri, Rusya Devlet Bakanlarnn siyasal sluplarnda da grlmtr. v) Rusyada gei sreci dnemi, gei ncesi toplumsal yap dolaysyla da siyasal partilerin geliimi iin uygun bir ortam sunmamtr. 1993 sonras Rusyada ise siyasal partilerin gelimesi ynndeki engellere glendirilmi bakanlk hkmet ekli de eklenmitir. Yeltsin ve Putin dnemi arasndaki farkllklara, Kremlinin siyaseti ynlendirmedeki baar derecesine, Devlet Bakanlarnn siyasal slubuna, deien siyasal talep ve atmosfere bal olarak Yeltsin dneminin zayf ve olabildiince dank parti sistemi, yerini Putin dneminin hakim parti sistemine brakmtr.

280

vi) Sovyet sonras Rusyada Sovyet Rusyada olduu gibi kamu ynetiminde yolsuzluun devam etmesi glendirilmi bakanlk hkmet ekli ile de ilgilidir. Bu iliki iki adan aklanabilir. Birincisi, glendirilmi bakanln, Sovyet sonras Rusyada Partinin konumunun Devlet Bakan tarafndan doldurulmasdr. Her ne kadar anayasal olarak kuvvetler ayrl ilkesi benimsenmi olsa da geni yetkilerle donatlan ve siyasetin temel belirleyici olan Devlet Bakan erevesinde oluan ilikiler, kuvvetler ayrlnn ve zellikle bamsz yargnn etkin bir ekilde almasn engellemektedir. kincisi ise, glendirilmi bakanlk hkmet eklinin yrtmenin anayasal olarak yasamann denetiminden azat edilmesini salamasdr. yle ki, Rusyada yasamann zellikle bteyi etkin bir ekilde denetleyememesi, yolsuzluun sistematik bir hale gelmesine ortam salamaktadr. vii) Glendirilmi bakanlkta, Devlet Bakannn konumunu ykselten zelliklerden biri de onun yasa gcnde dzenleyici ilemler yapabilme yetkisine sahip olmasdr. Devlet Bakannn bu yetkisinin anayasal ve siyasal olarak kstlandnn sylenmesine ramen 1994 2004 yllarnda kabul edilen yasa ve ukazlar esas alan aratrmalar, Rusyadaki gelimelerin bu dorultuda ekillenmediine iaret etmektedir. Baka bir ifade ile Rusyada yasa ile dzenlenmesi gereken konular Devlet Bakanl ukaz ile dzenlenmitir. Bu ise siyasalarn yasal altyapsnn belirlenmesinde yasama organnn devre d braklp sadece devlet bakanl ukaz ile ynetimin salanmas sorununu dourmutur. Grld gibi bakanlk rejimlerine has birok sorun Rusya rnei iin de sz konusudur. Bu sorunlar, Rusyada demokrasinin yerlemesini olumsuz ynde etkilemektedir. Bu balamda, glendirilmi bakanlk, Rusyann yerlemi bir demokrasiye dnmesini engelleyen temel unsurlardandr, denebilir. Nitekim birok siyaset bilimci de, Rusyann modern temsili demokrasilerden farkl bir tr olmasnn sebebi olarak glendirilmi bakanla iaret etmektedirler. Rusyann temsili bir demokrasi olmadn belirten siyaset bilimciler, Rusya demokrasisini tanmlamak iin daha nce Latin Amerika bakanlk demokrasilerini snflandrmak amacyla kullanan delegasyoncu demokrasi ve ynetilen demokrasi tanmlarna bavurmulardr. almamzda bu tanmlar kaydedeer bularak Rusyann delegasyoncu demokrasiden ynetilen demokrasiye gei yaptna iaret ettik.

281

Bununla birlikte, Rusyada demokrasinin yerlemesinin sadece glendirilmi bakanla bal olmadn belirtmek gerekmektedir. Rusya, tarihsel adan demokrasinin yerlemesini gerektiren birok n arttan, deneyimden yoksun bir lkedir. Ayrca, Rusyada gei ncesinde ve gei srecinde ekillenen ilikiler a hem ekonomik hem toplumsal hem de siyasal yaam ynlendirmeye devam etmektedir. Glendirilmi bakanlk, bu ilikiler ann srdrlmesini, Rusyann kendine zg siyasal modernleme geleneini geride brakmay imkansz klmas ve tek adam ynetimine anayasal altyap oluturmas bakmndan nemlidir.

282

Kaynaka
1. Kitap ve Makaleler Abdullayev, Natig: Sovyetler Birliinde Stalinizm ve Stalinizmin Tasfiyesi

Politikalar, Humanitar Elimlerin renilmesinin Aktel Problemleri, IV Buraxl, Bak, 2006, s. 303311. Abdullayev, Natig: Rusyada Sosyalizmin Kurulma Sorunsal veya Sonun Balancna Bak, Uluslararas Hukuk ve Politika Dergisi, cilt 3, say 11, s. 53 70. Abramova, . A.: Rahmanova, H.T.: Statya 108, Osnov Konstitutsionnogo Stroya, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 752-756. Ahrend, Rudiger: Russias Post-crisis Growth: Its Sources and Prospects for Continuatian, Europe-Asia Studies, Vol. 58, No.1, January 2006, s. 1-24. Amann, Ronald: Soviet Politics in the Gorbachev Era: The End of Hesitant Modernization, British Journal of Political Science, Vol. 20, No. 3, July 1990, s. 289310. Andrienko, L.B.: Statya 67, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 493-504. Aron, Leon: Boris Yeltsin and Russias Four Crises, Journal of Democracy, Volume 4, Number 2, April 1993, s. 416. Aslund, Anders: Gorbachevs Struggle for Economic Reform: The Soviet Economic Process, Ithaca, N.Y., Cornell University Pres, 1990. A. L.

283

Aslund, Andres: Gorbachev, Perestroika and Economic Crisis, Problems of Communism, Jan.-April 1991. Aslund Anders: Law in Russia, East-European Constitutional Review, Vol. 8, No. 4. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol8num4/feature/lawrussia.html Baker, Peter, Glasser, B. Susan: The Rollback of Democracy In Vladimir Putin's Russia, Washington Post, Haziran 7, 2005. Barnes, Andrew: Property, Power, and the Presidency: Ownership Policy Reform and Russian Executive Legislative Relations, 19901999, Communist and Post Communist Studies, 34, 2001, s. 3941. Basily, N.: Russia under Soviet Rule: Twenty Years of Bolshevik Experiment, George Allen, London, 1938. Belin, Laura; Orttung, Robert: The Russian Parliamentary Elections of 1995; The Battle for the Duma, Armonk, New York, 1997. Bermeo, Nancy: Myths of Moderation: Confrontation and Conflict During Democratic Transitions, Comparative Politics, Vol.29, No.3, April 1997, s. 305 322. Bialer, Seweryn: The Changing Soviet Political System: The Nineteenth Party Conferance and After, Russia and Eastern Europe After Communism, Ed. by. Michael Kraus, Ronald F. Liebowitz, Westview Press, Boulder, 1996. Bill, Gream: The Soviet Leader Cult: Reflections on the Structure of Leadership in the Soviet Union, British Journal of Political Science, Vol. 10, No.2, April 1980, s. 167186

284

Boxer, Vladimir: Russias Path to Democracy: From Dreams to Reality, Problems of Post-Communism, Sep/Oct. 1995, Vol. 42, Issue 5, s. 5459. Boya, Russell: On Perestroika: The Role of Workplace Participation, Problems of Communism, July-August 1987. Bradley, Nicholas: August Coup dEtat, Soviet Perestroika 19851993: Russias Road to Democracy, Ed. by. John F. Bradley, East European Monographs, Boulder, 1995, 184190. Breslauer, W. George: Khrushchev Reconsidered, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Cohen Stephan et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980. Breslauer, George et al., Russia at the End of Yeltsins Presidency, Post-Soviet Affairs, 2000, 16, 1, s. 1-32. Brooker, C. David: Founding Presidents of Soviet Successor States: A Comparative Study, Demokratizatsiya, Winter 2004,Vol. 12, Issue 1, s.133145. Brown, Archie: Power and Policy in a Time of Leadership Transition, 19821988, Political Leadership in the Soviet Union, Ed. by. Archie Brown, McMillan, St. Anthonys College, Oxford, 1989. Brown, Archie: Vladimir Putin and Reaffirmation of Central State Power, PostSoviet Affairs, 2001, 17,1, s. 4555. Brudny, M. Yitzhak: In Pursuit of the Russian Presidency: Why and How Yeltsin Won the 1996 Presidential Elections, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 30, No. 3, 1997, s. 255275. Brzezinski, Zbigneiew: The Primacy of History and Culture, Journal of Democracy, Volume 12, Number 4, October 2001, s. 2126.

285

Bunce, Valerie: Rethinking Recent Democratization: Lessons from the Post communist Experience, World Politics 55, January 2003, s. 167192. Bunce, Valerie: The Political Economy of the Brezhnev Era: The Rise and Fall of Corporatism, British Journal of Political Science, Vol. 13, No.2, April 1983, s. 129158. Burlatskii, M. Fedor: Khrushchev: Shtrikhti k Politicheskomu Portretu, nego ne Dano: Sudb, Perestroiki, Vgliadvaias v Proshloe, Vozvrashchenie k Budushchemu, Ed. by. Afanasev N. Yu., Progrees, Moskva, 1988. Chiesa, Giulietto; Northrop, T. Douglas: Transition to Democracy, Political Change in the Soviet Union 19871991, University Press of New England, London, 1992. Chiesa, Giulietto: The 28th Congress of the CPSU, Problems of Communism, July/August 1990. Cirkin, Benamin: Konstitutsionnoe Pravo Rossii, Yurist, Moskva, 2003. Cistiyakov, O. .: Konstitutsiya RSFSR 1918 goda, 2. Bask, Zerkolo, Moskva, 2003. Cistyakov, O. .: Konstitutsiya SSSR 1924 goda: Ucebnoe Posobie, KD, Moskva, 2004. Clark, D. Terry; Wittrock N. Jill: Presidentialism and the Effect of Electoral Law in Post-Communist Systems, Comparative Political Studies, 2005; 38; s. 171188

286

Cohen, F. Stephan: The Friends and Foes of Change: Reformism and Conservatism in the Soviet Union, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Stephan F. Cohen et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980. Colton, J. Timothy: Professional Engagement and Role Definition Among PostSoviet Legislators, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by Thomas F. Remington, Westview Press, Oxford, 1994, s. 5573. Colton, T. Timothy: Public Opinion and the Constitutional Referandum, Growing Pains: Russian Democracy and the Election of 1993, Ed. by. Timothy Colton, Brookings Institution Press, Washington D. C., 1998, s. 291 311. Colton, Timothy: The 1993 Election and the New Russian Politics, Growing Pains: Russian Democracy and the Election of 1993, Ed. by. Timothy Colton, Brookings Institution Press, Washington D. C., 1998, s. 1-36. Colton, J. Timothy; McFaul, Michael: Reinventing Russias Party of Power: Unity and 1999 Duma Election, Post-Soviet Affairs, 2000,16, 3, s. 201224. Cook, J. Linda: Brezhnevs social contract and Gorbachevs Reforms, Soviet Studies, Vol. 44, Issue 1, s. 3756. Coulloudon, Virginie: Crime and Corruption after Communism: The

Criminalization of Russias Political Elite, East-European Constitutional Review, Vol. 6, No. 4. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol6num4/feature/criminalization.html Dahl, A. Robert: Demokrasi stne, ev. Betl Kadolu, Phoenix Yaynevi, Ankara, 2001. David, Lane; Ross, Cameron: The Transition from Communism to Capitalism, St. Martins Press, 1999.

287

Diamond, Larry: Demokrasinin Paradoksu, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s. 127140. Dinello, Natalia: The Russian F-Connection: Finance, Firms, Friends, Families, and Favorites, Problems of Post-Communism, January/February, 1999, s. 2433. Dmitriev, A. YU.; sraelyan, B. V.: zbiratelnoe Pravo i Protsed v Rossiyskoy Federatsii, Feniks, Rostov-na-Donu, 2004. Dmitriev, A. YU.: Pravavy Status Prezidenta Rossiyskoy Federatsii, Yurist, Moskva, 1997. Duguit, Leon: Egemenlik ve zgrlk, Devlet Kuram, Ed. by. Cemal Bali Akal, Dost Kitapevi, stanbul, 2000. Dunlop, B. John: Sifting Through the Rubble of the Yeltsin Years, Problems of Post Communism, Vol. 47, No. 1, January/February 2000, s.315. Easter, M. Gerard: Preference for Presidentialism: Post-communist Regime Change in Russia and the NIS, World Politics 49, January 1997, s. 184211. Elgie, Robert: France, Semi-Presidentialism in Europe, Ed. by. Robert Elgie, Oxford University Press, 1999. Elgie, Robert: The Politics of Semi-Presidentialism, Semi-Presidentialism in Europe, Ed. by. Robert Elgie, Oxford University Press, 1999. Eltsin, B. N.:Zapiski Presidenta, Ogonek, Moskva, 1994.

288

Fairbanks, H. Charles: Moskva Darbesinden Sonra, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond, Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s. 333 341. Ferafontova, . .: Prokratura Rossiyskoy Federatsii, Kaliningradskaya Vsaya kola Upravleniya, Kaliningrad, 2000. Fish, Steven: The Pitfalls of Russian Superpresidentialism, Current History, October 1997, 96, s. 326330. Fish, Steven: The Predicament of Russian Liberalism: Evidence from the December 1995 Parliamentary Elections, Europe-Asia Studies, March 1997, Vol. 49, Issue 2, s. 191220. Fish, Steven: Who Shall Speak for Whom? Democracy and Interest Representation in Post-Soviet Russia, Political Parties in Russia, Ed. by. Alexander Dallin, University of California, California, 1993. Freedom House: Freedom of the Press 2004: A Global Survey of Media Independence, Ed. by. Deutsch Karin D. Karlekar, Lanham, 2004. Frye, Timothy: A Politics of Institutional Choice: Post-Communist Presidencies, Comparative Political Studies, Vol. 30, No. 5, October 1997, s. 523552. Gelman, Vladimir: Political Opposition in Russia: A Dying Species?, Post-Soviet Affairs, 2005, 21, 3, s. 226246. Giritli, smet; Bilgen, Pertev; Akgner, Tayfun: dare Hukuku, Gzden Geirilmi kinci Basm, Der Yaynlar, stanbul, 2006.

289

Golosov, V. Grigorii: Russian Political Parties and the Bosses: Evidence from the 1994 Provincial Elections in Western Siberia, Party Politics, Vol. 3, No. 1, 1997, s. 521. Golosov, V. Grigorii: Who Survives? Party Origins, Organizational Development, and Electoral Performance in Post Communist Russia, Political Studies, 1998, XLVI, s. 511543. Goode J. Paul:The Push for Regional Enlargment in Putins Russia, Post-Soviet Affairs, 2004, 20, 3, s. 219257. Gooding, John: Perestroika As Revolution from Within: An Interpretation, The Russian Review, Vol. 51, January 1992, s.3657. Gorbachev, S. Mikhail: On Practical Work to Implement the Decisions of the 19.th All Union Party Conferance, Pravda, 30 Temmuz, s. 13. Gordon, M. Hahn: Managed Democracy? Building Stealth Authoritarianism in St. Petersburg, s. 195231 Gordon, M. Hahn: From Chernomyrdin to Kirienko: The Rise of the Nizhnii Novgorod Group, Problems of Post-Communism, Vol. 45, No. 5, September/October, 1998, s. 316.

Gzler, Kemal: dare Hukuku Dersleri, 5.Bask, Ekin Kitapevi Yaynlar, Ankara, 2007. Gzler, Kemal: Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Glendirilmi ve geniletilmi 4. Bask, Ekin Kitapevi Yaynlar, Bursa, 2007. Gzbyk, eref: Anayasa Hukuku, Gnelletirilmi 9. Bas, Ankara, 2000.

290

Gzbyk, eref: Ynetsel Yarg, 6. Bas, Sevin Matbaas, Ankara, 1991. Gustafson, Thane; Mann, Dawn: Gorbachevs First Year: Building Power and Authority, Problems of Communism, May-June 1986. Gvosdev, K. Nikolas: Mexico and Russia: Mirror Images?, Demokratizatsiya, Fall 2002, Vol. 10, Issue 4, s. 488508. Hahn, Jeffrey: An Experiment in Competition: The 1987 Elections to the Local Soviets, Slavic Review, Vol. 47, No.3, Autumn 1988, s. 434447. Hahn, Jeffrey: Power To the Soviets?, Problems of Communism, January February, 1989, s.3445. Hahn, Werner: Electoral Choice in the Soviet Bloc, Problems of Communism, May 1987, s.3143. Hale, E. Henry: The Origins of United Russia and the Putin Presidency: The Role of Contingency in Party-System Development, Demokratizatsiya, Spring 2004, Vol. 12, Issue 2, s. 169194. Hale, E. Henry et al.: Putin and the Delegative Democracy Trap: Evidence From Russias 2003-2004 Elections, Post Soviet Affairs, 2004, 20, 4, s. 285-319. Hangeldiev, B.B.: Statya 87, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 630636. Haspel, Moshe; Remington, F. Thomas; Smith, S. Steven: Law Making and Degree Making in the Russian Federation: Time, Space, and Rules in Russian National Policy Making, Paper Prepared for the Annual Meeting of the Midwest Political Science Association, Chicago, April, 2006

291

Hazan, A. Baruch: Gorbachev and his Enemies: The Struggle for Perestroika, Westview Press, Oxford, 1990. Hendley, Kathryn: Rewriting the Rules of the Game in Russia: The Neglected Issue of the Demand for Law, East-European Constitutional Review, Vol. 8, No. 4. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol8num4/feature/rewriting.html Herspring, R. Dale: On Perestroika: Gorbachev, Yazov, and the Military, Problems of Communism, July-August 1987. Hesli, L. Vicki: Parliamentary and Presidential Elections in Russia: The Political Landscape in 1999 and 2000, The 1999-2000 Elections in Russia: Their Impact and Legacy, Ed. by. Vicki L. Hesli and M. William M. Reisenger, Cambridge University Press, Cambridge, 2003, 327. Hill, J. Ronald: Party-State Relations and Soviet Political Development, British Journal of Political Science, Vol. 10, No. 2, April 1980, s. 149165 Hill, J. Ronald: The Apparatchiki and Soviet Political Development, The Soviet Union, Party and Society, Ed. by. Peter J. Potihnyi, Cambridge University Press, Cambridge, 1988, s. 325 Hill, J. Ronald: The CPSU: From Monolith to Pluralist?, Soviet Studies, 43, 2, 1991, s. 217236. Hill, J. Ronald; Frank, Peter: The Soviet Communist Party, Allen&Unwin Inc., London, 1988. Holmes, Stephan: Superpresidentialism and Its Problems, East European Constitutional Review, 2/3, Fall-Winter, 19931994,

292

Horowits, L. Donald: Demokratik Sistemleri Karlatrmak, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, 161168. Horrigan, Brenda; Karasik, Theodore: The Rise of Presidential Power under Gorbachev, Executive Power and Soviet Politics: The Rise and Decline of Soviet Power, Ed. by. Eugene Huskey, Armonk, M.E. Sharpe, 1992, s.106127. Hosking, A. Geoffrey: The Beginning of Independent Political Activity, The Road to Post Communism, Independent Political Movements in the Soviet Union, Ed. by. Geoffrey A. Hosking et al., Printer Publishers, London and New York, 1992. Hough, F. Jerry: Institutional Rules and Party Formation, Growing Pains: Russian Democracy and the Election of 1993, Ed. by. Timothy Colton, Brookings Institution Press, Washington D. C., 1998, s.37-73. Huntington, P. Samuel: cnc Dalga: Yirminci Yzyln Sonlarnda

Demokratikleme, ev. Ergun zbudun, Yetkin Yaynlar, 1996 Huskey, Eugene: Executive Legislative Relations, Executive Power and Soviet Politics: The Rise and Decline of Soviet Power, Ed. by. Eugene Huskey, Armonk, M.E. Sharpe, 1992, s. 83104. Huskey, Eugene: Presidential Power in Russia, M.E. Share, London, 1999. Hyde, Mattew: Putins Federal Reforms and their Implications for Presidential Power in Russia, Europe-Asia Studies, Vol. 53, No. 5, 2001, s. 719743. Ignatyuk, A.H.; Okunkov A.L.: Ctatya 112, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 777-782.

293

Ishiyama, T. John; Velten, Matthew: Presidential Power and Democratic Development in Post-Communist Politics, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 31, No. 3, s. 217233. Ishimaya, T. John; Kennedy, Ryan: Superpresidentialism and Political Party Development in Russia, Ukraine, Armenia and Kyrgyzstan, Europe-Asia Stdies, Vol. 53, No.8, 2001, s. 11771191 Ivanchenko, A: The Multiparty System in the Soviet System, Problems of Creation, The Political Parties and Movements in the Soviet Union, Ed. by. A. M. Babkina, Nova Science Publishers Inc., 1991. yigngr, Vildan: Kreselleme ve Yrtmenin Glendirilmesi: Siyasal Sistem Tartmalar, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, No.26, (Mart 2002), s. 85 103. Jowitt, Ken: Soviet Neotraditionalism: The Political Corruption of a Leninist Regime, Soviet Studies, Vol. 35, No. 3, July 1983, s. 275297. Kahn, Jeff: The Parade of Sovereignties: The Establishing the Vocabulary of the New Russian Federalism, Post-Soviet Affairs, 2000, 16,1, s. 5889. Karl, L. Terry; Schmitter, C. Philippe: Modes of Transition in Latin America, Southern Europe and Eastern Europe, International Social Science Journal, 128, 1991, s. 269284. . Kerblay, Basile: Sovyet Toplumunda Yeni Ynelimler, Gorbaevin Rusyas, ev. ve Ed. by. Akta Cem, Sevin Okyay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995. Kernen, Beat: The Russian Parliamentary Elections of 1993: A Quasi-Historical Interpretation in Light of the 1995 Elections, East European Quarterly, Vol.30, No.2, s. 235251.

294

Kernen, Beat: Putin and the Parliamentary Elections in Russia: The Confluence (Slijanie) of Russian Political Culture and Leadership, East European Quarterly, Vol. 38, No. 1, March 2004, s. 85107. Kitschelt, Herbert: Formation of Party Cleavages in Post-Communist Democracies: Theoretical Propositions, Party Politics, Vol. 1, no.4, s. 447472. Knox, Zoe; Lentini, Pete; Williams, Brad: Parties of Power and Russian Politics: A Victory of the State over Civil Society, Problems of Post-Communism, Vol.53, No. 1, January/February 2006, s. 314. Kovryakova, V. Elena: Parlamentskiy Kontrol: Zarubejny Opt i Rossiyskaya Praktika, Gorodets, Moskva, 2005. Krivous, Nikolay: M ne ptaemsya Sozdat Novaya KPSS, Rossiyskaya Gazeta, 26 Ekim 2001. http://www.ng.ru/politics/2007-11-08/4_strike.html Kryshtanovskaya, Olga; White, Stephan: From Soviet Nomenklatura to Russian Elite, Europe-Asia Studies 48, 1996, s. 711733. Krystanovskaya, Olga; White, Stephen: Putins Militocracy, Post-Soviet Affairs, 2003, 19, 4, s. 289306; Kux, Stephan: Soviet Federalism, Problems of Communism, March-April 1990, s.120. Lafitskiy, . B.: Statya 135, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy

Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 961964. Lane, David; Ross, Cameron: From Communism to Capitalism: Ruling Elites from Gorbachev to Yeltsin, St. Martins Press, New York, 1999.

295

Lane, David: State and Politics in the USSR, Blackwell Publisher, Padstaw, 1985. Lane, David: Limitations of Party Control: The Government Bureaucracy in the USSR, Communist and Post-Communist Studies, 1994, 27, 1, s.1938. Lapidus, W. Gail: State and Society: Toward the Emergence of Civil Society in the Soviet Union, Politics, Society, and Nationality Inside Gorbachevs Russia, Ed. by. Seweryn Bialer, Boulder&London, 1989, s. 124130. Lenin, V. .:, Polnoe Sobranie Sochinenii, 5. Bask, Vol. 41, Moskva, 1963. Lentini, Peter: Reforming the Soviet Electoral System, Election and Political Order in Russia: The implications of the 1993 Elections to the Federal Assembly, Ed. by. Peter Lentini, Central European University Press, 1995, s. 3655. Levirsky, Steven; Way, Lucan: The Rice of Competitive Autoritarianism,

Journal of Democracy, 2002, 13, 2, s. 6165. Lieven, Dominic: The Russian Empire and Soviet Union as Imperial Polities, Journal of Contemporary History, Vol. 30, 1995, s. 607636 Lijpart, Arend: ada Demokrasiler: 21 lkede ounluku ve Oydama Ynetim rntleri, ev. Ergun zbudun, Yetkin Yaynlar, 1994. Lijpart, Arend: Presidentialism and Majoritarian Democracy: Theoretical

Observations, The Failure of Presidential Democracy, Ed. by. Juan Linz, John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1994, s. 91105. Lijphart, Arend: Yeni Demokrasiler iin Anayasal Tercihler, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s.185198.

296

Linden, Carl: The Dialectic of Russian Politics, Problems of Post-Communism, January/February 1995, Vol. 42, Issue 1, s. 813. Linz, Juan; Stephan, Alfred: Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University, 1996. Linz, Juan: Parlamenterizmin Erdemleri, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s.175184. Linz Juan: Bakanlk Rejiminin Tehlikeleri, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Larry Diamond ve Marc F. Platter, Yetkin Yaynlar, 1995, s. 143160. Linz, Juan: Bakanlk Sistemi veya Parlamenter Sistem Arasndaki Tercihin Siyasal ve Sosyal Sonular, BDT lkelerinde Demokrasiye Gei ve Anayasa Yapm, ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, Trk Demokrasi Vakf, Ankara, 1993, s.117 134. Linz, Juan: Presidential or Parliamentary Democracy: Does it Make a Difference, The Failure of Presidential Democracy, Ed. by. Juan Linz, John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1994, s. 387. Linz, Juan: Totalitarian and Authoritarian Regimes, Lynne Reinner Publishers, Boulder, London, 2000. Ludham, Janine: Reform and Redefinition of the Social Contract under Corbachev, World Politics, Vol. 43, No. 2, January 1991, s. 284312. Lukin, Alexander: The Political Culture of the Russian Democrats, Oxford University Press, Oxford, 2000.

297

Lukin, Alexander: Putins Regime: Restoration or Revolution, Problems of Post Communism, July/August 2001, Vol. 48, Issue 4, s. 3848. Mainwaring, Scott: Presidentialism, Multipartism, and Democracy: The Difficult Combination, Comparative Political Studies, Vol. 26, No. 2, July 1993, s.198 228. Makarkin, Aleksey: Partiya Vlasti v zbiratelnoy Kampanii 1999.g., Moscow Carniege Center, Moskva, 2000. Maravall, M. Jose: The Myth of the Authoritarian Advantage, Journal of Democracy, Vol. 5, No. 4, October, 1994, s. 1731. March, G. James, Olson, P. Jones: New Institutionalism: Organizational Factors In Political Life, The American Political Science Review, Vol. 78, No.3, September 1984, s. 734749. Martin, Grouch: Revolution and Evolution; Gorbachev and Soviet Politics, Philip Allen, New York, 1989. Mason, S. David; Sydorenko, Svetlana: Perestroika, Social Justice, and Soviet Public Opinion, Problems of Communism, November/December 1990, s. Maurice, Duverger, A New Political System Model: Semi-Presidential

Government, European Journal of Political Research, 1980, 8, 2, s. 165187. Mcallister, Ian; White, Stephan: To Vote or Not to Vote: Election Turnout in Postcommunist Russia, Elections and Voters in Post-communist Russia, Matthew Wyman et. al. , Edward Edgar, Cheltenham, 1998, s. 1539.

298

McFaul, Michael: Institutional Design, Uncertainty and Path Dependency During Transition: Cases From Russia, Constitutional Political Economy, 10, 1999, s. 27 52. McFaul, Michael: Russias Choice: The Perils of Revolutionary Democracy, Growing Pains: Russian Democracy and the Election of 1993, Ed. by. Timothy Colton, Brookings Institution Press, Washington D. C., 1998, s. 115-139. McFaul, Michael: Lessons from Russias Protracted Transition from Communist Rule, Political Science Quarterly, Vol. 114, November 1999, s. 103131. McFaul, Michael: Party Formation after Revolutionary Transitions: The Russian Case, Political Parties in Russia, Ed. by. Alexander Dallin, University of California, California, 1993, s.728. McFaul, Michael: Russias 1996 Presidential Elections: The end of Polarized Politics, Hoover Institution Press, California, 1997. McFaul, Michael: The Fourth Way of Democracy and Dictatorship: Noncooperative Transitions in the Post communist World, World Politics 54, (January 2002), s. 212244. Medvedkov, V. Yuri et. al: The December 1993 Russian Election: Geographical Patterns and Contextual Factors, The Russian Review, Vol. 55, No. 1, January 1996, s. 8098. Medvedov, Roy: The Stalin Question, The Soviet Union Since Stalin, Stephan F. Cohen et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980, s.. Mendelson, E. Sarah: The Putin Path, Problems of Post-Communism, September/October 2000, Vol. 47, Issue 5, s. 312.

299

Meyer, Alfred: The Soviet Political System, The USSR After 50 Years: Promise and Reality, Ed. by. Samuel Hendel and BRAHAM Randolph Braham, Alfred A. Knopf, New York, 1967. Millar, R. James: From Utopian Socialism to Utopian Capitalism: The Failure of Revolution and Reform in the Post-Soviet Russia, Problems of Post-Communism, May/June 1995, Vol. 42, Issue 3, s. 713. Minon, Mirgel: Demokrasiye Gei ve Anayasal Tercihler, BDT lkelerinde Demokrasiye Gei ve Anayasa Yapm, ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, Trk Demokrasi Vakf, Ankara, 1993, s. 3353. Mirskii, G: Did Totalitarianism Disappear Together with the Twentieth Century, Russian Politics and Law, Vol. 41, No. 1, January/February 2003, s. 632. Morgan, Edward; Schleiter, Petra: Governmental Change in a PresidentialParliamentary Regime: The Case of Russia 19942003, Post-Soviet Affairs, 2004, 20, 2, s.132163. Moser, G. Robert: Independents and Party Formation: Elite Partisanship as an Intervening Variable in Russian Politics, Comparative Politics, Vol. 31, No. 2, January 1999, s. 147165. Moses, C. Joel: Democratic Reform in the Gorbachev Era: Dimensions of Reform in the Soviet Union, 19861989, Russian Review, Vol. 48, No. 3, July 1989, s.235269. Mote, E. Max: Electing the USSR Congress of Peoples Deputies, Problems of Communism, November/December 1989.

300

Munck, L. Gerardo; Leff, S. Carol: Modes of Transition and Democratization: South America and Eastern Europe in Comparative Perspective, Comparative Politics, April 1977, s. 343362. Murell, G. D.: Russias Transition to Democracy: An Internal Political History, 19891996, Sussex, Academic Press, 1997. Nadeev, R. K.: Pravovoe Obespecenie Zakonodatelnoy Deyatelnosti

Gosudarstvennoy Dum, zdatelstvo NORMA, Moskva, 1997. Nikolai, N. Petro: The Rebirth of Russian Democracy: An Interpretation of Political Culture, Harvard College, 1995. Nordlander, David: Khrushchevs Image in the Light of Glasnost and Perestroika, The Russian Review, Vol. 52, April 1993, s. 248264. ODonnell, Guillermo; Schmitter, Philippe: Transitions from Authoritarian Rule: Tentative Conclusions about Uncertain Democracies, John Hopkins University Press, Baltimore, 1986. ODonnell, Guillermo: Delegative Democracy, Journal of Democracy, Vol.5, January 1994, s. 5996. ONeill, Patrick: Presidential Power in Post-Communist Europe: The Hungarian Case in Comparative Perspective, Journal of Communist Studies, 9 (3), 1993, s.177201. Oder, E. Bertil: Avrupa Birliinde Anayasa ve Anayasaclk, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul, 2004

301

Offe, Claus: Capitalism by Democratic Design? Democratic Theory Facing the Triple Transition in East Central Europe, Social Research, 58, Winter 1991, s. 865 892. Okonkov, A.L.: Statya 113, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s.783-790. Okunkov, A. L.: Statya 83, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s.607620. Okunkov, A. L.: Statya 90, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 643647. Okunkov, A. L.: Glava 4: Prezident Rossiyskoy Federatsii, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, 588-593. Orttung, W. Robert: Business and Politics in Russias Regions, Problems of PostCommunism, Vol. 51, No. 2, March/April 2004, s. 4860. OSCE/ODIHR: Russian Federation Elections to State Duma, December 7, 2003: OSCE/ODIHR Election Observation Report, Warsaw, Poland, January 27, 2004. Ostrow, M. Joel: Institutional Design and Legislative Conflict: The Russian Supreme Soviet A Well Oiled Machine, Out of Control, Communist and Post Communist Studies, Vol. 29, s. 413433. zay, l Han: Gnnda Ynetim, ALFA, Istanbul, 2002. zbudun, Ergun: Demokrasiye Gei Srecinde Anayasa Yapm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1993

302

Palei, L. V.; Radzivanovich, K. L.: How Carry Economic Reform: Points of View and Reality, Soviet Studies, Vol. 42, No. 1, January 1990, s. 2537. Pammet, H. Jon: Elections and Democracy in Russia, Communist and PostCommunist Studies, 32, 1999, s. 4560. Peaeson, Raymond: The Historical Background to Soviet Federalism, Soviet Federalism, Nationalism, and Economic Decentralization, Ed. by., St. Martins Press, New York 1991, s.1332. Perepiska Sekretariata TsK RSDRP (b) s Mestnymi Partiinymi organizatsiyami (noyabr 1917 g fevral 1918g). Sbornik Dokumentov, Moskva, 1957. Philip, Hanson: Economic Constrains on Soviet Policies in the 1980s, International Affairs, Vol. 57, No. 1, Winter 19801981, s. 2142. Pigolkin, S.A.; Cernobel, T.G.: Statya 101, s. Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 699708. Pompeev, Yuriy: Krovavy Omut Karabaxa, Azerner, Bak, 1992. Postanavlenie ot 11 Dekabrya 1998 g. No: 28-P Konstitutsionnogo Suda, Konstitutsiya Rossiyskoy Federatsii s Kommentariyami Konstitutsionnogo Suda RF, NFRA - M, Moskva, 2006, s. 117. Postinikov, E. A.: Statya 10, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 87-91. Postinikov, E.A.; Pyatnika, A.C.: Statya 103, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 713722.

303

Postinikov, E.A.: Glava 5: Federalnoe Sobranie, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 661664. Prezeworski, Adam: Democracy and the Market: Political and Economic Reforms in Eastern Europe and Latin America, Cambridge University Press, Cambridge, 1991. Pyatnika, A.C.; Marovgulova, L. .: Statya 45, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 350356. Quade, L. Quentin: Orantl Temsil ve Demokratik Devlet Ynetimi, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. by. Yetkin Yaynlar, 1995, s.207213. Rahr, A.: Shevardnadze on Leadership Mistake, Radio Liberty Daily Report, 2 Mays 1991. Reddaway, Peter: Will Putin be Able to Consolidate Power, Post-Soviet Affairs, 2001, 17,1, s. 3140. Reddaway, Peter: Is Putins Power More Formal than Real, Post-Soviet Affairs, 2002,18,1, s. 31-40 Reddaway, Peter et. al.: Russia in the Year 2003, Post Soviet Affairs, 2004, 20,1, s. 1-45. Reisinger, M. William et al.: Political Values in Russia, Ukraine and Lituania: Sources and Implications for Democracy, British Journal of Democracy, Vol.24, No. 2, April 1994, s.183-223. Larry Diamond ve Marc F. Platter,

304

Remington, F. Thomas: A Socialist Pluralism of Opinions: Glasnost and Policy Making under Gorbachev, The Russian Review, Vol.48, No.3, July 1989, s. 271 304. Remington, F. Thomas: Parliamentary Elections and the Transition from Communism, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by. Thomas F. Remington, Westview Press, Oxford, 1994, s. 127. Remington, F. Thomas: Russia's Federal Assembly and the Land Code, EastEuropean Constitutional Review, Vol. 11, No. 3. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol11num3/focus/remington.html Remington, F. Thomas: Putin and the Duma, Post-Soviet Affairs, 2001, 17, 4, s. 285305. Remington, Thomas; Smith, Steven: Political Goals, Institutional Context, and the Choice of an Electoral System: The Russian Electoral Law, American Journal of Political Science, 40, 1996, s. 12531279. Remington, F. Thomas et al.: Transitional Institutions and Parliamentary Alignments in Russia, 1990-1993, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by. Thomas F. Remington, Westview Press, Oxford, 1994, s. 159180. Remington, F. Thomas; Smith, S. Steven; Haspel, Moshe: Decrees, Laws, and InterBranch Relations in the Russian Federation, Post-Soviet Affairs, 1998, 14, 4, s. 287322.

305

Remington, F. Thomas; Smith S. Steven: The Development of Parliamentary Parties in Russia, Legislative Studies Quarterly, Vol. 20, No. 4, November 1995, s.457 489. Remington, F. Thomas; Smith S. Steven: The Early Legislative Process in the Russian Federal Assembly, The New Parliaments of Central and Eastern Europe, Ed. by. David M. Olson and Philip Norton, Frank Cass, London, 1996, s.161212. Rigby, H.T.: The Government in the Soviet Political System, Executive Power and Soviet Politics: The Rise and Decline of Soviet Power, Ed. by. Eugene Huskey, Armonk, M.E. Sharpe, 1992, s. 349. Rigby, H.T.: The Soviet Political Executive, 1917-1986, Political Leadership in the Soviet Union, Ed. by. Archie Brown, McMillan, St. Anthonys College, Oxford, 1989. Rigby T. H.: The Soviet Leadership: Towards a Self-Stabilizing Oligarchy, Soviet Studies, Vol. 22, Issue 2, October 1970, s. 167191. Rigby, T.H.: The Soviet Regional Leadership: The Brezhnev Generation, Slavic Review, Vol. 37, No. 1, Mart 1978, s.124. Rigby, H. T.: A Conceptual Approach to Authority, Power and Policy in the Soviet Union, Authority, Power and Policy in the Soviet Union, Ed. by. H. T. Rigby et al, St. Martins Press, New York, 1980, 931. Riggs, W. Jonathan; Schraeder, J. Peter: Russias Political Party System as an Impediment to Democratization, Demokratizatsiya, Spring 2004, Vol. 12, Issue 2, s. 265293.

306

Robert, Cynthia; Sherlock, Thomas: Bringing the State Back in: Explanations of the Derailed Transition To Market Democracy, Comparative Politics, Vol. 31, No. 4, July 1999, s. 477498 Robinson, Nail: Gorbachev and the Place of the Party in Soviet Reform, 1985 1991, Soviet Studies, 1992, Vol. 44, Issue 3, s. 423444.

Robinson, Neil: The Presidency: The Politics of Institutional Chaos, Institutions and Political Change in Russia, Ed. by. Neil Robinson, Anthony Rowe Ltd., Choppenham, 2000, s. 11-39. Roeder, G. Philip: Red Sunset: The Failure of Soviet Politics, Princeton University Press, Princeton, 1993. Ronkin, V. Sergey; Petrunina E. Olga: Gosudarstvennoe Upravlenie Zarubejnkh Stran, Aspekt Press, Moskva, 2001. Rose, Richard: Putin's Russia. How Floating Parties Frustrate Democratic Accountability: A Supply-Side View of Russia's Elections, East European Constitutional Review, Volume 9, Numbers 1/2, Winter/Spring 2000. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol9num_onehalf/feature/supplyside.html Rose, Richard; Tikhamirov, Yevgeni: Russias Forced Choice Presidential Election, Post-Soviet Affairs, 1996, 12, 4, s. 351379. Rose, Richard; Munro, Neil; White, Stephen: How Strong is Vladimir Putins Support?, Post Soviet Affairs, 2000, 16, 4, s. 287312. Ross, Cameron: Federalism and Democratization in Russia, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 33, Issue 4, s. 403420.

307

Ross, Cameron: Party-State Relations, Executive Power and Soviet Politics: The Rise and Decline of Soviet Power, Ed. by. Eugene Huskey, Armonk, M.E. Sharpe, 1992, s. 5181. Rudnev, . V.: Statya 93, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 655-661. Rudnev, . V.: Statya 129, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 928-940. Rumer, Boris: Realities of Gorbachevs Economic Program, Problems of Communism, May/June 1986, s. 2031. Rutland, Peter: Putins Path to Power, Post-Soviet Affairs, 2000, 16, 4, s. 313 354. lya: Predeli Vlasti: Barba za Rossiyskuyu Konstitutsionnuyu sledovaniy Moskovskogo

ablinskiy,

Reformu, 1989 1995, Centr Konstitucionnkh Obestvennogo Naucnogo Fonda, Moskva, 1997.

Sakwa, Richard: Commune Democracy and Gorbachevs Reforms, Political Studies, June 1989, Vol. 37, Issue 2, s. 224243. Sakwa, Richard: Gorbachev and his Reforms, 19851990, Philip Allen, New York, 1990. Sakwa, Richard: Russian Politics and Society, Routledge, London-New York, 1993. Sakwa, Richard: The 20032004 Russian Elections and Prospects for Democracy, Europe-Asia Studies, Vol. 57, No.3, 2005, s. 369398.

308

Sakwa, Richard: Russian Politics in Perspective, 2. Edition, Routledge, LondonNew York, 1998. Sapir, Jacques: Perestroika and Economic Reforms, Soviet Perestroika 1985 1993: Russias Road to Democracy, Ed. by. John F. Bradley, East European Monographs, Boulder, 1995, s. Sartori, Giovanni: Karlatrmal Anayasa Mhendislii: Yaplar, zendiriciler ve Sonular zerine Bir nceleme, ev. Ergun zbudun, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1997. Sartori Giovanni: Demokrasi Teorisine Geri Dn, ev. Tuncer Karamustafaolu ve Mehmet Turhan, Yetkin Yaynlar, Ankara 1996. axnazarov, G. X.: Tsena Svobod: Reformatsiya Gorbaceva Glazami Pomonika, Moskva, 1993. Scharpiro, Leonardo: The Government and the Soviet Union, 6. Edition, Hutchinson, London-Melbourne-Auckland, 1977. Sharlet, Robert: De-Stalinization and Soviet Constitutionalism, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Stephan Cohen Stephan et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980. Sharon, W. Rivera; David W. Rivera: The Russian Elite under Putin: Militocratic Bourgeois, Post-Soviet Affairs, 2006, 22, 2, s. 125144. Shelley, I. Louise: Why a Corrupt State can't be a Strong State: Corruption in the Post-Yeltsin Era, East-European Constitutional Review, Vol. 9, No.1/2. http://www.law.nyu.edu/eecr /vol9num_onehalf/feature/corruption.html

309

Sherlock, Thomas: Politics and History under Gorbachev, Problems of Communism, May/August, 1988, s. 1642. Shevtsova, Lilia: Political Pluralism in Post-Communist Russia, Political Parties in Russia, Ed. by. Alexander Dallin, University of California, California, 1993, s. 4962. Shugart, S. Matthew; Garey, M. John: Presidents and Assembles: Constitutional Design and Electoral Dynamics, Cambridge University Press, Cambridge, 1995 Shugart, S. Matthew; Mainwaring, Scott: Presidentialism and Democracy in Latin America: Rethinking the Terms of the Debate, Presidentialism and Democracy in Latin America, Ed. by. Matthew S. Shugart and Scott Mainwaring, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 1254. Srk, B. M.: Osnov Konstitutsionnogo Stroya, Kommentary K Konstitutsii Rossiyskoy Federatsii, Ed. by. A. L. Okunkov at al., Yurist, Moskva, 2002, s. 3335. Slider, Darrel: More Power to the Soviets? Reform and Local Government in the Soviet Union, British Journal of Political Science, Vol. 16, No. 4, October 1986, s. 495511. Smith, B. Gordon: Soviet Politics: Struggling with Change, 2. Edition, St. Martins Press, 1992. Smusenok, F. S.: Federalny Zakon O Poryadke Formirovaniya Soveta Federatsii Federalnogo Sobraniya Rossiyskoy Federatsii: storiya Prinyatiya i Vozmajne Perpektib zmeneniya, http://www.budgetrf.ru/Publications/Magazines/VestnikSF/ 2004/ vestniksf244-24/vestniksf244-24190.htm

310

Smyth, Regina: Building State Capacity from the Inside out: Parties of Power and the Success of the Presidents Reform Agenda in Russia, Politics&Society, Vol. 30, No.4, December 2002, s. 555578. Sobyanin, Alexander: Political Cleavages Among the Russian Deputies, Parliaments in Transition: The New Legislative Politics in the Former USSR and Eastern Europe, Ed. by. Thomas F. Remington, Westview Press, Oxford, 1994, s.181215. SSCB Komunist (Bolevik) Partisi Merkezi Komitesinin 1934 XVII Parti Kongresine Kadrolar zerine Sunduu alma Raporu. http://www.stalinkaynak.com/kadrolar.html Stephan, Alfred; Skach, Cindy: Constitutional Frameworks and Democratic Consolidation: Parliamentarism versus Presidentialism, World Politics, Vol. 46, No. 1, October 1993, s. 122. Stephan, Alfred; Skach, Cindy: Presidentialism and Parliamentarism in

Comparative Perspective, The Failure of Presidential Democracy, Ed. by. Juan Linz, John Hopkins University Press, Baltimore and London, 1994, s.119137. Stavrakis, J. Peter: Yeltsins Russia: Back to the Future? Russia after the Elections: Democracy or Parliamentary Byzantium, Problems of Post Communism, Mart/April, Vol. 43, Issue 2, 1996. Stoecker, W. Sally: From Partiinost to Zakonnost: The Languid Creation of Legal Consciousness in Russia, Democratizatsiya, Winter 2003, Vol. 11, Issue 1, s. 129 134. . gor: Pravitelstvo Possiyskoy Federatsii v Zakonotvorceskom

uvalov,

Protsesse, NORMA, Moskva, 2004.

311

Taras, Raymond: Separating Power: Keeping Presidents in Check, PostCommunist Presidents, Ed. by. Ray Taras, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 1537. Tarasova O.:Prezidenta i Deputatov Razdelili Proportsii, Kommersant-Daily, 14 ubat 1995, s.2. Teagie, Elizabeth; Mann, Dawn: Gorbachevs Dual Role, Problems of Communism, January/February, 1990. Tezi, Erdoan: Anayasa Hukuku, Beta, 4. Bask, stanbul, 1997. Thames, C. Frank: Did Yeltsin Buy Elections? The Russian Political Business Cycle, 19931999, Communist and Post-Communist Studies, Vol. 34, Issue 1, 2001, s.3961. Thatcher, D. Ian: Elections in Russian and Early Soviet History, Election and Political Order in Russia: The implications of the 1993 Elections to the Federal Assembly, Ed. by. Peter Lentini, Central European University Press, 1995, 1535. Tolz, Vera, Busygina, rina: Regional Governors and Kremlin: The Ongoing Battle for Power, Communist and Post-Communist Studies, (30) 1997, s. 401426. Tolz, Vera: The USSRs Emerging Multiparty System, New York, Westport, 1990. Tompson,. William: Khrushchev and Gorbachev as Reformers: A Comparison, British Journal of Political Science, Vol. 23, No.1, January 1993, s.77-105. Tompson, William: Putting Yukos in Perspective, Post-Soviet Affairs, 2005, 21, 2, s.159181

312

Toprak, Binnaz: Referandumla Ynetim ve Demokrasi, Radikal Gazetesi, 12 Ekim 2007. Tosun, E. Glgn; Tosun, Tanju: Bakanlk ve Yar Bakanlk Sistemleri, Alfa, stanbul, 1999. Tsentr Konstituionnkh 1997. Turhan, Mehmet: Hkmet ekilleri, Gndoan Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1993. Turovskii, F.R.: A Comparative Analysis of Trends in Regional Development in Russia and Ukraine, Sociological Research, Vol. 40, No. 5, September/October 2001, s. 5273 Unger, L. Aryeh: The Travails of Intra-Party Democracy in the Soviet Union: The Elections of the CPSU, Soviet Studies, Vol. 43, No.2, 1991, s. 329354. Unger, L. Aryeh: Constitutional Development in the USSR: A Guide to the Soviet Constitutions, New Fetter Lane, London, 1981. Urban, E. Michael: Boris Eltsin, Democratic Russia and the Campaign for the Russian Presidency, Soveit Studies, 44, 2, 1991, s. 187207. Ustav Kommunisticheskoi Partii Sovetskogo Soiuza. Utverjden XXII sezdom, cahaztichnye izmeneniia vnesny XXIII Sezdom KPSS, zdatelstvo Politicheskoy Literatur, 1970. Ustav Kommunistitseskoy Parti, Bolm 4, Madde 40, Moskva, 1977. sledovaniy Moskovskogo Obestvennogo Naucnogo

Fonda: Konstituiya Rossiyskpy Federaii; Problemny Kommentariy, Moskva,

313

Valenzuela, Arturo: Latin America: Presidentialism in Crisis, Journal of Democracy, Vol. 4, No. 4, October 1993, s. Vanhanen, Tatu: The Process of Democratization: A Comparative Study of 147 States, 19801988, Grane Russak, New York, 1990. Vedel, Georges: Temel Hukuki Seenekler, BDT lkelerinde Demokrasiye Gei ve Anayasa Yapm, ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, Trk Demokrasi Vakf, Ankara, 1993, s. 63106. Velyayev, Yu., Karkanin; S., Skorokhodov S.: M Vse v Otvete za Rossiyu, Sovetskaya Rossiya, Mays 10, 1990. Walker, Martin: Mihail Gorbaevin Ykselii, Gorbaevin Rusyas, ev. ve Ed. by. Akta Cem ve Sevin Okyay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995. Walker, R.: Marxism Leninism as Discourse: The Politics of the Empty Signifier and the Double Bind, British Journal of Political Science, 19,2, 1989, s. 161-189. Weigle, A. Marcia: Political Participation and Party Formation in Russia, 1985 1992: Institutionalizing Democracy?, The Russian Review, Vol. 53, Issue 2, April 1994, s. 240270. Weldon, Jeffrey: The Political Sources of Presidencialismo in Mexico, Presidentialism and Democracy in Latin America, Ed. by. Matthew S. Shugart and Scott Mainwaring, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 225258 White, Stephan; McAllister Ian; Kryshtanovskaya, Olga: Eltsin and his Voters: Popular Support in the Russian Presidential Elections and After, Europe Asia Studies, 1994, Vol. 46, Issue 2, s. 285303.

314

White, Stephan: Political Reform in Historical Perspective, The Historical Perspective Perestroika Ed. by. Catherine Merridale, Chris Ward, London-New York, 1991, s. White, Stephan: Russia: Presidential Leadership under Yeltsin, Post-Communist Presidents, Ed. by. Ray Taras, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s.38 66. White, Stephan: Russia, Semi-Presidentialism in Europe, Ed. by. Robert Elgie, Oxford University Press, 1999, s. 217231. White, Stephan: After Gorbachev, Cambridge University Press, 1993. White, Stephan: Russias New Politics: The Management of a Post-Communist Society, University of Cambridge, Cambridge, 2000. White, Stephen; Mcallister, Ian: Democracy, Political Parties and Party Formation in Post-Communist Russia, Party Politics, Vol. 1, No.1, 1995, s. 4972. White, Stephen: Boris Yeltsin and the Russian Presidency, How Russia Votes, Ed. by. Stephan White, Richard Rose, Ian McAllister, Chatham House Publishers, New Jersey, 1997, s. 153174. White, Stephan; McAllister, Ian: Eltsin and his Voters: Popular Support in the Russian Presidential Elections and After, Europe Asia Studies, 1994, Vol. 46, Issue 2, s. 285303. White, Stephan; Wyman, Matthew; Kryshtanovskaya Olga: Parties and Politics in Post in Post-Communist Russia, Communist and Post-Communist Studies, 25,2, 1995, s. 183202.

315

White Stephan et al., The Politics of Transition: Shaping a Post-Soviet Future, Cambridge University Press, 1993. Willerton, P. John: Patronage and Politics in the USSR, Cambridge University Press, Cambridge, 1992. Wilson, Kennet: Party Finance in Russia: Has the 2001 Law On Political Parties Made a Difference, Europe Asia Studies, Vol. 59, No. 7, November 2007, s. 10891113. Wright, W. Arthur: Soviet Economic Planning and Performance, The Soviet Union Since Stalin, Ed. by. Stephan Cohen Stephan et al., Indiana University Press, Bloomington, 1980. Zaslavskaia, Tatiana: Creative Activity of the Masses: Social Reserves of Growth, Problems of Economics Vol. 29, Issue 11, March 1987, s.528. Zaslavskaia, Tatiana: The Second Socialist Revolution: An Alternative Soviet Strategy, London, Taurus, 1990. Zdramovyslov, Andrey: A Guide to Inaction, Moscow News, No. 11, 13 March 1988, s. 1115. Zolotareva V. Gligic: Pravove Osnov Federalizma, Yurist, Moskava, 2006.

2. nternet Kaynaklar: http://www.vybory.ru/spravka/results/duma.php3. http://www.vibori.ru/Publikat/PES/tabl-2-3.htm http://www.vybory.ru/spravka/results/president.php3. http://www.vibori.ru/elects/presid_r.html.

316

http://www.vibori.ru/elects/presid_04_r.html. http://www.spbpravo.ru/docs_cccp.php?id=1845 http://www.glossary.ru/cgi-bin/gl_sch2.cgi?RDuxzkgwxyiltt:p!xzilwltoyly. http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_DocumID_38361.html. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol9num_onehalf/feature/supplyside.html. www.osce.org/odihr/elecrep.htlm http://www.government.ru/government/rfgovernment/legalregulations/5a3737e348ba 49888bda6758c83ed98b.rtf. http://www.flexa.ru/law/zak/zak034.shtml?for_printing. http://www.council.gov.ru/about/status_proxy/index.html. http://www.council.gov.ru/about/ agenda/index.html. http://www.budgetrf.ru/Publications/Magazines/VestnikSF/ 2004/vestniksf24424/vestniksf244-24190.htm http://www.council.gov.ru/about/status_proxy/1995-192fz/index.html http://www.council.gov.ru/about/status_proxy/2000-113fz/index.html http://www.duma.gov.ru http://www.rg.ru/2005/05/24/vybory-doc.html http://zakono.ru/doc/?doc=94767 http://www.panorama.ru/works/foiv/Z08989.html. http://www.koroboff.spb.ru/EUROPE/9037819.html#0H. http://www.supcourt.ru/mainpage.php http://www.orenburg.arbc.ru/law/docs/10003670/10003670-005.htm http://www.assemblee-nationale.fr/english/8ab.asp. http://www.constitution.garant.ru/DOC_72280.htm#sub_para_N_3. http://www.law.nyu.edu/eecr/vol9num_onehalf/feature/supplyside.html. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/739714.stm

317

zgemi
Natig Abdullayev, 1977 Azerbaycan doumludur. 1992den 2008e kadar Azerbaycan Hkmeti ile imzalanan Byk renci Projesi kapsamnda Trkiyede eitim grmtr. Bu sre ierisinde lise, niversite, yksek lisans eitimini tamamlayan Abdullayev 2008de stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi ABD doktora programn bitirmitir. Abdullayevin eitli ulusal ve uluslararas bilimsel dergilerde Sovyetler Birlii ve Rusya zerine makaleleri bulunmaktadr.

318