1

MALYE TEORS I. KAMU MALYESNN TANIMI Kamu maliyesi; devlet faaliyetlerinin iktisadi, mali ve sosyal etkilerini inceleyen bilim daldr. Daha geni anlamda ele alndnda ise aadaki unsurlarn incelenmesini de iermektedir;

Kamu tzel kiilerinin grevlerini gerekletirebilmek amacyla giritikleri faaliyetleri zellikle iktisadi ve sosyal alardan inceleyen, ada devlet anlay iinde devlet faaliyetlerinin snrlarnn ne olmas gerekeceini aratran Bu faaliyetlerin gerektirdii harcamalarn yaplmas ile bunlar karlayacak gelirlerin elde edilmesine ilikin sorunlarn hukuki, ekonomik, sosyal ve teknik ynlerini aratran sosyal bilimlere dahil bir disiplindir.

II. KAMU MALYESNE LKN ETL YAKLAIMLAR A. GELENEKSEL YAKLAIM

Kurumsal Yaklam: Devlet faaliyetlerinin hukuki ve idari bak asndan incelemesini

ngrmekte ve vergilerin uygulamasna ilikin usul ve esaslarn ve dzenlemeler yannda, kamu fonlarnn kullanm da ele alnmaktadr.

Yapsal Yaklam: Devlet faaliyetine ilikin konularn ekonomik adan incelenmesidir.

Ekonomik yap, ksaca zel ve kamu ekonomisi ayrm iinde kamu ekonomisine ilikin faaliyetlerin kaynak dalm ve kullanmnda etkinlik, devlet faaliyetlerinin etkinlii ve alternatif maliyetler, piyasa ekonomisi ile ilgili faaliyetlerin incelenmesi, dier bir deyile kamu faaliyetlerinin ekonomik analizinin yaplmasn kapsamaktadr.

Deiim Yaklam: Devlet faaliyetlerinin optimum dzeyinin, ksaca kamu ekonomisinde

retim dzeyinin optimum noktasnn piyasa ekonomisininkine benzer bir ekilde (fiyat mekanizmas) belirlemeyi amalamaktadr. Buna gre vergiler fiyat gibi grlmekte ve retilen devlet hizmetlerinin faydasnn marjinal maliyete (vergilere) eit olduu noktada devlet faaliyetlerinin optimum noktaya oluacan belirtilmektedir.

Refah Yaklam: Devlet faaliyetleri ile, toplum refahnn nasl maksimize edilmesi
gerektiini ngrmekte olup, bireylerin refahlarn azaltmadan toplum refahnn artrlmasn amalamaktadr.

Gelir Yaklam: Devlet Faaliyetlerinin milli gelir zerindeki etkilerinin incelenmesini ifade
eden bu yaklam fonksiyonel maliye olarak da adlandrlmaktadr. B. ADA YAKLAIMLAR Hukuki Yaklam: Devlet faaliyetlerinin gerekletirilmesinde, kamu tzel kiilerine anayasa ile yklenmi olan fonksiyonlarn yerine getirmesi iin harcama yaplmas, sz konusu

2
harcamalarn finansman ve bu finansmann hangi kaynaklardan ve hangi usullerle salanaca ile bu kaynaklarn topluma ierisinde oluturaca mali ykn adil bir ekilde dalmnn nasl olaca konularn kapsamakta ve tarihi, hukuki ve kuramsal dzenlemeleri de iermektedir. ktisadi Yaklam: Devlet faaliyetlerinin ekonomi zerindeki etkilerinin analiz edilmesidir. Yapsal yaklamda devlet faaliyetlerinin ekonomik analiz yaplmakta, ekonomik etkilerinden ziyade zel ekonomi ile karlatrlmas n plana kmaktadr. Burada ise zellikle kamu faaliyetlerinin ekonomik istikrar, byme, kalknma, gelir dalm ve kaynak kullanmnda etkinliin salanmas zerindeki etkilerin ve kamu faaliyetleri ile bu amalara nasl ulalabilecei incelenmektedir. III. KAMU MALYESNDE KLASK VE MODERN ANLAYI Klasik mali yaklamn temel grleri: - Jandarma devleti savunur. - Bte dengesi, mali denge esastr. - Ekonomik denge grnmez el (tam rekabet) yoluyla otomatik olarak gerekleir. - Tam dlama (crowding out) etkisi vardr. - zel kesim kamu kesiminden daha verimlidir. - Borlanma olaanst bir kamu geliridir. - Tarafsz, ntr maliyeyi savunur. Modern (Fonksiyonel) mali yaklamn temel grleri: - Mdahaleci/sosyal devleti savunur. - Szge devlet teorisi (ikincil dalm). - Hazinenin gelir salama fonksiyonu vardr ve borlanma normal bir kamu geliridir. - Bte dengesi deil, Makroekonomik denge esastr. - Ekonomi daima tam istihdam denge noktasnda deildir. - Ekonomide arpan etkisi vardr. - Fonksiyonel maliyeyi savunur. III. KAMU MALYESNN AMALARI Kamu maliyesinin amalar ana balk altnda toplanabilmekle birlikte, iktisadi istikrarn salanmasnn alt balklar da birer kamu maliyesi amac olmaktadr. Kaynak Kullanmnda Etkinlik: ktisat biliminin temeli kt kaynaklarla ve sonsuz olan ihtiyalarn nasl karlanaca sorunu zerine kurulutur. Nitekim, kt kaynaklarla sonsuz olan ihtiyalar karlanrken kaynaklarn etkin kullanm bir zorunluluktur. Kamu sektr de

3
ayn kt kaynaklar kullanarak toplumsal ihtiyalar karlamaya almaktadr. Bu anlamda kaynak kullanmnda etkinliin salanmas kamu sektr, dier bir ifadeyle kamu ekonomisi iinde temel sorunlardan ve ulalmas gereken amalardan birisidir. Ayn zamanda, kamusal mal ve hizmetlerin yan sra baz yar kamusal ve zel mal ve hizmetlerin retiminin de tamamen piyasaya braklmas halinde kaynak kullanmnda etkinliin bozulacak olmas da, kaynak kullanmnda etkinliin salanabilmesi iin devletin bu tr mal ve hizmetleri kamu ekonomisi ierisinde retmeye itmektedir. Blmde (Gelir Dalmnda) Etkinliin Salanmas: Kamu ekonomisinde sunulmas zorunlu hizmetler iin kaynaklar toplanmakta (vergi), toplan kaynaklar bu hizmetlerin sunumu iin gerekli olan maliyetlere harcanmaktadr. Bu sre nihai olarak bte ile ekillenmektedir. Bu sre ierisinde devlet kaynaklarn toplanmas aamasnda zenginden fazla, fakirden az alarak, sunduu hizmetlerde (kaynaklarn datmnda) dar gelirli gruplara daha fazla zenginlere daha az hizmet tahsisi yaparak gelir dalmnn dzenlenmesinde etkin olabilir. Buna gelirin yeniden dalm denilmektedir.

Ekonomik stikrar: Ekonomik istikrarn salanmas iki temel veriden olumaktadr.

Bunlar, fiyat istikrar ve tam istihdamdr. Fiyat istikrar, fiyatlar genel dzeyinin aa ya da yukar doru dalgalanmamas yani istikrarl olmasdr. Tam istihdam; geni ve dar anlamda tam istihdam olarak ikiye ayrlmaktadr. Burada dar anlamda yani sadece igcnn atl kalmayacak ekilde kullanlmas ifade edilmektedir. Ksaca isizliin olmamas, tm igcnn kullanlmas kastedilmektedir. Kamu maliyesi vergi ve kamu harcamalarn kullanarak, talebin genilemesini ve daralmasn salamakta ve bu yolla fiyat istikrar ve isizlik zmlenebilmektedir. IV. KAMU EKONOMS TEORS: KAVRAMLAR, KURUMLAR, KURALLAR A. ktisadi Faaliyetlerin zellikleri ktisadn temel problemi kaynaklarn kt, ihtiyalarn ise sonsuz olmasdr. Kamu maliyesinde ise temel problem ayn kt kaynaklar ile sonsuz olan toplumsal ihtiyalarn (bireysel ihtiyalar deil) giderilmesidir. Bunun yan sra, devletin sunduu baz hizmetlerin yaratt olumlu dsallk ile baz piyasa mallarn yaratt olumsuz dsallklar gelir dalm ve zellikle kaynak kullanmnda etkinlii dzenlemekte ya da bozmaktadr. Dier bir ifadeyle, devlet faaliyetlerinde zellikle kt kaynaklarn neden olduu kaynak kullanmnda etkinliin sorunu ve gelir dalmnn dzenlemesi sorunu gibi iktisadi temelli amalar daha fazla n plana kmaktadr. B. Ekonomik Yap ve Ekonomik Kesimler Genel ekonomi kamu ve zel kesim ya da sektr olarak ayrlmaktadr. Bu ayrmda hangi sektrn retim ve tketimden ne oranda pay alacan belirleyen sistem ise ekonomik yapy oluturur. Bu sistemler ;

4
Piyasa Ekonomisi - Fiyat mekanizmasna, - Bireysel faydaya ve kar gdsne dayanmaktadr. - zel mlkiyet ve serbest giriimin yan sra, bu haklar koruyan ve kollayan hukuki yap dier bir ifade, zel hukuk kurallar vardr (Miras Huk., Eya Huk. vb.). Not: Kapitalist sistem, liberal ekonomi, serbest piyasa olarak da adlandrlmaktadr Karma Ekonomi Ekonominin tmnn zel kesimle kamu kesimi arasndaki paylald, dier bir ifadeyle, ekonomik yapnn hem zel kesimden hem de kamu kesimi iinde barndrmasdr. Karma ekonomik sistem gnmzde yerini giderek piyasa ekonomisine brakmaktadr.

Sosyalist Ekonomi Merkezi planlama anlayna dayanmaktadr. - zel sektrn varl kabul edilmez. - Sosyalist ekonomide zel mlkiyet, zel giriim ve zel hukuk kurallar bulunmamaktadr. Not: Sosyalist ekonomi, totaliter mdahaleci sistem, merkezi planl ekonomi, kumanda ekonomisi dier isimleridir.

C. Kamu Kesiminin Tanm ve Gereklilii Baz mal ve hizmetlerin zelliklede kolektif (tam kamusal) mal ve hizmetlerin piyasa ekonomisi ierisinde retilebilme olanaklar olmad gibi, piyasa ekonomisinde retilen baz mal ve hizmetlerin yarattklar olumsuz dsallk nedeniyle devletin ekonomi ierisinde yer almas ve retime katlmas zorunludur. Devletin ekonomi ierisinde yer alma zorunluluklar, gerekte piyasa baarszlklarndan kaynaklanmaktadr. Piyasa baarszlklar aada ksaca zetlenmektedir. Piyasa Baarszlklar 1.Piyasada tam rekabetin geerli olmamas 2. Dsal ekonomiler 3.lek Ekonomileri (sel-eksi ekonomiler) 4.retim faktrlerinin corafi ve sektrel dalmnda dengesizlikler (Kaynak dalmnda etkinsizlik) 5.zel gelir ve servet dalmndaki adaletsizlik 6.Tam Kamusal mallar 7.Erdemli mallar 8.Asimetrik Bilgi 9. cret ve fiyatlarn yapkanl 10. Risk ve Belirsizlik 11. Negatif Eimli arz ve pozitif eimli talep erisi 12.Ekonomik istikrarszlk Devletin Baarszlklar 1.Politikada tam rekabetin geerli olmamas 2.Politik dsal ekonomiler: Politikada patronaj ilikileri, politik yandalk ve partizanlk, rant oluturma ve rant datma faaliyetleri, kar gruplarnn rant kollama faaliyetleri, dsal ekonomiler, politik miyopluk 3.Politikada Negatif lek Ekonomiler 4.Politikada bte kaynaklarnn corafi ve sektrel dalmnda dengesizlikler: Lobicilik,Hizmet kayrmacl, merrrkeziyetilik. 5.Kamusal g ve yetki dalmnda adaletsizlik:Devlet harcamalarnda israf ve savurganlk, mali yanlma. 6.Bte aklar 7.Kayt d ekonomi bozulmaktadr. Tm bunlar bir arada

Yukarda saylan nedenlerden dolay ekonomide kaynak kullanmnda etkinlik, gelir dalmnda adalet ve ekonomik istikrar deerlendirildiinde, devletin ekonomi ierisinde baz mal ve hizmetleri retmesi, baz mal ve hizmetlerin ise retiminin denetlenmesi ve dzenlenmesi arttr. Bunun snrlar ne olmaldr. Bu da lkelerin siyasi, sosyal ve ekonomik yaplarna gre deimektedir. D. Kamu Kesiminin Kapsam ve Byklnn llmesi Kamu kesiminin bykl, toplam harcamalarn GSMHye oranlanmasyla bulunmaktadr. Dar anlamda kamu sektr, merkezi ynetim ve mahalli idarelerin toplamdr (baz yazarlara

5
gre sadece merkezi idare dar anlamda kamu sektrdr), geni anlamda kamu sektr ise, merkezi ynetim ve yerel ynetim kurulular, parafiskal kurulular ile kamu giriimlerini kapsamaktadr. Bir dier ifadeyle; geni anlamda kamu kesimi, kamu kesiminin sunduu hizmet veya bulunduu faaliyet ne olursa olsun kamu yetkililerinin otorite ve vesayetine tabi kurum, kurulu ve rgtlerdir denilebilir. Bu tanma gre, Trkiyede kamu ekonomisi kesiminin kapsamna giren kurumlar unlardr: Devletin Merkezi dare Tekilat: Merkezi Ynetim kapsamnda; Genel Bte, zel Bte, Dzenleyici ve Denetleyici Kurumlar yer alr. Mahalli dareler: l zel dareleri, Belediyeler, Mahalli Birlik ve Kyler vardr. Ancak ky 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu Kapsamnda yer almaz. Sosyal Gvenlik Kurumlar: Sosyal Gvenlik Kurumu ve Trkiye Kurumu. Kamu Giriimleri: KTler ve KTlere bal Messese, Bal Ortaklk ve tirak. Not: Baz hizmetlerin yerel ynetimler tarafndan sunulmas esastr. Buna yerellik ya da Subsidiarite ilkesi denilmektedir. ilkeye gre, bir yetki ya da sorumluluk halka en yakn birimler tarafndan yerine getirilir. Eer bu en yakn birimler (eyalet, belediye) bu yetki ve sorumluluu yerine getiremeyecek derecede zorlanyorsa ya da btesini ayorsa o zaman bir st yetkili makama bavurulur. E. Kamu Ekonomisince retilen Mal ve Hizmetlerin Nitelikleri ve zellikleri Kamusal ihtiyalar insanolunun bir arada yaama zorunluluundan kaynaklanan toplumsal ihtiyalardan domaktadr. Dier bir ifadeyle, toplumun mterek nitelikteki ihtiyalarnn karlanmas amacyla devletin yapmak durumunda olduu hizmetlerdir. Bu ihtiyalarn tketimi bireysel faydadan ziyade sosyal fayda salayan ihtiyalardr. Kamu hizmetleri merkezi ve yerel ynetim birimleri aralyla gerekletirilmektedir. Devlet, kamu hizmetlerini finanse etmek amacyla kamu geliri toplar ve kamu gelirini, kamu harcamalar yntemiyle kamu hizmetlerine aktarr. Ancak, devletin faaliyetlerini srdrmek amacyla kamu harcamas yapmas ve kamu geliri elde etmesi, ekonomi zerinde etki yaratmaktadr. Kamu gelirinin toplanmas ve kamu harcamasnn yaplmas, kaynak kullanmnda, kaynak dalmnda ve gelir dalmnda etkili olmaktadr. Kamu ekonomisince retilen mal ve hizmetler ksaca (bu konu ile ilgili ayrntl inceleme kamu giderleri blmnde yaplacaktr);

1) Tam Kamusal Mal ve Hizmetler (Toplumsal, Kollektif, Kamusal): Baz mal ve

hizmetler, toplum tarafndan nemlidir ve devlet tarafndan retilmezler ise, baka bir kesim tarafndan retilmeleri mmkn olmamaktadr. Bu mal ve hizmetlere toplumsal mal ve hizmetler denilmektedir. Savunma, i gvenlik (emniyet), d politika (diplomasi), adalet ve zorunlu eitim tam kamusal mal ve hizmetlerdir.

a. Toplumsal htiyalar Karlamaya Yneliktir: Bu hizmetlerin finansman

toplum tarafndan karlanmaktadr. Bu hizmetler, dolayl olarak yetkili kamu

6
kurulularnca, bireysel anlamda karl bulunmayan demelerle yaplmaktadr. Bu mal ve hizmetlere rnek olarak "savunma hizmetleri", "genel polis hizmetleri", "zorunlu retim hizmetleri" gsterilebilir.

b. Faydalar Toplum Bireyleri Arasnda Blnemez ve Faydasndan Yoksun

Kalnamaz: Kamusal mal ve hizmetler, tm toplumun faydasna ynelik olduu iin, faydasndan hi kimse mahrum braklamaz. Bu mal ve hizmetin faydas tm toplumda hissedilmekle birlikte, bireysel olarak faydann llmesi mmkn deildir. Tketimi ortaktr ve faydas ortak tketim ile ortaya kar. zel bir maln bedelini demeden o mal veya hizmetten yaralanlmas mmkn deildir, bu duruma dlama ilkesi denilmektedir. Eer bir mal veya hizmet iin dlama ilkesi sz konusu deilse o mal veya hizmet kamusal mal ve hizmettir.

c. Piyasa Konusu Olamaz, Pazarlamaz ve Fiyatlandrlmazlar: Bur tr mal ve

hizmetlerin faydas blnemedii ve llemedii iin bu mallar piyasa konusu olmalar, dolaysyla fiyatlandrlp pazarlanabilmeleri mmkn deildir.

d. retim ile lgili Karar Siyasi Srele Alnr: zel mallarda retim piyasa
koullar altnda, arz - talep dengesi erevesinde belirlenirken, kamusal mal ve hizmetlerin retimi ile ilgili karar siyasal sre iinde gereklemektedir.

e. Gelir Dalmn Etkileri Ntrdr: Kamusal mal ve hizmetlerde, bireysel

tketim ve fayda sz konusu olmad iin gelir dalmn etkileyemezler.

2) Yar Toplumsal Mal ve Hizmetler: Baz mal ve hizmetler, devlet tarafndan

retilmekle birlikte, tam kolektif yapya sahip deildirler. Bu tr mal ve hizmetlerde bireysel talep, bireysel tketim, bireysel faydann yan sra toplumsal faydas da sz konusu olmaktadr. Bu tr mallar tam kamusal mallarn tersine piyasa konusu olabilir, pazarlanabilir, fiyatlandrlabilirler. Bu tr mal ve hizmetlerin yeterince retilememeleri sonucu yaratacaklar toplumsal maliyetler toplum asndan ar olabilir. Bu nedenle piyasa tarafndan da sunulabilen bu tr mal ve hizmetlerin, sosyal fayda yaratmalar nedeniyle retiminin tamamen piyasaya braklmas sakncalar yaratabilmektedir. Bu hizmetlere, eitim ve salk hizmetleri rnek olarak gsterilebilir. Eitim gibi hizmetin retimi, yalnzca bu hizmetleri satn alanlarn saladklar faydayla deil, ayn zamanda topluma da sosyal fayda yaratt iin devlet tarafndan da retilmektedir.

3) zel Mal ve Hizmetler: zel mal ve hizmetler, toplumsal mal ve hizmetlerin aksine,
faydalan toplum bireyleri arasnda blnebilmekte, iktisadi unsurdan yararlanabilmek iin bedelinin denmesi gerekmektedir. Bireysel ihtiyalar karlamaya ynelik olan bu mallarn fiyatlar piyasann koullarnca belirlenmektedir. Devlet, zel mal ve hizmetler zel sektr tarafndan retilebilir nitelikte olduu halde, baz mallar retmek durumunda kalabilmektedir.

7 a. Doal Tekeller (sel Ekonomiler): Stratejik neme sahip, byk sabit maliyet
isteyen ve azalan maliyetlerin geerli olduu mal ve hizmetlerde, devletin bizzat retici olarak tek bana faaliyette bulunmas gerekebilir. Su, elektrik, doalgaz, enerji ulam, iletiim, telekomnikasyon.

b. Mali Tekeller: Baz mal ve hizmetler piyasa tarafndan talep edilmekle birlikte
nitelikler itibariyle retim ve tketimi topluma zarar verebilir. Bu tr mal ve hizmetlerin retimi tekelleme ile devlete yapabilmektedir. Ama tekel rantn elde etmek, ikincil ama ise tketimi negatif dsallk yayan bu tr mal ve hizmetlerin retim ve tketiminin yarataca zararlar engelleyebilmektir.

4) Erdemli Mal ve Hizmetler: Baz kamusal mal ve hizmetler erdemli mal ve hizmetler
olarak ifade edilmektedir. Bunlar, baz kii ya da gruplarn ekonomik durumlarn iyiletirmek amacyla ya bedelsiz olarak topluma sunulmakta ve finansman vergilerle salanmakta ya da piyasa fiyatnn ok altnda pazarlanmaktadr. Bu mal ve hizmetler sosyal amalar etrafnda, gelirin dalmnda devletin mdahalesine ve dzenleyici etkiler yaratmasna olanak salamaktadr. Bu tr mallara merit mal da denilmektedir. Bu mal ve hizmetlere rnek olarak, cretsiz salk hizmetleri, tarmsal yardmlar, yallara ve kimsesizlere yardmlar, fakirlere belediye, valilik ve kaymakamlklarca yaplan gda, giyecek ve yakacak yardm olarak gsterilebilir. Ayrca bireysel tketimi sz konusu olan ancak tketimi toplumsal anlamda zararl olan mallarda vardr. Bu tr mallarn retim ve tketiminde devlet retici veya retimi dzenleyici rol oynar. Bu tr mallara rnek olarak; sigara, alkol, uyuturucu maddeler, fuhu verilebilir (rnein AMATEM, genel evler gibi). III. DISALLIK Bir retici veya tketici birimin bir retim veya tketim faaliyeti nedeniyle, yine baka bir retici veya tketici birimin retim veya tketim faaliyetini olumlu ya da olumsuz bir ekilde etkilemesidir. Dolayl olarak ilk defa Adam Smith, sistemli olarak lk defa Knut Wicksell tarafndan ele alnmtr. Dsalln var olduu durumlarda kaynak kullanmnda etkinliin bozulabilmesi mmkndr. Bu nedenle devletin toplumsal anlamda dsalln sz konusu olduu mal ve hizmetlerin retiminde bulunmas veya bu mal ve hizmetlerin retimini dzenlemesi gerekir. Dsallk tipleri aadaki tabloda rneklenerek zetlenmektedir. Dsallk trlerini neden ve sonularna gre de tanmlanabilir. Bunlar ksaca; Marjinal Dsallk: Bir retim ya da tketim faaliyetindeki ilave deiiklikten dolay ekonomik birimlerin fayda ya da maliyet fonksiyonlarndaki olumlu ya da olumsuz deimelere marjinal dsallklar denir. nfra-Marjinal Dsallk: Etki ihmal edilebilir derecede kk boyutta ortaya kyor ya da etki belli noktadan sonra ortaya kyorsa infra-marjinal dsallk sz konusu olmaktadr. Marjinal ve infra-marjinal dsallklara ilikin eitli rnekler verilebilmektedir.

8
Parasal Dsallk: Olumlu ya da olumsuz dsallk, dier ekonomik birimler zerindeki etkilerini piyasa mekanizmasndan geerek gsterir. rnek olarak; bir tketicinin A malna talebi, endstride artan getiri varsa, A malnn ucuzlamasna neden olur. Bu mal kullanan bir tketicinin bundan pozitif bir dsall sz konusu olacaktr. Dier bir rnek, yukardaki A mal endstrisinin azalan getirilerle almas halinde bu mala talep, maln fiyatn artrm, dier tketiciye negatif dsallk salayacaktr. Teknolojik Dsallk: Teknolojik dsallkta, retim ya da fayda fonksiyonunda kaymalara neden olarak reel etkiler meydana getirirler. rnek A tketicisinin otomobil kullanm sonucu ortaya kan zehirli gazlar, B tketicisinin faydasn azaltacaktr. Burada, teknolojik dsalln varl halinde tketici ya da reticiler maksimizasyon davranlarnda ayarlamalar yapacaklar bu da fiyatlarda deiiklik ortaya karacaktr.
Dsallk Tipleri Pozitif Bir yere kurulan be yldzl bir otelde konaklamaya gelen mterilerin evredeki esnafn ilerini artrmas Bir ila firmasnn bir hastala are bulabilmek iin aratrmalar yapmas Negatif (Dsal Ekonomisizlik) Bir fabrikann zehirli atklarnn nehri kirletmesi nedeni ile sulama yapamayan iftinin retiminin dmesi Bir fabrikadan kan zehirli gazlarn yakndaki bir yerleim biriminin havasn olumsuz etkileyerek insanlarn saln tehdit etmesi Mziin sesini fazla at komunu rahatsz eden bir kii iin

reticidenreticiye

reticiden-Tketiciye

TketicidenTketiciye

Bahesini iyi bir ekilde bakan bir kiinin civardakilere salad fayda Bir maldan memnun olan bir kiinin yaknlarna o maln imajn artracak biimde reklam yapmas

Tketiciden-reticiye

Bir maldan memnun olmayan bir kiinin yaknlarna o maln imajn drecek eyler sylemesi

1. Dsallklarn zmnde Kullanlan Yntemler a. Kamusal zmler: - Vergiler - Farkl vergileme - Standartlar b. zel zmler: - Hicks-Kaldor lt (Tazminat zm) - Coase Yaklam Vergiler Dzenleme amacna ynelik vergiler, kaynak kullanmnda etkinliin salamas iin kullanlan vergiler olup zellikle negatif dsallklarda kullanlr. lk olarak Pigou tarafndan nerildii iin Pigouvian vergiler (pigou tr vergiler) olarak adlandrlmaktadr. Plott, bu vergiler iin dzenleyici vergiler kavramn kullanmaktadr. Pigouvian vergiler birim bana emisyona ya - Subvansiyonlar - Harlar

- Atk zerinden vergi alnmas - Pazarlanabilir kirlilik hakk - Atk Borsalarnn kurulmas

9
da kirlilie uygulanan spesifik esasl vergilerdir. Bu sayede retim azalacak ve negatif dsallk decektir. Pigou tipi vergilerin uygulanmas genellikle neo-klasik gr taraftarlarnca eletirilmitir. Bu eletiriler; - Kamu otoritesinin evrenin korunmasndan doan marjinal fayday hesaplamas olanakszdr. - Ayrca, vergiler brokratlarca belirlenecei iin brokratlarn deer yarglarn ifade eder. - Devletin vergiyi alp, yeniden datmas neo-klasiklere gre kaynak dalmn etkinlikten uzaklatracaktr. - Verginin sabit oranl uygulanmas, tersine artan oranl yaps nedeniyle kk iletmeleri olumsuz etkileyecektir. Verginin konusu, matrah, uygun verginin tespiti gibi teknik konularda glk doaca aktr. Dier taraftan, firma verginin ortaya kard yk azaltmak iin yeni teknolojik almlar arayna girer. Subvansiyonlar Sbvansiyon fiyat hareketlerinin kontrol altna alnmas ya da bir mal veya hizmetin piyasa bedelinin altnda sunulmas amacyla gerek veya tzel kii ve kurumlara yaplan karlksz mali yardmlardr. Devletin gelir dalmnda adaletin salanmas veya piyasa mekanizmasnn aksaklklarnn giderilmesi iin sbvansiyonu kullanr. Pozitif dsall olan bir faaliyetin subvansiyon uygulamas ile optimum sosyal retim dzeyinde retimin gereklemesi yani retimin artrlmas hedeflenirken; negatif dsallklarda ise, ortaya kacak dsall giderme maliyeti (kirlilii azaltma maliyeti)ni telafi edecek bir subvansiyon miktar uygulanmaktadr. Bu noktada verilecek subvansiyon miktar; kirlilii azaltmann marjinal sosyal faydas ile kirlilii azaltmann marjinal zel faydas arasndaki tutar kadar olmaktadr. Ancak, subvansiyon uygulamas daha ok pozitif dsallklarn varl halinde, gerekleen retimi optimum sosyal retim dzeyine karmak iin kullanlmaktadr.

10
P Vergi Arz Sbvansiyon P2 P P1

Talep O X

Q2

Q1

P = Rekabeti fiyat P1 = Sbvansiyonlu fiyat P2 = Vergili Fiyat

Q = Rekabeti retim dzeyi Q1:=Sbvansiyon ile artan retimi, optimal retim Q2= Vergili retim retim

Hicks-Kaldor lt (Tazminat zm) ncelikle Kaldor tarafndan nerilen ve Hicks tarafndan da benimsenen tazminat zm, pareto kriterlerine yeni uygulama alan amtr. Hicks-Kaldor lt, bireyler aras fayda karlatrmasn dolayl olarak gerekletirmektedir. Bir akarsuya zehirli atklarn boaltan A boya fabrikas, nehir aa kysnda balk reticilii yapan B reticisine negatif dsallk yaratmaktadr. B reticisi, balk retme iftlii zerinde mlkiyete sahip olduu iin bir zarar uramakta ve bu zarar, ayn zamanda tazminat hakk dourmaktadr. Ann kazanc ile Bnin kaybnn eitlendii miktardaki tazminat A tarafndan Bye denmektedir. Bu tazminat Ann retim arttka artan negatif dsallk nedeni ile artacandan, A belirli bir noktaya kadar retimini artracak ve bu zarar tazmin edecektir. Coase Yaklam Coaseye gre, eer dsallklar nedeniyle piyasa etkinlii salayamyorsa, dsallklarn taraflarn oluturan karar birimleri karlkl al-verilerle etkinlik koullarn yeniden tesis edebilirler. Bunun gereklemesi iin mlkiyet haklarnn tesis edilmesi yeterlidir. Bunun iin ekonomik birimlerin tamamnn mlkiyet hakkna sahip olmasnn da gerekmediini ifade etmektedir Coase gre; - Taraflardan (yani kirleten ile zarar gren) sadece birinin mlkiyet hakkna sahip olmas yeterlidir. - evreyi kirletenler, kirlilik iznine sahipse, kirlilie maruz kalanlar kirletene demede bulunarak kirlilikten kurtulabilirler ya da - Kirlilie maruz kalanlar temiz evre-temiz hava hakkna sahiplerse, evreyi kirletenler bu kiilere demede bulunarak kirlilik hakkna kavuabilirler.

11
F. Kamu ve zel Kesimin retim Faaliyetlerinin leyii ve Farkllklar Kamu ekonomisi ierisinde retim sreci piyasa ekonomisinden farkl olrak siyasal sre ierisinde ilemektedir. Siyasal srece siyasi partiler, sendikalar, sivil toplum rgtleri, medya, bask gruplar ve semenlerde girmektedir. Siyasal sre ierisinde kamu ekonomisinde retilecek mal ve hizmetlerin ne kadar, nasl ve kimin iin retilecei bte aracl ile ekillendirilerek ortaya konulmaktadr. Aadaki ekilde bu sre piyasa ekonomisi ile karlatrlarak ortaya konulmaktadr.
Kt Kaynaklar Kamu Ekonomisi Bte Siyasal Sre Kamu htiyalar Beeri ihtiyalar Vergi Fiyat zel Ekonomi Piyasa Fiyat Mekanizmas zel htiyalar

Piyasa ekonomisinde arz tketici tercihleri, yani talep dzenler. u halde, piyasa ekonomisinde arz belirleyen faktr ekonomik bir nitelie sahiptir. Kamu ekonomisinde ise durum farkldr. Kamu ekonomisinde sz geen fonksiyonu ifa eden mekanizma siyasal sretir. Siyasal sre, demokrasinin var olduu lkelerde siyasal partiler, semenler, medya, sendikalar, meslek kurulular ve dier bask gruplarndan olumaktadr. Kamu kesimince retilen pr kamusal mal ve hizmetlerin ihtiya sahiplerine sunulmasndaki temel ilke, bu mal ya da hizmetten yararlananlara bir bedel dettirilmemesidir. Yar kamusal mallarn bazlarnda bu ilke uygulanmamaktadr. Dolaysyla bunlar bir fiyat karlnda sunulur. Bu piyasa fiyat deil, kamu fiyatdr. Bu fiyatlar piyasada belirlenmez. Siyasal, ekonomik ve sosyal faktrlerin etkisi altnda belirlenir. Kamu fiyatlar marjinal maliyetin (son birim maliyeti) altna da drlebilir. Kamu Ekonomisinde Fiyatlandrma Kamu kesiminin finansmannda asl ara vergidir. Fiyat, ancak yardmc bir finansman kaynadr. Dier bir ifade ile kamu hizmetlerinin bedeli vergidir. Kamu kesiminde fiyatlandrma yntemleri belirlenirken retilen mal ve hizmetin meydana getirdii dsallklarn younluu, mal ve hizmetin pazarlanabilme durumu, tketimde dlanabilirlik durumu vb. etkili olmaktadr. i- Tam Kamusal Mallar (Politik Fiyat): Tam kamusal mal ve hizmetlerin fiyat olmadndan vergiler yoluyla zorunlu finansmana tabi tutulur. Vergiler tespit edilirken deme gc esas alnr. ii- Yar Kamusal Mallar (Yar Politik Fiyat): Yar kamusal mallarn fiyatlandrlmasnda, kamusal mal ve hizmet dolaysyla ortaya kan gider iki ekilde karlanr. Ortaya kan

12
faydann blnemeyen ksm vergilerle, blnebilen ksm ise hizmetten yararlanandan har, resim, erefiye, katlm pay gibi) belli bir bedel alnarak finanse edilir. iii- zel Mallar(Piyasa Fiyat): Kamu ekonomisinde retilen zel mal ve hizmetler, ksaca devletin iktisadi alan gsterdii ticari faaliyet sonucu rettii mal ve hizmet fiyatdr. Fiyatlandrlrken mal ve hizmetlerin tadklar zelliklere gre tr fiyatlama yntemi kullanlabilir: - Birinci en iyi fiyatlama yntemi: Mal ve hizmetin marjinal maliyetini hesaplamak imkan varsa, marjinal maliyet fiyatlamas yaplr. - kinci en iyi fiyatlama yntemi (Ortalama ya da Glge Fiyat): Marjinal maliyetin yaklak doru biimde tespit edilemiyorsa, ortalama maliyet fiyatlamas, fiyat farkllatrmas ve zirve talep fiyatlamas ya da glge fiyatlama yaplr. Glge fiyat, marjinal maliyetin hibir ekilde tespit edilememesi halinde, devletin sunduu bir hizmeti zel sektr sunmu olsayd, zel sektr bu hizmet iin ne kadar bedel bierdi sorusundan hareketle hizmetin bedelinin belirlenebilmesi iin izlenen bir yntemdir. - Monopol fiyatlamas yntemi: zellikle doal tekel niteliindeki mallarn retiminde kullanlr. Bu fiyatlamada ksa dnemde zarar, uzun dnemde kar sz konusudur ve kamu genellikle marjinal maliyete gre deil, sabit maliyete gre fiyatlandrma yapar (elektrik, su, gaz datm ve retimi gib).

Glge Fiyat: Devletin sunduu bir hizmeti zel sektr sunmu olsa idi zel sektr bu
hizmet iin ne kadar bedel bierdi sorusundan hareketle hizmetin bedelinin belirlenebilmesi iin izlenen bir yntemdir. Kamu ekonomisinin zelliklerinden biri de, faaliyetlerinin kamu hukuk kurallarna tabi oluu ve bunun sonucu olarak sahip bulunduu cebri yntemleri kullanabilme hakkdr. Kamu ekonomisinin retici birimleri olan merkezi idare, yerel idare ve KTler kamusal, yar kamusal ve zel mal ve hizmet retirler. Merkezi idare ve yerel idarelerin kurulu, ileyi ve denetimleri kamu hukuku kurallarna tabidir. Kamu hukuku kurallar zel hukuk kurallarndan ok farkldr ve devlet sadece kendisinin sahip olabilecei kamusal ykmllkler getirebilir (vergi ya da cebri bor alma). V. KAMUSAL MAL ve HZMETLERN OPTMUM RETM DZEYNN TESPTNE LKN YAKLAIMLAR Kamu ekonomisinde optimum retim noktasn aklamadan nce Pareto Optimumu ve retimde etkinlikten bahsetmek gerekir. Pareto Optimalitesi: Bir kiinin durumunu ktletirmeden dier bir kii ya da kiilerin durumlarnn iyiletirilemeyecei kaynak dalmn ifade etmektedir. Yani kaynak dalmnda etkinlii ifade eder. - Etkinlik: Veri bir maliyet dzeyinde mmkn olabilecek en yksek faydann salanmas ya da veri bir fayda dzeyine mmkn olan en az maliyetle ulalmasn ifade eder.

13
Pareto iyiletirme: Bir kii ya da kiilerin durumu ktlemeden birilerinin durumu iyiletirilebiliyorsa ekonomik refah artyor demektir. Bu pareto iyiletirme halidir.
Ann Faydas

Fayda olanaklar erisi

.
0

Bnin Faydas

A noktasndan fayda olanaklar erisine doru yaplan tm ilemler pareto iyiletirmeyi ifade etmektedir.
Ann Faydas

.
C

Fayda olanaklar erisi

.
0 Bnin Faydas

Oysa teorik olarak tam rekabeti bir ekonomi fayda olanaklar erisi zerinde hareket eder. O nedenle tam rekabet piyasas pareto optimaldir. A, B, ve C noktalarnn de pareto optimal dengeleri ifade etmektedir. Pareto Optimalitesinin Varsaymlar: - Tketicinin tam bilgi sahibi olmas, - retimde lee gre azalan getiri geerlidir (E rn-e miktar erisi boyunca azalan bir marjinal teknik ikame oran geerlidir),

14
- Tketici kaytszlk erilerinin orjine d bkey olmalar nedeniyle iki rn arasnda azalan bir marjinal ikame oran vardr, - retim ve tketimde dsalln bulunmadn varsayar. Dsalln bulunmad bir tam rekabet piyasasnda bir maln fiyat, marjinal maliyete eit olmaktadr, - Sosyal mallarn var olmamas ve piyasada retilen mallar ile retim faktrlerinin blnebilir olmas. Bu aklamalardan sonra pareto optimunun koullarna bakarsak karmza koul kmaktadr ve bunlarn nn de bir arada salanmas gerekmektedir. - Deiim etkinlii (Tketim etkinlii): retilen mallar, onlara en fazla deer verendeer bien tketicilere gitmelidir. - retim etkinlii: Belirli bir haslay elde etmek iin bir girdinin kullanm miktarn azaltmadan dier girdinin kullanm miktarn artrmak mmkn deildir. - Toplam etkinlik (rn karmas etkinlik): Toplam etkinlikte, tketicilerin deiik

mallarn tketimlerine verdikleri arln-deerin oran ile reticilerin alternatif mallar retme konusuna verdikleri arln-deerin eit olmasdr. Toplam Etkinlik (rn Karmas Etkinlik): rn karmas etkinlik olarak adlandrlan ekilden de grlecei zere toplam etkinlik E noktasnda gerekleir. retim olanaklarnn eimi bize marjinal dnm orann (MRT) verir. Farkszlk erisinin eimi ise MRS (Marjinal ikame orann vermekteydi). koulu zetlersek; - Tketim etkinlii, tm tketiciler iin iki mal arasndaki marjinal ikame oranlarnn ayn olmas gerekir.

15

A Mal

E Fayda E

Bte Dorusu 0 B Mal

- retim etkinlii, tm reticiler iin iki retim faktr arasndaki marjinal teknik ikame oran (MRST) ayn olmaldr.

Sermaye

E rn E

Emek

- Toplam etkinlik, marjinal dnm orannn, marjinal ikame oranna, marjinal teknik ikame oranna ve fiyatlar rasyosuna eit olmaldr. Pareto optimalitasi iin bu koulun bir arada gereklemesi gerekmektedir.

16

Toplam Etkinlik

E Farkszlk Erisi

retim Olanaklar Erisi B 0

Tam rekabet piyasalar, bu koulu gerekletirdii iin pareto optimaldir. Teorik dzeyde mkemmel ileyen mekanizmas bunu salar, ancak gnmz piyasalar dnldnde pareto optimalitesi eitli eletirilere urar. A. Optimum retim Dzeyinin Belirlenmesine Ynelik Siyasal Karar Alma

Mekanizmalar (Marjinal Analiz Yntemi) Bilindii gibi, piyasa ekonomisinin retici birimleri olan firmalar tarafndan retilen zel mallarn retim seviyesini, tam rekabet koullar altnda, marjinal faydann fiyatla eitlendii noktaya kadar srdrmek imkan vardr. Hatta firma ynnden bu bir bakma zorunludur. nk, ancak bu takdirde etkinliin temel koulu olan optimum kaynak dalm gereklemi olacak, dolaysyla tketici fayday, retici de karn maksimize edebilecektir. Neo klasik iktisada mensup marjinalistler zellikle A. Marshall tarafndan savunulan ve gelitirilen grte, faydann dorudan doruya olmasa bile fiyat aracl ile llebilecei gr kabul edilmitir.

17
Baz yazarlar, toplumun belli sosyal kesimlerinin deyebilecekleri toplam vergiyi belirli bir kamusal mal iin denmesi kabul edilen adil bir fiyat gibi deerlendirmiler ve buradan hareketle, kamusal mal retiminde de marjinal faydann saptanabileceini ileri srmlerdir. Bu gre gre, kamu kesiminde etkinliin salanmas iin kantitatif yntemlerden yararlanmak mmkn olabilecektir. Bu konudaki iddialarn bu iktisatlar bir takm hipotezlere dayanarak ortaya koymaya almlardr. 1. Genel Denge Analizi (Samuelson): Kamusal mal ve hizmetlerin retim dzeyinin optimum dzeyde olmas, kamu kesiminin kt kaynaklarn ne lde ayrlmas gerektiinin tespit edilmesi demektir. Bu soruya cevap veren teorilerden biri Samuelsonun genel denge analizidir. Genel denge analizi, kamu ve zel mallarn retiminde kaynak dalm (milli gelir) ve gelir dalmnn ilikilendirilmesidir. Teoriye gre bir birim kamu mal retimi arttnda ne kadar zel maldan vazgeildii aratrlr. Eer, kamu mal retimi sonucu oluan toplumsal fayda, bu maln retimi iin vazgeilen zel mal ve hizmetin salayaca faydadan byk ise kaynaklar kamu sektrne, kk ise kaynaklar zel sektre kaydrlr. Ksacas; tketicilerin kamusal mal ve hizmet ile zel mal ve hizmetler arasndaki marjinal ikame hadlerinin toplam ile marjinal teknik ikame hadlerinin birbirine eitlendii nokta optimum kamu hizmeti noktasdr. Son olarak Samuelson, farkl her gelir dalmnda kaynak dalmn farkl olacan bu nedenle de toplumun sosyal refah fonksiyonunun bulunmas gerektiini ifade etmitir. 2. Ksmi Denge Analizi (Bowen): Ksmi denge analizinde kamu retimi iin genel denge analizinde olduu gibi gelir dalm dikkate alnmadan, ayn zel mal ve hizmetlerde olduu gibi retim miktarn belirleyen talep ve arz arasndaki denge kamusal mal ve hizmetlerin optimum retim miktarn belirlemektedir. Bowen tarafndan ileri srlen bu gr aadaki ekilde ifade edilmitir; Aada solda yer alan zel bir maln talebine ilikin diyagramda DA ve DB, A ve Bnin talep erileri olup gelir dalm ile dier mallarn fiyatlarnn veri olduu varsaymna dayanmaktadr. Piyasa talep erisini ifade eden DA + DB , veri fiyatta A ve Bnin satn ald miktarlarn yani DA ve DBnin toplanmas ile elde edilmitir. Toplama yatay olarak yaplmtr nk her bir tketici birimin talebi farkldr ve bunun toplam toplam talebi vermektedir. Diyagramda fiyat yanstan OC veri kabul edildiinde Ann talep ettii miktar OF, Bnin talep ettii miktar OG ile ifade olunacandan bunlarn toplam olan OH (OF + OG = OH) toplam piyasa talebini ifade edecektir. Bu durumda SS arz erisinin DA + DB ile kesitii E noktas marjinaldir. Bir baka deyile, marjinal fayda ile fiyat birbirine eit olmaktadr. Sa taraftaki diyagramda kamusal (sosyal) bir maln talep erisi izilmitir. Burada sosyal mal olduu iin her bir tketici birimin eit miktarda tketmek zorundadr. Bu nedenle talep yatay deil dikey olarak toplanmakta ve toplam talebe ulalmaktadr.

18

DA+DB S S E C DA+DB K L M E

DA

DB

zel Maln Fiyat

Sosyal Maln Fiyat

Btn bu aklamalarda nemle gz nnde tutulmas gereken hususlar vardr; - zel mala ilikin soldaki diyagramda yatay, kamusal mala ilikin sadaki diyagramda ise dikey toplama yntemi kullanlmtr. - Kamusal maln fiyat olarak ifade edilen ve A ile Bnin verdikleri fiyatn dikey toplam olan OK, hipotez gerei A ve Bnin demeyi kabul ettikleri vergiyi ifade etmektedir. - zel mal iin etkinlik, her bir ferdin elde ettii marjinal faydann marjinal maliyete eitlenmesini ngrrken kamusal malda tketicilerin elde ettikleri marjinal faydann farkl olmas sebebiyle marjinal faydalar toplamnn marjinal maliyete eit olmas gerekmektedir. Bu kural, Samuelsonun tarafndan da ortaya konulmutur. Yukarda belirtilen dnce tarz, Musgrave tarafndan zel mallarn bilinen arz ve talep diyagramnn kamusal mallara tekabl eden (ayn anlamda onun mukabili olan) ekli ile karlatrmal olarak u ekilde aklamtr. Yukardaki aklama tarz son derece snrlayc varsaymlar altnda gelitirilmi teorik bir yaklamn ifadesidir. Zira, kamusal mallara ait talep erilerinin itibari oluu bir yana, bu tr mallarn hem talebini, hem de arzn dzenleyen siyasal srecin ekonomi - politik ve sosyo politik deer yarglar ve tercihleri hi gz nnde tutulmamtr. Pazarlanabilmelerine ramen yarattklar dsallklar sebebiyle marjinal analiz yntemi yar kamusal mallarda dahi kullanlamazken bunun kamusal mallara da uygulanabileceini dnmek, ok nce Baronenin syledii gibi, gereki olmayan bir model zerinde teorik bir alma yapmaktan teye nem tamamaktadr. 3. Lindahl zm: Lindahle gre bireyler toplumsal mallardan saladklar faydaya gre toplumsal maliyete katlmaldrlar. Dier bir ifade ile marjinal analiz yaklamn kullanan Lindahl, mbadele konusu olan kamusal mallara ilikin arz ve talebin zel mahiyette olduunu kabul etmitir. Her bireyin kamu mallarndan salad marjinal faydaya gre kamu hizmetlerinin maliyetine katlmas gerektiini ifade etmitir. Lindahle gre bunun salanmasnn temel koulu adaletli bir harcama ve vergi sistemidir. Bunu ekil ile alarsak;

19

Kamusal Mal veya Hizmet Miktar % 100 A % 75 Tketicisinin % 60 Maliyete Katlma % 25 Pay % 0 b 1 %0 B Tketicisinin Maliyete Katlma Pay % 75 G F E Kamusal Mal veya Hizmet Miktar

a1

Sol eksen A tketicisinin maliyete katlma payn, sa eksen B tketicisinin tketime katlma payn verirken yatay eksen ise toplumsal mal ve hizmetin retim miktarn vermektedir. A tketicisinin talep erisi a1, B tketicisinin talep erisi b1 olarak gsterilmektedir. A, talebini ortaya koyarken Bnin deyecei vergi fiyatn dikkate almaktadr. O nedenle Ann talep erisi B iin arz erisi iken; B iin talep erisi A iin arz erisidir. Buna gre A, OG kadar kamu malnn maliyetini tamamn, OE kadar kamu malnn ise sadece %60n finanse edilecekken, B bireyi OG kadar kamu hizmeti iin maliyetin tamamna, OF kadar mal iin %25ini karlamaya raz iken, kalan maliyet (%75) A tarafndan finanse edilmeye razdr. Buradaki talep erileri ksmi denge analizindeki talep erilerinden farkl olarak fiyat vergi fiyat dier bir ifade ile toplumsal mal ve hizmetin maliyetine katlma pay olarak verilmitir. Her iki talep erisine gre farkl retim dzeylerinde maliyete katlm oran deimektedir. Bu iki tercihin birletii OE retim dzeyi denge noktasdr ve kamusal retim bu dzeydedir. B. Siyasal Karar Alma Mekanizmasnda Kullanlan Oylama Yntemleri zel mallarn retim miktarna ve fiyatna fiyat mekanizmas aracl ile karar verilmektedir. Oysa sosyal mallarn retimine ise, siyasal karar alma mekanizmas karar vermektedir. Bu mekanizma da politik srele ilemektedir. Pareto optimalitesi erevesinde incelenen optimum retim modelinden daha nce bahsettik. Bu konuda ise kamuda etkinlii salanmasnda siyasal karar lama mekanizmalarnn etkinlik tespitini nasl yaptn ya da etkinlikten neden sapld aklayacaz.

20
Tam rekabet koullarnn kamu ekonomisi alannda gereklemesi iin, siyasal kararlarn oybirlii kuralna uygun olarak alnmas gerekir. Oybirlii kuralna uygun olarak karar alnabilmesi iin, oylamaya katlanlarn tamamnn oyunun ayn ynde kullanmas gerekmektedir. Bir baka ifadeyle, neo klasik ekoln ngrd piyasa zmnn geerli olabilmesi iin kamusal mallarn retimi konusundaki kararn oy birlii ile alnmas gerekir. Aksi halde, toplumun kamusal mal konusundaki tketici tercihini doru olarak yanstmaz ve kaynak dalmnda etkinlik koulu salanamaz. Bu nedenle bireysel tercihlerin toplulatrlmas ne kadar etkin olursa kaynak kullanmda etkinlik var denilebilir. Siyasal karar alma mekanizmasnn temel aktrleri: - Semenler - Politikaclar / siyasal partiler - Brokratlar - Bask gruplar - zellikle gelimekte olan lkeler asndan Uluslar aras finansal kurulular Siyasal karar alma mekanizmasnn iki temel problemi bulunmaktadr: - Tercihlerin aklanmas problemi: Tketicilerin iki zel mal arasndaki tercihleri o mallar satn alarak ya da satn almayarak ortaya konulmaktadr. Ancak, iki siyasal karar arasndaki tercih o kadar net olamamaktadr. rnek, eitim harcamalar iin kii bana yaplacak mali yardmla m yoksa devletin okul ve barnma olanaklarn genilemesi ile mi kaynak aktarlmal ya da bte aklarnn kapatlmas konusunda vergi artrmna m gidilmesi yoksa harcama ksntsna m gidilmesi biimindeki semenler yneltilecek sorulara semenlerin verecekleri yantlar ok net olmayabilir. Semenler bedavaclk olgusuyla bu seenekler konusunda tercihlerini gizlemeyi tercih edeceinden, tercihlerin aklanmas (referanduma katlm maksimum olsa dahi) pek mmkn olamayabilmektedir, zevkler ve tercihler farkldr ve yeterince bilgi olmamas tercihlerde sapmaya neden olabilir. - Tercihlerin toplulatrlmas problemi: Kamu sektrnde kararlar kollektif biimde verilmektedir. Politikac bir politika seenei zerinde oy kullanrken kendi tercihine deil de teorik olarak semenlerinin tercihine gre hareket ettii iin semenlerin tercihlerindeki farklln nasl toplulatrlaca nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr. imdiye kadar karar alma srecinde; oybirlii, nitelikli ounluk ve basit ounluk yntemleri uygulanmtr. Ancak, ounluk oylamasnn karar alma etkinlii adan zorluklar bulunmaktadr. 1. Wicksellin Oybirlii Kural: Wicksell ve Buchanan gibi yazarlar, ilke olarak oy

birliinden yana olmalarna ramen, uygulamada mutlak oybirlii salamann mmkn olmayacan grmlerdir. Pareto optimalitesine (Pareto Optimumu: Hi kimsenin refahnn

21
bakalarnnkini azaltmadan, artrmann mmkn olmad durumdur) mmkn olabildiince yaklaabilmek iin olumlu oylarn 3/4, 5/6 ya da 9/10 gibi kabil olduunca yksek oranda olmas gerekecei hususu zerinde de durmutur. Yukardaki durumlar gz nnde tutan baz yazarlar bir sosyal fayda fonksiyonu inas suretiyle sorunu zmek istemilerdir. 2. Condorcet Paradoksu: Ortak rasyonellii yani oybirliinin, demokratik gr belirleme sisteminde tam salanamayabileceini ve bireysel tercihlerden, toplumsal tercihlere geikenliin var olmadn iddia edilmektedir. Dier taraftan ounluk ilkesi halinde de sonsuz bir devresel hareket yani her bir tercihin dierine tercih edildii sre balamaktadr. Condorect, en az oyu alan seimlerin elenmesi ile ancak devresel hareketlerinin alnnn daraltlabilecei ve en etkin tercihe bu sayede ulalabileceini ifade etmitir. 3. Black Ortanca Semen Teorisi: Blackin teorisi Condorectin geikenlii salayamad durumlar iindir. Blacke gre her bir semenin tercih sras iinde bir doruk noktas vardr ve ounluun doruk noktalarnn birbirine yaklat tercih ile geikenliin salanabileceini, bu tercihi oluturan grubun ise ortanca semen olarak ifade edilebilecei iddia edilmektedir. Bu teorinin gerekleebilmesi semenlerin tercih sralamasnn tek doruklu olmasna baldr, ift doruklu tercihlerde Black teorisi geersizdir. 4. Arrowun mkanszlk Teorisi: Arrow, belli varsaymlar altnda, ounluk kuralnn, ferdi tercihlerle toplumsal tercihler arasnda tutarllk mmkn olmadn aka gstermi ve literatrde Arrow Paradoksu veya imkanszlk teoremi ad verilen grn sahibi ve ncs olmutur. Arrowun imkanszlk teoremi, belirli varsaymlara dayanan aadaki rnekle aklanmtr. Arrowa gre bireysel kararlar iktisadi karar iken oylamayla alnan ortak/toplumsal kararlar siyasi karardr. Ksacas her bireyin birincil tercihinin farkl olmas nedeniyle, kamu tercihlerinde hibir zaman bireysel tercihlerden toplumsal tercihlere etkin bir geikenlik salanamaz, yani ktisadi kararlarla siyasi kararlar arasnda tutarszlk vardr. Alternatif Bte Politikalarnn Sralanmas Semenler 1. Tercih 2. Tercih X A B Y B C Z C A 3. Tercih C A B

X, Y ve Z adl semenlerin A, B, C adl alternatif bte politikalarndan birini seeceklerini ve Ann tutucu, Bnin lml; ve Cnin radikal nitelikteki bte politikalarn gsterdiini varsayalm. X, Ay Bye, ve Byi Cye; Y, B yi Cye ve Cyi Aya; Z ise, Cyi Aya ve Ay Bye tercih etsin. Byle bir durumda, A politikas Bye, B politikas Cye ve C politikas Aya kar seilmekte ve bu durumda kesin bir sonu elde edilememektedir. Bu koul altnda belirlenecek tercih ounluk tercihi olmayacandan keyfi olarak nitelenebilecektir. Fertler genellikle nem derecesi deien birden fazla ok zirveli tercihe sahip olduklarndan toplumsal kararlar ferdi tercihlerle tutarl olamamaktadr. Dolaysyla, rnekte olduu gibi, eer toplum bireylerinin aralarnda serbeste seim yapabilecekleri alternatif varsa, bu

22
durumda hem semenlerin tercihlerine uyan, hem de Arrowun kolektif rasyonalite iin ngrd koullar yerine getirecek hi bir refah fonksiyonu bulunmamaktadr. Yukardaki aklamalar da gsteriyor ki basit bir iktisadi analiz ile tek bir zm gsteren sosyal fayda fonksiyonu elde etmek mmkn deildir. Byle bir sonuca ancak merkezi otoritenin kararna bavurarak ulalabilir. Bu da doal olarak iktisadi analizin dna kan bir davran olur. Byle bir durumda, optimuma ulamann son derece zayf tek ans olabilir, o da merkezi otoritenin alaca kararn fertlerin kararna tam olarak uygun dmesidir. Barone, 1912de neo klasik ekoln esaslar yukarda ksaca aklanan grne kar km ve marjinal faydann kamusal ihtiyalarn belirlenmesinde kullanlamayaca tezini savunmutur. Baronenin grne gre, vergi siyasal bir fiyattr; piyasa fiyat deildir. 5. Downs Yaklam (Politik Mbadele Demokrasinin Ekonomik Teorisi):

Demokrasilerde seimle ibana gelen siyasal ynetimlerin davran modelini inceleyen Downs, her hkmetin salad siyasal destei maksimize etmeyi ve iktidar olmay amaladn savunmaktadr. Hkmetler kamu harcamalar politikasnn kendilerine salad marjinal oy kazanc, vergi veya finansman politikasnn neden olduu marjinal oy kaybna eit oluncaya kadar harcama politikalarn srdreceklerdir. Belirlilik koullar altnda bir hkmetin izleyecei en iyi strateji, semen ounluunun desteini kazanacak politikalar uygulamaktr. Ksacas D. Blackin belirttii ortanca semenin dedii ynde bte politikal ar oluturulmas halinde siyasi parti oylarn maksimize edecektir. Ksacas, oylarn maksimize etmek isteyen bir hkmet, baz semenlere maliyetler yklerken, bir ksmn da sbvansiyon yoluyla fayda salayarak zel kesimdeki marjinal fayda-maliyet dengesini bozmaktadr. Buna gre oylarn dalm ile gelir dalm arasndaki farkllk, hkmetin gelirin yeniden dalm yoluyla bireysel marjinal fayda kazanc ile marjinal maliyet yani fayda kayplarn srdrmektedir. 6. McKean Yaklam (Hkmetin Grnmez Eli Teorisi): McKean Yaklam, bireylerin fayda maksimizasyonu davrannda bulunaca ve farkl bireysel tercihlerin uyumunu veya birlemesini salayan bir pazarlk srecinin varl varsaymlar zerine kurulmutur. Pazarlk sreci hkmetin grnmez eli olarak nitelenmektedir. Kamusal eylemlerin ikayet, karar almada glk, karar onaylamama gibi daima bir maliyeti olduu, bu nedenle hkmetlerin zarara urayanlarla pazarlk yaparak zararn tazminini salamas gerektii savunulmaktadr. Kamusal eylemlerden yarar salayanlarn ise mali bir tazminat demesi gerekmektedir. Devlete denen veya devletin dedii tazminat miktar, taraflarn pazarlk gcne, maliyetin byklne ve koullara bal olmaktadr. Buradaki pazarlk srecinde bireylerin faydalarn artracak uygulamalar, hkmetin karar alma ve bu kararlar yrtme gcn zayflatr. Bu yaklamda bireysel fayda n plana kmakta ve toplumsal kararlar bireysel faydann maksimizasyonuna dayal pazarlk sreci belirlemektedir. Hkmetin faaliyetleri nedeniyle

23
bireysel marjinal maliyet artmakta ve bireysel fayday azalmaktadr. Hkmet toplumsal marjinal maliyet ile bireysel marjinal maliyet arasndaki fark tazmin ederek azaltma eilimindedir. 7. Buchanan ve Tullock Yaklamlar (Maliyetlerin Minimizasyonu): Buchanan ve Tullock, siyasal karar alma srelerinin etkinliklerini, neden olduklar maliyetlere gre aklamaktadr. Her kamusal faaliyet bireylere iki tr maliyet yklemektedir: Dsal maliyetler ve karar alma maliyetleri. Bu maliyetlerin bykl, kamusal kararn ilgilendirdii bireylerin saysyla ters orantldr. Eer karar almada oybirlii salanamazsa, kamu kesimi dsal sosyal maliyet retmi olmaktadr. Eer oy birlii salanmsa, dsal maliyet sfr olmaktadr. Karar alma maliyetleri ise organizasyonun teknik maliyetleri olup, bilgi edinme, iletiim, karar alma iin gerekli olan zaman maliyetlerinden kaynaklanmaktadr. Dsal maliyetler ve karar alma maliyetlerinin toplam toplam maliyetleri oluturmakta ve buna karlkl bamllk maliyeti denmektedir. Ama, karlkl bamllk maliyetini minimize etmektir. Ancak bu soruya cevap verememekte, bunun yerine ortak karar alma kuralnn nasl salanabileceine ilikin olarak, geikenliin oy alverii ve pazarlk ile salanabileceini ifade etmilerdir. Bunun ise oy kullananlarn dier bireyin oyun deerini ya da kendi oyunun dier bireyin gzndeki deerini bildii srece bunun gerekleebileceini bun ise demokratik toplumlarda, ounluun ve aznln haklarnn anayasal hkmlerle korunduu mddete olabileceini ileri srmektedirler. 8. Niskanen Yaklam (Brokratik retim Modeli): Kamu ekonomisinde kamusal retimi yapan kamu kurumlarnn yneticileri yani brokratlar, ayn piyasa ekonomisinde olduu gibi hareket etmektedirler. Piyasa ekonomisinde kar maksimizasyonuna ulamaya alan giriimci, kamu ekonomisinde brokrat ile yer deitirmekte ve brokrat zel bir iletme yneticisi gibi hareket ederek kamu btesinden daha fazla kaynak almaya yani bte maksimizasyonuna abalamaktadr. Burada hkmet bte kaynaklar ile brokrattan kamu hizmeti satn almaktadr. Model tamamen arz ynyle (kamu hizmeti arz) dengeyi ifade etmeye abalamaktadr. Niskanene gre brokratik retim sisteminde toplum iin Pareto optimumu cinsinden ifade edilen toplumun arzu ettii harcama dzeyi almakta ve kamu harcamalar bundan dolay srekli arta neden olmaktadr. Kamu kesimi ar geniledii iin sosyal kaynak tahsisinde etkinsizlik ortaya kmaktadr. VI. DEVLET FAALYETLERNE LKN YAKLAIMLAR VE KAMU MALYES A. ktisadi Ekollerde Devlet Anlay ve Devletin Tarihi Geliimi Merkantilizm ve Korumac Devlet: Temelin gl bir ulus devlet olan merkantalist devlet anlaynda, gl ulus devlet iin gl hazine bunun iinde altn vb. kymetli madenlerin bolluu nemliydi. Merkantilizme gre feodal dzenden, ticaret ve sanayinin

24
yaygn olduu bir ekonomiye geebilmenin yolu ticaret burjuvazisinin karlarn koruyan ve d ticaretin geliimini destekleyen bir devlet anlay hakimdir. Fizyokrasi ve Doal Dzen: Fizyokratlara gre zenginliin kayna merkantilistlerin iddia ettii gibi mbadele (ticaret) deil retimdir. rn yaratan tek retim dal ise tarmdr. Fizyokratlar daha fazla retim ve buna bal olarak yaratlan artk retim iin devletin mdahalesinin olmad doal dzene inanmaktadrlar. Klasik Ekol ve Jandarma Devlet: Ekonomi daima dengededir ve bu dengeyi salayan g fiyat mekanizmasdr (grnmez el). Klasiklere gre piyasa rekabet olmakszn yaayamaz ve piyasa olmadan retim yaplamaz. bu nedenle devlet ekonomiye mdahale etmemeli, sadece jandarma ve kolluk grevini yerine getirmelidir. Klasiklere gre devlet verimsizdir, zel sektr verimlidir. Devletin mdahalesi olmazsa fiyat ve cretler esnek olduu iin ekonomi kendiliinden dengeye gelebilecektir. Keynes ve Mdahaleci Devlet: Keynes'e gre ekonomi her zaman tam istihdamda dengede deildir. Ekonomi eksik istihdamda da dengeye gelebilir. eksik istihdam dengesini tam istihdam denge noktasna tayabilme iin devletin ekonomiye mdahalesi arttr. Mdahale ise eksik istihdama neden olan yetersiz toplam talep dzeyini artracak geniletici maliye politikasdr (pump priming-emme basma tulumba). Keynes devlet anlayndaki temel ama ekonomik dengenin salanmas iin ekonomiye mdahale etmektir. Gnmz Sosyal Refah Devleti: 1960'l yllarda ortaya kan sosyal refah devletinin Keynes mdahaleci devletinden fark ekonomiye mdahale gerekesidir. Keynes devlet anlaynda ekonomiye mdahale sebebi ekonomik denge iken, sosyal refah devletinde mdahale gerekesi sosyal refahn artrlmasdr. Bu nedenle devlet artk temel mal ve hizmetlerin yan sra sosyal refah artrabilmek iin zel mal ve hizmetlerde retmeye balamtr. Dier Devlet Modelleri: Fundamental Devlet; kat dini kurallarla sahip devlet biimi, teokratik devlet olarak ifade edilir (dini kurallara gre ynetilen, kkten dinci devlet). Mekanik Devlet, topluma hizmet edebilmek iin toplum tarafndan kurulmu, siyasilerin ynetici, brokratn ise grevli memur olarak grld devlet anlaydr (devleti bir vakfa benzetmektedir, liberal yani minimal devlet, muhafazakar devlet, sosyal demokrasi). Organik (mutlak) Devlet; toplumun stndeki ve topluma ait bir organdr, devlet bireylerin zerindedir, devlet ve toplumun menfaatleri bireylerin menfaatleri olarak alglanr, bireyler devlet ile birlikte tek bir organik varlk olarak dnlr (soysal devlet, sosyal refah devleti, daha radikal anlamda faizm, kktendincilik ve komnizm). Bireyci Devlet; birey devletin yerini almaktadr, birey devlet iin deil, devlet birey iin var olmaktadr. Kollektif ihtiyalar bireylerin tercihleri dorultusunda belirlenir ve devletin bekas bireye ve birey tercihlerine baldr (mekanik devlet anlayn yanstr). Oligarik Devlet; snrl bir kesim tarafndan ynetilen devlet (askerler, belirli bir dini ve siyasi grup tarafndan ynetilen devlet). Monarik Devlet; tek bir hkmdar tarafndan ynetilen devlet biimi (krallk, padiahlk).

25
B. Devlet Faaliyetleri Hakkndaki Yaklamlar Klasik ktisat Teorisi ve Tarafsz Devlet: Liberal ekoln ncleri fizyokratlardr. Fizyokratlar, ekonomide doal dzenin varlna inanmlar ve devletin rolnn sadece ferdi mlkiyetin ve doal dzenin korunmas olduunu belirtmilerdir. Fizyokratlardan etkilenen Adam Smithi de 1776 ylnda yaynlad Milletlerin Servetlerinin Mahiyeti ve Sebepleri zerinde Aratrmalar, (uluslar zenginlii) eseri klasik liberal iktisat doktrinin temeli olmutur. Adam Smithe gre bireyler kendi karlarn maksimize etmeye alrken ayn zamanda toplumsal fayday da makzimize ederler grn savunmu ve bu nedenle herkesin kendi faydasn maksimize ederken piyasada denegenin salanmasna yardmc olduklarn ileri srmtr (grnmeyen el). Dier bir ifadeyle Adam Smith; toplumun bireylerden olutuunu ve bireylerin ekonomik faaliyetlerinin serbest braklmas halinde ekonomik denkliin salanarak toplumsal faydann salanacan ileri srmtr. Ekonomik faaliyetlerin optimum refah salamas, kiisel teebbs ile serbest rekabete braklnca mlkiyet ve miras gibi baz hukuki messeselerin kabul ve korunmas da doal bir sonu olacaktr. Bu gre David Ricardo ve Robert Malthus gibi iktisatlarda katlmlardr. Jean Baptist Sayn her arz kendi talebini yaratr eklinde formle edilen gelirin tamamen harcanacan kabul eden mahreler kanunu, klasik iktisat teorisinin felsefe ve inancnn bir ifadesidir. Sosyalist Yaklam: Sanayi devriminin devrimi sonras oluan yeni ekonomik dzen ierisinde klasik iktisatlarn ekonominin daha ok arz ynyle ilgilenmilerdir. K. Marx, Hegel gibi dnrler ise bu srecin daha ok blm ve talep ksm ile ilgilenmiler ve bu sreten etkilenen kitleler zerine eilmilerdir. Bu dnrlerin ortaya koyduu bu akma Sosyalizm denilmektedir.Sosyalizm, tm retim aralarnn kamu mlkiyetinde olmasn ngren ve zel mlkiyet, serbest ticaret hakknn bulunmad, ekonominin merkezi planlama ile yrtld bir istemdir. Bu sistem ierisinde tm ekonomi kamu sektrnden olumaktadr. ktisadi Rasyonalite Yaklam: ktisadi rasyonalite gr devletin piyasa ekonomisinin tamamlayc bir fonksiyon stlenmesi gerektiini ileri sren grlerden olumaktadr. ktisadi rasyonalite grne ilikin farkl gr bulunmaktadr.
Samuelson Samuelsona gre ekonomide piyasada retilmesi mmkn olmayan blnemeyen ve piyasa retilebilen blnebilen ve mal ve hizmetler bulunmaktadr. Devlet blnemeyen mal ve hizmetleri, piyasa ise blnebilen mal ve hizmetleri retmelidir. Aksak Rekabet Piyasalar (Chamberlin-Cournot) Gre gre, devlet tam rekabet artlarndan sapma olan monopol ve oligopol piyasalarda faaliyette bulunmal ya da bu piyasalardaki faaliyetleri dzenlemelidir. Devlet byle bir fonksiyonu grebilirse optimal kaynak dalm gereklemi olur. zel Sektr Kamu Sektr Maliyet Karlatrmas (Tabotoni Brochier) Bir dier yaklamda, ister kamu tarafndan isterse zel sektr tarafndan bir mal ve hizmet retilsin, topluma maliyetinin ne olaca aratrlmaldr. Dolaysyla, devlet faaliyetinin snr belirlenirken, her bir faaliyetin zel veya kamu kesiminde retilmesi halinde toplumun yklenecei maliyetin hesaplanmas gerekmektedir.

26
Musgrave Yaklam: Musgravee gre, piyasa ekonomisi, baz sorunlarn zmnde yetersizdir. Piyasa ekonomisinin yersizlii nedeniyle kaynak tahsisi ve gelir dalmnda etkinlik salanamamakta ve iktisadi istikrar salanamamaktadr. Musgrave, piyasa ekonomisinin yetersiz olduu hususlarda devletin Musgrave gre devlet, piyasa ekonomisinin yetersizliinden kaynaklanan sorunlarn zmelidir. Piyasa ekonomisinin yetersiz kald hususlar unlardr; - Fiyat mekanizmas tek bana optimum kaynak dalmn gerekletirmez. Piyasa, sadece zel talep orannda kaynak tahsis eder. Ancak sosyal fayda asndan, sosyal mal ve hizmetler (eitim, salk, savunma vb.) iinde kaynak ayrmak gerekmektedir. Dolaysyla devletin dzenleyici faaliyetleri ile bu eksikliklerin giderilmesi gerekir. - Optimum kaynak dalmn engelleyen faktrlerden biri de tam rekabetten sapmalardr. retici ve tketici birimlerin bilgi eksiklii, monopol ve oligopol piyasalarn varl vb. durumlar tam rekabet artlarnn etkin olarak oluumunu engellemektedir. - Fiyat mekanizmas, tek bana gelir dalmnda etkinlii salayamamaktadr. Devlet, vergiler ve harcamalardan yararlanarak gelir dalmn dzenleyici etki yaratabilmektedir. - Piyasa ekonomisi ile, kaynak kullanmnda etkinliin salanamayaca ve buna bal olarak iktisadi dengenin salanamayaca anlalmtr. Maliye politikas ile devlet, iktisadi bymenin en nemli art olan iktisadi istikrarn ve dengenin salanmasna da yardmc olabilir. Anayasal ktisat Yaklam (Kamu Tercihi): XIX. Yzyln liberal yaklamnn deiik ynden bir tekrar olan bu gr, esas itibariyle, J. Buchanan, Hayek, Tullock gibi baz iktisatlar tarafndan savunulmaktadr. Klasik ktisadi grn uzants olarak, iktisadi faaliyetlerin tamamen piyasa ekonomisi kurallar erevesinde gerekletirilmesi gerektiini, devletin ise bilinen klasik fonksiyonlar hari iktisadi faaliyetlere mdahale etmemesini gerektiini ileri srmlerdir. Devleti Leviathan (orta ada azndan alev karan dev ejderhalar gibi) olarak nitelemekte ve devletin srekli bydne iaret ederek, devletin grev ve sorumluluklarnn belirlenerek anayasal hkmlerle snrlandrlmas gerektiini ifade etmektedirler. Devletin zellikle brokrat ve siyasi partilerin bte ve oy maksimizasyonu eylemleri ile bydn, bu nedenle, devletin piyasaya mdahalelerini nleyebilmek iin, anayasalara devletin iktisadi ve mali yetkilerini kesin bir biimde kstlayan hkmler koymak gerektiini ifade etmektedirler (Mali Anayasa, Borlanma Anayasas vb.). Tinbergen: Trkiye'deki ilk kalknma plann (I. Be Yllk Kalknma Plan 1963) yapan komisyonun banda grev alm nl planlama uzmandr. Tinbergen'e gre piyasa ekonomisinin etkin ileyebilmesi iin devletin savunma, adalet gibi temel mal ve hizmetleri sunmas arttr. dier bir ifadeyle planl bir kamu ekonomisi ile temel mal ve hizmetleri

27
sunacak lde rgtlenmi bir devletin piyasa ekonomisinin kapitalist yapsna zarar olmayaca gibi ileyiini daha etkin klmasn salar. C. Devlet Faaliyetlerinin Optimal Seviyesi 1. Kaynaklarn zel Kesimle Kamu Kesimi Arasnda Optimum Dalm Kaynaklarn zel kesimle kamu kesimi arasndaki optimum dalm, kaynaklarn iki kesimden herhangi birinde kullanlmasnn toplum ynnden fayda maksimizasyonuna olumsuz etkide bulunmamasna baldr. Baka bir deyile, kaynaklar iki kesim arasnda yle bir ekilde dalm olmaldr ki, bir faktrn bir kesimden dierine aktarlmas, toplam retimde artk bir art salayamasn. Bunun iin, zel kesimde retilen mal ve hizmetlerin marjinal sosyal faydasnn marjinal sosyal maliyetine orannn, kamu kesiminde retilen mal ve hizmetlerin marjinal sosyal faydasnn marjinal sosyal maliyetine oranna eit olmas lazmdr. Yani, her iki kesim ktlarnn:
(zel Kesim): MSF/MSM = MSF/MSM: (Kamu Kesimi)

2. Kamu Kesiminde Optimum Kaynak Kullanm a. Kaynak Dalm ile lgili Devlet Faaliyetlerinin Optimum Seviyesi Kaynak dalm ile ilgili devlet faaliyetlerinin optimum seviyesi nasl belirlenebilir? sorusuna akla gelen ilk zmlerden biri, optimum kaynak dalmnn, ekonominin zel kesimine uygulanan MSM = MSF kuralnn kamu kesimine de uygulanmas suretiyle salanmasdr. 1928de bu adan ilk eilen A.C.Piogu, harcamalarn, devlet hizmetleri iin vatandalardan alnan sonuncu (veya marjinal) ilinin harcanmasndan elde edilen faydalanmann, bu sonuncu ilinin devlete aktarlmas dolaysyla katlanlan fedakarlkla eitlenecei noktaya kadar gtrlmesini neriyordu. Ayn gr John F. Due, 1960larda, devletin her faaliyetini, faaliyetin saland marjinal sosyal faydann marjinal sosyal maliyete eit olduu noktaya kadar artrmas gerekir. te bu anlamda MSM = MSF eitlii salanabilirse, kamu kesiminde optimum kaynak kullanm gerekletirilmi, yani, kamu kesimince kullanlan kaynaklardan mmkn olan en byk fayda salanm olur. Ancak, uygulamada bu usulden yararlanma imkan yoktur. nk, hem kamu kesiminde retilen kollektif mallarn piyasa fiyatlarnn olmay, hem de yar kollektif mal ve hizmetlerin sebep olduklar dsallklar bunlarn MSFsinin tespitini imkansz klmaktadr. Dolaysyla, bu teknik kullanlamad iin, maliyet fayda analizi ad verilen bir yntemden yararlanlmaktadr. b. Gelir Dalm le lgili Devlet Faaliyetlerinin Optimum Seviyesi Devletin asli amalarndan biri, gelir dalmn dzenlemektir. Bu anlamda, zellikle amz devlet anlay olan sosyal refah devletinin, kalknmann gerekletirilmesi kadar nde gelen grevlerinden biri de adil gelir dalmnn salanmasdr. Bu anlamda gelir dalmnn etkin olarak saland nokta kamu faaliyetlerinin optimum dzeyini oluturmakla birlikte, bu noktann objektif deil, sbjektif bir deer olmasndan dolay llmesi snrnn belirlenmesi imkanszdr.

28
c. Negatif Gelir Vergisi Negatif gelir vergisi deyimi, bir tr sosyal transfer harcamasn ifade etmektedir. Negatif gelir vergisi kavram ilk kez, Milton Friedman ve Daniel Moynihan adl iki Amerikal iktisat tarafndan ortaya atlmtr. Negatif gelir vergisi u ekilde uygulanacaktr. Buna gre, devlet hibir ekonomik faaliyette bulunmayacak ve tm hizmetler (temel hizmetler hari) piyasadan karlanacaktr. Devlet, bir geim snr belirleyerek bu snrn altnda olanlara ihtiya duyduu mal ve hizmetleri piyasadan temini iin, negatif gelir vergisi yoluyla bir gelir transferi yapacaktr.

29
KAMU GDERLER I- KAMU HARCAMALARININ TANIMI VE SINIRI Kamu ihtiyalarnn karlanmas amacyla yetkili kiilerce gerekletirilen, zaman ierisinde srekli artma eilimi ierisinde olan ve para eklinde yaplan demelere kamu gideri denilmektedir. Kamu giderini, dar ve geni anlamda olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. Buna gre, dar anlamda kamu giderleri, merkezi idare tarafndan gerekletirilen hizmetler dolaysyla yaplan giderleri, geni anlamda ise; merkezi idare, yerel ynetimler, kamu (merkezi ve yerel) giriimleri, sosyal gvenlik kurulularnn harcamalarn kapsamaktadr (Bu tanm Halil Nadaroluna gre deimektedir, Halil Nadarolunun dar kapsaml kamu harcamalar merkezi ve yerel idare olarak tanmlamaktadr). Kamu giderleri, toplumsal ihtiyalarn karlanabilmesi iin katlanlmas gereken nakdi masraflardr. Kamu giderleri ksaca, kamu hizmetlerinin sunulmas iin yaplan giderlerdir. Kamu giderlerinde, zel fayda ve kar amac olmayp, ama toplumsal faydadr. Kamu harcamalar kanunla yaplr (bte kanunu). st snr milli gelirdir ve milli geliri aamaz. II- KAMU GDERLERNN ARTII VE ARTII ETKLEYEN FAKTRLER A- KAMU GDERLERNDEK ARTIIN ANLAMI Kamu harcamalar dnyada deien yzyllardr srekli olarak deien ekonomik, sosyal, siyasal konjonktr nedeniyle, srekli olarak artm ve kamunun ekonomi iindeki grev ve fonksiyonlar srekli olarak genilemitir. Kamu harcamalarnn art kimi zaman sadece parasal olmu, kimi zaman ise reel olmutur. Kamu harcamalarnn sadece miktar olarak, dier bir ifade ile sadece parasal (nominal) olarak artt ve bu arta ramen kamu hizmetinde miktar olarak bir artn olmad durumlara grnte art, kamu harcamalarnn hem parasal hem hizmet miktar olarak artt durumlara ise gerek art denilmektedir. zetlersek, kamu harcamalar artarken kamu hizmetleri nicelik (miktar) ve nitelik (kalite) olarak artmyorsa grnte, artyorsa gerekte art ortaya kmaktadr. Grnte Art Nedenleri Para ekonomisinin yaygnlamas, Parann deerinin dmesi, Bte Usullerinin deimesi (safi usulden gayrisafi usule gei), lke snrlarnn ve nfusunun art, Kamulatrma, devletletirme. Gerekte Art Nedenleri Askeri (sava ve savunma giderleri), Teknolojik (hzl tren, iletiim teknolojisi vb.) Siyasi (liberal veya sosyalist bir iktidarn gelmesi), Ekonomik (krizler, byme ve kalknma abalar) Sosyal (kimsesizlere, dknlere yardm)

B. KAMU HARCAMALARINDAK ARTII AIKLAMAYA YNELK GRLER 1. Wagner Kanunu (Kamu Harcamalarnn Srekli Art Hipotezi): Adolph Wagner

tarafndan 1883 ylnda kamu giderlerinin art kanunu, formle edilmitir. Wagner ileri srd bu kanunda, devlet faaliyetlerinin srekli art iinde olduunu ve bu nedenle de kamu harcamalarnn srekli ykseli eilimi iine girdiini belirtmitir. Wagnere gre,

30
toplumun sosyal ynden gelimesi engellenemez. Bu gelime devlet faaliyetlerinin artna neden olmaktadr. Wagner; kamu harcamalarndaki art toplumun sosyal olarak geliimine bal olarak artan toplumsal ihtiyalarn karlanabilmesi iin devletin grev ve fonksiyonlarnn srekli olarak artmasna balamtr. Kamu faaliyetlerinin kamu

harcamalarnn srekli olarak, milli hasladan daha hzl ykseldiini belirtmitir. zetlersek, Wagner'e gre kamu harcamalarnn art devlet faaliyetlerindeki arta bal olarak (sanayileme, kentleme, toplumsal ve sosyal yapdaki deiim gibi) srekli artar ve ve kamu harcamalar art hz milli gelir art hzndan daha yksektir. 2. Peacock Wiseman Yaklam (Srama Tezi ve Yer Deitirme Hipotezi): Peacock ve Wiseman, 1961 ylnda yaptklar kamu harcamalar ile ilgili almada, kamu harcamalarndaki artn, kamu gelirlerindeki artla ilgili olduunu belirtmilerdir. Gre gre, ekonominin gelimesine bal olarak salanan vergi haslat sonucunda yaplan harcamalar, kamu harcamalarnn dzeyinde ykselme ortaya karmaktadr. Ayrca, Peacock ve Wisemana gre, savalar, depremler, ekonomik krizler vb. gibi byk bunalm dnemlerinde kamu harcamalarnn srama yapmaktadr. Devlet Kamu harcamalarndan yaanan bu art finanse etmek zere, vergi ykn artrr (olaan bir dnem iinde byk tepkiye neden olabilecek olan ve katlanlamaz olan vergi yknn). Toplum tarafndan kabul edilen bu vergilere kar diren sz konusu olaanst dnem ierisinde krl ve toplum bu vergilere alarak benimser (rnein, 1999 ylnda yaanan byk deprem felaketi sonras getirilen zel letiim Vergisi). Olaan st durum ortadan kalksa dahi vergilerin toplanmaya devam etmesi ve artan vergi haslat, bunalm sonras dnemlerde de kamu harcamalarnn eski dzeyine inmeden devam etmesine neden olur. Ksacas, Peacock-Wiseman, kamu harcamalarnn olaanst dnemde arttn (srama), bu dnemlerde vergilerin arttn ve artan kamu gelirlerinin kamu harcamalarn artrdn (yer deitirme) ifade etmilerdir. 3. Sosyal Refahn Artrlmas Yaklam: Pigou ve Dalton tarafndan ileri srlen gre gre, yaplan her bir harcama toplumsal refah dier bir ifade ile sosyal refah artryor ise harcama yaplmaya devam edilmelidir. Gre gre, toplanan her bir lira verginin yarataca maliyet ile bu vergiden toplanan gelirin harcanmas sonu elde edilen fayda eitleninceye kadar kamu harcamalar artmaya devam etmelidir. Burada nemli olan maksimum sosyal faydann salanabilmesidir. Ama, sosyal refahn maksimize edilmesi olup, bu dorultuda kamu harcamalarna yn verilmesi sz konusu olacaktr. Pigou-Dalton kamu harcamalarnn sosyal faydasnn, sosyal maliyetine eitleninceye kadar artrldn ifade etmilerdir. (MSM = MSF) 4. Maksimizasyon Yaklam: A.Downs, J.M. Buchanan ve G. Tullock tarafndan ileri srlen gre gre, demokrasi ile ynetilen lkelerde, siyasi partiler ve hkmetler kendi oylarn, semenler ise kendi, semenler de kendi gerek gelirlerini maksimum klmaya alrlar. Bu dnce etrafnda, semenlerin gelirlerini maksimize etmeye alarak onlarn oylarn almaya alan hkmetler, bu sayede semenleri memnun ederek iktidarda kalma sresini uzatmak iin daha fazla kamu harcamasnda bulunacaktr. Yaklama gre

31
semenler kamu hizmetlerine olan taleplerini aklamak istemezler ya da aklayamazlar (bedavaclk). 5. Ekonominin Gelime Srecinin Kamu Harcamalarn Etkiledii Yaklam Musgravee Gre: Ekonomik geliimini tamamlam bir lkenin eitim, salk vb. dier sosyal harcamalar artmaktadr. Buna gre, kamu harcamalarnn art daha ok sosyal harcamalardan kaynaklanmaktadr. Kamu harcamalarnn sava ve savunma harcamalar karldnda gerekte artmadn, sosyal harcamalarn milli gelire orannn sabit olduunu ve bu nedenle milli gelir arttka sosyal harcamalarn arttn ve dme gstermediini ifade etmektedir. zellikle gelimi lkelerde kamu harcamalarnn iinde sosyal harcamalarnn paynn dier kamu harcamalarna oran artt, dier kamu harcamalarnn azaldn ifade etmitir.. Rostowa Gre: Kamu giderlerinin art, ekonomik gelimeye baldr. Rostow, ekonomik bymenin salanmas bakmndan, kamu yatrmlarnn nem tadn ve devletin bu bakmdan iktisadi fonksiyonlara sahip olmasnn, kamu harcamalarn artrdn ileri srmtr. Farkl gelimilik dzeyinde bulunan her bir lkenin sosyo ekonomik ve siyasi niteliklerine bal olarak devlet deien byklklerde retimde bulunmu ve bulunmaktadr. Baz ekonomik ve sosyal faaliyetlerin devlet tarafndan yaplmas ve zel sektr tarafndan retilemeyen baz mal ve hizmetlerin devlet tarafndan retiliyor olmas kamu harcamalar zerinde etkileyici ve ynlendirici olmutur. 6. Baumol (Dengesiz Byme): Kamunun arlkl olarak daha verimsiz olan hizmetler sektrnde retim yaptn, bu nedenle artan hizmet talebini daha fazla harcama yaplarak karlandn, bu durum kamunun zel sektre gre daha hzl ve dengesiz bydn ifade etmitir. 7. Niskanen (Brokrasi): Brokratn kamu iletmesini zel bir iletme gibi grdn ve iletmenin karn makimize abasn kamu btesini makimize eklinde uyguladn ve bu nedenle kamu harcamalarnn arttn ifade etmektedir. 8. Odle (Politik Amalar Hipotezi): Odle gre smrlen lkelerde kamu harcamalar smrge aamasnda demir yolu, kpr, liman vb. alt yap harcamalar nedeniyle, ikinci aamada ise kamu harcamalar yabanc sermayenin geli amacna uygun olarak tevikler, desteklemeler, sanayi ve retim iin gerekli altyapya dnk olarak artar, nc aamada ise kamu harcamalar bamszlk sonras dnemdir ve ulusal ekonominin kurulmas iin kamu giriimleri, kamu bankalar eklinde artmaktadr. 10. Dier Grler - H. Carter: Kamu harcamalar Wagner'in dedii gibi srekli artar ancak her lkede farkl nedenlerden dolay artar. her lkede artn nedeni ayn deildir. - Solomon Fabricant: Kamu harcamalarnn srekli arttn dorulamtr. Her lkede farkl olacan ileri srmtr.

32
- Francesco Nitti: Kamu harcamalarnn art sava ve savunma harcamalarndan kaynaklanmaktadr. - Pyle: Kamu harcamalarnn art hznn her zaman deil, dnem nem milli gelir art hzndan daha yksek olduu iddia etmitir. - Colin Clark: Kamu harcamalarnn seviyensin milli gelirin %25i kadar olmas gerektiini savunur. III. KAMU GDERLERNN ETLER

dari (Organik) Harcamay yapan idari birimler itibari ile harcamalara snflandrma yaplmasdr. Harcamann A Bakanl, B Bakanl, C Kamu idaresi tarafndan yaplmas idari (organik) snflandrma; bunlarn Genel Bte Harcamas, Katma Bte Harcamas, zerk Bte Harcamas eklinde ayrlmas hukuki snflandrma, Yllk, Gelecek Yla Taan, Kesin veya Geici Harcamalar eklinde ayrlmas ekli snflandrma olarak tanmlanabilir.

Fonksiyonel Kamu giderleri, yaplacak harcama ile gerekletirilmesi ngrlen amalar dikkate alnmaktadr. rnein, eitim, savunma, salk, bayndrlk, genel giderler gibi eitli kalemler altnda giderlerin snflandrlmas yaplr. Fonksiyonel snflandrma sayesinde; Hizmet tekrar engellenmekte, Tasarruf salanmakta, Etkinlik ve verimlilik artmakta, Bir hizmet iin katlanlan toplam maliyet ortaya konulabilmektedir.

Bilimsel - Ekonomik ReelTransfer Karln bir mal veya hizmet alnan harcamalar reel, alnmayan harcamalar transfer harcamalardr. lk olarak Pigou tarafndan yaplan bir ayrmdr. Verimli-Verimsiz Milli hslada art salayan kamu gideri verimli, milli hslada art yaratmayan kamu harcamas ise verimsiz olarak kabul edilmektedir. Cari-Yatrm Bir bte dnemi iinde tketilen ve ayn dnemde faydas salanan, genellikle her yl tekrarlanan giderler cari, retim kapasitesini artran, kaynaklarn daha etkin kullanmn salayan ve milli geliri artran, faydas sonraki yllar salanan giderler yatrm harcamas olarak snflandrlr. Tketim mal ile ilgili harcamalar cari, sermaye birikimi ile ilgili harcamalar yatrm harcamalardr.

Dier Tasnif ekilleri AdiOlaanst: Her yl tekrarlanan giderler adi, bir yldan daha uzun sreli zaman aralklaryla ortaya kan giderler ise olaanst giderlerdir. Ksaca bir gider nceden ngrlebiliyorsa adi, ngrlemiyorsa olaanst giderdir. Cari harcamalar adi harcamadr. Zorunluhtiyari: Kuruluun belli bir dnemde, yapmas konusunda serbestiye sahip olmad giderler zorunlu, serbestiye sahip olduu giderler ise ihtiyaridir.

Toplam talep ve cari retim dzeyini deitiren karlndan mal ve hizmet alm olan harcamalar reel (gerek), cari retim ve toplam talep dzeyini deitirmeyen, karlnda mal ve hizmet alm olmayan harcamalar ise transfer harcamalardr. Cari ve Yatrm harcamalar reel harcamalardr. Sbvansiyon, dorudan gelir destei, i ve d bor faizi, burslar, malul-dul-yetim aylklar, KT aklar, zel bteli ve DDKBlerine yaplan hazine yardmlar, sosyal gvenlik kurulularnn aklarnn finansman transfer harcamasdr. Faydas bte yl ile snrl olan cari (snma ve aydnlatma giderleri, krtasiye almlar, malzeme alm, personel giderleri, yolluklar, demirba alm, kk onarm ve bakm ileri vb.).

33
Faydas yllara yaylan yatrm harcamas (yeni bina ina etmek ya da yeni bina satn almak, ett proje giderleri, tat alm, yol, kpr, baraj vb. yapm giderleri). Hem harcand yl hem de dier yllar fayda salayan kalknma-carisi (yatrm-carisi) (eitim ve salk harcamalar, bir hastane ina etmek yatrm, hastane snma ve aydnlatma giderleri yatrm-carisidir). Sermaye tekili transfer harcamas ise karlnda mal alnan ancak cari retim ve toplam talep dzeyine hibir katks olmayan harcamalardr (eski bir bina, arsa- arazi alm, kamulatrma, devletletirme harcamalardr).
Transfer Harcamalarnn Tasnifi ktisadi, Sosyal ve Mali retimin artrlmasna ynelik yaplan transfer harcamalar iktisadi, kamu kurum ve kurulularn finansman aklarnn kapatlmas amacyla yaplan transfer harcamalar mali, dk gelirli baz gelir gruplarna ynelik olarak yaam standartlarn ykseltmek amacyla yaplan transfer harcamalar sosyal nitelikli transfer harcamalardr. Gelir - Sermaye Transfer harcamas lke ierisinde yapldn gelirin bir bireyden ya da gruptan dier birey ya da gruba aktarr. Bunun dnda lkeler aras yaplrsa bir lkeden dierine sermaye transferi sz konusudur (d bor faizi, sava tazminat vb.) Dolayl-Dolaysz Transfer harcamasnn yapld birey ya da grubun geliri dorudan artyor ise dolaysz, dorudan artrmyor ise dolayl transfer harcamasdr. Faiz, burs, dorudan gelir destei vb. dolaysz, sbvansiyon, iktisadi amal mali yardmlar dolayl transfer harcamalardr.

Transfer harcamalar ayni ve nakdi olarak yaplabilir. Nakdi transfer iktisadi, mali ve sosyal mal yaplabilirken ayni transferler sadece sosyal amal yani kiinin zel durumuna gre gelir dalmn dzenlemek zere yaplr. Sbvansiyon, fiyat hareketlerini kontrol iin yaplan mali yardmlardr. Sbvansiyonlar retim ve tketim sbvansiyonlar olarak ayrlabilir. retim sbvansiyonlar retimi tevik etmek iin, tketim sbvansiyonlar ise piyasa fiyatn aa ekmek iin kullanlr. Sbvansiyonlar ayni transferlere gre objektiftir, ayni transferler ise kiiye zel ve sbjektiftir. IV- KAMUSAL HARCAMA POLTKALARININ SEM A. Sosyal Fayda Maliyet Analizi Fayda -maliyet analizini ilk yapan kii Dupuitdir. Sosyal fayda maliyet analizi daha ok kamu yatrm projelerine uygulanmaktadr. nk cari harcamalar, daha ok ksa vadeli olduklarndan olas yanl kararlardan dnmek mmkndr. Oysa yatrm projeleri, uzun vadeli harcama programlar olduu iin, balangta etkinlik analizlerinin titiz biimde yaplmas gerekmektedir. unu da belirtmek gerekir ki, cari harcamalarla yatrm harcamalarnn sonular asndan her zaman vadeye gre bir snflama yapmak mmkn olmayabilir. rnek, eitim harcamalar asndan retmen maalar, orta dnemde eitim etkinliini artracak niteliktedir. Sosyal fayda maliyet analizi asndan en nemli konulardan biri fayda ve maliyetlerin belirlenmesidir.

34
Faydalarn Belirlenmesi: Projenin deerlendirilmesinde faydalar; dorudan-dolayl; gerek-parasal ve maddi ve maddi olmayan faydalar olarak belirlemek mmkndr. Maliyetlerin Belirlenmesi: Bir kamu yatrm projesinde maliyetleri; dorudan-dolayl maliyet, yatrm-iletme bakm maliyeti, gerek-parasal maliyet, maddi-maddi olmayan maliyetler eklinde snflamak mmkndr. Projenin Fayda ve Maliyetlerinin lmlenmesi: Fayda maliyetlerin lmlenmesinde zel sektr projelerinde kullanlmayan iki deerleme lt yer almaktadr. Glge Fiyat: Bu fayda ve maliyetlerin lmlenmesinde piyasa fiyat yerine glge fiyatlar kullanlmaktadr. zellikle gelimekte olan lkelerde piyasa ekonomisinin gelimemesi, sermayenin belirli gruplarda toplanmas, ekonomik kurumlarn yetersizlii vb. nedenlerden dolay, piyasa fiyat yerine glge fiyat kullanlmaktadr. Glge fiyat, herhangi bir maln marjinal maliyetinin parasal ifadesi olarak tanmlanabilmektedir. Sosyal skonto Oran: Sosyal iskonto oran, kamu yatrmlarnn gelecekteki fayda ve maliyetlerini bugnk deere eitleyen faiz oran olarak tanmlanmaktadr. Buna sosyal faiz oran ad da verilmektedir. VKAMU HARCAMALARININ EKONOM ZERNDEK ETKLERNE LKN

GRLER - H. Daltona Gre: Savunma giderleri ekonomik anlamda israftr ve milli geliri olumsuz etkiler. Dalton'a gre transfer harcamalarnn fiyat zerinden tketiciye yansmas iin talep esnekliinin sonsuz olmas gerekmektedir. Dier taraftan Sbvanse edilen maln talep esneklii dkse ya da arz esnekliinden kkse bu durumda sbvansiyonun byk ksm reticiye yansmaktadr. Arz ve talep esnekliinin sabit olmas halinde de sbvansiyon fiyat deitirmeyeceinden yine tketiciye yansmamaktadr. Esnekliin sonsuz olmas halinde fiyat re sbvansiyon tamamen tketiciye yansmaktadr. - Pigou Etkisi: Devlet harcamalarnn azaltlmasnn bireylere faydadan ok zarar getireceini savunur ve kamu harcamalarnn azalmasnn talebi daraltacan iddia eder. Pigou kamu harcamalarnn azaltlmasnn milli geliri drebileceini ileri srmektedir. Kamu harcamalarnn azalmasnn milli gelirde yaratt bu etkiye Pigou Etkisi denilmektedir. Pigou etkisi iktisatta, para deerini dmesinin serveti ve buna bal olarakda tketimi artrdn ifade eder. Den para deeri, servet sahi olan bireylerin sahip olduklar servetin deerini artrr, bu da tketimi kamlar. - Dlama Etkisi: Monetaristlere gre, kamu harcamalarnn artmas, faizleri artrr. Faizlerin artmas ise zel yatrmlar azaltr. Ksaca kamu harcamalarnn artmas, zel yatmlar azalmasna neden olur. KAMU GELRLER I. KAMU GELRNN TANIMI

35
Devletin yklendii fonksiyonlar gerekletirmek amacyla, anayasal snrlar iinde bavurduu ve deerlendirdii eitli kaynaklardan elde ettii gelirin tmne, kamu geliri denilmektedir. Kamu gelirlerini, dar anlamda ve geni anlamda olmak zere de belirtilebilir. Dar anlamda kamu geliri, merkezi ynetim tarafndan eitli kaynaklardan elde edilen gelirleri ifade etmektedir. Geni anlamda ise, yerel ynetim kurulularnn, parafiskal kurumlarn ve kamu iktisadi teebbslerinin gelirlerini de dikkate alnmak suretiyle ifade edilmektedir. Ayrca cebrilik asndan da dar ve geni tanm yaplabilmektedir. Dar anlamda kamu gelirleri cebri nitelikte dier bir ifade ile devletin egemenlik gcne dayanan gelirler iken, geni anlamda kamu gelirleri cebri olsun olmasn her trl geliri kapsamaktadr. II. KAMU GELRLERNN ETLER VE AYIRIMI A. KAMU GELRLERNN ETLER Vergiler: Devletin en nemli gelir kayna olan vergilerin, karlksz ve devletin egemenlik gcne dayanarak toplanan (cebri) gelirlerdir. Harlar: Baz kamu hizmetlerinde toplumsal faydadan te bireysel fayda ve yararlanma sz konusudur. Salanan zel fayda nedeni ile fayday salayan bireylerin hizmet maliyetine belirli lde katlmas karlnda alnan bedellerdir. Cebridir ancak karl ve zel faydas olan bir unsurdur. Katk pay olarak da ifade edilir. Resimler: bir birey ya da kurumun bir eylemi gerekletirebilmek iin devletin yetkili organlarn ald izin karl dedii bedeldir. rnein; ithalat yaplabilmesi iin denen ithalat resmi veya limanlarda mal giri-k iin alnan rhtm resmi vb. erefiyeler: Bir kamu idaresinin herhangi bir yerde yapt bayndrlk hizmeti sonucunda o blgede yaayan vatandalara iki farkl fayda salar, biri blgedeki emlaklerin deerinin artmas bir dieri de bu bayndrlk hizmetlerinin blge halkna salayaca toplumsal fayda. lk faydaya bal olarak hizmeti yerine getiren kamu idaresinin bu faydadan yaralananlardan bu hizmetin maliyetine ortak etmesi karl ald bedeldir. Baz kaynaklara gre harcamalara katlm pay olarak da ifade edilmektedir. Parafiskal Gelirler: Kamu veya yar kamu kurumu niteliindeki ekonomik, sosyal ve mesleki kurulularnn, bu kurulua ye kiilerden yine bu kurulua ye kiilere sunacaklar hizmetlere karlk olarak topladklar prim , aidat vb. ekillerdeki gelirlere denilmektedir. Bu tr gelirler bte iersinde yer almayp, sz konusu kuruluun btesinde yer alrlar, cebren toplandklar iin vergiye, karl olduu iin harca benzemektedirler. Parafiskal gelirler vergi benzeri olarak nitelenir ve en nemli zellikleri kendi kurum btelerinde yer almalar ve genel bteye kayt edilmemeleridir. Para ve Vergi Cezalar: Gerek para cezalarnda, gerekse vergi cezalarnda ama gelir elde etmek deildir. Ama yasalara uygun davranlmasn salamaktr. Bu ekilde gerei gibi davranta bulunmayan kiilere uygulanan para ve vergi cezalar, sonu olarak kamu geliri yaratmaktadr.

36
Mlk ve Teebbs Gelirleri (Mamelek Gelirleri, Patrimuan): Kamunun tanr veya tanmaz mal ve haklardan iletilmesi veya kiralanmas karl elde ettii gelirlerdir. Karl olan gelirlerdir. Kamunun zel sektrde bulunduu faaliyetler sonucu elde ettii gelirlerde bu kapsamdadr. Devletin kurduu kamu giriimleri; mali tekeller, doal tekeller ve kamu iktisadi teebbsler olarak snflandrlabilir. zeletirme Gelirleri: Devlete ait iletmelerin zel sektre devredilmesinden salanan gelirlerdir. Borlanma Gelirleri: Kamu gelirlerinin kamu giderlerini karlayamad noktada devlet borlanmaya gider. Klasik maliyecilere gre bor bir kamu geliri deildir. Modern maliyeciler ise borlanmay bir kamu geliri olarak grmlerdir. Fonlar: Belirli bir amacn gerekletirilebilmesi iin ayrlm olan ve gereinde kullanlmak zere bir hesapta hazr tutulan paralardr. Fonlar bte ii ve d olmak zere ikiye ayrlr. Buna gre bte ii fon, bteden denek ayrlmas yntemiyle tamamen bte kaynaklarndan beslenen, ancak toplu olarak ayrlan bir denein harcama kalemlerine datmnda yetkinin yrtmeye brakld fonlardr. Bte d fon ise, kayna bte kanunu dnda ya da ksmen bte kanunu ksmen de zel kanun ya da kararlarla salanan fonlardr. Para Basmaktan Doan Gelirler: Senyoraj geliri olarak da ifade edilen bu gelirler, sz konusu tercihlere bal olarak nemli fonksiyon grebilmektedir. Senyoraj basit bir tanmlamayla, devletin para basmak suretiyle elde ettii reel gelir olup, sonu olarak; ekonomide enflasyon yaratlacandan dolay para arzndaki artn reel deeri senyoraj gelirini verecektir. Devalasyon Gelirleri: Dviz kurun deerlenmesi yada yerli parann dviz karsnda deer kaybetmesi anlamna gelen devalasyon ile devletin dviz kaynaklarnn yerli para deeri zerinden, deeri artmaktadr. Genellikle cebri bir yoldur. Dier Kamu Gelirleri: Dolayl olarak gelir yaratan ya da toplam kamu gelirleri ierisindeki nemi fazla olmayan baka gelir kaynaklar olarak, ba ve yardmlar, ganimetler, devlete intikal eden mallar belirtilebilir. Vergi karlksz ve cebri, resim, har, erefiye ve parafiskal gelirler karlkl ve cebridir. Mali tekeller, para politikas (senyoraj) gelirleri de cebridir. Parafiskal gelirler vergi benzeri olarak nitelenir ve en nemli zellikleri kendi kurum btelerinde yer almalar ve genel bteye kayt edilmemeleridir. Resim bir izin karl, erefiye bayndrlk hizmeti karl (emlakin deer artndan), har ise hizmetten faydalann hizmet maliyetine katlm bedeli olarak alnr. Bu bedellerin ne kadar olacan (maliyetin altnda m yoksa zerinde mi gibi) belirleyen siyasal erktir. Vergi politik fiyat, resim har, erefiye ve parafiskal gelirler yar politik fiyat, zel mallarn fiyat ise piyasa fiyat olarak adlandrlr.

37
B. KAMU GELRLERNN AYIRIMI

Cebirlik Asndan Kamu gelirleri, cebrilik kriterine gre, cebre dayanan ve cebre dayanmayan kamu gelirleri olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Vergiler, harlar, cezalar, tazminatlar cebri gelirler arasnda, mlk ve teebbs gelirleri ile zorunlu olmalar hali dnda borlanma gelirleri ise cebre dayanmayan gelirler arasnda kabul olunmaktadr.

Salandklar Kaynan Nitelikleri Asndan Ayrm Bu kritere gre kamu gelirleri, zel ekonomi gelirleri ve kamu ekonomisi gelirleri olarak iki grupta ele alnmaktadr. Devletin, piyasa kurallar iinde ve zel hukuk kurallarna uygun bir ekilde gerekletirdii faaliyetlerden salam olduu gelirlere, zel ekonomi gelirleri denilmektedir. Devletin kamu ekonomisi gelirleri olarak elde ettii gelirlere vergi, resim, har rnek olarak verilebilir.

Gelirin Sreklilii Asndan Ayrm Kamu gelirleri, gelirin sreklilii asndan adi ve olaanst gelirler olmak zere iki grupta incelenebilmektedir. Bunlardan normal ve allagelmi kamu hizmetlerinin gerekletirilebilmesi amacyla, her yl tekrarlanr nitelikteki ve srekli gelir yaratr kaynaklardan elde edilen gelirlere adi, genellikle ani ekilde ortaya kan ve nceden ngrlmesi olana bulunmayan kamu giderlerini karlamaya ynelik gelirlere ise, olaanst gelirlerdir.

III. VERG TEORS VE UYGULAMASI A. VERGNN TANIMI, AMALARI ve KAPSAMI

Tanm Kamusal hizmetlerin finansman iin, gerek veya tzel kiilerin gelir, servet veya harcamalar zerinden karlksz ve cebren alnan parasal deerlerdir. Buna gre verginin nitelikleri; Karlksdr, Parasal deerlerdir, ayni deerler deildir, Kamu hizmetlerinin finansman iin toplanr, Cebren toplanr, Gerek veya tzel kiilerden alnr, Gelir, servet veya harcama zerinden alnr.

Amalar Verginin amalar mali (fiskal) ve mali olmayan (ekstra fiskal) amalar olmak zere ayrlabilir. Fiskal Verginin kamu hizmetlerin finansman iin toplanmasdr. Bu ama yerine getirilirken vergi yknn adil dalmna dikkat edilmeli ve vergi yk mmkn olduunca asgari dzeyde tutulmaldr. Ekstra Fiskal Gelir dalmnda adaleti salamas sosyal, iktisadi byme ve kalknmay salamas, ekonomik istikrar salamas vb. fonksiyonlar da ekonomik fonksiyonudur.

B. VERGY AIKLAYAN GRLER

38

Fayda Teorisine- Mbadele Esasna Gre Aklayan (Sosyal Mukavele Anlay J.J. Roussea) Vergiyi devlet hizmetinin karl olarak grmektedirler. Sigorta Primi Gr (Montesquieu, Emile de Girardin) Devlet bireylerin mal ve can gvenliini salad iin vergi bireylerin devlete dedikleri sigorta primi gibi grlmektedir. Sosyal retim Giderlerine Katlm Pay Teorisi (Theirs, Victor Mnier, Emile de Girardin, Duc de Broglie, De Marco, A. De Viti) Tm gerek ve tzel bireyler birer retici ve toplum bu reticilerin oluturduu bir birliktir. Devlet bu reticiler birliinin genel giderlerini karlamakta ve bu giderlere retici birimlerin katks vergidir.

Deiim Gr (Montesquieu, Proudhon, Locke, Lorey, Musgrave, Hobbes ve Von Wieser) Vergi, devletin sunduu hizmetlerin bedelidir. Vergiyi hizmet bedeli sayan gr olarak da bilinir.

Egemenlik Hakkna Dayanarak Aklayan, ktidar Kuram (A. Smith, J.S. Mill, Dalton, Pigou) Vergi, devletin kamu hizmetlerini yapmak iin egemenlik gcne dayanarak bireylerinden cebren ald deerdir. Temeli organik devlet grne dayanr.

Not: Vergi kapsam olarak deerlendirilmeden nce vergilendirme yetkisinden bahsedilmelidir. Buna gre vergilendirme yetkisi; devletin veya yetkili klaca organlarn vergiyi koyma, kaldrma ve vergiye ilikin usul ve esaslar belirleme yetkisidir. Dar anlamda vergilendirme yetkisi sadece vergiyi, geni anlamda vergilendirme yetkisi vergi, resim, har, erefiye ve benzeri mali ykmllkleri yani ve parafiskal ykmllkleri de kapsamaktadr. C. VERG LE LGL TEMEL KAVRAMLAR Verginin Konusu: Verginin zerine konulduu, dorudan ya da dolayl olarak kaynan oluturduu iktisadi unsurdur. Verginin Matrah: Verginin matrah, verginin zerinden hesapland deer veya miktar olarak tanmlanabilmektedir. Vergi matrah, deer olabilecei gibi, miktar da olabilmektedir. Miktarn esas alnmas suretiyle vergi uygulamasna miktar esas ya da spesifik vergiler, deerin esas alnmas suretiyle vergi uygulamasna ise, deer esas ya da ad valorem vergiler denilmektedir. Matrah belirleme usulleri;

39
Matrah Trleri ve Belirleme Usulleri Matrah Trleri Ad valorem Vergi: Matrahn vergi konusu unsurun deeri zerinden hesaplanmas (evin deeri, elde edilen safi gelir, tatn deeri vb.). Spesifik Vergi: Vergi konusu unsurun arl, uzunluu, says gibi fiziksel miktar deeri zerinden hesaplanmas (arac arl, motor gc, evin veya arazinin kaplad alan vb.). Matrah Belirleme Usulleri Beyan Usul: Mkellefin kendisinin kanunda belirtilen ekil ve esaslara gre matrahn vergi idaresine bildirmesidir. Basit Usul: Hesap dnemi iersinde elde edilen haslat ile giderler arasndaki farka gre matrahn hesaplanmasdr. Hesaplama gelir ve giderleri gsteren belgelere gre yaplr. Karineler Usul: Mkellefe ait d belirtilere gre belirlenir. (Kap pencere says, sahip olunan hayvan says vb.). darece Takdir Usul: Vergi idaresi tarafndan matrahn tespit edilmesidir. Matrahn tespitine ilikin glklerin var olmas durumunda idarenin takdir yetkisini kullanmasdr. dare takdir komisyonlar kanal ile veya d belirtilere gre hesaplama yapabilir Gtr Usul: Matrahn idare tarafndan belirlenmesidir. Ancak idarenin takdir usul ve karine usul gibi mkelleflerin matrah tek tek deil mkellefler gruplara ayrtrlarak matrahlarnn belirlenmesidir.

Vergi Mkellefi: Vergi kanunlar gereince zerine vergi borcu den kiidir. Vergi Sorumlusu: Bakasna ait vergi dolaysyla, alacakl vergi dairesine muhatap olan ve verginin denmesinden sorumlu olan kiiye vergi sorumlusu denilmektedir. - Kanuni mkellef=kanuni yklenici=kanuni anlamda gerek mkellef - Arac mkellef=vergiyi yanstan=arac ykml=arac tayc - Gerek mkellef=iktisadi anlamda gerek mkellef=vergi yklenicisi=vergi taycs - Vergi sorumlusu=vergi devlerine ilikin mkellef=vergi nedeni ile geliri ve serveti azalmayan kii Vergi Muafl ve stisnas: Vergi kanunlarna gre, vergilendirilmesi gereken kii ya da kii gruplarnn vergi d braklmasna vergi muafiyeti, vergi istisnas ise, vergi kanunlarna gre vergilendirilmesi gereken vergi konularnn ayn veya baka kanunlarla ksmen ya da tamamen vergi d braklmasdr. Muafiyet sbjektif, istisna objektiftir. Verginin Tarh, Tebli, Tahakkuk ve Tahsili Verginin Tarh: Bir mkellefin demesi gereken vergi tutarnn hesaplanmas, hazine

adna bir vergi alacann belirlenmesi iin yaplan bir idari ilem niteliindedir.

40
Tarh ekilleri ( Yntemleri veya Esaslar) Beyana Dayal Tarh Mkellefin veya vergi sorumlusunun vergi idaresine yapaca bayana gre yaplan tarh ilemidir. Gelir, kurumlar, KDV, TV gibi vergiler mkellef veya sorumlunun beyanna dayanlarak tarh edilir. kmalen Tarhiyat Bir vergi tarh edildikten sonra defter, kayt, belge veya kanuni llere gre matrahn eksik hesaplandn n veya yeni bir matrahn tespit edilmesi sonucu idare tarafndan yaplan ikinci tarh ilemidir. Resen Tarhiyat Matrahn tamamen veya ksmen tespit edilmesinde ortaya kan glkler nedeniyle vergi idaresinin tespit ettii matraha gre tarh ileminin yaplmasdr (Matrah takdir komisyonu veya vergi inceleme elemannn raporuna gre yaplabilir). darece Tarh Mkellefin kanunen belirlene srede vergi idaresine mracaat etmemesi veya zerine den devleri yapmamas nedeniyle, vergi idaresinin kanunda belirtilen matrahlar zerinden tarhiyat yapmasdr. Tahrire Dayal Tarh Vergi kanunlarnda belirlenen cetveller zerinden verginin tarh edilerek, verginin tahrir ihbarnamesi ile tebli edilmesidir. Eski bir yntem olup, gnmzde mevcut deildir.

Not: Ayrca vergi hatalarnn dzeltilmesi yoluyla tarh, gtr usulde ve karineler usul ile tarh yntemleri de vardr. Verginin Teblii: Tarh ileminin sonulandrlmasndan sonra verginin mkellefe

bildirilmesidir. Verginin Tahakkuku: Verginin denebilir aamaya gelmesi olarak tanmlanan verginin

tahakkuku, tarh ve mkellefe tebli olunan vergi ile ilgili olarak herhangi bir uyumazln sz konusu olmamas veya var ise, uyumazln zmlenmesi sonucunda kesinlemesinden sonra ortaya kabilmektedir. Verginin Tahsili: deme nakdi olabilecei gibi, eski alarda olduu gibi aynide olabilir.

Ancak, gnmzde deme nakdi olmakta, ayni deme kabul edilmemektedir. Verginin tahsil usulleri ise aadaki tabloda zetlenmektedir.

41

Verginin Mkellefe Yatrlmas Vergi, mkellef tarafndan, yasalarn ngrd dnemlerde ve taksitler halinde ilgili vergi dairesine denmektedir.

Yetkili Kiiler Tarafndan Verginin Toplanmas ltizam Usul: Vergi tahsilatnn belirli bir bedel karlnda nc kiilere braklmasdr. hale Usul: Getirecei toplam vergi haslat zerinden en dk oranda pay isteyene vergi toplama yetkisinin verilmesidir. Temsilciler Araclyla Tahsil Usul: Verginin toplum iinden seilen baz kiiler araclyla tarh ve tahsili yoluna gidilmesidir. Devlet Memurlar Eliyle Tahsil Usul: Verginin, devletin aylkl memurlar araclyla toplanmasdr. Verginin Kaynakta Kesilmesi Usul: Verginin, gelir kuruluunca deil, doduu kaynakta bakalar tarafndan hesaplanp tahsili usuldr. Burada vergi, doduu anda ve kaynakta kesilerek daha sonra gelir kuruluuna yatrlmaktadr.

Dier Tahsil Usulleri Pul ve bandrol yaptrlmas, kayt dlmesi vb. ekilde

Vergi Alacan Sona Erdiren Dier Durumlar: - denmesi: Vergi borcunun mkellef tarafndan denmesi, - Terkin: Mkellefin vergi borcunun silinmesidir. Mkellefin vergi borcu doal afet, vergi hatalarnn dzeltilmesi, yarg kararlar, tahsilden veya tahakkuktan vazgeme eklinde olabilir. - Zamanam: Vergi borcunun belirli bir zaman ierisinde vergi idaresi tarafndan talep edilmemesi sonucu sona ermesidir. Buradaki zamanam hak drc zamanam niteliindedir. - Verginin Mahsubu ve Takas: Bir verginin daha nce denmi olan ksmnn vergi borcundan drlmesine verginin mahsubu denir. Ayn trden karlkl ve muaccel olan iki borcun mbadele edilmesine verginin takas denir. Takasn mahsuptan fark ayn trden ve muaccel iki borcun olmas, takasn tahsil mahsubun ise tarh aamasnda gereklemesidir. - Af: dari, siyasi ve bazen de ekonomik nedenlerle devletin vergi veya vergi alacana bal olan vergi cezalarnn silinmesidir. Vergi bilincinin zedeleyen, mkellefler aras eitlii bozan bir unsurdur. - Uzlama: Vergi mkellefi ile vergi idaresi arasndaki uyumazln idari amada zm ile vergi borcu ksmen indirilebilir. Vergiden Kanma ve Vergi Kaakl: Vergiden kanma, vergiyi douran olaya neden olunmamas suretiyle vergi yknn dnda kalma abasdr. Vergi kaakl, vergi borcu domu olmasna ramen, vergi kanunlarna aykr den hareketlerle, verginin hi denmemesi veya ksmen denmesi olarak belirtilebilmektedir.

42
ifte Vergi: ifte vergileme olay, ayn vergi konusu zerinden birden fazla vergi alnmas veya ayn vergi konusu zerinde birden fazla vergileme yetkisinin atmas olarak ifade edilmektedir. ifte vergilendirme ekonomik ve hukuki anlamda ikiye ayrlmaktadr. Ayn konu zerinde ayn verginin birden fazla vergilendirme yetkisinin akarak alnmas hukuki, ayn konu zerinden ayn nitelikte, farkl birden fazla vergi alnmas iktisadi anlamda ifte vergilendirmedir. (Bir kazan zerinden nce kurumlar vergisi, daha sonra gelir vergisi alnmas iktisadi anlamda, Ankara Bykehir Belediyesi ile Krkkale Belediyesinin snr zerinde olan bir arazi zerinden her iki belediyenin de Emlak Vergisi almas hukuki anlamda ifte vergilendirmedir). Vergi adesi: Vergi kanunlarna gre alnmamas gerekirken alnm olan veya

kanunlara gre alnmas gerekenden daha fazla tahsil edilmi olan vergilerin, mkelleflerine geri verilmesidir. Vergi Maliyeti: Ak ve gizli maliyet olarak ikiye ayrlmaktadr. Verginin ak maliyeti, gelir rgtnn vergi toplamak iin katland her trl maliyet (aydnlatma, stma vb). Verginin gizli maliyeti, mkelleflerin vergi ile ilgili ykmllklerini yerine getirirken katland maliyete denir. Vergi Harcamalar: Bir vergi konulmas ve uygulamas iin gerekli temel dzenleme olmayan, baz mkellef gruplarnn ykn azaltmak, tevik etmek, ynetimi kolaylatrmak ve benzeri nedenlerle tannan muafiyet, istisna ve indirimlerin yol at kayb ifade etmektedir. Vergi Erozyonu: Vergi harcamalarnn art ve vergi kaakl ile vergiden kanmann bymesi dolaysyla, vergi haslatnn anmasdr. Vergi Kapasitesi: Vergi kapasitesi, toplumun asgari geim dzeyinin zerindeki gelir toplamn ifade etmektedir. Dier bir ifadeyle, vergiye dayanma gcnn snrlarn ifade eder. Nfus, milli gelir, gelir dalm, mkelleflerin vergiye kar tepkileri (vergiden kanma, kaaklk vb.) vergileme kapasitesini etkilemektedir. Vergi Gayreti: Vergi gayreti; bir lkede bulunduu tahmin edilen vergi kapasitesi ile fiili vergi haslat arasndaki oransal ilikidir. Vergi gayretini ise yukardaki unsurlarn yan sra siyasi otorite dorudan etkilemektedir Vergi Gayreti = Fiili Vergi Haslat / Vergi Kapasitesi Verginin Gelir Esneklii ve Vergi Canll: Verginin gelir esneklii, vergi gelirlerindeki art yzdesinin, milli gelirin nominal art yzdesine oranlanmas ile elde edilen rakamdr. Birden byk olmas verginin gelir esnekliini yksek olduunu ve milli gelirdeki arttan daha hzl arttn, kk olmas ise gelir esnekliinin dk olduunu gstermektedir. Verginin canll ise, vergide yaplan bir deiiklik sonras gelir esnekliinin hesaplanmasdr. Ksaca yaplan deiiklii vergi gelir esnekliinde yaratt etkidir. Eer

43
yaplan deiiklik halinde verginin gelir esneklii birden bykse vergi canll yksek, birden kk ise dk demektir. Vergi Bilinci ve Vergi Ahlak: Vergi bilinci, bireyin vergi gelirlerinin kamu giderlerini finansman iin toplandnn bilincinde olmasdr. Daha ak bir ifadeyle, bireyin kendisine sunulan kamu hizmetlerine katlm pay olarak vergi demesi gerektiinin bilincinde olmasdr. Vergi ahlak, bireyin vergi devlerine ilikin (ekli ve maddi devler) ykmllklerini kanun, ynetmelik vb. unsurlarda dzenlenmi ekil ve kurallara uygum ekilde tam olarak yerine getirmesidir. Vergi bilinci yksek olan lkelerde vergi ahlak da yksektir (vergi bilinci ve vergi ahlak) doru orantldr. Vergi bilinci lkenin eitim dzeyi, gelir dalm, kltrel farkllklar, devletin sunduu hizmetlerin etkinlii gibi unsurlar etkilemektedir. Verginin Amortisman: Bir mal veya hak zerine konulan bir vergi nedeniyle o mal veya hakkn deerinin piyasadaki cari faiz oranna karlk geldii miktarda azalmasdr. Verginin Kapitilizasyonu: Bir mal ve hak zerindeki verginin kaldrlmas sonu, sz konusu mal veya hakkn deerinde meydana gelen arttr. Verginin Dntrlmesi: Vergi nedeniyle bir giriimcinin maliyetindeki art veya net kazancndaki dn giriimci tarafndan giderilerek, vergi ncesi duruma dnlmesidir. Taksflasyon: Yksek enflasyon ve yksek vergi yknn bir arada olmasdr. Mali Anestezi: Mali ykmllklerin, muhataplar tarafndan farkna varlmadan yerine getirilmesini ifade etmektedir. Dolal vergiler mali anesteziye daha yatkn vergilerdir. rnein, TV, KDV gibi vergilerin etkisi ok fazla hissedilmez. Vergi Planlanmas: Mikro anlamda vergi planlamas, mkellefin yasalara dayanarak vergi ykn asgariye indirme abas, makro anlamda vergi planlamas, devletin en uygun kaynaklardan, en uygun miktar ve ekilde vergi almasdr. Mali Tevzin (Akal Denkletirme): Merkezi ve yerel idarenin grev ve yetkileri ve buna bal olarak gelir ve giderleri paylamas, dier bir ifade ile faaliyet ve yetki kapsam ve snrlarnn izilmesidir. Vergi Cenneti: Yerleik olmayan sermayeye, sermayenin bulunduu lkedeki vergi ykmllklerinden daha az ykmllk salamas dier bir ifade ile daha fazla avantaj salamasdr. Vergi Rekabeti: lkelerin dk vergi oran uygulayarak uluslararas sermayeyi kendilerine ekme abasdr. Transfer Fiyatlandrmas: Bir firmann balantl olduu alt ve ana irketlerle veya ubelerle yapm olduu mal ve hizmet alm-satmnda uygulad fiyattr.

44
Vergi Uyumlatrmas: Bir ok lkenin vergi mevzuatlarnn birbirine yaknlatrlmasdr. lkelerin ayn vergi sisteminin uygulamas deil birbirine yakn vergi sistemlerini uygulamasn amalar. Vergi Koordinasyonu: AB yesi lkelerin vergilendirme yetkisinden vazgemeden snr tesi ilemler ile ilgili vergisel engelleri kaldrmalardr. Vergi engeli: Mkellefin nominal (parasal) gelirinin artarak, artan oranl tarifede daha yksek oranl gelir dilimlerine karak vergi yknn artmasna neden olmas. Var - k lkesi Prensibi: Bir maln bir lkeden baka bir lkeye ihra edilmesi halinde,

Mal zerinden, mal ihra eden lkede (mal satan lke) daha nce tahsil edilen
KDVnin iade edilerek maln ihra edilmesi ve mal ithal eden (mal satn alan lkede) lkede maln KDVya tabi tutulmas ilemine var lkesinde vergilendirme prensibi (ilkesi) denilmektedir.

Mal zerinden, mal ihra eden lkede (mal satan lke) daha nce tahsil edilen
KDVnin iade edilmeyerek, maln ithal eden lkede (mal satn alan lkede) mal zerinden tahsil edilecek KDVden dlmesi ilemine k lkesi vergilendirme prensibi (ilkesi) denilmektedir. Vergi Takozu: Vergi ve vergi benzeri ykmllklerin (parafiskal yk) iveren zerinde oluturduu mali klfete vergi takozu denilmektedir. Vergi Tatili: Belirli vergi konularndan ya da kiilerden, belirli bir sre vergi alnmamasna vergi tatili denilmektedir. lkemizde de uygulanmaktadr. Ama, baz retim veya tketim faaliyetlerinin desteklemektir. rnein, zel okullardan 5 vergilendirme dnemi boyunca gelir vergisi alnmamaktadr. Vergi Grevi: Halkn vergiye kar tepki olarak vergi dememesidir. ok nadir grlen bu olay, toplu olabilecei gibi ayn zamanda kiisel bir eylem trdr de. Kiisel olanna daha ok verginin reddi denilmektedir. Vergi Kamas: Vergi nedekiyle retici ve tketici rantndaki azalma ya da dier bir ifadeyle fayda kabn ifade eder. Ksacas verginin retici tketici refahndaki ek fayda kabdr. Tobin Vergisi: Kambiyo ilemlerinde vergi alnmasdr. Bu yolla speklatif sermaye hareketlerinin maliyeti artp karll drlmekte ve speklatif sermaye hareketleri azaltlmaya allmaktadr. Ramsey Vergileme: Ramsey vergilemede etkinlik iin fiyat esneklii dk mallarn daha fazla vergilendirilmesi gerektiini ileri srmtr. Bylece, talep esneklii dk olan bu mallarn vergi nedeniyle fiyat ne kadar artarsa artsn talebinin fazla deiememekte, dier taraftan da vergi ile piyasaya mdahale edilmemektedir (talep ve arza).

45
Tanzi Etkisi: Tanzi, kamu gelirlerinin enflasyonist dnemlerde reel olarak gerilediini ifade etmitir. Tanziye gre vergiyi douran olay ile verginin tahsili arasndaki srede gerekleen enflasyonun vergi gelirlerini reel olarak azaltmaktadr (tanzi etkisi ya da olivertanzi etkisi), D. VERGLEME LKELER Vergileme ilkeleri, verginin mali (fiskal) ve mali olmayan amalarn (ekstra fiskal) etkin bir biimde ulalabilmesi iin uyulmas gereken kurallardr. Klasik lkeler A. Wagnerin Vergileme lkeleri Mali lkeler: Maliye politikasna ilikin ilklerdir. Yeterlilik: Kamu harcamalarn karlayacak dzeyde olmaldr. Esneklik: Kamu giderlerindeki artlara uyum salayabilmeli gerektiinde artmasdr. Dier bir ifade ile konjonktre uyum salayabilmelidir. ktisadi lkeler: Vergilerin iktisadi faaliyetleri etkilememe ile ilgili ilkelerdir. ktisaden uygun vergi kaynaklarn seme, En uygun vergi eitlerini seme. Ahlaki lkler: Vergi adaletinin salanmasna ynelik ilkelerdir. Genellik: Her bir bireyden vergi alnmal, hibir kimse vergi d kalmamaldr. Eitlik: Her bir bireyden mali gcne gre vergi alnmaldr. ok kazanandan ok, az kazanan az. Teknik lkler: Verginin yntem ve uygulamasna ilikindir. Belirlilik: Vergi ak ve kesin olmadr. Uygunluk: Vergi, en uygun zamanda ve en uygun biimde toplanmaldr. Ucuzluk: En dk maliyetle toplanmaldr.

Adam Smithin Vergileme lkeleri Adalet (Eitlik): Bireylerin deme glerine gre devlet harcamalarna katlmasdr. Kesinlik: Her bireyin deyecei verginin miktar ve zaman kesin olmaldr. Uygunluk: Vergiler en uygun zamanda tahsil edilmeli ve demeler bireyleri rahatsz etmemelidir. ktisadilik: Vergi en az maliyetle toplanmaldr.

46

ada lkeler Genellik lkesi: Herkesin vergi deme gcne gre vergi demesi gereini belirten genellik ilkesi, gnmzde, deme gc zayf olanlarn vergilendirilmemesi eklinde ortaya konulmaktadr. Adalet lkesi: Kiilerin vergi deme glerine gre vergilendirilmesidir. Eitlik lkesi: Mkelleflerin vergi deme gleri dikkate alnmak suretiyle vergilendirmenin yaplmasn ngrr. Vergide eitlik, yatay ve dikey eitlik olarak incelenebilir. Ayn ya da benzer durumda olan mkelleflerin ayn boyutta ve ekilde vergilendirilmesine yatay eitlik denir. Dikey eitlik ise, sosyal ve ekonomik birbirinden farkl kiilerin, birinin dierinden farkl boyutta vergi demesini ngrr. Eit Fedakarlk Gr: denmesi sz konusu vergi dolaysyla mkelleflerin sahip olduklar toplam faydadaki azaln ayn dzeyde olmas, bu yolla katlanlan fedakarln eit klnmasn ngrmektedir. Maktu vergiler, herkesten ayn miktarda vergi alnmas. Eit Marjinal Fedakrlk Gr: denmesi sz konusu vergi yk gelir arttka artmaktadr. Artan oranl vergi alnmasdr. Eit Oranl Fedakrlk Gr: Mkelleflerden varlklar veya gelirleri yksek olanlarn, az olanlara kyasla toplumdan daha fazla fayda saladklar varsaylarak, ilk gruba giren mkelleflerin dierine kyasla daha fazla vergilendirilmesi gerektii dncesine dayanmaktadr. Gelir arttka vergi miktar artar ama vergi yk ayndr. Dz oranl vergileme. Minimum Fedakrlk Gr: Vergileme suretiyle salanan toplam haslatn, toplumun tm kesimleri zerinde yaratt toplam fedakarln en az dzeyde olmasn ngrmektedir. Belirlilik lkesi: Vergi uygulamasnn baars bakmndan vergi ile ilgili kurum ve ilemlerin belli olmas ve herkes tarafndan anlalabilecek ekilde ortaya konulmu bulunmas gerekmektedir. Aklk lkesi: Vergi uygulamasnn baars ve etkinlii bakmndan vergi yasalarnn ak ve herkes tarafndan kolaylkla anlalabilir ekilde dzenlenmi olmasn gerektirir. Verimlilik lkesi: Verginin, belli bir dnem iinde karlanmas gereken kamu giderleri asndan yeterli finansman salamaya ynelik olmasn ifade eden bu ilke, vergiden beklenilen haslatn belirli bir dnem iinde elde edilmi olmasn ngrmektedir. Uygunluk lkesi: Bu ilke, verginin mkelleflerden en uygun zaman ve biimde alnmasn ngrmektedir. ktisadilik ilkesi: ki ekilde aklanabilmektedir. Birincisi, vergiden amalanan haslatn en az masrafla gerekletirilmesini ngrr. Dier aklama ekli ise, vergilerin, bireylerin almasna engel olmamas, ekonomik birimlerin kararlarn etkilememesidir. stikrar ilkesi: vergi ile ilgili olarak vergilendirme teknii konusunda yaplan dzenlemelerin sk sk deitirilmemesini, dzenli olmasn ifade etmektedir. Esneklik lkesi: verginin, mkelleflerin vergi deme glerindeki artma ve azalmay izleyebilmesidir. Kesinlik ilkesi: Verginin geri denmesi sz konusu olmayan, herkes asndan ykmllk ile ilgili devlerin ekil, yer ve zamannn kukuya yer vermeyecek bir yapda kanunda ngrlm olmasn amalamaktadr. Kanunilik lkesi: Verginin sadece kanun konulmas, kaldrlmas ve deitirilmesidir.

47
E.VERG DEME GCNN TANIMI VE ULAMA YOLLARI Vergi deme gc; kiinin; kendisinin ve ailesinin yaamn asgari dzeyde srdrmeye yetecek gelir miktarnn zerindeki gelir ksmn ifade etmektedir. Devletin finansal ihtiyalarn salayabilmesi iin, gerekli olan vergi uygulamasnn, mkelleflerin vergi deme glerinin gz nnde bulundurularak gerekletirilmesi temel kouldur. Bu adan mkelleflerin vergi deme glerinin en iyi gstergesinin ne olduu konusunda belirsizlik olmakla birlikte; gelir, servet ve tketimden her nn de vergilendirmede esas alnmas gerekmektedir. Vergi deme gcne ulamada yararlanlan teknikler; Tarifelerden Yararlanlmas: Vergi tarifesi; denecek vergi tutarnn belirlenmesi iin vergi matrahna uygulanan oran veya llerdir. Eit (Tek) Oranl Vergi Tarifeleri: Vergi matrahndaki deimelere karn, vergi

orannn ayn kalmasna eit oranllk denilmektedir. Sabit oranl ya da tek oranl vergiler de denilen bu uygulama, vergi matrah ne kadar olursa olsun, marjinal birimin yaratt faydann ayn kald esasna dayaldr. Vergi oran ayn olmakla birlikte, matrahn ykselmesi veya dmesi sonucu, bu matrahlar zerinden hesaplanacak vergi tutar (vergi oran deil) kukusuz deiecektir. Artan Oranl Vergi Tarifeleri: Vergi matrahndaki artma veya azalmaya bal olarak,

vergi orannn da ayn dorultuda artmas veya azalmas ngrlmektedir. Vergi matrah ykseldiinde, efektif ortalama vergi oran (yani toplam matrah zerinden hesaplanan vergi) de ykseliyor ise, vergi artan oranl demektir.

Snf Usul Artan Oranllk: Dz veya kat artan oranllk da denilen bu

tarife eklinde, vergi oran, matrah diliminin deimesine bal olarak azalmakta veya ykselmektedir. Her oran, yalnzca karsndaki matrah dilimine ya da ksmna deil, dilimin kapsamna girecek byklkteki tm matraha uygulanmaktadr. Baka bir deyile, vergi konusu olan gelirin tabi olduu dilimin ykselmesi halinde, tm matraha uygulanacak oran da ykselmekte, snf deitike matrahn geneline uygulanacak vergi oran da ykselmektedir. gstermekte, marjinal matrah gstermesine neden olmaktadr. Dolaysyla snf deitike vergi oranlar "srama" ykselileri, vergi yknn ani ykselmeler

Dilim Usul Artan Oranllk: Dilim usul artan oranllk; belirli matrah

dilimleri iin o dilime zg vergi oranlarnn uygulanmasn gerektirmektedir. Snf usul artan oranllktaki vergi yknn srama eklinde ykselmesiyle ilgili sakncay ortadan kaldran bu usul, vergi deme gcne ulalabilmesi bakmndan nemli fonksiyon grmektedir. Dilim usul artan oranllkta, matrah; tarifenin ngrd dilimlere blmlenmekte, her dilim iin ayr bir vergi orannn uygulanmas yoluna gidilmektedir. Snrl ya da snrsz artan oranllk eklinde uygulanabilir. Gelir vergisi tarifemiz dilim usul artan oranl tarife eklinde dzenlenmitir.

48
Gizli Artan Oranllk: Gizli artan oranllk bir tarife olmaktan ok, uygulama

sonucu vergi oranlarndaki deiimin bir sonucudur. Vergi gerekte tek (dz) oranldr ve matrahtaki deimenin etkisi altnda deildir. Ancak, matrahn dzeyi dikkate alnmakszn her mkellefin vergi matrahna ayn boyutta indirim uygulanmas sonucunda; mkelleflerin vergi yklerinin birbirlerinden farkl olmasna yol almaktadr. Yani alnan verginin gelire blmndeki artan oranllktr.

Tersine Artan Oranllk: Tersine artan oranllk da bir vergi tarifesi deildir.

Katlanlan nihai vergi yk ile toplam gelir dzeyi arasnda karlatrma yaplmas sonucu kurulan ilikiden kaynaklanmaktadr. Gelir arttka harcamalar da artmaktadr. Vergi oran ayn olduu iin, ok harcama yapann deyecei vergi de yksek olmaktadr. Ancak geliri ok olann vergi / gelir oran dktr. - Azalan Oranl Vergi Tarifeleri: Azalan oranl vergi tarifeleri balca iki grnme sahiptir. Bunlardan birincisi; matrah derken vergi orannn da dme gstermesi, ikincisi ise; matrahtaki ykselmeye ramen vergi oranlarnn gittike dme gstermesidir.

Matrah ve Vergi Orannn Ayn Dorultuda Azalmas: Buna gre azalan

oranllk, vergi orannn; en yksekten balamak suretiyle, vergi matrahndaki azalmaya uyumlu olarak, dmesidir. Matrah kldke, vergi orannn da azalmasn amalayan bu uygulama, artan oranl bir tarifenin tersine evrilmi eklinden baka bir zellie sahip deildir. Bylece; matrah dtke, matraha uygulanacak vergi orannn da dmesi amalanmaktadr.

matrah

Matrahn Artmas - Vergi Orannn Azalmas: Bu uygulama eklinde, belirli bir rakamdan balayarak, bu rakamdan itibaren ykselme

gstermektedir. Buna karn, ilk dilim iin verginin oran yksek olduu halde, sonra gelen matrah dilimlerinin oranlar gittike azalmaktadr. En Az Geim ndirimi: Kiinin kendisinin ve ailesinin yaamn asgar dzeyde srdrebilmek iin gerekli gelirin vergilendirilmemesini ifade etmektedir. Gerek fizyolojik ve gerekse kltrel ihtiyalar bakmndan, mkellefler arasnda ayrcalk yaratmayacak, insan olmann asgari ortak gerekleri dikkate alnarak uygulamann gerekletirilmesi esas olmaldr. lkemizde en az geim indirimi uygulamas, 1.1.1986 tarihinden itibaren yrrlkten kaldrlmtr. Uygulama ekilleri; - Matrahtan ndirim Sistemi: Mkellefn gelirinden, en az geim indirimi tutannn dlmesi ve kalan ksmn vergilendirilmesi eklinde gerekletirilen uygulamadr. - Vergiden ndirim (Dekot) Sistemi: Bu sistemde, nce mkellefin vergilendirilmesi sz konusu geliri, vergi tarifesine gre vergilendirilmekte; daha sonra; en az geim indiriminin tarifeye gre bulunan vergisi, toplam vergiden dlmektedir. Kalan ksm, mkellefin demesi gerekli vergiyi oluturmaktadr.

49
- Blme (Katsay) Sistemi: Aile gelirinin aile bireyleri saysnda blmlenmesinden sonra, vergilendirilmesini ngren bir sistemdir. Bu sistemde; artan oranl vergi tarifesinin gelir dilimleri zerindeki etkisinden yararlanlmaktadr. Aile gelirinin blnmeden, toplam gelir zerinden vergilendirilmesi halinde, gelir; vergi tarifesinin st oranlarna girecektir. Blme yntemi splitting yntemi ve katsay yntemi olarak iki ekilde uygulanr. Splittig ynteminde; kar ve koca ayr ayr gelir elde ediyor saylarak ayr ayr vergilendirilmekte ve denen vergi daha sonra toplanmaktadr. Katsay ynteminde; aileyi oluturan bireylerin her biri iin bir katsay verilmekte ve ailenin toplam geliri bu katslara blnerek artan oranl vergi tarifesine tabi tutularak her bir bireyin deyecei vergi bulunduktan vergi miktar toplam katsay ile arplarak denmesi gereken vergi hesaplanmakta. Ayrma lkesi: Emekten kaynaklanan gelirin, sermaye gelirlerine kyasla korunmaya ihtiya gsterdii varsaymndan hareketle; emek gelirlerinden, servet ve sermaye gelirlerine kyasla daha dk oranda vergi alnmasna ayrma ilkesi denilmektedir. Muafiyet ve istisnalar: Ekonomik, sosyal ve hukuki nedenlerle bir ksm vergi konular ya da vergi mkelleflerinin vergi karsnda korunmalar yoluna gidilmesi, vergi deme gc ile ilgili teorik yaklamlar ilgilendirir etkiler yaratmaktadr. F. VERGLERN AYRIMI Vergiler konularna gre, gelir, servet ve harcamalar zerinden alnan vergiler, niteliklerine gre dolayl ve dolaysz vergiler olarak ayrlmaktadrlar. Vergilendirme yetkisine sahip idare asndan merkezi-yerel ynetim vergileri; uygulama sreleri asndan srekli-sreksiz; tarifeleri asnda dz oranl-artan-azalan oranl; kapsam asndan genel-zel vergi ayrm da dier vergi ayrmlardr. 1. Konular Bakmndan Ayrm a. Gelir zerinden Alnan Vergiler: Gerek veya tzel kiilerin belirli bir dnemde elde ettikleri gelirler zerinde alnr. Vergi gerek kii gelirlerinden alnyor ise gelir, tzel kii geliri zerinden alnyor ise kurumlar vergisidir. En nemli zellikler ahsi ve sbjektif olmalar, gelir dalmn dzenleyebilecek messeselere sahip olmalardr. Gelir zerinden alnan vergilerde en nemli problem gelirin tanmlanmasdr. Gelirin tanmlanmasna ilikin iki teori bulunmaktadr; Kaynak kuram: Eer gelir, srekli gelir yaratan bir kaynaktan elde ediliyor ise vergi deme gcnn belirlenmesinde dikkate alnmal ve gerekiyorsa

bakmndan

vergilendirilmelidir. Buradaki sreklilik, gelirin arzi ya da geici olmamasn yani zaman ierisinde belirli sklklarla tekrarlanmasn ngrr. Bu durumda, herhangi bir gelir akm vergilendirilmeden nce kaynann o kii bakmndan srekli gelir yaratma zelliine sahip olup olmadna baklacak, srekli nitelikte ise vergilendirilmesi yoluna gidilecektir. Safi art kuram: Mkellefin belirli bir dnem ierisinde servetindeki artn dikkate

alnmas suretiyle vergileme yaplmasn ngrr. Buna gre; bir mkellefin belirli bir dnem

50
bandaki, rnein yln bandaki servet deeri ile yln sonundaki servetinin deeri arasndaki fark esas alnacak, buna yl ierisinde yaplan tketim eklenecek, bulunan olumlu fark, o yl ierisinde elde edilmi gelir saylarak vergilendirilecektir. aa. Gelir Vergisi Gelir vergisi gerek kiilerin belirli bir dnemde elde ettikleri kazan ve iratlar zerinden alnan vergidir. Gelir vergisinin farkl uygulan biimi bulunmaktadr; Sedler gelir vergileri: Vergiye tabi tutulacak gelirlerin sedller halinde belirlenip, her

bir sedln vergi bakmndan ayr ayr ileme tabi tutulmasn ngrr. Burada, gelir unsurlarnn ayr ayr dikkate alnp, toplamlar yaplmakszn ve genellikle tek oran zerinden, yani gayriahsi nitelikte bir vergileme sz konusudur. Toplam gelir vergileri: Mkellefin eitli kaynaklardan elde ettii gelirlerinin toplam

alnr. Bu toplamdan, mkellefin ahsi ve ailevi durumuna gre gerekli indirimler yaplr, vergi deme gcne ulamak iin yararlanlan dier aralar uygulandktan sonra kalan ksma artan oranl vergi tarifesi uygulanmas yoluna gidilir. Birleik gelir vergileri ahsi vergilerdendir. Birleik (karma) gelir vergisi sistemi: Gelir unsurlarnn ilk aamada sedler nitelikte

bir vergilendirilmesini, daha sonra da toplamlarnn alnarak, toplam gelir zerinden ayrca vergi salnmasn ngrr. ab. Kurumlar Vergisi Kurumlara; yapm olduklar faaliyetler dolaysyla elde ettikleri kazanlar iin vergi uygulanmas, genellikle normal karlanmaktadr. Bunun nedeni, ayr bir kiilie sahip olmalar, kamu hizmetlerinden ayr bir kiilik olarak faydalanmalar, kurum kiiliine ve ortaklarna baz kanunlarla zel imtiyazlar tannmas, kurumlarn sahip olduklar sermaye yaplarnn ahsi iletmelere kyasla daha byk olmas, devletin verimli bir gelir kayna olmas vb. nedenlerle kurumlar vergisinin uygulanmas gerei duyulmutur. b. Servet veya Servet Transferlerinden Alnan Vergiler Servet vergileri; birey tarafndan herhangi bir servete sahiplik ya da servetin el deiimi dolaysyla alnan bir grup vergiden olumaktadr. Servet vergileri; genel zel, srekli geici, grnrde (nominal) gerek (reel) servet vergileri gibi eitli ekillerde snflandrlabilir. Servet zerinden alnan vergiler arasnda; Emlk Vergisi ve Motorlu Tatlar Vergisi, servet transferinden alnan vergiler arasnda ise; Veraset ve ntikal Vergisi, Tat Alm Vergisi yer almaktadr. c. Harcamalar zerinden Alnan Vergiler Harcamalar zerinden alnan vergiler, dolayl vergi niteliindedirler. Bu adan mkellef psikolojisine daha uygundurlar. Dolaysz vergilere kyasla ynetimi daha kolay olan bu vergiler, nemli haslat saladklarndan ve ok eitli sayda mal ve hizmet zerine yayldndan byk lde bavurulan bir vergi grubu niteliindedirler. En nemli

51
sakncalar, vergi adaletine ters der bir ekilde, gelire kyasla tersine artan oranl etki yaratmalardr. Gayri ahsi ve objektiftirler. ca. Genel Harcama Vergileri Toplam harcamalar zerinde alnr, bu nedenle ahsiletirilerek sbjektif bir yapya sokulabilir. mr boyu harcamalarn vergilendirilmesi, bir yl sresince yaplan harcamalar toplamnn vergilendirilmesi, harcamalarn gruplandrlmas suretiyle vergilendirilmesi. Kaldor tarafndan desteklenmi bir neridir. Dolaysz nitelikli bir vergidir. cb. Gmrk Vergileri Gmrkten geen mal ve hizmetler zerinden alnan vergiler. cc. Muamele Vergileri Tm mal ve hizmet alm satmnn vergilendirilmesini ngren global nitelikte bir vergidir. Muamele vergileri uygulandklar aamalara ve uygulan biimlerine gre e ayrlr. Yayl Muamele Vergileri (elale vergiler): Bu vergiler, ekonomik srecin retimden

tketime kadar olan btn aamalarnda ilem yapldka uygulanan vergilerdir. rnn ticari veya snai alanda tabi bulunduu eitli ilemler (fabrikadan teslim, toptan veya perakende sat gibi) mkerrer bir ekilde vergilendirilmekte, mal satlar yannda cret karl serbest olarak yaplan bir takm (doktorluk, avukatlk gibi) hizmetler de vergi kapsamna girmektedir. Yayl muamele vergileri; ayn maddeleri deiik iletme byklkleri ierisinde retip, tketiciye sunan firmalar bakmndan rekabet eitliini bozucu etki yaratrlar. eitli retim ve pazarlama birimlerini bnyesinde toplam, dikey ve yatay bymeye gitmi kurulular; retim-tketim zincirinin ksalmas dolaysyla daha az vergilendirilebilir aama ortaya kacandan, daha dk tutarda vergi yknn etkisi altnda kalrlar. Bu tr bir harcama vergisinin en nemli sakncas vergi piramitlemesine neden olmasdr. rnein;
retici Maln deeri 1.000 YTL, %10 vergi toplam sat bedeli 1.100 YTL. Bu aamada denen vergi 100 YTL. Toptanc 1.000 YTLye alnan mal %50 karla 1.500 YTLye satlrsa, %10 vergi ile toplam sat bedeli 1.650 YTL. Bu aamada denen vergi 150 YTL. Perakendeci 1.500 YTLye alnan mal %20 karla 1.800 YTLye satlrsa, %10 vergi ile toplam sat bedeli 1.980 YTLdir. Bu aamada denen vergi 180 YTL.

Tketici

Not: denen toplam vergi 430 YTldir. Bu da nihai sat fiyat iinde bu mal iin toplam vergi yknn %23,9nun olduunu gstermektedir.

Toplu Muamele Vergileri: Yayl muamele vergilerinin; retim-tketim sreci ierisindeki

eitli aamalarda alnmasna karn, toplu muamele vergileri, sz konusu aamalardan

52
yalnzca birisinde uygulanmaktadr. Toplu muamele vergileri, istihsal vergisi (retim aamasndan sonra satmnda), toptan sat vergisi (toptancdan parakendiciye gei aamasnda), perakende sat vergisi (tketiciye sat aamasnda) balklar altnda ksma ayrlr. Katma Deer Vergisi: Katma deer vergisi, her retim ve datm aamasnda mal ve

hizmetlerin tesliminde, oransal olarak uygulanan yayl bir muamele vergisidir. Bu verginin, dier muamele vergisi sistemlerinden ayrc nitelii; verginin her aamada, sat bedeli zerinden hesaplanmakla birlikte, her retim ve datm aamasnda "katlan deer"in vergilendirilmesidir. Baka bir deyile, verginin matrah, "katma deer"dir ve sistem bunun zerinde kurulmutur. Verginin matrah olan katlan deer; retim faktrlerinin, retim sreci ierisinde yarattklar deeri ifade etmektedir. Otokontrol salayan bir sistemdir. nk her bir retici birim bir nceki birimden ald mal iin dedii verginin indirilebilmesi iin belge dzenine ihtiya vardr, belge dzeni ise reticinin toplam retim ve karnn ortaya kmasna neden olur. Aksi halde, belgelenemeyen verginin de yklenilmesi sz konusu olacaktr. Katma deer vergisi, yayl ve toplu muamele vergilerinde olduu ekilde piramitlemeye neden olmadndan mali ve ekonomik adan da olumludur. Bu vergi bir maliyet unsuru olmayp, retimden tketime doru olan vergileme zinciri zerinde denmi olan vergiler, geriye doru kalkm olmaktadr. KDVde verginin hesaplan yntemi iki ekildedir;

karma Yntemi: Her satlan mal veya sunulan hizmet dolaysyla elde

edilen sat bedelinden o mal veya hizmetin maliyet deerinin dlmesi suretiyle uygulanmaktadr. Ancak, zellikle ok eitli mal zerinden ilem grlmesi ve srekli mal giri ve klar karsnda, bu usuln uygulanmas gleir.

Vergi ndirimi Yntemi: Bir mal veya hizmetin elden kartlmas

srasnda sat bedeli zerinden hesaplanan vergiden, al srasnda denmi olan verginin dlmesi suretiyle uygulanmaktadr. Gnmzde uygulama bakmndan tercih edilen bir yntemdir.
retici Maln deeri 1.000 YTL, %10 vergi toplam sat bedeli 1.100 YTL. Bu aamada denen vergi 100 YTL. 1.000 YTLye alnan mal %50 karla 1.500 YTLye satlrsa, %10 vergi ile toplam sat bedeli 1.650 YTL ve tahsil edilen vergi 150 YTLdir. Toptanc dedii 100 YTL vergi den, tahsil ettii 150 YTL vergiyi indirir. Bu aamada denen vergi 50 YTLdir. 1.500 YTLye alnan mal %30 karla 1.800 YTLye satlrsa, %10 vergi ile toplam sat bedeli 1.980 YTL ve tahsil edilen vergi 180 YTLdir. Perakendeci dedii 150 YTL vergi den, tahsil ettii 150 YTL vergiyi indirir. Bu aamada denen vergi 30 YTLdir.

Toptanc

Perakendeci

Tketici

Not: denen toplam vergi 180 YTLdir. Bu da nihai sat fiyat iinde bu mal iin toplam vergi yknn %10 olduunu gstermektedir.

Katma deer vergisinde; katma deer, retim sresince ypranan dayankl sermaye mallarnn deerini de ieriyor ise "gayrisafi hasla tipi" katma deer vergisi sz konusu olup,

53
hesaplanan amortismanlarn katma deerden indirilmesi sz konusu deildir. Buna karlk, dayankl sermaye mallarnn anma paynn katma deerden dlmesine "gelir tipi" katma deer vergisi denilmektedir. Sermayenin anma pay yerine sermaye gelirinin ya da deerinin indirilmesi halinde vergi matrah firmann yaratt katma deer iinde cretlerin payna eit olur ki buna "cret tipi" katma deer vergisi denilmektedir. Sermaye mallarnn satn al bedellerinin satn alma ylnda katma deerden indirilmesine izin veren vergi tipi ise "tketim tipi" katma deer vergisidir. KDV Tipleri Gayri Safi Hasla Tipi Gelir Tipi Tketim Tipi Hesaplanlar cret + Rant + Faiz + Kar + Amortismanlar cret + Rant + Faiz + Kar cret + Rant + Faiz + Kar + Amortismanlar - Sermaye Bir.

2. Dolayl - Dolaysz Vergiler Ayrm: Dolayl - dolaysz vergi ayrmnda balca kriterler; Yansma ls (Vergi Yknn Bakalarna Devredilip Devredilememesi):

Mkelleflerin vergi yklerini, bakalarna devretmesi yani yanstmalar halinde vergi dolayldr. Dolaysz vergilerde mkellef vergiyi sonuta, kural olarak kendi mal varlndan demek durumunda kalmaktadr. Verginin Devamll Ve Tahsil Usul: Vergi, konular dzenli ve srekli olan,

kesintisiz bir ekilde ortaya kan olaylardan; mkellefi adna tarh, tahakkuk ve dorudan doruya tahsil olunuyor ise; dolaysz vergi saylacak, aksi takdirde dolayl vergiler ierisinde dnlecektir. Ksaca verginin mkellefi ile deyicisi ayn ise vergi dolaysz, farkl ise vergi dolayldr. a. Dolaysz Vergilerin Nitelikleri: Dolayl vergilerin anonim bir nitelik tamasna, ilgili bulunduu konularn kimler tarafndan sahiplenileceinin balangta bilinememesine karn, dolaysz vergilerde durum farkldr ve vergi konusu ile ykml arasnda iliki kurulmas olana vardr. Yansma ltne gre bir verginin mkellefi ile deyicisi ayn ise vergi dolaysz, farkl ise vergi dolayldr. Dolaysz vergiler, vergi matrah itibariyle dayankl bir yap gsterirler. Verginin yasalarn belirttii mkelleflerden ada yazl olarak alnmas. ykmlln yerine getirilmemesi halinde, yaptrmlar kullanlarak tahsilatn yaplabilmesi dolaysz vergilerin en nemli niteliklerindendir. Vergi deme gcne daha uygun yapya sahip ad valorem yani deer esas vergilerin uygulanabilmesi bakmndan, dolaysz vergiler daha olumlu niteliklere sahiptirler. Vergi deme gcnn dikkate alnabilmesi bakmndan dolaysz vergiler, uygun saylabilecek niteliklere sahiptirler. Mali ynetiminin yeterince etkin olmamas halinde zellikle dolaysz vergilerle ilgili olarak baarszlkla karlalmas sz konusu olabilir. b. Dolayl Vergilerin Nitelikleri: Dolayl vergiler yoluyla, kiilerin tketim kalplan ve tercihleri zerinde etkili olmak olana vardr. Buna bal olarak; toplum tarafndan tketilmesi ya da ar lde tketilmesi arzulanmayan iktisadi unsurlar vergi kapsamna alnabilir. Fiyatlarnn ykselmesi, tketici tercihlerini deitirebilir.

54
Dolaysz vergilerin mkellefler zerindeki olumsuz psikolojik etkisi daha fazla olduu halde, dolayl vergilerde mkellef verginin farkna varmamaktadr. Vergi konusunun geni olmasna bal olarak, matrah da yani vergilendirmeye esas olacak deer ya da miktar da genitir. Dolayl vergiler hemen fiyatlara yansyacak ve tketicilerin bu mallan almamalar ya da daha az almalar sonucu taleplerini ksc etki yaratacaktr. Toplam talebi azaltc yndeki bu etki, anti-enflasyonist bir etki yaratacaktr. Dolayl vergilerin uygulanmas, toplanmas; dolaysz vergilere kyasla daha kolaydr. Dolayl vergiler - Harcama zerinden alnan vergiler - Mkellefi ve yklenici genellikle farkldr - Kolay yanstlabilen vergilerdir - Objektif, gayriahsi niteliklidirler - Gelir dalmn bozarlar (tersine artan oranl tarife) - Taban genitir nceden belirlenemeyen ilemler zerinden, isme bal olmakszn tarh ve tahakkuk etmektedirler - Vergi idaresi asndan uygulamas daha kolaydr - Mali anestezi etkisi daha yksektir G. VERG SSTEM Bir lkede belirli bir dnemde uygulanan vergilerin tm vergi sistemini oluturur. Vergi sistemim tek vergi ya da oklu vergi sistemi eklinde olabilir. Tek Vergi Sistemi: Sadece bir kaynaktan vergi alnmas ngren sistemdir. Tek vergi sistemine ilikin eitli yaklamlar bulunmaktadr. - Araziden Alnmas: Fizyokratlar btn retimin ve refahn tarmdan geldiini bu nedenle topraktan vergi alnmas gerektiini ileri srmtr. (F. Quesnay). - Hammaddeden (ilk maddeden) Alnmas: M. Theirs, hammaddeden alnacak verginin ekonominin tamamna yaylacan ve bu ekilde reticiden tketiciye herkesin vergilendirilebileceini ileri srmtr. - Gelirden Alnmas: Sosyalist iktisatlar gelir zerinde alnacak tek global bir vergiyi savunmulardr. - Rant (arazi deer art): Henry George ve D. Ricardo rantn vergilendirilmesini savunmulardr. nk toprak deerindeki art arsa sahibinin abas dnda olmakta ve byle bir verginin tketiciye yansma ansda bulunmamaktadr. - Enerji zerinden Alnmas: M. Schuller alnacak enerji vergisinin vergi cehennemini kaldracan ve vergi kaakln nleyerek hayat standardn artraca iler srmtr. Enerji vergisi kmr, petrol, elektrik retim veya tketiminde alnacak bir vergidir. Dolaysz Vergiler - Gelir ve servet zerinden alnan vergiler - Mkellefi ve yklenici genellikle ayndr - Yansmalar daha zor, bazen imkanszdr - Sbjektif, ahsiletirilebilen niteliklidirler - Gelir dalmn dzenler (sbjektif ve ahsi olmas) - Taban daha dardr - nceden belirlenebilen, isme bal olarak tarh ve tahakkuk etmektedirler - Vergi idaresi asndan uygulamas daha zordur - Mali anestezi etkisi daha dktr

55
- Sermaye zerinden Alnmas: E. Giardin ve Menier sermaye zerinden alnacak verginin hem masrafsz hem de adil olacana inanmaktaydlar. oklu Vergi Sistemi: Vergi sisteminde farkl unsurlardan vergi alnmasdr. F. YANSIMA 1. Yansmann Tanm ve Aamalar Verginin yansmas; denmi olan verginin, ekonomik koullardan ve fiyat mekanizmasndan yararlanlarak bakalarna aktarlmas eklinde tanmlanabilir. Yansma sonsuz deildir, vergi sonunda baz kiilerin zerinde kalr. Buna verginin yerlemesi denilmektedir. Bu aamada vergi, tm abalara karn bakalarna aktarlamadndan, gerek deyici ortaya kmaktadr. Aamalar ise; - Verginin denmesi (Tahsil), - Verginin Vurgusu (Psikolojik Etki), - Verginin Aktarlmas (Yanstlmas), - Verginin Yerlemesi (Yklenilmesi). 2. Yansma ekilleri a. leriye Doru Yansma - Geriye Doru Yansma: Verginin yksek fiyat ierisinde tketicilere transferine "ileriye doru yansma", verginin retim faktrlerine doru transferine ise "geriye doru yansma" denilmektedir. b. Kanuni Yansma - Fiili Yansma: Kanuni snrlar ierisinde, kanunun ngrd biimde yanstlmasdr. Dier bir ifade ile verginin yansmasna ilikin yasal dzenlemelerin olmas ve bu dzenlemelere gre yansmann gereklemesidir. Dolayl vergiler bu adan en iyi rnektir. Fiili yansma ise; kanun ile dzenlenmeyen tamamen bireyin o mal veya hizmet, gelir, harcama ya da servet ile ilgili maliyetleri fiyata yanstarak bir sonraki bireye vergiyi aktarmasdr. KDVde verginin fiyata dahil olmas kanuni, evin emlak vergisindeki artn evin kirasna yansmas fiili yansmadr. c. Snrl Yansma - Snrsz Yansma: Snrl yansma, yansmann belirli bir ynde olacan ve belirli iktisadi unsurlar ya da kiiler zerinde toplanacan, yansma sonucu verginin yaylmasndan sz edilemeyeceini ifade etmektedir. Snrsz yansma ise, vergi yknn srttan srta yklenmek, transfer edilmek yoluyla tm topluma yaylacan ve hissedilmeyecek duruma geleceini ifade etmektedir. d. Biimsel Yansma - Efektif Yansma: Biimsel ya da ekl yansma; vergi yklenicisinin kim olduunun renilmeye allmasdr. Efektif yansma ise vergi yansmasnn vergi yklenicisi zerindeki etkilerini aklamaya alr. e. Mutlak Yansma - Diferansiyel Yansma: Mutlak yansma, dier vergilerde bir art yaplmadan sadece bir vergide yaplacak bir artn milli gelirde yarataca etkiyi ifade eder. Diferansiyel ayn miktarda gelir getirebilecek nitelikte olan bir verginin baka bir verginin

56
yerine konulmas halinde (kamu harcamalar sabit) bunun gelir dalmnda meydana getirecei etkiyi ifade eder. f. apraz Yansma: Elastikiyeti yksek bir mal zerine konulan bir verginin elastikiyeti dk baka bir maln fiyatn artrmasdr (ikame mallar asndan deerlendirilmesi). g. ifte Yansma: Verginin fiyata yanstlrken, reticinin vergi artnn ierisine karn da ekleyerek fiyat vergi artndan daha fazla artrmas (mark-up fiyatlama). 3. Yansmada Etkileyen Faktrler Yansmay etkileyen faktrler mikro ve makro ekonomik faktrler olarak iki ana balk altnda toplanabilir. Aadaki tablo bu faktrleri zetlemektedir. Mikro Ekonomik Faktrler Araz ve talebin esneklii ve yaps (Yansma talep esneklii ile ters, arz esneklii ile doru orantldr). Verginin tr ve mahiyeti (dolayl dolaysz) Vergilendirilen maln tr - maliyet yaps (azalan maliyetli mallarda marjinal maliyet ve ortalama maliyet artt iin yansmaz, artan maliyetlerde alep esnekliine bal olarak ksmen ileriye doru yansr). Piyasann yaps (Tekel, Tam Rekabet, Oligopol) Vergi yknn ykseklii, verginin orannn ykseklii (verginin ykseklii) mu olaca tayin etmektedir. Buna gre; Tam Rekabet Piyasasnda: Talep esnekliinin dklne bal olarak uzun dnemde Makro Ekonomik Faktrler Ekonominin iinde bulunduu konjonktr (enflasyonist veya deflasyonist) Mkelleflerin vergileri finansman ekli Devletin vergi gelirlerini byk bir zaman fark (time lag)olmadan kullanmas.

Piyasa yaps bir verginin yanstlabilmesini yada yansmann ileriye mi yoksa geriye doru

yanstlabilir. Monopol (Tekel) Piyasasnda: Tekel karn maksimize edecek ekilde belirledii iin

verginin fiyat etkileyerek yansmas sz konusu deildir. Bu durum tekel karn azaltr. Oligopol Piyasada: Piyasada talep esneklii dk ve dier firmalarda fiyat asndan

ayn ynde hareket ediyor ise yanstlabilir. Son olarak verginin tr, dier bir ifade ile dolayl yada dolaysz oluu da verginin yansmasn etkileyen nemli faktrlerden birisidir. Harcama vergileri ve taban geni olan vergiler daha kolay yanstlabilir. Geni tabanl vergiler dar tabanl vergilere nazaran ileriye doru daha kolay yanstlabilir.

Verginin yansmas, zerinden vergi alnan mal veya hizmetin arz ve talep esnekliinin sertliine gre reticiye yada tketiciye doru olmaktadr. Aadaki tablo sz konusu durumu zetlemektedir.

57
Esnekliin Yaps Arz Ve Talep Elastikiyetleri Eit (Arz Es. = Talep Es.) Talep Elastikiyeti Arz Elastikiyetinden Yksek (Arz Es. < Talep Es.) Arz Elastikiyeti Talep Elastikiyetinden Yksek (Arz Es. > Talep Es.) Arz Elastikiyeti Sabit Arz Es. = 0 Sonu Verginin reticiye ve tketiciye yansyan ksm eittir. (re. Yans. = Tk. Yans.) Verginin reticiye yansyan ksm, tketiciye yansyan ksmndan daha yksektir. (re. Yans. > Tk. Yans.) Verginin tketiciye yansyan ksm, reticiye yansyan ksmndan daha yksektir. (re. Yans. < Tk. Yans.) Vergi tamamen geriye yansmakta ve retici zerinde kalmaktadr. Tketiciye Yans. = 0 Vergi tamamen tketiciye yansmaktadr. reticiye Yans. = 0 rnek Maden, petrol gibi retimi doal kaynaklar ile snrl mallar. Bir maln fiyat art nedeni ile talebi azalr ise retici verginin neden olaca fiyat artn stlenir (Araba, bulak makinesi, bilgisayar gibi insanolu iin daha az zaruri mallar). Tketimi ksmen zaruri olan ve ikamesi daha snrl mallarda sz konusudur (rnein ekmek) retim miktarndaki artn bir anda artrlamamasnn sz konusu olduu ve talep esnekliinin var olduumallarda (rnein muz, kivi vb. tarmsal rnlerde yansma retici zerinde kalr). Tketimi ok zaruri olan ve ikamesi olmayan mallarda vergi tamamen tketiciye yanstlabilir (la, su vb.).

Talep Elastikiyeti Sabit Talep Es. = 0 H. VERG YK

Vergi Yk: Vergiyi deyen kii zerinde yaratlan etkidir. Eer bu etki gelirindeki azalma veya iktisadi gcndeki azalma ise objektif, psikolojik olarak yaratt bask ise sbjektif vergi yk (vergi tazyiki) olarak tanmlanabilir. eitleri ise; Toplam Vergi Yk: Bir lkede denen tm vergilerin milli gelire orandr.
Toplam Vergi Yk: (Vergi Gelirleri/Milli Gelir)

Kiisel Vergi Yk: Bir bireyin dedii verginin, toplam gelirine orandr.
(Bireyin dedii Vergi/Bireyin Geliri)

Net Vergi Yk: Bir lkede belirli bir dnemde kamu hizmetlerinden salanan faydann,

yine ayn dnem vergi gelirlerinden dlmesi ile elde edilen tutarn milli gelire orandr (kimi yazarlar net vergi yknn hesaplarken denen vergiden mali yardmlar ve transfer harcamalarn karmakta, kalan tutar milli gelire oranlamaktadrlar).
(denen vergiler Kamu Hizmetlerinden Salanan Fayda Gelirleri/Milli Gelir)

Gerek Vergi Yk: Vergi yansmasn da dikkate alr, gerek vergi ykne ulalmaya

allr.
(denen Vergiler+Yansyan Vergiler) (Kamu Hiz. Salanan Fayda+Yanstlan Vergiler)/Milli

KAMU BTES I. BTENN TANIMI VE BTE HAKKI

58
Bte genel anlamda, belirli bir zaman sresini kapsayan bir finansman plandr. Ancak bte eitli alardan tanmlanabilmektedir. Hukuki adan deerlendirildiinde bte, devletin gelirlerini toplamasna YETK, giderleri yapmasna ZN veren bir kanundur. Mali adan, devletin gelir ve giderlerini gsteren ve bunlarn rasyonel llerde kullanld mali bir belgedir. Bir baka deyile, devletin gelir ve giderleri arasndaki dengeyi gsteren bir belgedir. Btenin tarihi geliiminde bte hakk, parlamentolarn kamu gelirleri ile kamu harcamalar zerindeki yetkilerinin tannmasyla ortaya km, lkelerin demokratik ve parlamenter sistemlerde kaydettikleri gelimeye uyum salayacak bir ekilde gelimitir. Ksaca bte hakk, halkn bte yapma yetkisini kendi setii temsilcileri araclyla kullanmasdr.Dnyada bte hakknn geliimi 1215 Magna Carta ile balamt. Trkiyede ilk bte hakk 1876 Kanun-i Esasi dier bir ifade ile ilk anayasada yer alan hkmler ile elde edilmitir. II. BTENN TEMEL ELER Bteye ilikin olarak yaptmz genel ve hukuki tanmlara bakarak btenin drt temel niteliinden bahsetmek mmkndr. Bunlar ksaca; tahmin, tahdit, tevzin ve tasdik (4T) olarak sralanabilir. Tahmin: Bte, kamu gelir ve giderlerini tahmini olarak vermektedir. Tahdit: Btenin belirli bir sre iin geerli snrl bir kanundur. Tasdik: Bte parlamentoda onaylanarak uygulanmaktadr. Tevzin: Bte gelir ve giderleri birbirine denk olmaldr.

III. BTENN FONKSYONLARI Btenin Fonksiyonlar ada Fonksiyonlar Btenin Ynetsel Fonksiyonu Btenin Planlama Fonksiyonu Btenin Makroekonomik Fonksiyonlar Konjonktrel Fonksiyonu Telafi Edici Fonksiyonu Kalknma Fonksiyonu stikrar Salama Fonksiyonu Btenin Gelir ve Kaynak Tahsisi Fonksiyonu

Klasik Fonksiyonlar Btenin ktisadi ve Mali Fonksiyonu Btenin Hukuki Fonksiyonu Btenin Denetsel Fonksiyonu Btenin Siyasi Fonksiyonu

Btenin ktisadi ve Mali Fonksiyonu: Kamu hizmetlerinin bir plan dahilinde en az maliyetle yaplmasn, btenin denk olmasn ifade eder. Btenin Hukuki Fonksiyonu: Bte bir kanunudur. Bu kanun, yrtme organna yasama organ tarafndan gelirlerin toplanmasna yetki ve giderlerin yaplmasna da izin veren bir kanundur.

59
Btenin Siyasi Fonksiyonu: Kamu ekonomisi iersinde retilecek mal ve hizmetlerin ne miktarda ve ne ekilde retileceine siyasi sre ierisinde kara verilir. Bte bu siyasi srete oluan tercihleri ekillendiren ve uygulanmasna olanak salayan bir belgedir. Btenin Denetim Fonksiyonu: Kamu maliyesinin ve mali ilemlerin, belirtilen esas ve hedeflere uyumlu ekilde yrtlmesinin denetlenmesi eklinde ortaya kar. Btenin Ynetim Arac Olma Fonksiyonu: Siyasi ve mali denetim bakmndan eitli aamalardan geen bte, gnmzde zellikle devlet ynetiminde verimlilik ve etkenlii geni lde etkilediinden ve kamu ynetiminde karlalan glklerin zmlenmesinde yneticilere yardmc olduundan kamu ynetiminin verim ve etkinliini artrma arac olarak kabul edilmektedir. Btenin Planlama Arac Olma levi: Bte salt bir plan deilse de kamu kesiminin iktisadi bir plan niteliindedir. Btenin Makroekonomik (Konjonktrel, Telafi Edici, Kalknma, stikrar Salama) Fonksiyonu: ada maliye grn yanstan btenin bu grevi, iktisadi ve mali ilevi ile yakndan ilgilidir. - Konjonktrel Fonksiyonu: Ekonomideki genel ini ve klar yani, konjonktrel dalgalanmalar inceler, genel iktisadi konjonktr ayarlama grevi grr. - Telafi Edici Fonksiyonu: Ekonominin eksik istihdam da olduu dnmelerde bte a, talep artrc ve isizlii azaltc bir ileve sahiptir. - Kalknma Fonksiyonu: Bte kamu ekonomisinin tasarruf ve yatrm tercihlerini ynlendiren bir plandr. Bu anlamda kalknma hamleleri asndan zerine baz ilevler dmektedir. Nitekim gnmz bteleri, rnein Trkiye, kalknma planlarnn birer yllk uygulamalardr. - stikrar Salama Fonksiyonu: Btenin ekonomide tam istihdam saalann yan sra daha genel anlamda; demeler dengesi, fiyat istikrar gibi konularda da istikrar salama fonksiyonu bulunmaktadr. Btenin Gelir ve Kaynak Tahsisi Fonksiyonu: Bte kamu ve zel sektr arasnda kaynak kullanmn dzenledii gibi gelir yeniden dalmm fonksiyonuna da sahiptir (kamu gelirlerinin toplanmas, toplanan gelirlerin harcamalar ile datlmas).

IV. BTE LKELER Bte ilkleri klasik ve ada ilkeler olarak snflandrabiliriz.

60

Klasik lkeler Genellik lkesi Adem i Tahsis Gayri Safilik lkesi Birlik lkesi Yllk Olma lkesi n zin lkesi Blmler tibariyle Onama lkesi Denklik lkesi Aklk, Alenilik Doruluk, Samimiyet lkesi Fiskalite lkesi Giderlerde Tahsis lkesi

ada lkler Makroekonomik stikrar ilkesi Performans ve Mali Kontrol lkesi Planlama lkesi Uluslararas Standartlara Uyg. lkesi

5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanuna gre bte ilkeleri; uyulur: Btelerin hazrlanmas ve uygulanmasnda, makroekonomik istikrarla Btelerin hazrlanmas, uygulanmas ve kontrolnde aadaki ilkelere

birlikte srdrlebilir kalknmay salamak esastr. Kamu idarelerine bteyle verilen harcama yetkisi, kanunlarla dzenlenen

grev ve hizmetlerin yerine getirilmesi amacyla kullanlr. Bteler, kalknma plan ve programlarda yer alan politika, hedef ve

nceliklere uygun ekilde, idarelerin stratejik planlar ile performans ltlerine ve fayda-maliyet analizine gre hazrlanr, uygulanr ve kontrol edilir. Bteler, stratejik planlar dikkate alnarak izleyen iki yln bte

tahminleriyle birlikte grlr ve deerlendirilir. salar. Tm gelir ve giderler gayri safi olarak btelerde gsterilir. Belirli gelirlerin belirli giderlere tahsis edilmemesi esastr. Btelerde gelir ve gider denkliinin salanmas esastr. Bteler, ait olduu yl balamadan nce Trkiye Byk Millet Meclisi veya Bte, kamu mal ilemlerinin kapsaml ve saydam bir ekilde grnmesini

yetkili organlarca kabul edilmedike veya onaylanmadka uygulanamaz. Btelerde, bteyi ilgilendirmeyen hususlara yer verilmez. Bteler kurumsal, ilevsel ve ekonomik sonularn grlmesini

salayacak ekilde Maliye Bakanlnca uluslararas standartlara uygun olarak belirlenen bir snflandrmaya tabi tutularak hazrlanr ve uygulanr. Bte gelir ve gider tahminleri ile uygulama sonularnn raporlanmasnda

aklk, doruluk ve mali saydamlk esas alnr.

61
Kamu idarelerinin tm gelir ve giderleri btelerinde gsterilir. Kamu hizmetleri, btelere konulacak deneklerle, mevzuatla belirlenmi

yntem, ilke ve amalara uygun olarak gerekletirilir. A. Klasik lkeler Genellik lkesi: Btede yer alacak tm gelir ve gider tahminlerinin cinsi, tutar ve kullanlmasnda uygulanacak yntem ile ilgilidir. Genellik ilkesi, noktada arlk kazanr: Btelerde, denekler belirli amalar gerekletirmek zere tahsis edilir.

Tm gelir ve giderlerin btede gsterilmesi, Bte yer alan gelir ve giderlerin gayri safi olarak belirtilmesi, Belirli gelirlerin belirli giderlere tahsis edilememesidir (Adem-i tahsis).

Dner sermayeli iletme bteleri, artl ba ve yardmlar, katma bteler, fon uygulamalar, bu ilkeden sapma gsterir. Birlik lkesi: Bir kamu tzel kiiliinin bte yaparken tm gelir ve giderlerini tek bir bte iinde toplanmasna birlik ilkesi denir. Toplama lkesi: Kamu idarelerinin tm gelir ve giderleri btelerinde gsterilmesi ve benzer nitelikteki btelerin bir araya toplanmasdr. Merkezi Ynetim Btesi, Mahalli dare Bteleri ve Sosyal Gvenlik Bteleri ayrm toplama ilkesini ifade etmektedir. Yeknesaklk lkesi: Btede birlik ilkesinin devletin tm gelir ve giderlerinin tek bir btede toplanmasn ifade etmektedir. Ancak uygulamada birlik ilkesinden sapmalar olduunu grlmektedir. Yeknesaklk ilkesi ise, btelerde benzer nitelikteki gelir ve giderlerin gruplandrlarak bir arada gsterilmesini ifade eden bir ilkedir. Birlik ve genellik ilkesinin daha esnek bir uygulamasdr. n zin ve Blmler tibariyle Onaylanmas lkesi: Btenin mali yla girilmeden nce onaylanm ve kanunlam olmasnn ngrlmesi n izin ilkesidir. Bu sayede yasama organ yrtme organna btenin uygulanabilmesine ilikin izin vermi olacaktr. Ayrca bte genel yasama organ tarafndan blmler itibariyle ayr ayr grlr ve onaylanr. Yllk Olma lkesi: Bte esas itibariyle hemen her lkede bir yl iin geerlidir. Bunun nedeni bir yllk dnemin, bte uygulamas itibariyle uygun bir zaman birimi olmasndan kaynaklanmaktadr. Denklik lkesi: Btenin gelir ve gider kalemlerinin birbirine denk olmasdr. Kural olarak da bte denk balanmak zorundadr. Aklk ve Alenilik lkesi: Bte ile tm belge ve hesaplarn kamu tarafndan eletiriye olanak salayacak ekilde ak bulundurulmasn ifade eder. Bu nedenle btenin yapl biimini ilgilendiren bir ilkedir. Btenin tmne ve zellikle gelir ve gider cetvellerine aklk

62
getirmektir. Alenilik ilkesi, bte ile ilgili tm ilem ve uygulamalarn, herkesin gz nnde,herhangi bir gizlemeye bavurulmakszn gerekletirilmesini ngrmektedir. Doruluk ve Samimilik lkesi: Bte ngrlerinin elden geldii lde gerek durumu yanstmas ve mevcut koullarn ortaya konulmas doruluk ilkesini, gerek gider gerekse gelir tahminlerinin ortaya konulmasnda, doruluuna inanlan hususlarn itenlikle ortaya konmasna ise samimilik ilkesi denir. Doruluk ilkesi objektif iken, doruluk ilkesinin sbjektif yan samimiyet ilkesini vermektedir. Fiskalite lkesi (Mali Olma): Bu ilke btede mali anlamda snrlar ifade etmektedir. Buna gre btede aada belirtilen esaslara uyulmak zorunludur; yapamaz, Btede belirtilmeyen bir kaleme harcama yaplamaz, Btede sadece mali hkmlere yer verilmesinin salanarak ve mali Yrtme organ btede yer alan denek miktarndan fazla harcama

hkmler dnda hkmler konulamaz. Btede, denekler belirli amalar gerekletirmek zere tahsis edilir ve

baka bir amaca harcanamaz (giderlerde tahsis). B. ada lkeler Makroekonomik stikrar ilkesi: Btelerin hazrlanmas ve uygulanmasnda,

makroekonomik istikrarla birlikte srdrlebilir kalknmay salamak esastr. Performans ve Mali Kontrol lkesi: Bteler kalknma plan ve programlarda yer alan politika, hedef ve nceliklere uygun ekilde, idarelerin stratejik planlar ile performans ltlerine ve faydamaliyet analizine gre hazrlanr, uygulanr ve kontrol edilir. Planlama lkesi: Bteler, stratejik planlar dikkate alnarak izleyen iki yln bte tahminleriyle birlikte grlr ve deerlendirilir. Uluslararas Standartlara Uygunluk lkesi: Bteler kurumsal, ilevsel ve ekonomik sonularn grlmesini salayacak ekilde Maliye Bakanlnca uluslararas standartlara uygun olarak belirlenen bir snflandrmaya tabi tutularak hazrlanr ve uygulanr. V. BTE TEOR VE TEKNKLER A. Bte Teorileri 1. Klasik Bte Teorisi Btenin denk olmasn gerektiini ileri srmekte olup, bte denklii iin, kamu giderlerinin normal kamu gelirleriyle karlanmas gerektii savunulmutur. Klasik bte teorisine gre; Bte kk ve denk olmal, Borlanmaya gidilmemeli,

63
Zorunlu hallerde borlanlacaksa, sermaye piyasasndan borlanlmal, Kamu giderleri dolayl vergilerle karlanmaldr.

2. Devri Bte Teorisi Alvin Hansen tarafndan ileri srlmtr. Bte denkliinin yllk olarak dnlmesi yerine, daha uzun sreli devreler dikkate alnmak suretiyle uygulanmasn ileri srmektedir. Ekonomide ortaya kan devri hareketler dikkate alnmak suretiyle, ekonominin iki refah dnemi arasndaki bte uygulamalarnn nihai olarak denklii, bu grn esasn oluturmaktadr. Mali denklik esastr. 3. Telafi Edici Bte Teorisi William Beveridge tarafndan ileri srlmtr. Bu teoride, kamu harcamalar ile kamu gelirleri arasndaki geleneksel ba srdrlmekle birlikte, geni lde ekonomik dengenin gerekletirilmesi iin aba gsterilmektedir. Eksik istihdam denge dzeyine ulamak iin bte aklarn geniletici etkisine dikkat eken teoriye gre, tam istihdam dzeyinden sonra bte dengesinin salanmas esastr. B. Bteleme Teknikleri 1. Geleneksel Bteleme Teknii Btede, hizmetlere deneklerin tahsis edilirken, sadece bu hizmetleri yapacak idari organlarn ihtiyac dikkate alnmaktadr. Bu tr btelemede; Bte girdi odakldr, Bte merkezi planlamaya dayanr, Merkezi ynetim ve merkezi kontrol anlay hakimdir, Plan bte ilikisi kurulmamaktadr, Bte hazrlanrken harcamalarn artrlmas bir ilke haline gelmekte, Sadece mali denetim yaplmaktadr, Mevzuat odakl-kurallara dayaldr, Saysal analiz yntemleri kullanlmamaktadr, Bte teknik bilgilere ve ihtiyalara gre deil siyasal anlaya gre

yaplmaktadr. Ancak, btelerin yllar arasnda istikrar ve tutarllk salamas, yllk tahminlerde ve hesaplanmasnda kolaylklar salamas ise bu bteleme ynteminin stnlkleridir. 2. Performans Bte Devletin yklendii grevleri yerine getirebilmesi bakmndan gerekletirdii hizmetler ile bunlarn birim maliyetlerinin nem kazand bir bteleme sistemidir. Performans bte,

64
ana ama ve hedefleri programlarn maliyetleri zerinden gerektirdii denek miktarn ve her program iinde yaplacak ilerin, faaliyetlerin ve retilecek maddelerin, birim maliyetleri zerinden gerektirdii denek miktarn ve her program iinde yaplacak ilerin, faaliyetlerin ve retilecek maddelerin, birim maliyetleri zerinden hesabn belirtir. 3. Program Bte Planlanan hedeflere varlabilmesi iin uygulanabilecek alternatif programlar arasndan en rasyonel seimi yapma frsat veren, israf nleyerek, hizmet maliyet ve maliyet fayda analizleri yoluyla en yksek verimin salanmasna olanak veren bir bte tekniidir. 1973 ylnda Trkiyede uygulanmaya balamtr. 4. Planlama Programlama Bteleme Sistemi (PPBS) Program bte teknii, hangi hizmetlerin belirli kaynaklarla en yksek toplum refahn salayacan belirlemeye ynelir. Performans bte ise, bu hizmetin nasl (en ucuza) yaplacan belirtir. Tam bir tanm olamayan PPBS, birka temel tanmdan hareket ederek; - Kamu faaliyet programlar ile belirlenen hedefler ile kamu kaynaklar arasndaki ilikileri ele alan, - Stratejik hedef maliyetlerini tespit eden ve bu hedefler iin gerekli girdileri zamana gre belirleyen, - Kamu kaynaklarnn dalmnda karar verenlerin nne ok sayda tercih koyarak, bu tercihlerden en rasyonel olan semeyi salayacak teknikleri temin eden,bir sre olarak ifade edilebilir. Genellikle bu iki ama bir arada PPBS diye anlr. PPBSnin Aamalar ksaca; Planlama: Planlamann tanm olan, belirli hedeflere ulamak iin, gelecekte yaplmas istenen faaliyetlerin saptanmas ve izlenecek yollarn belirlenmesinden hareketle, gelecee dnk olarak mevcut kaynaklarn en iyi ekilde kullanlmasn salayacak ara olarak belirtilebilir. Aamalar; - Amalarn saptanmas, - Fiziksel analiz ve seeneklerin analizi, - Maliyetlerin tahmini, - Model aamas Programlama: Planlama ve programlama birbirini tamamlayan nemli iki edir. Planlama hedeflerin belirlenmesinden programlarn uygulanmasna kadarki sreci kapsamaktadr. Programlama, planlama ile saptanan hedeflere ulamak amacyla, gerekli faaliyetlerle kaynaklarn bir araya getirilmesidir. Bteleme: Planlarn ve programlarn gerekletirilebilmesi iin mali kaynaklarn salanmas ve programlarn yllk bteler haline sokulmasdr.

65
Sistem Analizi: Bte uygulama sonularnn fayda maliyet (girdi-kt analizi), maliyet etkinlik (verimlilik analizi; yaplan harcama ile elde ilen sonularn verimliliinin deerlendirilmesidir, rnein Adalet Bakanlna ayrlan denek ile su oran arasndaki iliki) gibi eitli saysal tekniklerle deerlendirilmesi. Aamalar; - Amalarn tanmlanmas, - Analiz metotlarnn seimi (model tespiti), - Seeneklerin belirlenmesi (maliyetlerin belirlenmesi), - lein seilmesi (deerlendirme) PPBSnin Fayda ve Sakncalar Faydalar - Tm kamu faaliyetlerine uygulanabilecek bir yntemdir, Bakanlk ve kurumlar dzeyinde programlarn belirlenmesi ve her bir dairenin faaliyetlerini daha dar bir erevede kavramalarn salayarak, bte uygulamalarna aklk getirir. Bu durum, bte zerindeki denetimin etkinliini artrr, - Karar birimlerine birden fazla seenek sunar, ayrca bu seenekleri saladklar fayda ve neden olduklar maliyetlere gre tercih srasna koyarak en rasyonel tercihin seilebilmesine imkan salar. Bu sayede, kt kamu kaynaklarnn en etkin biimde kullanlmas salanr, - Plan bte ilikisinin kurulmasna olanak salar, - Kamu kaynaklarnn kullanlmasnda israf nleyici, kaynak kullanmnda etkinlii salayc niteliklere sahiptir, - Programlarn gelecek dnemlere sarkan proje ve faaliyetlerine ilikin maliyetleri ve salayacaklar faydalar da ortaya koyarak, bir programa ait tm maliyetlerin tespit edilmesine olanak salar. Bu sayede, gelecee dnk olarak faaliyet ve maliyetler arasnda koordinasyonun salanmasna imkan verir, Yneticilerin sorumluluklarn artrr, - Farkl seeneklerin getirdii hareket alan, PPBS ierisinde yer alan fonlar, bteye hazrlk ve uygulama safhalarnda esneklik kazandrr, - Son olarak PPBS, klasik bte, performans bte ve program bte anlaynn eksik ve zayf ynlerinin giderilmesi zerine gelitirilmi bir bte tekniidir. Bu anlamda bte teknii olarak birok olumsuzluktan arndrlmtr. Sakncalar Sistemin temeli olan amalarn belirlenmesinin baz durumlarda g olmas, Sistemin gelecek dneme ilikin programlar iermesi sistemin temelinin oluturan bir dier unsurdur. Ancak gelecee ilikin plan yaplrken belirsizliklerin dikkate alnamamas nedeni ile gelecee dnk olarak yaplan programlarda sapmalarn olabilmesi, yaplan planlarn ve faaliyetlerin etkinliini bozabilir, - PPBSnin etkin bir biimde uygulanabilmesi ok sayda yetimi eleman gerektirir, - PPBSye dayal bir btenin hazrlanmas ve uygulanmasndan kim ya da kimlerin ne lde sorumlu olacaklar nemli bir sorundur. nk yetkilerin bir elde toplanmas, yneticilere yklenen sorumluluu azaltrken, datlmas da PPBSde nemli bir unsur olan koordinasyonun salanmasn olumsuz etkiler, - Sistem uygulanmas ok maliyetlidir, - Sistem, hangi kamu hizmetlerinin ne miktarda ve hangi yntem ile yaplacana ilikin alnan kararlarda yardmc olmakta, ancak bu hizmetlerin nasl yaplaca, hangi idari birimce yaplmas gerektii hususlarnda karar birimlerine yardmc olamamaktadr, - Sistem genel olarak kamu giderleri zerinde durmakta, ancak kamu gelirlerine ynelmemektedir, - Sistem yrtme organna daha fazla inisiyatif vererek, yasama organnn bte zerindeki etkisini azaltmaktadr, - Sistem btenin sosyal fonksiyonunu gz ard ederek, btenin mali ve ekonomik fonksiyonunu n plana karmaktadr, - Sistemi kusursuz olarak grp, sistemin getirdii zmlere sk skya bal kalnmas, karar birimlerini yanlgya drebilecektir

66
PPBS ve Geleneksel Bte Karlatrlmas PPBS Geleneksel - Esnektir, yetki devri esasldr, - Mevzuat odakl, kat ve kuralcdr. merkeziyetidir, - Modern analiz teknikleri kullanr - Modern teknikler kullanlmaz, (fayda-maliyet vb. gibi), - Hizmetlere deneklerin verilmesinde, sadece bu - Hizmetlerin dalmnda fonksiyonel hizmetleri yapacak idari organlarn ihtiyac dikkate snflandrma esastr, alnmaktadr, - Siyasi deildir, daha ok yneticilere - Organik (kurumsal) snflandrma esastr, sorumluluk ykler. - Siyasidir, - kt esasldr, faydaya bakar, - Girdi esasldr, - ok maliyetlidir, - Hazrlan kolay maliyeti dktr, - Uygulamas iin ok fazla kalifiye - Kalifiye elemana ihtiya yoktur, eleman gerekir, - Plan bte ilikisi kuramaz, ksa vadelidir, - Plan bte ilikisi zerine - Harcama art kural haline gelmitir ve denekler kuruludur, uzun vadelidir, her yl belirli oranlarda artrlarak bir sonraki yl - Harcama art sunulan hizmetlere btesine yazlr, gre yaplr, - Hesap denetimi zerine kuruludur, performans - Performans denetimi esasldr, denetimi yaplamaz, - Alternatif seeneklerle bteleme - Alternatif seenek sunmaz. yaplr. 4. Sfr Tabanl Bteleme Bu bteleme sisteminde, her yln ilemleri kendi bnyesi iinde yarglanmakta olup, gemi yllarn politikalarna ya hi nem verilmemekte veya ok az balant kurulmaktadr. Bir baka deyile, tm faaliyet ve harcamalarn temel gerekesinin yeniden ve batan belirlendii, btedeki her harcama kaleminin deerlendirmesinin yapld bir bte sistemidir. Hibir harcama kalemi btede otomatik olarak yer almamakta ve her bir harcama kalemi dier harcamlar nda yeniden gzden geirilmektedir. 5. Analitik Bte Analitik bte bir bte sistemi deil, bte kodlama sistemidir. Dier bir ifadeyle, harcama ve gelirlerin snflandrmasnda kullanlan kodlama sistemine verilen isimdir. Analitik bte snflandrmasnn temeli fonksiyonel snflandrmaya dayansa da, kurumsal snflandrma, fonksiyonel snflandrma, finans tipi snflandrma ve ekonomik snflandrma olmak zere drt tip snflandrma sz konusudur. Trkiyede 2004 yl btesi ile birlikte Analitik Bte Snflandrmasna geilmitir. 6. Dier Bte Teknikleri - Milli Ekonomik Bteler: Milli bte, bir lkenin gelecee ynelik olarak tm ekonomideki gelir ve gider tahminlerini, dier bir ifadeyle, gelecek dneme ilikin olarak mili geliri ve milli geliri oluturan faktrleri ve bunlar arasndaki ulusal dengeyi gstermektedir (tketim, yatrm, toplam talep, toplam arz vb.). - Yatrm Bteleri: Cari bte dnda, yatrm harcamalarn ve bu harcamalara ilikin gelirleri ieren bte trdr. - Olaanst Bteler: Devletin normal gelirleriyle karlanmayan, her yl tekrar etmeyip sadece olaanst durum gsteren harcamalar iin hazrlanan btelerdir (doal afet, sava vb.).

67
- Torba Bte: Harcama kalemlerine bteden ayr ayr denek verilmemekte, denekler toplu olarak, ksacas ayrntya inmeden verilmekte ve denek kullanmnda kurulular serbest braklmaktadr. Bu yntem, kurulular denek kullanmnda serbest brakt iin ada ve pratik olmakla birlikte bte zerindeki denetimi zayflatmakta ve israfa neden olabilmektedir. VI. BTE ETLER lkemizdeki bte trleri 1 Ocak 2006da yrrle giren 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu ile deiiklie uramtr. Bu nedenle bte trlerini 31 Aralk 2005e kadar yrrlkte olan 1050 Sayl Muhasebe i Umumiye Kanunuda dikkate alnarak deerlendirilmitir. Buna gre aadaki ekilde bte trleri birlikte zet olarak gsterilmektedir. 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa Gre Bte Trleri Merkezi Ynetim Btesi Genel Bte zel Bte Dzenliyi ve Denetleyici Kur. Mahalli dareler Bteleri Sosyal Gvenlik l zel daresi Kurulular Belediyeler Sosyal Gvenlik Kurumu Mahalli Birlikler. Trkiye Kurumu

B. 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa Gre Bte Trleri 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununu ile katma bte kaldrlmakta ve bu kapsamda yer alan kamu idareleri idari ve mali statsne gre genel bteli ya da zel bteli idare haline getirilmektedir. Ayrca, dner sermaye iletmeleri ve fonlarn gelir ve giderlerinin ilgili olduklar idare btesine dahil edilmesi salanm ve bunlarn belirli bir sre sonunda tasfiye edilmesi ngrlmtr. Bilindii gibi 1050 Sayl Muhasebe i Umumiye Kanununa gre yerel idare bteleri zel bte olarak adlandrlmakta iken, 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gre baz katma bteli kurulular zel bte kapsamna alnmakta ve yerel idare bteleri ayr dzenlenerek merkezi ynetim btesi kapsam dnda mahalli idare bteleri ad altnda toplanmaktadr. Merkezi Ynetim Btesi: Merkezi ynetim btesi, genel bteli, zel bteli kurulular ile dzenleyici ve denetleyici kurulu btelerinin toplamn kapsamaktadr. Ancak, merkezi ynetim bte toplamnn gerek deerinin bulunabilmesi iin toplamdan hazine yardm karlr. nk, zel bteli kurululara ile dzenleyici ve denetleyici kurulu btelerine genel bteden hazine yardm yaplmakta ve gerek toplam bulmak iin iki kere toplama giren hazine yardm indirilmektedir.
Genel Bte + zel Bte + Dz. Ve Den. Kur. Bteleri

Merkezi Ynetim Btesi

- Hazine Yardm

68
Sosyal Gvenlik Kurumlarnn Btesi: Sosyal gvenlik kurumu btesi, sosyal gvenlik hizmeti sunmak zere, kanunla kurulan ve bu Kanuna ekli (IV) sayl cetvelde yer alan her bir kamu idaresinin btesidir. Sosyal gvenlik kurumlarnn btelerinin hazrlanmas, uygulanmas ve dier mali ilemleri, kendi kanunlarndaki hkmlere tabidir. Ancak sosyal gvenlik kurumlarnn ayrntl harcama programlar ile finansman programlar, bte ile birlikte hazrlanr, grlr ve onaylanr. denekler de, bu usul ve esaslara gre kullanlr. Dolaysyla bu kurumlar, kendi gelirleri ile kendi giderlerini karlamaktadrlar. Ancak bu kurulularda gelir gider a ortaya kmas halinde, genel bteden yaplacak transfer harcamas ile bu ak finanse edilmektedir. Mahalli dareler Btesi: Mahalli idare bteleri, 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gre; Mahall idare btesi, mahall idare kapsamndaki kamu idarelerinin btesidir olarak tanmlanmaktadr. Mahalli idare btelerinin hazrlanmas, uygulanmas ve dier mali ilemleri, kendi kanunlarndaki hkmlere tabidir. Ancak Mahalli idare btelerinin ayrntl harcama programlar ile finansman programlar, bte ile birlikte hazrlanr, grlr ve onaylanr. denekler de, bu usul ve esaslara gre kullanlr. Bu anlamda l zel dare bteleri l zel daresi Kanununa gre, belediye bteleri Belediyeler Kanununa gre, ky btesi ise Ky Kanunundaki hkmlere gre hazrlanmakta, uygulanmakta ve dier mali ilemleri yaplmaktadr. l zel idare Bteleri: Valilik tarafndan hazrlanr, hazrlanan bte l Daimi

Encmenine ve oradan da grlmesi iin l Genel Meclisine sevk edilir. Onaylanan bte Vali tarafndan ileri Bakanlna gnderilir. ileri Bakanlnca bteleri konsolide eder, onaya gerek olmadan bte l Genel Meclisinin onay ile yrrle girer. Saytay denetimine tabidir. Belediye Bteleri: Belediye Bakannn talimat ile belediye dairelerinde balar

ve Belediye Hesap leri Mdrl tarafndan koordine edilerek hazrlanr. Hazrlanan bte Belediye Bakan tarafndan Belediye Encmenine sevk edilir. Encmenin iki ay iinde inceledii bte yine Belediye Bakan tarafndan Belediye Meclisine sevk edilir. Belediye Meclisi tarafndan kabul edilen bte 7 gn iinde Vali veya Kaymakama gnderilir (7 gn iinde gnderilmezse yrrle giremez). Yrrle girmesi iin vali veya kaymakam onayna gerek yoktur. Belediye Meclis karar yrrle girmesi iin yeterlidir. Saytay denetimine tabidirler, ancak belediyelere ait iktisadi iletmeler Saytay denetimine tabi deildir. Ky Btesi: ileri Bakanl tarafndan hazrlanan Ky dareleri Hesap

Talimatna gre muhtar ve ihtiyar heyeti tarafndan Kasm aynda hazrlanr. Vali veya Kaymakam tarafndan onaylanarak uygulamaya konulur. Ancak ky btesi 5018 kapsamnda deildir.

69
Trkiyede Kamu Kurumlarnn Hukuki Yaps Dzenleyici ve Denetleyici Genel Bteli dareler zel Bteli dareler Kurum Bteleri - Tek bir nakit idaresine - Bir bakanla bal veya - zel kanunla kurulurlar, sahiptir, ilgili olarak belirli bir kamu - Kendi nakit idareleri vardr, - Devlet tzel kiiliine hizmetini yrtmek zere - Kamu tzel kiiliine haizdir, haizdirler, kendi tzel kurulan, kendi tzel kiilikleri vardr, kiilikleri yoktur, - Kendi nakit idareleri vardr, - Kendi mal varlklar ve kendi - Kendi mal varlklar ve - Kamu tzel kiiliine gelirleri vardr, gelirleri yoktur, haizdir, kendi tzel kiilikleri - Hizmet retmezler, piyasa - Daha ok tam kamusal vardr, ekonomisinin ilemesini mal ve hizmet retirler, - Kendi mal varlklar ve salayan kural normlar koyar - denekleri yetmezse kendi gelirleri vardr, ve uygulanmasn denetler ve yedek denek kaleminden - Daha ok yar kamusal mal izlerler (ynetiim zihniyeti denek alabilirler, ve hizmetleri retirler, erevesinde kurulan st Denetimini Saytay - denekler yetmezse genel kurullar), yapar, bteden hazine yardm - denekler yetmezse genel - Muhasebe hizmetlerini tek alrlar, bteden hazine yardm bir nakit idaresi nedeniyle - Denetimini Saytay yapar, alrlar, Maliye Bakanl yrtr, - Muhasebe hizmetlerini mali - Denetimini Saytay yapar, - Genellik ve birlik ilkesine hizmetler birimi yrtr, - Genellik ve birlik ilkesinden uygundur. - Genellik ve birlik ilkesinden sapmadr. sapmadr. KT Bteleri Fon - zel kanunlarla kurulurlar, - zel kanunlarla kurulurlar, - Kendi gelirleri ile giderlerini karlarlar, - Kendi gelirleri ile giderlerini karlarlar, - 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol - 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kanuna tabi deildirler, Kontrol Kanuna tabi deildirler, - Saytay denetimine tabi deildir, - Saytay denetimine tabi deildir, - Yksek Denetleme Kurulu tarafndan - Yasama denetimine tabidirler, denetlenirler, - Belirli amalar iin kurulurlar, - Btelerindeki gelir gider a genel bteden - Belirli gelirlerin belirli giderler tahsisi yaplan transfer harcamalar ile karlanmaktadr. esastr, - Genellik ve birlik ilkesinden sapmadr. - Genel bteden kaynak aktarlabilir,
(I) SAYILI CETVEL GENEL BTE KAPSAMINDAK KAMU DARELER 1) Trkiye Byk Millet Meclisi 26) Sahil Gvenlik Komutanl 2) Cumhurbakanl 27) Emniyet Genel Mdrl 3) Babakanlk 28) Diyanet leri Bakanl 4) Anayasa Mahkemesi 29) Devlet Planlama Tekilat Mstearl 5) Yargtay 30) Hazine Mstearl 6) Dantay 31) D Ticaret Mstearl 7) Saytay 32) Gmrk Mstearl 8) Adalet Bakanl 33) Denizcilik Mstearl 9) Mill Savunma Bakanl 34) Avrupa Birlii Genel Sekreterlii 10) ileri Bakanl 35) Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu 11) Dileri Bakanl 36) Devlet Personel Bakanl 12) Maliye Bakanl 37) zrller daresi Bakanl 13) Mill Eitim Bakanl 38) Trkiye statistik Kurumu 14) Bayndrlk ve skn Bakanl 39) Gelir daresi Bakanl 15) Salk Bakanl 40) Devlet Su leri Genel Mdrl 16) Ulatrma Bakanl 41) Karayollar Genel Mdrl 17) Tarm ve Kyileri Bakanl 42) Tapu ve Kadastro Genel Mdrl 18) alma ve Sosyal Gvenlik Bak. 43) Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl 19) Sanayi ve Ticaret Bakanl 44) Tarm Reformu Genel Mdrl 20) Enerji ve Tabi Kaynaklar Bak. 45) Petrol leri Genel Mdrl 21) Kltr ve Turizm Bakanl 46) Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Md. 22) evre ve Orman Bakanl 47) Sosyal Yardmlama ve Dayanma G.M. 23) Mill Gvenlik Kurulu Genel Sek. 48) Sosyal Hiz. ve ocuk Esirgeme Kur. G.M. 24) Mill stihbarat Tekilat Ms. 49) Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Md. 25) Jandarma Genel Komutanl 50) Kadnn Stats Genel Mdrl

70
II) SAYILI CETVEL ZEL BTEL DARELER A) YKSEKRETM KURULU, NVERSTELER VE YKSEK TEKNOLOJ ENS. 1) Yksekretim Kurulu 49) Nide niversitesi 2) renci Seme ve Yerletirme Merkezi 50) Pamukkale niversitesi 3) stanbul niversitesi 51) Sakarya niversitesi 4) stanbul Teknik niversitesi 52) Sleyman Demirel niversitesi 5) Ankara niversitesi 53) Zonguldak Karaelmas niversitesi 6) Karadeniz Teknik niversitesi 54) Eskiehir Osmangazi niversitesi 7) Ege niversitesi 55) Galatasaray niversitesi 8) Atatrk niversitesi 56) Ahi Evran niversitesi 9) Orta Dou Teknik niversitesi 57) Kastamonu niversitesi 10) Hacettepe niversitesi 58) Dzce niversitesi 11) Boazii niversitesi 59) Mehmet Akif Ersoy niversitesi 12) Dicle niversitesi 60) Uak niversitesi 13) ukurova niversitesi 61) Rize niversitesi 14) Anadolu niversitesi 62) Namk Kemal niversitesi 15) Cumhuriyet niversitesi 63) Erzincan niversitesi 16) nn niversitesi 64) Aksaray niversitesi 17) Frat niversitesi 65) Giresun niversitesi 18) Ondokuz Mays niversitesi 66) Hitit niversitesi 19) Seluk niversitesi 67) Bozok niversitesi 20) Uluda niversitesi 68) Adyaman niversitesi 21) Erciyes niversitesi 69) Ordu niversitesi 22) Akdeniz niversitesi 70) Amasya niversitesi 23) Dokuz Eyll niversitesi 71) Karamanolu Mehmetbey niversitesi 24) Gazi niversitesi 72) Ar Da niversitesi 25) Marmara niversitesi 73) Sinop niversitesi 26) Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi 74) Siirt niversitesi 27) Trakya niversitesi 75) Nevehir niversitesi 28) Yldz Teknik niversitesi 76) Karabk niversitesi 29) Yznc Yl niversitesi 77) Kilis 7 Aralk niversitesi 30) Gaziantep niversitesi 78) ankr Karatekin niversitesi 31) Abant zzet Baysal niversitesi 79) Artvin oruh niversitesi 32) Adnan Menderes niversitesi 80) Bilecik niversitesi 33) Afyon Kocatepe niversitesi 81) Bitlis Eren niversitesi 34) Balkesir niversitesi 82) Krklareli niversitesi 35) Celal Bayar niversitesi 83) Osmaniye Korkut Ata niversitesi 36) anakkale Onsekiz Mart niversitesi 84) Bingl niversitesi 37) Dumlupnar niversitesi 85) Mu Alparslan niversitesi 38) Gaziosmanpaa niversitesi 86) Mardin Artuklu niversitesi 39) Gebze Yksek Teknoloji Enstits 87) Batman niversitesi 40) Harran niversitesi 88) Ardahan niversitesi 41) zmir Yksek Teknoloji Enstits 89) Bartn niversitesi 42) Kafkas niversitesi 90) Bayburt niversitesi 43) Kahramanmara St mam niversitesi 91) Gmhane niversitesi 44) Krkkale niversitesi 92) Hakkari niversitesi 45) Kocaeli niversitesi 93) Idr niversitesi 46) Mersin niversitesi 94) rnak niversitesi 47) Mula niversitesi 95) Tunceli niversitesi 48) Mustafa Kemal niversitesi 96) Yalova niversitesi B) ZEL BTEL DER DARELER 1) Savunma Sanayi Mstearl 17) Trk Akreditasyon Kurumu 2) Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kur. 18) Trk Standartlar Enstits 3) Trkiye ve Orta-Dou Amme daresi Ens. 19) Mill Prodktivite Merkezi 4) TBTAK 20) Trk Patent Enstits 5) Trkiye Bilimler Akademisi 21) Ulusal Bor Aratrma Enstits 6) Trkiye Adalet Akademisi 22) Trkiye Atom Enerjisi Kurumu 7) Yksekrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu 23) Kk ve Orta lekli San. Geli. ve Des. da. Ba. 8) Genlik ve Spor Genel Mdrl 24) hracat Gelitirme Ett Merkezi 9) Devlet Tiyatrolar Genel Mdrl 25) Trk birlii ve Kalknma daresi BaK. 10) Devlet Opera ve Balesi Genel Mdrl 26) zel evre Koruma Kurumu Bakanl 11) Orman Genel Mdrl 27) GAP Blge Kalknma daresi 12) Vakflar Genel Mdrl 28) zelletirme daresi Bakanl 13) Hudut ve Sahiller Salk Genel Md. 29)Kamu Denetilii Kurumu 14) Elektrik leri Etd daresi Genel Md. 30) Ceza ve nfaz Kur. ile Tutukevleri Yurtlar. Kur. 15) Maden Tetkik ve Arama Genel Md. 31) Meslek Yeterlilik Kurumu 16) Sivil Havaclk Genel Mdrl

III) SAYILI CETVEL DZENLEYC VE DENETLEYC KURUMLAR 1) Radyo ve Televizyon st Kurulu

71
2) Telekomnikasyon Kurumu 3) Sermaye Piyasas Kurulu 4) Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu 5) Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu 6) Kamu hale Kurumu 7) Rekabet Kurumu 8) Ttn, Ttn Mamulleri ve Alkoll kiler Piyasas Dzenleme Kurumu (IV) SAYILI CETVEL SOSYAL GVENLK KURUMLARI 1) Sosyal Gvenlik Kurumu 2) Trkiye Kurumu

Not: Genel Ynetim kapsamndaki kurulularn denetimini SAYITAY yapmaktadr. Genel Ynetim Kapsam: Merkezi Ynetim + Mahalli dare Bteleri + Sosyal Gvenlik Kurulular Saytay Denetimine Tabi Olmayanlar: KT + BT (Belediye kt. Teebbs) + Bte D Fonlar Genel Ynetim kapsamnda deildir. Bu nedenle Saytay denetimine tabi deildir.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 KT Makine ve Kimya Endstri Kurumu (MKEK) ET Maden Trkiye Takmr Kurumu (TTK) Trkiye Kmr letmeleri (TK) Elektrik retim A.. (EA) Trkiye Elektrik letim A.. (TEA) Trkiye Elektrik Ticaret ve Taahht A.. (TETTA) Trkiye Petrol Anonim Ortakl (TPAO) BOTA Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 ay Kurumu (AYKUR) Tarm l. Genel Mdrl (TGEM) Devlet Malzeme Ofisi (DMO) Trkiye Devlet Demir Yollar (TCDD) Posta ve Telgraf Tekilat (PTT) Devlet Hava Meydanlar letmesi (DHM) Ky Emniyeti Genel Mdrl (KIYEM) Smer Hal Et ve Balk Kurumu (EBK) Trkiye eker Fabrikalar (TFA)

Kamu Bankalar 1 2 3 4 T.C. Ziraat Bankas Trkiye Halk Bankas Trkiye Kalknma Bankas EXMBANK

Not: TEDA zelletirme daresi Bakanlna devredilmi kurumlardr. AO, TRT, Anadolu Ajans, Milli Piyango, Spor Toto pay sahiplii stlenen kurumun tam olarak belirlenmedii kamu iletmeleridir. TOK, THY, Trk Telekom kamu pay bulunan iletmeler, TSKGV iletmeleri, Dner Sermaye letmeleri ve Mahalli dare letmeleri kamu iletmesi statsnde olup KT deildir. Kamu bankalar KT deil, kamu iletmesidir. Not: TCMB ve TMSF iersinde zel sektr katlmnn da bulunduu, zerk yapya sahip kurumlardr. KT ya da Merkezi Ynetim Kapsamnda yer alan kurulu deildirler.
1 2 3 4 5 Bte D Fonlar Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonu* Savunma Sanayi Destekleme Fonu* Tantma Fonu zelletirme Fonu* sizlik Sigortas Fonu

Not: Tantma Fonu ve sizlik Sigortas Fonu Konsolide Kamu Sektr Tanmnda Bte D Fon Olarak Yer Almamaktadr. Trkiyede u an 3 adet Bte D Fon (yldzl olanlar) bulunmaktadr. Kamu ktisadi Teebbslerinin Ayrm Kamu ktisadi Kurulular (KK) Sermayesinin tamam devlete ait olan, ancak tekel niteliinde mallar ile temel mal ve hizmetleri retmek ve pazarlamak amacyla kurulan ve kar mac gtmeyen KTlerdir (TCDD, PTT, KIYEM, DHM) ktisadi Devlet Teekklleri (DT) Sermayesinin tamam genel ve katma bteli kurululara ait olan ve iktisadi alanda ticari esaslara gre faaliyet gsteren giriimlerdir (MKEK, EA, AYKUR, BOTA, TTK,TK)

72
Kamu ktisadi Teebbslerine Ait letmelerin Snflandrlmas tirak Sermayesinin en az %15i, en fazla %50si KT veya bal ortaklklara ait olan A..lerdir.

Messese Sermayesinin tamam Bal Ortaklk bir DT veya KKe ait Sermayesinin %51i veya daha tzel kiilii olan zeri bir DT veya KKe ait olan iletme ya da iletme veya iletmeler iletmeler topluluundan oluan A..lerdir. topluluudur. VII. BTENN HAZIRLANMASI VE UYGULANMASI A. Gelir Btesinin Hazrlanmas

Gelir btesi tahminlerinde balca iki yntem kullanlr. Otomatik yntem ve serbest takdir usul kullanlr. Otomatik Yntem: Bir nceki yl usul, ortalama arta gre artrma usul ve ortalama usul olarak belirtilebilir. - Bir nceki Yl Usul: Bu usulde, sonucu alnm olan bir nceki yl gelirinin, btesi hazrlanan yl iin aynen esas olarak alnmas yoluna gidilmektedir. - Ortalama Arta Gre Artrma Usul: Son birka yln gelir rakamlarnn art oran belirlenmekte ve sonucu bilinen bir nceki yln rakamlar ayn oranda artrlmaktadr. - Ortalama Usul: Son birka yln gelir rakamlarnn ortalamas alnmak suretiyle, btenin hazrlanan yln geliri tahmin edilmi olmaktadr. Serbest Takdir Yntemi: Herhangi bir ylla ilikilendirilmeksizin, btenin gelir rakamlarnn lkenin ekonomik ve mali durumu dikkate alnarak serbeste belirlenmesidir. Gelir btesi Maliye Bakanl adna Gelir daresi Bakanl tarafndan hazrlanr. Serbest takdir yntemine gre hazrlanmaktadr (Gerekte her iki yntem kullanlmaktadr, ancak snavlarda sadece serbest takdir ynteminin kullanld dikkate alnmaldr). B. Gider Btesinin Hazrlanmas ve Onaylanmas Gider btesinin ilk hazrlklar, kendilerine kamu hizmetlerinin yaplmas grevi verilen ve masraf daireler olarak nitelenen kurulular tarafndan yaplr. Aadaki tabloda hem 1050 Sayl Muhasebe i Umumiye Kanununa gre hem de 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gre btenin hazrlanmas, grlmesi ve onaylanmasna ilikin aamalar srasyla verilmektedir. Btenin Hazrlanma, Grlme ve Onaylanma Sreci 12.01.2009 TBMM Bte komisyonu 40 yeden oluur ve bunlarn 25i iktidar, 15 muhalefet partilerinin milletvekilleridir. Bte komisyonunda bteye ilikin her trl neri getirilebilir, ancak TBMM Genel Kurulunda bte grmeleri srasnda gelir azaltc, gider artrc neri getirilemez. Bte kanun tasars, Komisyonda 55, Genel Kurulda 20 gn ierisinde grlr. Cumhurbakannn bte kanununu veto yetkisi yoktur.

73
DPT tarafndan Orta Vadeli Programn hazrlanmas (Makroekonomik tavann belirlenmesi) Bakanlar Kurulu Orta Vadeli Program kabul eder. Maliye Bakanl tarafndan Orta Vadeli Programa uyumlu olarak hazrlanan Orta Vadeli Mali Plan, YPK tarafndan karara balanr ve Resmi Gazetede yaynlanr. Maliye Bakanl tarafndan bte ars ve eki bte hazrlama rehberi kurululara gnderilir. DPT tarafndan yatrm genelgesi ve eki yatrm program hazrlama rehberi kurululara gnderilir. Hazrlanan bte tekliflerinin, Maliye Bakanlna ve yatrm projelerinin DPTye sunulmas. Maliye Bakanlnca kurululara ait bte tekliflerinin kurulularla karlkl olarak grlmesi, incelenmesi ve birletirilerek bte kanun tasarsnn hazrlanr. Dzenleyici ve Denetleyici Kurum Bteleri ile TBMM ve Saytaya ait bte teklifleri dorudan TBMMye gnderilir. Makroekonomik gstergeler ve bte byklkleri en ge Ekim aynn ilk haftasna iinde YPKda grlr ve Maliye Bakanlnca Merkezi Ynetim Bte Kanun Tasars hazrlanr Merkezi Ynetim Bte Tasarsn Bakanlar Kuruluna sunulur. Bakanlar Kurulu Bte Kanun Tasarsn TBMMne verir. TBMMye gelen Bte Kanun Tasars Bte Komisyonuna verilir. Bte Komisyonu 55 gn ierisinde Bte Kanun Tasarsn grerek Genel Kurula sevk eder. Genel Kurul 20 gn iinde Bte Kanun Tasarsn grerek onaylar ve Cumhurbakanna gnderir. Bte Kanunu Cumhurbakan tarafndan onaylanr ve RGde yaynlanarak yrrle girer.

Mays Sonuna Kadar 15 Hazirana Kadar Haziran Sonuna Kadar 31 Temmuza Kadar Eyll Sonuna Kadar

01 17 Ekim

17 Ekim 10 Aralk 10 31 Aralk 31 Aralk

Orta Vadeli Mali Plann Kapsam; - Gelecek yla ilikin gelir tahminleri; - Gelecek yla ilikin gider tahminleri, - Hedeflenen ak ve borlanma durumu, - Kamu giderlerinin denek teklif tavan

Bte kanununa ekli belgeler; - Bte kanunu metni, - Ekli cetveller, (A cetveli harcama denekleri
cetveli; B Cetveli genel btenin gelirleri, devlet gelirlerinin dayand temel hkmler

- Bte kanunu gerekesi (BUMKO hazrlar), - Milli bte tahmin raporu (DPT hazrlar), Aada belirtilen belgeler, Kanun Tasarsna eklenerek TBMMdeki grmelerde dikkate alnr. Bu belgeler; - Orta vadeli mal plan da ieren bte gerekesi, - Yllk ekonomik rapor, - Vergi muafiyeti, istisnas ve indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vazgeilen kamu gelirleri cetveli, - Kamu bor ynetimi raporu, - Genel ynetim kapsamndaki kamu idarelerinin son iki yla ait bte gereklemeleri ile izleyen iki yla ait gelir ve gider tahminleri, - Mahall idareler ve sosyal gvenlik kurumlarnn bte tahminleri,

74
- Kamu iktisadi teebbsleri ile kamu irketi niteliindeki kurulular hari olmak zere, merkez ynetim kapsamndaki idarelerin, hizmet amalaryla ilgili olan dier kurum ve kurulularndan Maliye Bakanlnca belirlenecek olanlarn bte tahminleri, - Merkez ynetim kapsamnda olmayp, merkez ynetim btesinden yardm alan kamu idareleri ile dier kurum ve kurulularn listesi, Ayrca, Merkezi Ynetim Bte Kanun Tasars dnda, Dzenleyici ve denetleyici kurumlar, TBMM ve Saytay kendilerine ait btelerini en ge 30 Eylle kadar dorudan TBMMye, bir rneini de Maliye Bakanlna gnderirler. DPT Mstearlnca Merkez Ynetim Bte Kanununa uygun olarak hazrlanan kamu yatrm program, Merkezi Bte Kanununun yrrle girdii tarihten itibaren en fazla 15 iinde Bakanlar Kurulu kararyla Resmi Gazetede yaynlanr. Geici Bte Yasama organ bteyi reddederse, geici bte uygulamas devreye girer. Geici bte, yllk bte kabul edilip uygulamaya konuluncaya kadar belirli bir sre ile snrl olmak zere gelirlerin toplanmas ve giderlerin yaplmasna yetki ve izin veren bir kanundur. Geici bte kanunu ile iin bir nceki yl btesinin uygulamasna devam edilir. Geici bte en fazla 6 aya olarak uygulanabilir. Geici bte uygulamasnn yarataca sakncalar; - Hizmetlerin geen ylki gibi devam etmesi yeni hizmetlerin balamasn engeller, - Yasamann bte zerindeki denetim ve kontroln zayflatr, - nceki dnem btesi uyguland iin, yatrmlarm sonraki yla sarkan ksmlarnn yaplmasn engeller, - nceki dnemden sarkan demelerin yaplmas ve sonraki yl btesinin uygulamaya girmesi ile mahsup ilemlerinde karklklar ortaya kar. VIII. BTENN UYGULANMASI A. Gelirlerin Toplanmas Gelirlerin toplanmas, yrrlkteki mali mevzuata gre, kamu gelirlerinin tarh, tahakkuku ve tahsili demek olup, her yl bu gelirlerin toplanmasna bte kanunu izin vermektedir. Gelirleri toplamaya maliye bakanl yetkilidir. B. Giderlerin Yaplmas 1. deneklerin Serbest Braklmas Btede belirtilen deneklerin kullanm ancak, Maliye Bakanlnn denekleri serbest brakmas (datmas) ile mmkn olur. denekler yln ilk alt aylk dnemi ve ikinci alt aylk dnemi iin ayr ayr serbest braklmakla birlikte, deneklerin harcamann niteliine gre ikinci alt ay iin er aylk ayr ayr dnemler olarak da serbest braklmas sz konusudur. Serbest braklan denek tutarndan kalan ksm ise bloke (kesinti) edilmi demektir.

75
Genel bteden yardm alan zel bteli kamu kurumlar ile sosyal gvenlik kurumlarna ait finansman programlar vize edilmek zere, merkez ynetim bte kanununun yrrle girdii ilk ay iinde Maliye Bakanlna gnderilir. Bu programlar, Maliye Bakanlnca vize edilmeden bu idarelerin btelerine yardm yaplamaz. Bu idareler, aylk uygulama sonularn izleyen ay iinde Maliye Bakanlna gndermek zorundadr.
Finansman Program Gider > Gelir Hazine Yardm Maliye Bakanl Onay (Vizesi)

2. Yklenmeye Giriilmesi Yklenme, usulne uygun olarak dzenlenmi szleme esaslarna veya kanun hkmne dayanlarak i yaptrlmas, mal veya hizmet alnmas karlnda gelecee ynelik bir deme ykmllne girilmesidir. - Btede yeterli denei bulunmayan iler iin yklenmeye giriilemez. - Yklenme sresi mal ylla snrldr. - Harcama yetkilileri, tahsis edilen denekler dahilinde yklenmeye girebilirler. Dier bir ifade ile denei bulunsa bile, denek miktarnn yeterli olup olmadna baklr. - Btede belirli bir tertip iin ayrlm olan denek, baka bir tertip iin kullanlamaz. 3. Harcama Yetkisi ve Yetkilisi Bteyle, kurululara denek tahsis edilir. Bu denekler kurulularn kullanmaya hak ettikleri deneklerdir. Kurulularn bu deneklerini kullanma yetkisi ise, her bir kuruluun kamu kurumlarnda st yneticisi harcama yetkilisidir. - Bakanlklarda Mstear (sadece Milli Savunma Bakanlnda Bakan), - l zel darelerinde Vali, - Belediyelerde Belediye Bakan st yneticidir, Bakanlklarda Mstear Bakana kar, Mahalli idarelerde ise Meclislerine (Vali l Genel Meclisine kar, Belediye Bakan Belediye Meclisine kar) kar harcamalarn etkin ve verimli kullanlmasndan dolay sorumludurlar. st yneticiler, bu sorumluluklarn, aadaki birim ve yetkililer aracl ile yerine getirirler. - Mali hizmetler birimi, - Harcama yetkilisi - denetiler - Muhasebe yetkilisi 4. Giderin Yaplmasnda Grevli Memurlar ve Gerekletirilmesi Bir giderin gerekletirilebilmesi iin aadaki memurlarn eitli grev ve sorumluluklar bulunmaktadr. Bunlar;

76
- Harcama yetkilisi (ita amiri), - Gerekletirme grevlileri (tahakkuk memuru), - Muhasebe yetkilisi (sayman), - Muhasebe yetkilisi mutemedi (sayman mutemedi). Buna gre bir harcamann gerekleebilmesi iin srasyla u aamalardan gemesi gerekir; - Bir denein ncelikli olarak btede belirtilmesi, - Bu denee ilikin yklenmeye giriilmesi, - Grevlendirilmi kii veya komisyonlarca onaylanmas, - Gerekletirme belgelerinin dzenlenmi olmas, - Harcama yetkilisinin deme emri belgesini imzalamas, - Tutarn hak sahibine denmesi, 5. denemeyen Giderler ve Bte Emaneti Mali yl iinde giderlerin yaplmas ile ilgili olarak, demenin yaplmas haricindeki tm aamalarn gerekleen, (deme emri belgesine balanm) ancak denemeyen giderler, bteye gider yazlarak emanet hesaplarna alnr ve buradan denir. Mali ylsonundan balayarak, 5 yl ierisinde mazeret gsterilmeksizin alacakllar tarafndan talep edilmeyen borlar zamanamna urayarak kamu idareleri lehine gelir yazlr. 6. Avans ve Kredi lemleri Aada belirtilen hususlarn gereklemesi art ile baz giderler iin avans vermek veya kredi amak suretiyle n deme yaplabilir; - Harcama yetkilisinin uygun grmesi, - denek karlnn sakl kalmas, - Giderin gerekletirilmesine ilikin ilemleri (denee ilikin yklenmeye giriilmesi, grevlendirilmi kii veya komisyonlarca onaylanmas, gerekletirme belgelerinin dzenlenmi olmas, harcama yetkilisinin deme emri belgesini imzalamas) bekleyemeyecek derecede acil olmas, - Merkezi ynetim btesinde belirtilen snrlarn altnda kalmas, Ancak, harcama snrlar aada belirtilen artlarn salanmas halinde; - lgili kanunlardaki hkmler sakl kalmak artyla, - Szlemesinde belirtilmek zere, - Yklenme tutarnn yzde %30unu gememek artyla, teminat karlnda bte d avans denebilir.

77
Bte ii avans ve kredi ilemleri; mutemet avanslar, mutemet kredileri, akreditifler, yolluklardr. Bte d avans ve kredi ilemleri ise mteahhit avanslar ve zel yasalara dayanlarak yaplan demelerdir. Mutemetler avans ve kredi ilemleri ile ilgili olarak yapt harcama tutarlarna ilikin kantlayc belgeleri, ilgili kanunlarnda belirtilmemi olmas halinde avanslarda bir ay, kredilerde ay iinde muhasebe yetkilisine vermek ve artan tutar iade etmekle ykmldr. Sresi ierisinde mahsup edilmeyen avanslar hakknda Amme Alacaklar Takip ve Tahsil Usul Hakkndaki Kanun hkmleri uygulanr. 7. deneklerle lgili lemler a. deneklerin ptali Bteden ilgili kamu kurum veya kuruluuna tahsis edilen deneklerin cari yl iinde ksmen yada tamamen kullanlmamas halinde, yl sonunda denein kullanlmayan ksm iptal edilir. b. Olaanst denek lemleri Genel veya ksmi seferberlik, sava ilan veya Bakanlar Kurulu kararyla zorunlu askeri hazrlklarn yapld olaanst hallerde Mill Savunma Bakanl, Jandarma Genel Komutanl ve Sahil Gvenlik Komutanl btelerindeki mevcut denekler, (bu idarelerin denek toplamlar almamak artyla) birletirilerek kullanlabilir. Bu durumda da mevcut deneklerin yeterli olmamas halinde toplam denek tutarnn %15ine kadar ek harcama yaplabilir. c. denek Aktarmalar Btede denek aktarm iki ekilde sz konusu olmaktadr. - Kurumlar Aras denek Aktarm: Merkezi ynetim kapsamndaki kamu idarelerinin bteleri arasndaki denek aktarmalar sadece kanunla yaplabilir. - Kurum Bnyesindeki Tertipler Aras denek Aktarm: Merkezi ynetim

kapsamndaki kamu idareleri, aktarma yaplacak tertipteki denein yzde %5ine (cari yl bte kanununda farkl bir oran belirlenmedike) kadar kendi bteleri iinde denek aktarmna yetkilidirler. Bu ekilde yaplan aktarmalar, 7 gn iinde Maliye Bakanlna bildirilir. Ancak aada belirtilen durumlarda denek aktarm yaplamaz; - Personel giderleri (cret ve maa) tertiplerinden, - Daha nce aktarma yaplm tertiplerden baka tertiplere, - Daha nce yedek denekten aktarma yaplm tertiplerden baka tertiplere. d. Yedek denek Bte kanunu hazrlanrken ngrlen harcama tertiplerinin yeterli olmamas ya da ngrlmeyen tertiplerin ortaya kmas halinde, sadece genel bte kapsamndaki kamu idarelerine aktarlmak zere, cari yl bte giderlerinin %2sini amamak kaydyla Maliye

78
Bakanl btesine yedek denek konulabilir. Bu denekten aktarma yapmaya Maliye Bakan yetkilidir. Mali yl iinde yedek denekten yaplan aktarmalarn tr, tutar ve idareler itibaryla dalm, yln bitimini takip eden 15 gn iinde Maliye Bakanlnca ilan edilir. e. rtl denek rtl denek; kapal istihbarat ve kapal savunma hizmetleri, Devletin mill gvenlii ve yksek menfaatleri ile Devlet itibarnn gerekleri, siyasi, sosyal ve kltrel amalar ve olaanst hizmetlerle ilgili Hkmet icaplar iin kullanlmak zere Babakanlk btesine konulan denektir. lgili ylda, bu amala tahsis edilen denekler toplam, genel bte balang denekleri toplamnn %0,5ni geemez. f. Ek denek (Ek Bte) Yl ierisinde denei yetmeyen kurulua yedek denekten aktarm yaplr. Ancak yedek deneinde yetmedii, denek aktarmnn da sz konusu olmad hallerde, ek denek talebi ile ek bte hazrlanr. Ek bte iin genel btenin hazrlanma, grlme ve onaylanma esaslarna gre kanunlaarak uygulamaya girer. C. Hazine lemleri Btenin uygulanmas, gelirlerin toplanmas ve giderlerin yaplmasndan ibarettir. Bu iki ilemin birlikte yrtlmesi gelirlerle giderler arasnda uyumu gerektirir. te btenin gelirleri ile giderleri arasnda yer ve zaman bakmndan uyum salanmas ile ilgili ilemlere hazine ilemleri denir. Yer Bakmndan Hazine lemleri: Devletin giderleri karlayabilecek durumda olsa bile, devlet gelirlerinin gider yaplacak blgelerde de olmas gerekmektedir. Gelirlerin topland yer ile harcamalarn yapld yer arasnda farkllk olmas, yer bakmndan gelir gider uyumsuzluunu yaratr. Bu uyumsuzluk gelir fazlasnn bulunduu blgelerden, harcama fazlasnn olduu yerlere doru bir para akmnn gereklemesiyle olur. Zaman Bakmndan Hazine lemleri: Devlet gelirleri ile harcamalarnn yl iinde ok deiik kalplar iinde olumalar nedeniyle yllk toplamlar olarak birbirine eit olsalar da, aylk ya da haftalk dnemler itibariyle gelirler ile harcamalar arasnda byk farkllklar grlebilir. alr. D. Bte Hesaplarnn Kapatlmas 1. Btenin Kapatlmas Usulleri Egzersiz Usul: Gelirlerin ve giderlerin kapatlmas, btenin mali yla bal kalnmakszn tamamyla uygulanmasyla salanmaktadr. Buna bal olarak, mali yl bitmi olmasna ramen henz kullanlmam olan deneklerin kullanlmasna, o mali ylla ilgili gelirlerin toplanmasna devam olunmaktadr. Hazine bu uyumsuzluu genellikle sresi bte dnemini amayan borlanmalarla giderir. Bunun dnda baz kaynaklarla da bu uyumsuzluu gidermeye

79
Jestiyon Usul: Zaman idare, ya da ynetim dnemi olarak da ifade edilmektedir. Bu usul, mali yl sresi veya saymann grev sresi ile snrl olmak zere uygulanmaktadr. Saymann ynetim sresi veya mali yl dikkate alnmak suretiyle hesaplarn kapatlmas yoluna gidilmektedir. lkemizde uygulanan yntem budur. Jestiyon ynteminin kat bir ekilde uygulanmas yoluna gidilmemi, baz istisnalar getirilmitir. Mahsup ilemleri, bte emaneti ve dyuna kalma jestiyon ynteminin kabul ettii istisnalardandr. Mahsup ilemleri, bte d avans ve drt aylk mahsup sresi olmak zere iki biimde ortaya kmaktadr. Mali yl iinde saymanlarca denmemi olan harcamadan deneine mahsubu yaplmam olanlar varsa, bunlarn mahsup ilemleri iin saymanlara drt aylk bir mahsup sresi tannmtr. Mali yl iinde yaplan bir kamu hizmetinin ayn yl iinde ilemlerinin tamamlanmas ve bedelinin denmesi gerekir. Ancak yl iinde yaplan bir hizmetin taahht, tahakkuk ya da verile emrine balama gibi aamalar mali yln son gnne kadar gereklememi olabilir. Bu durumda yaplm olan hizmetin karl olan hak sahibine denmediinden yanar. Yl sona erdiinde bu denei yeni balayan mali yl iinde kullanma olana kalmaz. Hizmeti yapan hak sahibini alaca da dyuna kalr. Egzersiz (Hesap Dnemi)
Bte hesaplarnn kapatlmasnda mali yla bal kalnmamakta, mali yl bitmi olsa bile, henz kullanlmam olan deneklerin kullanlmasna ve o mali ylla ilgili gelirlerin toplanmasna devam olunmaktadr. - Yllk olma ilkesine terstir, - Hesaplar birbirine karr, - Denetimi zayflatr, - Hesaplarn takibi zorlar izi srlemez, - sraf ve savurganla neden olur, - Harcamalara esneklik tanr.

Jestiyon (Zaman- dare, Ynetim Dnemi, Sayman Dnemi)

Trk bte sisteminde jestiyon sistemi geerlidir. Buna gre kamu gelir ve giderleri tahakkuk ettirildikleri mali yl hesaplarnda gsterilirken, kamu gelirleri tahsil edildii, bte giderleri ise dendii ylda muhasebeletirilir. Trk bte sisteminde jestiyon usulnn istisnalar mahsup ve emanet ilemleridir. - Denetim daha gl ve etkin yaplr, - Esnek bir sistem deildir. - Tasarrufu salar, - Yl sonuna doru harcamalarn younlamasna ve bu nedenle kamu kaynaklarn etkinsiz kullanmna neden olabilir. - Yllk olma ilkesi ile uyuur, - Btelerin karlatrlmas gleir (birden fazla yla yaygn hale gelen harcamalar ait olduu yl deil harcand yl btesinde gzkt iin)

2. Faaliyet Raporlar, Kesinhesap ve Uygunluk Bildirimi a. Faaliyet Raporlar Faaliyet raporlar gerekte yarg ve yasma denetiminin hazrlk aamasn oluturmaktadr. Faaliyet raporlarna ilikin sre, st ynetici ve harcama yetkililerinin hazrladklar faaliyet raporlar ile balar ve TBMMde son bulur. Faaliyet raporlar ile st yneticiler ve denek tahsis edilen harcama yetkilileri, hesap verme sorumluluu erevesinde her yl, kamu kaynaklarnn etkin kullann etkin kullanlp kullanlmadnn, bte hedef ve gereklemelerinin, hedeften sapmalarn ve nedenlerinin akland bir rapordur.

80
Faaliyet Raporlar le lgili Sre
Birim Faaliyet Raporu Harcama yetkilisi tarafndan hazrlanr

dari Faaliyet Raporu st Ynetici tarafndan hazrlanr

Saytay st Ynetici tarafndan hazrlanan idari faaliyet raporu, st ynetici tarafndan Saytaya gnderilir. Ayrca, st ynetici tarafndan kamuoyuna aklanr.

Maliye Bakanl Merkezi ynetim bte kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarna ait idari faaliyet raporlarnn bir rnei Maliye Bakanlna gnderilir.

ileri Bakanl Mahalli idarelere ait idari faaliyet raporlarnn bir rnei ileri Bakanlna gnderilir.

Genel Faaliyet Raporu Merkezi ynetim bte kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarna ait idari faaliyet raporlarna gre mali yldaki faaliyet sonularna dayanlarak, Maliye Bakanl tarafndan genel faaliyet raporu hazrlanr. ileri Bakanlnn hazrlad genel faaliyet raporundan baz genel deerlendirmelerde bu rapora eklenir.

Mahalli dareler Genel Faaliyet Raporu ileri Bakanl mahalli idarelere ait idari faaliyet raporlar zerine, mahalli idarelere ait genel faaliyet raporu hazrlar.

Saytay Maliye Bakanl tarafndan hazrlanan genel faaliyet raporu Saytaya gnderilir ve ayn zamanda kamuoyuna aklanr. Saytay, - Mahall idarelerin genel faaliyet raporlarn, - Maliye Bakanl genel faaliyet raporlarn, - Merkezi Ynetim Kapsamndaki kurulularn idari faaliyet raporlarn, - Sosyal gvenlik kapsamndaki kurulularn idari faaliyet raporlarn - D denetim sonularn dikkate alarak grlerini de belirtmek suretiyle TBMMe sunar. Not: Mahalli idarelerin idari faaliyet raporlarn dikkate almaz.

TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi bu raporlar ve deerlendirmeler erevesinde, kamu kaynann elde edilmesi ve kullanlmasna ilikin olarak kamu idarelerinin ynetim ve hesap verme sorumluluklarn grr. Bu grmelere st ynetici veya grevlendirecei yardmcsnn ilgili bakanla birlikte katlmas zorunludur.

nemli Not: Kamu yatrm projelerindeki uygulama sonular da, yl bitimini takip eden yln Mart ay sonuna kadar Maliye Bakanl, Saytay ve DPTye gnderilir. b. Kesin Hesap ve Genel Uygunluk Bildirimi Kesin hesap Kanunu, TBMMnin bte zerindeki yasama denetimini salayan bir unsurdur. TBMMnin Kesin hesap kanun tasarsnn onaylamas ile bte uygulamas aklanm olur. Kesin hesap kanun tasars ile sonulara ilikin deerlendirmeleri de kapsayan gerekesi Maliye Bakanl tarafndan hazrlanr. Hazrlanan kanun tasars ve gerekesi birlikte,

81
izleyen mal yln Haziran ay sonuna kadar Bakanlar Kurulunca TBMMne sunulur ve bir rnei Saytaya gnderilir. Saytay tarafndan; d denetim raporlar, idare faaliyet raporlar ve genel faaliyet raporu dikkate alnarak hazrlanan genel uygunluk bildirimi, kesin hesap kanun tasarsnn verilmesinden balayarak en ge 75 gn iinde TBMMye sunulur. TBMM bir nceki yla ilikin olarak; idarelerin faaliyet raporlar, genel faaliyet raporu, d denetim genel deerlendirme raporu ve kesin hesap kanunu tasars ile bir sonraki yla ilikin merkez ynetim bte kanunu tasarsn birlikte grr. Ancak, bu raporlar ile genel uygunluk bildirimi TBMM komisyonlarnda ncelikle grlr. 3. Devlet Btesine likin Muhasebe Sistemleri
Devlet Muhasebe Sisteminin Tr Kameral Muhasebe Sistemi Schnedier Muhasebe Sistemi Constante Muhasebe Sistemi Kullanlan Sistemin Esas Bte ile ilgili rakamlar, gelir ve giderlerin tahakkukunu, tahsilatn bte tertibine gre veren sistemdir. Bu sistemde Kameral muhasebe sisteminde belirtilen ilemlerin yan sra bte d alacak ve bor ilikileri de hesaplarda yer almaktadr. Devlete ait mal varl hesaplarn da bte hesaplarna katmaktadr. Sistem mal varl ile iletme hesaplarn birlikte gstermektedir. Bu sistemde devlet mal varlnn bir sahibi, birde mal varlnn yneticisi olduu dnlerek mal sahibi ve maln yneticisi (memur) hesab olmak zere iki ayr hesap bulunmaktadr. Bu sistem bte hesaplaryla mal varln her an verebilen bir sistemdir.

Logismografi Muhasebe Sistemi

IX. BTENN DENETM Trk bte sistemi iersinde denetim Anayasa ve 5018 Sayl Muhasebe-i Umumiye Kanunu erevesinde idari denetim, yargsal denetim ve yasama denetimi olmak zere ayr denetim eklindeydi. Buna gre; dari Denetim: Harcamalarn yaplmas aamasnda harcama yetkilileri (harcama yetkilisi, gider gerekletirme grevlisi, muhasebe yetkilisi ve mutemedi), Mali Hizmetler Birimi ve Maliye Bakanl Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl tarafndan yaplmaktadr. Kontrol Sistemi bir idari denetimdir. Yargsal Denetim: Sayman hesaplarn kontrolne dayal olarak, btenin uygulanmas bakmndan, yasalara aykr olan hatal, usulsz ve yolsuz ilemlerinin Saytay tarafndan tespitini amalamaktadr. D denetimdir. Yasama Denetimi: Btenin onaylanmas, uygulanmas ve uygulandktan sonra kesin hesap ile aklanmas, yasama organna bal bir tasarruftur. Bu aamalarn tmnde yasama organ, uygun grmedii, yolsuzluk, hatal ilem, israf vb. unsurlar iin bte hakkn kullanabilir. Bu durum bir tr denetimdir. Ayrca, kesin hesap kanunun meclis tarafndan

82
incelenerek onaylanmas ve Saytayn yasama adna denetim yapmas yasama denetiminin etkiliinin gstergesidir. Bu denetimi yasama adna Saytay yapar. 5018 Sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununda Kontrol Sistemi ve D Denetim ayrntl biimde dzenlenmitir. Buna gre bte denetim harcama ncesi kontrol ve i denetimden oluan i kontrol sistemi ve d denetim olarak ayrlmtr. A. kontrol Sistemi kontrol sistemi; kamu faaliyetlerine ilikin tm gelir ve giderler ile kamuya ait tm varlk ve ykmllklerin amacna ve mevzuata uygun bir ekilde gereklemesini salamaktr. kontrol sistemi; mali ynetim, harcama ncesi kontrol ve harcama sonras i denetim faaliyetlerinin tamamdr. 1. Kontrol kontrol; harcamann yaplmasndan nce ve yapm aamasnda mali hizmetler birimi yneticisi, mali kontrol yetkilisi ve muhasebe yetkilileri tarafndan yaplmaktadr. kontrol; harcama ncesi kontrol, mal hizmetler, harcama ncesi kontrol ve muhasebe hizmetlerinden oluur. a. n Mali Kontrol Harcama ncesi kontrol, deneklerin tahsisinden, denein kullandrlmasna kadar geen ilemlerin tamamn kapsamaktadr. Buna gre harcama ncesi kontrol sreci; - Mali karar ve ilemlerin hazrlanmas, - Yklenmeye giriilmesi, (hale yaplmas, szleme yaplmas vb.) - ve ilemlerin gerekletirilmesi (Mal veya hizmetin teslimi),

- ve ilemlerin belgelendirilmesi (deme emri belgesinin imzalanmas).

n mali kontrol grevi, ynetim sorumluluu erevesinde yrtlr. Dier bir ifade ile harcama yetkilisi ve gider gerekletirme grevlisi tarafndan, bu yetkililerin yukarda belirtilen aamalara ilikin olarak zerlerine den idari ilemler itibari ile denetim yaplr. b. Mal Hizmetler Birimi Kamu idareleri ierisinde yer alan mali hizmetler biriminin de, i kontrol sistemine ilikin grev ve sorumluluklar bulunmaktadr. - Bteyi hazrlamak, izleyen iki yln bte tahminlerini yapmak, bte kaytlarn tutmak, - Bte ilke ve esaslar erevesinde, ayrntl harcama program ve hizmet gereksinimleri dikkate alnarak, denek gnderme belgelerini dzenlemek, - Harcama yaplmas ve gelir elde edilmesine ilikin mal ilemleri yrtmek,

83
- Bte uygulama sonularna ilikin verileri toplamak, deerlendirmek ve bunlarn raporlanmasn salamak, - darenin bte kesin hesabn hazrlamak, - Stratejik plan ve performans programlarnn hazrlanmasn koordine etmek ve sonularnn konsolide edilmesi almalarn yrtmek, - darenin mlkiyetinde veya kullanmnda bulunan tanr ve tanmazlara ilikin kaytlar tutmak, - Mali kanunlar ile ilgili dier mevzuatn uygulanmas konusunda harcama yetkililerine gerekli bilgileri salamak.

- Genel bteli idareler dnda kalan kamu idarelerinde muhasebe hizmetlerini

yrtmek. c. Muhasebe Hizmetleri Muhasebe hizmetleri kamu faaliyetleri ile ilgili olarak deneklerin hak sahiplerine aktarlmas ve bunlara ilikin kaytlarn tutulmas ile ilgili olmakla beraber daha geni anlamda; - Gelirlerin tahsili, - Giderlerin hak sahiplerine denmesi, - Para ve parayla ifade edilebilen deerler ile emanetlerin alnmas, saklanmas, ilgililere verilmesi, gnderilmesi, - Dier tm mali ilemlerin kaytlarnn yaplmas ve raporlanmas olarak belirtilebilir. Muhasebe yetkilileri genel bte kapsamndaki kamu idarelerine Maliye Bakanl tarafndan atanmaktadr. Bir dier ifade ile, muhasebe yetkilisi Maliye Bakanlna bal bir memurdur. Dier kamu idarelerinin muhasebe yetkilisi st ynetici tarafndan atanmaktadr. Muhasebe yetkililerinin yaptklar denetim harcamann deme aamasnda veya gelirlerin tahsili aamasndadr. Muhasebe yetkililerinin bu Kanuna gre yapacaklar kontrollere ilikin sorumluluklar, grevleri gerei incelemeleri gereken belgelerle snrldr. Ayrca, muhasebe mutemedi; muhasebe yetkilisi adna ve hesabna para ve parayla ifade edilebilen deerleri geici olarak almaya, vermeye ve gndermeye yetkilidir. Muhasebe mutemetleri dorudan muhasebe yetkilisine kar sorumludur, 2. Denetim denetim, kamu idaresinin etkinliinin ve verimliliinin artrlabilmesi iin yaplan bir danmanlk faaliyetidir. Bir baka deyile, kamu idaresinin kaynaklarnn etkinlik ve verimlilik esaslarna gre ynetilip ynetilmediini deerlendirmek ve rehberlik yapmak amacyla yaplan bamsz ve nesnel gvence salayan danmanlk faaliyetidir. denetim, i denetiler tarafndan yaplr. Kamu idarelerinin yllk i denetim program, i denetiler tarafndan hazrlanr. denetiler, i denetim programn hazrlarken, st yneticilerin

84
nerilerini dikkate almak durumundadrlar. Ayrca, i denetim program, st ynetici tarafndan onaylanr. deneti bu grevlerini, Denetim Koordinasyon Kurulu tarafndan belirlenen ve uluslararas kabul grm kontrol ve denetim standartlarna uygun ekilde yerine getirir. deneti, grevinde bamszdr ve i denetiye asli grevi dnda hibir grev verilemez ve yaptrlamaz. denetiler, hazrladklar raporu st yneticiye sunarlar. Bu raporlar, st ynetici tarafndan ilgili birimlerin ve mali hizmet biriminin deerlendirmesi alndktan sonra, en ge iki ay iinde Denetim Koordinasyon Kuruluna gnderilir. Denetim Koordinasyon Kurulu, biri Babakann, biri DPT Mstearlnn bal olduu Bakann, biri Hazine Mstearlnn bal olduu Bakann, biri ileri Bakannn, bakan dahil Maliye Bakannn nerisi zerine seilen 7 yeden oluur. Ancak, Maliye Bakan tarafndan nerilecek adaylardan birinin ekonomi, maliye, muhasebe, iletme alanlarndan birinde doktora derecesine sahip retim yeleri arasndan olmas gerekmektedir. Bu yeler be yl sre ile Bakanlar Kurulu tarafndan atanr. yelerin, Denetim Koordinasyon Kurulunun grevlerini yapabilecek niteliklere sahip olmas arttr. yelerin srenin sonunda yeniden atanabilmeleri mmkndr. Denetim Koordinasyon Kurulu, kamu idarelerinin i denetim sistemlerini izlemek amacyla oluturulan bamsz ve tarafsz bir organdr. B. D Denetim D denetim Saytay tarafndan yaplmaktadr. Buna gre, Saytay, genel ynetim kapsamndaki kamu idarelerini, ynetimin mal faaliyet, karar ve ilemlerinin; kanunlara, kurumsal ama, hedef ve planlara uygunluk ynnden incelemesini yapar. nceleme sonularn TBMMye sunar. Saytay, d denetimi, genel kabul grm uluslararas denetim standartlarna gre yapmak durumundadr. Saytay denetilerinin talep etmesi durumunda, kamu idarelerinin i denetileri tarafndan hazrlanan raporlar, d denetim srasnda Saytay denetilerinin bilgisine sunulur. Denetimler sonucunda, d denetimle ilgili hususlar dikkate alnarak dzenlenen raporlar, idareler itibaryla konsolide edilir ve bir rnei ilgili kamu idaresine verilerek, st ynetici tarafndan cevaplandrlr. Saytay, denetim raporlarn ve kurumun st yneticisi tarafndan bunlara verilen cevaplar dikkate alarak, d denetim genel deerlendirme raporu dzenler. Daha sonra d denetim genel deerlendirme raporunu, TBMMye sunar. Saytay, d denetimi sonulandrmak suretiyle hesaplar denetlemi ve hkme balam olur. Saytayn denetlenmesi ise, TBMM Bakanlk Divannca kurulan bir komisyon tarafndan gerekletirilmektedir. Bu komisyon, gerekli mesleki niteliklere sahip denetim elemanlarndan oluur. Bu komisyon ayn zamanda TBMMnin btesinin de denetimini yapmaktadr.

85
DEVLET BORLARI (KAMU KREDS, KAMU BORLARI) I. DEVLET BORLARININ TANIMI, KAPSAMI VE BORLANMANIN HUKUK DAYANAI Devlet borlanmas bilimsel anlamda ilk olarak Charles Davenmant (1710) ve David Hume (1752) tarafndan incelenmitir. Devletin kamunun gelir ihtiyacn karlamak zere yapt borlanmadr. Dar anlamda sadece merkezi devletin, geni anlamda ise yerel ynetimlerin yapt borlanmalar da kapsar. Ksacas, gelir ihtiyac nedeni ile bugn ihtiya duyulan fonun borlanlmas, yani gelecekte tahsil edilecek vergilerin bugn borlanarak temin edilmesi. Borlanma bte kanununda verilen yetkilere dayanlarak yaplmakta ve borlanma ile ilgili herhangi bir snrlama getirilmemektedir. Uzun vadeli borlanmalar iin ayr bir kanun karlabilir. KTlerin i ve d kaynaklardan borlanmas Hazine kefaleti verilmesine bal olarak yaplmakta, yerel ynetimlerin i borlanmas ller Bankasndan d borlanmas ise Hazine kefaleti ile yaplmaktadr. II. DEVLET BORLARININ - ZEL BORLAR VE DEVLET BORLARININ - VERG

GELRLERNN KARILATIRILMASI
Borlanmann zel Borlar ve Vergi Gelirleri ile Karlatrlmas Devlet Borlar zel Borlar Devlet borlanmas kamusal ihtiyalar iin yaplrken, zel borlar zel ihtiyalar iin yaplr. Devlet borlarnda kar amac yoktur, zel borlarda kar amac vardr. Devlet borlarnn miktar zel borlara kyasla daha genitir. devlet borlarnn vadesi zel borlara kyasla daha uzundur. Devlet borlarnda bazen zorlama vardr, zel borlanma istee baldr. Devlet borlar yurt ii ve dndan yaplmakta iken zel borlar (istisnalar hari) yurt iinden yaplr. Devlet borlarnda ou zaman bor verene faiz dnda avantajlar salanr (vergiden muaf olmak gibi). Devlet ok zorunlu kald durumlarda kanun kararak borlarn red edebilmekte iken, zel borlarda kii hakkn hukuk yoluna bavurarak arayabilmektedir. Devlet borlanma senetlerinde faiz kanunla belirlenirken, zel borlanmalarda faiz piyasa artlarnda ve szleme zerinde belirlenir. Devlet Borlar Vergi Gelirleri Vergi gelirlerinde zorlama (cebrilik) unsur varken, baz borlar dnda devlet borlarnda gnlllk esastr. Devlet borlar tasarrufa vergi ise genel olarak deme gcne dayanmaktadr. Devlet borlar geici, vergi kesin bir kaynaktr. Devlet borcunun kullanlaca ama belirli iken, verginin adem-i tahsis ilkesi gerei kullanlaca ama belirsizdir. Vergi karlksz iken, devlet borlar faizi ili birlikte geri denir.. Vergi yurt ii kaynaklardan alnrken, devlet borlar yurt ii-d kaynaklardan elde edilir. Vergi deyen kiinin zerinde yk oluturup sonraki nesle aktarlmaz, ancak devlet borlar sonraki nesillere aktarlabilir. Vergi cari harcamalara kullanlrken, borlanma genel olarak olaanst harcamalara, yatrmlara kullanlr.

III. DEVLETN BORLANMA NEDENLER Devlet borlanmaya olaan (normal) kamu gelirleri yetmedii iin gitmektedir. Ancak normal kamu gelirlerinin yetersiz kalmasna neden olan unsurlar bulunmaktadr, bu unsurlar ekonomik, mali nedenler ve dier nedenler olarak snflandrlabilir.

86
Borlanmann Nedenleri Mali Nedenler - Bte aklar, - Kalknmann finansman, - Yl ierisinde kamu gelir ve giderlerinde yaanan dengesizlikler, - Savunma giderlerinin finansman, - Borcun borla denmesi, bor ertelemesi, - Enflasyon (kamu harcamalarn grnte artrd iin artn borla finanse edilmesi)

Ekonomik Nedenler - Tasarruflarn yatrmlara kanalize edilmesi, - Kaynak dalmnda etkinliin salanmasna ynelik etkiler yaratlmas, - Ekonomik dengenin salanmasna ynelik etkiler yaratlmaya allmas.

Dier Nedenler - Savurganlk, - Doal afetler, - Kamu harcamalarnn denetiminde yetersizlik..

IV. DEVLET BORLARININ ETLER Borlanma borlanlan kaynaa gre, cebir (zorlama) unsurunun kullanlmasna gre ve borcun vadesine gre ayr snfa ayrlabilmektedir. Borlarn Snflandrlmas Cebir Unsuruna Gre Cebri stee Bal Vadesine Gre Ksa Vadeli Uzun Vadeli Bor Kaynana Gre D Bor

stee Bal ve Zorunlu Borlar: Borlanma genel olarak gnlllk esasna gre yaplmaktadr. Ancak baz durumlarda artlara gre devlet cebir unsurunu kullanarak bor alabilmektedir. Zorla alnan borlarnda eitleri bulunmaktadr. Buna gre; - Tam zorlama ile alnan borlar (dorudan cebir unsuru kullanlmaktadr), - Zorlama tehdidi ile alnan borlar, - Manevi zorlama ile alnan borlar, - Zorunlu tasarruf yaratlarak alnan borlar. Vadeye Gre Borlanma: Bir yla kadar olan borlar ksa vadeli, bir yldan uzun vadeli borlar uzun vadeli borlar olarak tanmlanabilir. Ancak baz yazarlarca yaplan l ayrma gre bir yla kadar olan borlar ksa, bir yldan uzun be yldan ksa borlar orta vadeli, vadesi be yldan fazla olan borlar uzun vadeli borlar olarak tanmlanmaktadr. Ksa vadeli borlara bavuru nedenleri ksaca; - Bte gelir ve giderleri arasndaki dengesizliin giderilmesi, - Devlet asndan bor yknn daha az olmas, - Uzun vadeli bir borlanmaya zemin hazrlanmas, - Ekonomik durgunluk dnemlerinde bir maliye politikas arac olarak kullanlmas, - ngrlemeyen, olaanst giderlerin finansmannn salanmas,

87
Kaynana Gre Borlanma: Borlanlan kaynaa gre i ve d bor ayrm yaplmaktadr. ve d bor ayrm alacaklnn uyruu ve borlanlan piyasann uyruuna gre belirlenebilmektedir. Ancak kabul edilen borlanlan piyasann uyruuna gre ayrmdr yaplmasdr. Buna gre alacaklnn uyruuna baklmadan, borcun saland piyasann uyruuna gre borcun i - d bor ayrm yaplr. Bir dier kstasa gre milli gelirde art ya da azala neden olan borlar d bor, milli gelirde deiime neden olmayan borlanmalara ise i bor denilmektedir. Buna gre Yurt dnda oturan bir Trkn yurt d piyasalarda satlan bir bono veya tahvili almas d bor, Trkiyede ikamet eden bir yabancnn yurtii piyasalardan bono veya tahvil alarak bor vermesi i bor olarak deerlendirilebilir. Uzun vadeli borlar sreli ve sresiz borlanma eklinde ayrlmaktadr. Vadesi belirli olanlar sreli, vadesi belirli olmayan belli srelerle faizi denmesi zerine kurulmu ve anaparasnn denecei tarih belirli olmayan borlardr.
Borlanma Kaynaklar ve ekilleri Borlanma Kaynaklar ve ekilleri Borlanma ekilleri Hazine bonosu, devlet tahvili, Hazine kefaletine haiz bonolar, Mteahhit Bonolar, Avans, Bte Emaneti Adi Emanet Not: Bu bor ekilleri i dalgal borlanma ekilleridir. Sadece tahvil dalgal (ksa vadeli bor deildir). D Borlanma eitleri

Bor Kaynaklar Bireyler / zel Kur. Ticari Bankalar, Merkez Bankas Avanslar Sosyal Gvenlik ve Ekonomi Kur.

Proje Program Kredileri, Bal Ve Serbest Krediler, Mali , Gda, Teknik Yardm, Ticari Krediler, D Yardm Konsorsiyumu Bankalar Konsorsiyumu, Resmi hracat Kurumlar Kredileri, Hkmet Kre. ve ok Tarafl Kre., Uluslararas Piy. Tahvil hrac, Leasing (Finansal Kiralama). Devirli ve garantili kredi Satc (ihracat) kredileri

Not: Devlet tahvili dndaki devlet i borlanma ekilleri ksa vadelidir.

A. borlar Devlet normal artlarda i kaynaklardan borlanr. Devletin bor alabilecei balca i kaynaklar aadaki gibi sralamak mmkndr. bor kaynaklar ksaca; Bireyler ve Baz zel Kurulular, Ticari Bankalardan Borlanma; devlet tahvillerinin en byk alcs bankalardr. Bankalar genel olarak fazla rezervlere sahiptir. Devlet tahvilleri bunlarn kullanlmasnda yardmc olur. Merkez Bankasnda Borlanma: 1994 ylna kadar Merkez Bankas, her yl mevcut bte denekleri toplamnn % 15ine kadar hazineye ksa vadeli aard. Bu uygulama imdi ortadan kalkmtr (bu oran 1995de %12, 1996 %10, 1997 %6, 1998de %3 olarak uyguland ve 2001 ylnda tamamen kaldrld). Baz Sosyal Gvenlik Kurumlar ve Ekonomik Kurulular: Devlet, Emekli Sand, SSK ve Ba Kur gibi sosyal gvenlik kurumlar ile kamu iktisadi teebbslerinin sahip

88
olduklar kaynaklardan da bor alabilmektedir. Sz konusu kurum ya da kurulularn, sahip olduklar kaynaklardan bir blmn devlete bor vermeleri hususu, ilgili kurum ya da kurulularn yasalarnda yer almaktadr. Bir yldan ksa vadeli i borlara i dalgal bor denilmektedir. Her lkede i dalgal borlarn deiik uygulamalar grlr. lkemizde bteler, yldan yla ve gittike byyen tkanklarla karlamaktadr. dalgal borlanma nedenleri ksaca; - Bte dnemi iindeki gelir gider farkllklar, - Uzun sreli borlanmaya hazrlk, - Ksa vadeli borlanmann uzun vadeli borlanmaya oranla daha elverili olmas, - Ekonomik dengelerin salanmas iin (deflasyonist ortamn varl gibi). dalgal bor ekilleri aadaki gibidir; Hazine Bonolar: Hazinenin yapt borlanma karl karlan bir bor senedi tr olup, genellikle bte demelerinin zamannda yapabilmek iin ksa vadeli bor almaya yarayan belgelerdir. Vadesi bir yldan uzun olan borlanma senetlerine devlet tahvili denilmektedir ve dalgal (ksa vadeli) bir bor kayna deildir. Hazine Kefaletini Haiz Bonolar: Merkezi devlet tekilat dnda kalan kamu kurulular, hazinenin gvencesi ile borlanabilir. En fazla 9 ay vadeli olabilirler. rnein, KTler ve dier kamu kurulular hammadde veya rn alm gibi eitli ihtiyalarn zamannda karlayabilmek iin hazinenin gvencesi ile karlan bonolar Merkez Bankasna skonto ettirerek avans alabilmektedirler (2001 ylnda Merkez bankasna skonto ettirilerek avans alnmas kaldrld). Mteahhit Bonolar: Gemite mteahhitlere yaptklar iler karlnda, devletten olan alacaklarna saylmak zere bonolar verilmitir. Gerekte uzun vadeli bir bor olmakla birlikte, vadesinden nce skonto ettirilerek nakde dntrlmeleri nedeni ile ksa vadeli bir bor haline gelmektedir. Bu uygulama bugn terk edilmitir. Avanslar: Merkez bankasndan altn, kambiyo ya da tahvil-bono teminat gsterilerek alnan avanslar (2001de kaldrld). Bte Emanetleri: Mali ylsonuna kadar, bte harcamalarndan verile emrine balanm, fakat demesi gerekletirilmemi olan giderler, ilgili yln btesine kaydedilecek bir emanet hesabna alnr. Bu suretle yaplm olan bir kamu hizmetinin veya teslim alnm olan bir maln, mali yl sonuna kadar nakit yetersizlii veya benzeri sebeplerden dolay, bedelinin denmemesi durumunda emanet hesabna alnan paralar, yeni ylda hak sahibine verilmesi gerekir. Bylece, hak sahiplerinin alacaklarnn gecikmeli olarak denmesi, devlete ksa sreli bir kaynak tekil etmi olmaktadr.

89
Adi Emanetler: Gerek ve tzel kiilerce, geici olarak hazineye yatrlan paralara denir. Balca adi emanetler, ihale teminatlar, gmrk teminatlar, hacizli mallarn satndan artan paralar, eitli fonlara ait kesintiler ve nitelii belirlenemeyen paralar olarak belirtilebilir. B. D Borlar Devlet d kaynaklardan da borlanma yoluna gidebilir. Devletin d borca bavurmasnn balca iki nedeni vardr. Birincisi, kamu harcamalar iin gerekli olan vergi ve benzeri gelirlerin yeterli olmasn ramen, yaplacak kamu hizmetleri iin gerekli olan mallarn yurt dndan ithal edilmesi zorunluluunun bulunmas, baka bir ifade ile dviz ihtiyacnn olmasdr. kincisi ise, i kaynaklarn yetersiz olmas, baka bir ifadeyle, i kaynaklardan salanan gelirlerde en son snra ulalm olmasdr. D borlar, kendi iinde borcun kaynana ve borlanma yntemine gre eitli ynleriyle snflandrlabilir. Buna gre d bor eitleri ksaca; Devirli Garantili Krediler: Kamu kurumlarna finansman iin Hazinenin salad ve borlunun kamu kurumu olduu krediler devirli, kamu kurumunun salad ama Hazinenin garantr olduu krediler garantili kredilerdir. Her ikisinde de kamu kurumu borcunu demezse borcu Hazine salar. Kalknma Kredileri: Daha ok sermaye mal eklinde verilen veya yatrmlarda kullanlmak zere salanan kredilerdir. eitleri; Proje ve Program Kredileri: Program kredileri, kalknma programlarnn

gerekletirilmesi ve ithalatn finansmannda kullanmak amacyla belli bir projeye bal olmakszn alnan d kredilerdir. Program kredileri, bte aklarnn finansmannda, retim kapasitesinin artrlmas iin gerekli ithalatn finansmannda kullanlr. Proje kredilerine gre daha ksa sreli ve daha yksek faizlidir. IMF kredileri program kredisi eklinde verilmektedir. - Bal ve Serbest Krediler: Krediyi aan lke, kredi vermeyi kendi mallarnn satn alnma artna balamsa, bu eit kredilere bal krediler ad verilir (orjine bal). Herhangi bir arta bal olmayan krediler ise, serbest krediler olarak nitelendirilmektedir. - Satc Kredileri (hracat Kredileri): zel firmalarn yatrm projeleri iin, byk mali kurulularn denetiminde salana kredilerdir. Krediyi satc firmalar vermektedir. Bor Erteleme Ve Rfinansman (Refinansman) Kredileri: Borcun borla

kapatlmasna refinansman denilmektedir. Bu sayede kredi ertelenmi olur. Mali Yardm, Gda Yardm, Teknik Yardm: Az gelimi lkelere, ithalatlarn kolaylatrmak amacyla salanan yardmlar, mali yardm olarak nitelendirilir. Birlemi Milletler, Gda ve Tarm Tekilat (FAO), Sanayi Kalknma Tekilat (UNIDO), Dnya Salk Tekilat (WHO) ve benzeri kurulular tarm, sanayi salk vb. alanlarda yardmlarda bulunmaktadrlar. Bunlara gda yardm denir. Bir ksm projelerin gerekletirilmesi iin

90
verilen danmanlk hizmetleri ve salanan teknik bilgiler ise, teknik yardm olarak nitelendirilmektedir. Ticari Krediler: Yabanc lkede herhangi bir bankadan alnan kredilerdir. Bu eit krediler, normal piyasa artlarna gre alnrlar. D Yardm Konsorsiyumu ve Bankalar Konsorsiyumu: Baz az gelimi lkelerin kalknmasna yardmc olmak zere, o lkeye kredi vermek isteyen gelimi lkelerle, uluslararas ekonomik kurulularn oluturduklar konsorsiyumlara d yardm konsorsiyumu denir. Herhangi bir bankann ynetiminde uluslararas alanda faaliyet gsteren eitli banka ve finansman kurulularnn bir araya gelerek oluturduklar konsorsiyuma, bankalar konsorsiyumu denir. Bu konsorsiyum, uluslararas piyasalarda kredi itibar dk olan lkenin piyasalara arz ettii tahvillerine sat garantisi verebilmektedir. Resmi hracat Kurumlarnn Kredileri: Resmi ihracat kurumlar, bir lkede, ihracat desteklemek amacyla kurulmu olan resmi kredi kurululardr. Bu grevi Trkiyede Eximbank yapmaktadr. Hkmet Kredileri ve ok Tarafl Krediler: ki lke hkmetleri karlkl anlama ile, biri dierine kredi verebilir. Bu eit krediler, genelde krediyi aan lkenin mallarnn ithalat artna balanmaktadr. Buna karlk, IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas finansman kurulular araclyla verilen kredilere ok tarafl krediler denilmektedir. te yandan, Avrupa Yatrm Bankas vb. gibi kurulular da ok tarafl kredi salayan kurululara rnek tekil etmektedir. - Uluslararas Para Fonu (IMF): 1944 ylnda kurulmutur. Kurulu amac, uluslararas para sisteminin ileyiini dzenlemektir. Fonksiyonu ise, d demeler a bulunan lkelere ksa vadeli kredi salamaktr. - Dnya Bankas: 1944 ylnda IMF ile birlikte kurulmutur. lk kurulu amac, ikinci dnya savanda bozulan Avrupa ekonomilerinin onarmna katk salamak iin kredi vermekti. 1950den sonra Avrupa lkelerinin gelimesini tamamlamasyla birlikte, Dnya Bankas az gelimi lkelere kredi salayan bir kuruma dnmtr. - Blgesel Kalknma Bankalar: Dnya zerindeki baz lkeler veya bunlarn oluturduklar birlikler, iktisadi kalknmaya katkda bulunmak zere kalknma bankalar kurmulardr. Bunlara rnek olarak, Avrupa Yatrm Bankas, slam Kalknma Bankas, Avrupa mar ve Kalknma Bankas vb. verilebilir. Uluslararas Piyasalarda Tahvil hrac: Herhangi bir lkenin yabanc para cinsinden kard tahvillerini ilgili lkenin sermaye piyasasnda satarak bor temin etmesidir. Leasing (Finansal Kiralama): Leasing, bir iletmenin ihtiya duyduu yksek maliyetli aralar, kiralama yntemiyle temin etmesidir.

91
V. BORLANMA TEKN Devlet borlanmay kolaylatrabilmek iin tasarruf sahiplerine baz karlar salamak veya garantiler vermek zorundadr.
Tasarruf Sahiplerine Salanan karlar Faiz - Tahvillerin nominal deerinin altnda ihra edilmesi, - Tahvillerin primli ya da ikramiyeli ihra edilmesi, - Vergi istisnasnn salanmas, Bono veya tahvilin vadesi gelmeden nakde dntrlebilmesi, Teminat olarak kabul edilebilmesi, Haciz edilememesi, Vergi demelerinde kullanlabilmesi, Tasarruf Sahiplerine Salanan Garantiler karlar korumaya ynelik garantiler Erken deme ve konversiyon yaplmamas garantisi, Tahvil deerini dmesinin nlenmesi, En ziyade msadeye mahzar alacak garantisi (devletin en imkansz durumda bile borcu deyeceine ilikin garanti vermesi), Enflasyona kar salanan garantiler Altn garantisi, Kambiyo garantisi, Fiyat endeksleri ile ayarlama garantisi,

Not: Baa ban altnda, primli, ikramiyeli ihra ve vergi istisnas faiz orann dolayl olarak artrr.

Faiz ve baa ban altnda ihra devletin bor verenlere dorudan salad karlardr. Baa ban altnda ihraca kar baz eletiriler bulunmaktadr. Bu eletiriler, - Devleti altndan kalkamayaca bir yk altna sokabilmesi, - Gelir dalm dengesizliinin daha da arttrr, - Krtasiyecilii arttrr, aklk ilkesini zedeler, anlalabilirlii zorlatrr, - Kuaklar aras dengesizlik oluturur, yk gelecek kuaklara aktarr. Tahvil ihrac srasnda, tahvillerin deerlerinin endeksleme yoluyla gvence altna alnmasnn douraca sakncalar unlardr; - Parann deer kaybna urayacann devlet tarafndan kabul edilmesi anlamna gelmektedir, - Enflasyonun devlet borlarnda reel anma sonucu yarataca azalmay (otomatik amortisman) nleyecektir. - Enflasyonist dnemlerde tketim artlarn daraltmak yerine neden olaca parasallama ile daha da arttracaktr. - Bor yknn hafiflemesinin tersine daha da artmasna neden olur. Tahvil deerinin endeksleme ile gvence altna alnmasnn douraca faydalar unlardr; - Enflasyonun yoksullar aleyhine yaratt eitsizlikleri azaltmas, - Gelecekteki fiyat dalgalanmalarnn nceden tahmin edilerek doabilecek risklerin azalmasn salayabilmesi, - Borlanmann maliyetini drebilmesi (fiyat art yaanmamas halinde), - Baka antienflasyonist tedbirlerin alnmasna kar ileri srlebilecek tenkit ve basklar azaltabilmesi.

92
Borlanmann ihrac ve sat yntemi de borlanmann kolay yaplabilmesini belirleyen bir dier unsurdur.
Borlanma (hra) ekilleri ve Sat Yntemi

hra ekilleri Tahvil ihra etmeksizin borlanma (hesaben yaplan borlanmalar), Tahvil ihra ederek borlanma, Nama veya hamiline yazl tahvil ihrac,

Sat Yntemleri hale sistemiyle ihra edilenler, Dorudan halka arz, Tap (musluk) sistemi, Bankalara sat yntemi, Borsada sat yntemi,

Not: Yukarda belirtilen ihra yntem ve ekilleri bte finansman iin ihra edilen bono ve tahvilleri kapsamaktadr. Ayrca bte finansman dnda ihra edilen zel tertip tahviller bulunmaktadr. (rnein, KT ve Sosyal Gvenlik Kurumlarnn ihtiyalar iin karlan kraz tahvilleri),

VI. BOR YNETM Bor ynetimi, eitli ekonomik sorunlarn zm, enflasyon, isizlik ve benzeri nedenlerden dolay ortaya kan istikrarszln giderilmesi amacyla, devlet borlarnn miktar ve bileiminde deiiklik yaplmasn ifade eder. Miktar asndan, bor stokunun miktarnda yaplacak deiim (anapara veya faiz demelerinin azaltlmas); bileim asndan vadenin (ksa ve uzun) ve bor kaynann (i ve d bor) arlklarnda yaplan deiimdir. Bor ynetiminin amac (etkinlii) en dk maliyetle ve en uygun koullarda borcun salanmasdr. VII. OLAANST BOR YNETM A. Konsolidasyon (Tahkim) Ksa sreli borlarn uzun sreli ya da sresiz bor haline getirilmesidir. Bu ilemde, sresi dolmu devlet tahvilleri daha uzun sreli tahvillerle deitirilmesidir. Konsolidasyona bavuru nedenleri ksaca; - Sresi gelen borlarn denmesinde sknt yaanmas, - Ksa vadeli borlarn itfasnn piyasada yarataca olumsuz etkiler (zellikle enflasyonist dnemlerde), - Ksa vadeli bor artnn borcun evrilebilirliini zorlamas, - Uzun vadeli borlanma koullarnn daha iyi ksa vadeli borlanmaya kyasla daha uygun hale gelmesi. Konsolidasyon eitleri ksaca; stee Bal Konsolidasyon (Tahkim): stee bal tahkimde, alacakllar devletin ksa vadeli borlarn uzun vadeli borlara tahvil etmek konusunda tamamen serbesttir. stee bal konsolidasyon, dolayl veya dorudan yaplabilir. Dolayl konsolidasyon da, uzun vadeli borlanma yaplarak vadesi dolan ksa vadeli borlar itfa edilir ve borcun vadesi uzatlm

93
olur, dorudan yaplan konsolidasyon da ise alacakllara ksa vadeli bor senetleri karl uzun vadeli bor senetleri verilecei duyurularak deiim istee braklr. Zorunlu (Tahkim): Zorunlu tahkimde, devlet tek tarafl olarak hareket ettiinden, alacaklya eski bor senetlerini yeni bor senetleri ile deitirip deitirmemek hususunda hibir seme hakk tanmaz (Dorudan tahvil deiimi, ilan yoluyla borlanma senetlerinde artlarnda dorudan deiim). Konsolidasyonun etkileri ksaca; - Borlarn uzun vadeli bir deme planna balanmasn salar, - Bor ykn artrr, - Deflasyonist srete ekonomik dengeler asndan olumsuz etkiler yaratabilir, ancak enflasyonist ortamda olumlu etkileri olabilir (talep daraltc veya artrc etki asndan), B. Konversiyon Borlarn deitirilmesi, bor ykn hafifletmek amacyla devletin salayaca menfaatlerde (faiz) bir indirim yaplmas, mesela % 7 tahvilin % 5 faizli bir tahvile evrilmesi, konversiyonu ifade eder. Konversiyon, konsolidasyonda olduu gibi zora dayl veya istee bal olabilir (cebri ihtiyari). Zorlayl konversiyon, tahvil sahibinin arzusuna baklmakszn evvelce kartlm olan yksek faizli tahviller, sonradan kartlm bulunan dk faizli tahvillerle deitirilmesidir. stee bal konversiyon da, devlet alacakllarn ellerinde bulunan tahvilleri yeni karlan daha dk faizli tahvillerle deitirmeye davet eder veya onlarn tahvillerinin nominal deerlerini deyeceini bildirir. Konversiyon eitleri ksaca; - Baa Batan Yaplan Konversiyon: Bu konversiyon ekli en basit olandr. Bu usulde, 100 YTL nominal deerli % 5 faizli bir tahvil, nominal deerini deitirmeksizin, rnein, % 4 faizli yeni bir tahville deitirilir. - Baa Ban Altnda Konversiyon: Bu tr konversiyon, nominal bor miktarn artrarak faiz haddinde bir miktar indirim yapmak suretiyle gerekletirilir. Dier bir ifade ile nominal deerin altnda ve daha dk faizli ihra yaplarak konversiyon gerekletirilir. Ksaca nominal deer artarken faiz oran dmektedir. - Kademeli Konversiyon: Bu eit konversiyonda, daha nce karlan tahvillerin faiz oranlar, piyasadaki faiz oranna birdenbire indirilmez. Kademeli bir yol izlenir. Bunun anlam, konversiyon nedeniyle tahvil sahiplerinin urayacaklar kayb birdenbire hissettirmemektedir. - Fark demeyi Gerektiren Konversiyon: Bu tr konversiyonda, tahvil sahipleri hem faiz dnden korunmakta, hem de gelir dzeylerinde bir deime olmamas iin piyasa faiz oranlarndaki dmeye karlk, belirli bir lde ana para fazlas demeye arlmaktadr. rnein piyasa faiz oranlar %60dan %40 indii bir ortamda daha

94
nceden ihra edilmi nominal deeri 100 YTL olan %60 faizli bir senedin iin, devlet alacakldan 50 YTL daha isteyerek 150 YTL deerinde ve %40 faiz yeni bir senet verir. Burumda bor miktar artarken denecek faiz miktar ayn kalr. nceki durumda 60 YTL faiz denirken, senet deitirildikten sonrada 60 YTL faiz denir. Konversiyonun etkileri ksaca; - Bor yk azaltlr (eer bor senetlerinden alacakllarn elde edecei faizin vergiden muaf olmas halinde), - Gelir dalmn olumlu etkiler (daha faiz denmesi halinde, faiz ile neden olunan gelir transferinin boyutlar da azalr), - Bor gnn koullarna uydurularak borcun gizli amortisman salanr (amortisman borcun itfas veya sona ermesidir). VII. BORCUN ORTADAN KALKMASI A. Borcun tfas (Amortisman) Borcun vadesi geldiinde veya vadesi gelmeden denmesidir (itfa edilmesi). Borcun amortisman olarak da adlandrlr. Borlar bir defada denerek sona erdirilir ya da kademeli olarak denerek azaltlp sona erdirilebilir. Borcun denerek sona erdirilmesi ile ilgili en ok tartlan yntem Dr. Pricein Otomatik Amortisman Teorisi dir. Bu teoriye gre devlet her yl borlarn denmesi ile ilgili olarak bir karl bir fonda ayracaktr. Bu fon bileik faiz ilemesi sonucu srekli olarak artacak ve sonunda borlar karlayabilecek bir fon haline dnebilecektir. Bileik faiz yoluyla amortisman usulde denilen yntem ilk olarak ok ses getirse de daha sonralar eletiri alm ve uygulanmamtr. Borcun denmesine ynelik bteden deneklerinden amortisman ayrlmas veya amortisman sandklar (bte kaynaklar ile desteklenen zerk sandklar) kurulmas yoluyla denmesi yntemleri de uygulama bulmulardr. B. Borcun Reddi ve Moratoryum borlarn denememesi halinde devletin tek tarafl olarak egemenlik hakkn kullanarak borcu dememesi haline borcun reddi denilir (konversiyon, borcun ksmen reddidir). D borlarn denmesinde skntya girilmesi halinde, borcu sona erdirmeden yeni art ve koullarn belirlenerek d borlarn dzenlenmesine moratoryum denir. Moratoryum esas itibariyle d borlarla ilgilidir. Her iki durumda da gven sarslmas, yeniden bor alnamamas, ekonomik krize neden olunmas, devlet itibarnn zedelenmesi gibi olumsuz sonular meydana geleceinden tarih ierisinde ok nadir grlen olaylardr. Trkiyede 1958 ylnda moratoryuma gidilmitir. Gemite 18. 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda d borcun reddi sz konusu olmu ve savalara neden olmutur. Ancak gnmzde d borcun reddi sz konusu deildir, byle bir durumda devlet moratoryum ilan ederek d bor

95
anapara ve faiz demelerini dondurur ve ileriye ynelik olarak borlarn yeniden organize edilmesini talep eder. C. Borcun Silinmesi Borcun silinmesi de borcu sona erdiren hallerden birisidir. Ancak borcun silinmesi borcun reddi ile ayn ey deildir. Borcun reddinde borcun tek tarafl olarak silinmesi hususu vardr ancak bu olay borcun silinmesi deil borcun reddidir. Borcun reddi devletin i borlarn silmesi iken borcun silinmesi alacakl olan lkelerin veya uluslararas rgtlerin (IMF, WB, UN vb.) bir lkenin d borlarn silmesidir. rnein krfez savanda, ABD yardmlarndan dolay Msrn kendisine olan borlarn sildi. VIII. BORLANMA LE LGL DER KAVRAMLAR Monetizasyon: TCMBnin ak piyasa ilemleri ile Hazine tarafndan ihra edilmi bono ve tahvilleri ikincil piyasalardan almasna denir. Tek Hazine Hesab: Saymanlklara yaplan deme ve tahsilat ilemleri sonucu oluacak nakit fazlas veya aklarnn TCMB veya Ziraat Bankas kanal ile Hazineye bildirilerek hazineye dekont edilmesidir. Piyasa Yapcl Sistemi: Hazine ihalelerinde baz mali kurumlara ayrcalk tannmasna dayal bir ihale yntemidir. Ayrcalkl olan mali kurumlara piyasa yapcs denilir. 2004 yl iin 11, 2005 yl iin 12 banka piyasa yapcs olarak belirlenmitir. Ariyere Borlar: Biriken ve transferi geciken borlara denir. Trkiyede 1952 dviz transferlerini fiilen durdurmas sonucu Trkiyeye mal satanlara denecek paralar denememi ve bu paralar faizi ile birikmitir. 1971 ylnda denerek kapatlmtr. Bte Nakit Dengesi: Bte Gelirleri Bte Giderleri + (Avanslar - Bte Emaneti) Bte Gelirleri: Vergi Gelirleri + Vergi D Gelirler Bte Giderleri: Personel Giderleri + Dier Cari Giderler + Yatrm Giderleri + Transfer Giderleri Bte Finansman Gereksinimi: Bte Nakit Dengesi - Bor Anapara demeleri - D Bor Anapara demeleri Hazinenin Finanse Etmek Zorunda Olduu Miktar: Bte Finansman Gereksinimi + Dier Toplam Kamu Kesimi Finansman A: Merkezi Ynetim Bte A + KT Finansman Aklar + Bte D Fonlarn Finansman Aklar Toplam + Mahalli darelerin Finansman Aklar + Sosyal Gvenlik Kurumlarnn Finansman Aklar Kamu Kesimi Borlanma Gerei (KKBG): Toplam Kamu Kesimi Finansman A Rachat: Vadesi gelmemi ve sresiz olan borlarn denmesine denir (ihtiyari amortisman).

96
MALYE POLTKASI I. MALYE POLTKASININ TANIMI, AMALARI, ARALARI VE SINIRLARI A. MALYE POLTKASININ TANIMI, KONUSU VE DOUU Maliye politikas, kamu kesiminin iktisadi etkilerini iktisat politikasnn amalarna uygun olarak ynlendirmektir. Bu balamda kamu gelir, gider ve hizmetlerinin miktar ve bileiminde yaplacak ayarlamalardr. 1929 30 Byk Buhran ncesinde Merkantilistler, Fizyokratlar ve Klasik ktisadi dnce ierisinde maliye politikasna ilikin olarak grler yer alsa da, maliye politikas buhran sonras modern maliye anlay ile birlikte domu ve gelimitir. B- MALYE POLTKASININ AMALARI Maliye politikasnn amalar gerekte kamu maliyesinin amalar ile ayndr; ktisadi Byme ve Kalknmay Salamak: Byme, ekonominin belirli bir milli gelirindeki reel geliimi dier bir deyile retilen rn miktarndaki art ifade ederken, kalknma belirli bir dnemde lkede ekonomik ve sosyal her anlamda ilerleme ve gelimeyi kapsayan bir ifadedir. Gelir Dalm Salamak: Devlet ekonomiden vergi vb. gelirler toplamakta, daha sonra bu gelirleri kamu hizmetlerini gerekletirmek iin harcamaktadr. Burada toplanan gelirlerin harcama olarak ekonomiye yeniden katlmasna gelirin yeniden dalm denilmektedir. Kaynak Dalm Salamak: Bir ekonomide kaynaklar kt ihtiyalar sonsuzdur. Kt olan kaynaklarn hem kamu ve zel sektr arasnda paylam hem de zel sektrn ve kamu sektrn bu kaynaklar etkin bir ekilde kullanm ulalmas g ama zorunlu olan amalardan birisidir. Ekonomik stikrar Salamak: Bir ekonomide ekonomik istikrarn salanabilmesinin iki temel dengeye baldr. Bunlar; fiyatlarn aa ve yukar dalgalanmamasn ifade eden fiyat istikrar ile ekonomide isizliin olmamasn ifade eden tam istihdam (tam istihdam dar anlamda isizliin olmamasn, geni anlamda ise tm retim faktrlerinin kullanlmasn ifade etmektedir). C. MALYE POLTKASININ ARALARI Maliye politikasnn aralar; Kamu harcamalar, Borlanma Politikas Kamu gelirleri (vergiler), Bte Politikas (bte a ve fazlas).

D. AMALARLAR ARASINDAK ATIMALAR Belirli Bir Tketim Dzeyine Ulama le ktisadi Kalknma Arasndaki atma: Bir ekonomide istikrarszln nlenebilmesi iin tketimin belirli bir dzeyde olmas gerekir. Ayrca dk gelirli bireylerin tketim dzeylerinin bir alt snr bulunmaktadr. Dier taraftan lkede ekonomik byme ve kalknmann salanabilmesi iin yatrma ve yatrmlar finanse

97
edecek tasarrufa ihtiya vardr. Tasarruf ise gelirin tketilmeyen ksmn ifade eder. Buna gre maliye politikas kullanlarak, tketimin kslp tasarrufu artrmaya almak hem ekonomik istikrar amac ile atr hem de dk gelirli bireylerin yaam standardnn daha aa ekilmesine neden olur. Bu durumda her iki amacn gerekletirilmesinin imkan bulunmamaktadr. Fiyat stikrar le Tam alma Arasndaki atma: Ekonomi tam alma dzeyindeki dengesine kavuunca ve hatta bu dengeden nce fiyatlar genel dzeyi ykselmeye balar. Bunun sebebi azalan verim kanununun ve ekonomideki tkanklarn kendini hissettirmesidir. Artan fiyatlar genel dzeyinin drlmesi iin talebin kslmas ise, retim dzeyinin derek isizlie neden olur. sizlik ile fiyatlar genel dzeyi arasndaki bu ters ynl iliki nedeni ile maliye politikas amalar atmaktadr. Ekonomik ve Sosyal Haklarla Maliye Politikasnn Amalar Arasndaki atma: Ekonomik ve sosyal hayatn gn getike daha yaygn bir halde mali aralarla dzenlenmesi ou zaman ekonomik ve sosyal haklar ad altnda toplayabileceimiz zel hukukun temel prensipleri ile maliye politikasn atma haline getirmekte, alma hrriyeti, akit serbestisi, mlkiyet hakk gibi haklar, toplumsal fayda iin kamu yarar, kamu hizmeti, ekonomik ve sosyal kalknma gibi hususlarla snrlandrlabilir. Maliye Politikas Amalar le Mali Aralarn Amalar Arasndaki atma: Maliye politikasnn bir amacn gerekletirmek iin kullanlan bir maliye politikas aracnn, dier bir maliye politikas amacna ters dmesidir. rnein, enflasyonist bir ekonomik yap iinde kamu harcamalarn azaltmak gerekir. Bu durum iktisadi istikrarn salanmas iin gerekmektedir. Ancak, gelir dalmnn dzenlenmesinde ise kamu harcamalarn artrmak gerekmektedir. Dolaysyla iktisadi istikrarn gerekletirilmesi amacyla kullanlan arala, gelir dalmnn dzenlenmesinde kullanlan ara atmaktadr. E. MALYE POLTKASININ SINIRLARI lemsel Snrlar: Maliye politikasnn uygulamada etkinliini snrlayan konulardan biri, maliye politikas ile ilgili zamanlama ve byklk gibi snrlamalardr (uygulanacak politikann uygulamaya konmas ve etkilerinin ekonomiye yansmasnda oluan zaman gecikmesi). Yapsal Snrlar: Ekonomik yapdan doan snrlamalardr (ekonominin baz sektrlerinde durgunluk bazlarnda enflasyonun var olmas, fiyatlarn ar ykselmesi, sendikalarn cretleri ykseltme arzusu vb.). Politik Snrlar: Maliye politikas ile ilgili kararlar byk lde, politik dncelerden etkilenmektedir. Baz ekonomik karklklar, politikacnn istikrarszlk politikas izlemesine neden olabilir. Birok maliye politikas uygulamas, politik kayglar nedeni ile uygulamaya sokulmaz ya da etkin bir biimde uygulanmas istenmez (rnein bir lkede politikaclar oy kaygs ile vergileri artran, harcamalar azaltan politikalardan mmkn olduunca kanr). Merkezi ve Merkez D darelerin Uyumu: Merkezi idarenin ekonominin geneli iin ncelik verdii amalar nedeni ile uygulamay ngrd politikalar ile yerel idarenin yetki

98
sahasnda bulunan blge iin ngrd amalar ve politikalar birbirinden farkl olabilir. Bu durumda maliye politikas ile ngrlen amalara ulamak iin kullanlan aralarn etkinlii merkezi idare ve yerel idare asndan azalmaktadr. II. MALYE POLTKASINA LKN YAKLAIMLAR
Merkantilist Dnce Devlete nemli grevler yklemilerdir ve devletin gcnn sahip olduu kymetli madenler ile llebildiini savunmutur. Devletin lkedeki kymetli madenleri artrabilmeleri iin; hracatn zendirilmesi, Yurtii ticaretin gelitirilmesi, Sanayinin zendirilmesi, Azami cret dzeyinin belirlenmesi, Temel hammadde ithalinde verginin drlmesi, mamul madde ithalinde ar gmrk vergisi konulmas ve daha ok ihracat artrmann, yurtd kaynaklarn yurtiine ekilebilmesinin yollarn aramlardr. Keynesyen ktisadi Dnce Devletin ekonomiye mdahalesinin zorunlu olduunu, ekonominin her zaman tam istihdamda dengede olmadn, eksik istihdamda da dengeye gelebileceini, toplam talebin (efektif talep) artrlarak ekonomide tam istihdamda dengeye getirilebileceini ileri srmtr. Teorinin dayana Likidite Tercihi, Efektif Talep ve Sermayenin Marjinal Verimliliine dayandrlmtr. Devlet, gelirin yeniden dalm iin bir aratr, Hazinenin ekonomik istikrar salama, kamunun gelir ihtiyacn karlama ve ekonomiyi dzenleme grevleri vardr), Tarafsz gelir ve harcama yoktur, Speklasyon gdsyle para talebi faiz esneklii likidite tuza nedeni ile sonsuzdur ve bu durumda para politikas deil maliye politikas etkindir. Faiz, para arz ve talebine gre belirlenir. Rasyonel Beklentiler Kuram: Kiilerin davranlarnn gelecekle ilgili beklentilerin rasyonel beklentilerin belirlediini ve piyasada rekabet tam, fiyatlarn esnekt ve her zaman denge olduunu ileri srmleridir. Bu durumda devletin maliye ve para politikalar ile ekonomiye mdahale etmesi gereksizdir (Piyasann Temizlenmesi Varsaym). Arz Ynl ktisat: Devlet faaliyetlerinin ilk etkisi nispi fiyat deiiklikleri olmaktadr. Keynesyen grn tam tersi olarak, toplam talebin deil toplam arz artrc nlemlerin daha etkin olacan savunurlar. retim artna ynelik vergi indirimleri ve teviklerin ekonomide verimlilii arttrdn ileri srerler. Kamu Tercihi (Anayasal ktisat) Yapsalc (Strktralist) Yaklam: Az gelimi lkelerde enflasyonun nedeni tarmda arz esnekliinin dkl, d ticaret dengesizlii, kamu gelirlerinin ve ekonomik kurumlarn yetersizlii gibi yapsal nedenlere dayanmaktadr. Kamu byme ve kalknmaya nclk etmelidir. Klasik ktisadi Dnce Devletin faaliyetlerinin ekonomik istikrarszla ve israfa neden olduunu, zel sektrn daha verimli olduunu, piyasada oluabilecek dengesizlikler kendiliinden dengeye geleceini (grnmez el), dolaysyla devletin ekonomik ve sosyal hayata mdahalesi gereksiz olduunu ileri srerler. Faizi, yatrm-tasarruf eitlii belirler Tarafsz maliye ve tarafsz devlet, Devlet sadece temel hizmetleri yapmal, Kk devlet, denk bte, dolayl vergiyle finansman, zorunlu haller dnda borlanlmamal, Borlanacaksa (yatrm ve olaanst haller) sermaye piyasasndan (uzun vadeli) borlanmal, Post - Keynesyen ktisadi Dnce Ekonomik byme, gelir dalm ve fiyatlama zerinde durmulardr. Ekonomik byme ve gelir dalmn ilikilendirerek ve bu iki kavramn temel belirleyicisinin yatrm oran olduunu ileri srmleridir. Piyasada karllk oranlarnn (markup), yani fiyatlamann yatrm belirleyen etken olarak grmlerdir. IS LM analizleri yapmlardr, Gemi ekonomik deneyimleri dikkate almlar, gelecein belirsiz olduunu ileri srmlerdir, cretler ve fiyatlar aa doru esnek deildir ve ekonomide yapsal isizlik vardr, cretler sendikalar ile iverenler arasnda belirlendiinden, fiyatlar ise oligopolistik piyasa yapsndan dolay esnek deildir, buda ekonomik istikrarszla neden olmaktadr, Maliye ve para politikalar birlikte kullanlmaldr. Ancak maliye politikas daha etkindir. Monetarist Yaklam Ekonomideki istikrarszlklarn nedeni olarak kt para politikas ve para arzndaki dalgalanmalar olduunu ifade etmilerdir. Milli gelirin belirleyicisi srekli gelirdir, Ekonomide doal isizlik vardr ve bu nedenle Philips erisi uzun dnemde diktir, Faiz oran deil para arz nemlidir, Para arz sabit bir oranda artrlmaldr. Bu da ekonomik bymeye gre belirlenmelidir. Kamu harcamalar, kii ve firmalardan borlanma yoluyla finanse ediliyorsa faizlerdeki ykselme zel sektr zerinde dlama etkisi (crowding out) yaratacaktr. zel sektr istikrarldr, Fiyat ve cretler esnektir, Ekonomiye yaplan mdahaleler ekonomiye yansmalar zaman alr, ekonomide gecikme vardr, Maliye ve para politikalar ile ekonomiye mdahale istikrarszla neden olur, kontroll para politikas uygulanabilir, Para politikas sabitken, maliye politikas ile milli gelir etkilenemez.

99
III. MALYE POLTKASI LEMLERNN MLL GELR DZEY ZERNDEK

ETKLERNN BELRLENMES (ARPAN ETKS)14.01.2009 Keynesin mal piyasasndaki dengeyi gsteren arpan analizi ile maliye politikasnn milli gelir zerindeki etkileri belirlenebilir. Buna gre basit milli gelir modelinden hareket ederek, arpan analizi eitli politika aralar asndan ayr ayr deerlendirilecektir. Keynesyen basit milli gelir modelinde; Y= C + I+ G olarak gsterilmektedir. Y = GSMH, I = Firmalarn yatrmlarn C = Kiisel tketimi G = Devlet harcamalarn gstermektedir

Reel Harcamalar (Mal ve Hizmet Alm): Kamu harcamalarnda mal ve hizmet almn ynelik olarak yaplacak bir birimlik art, arpan etkisi ile birlikte katlanarak artmakta ve milli gelir yalpan kamu harcamasndan daha byk miktarda artmaktadr. Bunun nedeni, yaplan kamu harcamasnn yaratt talebin ekonomi ierisinde dalarak artmas ve daha byk bir etki yaratmasdr. Bu etkinin bykln ise marjinal tketim eilimi belirler. nk, kamu harcamalar ile ekonomiye akan gelirin ne kadarnn talep yaratarak milli geliri artracan, gelirin artan ksmnn ne kadarnn harcand dier bir ifade ile tketilerek talep yaratt nem kazanmaktadr. Vergiler: Vergilerde yaratlan bir birimlik artn kullanlabilir kiisel geliri buna bal

olarak talebi azaltaca, bunun ise ekonomide yaylarak milli geliri azaltaca aktr. Bu durumda, verginin arpan etkisi negatiftir. Ancak verginin arpan etkisinin bykl, mal ve hizmet almna ynelen kamu harcamasndan daha kktr. nk mal ve hizmet almna ynelen kamu harcamalarnn ilk etkisi dorudan milli gelire zerine iken, vergilerin ilk etkisi kullanlabilir gelir zerinden milli gelire dorudur. Dier bir ifadeyle, kamu harcamas ile kamu mal ve hizmet alarak ekonomide harcama yolu ile talebi artrmaktadr. Verginin ilk etkisi ise ncelikle kiisel kullanlabilir geliri azaltmakta ve azalan gelirin tamam kadar deil, sadece (c) kadarlk ksm talep azalmasna ilk etki olarak yansyacak ve bu yansma yine (c) kadar ekonomide yaylarak milli gelirde azalma yaratacaktr. rnein devlet 100 birim kamu harcamas art yaptnda ilk etki 100 birimlik mal talep etmekte ve talep art 100 birim olmaktadr, ancak devlet 100 birim vergi artna gittiinde talepteki azalma 100 birim deil, bu 100 birimlik kullanlabilir gelirin tketilen ksm yani (c) kadar olmaktadr. Transfer Harcamalar: Transfer harcamalar, mal ve hizmet almna ynelen harcamalardan farkl olarak daha az bir arpan etkisi yaratrlar. Bunun nedeni, vergilerinkine benzer olarak, ilk etkinin milli gelir deil kiisel kullanlabilir gelire olmasdr. Dier bir ifadeyle devlet mal ve hizmet alm ile ilk etki olarak mal ve hizmet alm kadar toplam talebi artrrken, transfer harcamalar karlksz olduu iin harcama ilk olarak devlet tarafndan yapldnda ilk etki toplam mal ve hizmet talebinde art yaratmaz. Transfer harcamas ile kiisel kullanlabilir geliri artan kiinin, bu geliri tkettii ksm kadar ekonomide talep art yaratarak milli gelirde arta neden olur.

100
Gelire Bal Vergiler: Ekonomide arpan etkisi ile yaratlan milli gelir art olmaktadr. Ancak, artan gelir zerinden, vergi oran lsnde toplanan vergi kadar kullanlabilir gelirin azalmaktadr. Bu durum arpan etkisini azaltmaktadr. Buna gre modele vergi orannn neden olduu azalmay da eklemek gerekecektir. Ak Ekonomi: Buraya kadar yaplan analizde ekonomi da kapal kabul edilmitir. Ancak ekonominin ak olduu bir durumda, kamu harcamalarndaki arta bal olarak artan gelirin bir ksm ithalat yolu ile dar kayarak, toplam talepteki artn bir ksmn yurtdna kaymasna neden olmaktadr. Yurtdna kayan talep kadar, arpan etkisi azalmaktadr. Burada ithalatn arpan etkisinde neden olduu azalmann etkisini, ithalat eilimi yani (m) belirlemektedir.
Harcanabilir Gelir: Yk = Y To, Tketim: C = Co+ cYk , Yk = Kullanlabilir Gelir, To = Vergiler (c) Marjinal tketim eilimini yani, bir birimlik gelir artnn ne kadarnn tketime gittiini, (s) ise marjinal tasarruf eilimini gstermektedir. (c) ve (s) 0 ile 1 arasnda olup toplamlar bire eittir. Ksaca (c) + (s) = 1dir. Bu durumda harcamann ekonomi ierisinde dalrken (c) kadar azalarak oalaca aktr. Bu durumda, ekonomide yaratlan toplam talep art (1 / 1 c) ile kamu harcamasndaki art (G) miktarnn arpmna eit olacaktr. Vergi ve transfer harcamalarnda ilk etki kullanlabilir kiisel gelire olduu iin, ekonomide yaratlan toplam talep azal ya da art etkinin hesabnda arpan katsays formlnn paynda (1) deil (c) vardr. nk ilk etki vergi veya harcamann tamam kadar deil, bunun tketilen ksm yani (c) kadardr. Gelir zerinden alnan vergiler vergi orann (t) ve ithalat nedeni yurtii talebin yurt dna kayarak yaratt talep azalmasn da ithalat eilimini (m)yi arpan formlne eklersek, bunlarn arpan zerindeki yarataca azaltma etkisi nedeni ile paydaya yazlmalar gerekecektir. Reel Harcama arpan (1 / 1 -c) Vergi arpan (c / 1 -c) Transfer Harcamas arpan (c / 1 -c) 1 Gelir Vergileri ve Ak Ekonominin de Katld arpan Y = 1 [c x (1 t)] + m

rnek: G = 1000,

s= 0,2

Y = ? c = 1 s c = 0,8

Y = (1 / 1 c) x G Y = (1 / 1 0,8) x 1000 Y = 5000 Kamu harcamalarndaki 1000 birimlik art, milli geliri 5000 birim artrmaktadr. rnek: G = 1000, c = 0,70 t = 0,20 m = 0,06 Y = ?

Y = [1 / (1 [c x (1 t)] + m)] x G Y = [1 / (1- [0,7 x (1 0,2)] + 0,06) ] x 1000 Y = [1 / (1- [0,7 x 0,8] + 0,06) ] x 1000 Y = [1 / (1- 0,56 + 0,06) ] x 1000 Y = [1 / 0,5] x 1000 Y = 2000 Kamu harcamalarndaki 1000 birimlik art, gelir vergisi zerinden %20 vergi alnan ve ak bir ekonomide milli geliri 2000 birim artrmaktadr.

101
Keynesyen basit milli gelir modelinin varsaymlar ve eksiklikleri; Mevcut retim kapasitesinin veri kabul edilmesi Emek faktrnn miktar olarak sabit kabul edilmesi Kapal ekonomi kurallarnn yrrlkte olmas Sermaye hesabnn demeler dengesi iindeki yerinin dikkate alnmamas III. MALYE POLTKASININ ETKLERNN LLMES Maliye politikasnn etkilerini lebilmek iin gelitirilen ller, bte fazlas veya bte a ile tam istihdam bte fazlasdr. Bte A Veya Bte Fazlas: Bte a ekonomi zerinde geniletici, bte fazlas ise daraltc etkiye sahiptir. Denk bte kuramnda, harcama ve vergilerde yaplan eit bir art bte a veya fazlasn deitirmeyecek ancak, ekonomi zerinde bir etki yaratacaktr. Bu etki konusunda tam istihdam bte fazlas kavram ortaya atlmtr. Tam stihdam Bte Fazlas: Tam istihdam bte fazlas daraltc, a ise geniletici etki yaratmaktadr. Mali Srklenme (Fiscal Drag): Byyen bir ekonomide, byme, vergi politikas deimese bile otomatik artlar gsterir. Bu otomatik art ters etki yaratarak (verginin negatif arpan etkisi) ekonominin bymesini engelleyerek ar istikrara gtrr. IV. RAD (HTYAR) MALYE POLTKASI VE OTOMATK STABLZATRLER (DENGELEYC) radi (ihtiyari) maliye politikas, politika belirleyicilerin ve uygulayclarn, ekonominin iinde bulunduu konjonktrel durumu tespit ederek nlem almalar ve uygulamalarn, bu politika ve uygulamalarnn hibir yasal veya hukuki bir norma tabi olmakszn belirlenmesidir. Dier taraftan ekonomiye mdahalenin baz kanunlarda belirlenerek belirli artlarn olumas halinde uygulamaya girmesi ise forml esneklii yntemidir. Forml esneklii, iradi maliye politikasnn tad sakncalar nlemek zere gelitirilmitir. rnein, enflasyonun %30un zerine kmas halinde, talebin kslabilmesi iin KDVnin genel orannn 5 puan artrlmasnn kanunda belirtilmesi ve hkmetin bir mdahaleye gerek olmakszn kanuna dayanarak vergi oranlarnn kendiliinden artmas. Bunun dnda kamu gelir ve giderlerinin ve baz ekonomik kurumlarn ekonomideki enflasyonist ve deflasyonist eilimleri hafifletmeleri iin hibir mdahaleye gerek kalmadan ekonominin kendiliinden istikrara kavuturan baz kurum veya mekanizmalar vardr, bunlara otomatik stabilizatr (dengeleyici) denir. Ekonomi ierisindeki otomatik stabilizatrler ksaca; Vergi Haslatndaki Otomatik Deimeler: Vergi zorunlu olarak, mkellefi gelirinden mahrum ettiinden, zel tketim ve yatrm harcamalar, mkellefin geliriyle orantl olarak artmamaktadr; ekonominin daralma devrelerinde, vergi mkelleflerinin dedikleri verginin ortalama oran da dmekte, mkellefler adeta vergi indirimlerinden yararlanr hale gelmekte, gelirlerin azalmasna ramen harcamalarn geni lde devam ettirebilmektedirler. Bu duruma gre, ahsi gelir vergisi, ekonominin refah devrelerinde zel harcamalar ksc, ekonomiyi daraltc ynde etkilemekte, ekonominin daralma devrelerinde

102
zel harcamalarn dmesine engel olmakta, ekonomide geniletici etkiler meydana getirmektedir. ahsi gelir vergisinin otomatik stabilizatrlk fonksiyonunu yerine getirebilmesi aadaki zellikleri tamasna baldr. ahsi gelir vergisi genel bir vergi olmal ve her kazan vergilenmeli Verginin tarifesi dik mterakki olmaldr. Gelir vergisinde kaaklk olmamal, geni lde kaynakta kesme usulne gre alnmal ahsi gelir vergisi mkelleflerinin nemli ksm gelir vergisinin en dk gelir dilimlerinde bulunmamaldr. Vergi gtr usulle tahsil edilmemelidir. sizlik Sigorta Primleri Ve sizlik Yardmlar: Ekonominin refah devrelerinde isiz says az olduu iin, isizlik sigortas primleri birikmekte, bu ekilde meydana gelen sosyal fonlar baka amalar iin kullanlmad zaman, toplam talep kslm bulunmaktadr. Buna karn, ekonominin durakalama ve gerileme devrelerinde isiz says arttndan, isizlere sosyal sigortalar isizlik yardmnda bulunmakta, iilerin gelirlerinin kesintiye uramas nlenmekte, efektif talep beklenenden daha az gerilemektedir. Toprak Mahsullerine denen Mali Yardmlar: Bu kanunun tad mana, tarm

rnleri arznn fazla ve noksan olduu zamanlarda, arzn gayri elastiklii ve talebin sertlii dolaysyla fiyat istikrarnn ar derecede bozulaca ve bundan geni lde tarm rnleri reticilerinin zarar greceidir. Bu durumu nlemek zere, devlet, bol mahsul yllarnda retim fazlasn adil saylan ve iftilerin satn alma glerini koruyan bir fiyat zerinden satn alr ve kt mahsul yllar iin stoklar meydana getirir. retimin az olduu yllarda tarm rnlerinin fiyatlar ykseleceinden, devlet elindeki stoklar piyasaya srer, fiyatlarn ykselmesine, arz talep dengesini salayarak, engel olur. Bylece, mahsul durumuna gre reticilerin veya tketicilerin satn alma gleri korunarak, efektif talep dzeyinin alalmas veya ykselmesi nlenir ve iktisadi hayat kararla kavuur. Kurum Ve Aile Tasarruflar: Ekonominin duraklama ve hatta gerileme devrelerinde, kurum kazanlar azalmasna ramen datlan kar eski seviyesini muhafaza eder. irketlerin takip ettikleri bu politika sayesinde hisse senetleri sahiplerinin satn alma glerinin dmesi nlenir; ekonominin genileme devrelerinde ise datlan kar artrlmaz, otofinansmana gidilir; bu ekilde bir yandan kurumlar daha ok yatrm yaparak toplam arz artrrlar. Aileler ise ekonominin refah dnemlerindeki tasarruf yaparak kendi taleplerini daraltrken, depresyon dnemlerinde bu tasarruflar tketerek, taleplerini canl tutarlar. Kendiliinden Meydana Gelen Bte Aklar Ve Fazlalar: Bte devletin gider ve gelir tahminlerini gsterir. Zamanmzda vergi, devletin en nemli geliri olmakta devam etmektedir. ktisadi hayatn refah devrelerinde vergi ile konjonktr arasndaki ilikiler dolaysyla retim, istihdam ve milli gelir ve harcama dzeyleri yksektir. Eer vergi sistemi

103
hassas ve esnek ise baz devlet giderleri iktisadi hayatn refah devrelerinde azaldndan bte kendiliinden fazla gsterir, bte fazlas kadar parasal gelirler ekonomiden ekilerek ekonomi zerinde daraltc etkiler meydana getirir. ktisadi hayatn daralma ve knt devrelerinde ise vergi haslat der, bteye konan denekler tamamen harcanr; bylece, ortaya kan bte a Hazine imkanlarndan karlanarak ekonomiye parasal akmlar geniletici etki yaratr. Ekonomideki Stoklardaki Art Ve Azalmalar: Piyasa ekonomisinde retim, ok sayda belirsiz alclar iin yaplr. malat ve reticiler imalat yapar, retimde bulunurlarken mallarn kime satacaklarn bilmezler. Bu sebeple, her ekonomide asgari de olsa, piyasaya arz olunacak mallar stok halinde muhafaza edilir. Ekonomide mevsimlik hareketler sonucu mbadele hacminin geniledii zamanlarda artan talep stoklardan karlanr, toplam talep toplam arz gemedii zaman, genel fiyat seviyesinde bir ykselme meydana gelmez. Ekonomide mbadele hacminin darald zamanlarda i adamlar ilerini tatil etmezler, imalat ve retim devam eder, stoklarda bir ykselme meydana gelir. Stoklar korkulacak bir seviyeye varmadka genel fiyat dzeyi deimez. Grlyor ki, ekonomide genel stok seviyesindeki artlar ve azalmalar fiyat istikrarn koruyucu, ekonomide kendiliinden kararllk salayc niteliktedir. V. ENFLASYONLA MCADELEDE MALYE POLTKASI A. ENFLASYONUN TANIMI VE NEDENLER Bir ekonomide, belirli bir sre iinde, fiyatlar genel dzeyinin devaml ykselmesi olaydr. Enflasyonun eitli nedenleri ve buna bal olarak eitli tanmlar vardr. Bunlar ksaca; Talep Enflasyonu: Ekonomide toplam talebin, tam istihdam gelir dzeyi iin gerekli gelir miktarn amas ile ortaya kmaktadr. Toplam talep dzeyi, bu noktada toplam arz dzeyini aar. Maliyet Enflasyonu (ekirdek Enflasyon): Piyasada talep ile desteklenen, ancak ncelikle maliyetlerin artmas sonucu ortaya kan enflasyondur. cret enflasyonu: Verimlilikte art olmakszn cretlerde yaplan artn fiyatlar genel dzeyinde arta neden olmasdr. Yapsal Enflasyon: Ekonomide talebin artna bal olarak baz darboazlar nedeniyle arzn artrlamamas durumunda ortaya kar. rnein, enerji, hammadde ktl nedenleriyle. thal Enflasyon: retimde kullanlan ve d lkelerden salanan hammaddelerin fiyatlarnn ykselmesi ile maliyetlerdeki arta bal olarak ortaya kan enflasyondur. Sentetik Enflasyon: Bu enflasyon eidinde, fiyatlar genel dzeyinde srekli ve

hissedilir bir arttan ziyade fiyatlar genel dzeyinin, yksek kamu zamlar ya da ithal girdi fiyatlarndaki ani ykseliler nedeniyle bir defalk sramasna sentetik enflasyon ad verilir.

104
B. ENFLASYONUNUN SONULARI Yllk olarak % 2 -3 dzeyindeki lml enflasyon, ekonominin salkl geliebilmesi iin gerekli grlrken yksek enflasyon, Kaynak dalmnn bozulmasna, Devlet gelirlerinin reel olarak gerilemesine (vergiyi douran olay ile verginin tahsili arasndaki srede gerekleen enflasyonun vergi gelirlerini reel olarak azaltmas tanzi etkisi veya oliver-tanzi etkisi), Kamu harcamalarnn yeterli boyutta yaplamamasna, Kamu harcamalar artarken hizmet miktarnda artn olmamasna (grnte art, harcamalar sadece enflasyon orannda nominal olarak artar), Gelir dalmnn bozulmasna neden olmaktadr (dk gelirli bireylerin kiisel gelirinin fiyat art hzndan daha yava artmasna bal olarak gelir dalmn bu kiiler aleyhine deitirmesi). VI- DEPRESYONLA MCADELEDE MALYE POLTKASI A. DEPRESYONUN TANIMI, NEDENLER VE ETKLER Depresyon, ekonomide retimin talep yetersizliine bal olarak artmamas ve hatta azalmasdr. Talebin daralmas nedeni ile fiyatlarda srekli olarak gerilemektedir. Depresyon dnemlerinde; sizlik artar, Fiyatlar genel seviyesi geriler, Yatrmlar durur, Milli gelirde negatif byme yaanr, Firmalarn kar marj der, B. DEPRESYONLA MCADELEDE Harcama Politikas: Depresyonla mcadelede harcama politikasnn amac, milli gelir dzeyini ykseltme ve sosyal refah artrmaktr. Milli gelir seviyesini ve sosyal refah azami derecede artrabilmek iin, devletin yapt harcamalar kadar bu harcamalarn terkibi de nemlidir. Bu harcamalarn bir plan ve programa balanmas gerekmektedir. nk plan ve program harcamalarda rasyonellik, eitli kamu giderleri arasnda ahenk ve denge salar. Depresyonla mcadelede devlet tarafndan yaplan harcamalar eitlerine gre balca, sosyal yardmlar, isizlik yardmlar ve transfer demeleri ve bayndrlk harcamalar olarak gruplandrlr. Vergi Politikas: Depresyonla mcadelede vergi politikasnn amac, vergi indirimleri yoluyla zel harcamalar artrmaktr. Devri hareketlerle mcadeleye ynelen bir vergi politikasnn amac, milli gelir dzeyi tam alma milli gelir dzeyinin altnda olduu zaman, zel tketim ve yatrm harcamalarn artrmak, milli gelir seviyesi tam alma milli gelir seviyesine ulanca, zel tketim ve yatrm harcamalarn ksmaktr. Ekonomiyi bylece vergi politikas yoluyla dzenlemek isteyince, bu politikada azami derecede baar salayabilmek iin aadaki hususlara dikkat etmek gerekmektedir.

105
Her verginin yansyp yansmadnn aka bilinmesi, Vergi mevzuunun, ekonominin iinde bulunduu safhaya gre, gelir akmlarnn olumlu veya olumsuz ekilde etkileyip, etkileyemeyecei, yani iktisadi gayret ve faaliyetleri tevik edip etmeyecei, Vergi politikas tedbirlerinin en uygun zamanda alnp, alnmad, Verginin yaps bakmndan mevzu ve oran itibariyle ayarlanmaya elverili olup olmadnn nceden ortaya konmas gibi sorunlarn aratrlmasndan ibarettir. Borlanma Politikas: Depresyon zamanlarnda borlanma enflasyon dnemine gre daha kolaydr. nk ok fazla atl fon vardr. Atl fonlarn devlet tarafndan borlanma suretiyle alnarak yatrmlara aktarlmas depresyonu engelleyici olacaktr. Devlet, merkez bankasndan borlanmaldr. Likiditeyi artrc borlanmaya gidilmelidir. Borlanma vadesi ksaltlarak, ekonomiden ekilen atl fonlarn, faizleri ile birlikte ekonomiye dnn hzlandrmaldr. Bte Politikas: Harcamalarn artmas ve gelirlerin azalmasnn nedene olduu yaratlan bte a ile geniletici etki yaratlmaldr.
Enflasyonla Mcadelede Maliye Politikas Harcama Politikas Genel olarak harcamalar kslr, ancak cari ve transfer harcamalarnn kslmas zor olaca iin yatrm harcamalarnn kslmasna gidilir. Bu dnemde gelir dalm daha da bozulaca iin transfer harcamalar kslamaz. Yatrmlarn sreleri uzatlarak yllara yaylabilir, kamu harcamalarnn verimlilii artrlabilir, lks tketime ynelik kamu harcamalar daraltlabilir. Vergi Politikas Vergiler asndan talebi ksc arz artrc nlemler alnmal. Bireysel talebi ksmada gelir vergileri, toplumsal talebi ksmada ve kamu gelirlerini artrarak bte fazlas yaratmada gider vergileri daha etkilidir. nk gider vergilerinin taban gelir vergilerine kyasla daha genitir. Servet vergileri ok fazla etkili olmamakla birlikte, lks mallar zerindeki servet vergileri artrlarak lks tketime ynelim engellenebilir. Borlanma Politikas Uzun vadeli borlanma tercih edilir. zellikle yurt ii kaynaklar tercih edilerek ekonomideki fazla fon ekilmelidir. Yurt d borlanma daha da fazla fon oluturaca iin enflasyonu daha da fazla azdrabilir. Dk faizli borlanlmaldr. Yksek faiz likiditeyi daha da artrr. Bankalarn yarataca kaydi para ve Merkez Bankasnn yarataca emisyon nedeniyle para arznn artaca iin Bankalar ve Merkez Deflasyonla Mcadelede Maliye Politikas Harcama Politikas Harcamalar arttrlr. Ekonomi de en ok girdi salayan ve ekonomiyi daha hzl canlandran bayndrlk harcamalarna daha fazla nem verilmelidir. Transfer harcamalarnn arpan etkisi dier harcamalara gre (cari ve yatrm) daha azdr.

Vergi Politikas Vergi oranlar indirilip, vergi indirim, istisna ve muafiyetler daha da geniletilerek kullanlabilir gelir, dolaysyla talep arttrlmaya allr. Bireysel talep asndan gelir vergileri, toplam talep asndan gider vergileri daha etkindir. Bu nedenle her ikisi de kullanlmadr. zel tketim ve yatrm harcamalarn artracak ekilde vergi yk indirilmeli, tam istihdama ulanca zel tketim ve yatrm harcamalarn ksc vergi politikas uygulanmaldr. Borlanma Politikas Ksa vadeli, yksek faizli borlanmaldr. Dier bir ifade ile likiditeyi artrc borlanma seilmelidir. Merkez Bankasndan borlanlarak emisyonun, Bankalardan borlanlarak kaydi para mekanizmasnn para arzn artrc etkileri kullanlmaldr.

106
Bankasndan borlanlmamaldr.

VII. STAGFLASYON LE MCADELEDE MALYE POLTKASI A. STAGFLASYONUN TANIMI VE ORTAYA IKI NEDENLER Stagflasyon, kullanlmayan retim kapasitelerinin, isizliin ve yetersiz bir iktisadi byme ile yksek bir fiyat artnn birlikte grnd iktisadi durumlar ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr. Ksaca durgunluk iinde enflasyon yaanmasdr. Stagflasyon olgusunu aklayan iki gr vardr; Post - Keynesyen Yaklam: Post Keynesyen yaklama gre stagflasyonun nedenleri ksaca; Yapsal sizlik ve Enflasyon (teknolojik gelime dolaysyla, iilerin ilerini kaybetmelerinin neden olduu isizlik). Emek Piyasas (gelimi lkelerde, cretlerin aaya doru esnek olmamas), Eksik Rekabet (oligopolistik piyasa yapsnn ekonomiye hakim olmas nedeniyle ekonomide oluan eksik rekabetin neden olduu yksek fiyatlar). Gelir Blm (piyasalarda rekabet koullarnn olmad varsaym altnda, iiler ve firmalar arasnda milli gelirden daha fazla pay alma konusundaki mcadele stagflasyonist eilimleri ortaya karmaktadr). D ktisadi Faktrler (rnein, ekonomi petrole baml ise, dnyada oluan bir petrol krizi ieride fiyatlar artrrken, iletmeler kar marjlarn, iiler de cretlerini yksek tutarsa, ekonomide fiyat cret spirali yolu ile stagflasyonist srece girilmi olacaktr). Monetarist Yaklam: Friedman Phelps, Philips erisini analiz ederek aklamlardr. Analizi, iki Philips erisi (ksa ve uzun dnem Philips Erisi) arasndaki farklla dikkat ekerek yapmlardr. Ksa dnem Philips erisi, orijinal Philips erisi olarak kabul edilmekte, uzun dnem Philips erisinde ise, enflasyon ve isizlik arasnda bir deiimin olmadn iddia etmilerdir. nk, uzun dnemde, ykselen enflasyon oran beklendiinde, ekonomi doal isizlik oran (insanlarn mevcut cret ve artlarda almak istemeleri veya i deitirme sresi ierisinde isiz kaldklar sre nedeni ile ekonominin genelinde oluan isizlik oran) dzeyine dnecektir. Dier bir deyile, enflasyon bekleniyorsa, enflasyonun isizlik oran zerinde bir etkisi olmayacaktr. Monetaristlere gre, ekonomide uygulanan geniletici ekonomik politikalar balangta isizlik orann drecektir. Bu durumda parasal cretler de artacaktr. Balangta ykselen cretler, enflasyon beklentisi iinde olamayan iiler iin cazip olacaktr. Ancak, sonralar enflasyon ekonomiyi etkisi altna aldka, iiler enflasyonu beklemeye balayacaklar ve bu beklenti onlarn kararlarn etkileyecektir. ilerin enflasyon beklentisi iinde olmalar, onlarn daha yksek cret talep etmelerine neden olacaktr. nk iiler fiyatlar artt iin, cretlerinin ok da yksek olmadklarn grecekler ve daha cazip iler aramaya balayacaklardr. Bunun sonucunda isizlik oran ykselecek ve

107
doal isizlik oranna ulalacaktr. Dolaysyla uzun dnemde, isizlikle birlikte enflasyon yaanacaktr. C. STAGFLASYONUN NLENMESNE LKN YAKLAIMLAR Stagflasyonu nlemek iin aadaki yollara bavurulabilir; cret ve Fiyat Kontrolleri (Gelirler Politikas Heteredoks Politikalar): cret ve fiyatlara devlet dorudan mdahale ederek, kontrol altna alabilir (endekslenerek). Hatta devlet, cret ve fiyatlar dondurabilir. Ancak, bu durum rekabet kurallarna ters derek, piyasa mekanizmasnn ileyiini aksatr. Vergi Temelli Gelirler Politikas: Vergiler kullanlarak dk cret uygulamalar dllendirilmeli, yksek cret uygulayanlar cezalandrlmaldr. Sektrel ve Blgesel Arlkl nlemler: Stagflasyonist srecin yaand durumda isizlik belli sektrlerde yaanyorsa, bu isizlii nlemek iin global nlemler almak yerine o sektre ynelik nlemler almak daha baarl sonular verecektir. Bu nedenle stagflasyonu engellemek iin, desteklenecek sektrler selektif olarak belirlenmeli ve sbvansiyona bavurulmaldr. Stagflasyon ile Mcadelede Para ve Maliye Politikalarna likin Aralarn Optimal Bileimi: Stagflasyon dier faktrlerin yan sra, bir talep a ya da talep fazlasndan kaynakland tespitinde bulunulursa, talepte global ayarlamalara gitmek suretiyle stagflasyonla mcadelede edilebilir. Burada stagflasyonla mcadelede ortaya koyulan iddia udur; Para politikas kullanlarak, enflasyonla mcadele edilirken (daraltc para program uygulanmal), Maliye politikas kullanlarak isizlik ile mcadele edilmelidir. Geniletici maliye politikas uygulanmaldr. Ancak, kamu harcamalarnn artrlmas yntemiyle deil, vergi indirimi yoluyla ekonomi canlandrma noktasnda geniletici maliye politikas uygulanmaldr. Bu yaklam savunan iktisatlardan biri de Lafferdir. Arz ynl bir iktisat olan Laffere gre, vergi oran ile vergi haslat arasnda ters ynl bir iliki vardr. Buna gre, vergi orann belli bir dzeyden sonra artrmak, vergi haslatn ykseltmek yerine drecektir. Laffer bu durumu, bir eriyle (Laffer Erisiyle) aadaki ekilde aklamtr.

108

LAFFER ERS Vergi Hslat

Vergi Oranlar

100

VIII. MALYE POLTKASI VE EKONOMK BYME A. EKONOMK BYMENN TANIMI VE NEM Ekonomik byme, hem toplam, hem de kii bana gelir veya retim miktarndaki bir art olarak tanmlanabilmektedir. Dolaysyla, bir lkede mal ve hizmet retimi artyorsa, bu durum ekonomik bymedir. Yaygn ve youn ekonomik byme olmak zere iki tr ekonomik bymeden bahsetmek mmkndr. Buna gre yaygn ekonomik byme, bir lkenin retimi gerek GSMH olarak artmasdr. Youn ekonomik byme ise, kii bana den mal ve hizmet miktarndaki arttr ve ls de kii bana gerek GSMHdir. ktisadi byme; Yksek istihdam dzeyini salar. Yapsal deiimi kolaylatrr. Ulusal ve uluslararas gelir dalm farkllklarndan kaynaklanan atma ve sorunlar yumuatr. alma ortamnn iyiletirilmesi ve kaynak tasarrufuna yol aan yatrmlar iin uygun koullar salar. B. MALYE POLTKASININ EKONOMK BYME ZERNDEK ETKS Emek Arz zerine Etkisi: Emek arz ile ilgili olarak en nemli maliye politikas arac vergilerdir. Emein karl olan cretleri hedef alan bir vergi politikas, igc arzn artrabilir veya azaltabilir. Emein karl olan cretlere yksek marjinal vergi (dolaysz vergi) oranlar uygulandnda ykmller fazla almaktan alkonabilir. Bir baka ifadeyle, verginin ikame etkisi ortaya kmamaldr. Verginin ikame etkisi: Uygulamaya konulan bir vergi dolaysyla kiinin bo gezmeyi tercih etmesidir. Verginin gelir etkisi: Uygulamaya konulan bir vergi dolaysyla kiinin daha fazla alarak gelir kaybn gidermeye almasdr.

109
Kamu harcamas yolu ile bir nfus politikas izlemek, konut sektrnde yaplacak dzenlemelerle, meslek okullar, kreler, anaokullar ile igcnn alma hayatna katlmas kolaylatrlr ve emek arz artrlr. Teknolojik Gelime zerindeki Etkisi: retim faktrleri verimliliinin ve bu balamda milli gelirin artmas, yeni teknolojik gelimelerin izlenmesi ve kullanlmasyla salanabilmektedir. Devlet, teknolojik gelimeyi etkilemek ve iin kamu harcamalarna ve kamu gelirlerine bavurur. Devlet, kamu harcamalaryla teknolojinin gelimesini ve yeni bulularn kullanmn salayabilir. Kamu gelirleriyle de teknolojik gelime etkilenebilir. Buna gre, zel aratrmalara ait giderler vergiden muaf tutulmak veya matrahtan indirilme, hzlandrlm amortismana tabi tutulmak yoluyla tevik edilerek, byme amacyla ynlendirilmeye allr. IX. MALYE POLTKASI VE EKONOMK KALKINMA A- EKONOMK KALKINMANIN TANIMI Ekonomik byme, yukarda da belirtildii gibi, bir lke retiminin gerek GSMH olarak artmasdr. Bir baka ifadeyle, GSMHnin reel olarak artmasdr. Ekonomik kalknma kavram ise, kii bana gerek gelir miktarndaki artn yan sra, ilkel retimden ada retime geii, milli gelir iinde tarm sektrnn pay derken sanayi sektrnn paynn ykselmesini ve ekonomide sosyal ve politik alandaki adalamay kapsayan bir kavram olarak dnlmektedir. Hatta son zamanlarda, ekonomik kalknma kavram, adil bir gelir dalmn salama amacn da kapsamas gerektii konusunda eilimler mevcuttur. Ekonomik kalknma ve ekonomik byme ayr kavramlar da olsa, ekonomik kalknma iin ekonomik byme gerekletirilmelidir. Gerekten, srekli ekonomi byme olmadan ekonomik kalknmann gerekletirilmesi mmkn olmamaktadr. Ekonomik kalknmann gerekletirilmesinde kamu kesimine nemli grevler dmektedir. Dolaysyla, kalknma sorununun zm iin maliye politikas aralarna bavurma gereklilii ortaya kmaktadr. B. EKONOMK KALKINMANIN KOULLARI Ekonomik kalknmann salanmas iin; tasarruf artrlmal, Yatrmlar artrlmal, hracat gelitirici politikalar izlenmeli, D kaynaklara ynelik politikalar izlenmeli, Kamu ynetiminde etkinlii artrc politikalar izlenmeli, Teknoloji ithaline ynelik politikalar izlenmelidir.

110
ktisadi kalknmann temelinde sermaye birikimi nemli rol oynamaktadr. Sermaye birikiminin salanmasnda da, yatrmlarn nemi byktr. Yatrmlar iin de tasarruflarn artrlmas gerekmektedir. X. YATIRIMLARIN DEKENL VE MLL GELR: LM - IS ERS Gelir dzeyi ile faiz oran arasndaki ilikiyi gsteren eriye (Mal Piyasasndaki Denge) IS erisidir. Bu eri zerindeki her noktada mal piyasas dengededir. Faiz oran ile gelir dzeyi arasndaki ilikiyi gsteren pozitif eilimli eriye LM (Para Piyasasnda Denge) erisi denir. IS ve LM ayn diyagrama alndnda iki erinin kesim noktas para ve mal piyasalarnn birlikte dengeye geldii faiz ve gelir dzeyini gsterir. Keynesin ileri srd speklasyon gds ile para talebi faiz esnekliinin sonsuz olduu noktada LM yatay eksene paralel, yatrm talebi faiz esnekliinin sonsuz olduu noktada ise IS erisi yatay eksene paralel olur. Buna gre; IS erisinin yatay eksene paralel olduu noktada para politikas etkin, maliye politikas etkisiz, LM erisini yatay eksene paralel olduu noktada maliye politikas etkin, para politikas etkisiz, Para piyasasndaki dengeyi para arz yani para politikas, mal piyasasndaki dengeyi yatrm, yani talep artna bal olarak artan yatrm harcamalar etkiler. IS ve LM erilerinin saa kaymas milli gelirde art, sola kaymas milli gelirde azal yaratr. Buna gre IS ve LM erilerinin saa ve sola kaymasnda etkili olan unsurlar unlardr;

Faiz (r)

LM1

LM2

IS2 IS1 Y1 Y2 Milli Gelir (Y)

DeiimLMISMilli GelirKamu Har. ArtDeimezSaa KayarArtarKamu Har. AzalDeimezSola KayarAzalrVergilerin ArtrlmasDeimezSola KayarAzalrVergilerin AzaltlmasDeimezSaa KayarArtarPara Arznn ArtrlmasSaa KayarDeimezArtarPara Arznn AzaltlmasSola KayarDeimezAzalr

XI. PARA VE MALYE POLTKALARININ ETKNL A. KAPALI EKONOM

111
Para Politikas: Para arzndaki art faizleri indirir ve yatrmlarn artmasna neden olarak milli geliri artrr. Yatrm talebi faiz esnekliinin sonsuz olduu kesimde (IS erisinin yatay eksene paralel olduu ksmda) para politikas etkin maliye politikas etkisizdir. Maliye Politikas: Kamu harcamalar artrlarak veya vergileri azaltlarak arpan mekanizmasznda etkisiyle milli gelir artrlr. Speklasyon gdsyle para talebi esnekliinin sonsuz olduu (likidite tuza) ksmda (LM yatay eksene paraleldir), maliye politikas etkin para politikas etkisizdir. B. AIK EKONOM 1. Sabit Kur Para Politikas: Para arznn artmas faizleri dmesine ve den faizler yurtiindeki sermayenin yurt dna kaymasna ve para arznn daralmasna neden olur. Ksaca bataki geniletici etki tersine dner. Ayrca para arznn artnn yaratt ilk etki yurtii fiyatlar genel seviyesinin artmasdr. Yurtii fiyatlar artarken, kurun sabit olmas nedeni ile ithalat ucuzlar ve ihracat pahallar. Bu durum yurtii talebi yurtdna kaydrr ve daraltc etkiye neden olur. Para politikas etkisizdir. Maliye Politikas: Kamu harcamalarnn artmas, ilem gdsyle para talebini artrr, artan para talebi faizleri ykseltir. Faizlerin ykselmesi yabanc sermayeyi lkeye ekerek geniletici etki yaratr. Dier taraftan, sermaye giriine bal dviz arzndaki art nedeniyle dviz alm yapan Merkez Bankas yerli para arzn artrd iin den faizler yatrm artrarak geniletici etki yaparken, sermaye girii de durur. Hem kamu harcamalarnn artndan hem de lkeye giren yabanc sermayenin yerli paraya evrilmesinden kaynaklanan para arznn artmas geniletici etki yaratacaktr. Maliye politikas etkindir. 2. Dalgal Kur Para Politikas: Para arznn artmas faizleri dmesine ve den faizler yurtiindeki sermayenin yurt dna kaymasna ve para arznn daralmasna neden olur. Ancak yaratlan bu ilk etkinin ardndan, dalgal kurda deeri den yerli para nedeniyle sermeye k durur ve ithalat pahallaarak ihracat ucuzlar. Bu durum yurtii talebi artrarak genileme etkisi yaratr. Ayrca artan para arznn drd faizlerde yatrmlarn artmasna neden olarak, geniletici etki yaratacaktr. Para politikas etkindir. Maliye Politikas: Kamu harcamalarnn artna bal olarak yurtii ve yurtdna doru (ithalat) talep artacak, artan talep para talebini artracak ve para talebi faizler artrarak yatrmlar drecektir. Dier taraftan faiz art nedeniyle lkeye giren yabanc sermaye, kuru drerek yerli paray deerlendirecek ve ithalatn artp ihracatn azalmasna neden olacaktr. Sonu olarak daralma yaanacaktr. Sermaye giriine bal olarak artan para arz (dvizin YTLye evrilesi ile), faizleri drp yatrm artrsa da ucuzlayan ithalat nedeniyle yurtdna kayan talep bu durumu engelleyecektir. Maliye politikas etkisizdir. XII. MALYE POLTKASI VE GELR DAILIMI

112
A. GELR DAILIMI, TRLER VE GELRN YENDEN DAILIMI Bir toplumda milli gelirin eitli gruplar arasndaki dalm ekline gelir dalm denilmektedir. Bunun iin genellikle alt, orta ve st gelir gruplar oluturulur ve yllk gelirleri bu gruplara den ev halk ya da ailelerin oranlar hesaplanarak bir tablo dzenlenir. Buna gre, bir toplumda alt gelir grubunda bulunan birimlerin derecesi ne kadar yksekse, o toplumda mili gelir dalm o derece eitlikten uzaktr. Bir baka deyile, o toplumda nfusun yksek bir oran, milli gelirin ufak bir payn, ok dk oran da byk bir payn almaktadr. Gelir Dalmnn Trleri; Fonksiyonel Gelir Dalm: retim faktrlerinin retime katlmalar sonucu milli gelirden aldklar pay gsterir. Kiisel Gelir Dalm: Milli gelirin kiiler veya tketici birimler arsndaki dalmn gsterir. Sektrel Gelir Dalm: eitli retim faktrlerinin sosyal hasladan aldklar pay gsterir. Blgesel Gelir Dalm: Bir lkenin eitli blgeleri arasnda kii bana den gelir farkllklarn ortaya koymak iin kullanlmaktadr. Gelir dalmnn lmnde Lorenz Erisi kullanlmaktadr. ekilde grld gibi yatay eksen, gelir sahibi kiilerin miktarn, dikey eksen ise gelirin dzeyini kmlatif yzdeler halinde gstermektedir. ekilde (OA) kegeni milli gelirin btn kiilere eit daldn gsterir. Bu doruya mutlak eitlik dorusu denir. Mutlak eitlik dorusunun kalan eri, gelirin dalm bakmndan sz konusu olabilecek eitsizlik olaslklarn gsterir. Bu eri mutlak eitlik dorusuna yaklatka milli gelir dalmdaki eitsizlik azalrken, mutlak eitlik dorusundan uzaklatka eitsizlik artar.

113

100

Gelirin Dzeyi (%)

0 Gelir sahibi bireyler (%)

100

Gelir dalmdaki eitsizlii lmek Gini Katsays ile mmkndr. Gini Katsays, Lorenz erisinde 45 derecelik doru ile Lorenz erisinin kavisi arasnda kalan alann tm gen alana oran olarak hesaplanr. Buna gre, 0 ile 1 arasnda bir rakam olacaktr. Katsay sfra yaklatka gelir dalm mutlak eitlie ynelir, bire doru yaklatka gelir dalm eitlikten uzaklar.

Gelir Dalm - Maliye Politikas Harcama Politikas

Kalknmay - Maliye Politikas Harcama Politikas

114
Transfer harcamalar arttrlmaldr (sosyal amal transfer harcamalar). zellikle eitim, salk gibi gelir dalmn dzenleyici altyap yatrm harcamalar arttrlmaldr. Faiz harcamalar gelir dalmn bozucu etkiye sahiptir. Cari harcamalar gelir dalmn enflasyonist ortamda bozucu, deflasyonist ortamda dzenleyici bir fonksiyona sahiptir. Vergi Politikas Gelir vergileri artan oranl, geni tabanl, muafiyet ve istisnalar gelii gzel belirlenmemi, kaaklk ve kanmann mmkn olduunca az olduu ve mmkn olduunca sbjektif olan bir yapya sahip olmalar gerekir. Gider vergileri tersine artan oranl zellikler nedeniyle gelir dalmn bozar. Bu vergilerde zellikle zorunlu tketime ynelik harcamalar zerinden dk, lks tketime ynelik harcamalar zerinde daha yksek vergi alnmaldr. Servet vergileri yansmalar zor, sbjektif ve gelir dalm asndan en nemli vergilerden biridir. Ancak gelir ve gider vergilerine oranla tabanlar daha dar olduu iin ok fazla etkin deildirler. Alt yap yatrmlar artrlmal, Cari harcamalarda artrlmal (kalknmay hzlandracak talep destei iin), zellikle retime ynelik transfer harcamalar artrlmal (iktisadi amal transfer harcamalar),

Vergi Politikas Tasarrufu artrc (lks tketime ynelik vergiler artrlabilir), Gelir zerinden alnan vergiler ortalama oran yksek, marjinal oran dk uygulanarak gelir etkisi yaratlabilir ve retim kapasitesinin art salanabilir, Dolayl vergilerin talep emici ve kaydrc zellii, tketim/tasarruf - lks tketim/zorunlu tketim i tketim/ihracat oranlarnn deimesi zerinde etkili olabilecei iin bu amalar dorultusunda kullanlabilir, Servet vergileri kullanlarak lks tketime gidecek kaynaklarn kamu sermaye birikimine aktarm salanabilir, Yatrmlar artrc, Blgeler ve sektrler aras dengesizlikler giderilmeli, Kamu tasarrufu finanse edilmeli (vergi sistemi, kaynaklarn zel sektrden kamu sektrne aktarlmasn salayan bir yapya sahip olmal). Borlanma Politikas lke tasarrufu yetersiz olduu iin d kaynaklara bavurulmal, Yatrm harcamalarn finanse etmek amacyla borlanlmal, Tasarruflar yatrmlara ynlendirmek, d kaynak ekmek iin reel faiz kullanlmal.

Borlanma Politikas Bor veren kesim ile bor ana para ve faizlerini deyen kesimler arasnda farkllk var ise gelir dalm bozulmaktadr. zellikle bor tahvil ve bono faiz gelirlerinin vergi d braklmas bu etkiyi daha da artrr, Uzun vadeli borlanma nesiller aras bor yk aktarmna neden olmakta ve borcu deyen nesil zerinde gelir dalmn bozucu bir etki yaratmaktadr.

XII. KAMU KESM FNANSMAN AIININ TANIMI A. KAMU KESM FNANSMAN AIININ TANIMI Kamu aklarn eitli yaklamlara gre tanmlamak mmkndr. Buna gre; kamu aklar, geleneksel ak, cari sermaye a, birincil ak ve ilemsel ak olarak tanmlanabilmektedir. Geleneksel Ak: Kamu harcamalarnn kamu gelirlerinden karlmas sonucu ortaya kan aktr. Bu tanm klasik bir tanmdr ve lkeler arasnda karlatrlmalarn daha kolay salanabilmesi iin, Kamu Kesimi Borlanma Gerei olarak ortaya konmaktadr. Cari Ak: Cari bte a olarak tanmlanabilmektedir. Cari btede, yatrm harcamalar ile sermaye gelirleri hesaba katlmaz. Devletin sosyal olarak karl yatrmlarn

115
finanse etmek iin borlanmas ve bu yolla gelir elde etmesi de geerli iken, devlet maliyesinin gerek durumunu cari bte denklii gstermektedir. Sermaye A: Yatrm harcamalarnn finansman dolaysyla yaplan borlanmalarn reel faizleri, yatrmdan elde edilen reel getiriden yksek ise ortaya kmaktadr. Birincil ak: Btede borlanma nedeniyle karlalan faiz yk dnda, btenin ak verme durumudur. Baka bir ifadeyle, bte andan faiz giderleri dldkten sonra ortaya kan aktr. Birincil fazla yani faiz d fazlann milli gere oran, byme rakamna eit ise bor stokunun milli gelire oran deimez, faiz d fazla oran bykse bor stokunun milli gelire oran azalr. lemsel Ak (Operasyonel Ak): Bte andan enflasyon nedeniyle anmaya urayan ksmnn karlmas sonucu ortaya kan aktr. Baka bir ifadeyle, devlet bor senetlerinin faiz oranlar enflasyon oran dzeyinde ise, ilemsel ak sz konusu olmayacaktr. Fakat devlet bor senetlerinin faiz oranlar enflasyon orannn zerinde ise, kamudan bireylere veya kurululara kaynak transferi nedeniyle kamu a daha fazla olaca iin, bu durumda ilemsel ak meydana gelecektir. Not: Borlarn srdrlebilmesi iin birincil fazlann (FDF-Faiz D Fazla) verilmesi ve bu fazlann milli gelir byme rakamna eit ya da fazla olmas gerekir. Aadaki koullarda borlar srdrlebilirdir, Faiz D Fazla verildiinde, reel faizin byme rakamna eit (bor stoku deimez) ya da daha kk olmas (bor stoku azalr) gerekir. Faiz D Denge verildiinde, reel faizin byme rakamna eit (bor stoku deimez) ya da daha kk olmas (bor stoku azalr) gerekir. - Faiz D Fazlann milli gelire oran, milli gelir rakamna eit olmas (bor stoku deimez) ya da daha byk olmas (bor stoku azalr) gerekir. B. KAMU KESM FNANSMAN AIININ ORTAYA IKI NEDENLER Kamu kesimi finansman ann ortaya k nedenlerini, kamu gelirlerinin yava art, kamu harcamalarnn hzl art ve borlanma olarak belirtmek mmkndr. Buna gre kamu aklarnn ortaya k nedenlerini zetlersek; Kamu gelirlerinin yava artna neden olan faktrler, Basit usulde vergilendirme, Kayt d ekonomi, Muafiyet ve istisnalar, Vergiye kar direnme, Vergi bilincinin olumamas

Kamu harcamalarnn hzl artna neden olan faktrler, Ar istihdam, cret dengesizlikleri,

116
Hzl kentleme, Borlanma Kamu harcamalarnn olaan kamu gelirleriyle karlanmayan ksm, monetizasyon ya da i ve d tasarruflara, baka bir ifadeyle i ve d borlanmaya bavurularak salanmaya allmaktadr. Borlanma, kamu finansman a nedeniyle bavurulan mali bir ara olmakla birlikte, maliye politikasnn amalar olan, iktisadi kalknmann, iktisadi istikrarn, gelir dalmnda adaletin salanmas iin de bavurulan kaynak haline gelmitir. Borlanmaya ekonomik ve sosyal amalarla da bavurulmas, borlarn miktarnda ve bileiminde deiiklikler yaplmas suretiyle oluturulan bor ynetimi politikalarn ortaya koymutur. Borlanma, bor ynetimi politikasnn yntemine gre farkl sonular ortaya karmaktadr. eitli teorilere gre de fakl ekonomik ve sosyal sonular meydana getirmesi beklenmektedir. Ricardian Edeerlik kuramna gre, rasyonel beklentilere sahip hane halklar devlet btesindeki bugnk deiikliklerin gelecekteki doru biimde algladklar srece, zel tasarruflar ulusal tasarruf dzeyindeki deiiklikleri telafi edecekleri dzeyde uyaracaklardr. Bu srecin sonunda, mevcut fiyat ve faiz oranlarnda hibir deiiklik ortaya kmayacaktr. Buradan hareketle, kamu aklarnn fiyat istikrarnda herhangi bir etkiye yol amamas gerektii ileri srlmektedir. Ayrca, yaplan borlanma yatrmlarda kullanlm ise, borcun denecei dnemde yatrm nedeniyle elde edilen gelirler neticesinde borcun denebilecei ve bylece hem kamu gelirlerinin zorlanmayaca hem de nesiller aras bir yk aktarmnn sz konusu olmayaca belirtilmitir. Ksacas Ricardian Edeerlik Kuramna gre kamu aklarnn ekonomik istikrar zerinde hibir etkisi bulunmamaktadr. Ancak sz konusu durumun gerekten fiyat istikrarnda herhangi bir etkiye sahip olabilmesi iin kamu btesinin srekli olarak ve artan biimde faiz d fazla vermesi veya yaplan borlanmann yatrmlarda kullanlmas gerekmektedir. Aksi takdirde, Sargent - Wallacenin Ho Olmayan Aritmetik olarak belirttii durum er yada ge gerekleecektir. Sargent Wallacenin Ho Olmayan Aritmetiine gre, bir lkede kamu aklarnn finansman parasal genilemeyi engellemek ve enflasyona sebep olunmamas adna borlanma ile yaplrsa, borlanma miktar artarak srd mddete reel faiz ykselecek ve borlanma sadece borlanma faizinin denebilinmesi iin yaplr hale gelecektir. Borlanmann tkanmaya balad, hatta tkanma beklentisinin olumaya balad noktada para politikas artk ilemez olacaktr. Bu durumda hkmet borlarn deyebilmek adna para basmak zorunda kalacak buda daha yksek enflasyona neden olacaktr. Ksacas, mali aklarn sreklilik kazand bir srete, uzun dnemde kamu aklarnn borlanarak kapatp ayn anda da fiyat istikrarn salamak mmkn deildir. Ancak vergi geliri elde etmek yerine borlanmann tercih edilmesi ve kamunun finansmannda bu yntemin srekli kullanlr hale gelmesi, i ve d bor stokunun giderek artmasn ve bor sarmal iine girilmesi durumunu da meydana getirebilmektedir. Ayrca bor sarmalnn art, btelerde ciddi bir faiz ykn beraberinde getirebilecek ve sonuta Transfer harcamalar

117
kamu finansman krizinin derinlemesi sorunuyla kar karya kalnabilecektir. Dolaysyla borlanmann ekonomik ve sosyal amala verimli alanlarda kullanlmayp, sadece kamunun finanse edilmesi ve borlarn tekrar evrilmesi iin kullanlmas, faiz ykn nemli lde artracaktr. Baka bir ifadeyle, kamu harcamalar iinde transfer harcamalarnn artna neden olacaktr. Transfer harcamalarnn da ykseli eilimi iinde olmas kamu finansman krizini daha fazla derinletirecektir. Sargent Wallacenin Ho Olmayan Aritmetiine gre, bir lkede kamu aklarnn finansman parasal genilemeyi engellemek ve enflasyona sebep olunmamas adna borlanma ile yaplrsa, borlanma miktar artarak srd mddete reel faiz ykselecek ve borlanma sadece borlanma faizinin denebilmesi iin yaplr hale gelecektir. Borlanmann tkanmaya balad, hatta tkanma beklentisinin olumaya balad noktada para politikas artk ilemez olacaktr. Bu durumda hkmet borlarn deyebilmek adna para basmak zorunda kalacak buda daha yksek enflasyona neden olacaktr. C. KAMU FNANSMAN AIININ ETKLER Kamu finansman ann iktisadi kalknmaya ve bymeye, iktisadi istikrara ve gelir dalmna etkileri vardr. Bu etkilerin ortaya konmas ve deerlendirilmesi yarataca ekonomik ve sosyal sonular asndan da gerekmektedir. ktisadi Kalknmaya ve Bymeye Etkisi: Kamu finansman ann etkilerini eitli yaklamlar asndan deerlendirmek mmkndr. Bu yaklamlar Keynesyen yaklam ve Neo- Klasik yaklamlar olarak ortaya koymak mmkndr. Keynesyen yaklamda, kamu harcamalarnn artyla birlikte kiilerin cari kullanlabilir gelirlerinde art olaca ve bu gelirlerinin tketime ynelmesi nedeniyle mal ve hizmetlere olan talebin artaca, eer ekonomi eksik istihdamda ise, milli gelirde art meydana gelecei ve bu durumun ekonomik bymeye etkisinin olumlu olaca belirtilmektedir. Ayrca iktisadi kalknmann salanmas iin de yaplmas gereken sosyal ve ekonomik yatrmlarn artrlmas nedeniyle kamu harcamalarnn artrlmas, bte aklarna neden olsa da kalknmaya etkisi olumlu olacaktr. Neo Klasik yaklama gre, ekonomi her zaman tam istihdam seviyesinde olduu iin, bte aklarnn finansmannn salanmas iin borlanmaya bavurulmas, faiz oranlarn ykseltecek ve zel yatrmlar dlama etkisi yaratmas nedeniyle ekonomik bymeyi olumsuz ynde etkileyecektir. Ayrca kapal bir ekonomide kamu ann olumas, yurt ii sermaye birikimini geciktirecei iin ekonomide kii bana daha dk sermeye ve emek dzeyinin ortaya kmasna yol aaca, bu durumun da ekonomik bymeyi olumsuz etkileyecei ileri srlmektedir. ktisadi kalknmann da kamu finansman aklarndan zel sektr yatrmlarnn dlanmas nedeniyle olumsuz etkilenecei, neo klasikler tarafndan ileri srlmektedir. ktisadi stikrara Etkisi: ktisadi istikrar salamak, temel iki iktisat politikas amac olan fiyat istikrarn ve ekonomide tam istihdam gerekletirmekle mmkn olabilmektedir.

118
Ekonomi deflasyonist bir yap iindeyken, kamunun harcamalarn artrarak ak vermesi, ekonomide toplam talep dzeyini etkileyecei iin, tam istihdamn gereklemesine katkda bulunacaktr. Ancak ekonomi tam istihdam veya ar istihdam (enflasyon) dzeyinde ise, yukardaki durumun tam tersi bir sre ortaya kacaktr. Ekonomi, tam istihdam durumundan giderek uzaklaarak enflasyonist bir yapya srklenecektir. Fiyat istikrarn salamak konusunda ise, yine ekonominin iinde bulunduu konjonktrel yapnn incelenmesi ve deerlendirilmesi gerekmektedir. Ekonomi tam istihdam durumundayken kamu harcamalarnn art ve bu art nedeniyle oluan kamu aklar, ekonomiyi enflasyonist bir ortama doru srkleyerek fiyat artlarna neden olacaktr. Ancak ekonomi eksik istihdam durumunda ise, kamu harcamalarndaki art ve kamu aklar ekonomiyi tam istihdam durumuna getirerek fiyat istikrarnn salanmasna katkda bulunabilecektir. Gelir Dalmna Etkisi: Gnmzde gelir dalmnda denge, kamu harcamalaryla baka bir ifadeyle kamu harcamalar iinde transfer harcamalarnn kullanlmasyla salanmaktadr. Kamu harcamalarnn art daha ok alt ve orta gelirli gruplarn gelir dzeylerinin ykseltilmesi iin kullanldnda, gelir dalmna dzenleyici bir etkisi olacaktr. Gelir dalmn dzenlenmek amacyla, kamu finansman aklarnn borlanmayla finanse edilmesi durumunda, st gelir gruplarndan yaplan borlanma sonucu elde edilen fonlarn, alt gelir gruplar lehine kullanlmas olumlu sonu meydana getirecektir. Ancak, yksek reel faizlerle ve ksa vadeli olan borlanma, kamudan st gelir gruplarna kaynak transferi anlamna gelecektir ki, bu durum da alt gelir gruplar aleyhine olacaktr. Transfer harcamalarnn faiz harcamalar dnda, eitim, salk, sosyal gvenlik alanlarnda yaplmas ve bu nedenle oluacak kamu a, gelir dalmna olumlu etkide bulunmu olacaktr. Ancak kamu finansman ann giderilmesinde bavurulan yntem de gelir dalmndaki dzenlemeleri etkileyecek boyutta olabilmektedir.

119
VERG HUKUKU BRNC BLM VERG HUKUKUNUN KAYNAKLARI VE VERG KANUNLARININ UYGULANMASI I. VERG HUKUKUNUN KAYNAKLARI Vergi hukukunun kaynaklar balayclk kriterine gre ve kayna yaratan organa gre snflandrlmaktadr. Balayclk kriterine gre asli ve yardmc kaynak ayrmna yaplrken, kayna yaratan organ asndan yasama organndan doan kaynaklar, yrtme organndan doan kaynaklar, yarg organndan doan kaynaklar ve dier kaynaklar ayrm yaplmaktadr. Vergi Hukukunun Kaynaklarnn Snflandrlmas
Asli ve Yardmc Kaynak Sn. Asli Kay. Yardmc Kay. Anayasa Dier Yarg Kar. Kanun II. Grup Teb. Ulus. An. Genelgeler KHK Sirklerler BKK zelgeler Tzk Bilimsel Doktrin Ynetmelik rf ve Adetler Anayasa Mah. Kar. tihad Bir. Kar. Balayc Genel Teb. Kayna Yaratan Organa Gre Sn. Yasama Org. Yrtme Org. Anayasa Kanun Ulus. An. Yarg Org.

KHK Ana. Mah. Kar. Doktrin BKK tihad Bir. Kar. Tzk Dier Yarg Kar.

Tebli Mukteza

A. ASL KAYNAKLAR 1. Anayasa Vergi hukukunun kaynaklar arasnda hiyerarik anlamda en st srada yer almaktadr. Vergi hukukunun dier kaynaklar Anayasaya aykr olamaz. Anayasamzn 73. maddesinde verginin kanunilik,
1

adalet,

eitlik

ve

kamu

harcamalarnn

karl

olma

ilkeleri

vurgulanmaktadr . 2. Kanun Vergi Anayasann 73. maddesine gre kanun ile konulur, deitirilir ve kaldrlabilir. Ancak bir verginin uygulanabilmesi iin o vergi ile ilgili kanunun bulunmas yeterli deildir. Uygulanacak olan verginin uygulanaca yl btesinin (C) cetvelinde de belirtilmesi arttr. Vergi kanunun uygulanabilmesi iin bir dier artta verginin konusu, ykmls, matrah, tarifesi ve tahsil ekilleri gibi vergilendirmenin temel unsurlarnn vergi ile ilgili kanunda hkme balanm olmasdr.

Anayasann 73. maddesi, Herkes kamu giderlerini karlamak zere, mali gcne gre, vergi demekle ykmldr. Vergi yknn adaletli ve dengeli dalm, maliye politikasnn sosyal amacdr. Vergi, resim, har ve benzeri mali ykmllkler kanunla konulur, deitirilir veya kaldrlr. Vergi, resim, har ve benzeri mali ykmllklerin muaflk, istisnalar ve indirimleriyle oranlarna ilikin hkmlerinde kanunun belirttii yukar ve aa snrlar iinde deiiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir.

120
3. Uluslararas Anlamalar Anayasann 90. maddesi usulne gre yrrl konulan uluslararas anlamalarnda kanun hkmnde olacana hkmeder. Buna gre, yaplan uluslararas anlamalar TBMM tarafndan bir kanun ile uygun bulunmas halinde yrrle konulabilir. Ayrca devlet maliyesi asndan bir yklenim gerektiren veya Trk kanunlar asndan bir deiiklie neden anlamalarnda mutlaka TBMM tarafndan onaylanmas ve bir kanunla uygun bulunmas arttr. Uluslararas anlamalara kar Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. 4. Kanun Hkmnde Kararname (KHK) Bakanlar Kurulu, KHK ile vergiye ilikin deiiklii sadece olaanst hallerde

karabilmektedir. Bu nedenle KHK ile vergiye ilikin olarak yaplan dzenlemeler Anayasa Mahkemesinde iptal davas konusu yaplamaz. nk olaanst hallerde karlan KHKlere kar Anayasa Mahkemesinde iptal davas alamaz. 5. Bakanlar Kurulu Kararlar (BKK) Anayasann 73. maddesinin fkrasna gre; Vergi, resim, har ve benzeri mali ykmllklerin muaflk, istisnalar ve indirimleriyle oranlarna ilikin hkmlerinde kanunun belirttii yukar ve aa snrlar iinde deiiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir. Buna gre Bakanlar Kurulunun vergi kanunlarnda belirtilen snrlar dahilinde deiiklik yapma hakk bulunmaktadr. Ayrca, Anayasann 167. maddesine gre lke ekonomisine yayar olmak art ile kanunla Bakanlar Kuruluna ithalat, ihracat ve dier d ticaret ilemleri zerine vergi ve benzeri mali ykmllkler dnda ek mali ykmllkler koyma ve bunlar kaldrma yetkisi verilebilir. Not: KHK (Olaanst KHK) ve BKK arasndaki farkllklar KHK iin bir yetki kanunu gerekirken (olaanst hal ilan), BKK iin byle bir art yoktur. KHK iin bir sre snr vardr (olaanst halin sresi vb.), BKK iin byle bir snr yoktur. BKK vergi kanunlarnda belirtilen snrlar aamaz iken KHK iin byle bir snr yoktur. Ancak KHK Anayasada belirtilen hususlar ile ilgili dzenleme yapamaz. KHK TBMM onayna sunulmak zorunda iken BKK onaya sunulmak zorunda deildir. 6. Tzk Tzk kanunlarn uygulanmasna ilikin ekil ve esaslar ieren, alayc ve yol gsterici nitelikteki hukuk kurallar getiren metinlerdir. Anayasada Bakanlar Kuruluna tzk karma yetkisi vermitir (115. madde). Ancak Anayasa ve yasalara aykr olamayaca gibi yeni norm ve hkmde getiremezler. Tzkler nce Dantay denetiminden geerek Resmi Gazetede yaynlandktan sonra yrrle girmektedir. Vergi alannda sadece Emlak Vergisi Kanunu ile ilgili bir tzk karlmtr.

121
7. Ynetmelik Ynetmelik Babakanlk, Bakanlar Kurulu, Bakanlklar ve kamu tzel kiilerinin kendi yetki alanlar ile ilgili olan kanunlarn ve tzklerin uygulanmasna ilikin ekil ve esaslar belirleyen hukuku kurallarn ieren metinlerdir (Anayasa 124. madde). Ynetmelikler Dantay denetimine tabi olmamakla birlikte, Saytay denetimine tabi bakanlk ve kamu tzel kiilerinin karaca mali konularda dzenlenen ynetmeliklerin Saytay denetiminden gemesi arttr. Ynetmelikler Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girerler. Ynetmelikler yasa ve tzklere aykr olamazlar. 8. Anayasa Mahkemesi Kararlar Anayasa Mahkemesi Kanun, KHK, gibi dzenleyici ilemlerin Anayasaya uygunluunu denetleyen yksek mahkemedir. Anayasa Mahkemesi kararlar kesindir ve verdii iptal kararlar geriye yrmez (Anayasa Mahkemesi kararlar Resmi Gazetede yaynland tarihten itibaren yrrle girer, yrrle giri tarihi ayrca belirtilebilir, ancak bu tarih yayn tarihinden balayarak bir yl geemez). Ancak, usulne uygun olarak yrrle konulan uluslararas anlamalar ile olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan KHKlere kar Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesinde dava almaz. 9. tihad Birletirme Kararlar Yksek yarg ve denetim kurumlarnca verilen itihad birletirme kararlar uyulmas zorun asli kaynak niteliindedir. Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girerler. Dantayn Vergi Dava Daireleri Kurulu kararlar bir itihada benzese de, itihat olarak nitelendirilmemelidir ve dier yarg kararlar ierisinde tali (yardmc) kaynak olarak dnlmelidir. 10. Maliye Bakanlnn Balayc (I. Grup) Nitelikteki Genel Teblileri Maliye Bakanlna baz kanunlarda belli konularda dzenleme yetkisi verilmitir. Maliye Bakanl bu tr dzenlemeleri kard genel tebliler ile kullanmaktadr. Bu tr genel tebliler nitelik itibari ile balayc olduklar iin vergi hukuku asndan asli kaynak niteliindedirler. Bu tr genel tebliler Dantayda alacak iptal davalarna konu yaplabilirler. B. YARDIMCI (TAL) KAYNAKLAR 1. Dier Yarg Kararlar tihad birletirme kararlar dnda kala tm yarg kararlar sadece o mahkemedeki taraflar balad iin yardmc kaynak niteliindedir. 2. Maliye Bakanlnn Yorum Niteliindeki dari lemleri (II. Grup Genel Tebliler, Genelgeler, Sirklerler Ve zelgeler) Maliye Bakanlnn vergi uygulamalarna ilikin yol gsterici ve alayc nitelikte yaynlad ve sadece Bakanl balayan genel tebli, genelge, sirkler ve zelge (mukteza) gibi idari ilemleridir. Bu tr ilemler yeni norm ve hkm getirmeyen, mkellefin hukuki durumunda

122
icrai deiiklie neden olmayan ilemler olup, Dantayda alacak iptal davalarna konu yaplmamakta, ancak mkellefin bu tr izahata dayanarak yapt ilemler nedeniyle mkellefe ceza kesilememektedir. 3. Bilimsel Doktrin, rf Ve Adetler Vergi hukuku asndan bilimsel doktrin, rf ve adetler yardmc kaynaktr ve balayc deildir. II. VERG KANUNLARININ UYGULANMASI A. YER BAKIMINDAN UYGULANMASI Verginin yer bakmndan uygulanmas genel anlam vergiyi douran olayn lke snrlar iinde veya dlnda olumas ve vergiyi douran olaya neden olan mkellefin lkenin vatanda olmas ya da olmamas hallerdir. Vergi kanunlar uygulanrken verginin yerellii (mlkilik) ve verginin ahsilii (kiisellii) olmak zere iki ilke dikkate alnmaktadr. Verginin Yersellii: lke snrlar ierisindeki vergiyi douran olaylarn tmnden (gelir, harcama, servet), mkellefin lke vatanda olup olmadna nemsenmeden vergi alnmasdr. Verginin ahsilii: lke vatanda olan herkesin lke ii ve dndaki vergiyi douran olaylarnn tmnden vergi alnmasdr. Her iki ilkenin birlikte uygulanyor olmas ifte vergilendirmeye neden olacaktr. lkemizde istisnalar hari tutulmak kaydyla Emlak Vergisi, Motorlu Tatlar Vergisi gibi servet vergileri ve tm dolayl vergiler (KDV, Damga Vergisi, TV, BSMV) gibi vergiler yersellik ilkesine gre alnrken; Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi gibi vergiler ahsilik ilkesine gre alnmaktadr. Her iki ilkeye gre uygulanan vergi ise sadece Veraset ve ntikal Vergisidir. B. ZAMAN BAKIMINDAN UYGULANMASI 1. Vergi Kanunlarnn Yrrle Girmesi ve Yrrlkten Kalkmas Vergi kanunlar TBMMde onaylandktan sonra Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girer. Kanunun yrrle giri tarihi genellikle yasa metninde belirtilmekle birlikte, belirtilmedii hallerde Resmi Gazetede yaynlandktan 45 gn sonra yrrle girer.Vergi kanunlar baka bir kanunla veya Anayasa Mahkemesinin kararyla kalkabildii gibi, belirli bir sre iin uygulanmaya konulan kanunlarda srenin dolmas ile kalkar (geici kanunlar bu yolla kalkmaktadr). 2. Vergi Kanunlarnn Geriye ve leriye Yrmemesi Vergi Kanunlarnn Geriye Yrmemesi: Bir kanunun uygulamaya konulduktan sonraki olay ve ilemlere uygulanabilmesi nceki olay ve ilemlere uygulanamamasdr. Ayn durum KHK, BKK ve Maliye Bakanlnn dzenleyici ilemleri iinde geerlidir. Bu durum Hukuki Gvenlik lkesi gereince uygulanmaktadr.

123
Vergi Kanunlarnn leriye Yrmemesi: Yrrlkten kalkan bir vergi kanunun yrrlkten kalktktan sonra ilem ve olaylara uygulanamamasdr. Ayn durum KHK, BKK ve Maliye Bakanlnn dzenleyici ilemleri iinde geerlidir. Gerek Geriye Yrme: Baz durumlarda siyasi idare vergi kanunlarnn, kanun yrrle girmeden nceki olaylara uygulayabilmektedir. Buna gerek geriye yrme denir. Nitekim lkemizde dnme dnem bu tr hadiseler yaanm ve ou zaman Anayasa Mahkemesi bu tr kanunlar iptal etmitir. Gerek Olmayan Geriye Yrme: Vergiyi douran olay kanun yrrle girmeden nce olumu, ancak kanun yrrle girdikten sonra gereklemi ise bu durumda vergi kanunun sz konusu olaya uygulanmas gerek olmayan geriye yrme olarak nitelendirilmektedir. C. VERG KANUNLARININ ANLAM BAKIMINDAN UYGULANMASI 1. Yorumun Tanm, Trleri ve Yntemleri Vergi kanunlarnn anlam bakmndan uygulanmas genel anlamda vergi kanunlarnn yorumlanmasdr. Dier bir ifadeyle vergi kanunlarnda belirtilen soyut kurallarn somut olaylara uygulanmasnda ak, anlalr ve objektif olarak anlamnn ortaya konulmasdr.
Yorum Trleri ve Yntemleri
Yorum Trleri Vergi kanunlarnn drt farkl yorum tr vardr. Bu yorum trleri yorumun yapld kaynaa gre snflandrlmtr. Yasama Yorumu: Yasama organ yapar. Anayasada yasama yorumu yoktur. dari (Ynetsel Yorum): Vergi idaresinin yapt yorumdur. Vergi idaresini balar (tebli, genelge, sirkler, zelge vb.) Yargsal Yorum: Yargnn vergi davalar ile ilgili olarak getirdii yorumdur. Yarg organlarn ve idareyi balar. Bilimsel Yorum: Bilim adamlarnn yapt yorumdur, balayc deildir. Yorum Yntemleri Yorum yaparken izlenen yoldur. Yan tarafta belirtilen yorum trleri aada sralanan yntemler erevesinde yaplr. Deyimsel (Lafz) Yorum: Bavurulan ilk yntemdir. Kanunda yer alan ifadelerden hareket edilerek vergi kanununa verilen anlamdr. Amasal Yorum: Vergi kanunun amac n plandadr. Verginin karld zaman koullardan farkl olarak gnn koul ve artlarna gre kanun amacndan hareket edilir. Sistematik Yorum: Vergi kanunun kendi iindeki ve Vergi Sistemi iindeki konumundan hareket edilir. Dier bir deyile dier vergi kanunlar ile olan balantlar da dikkate alnr. Tarihi Yorum: Yasann konulduu andaki irade ve amatan hareket edilir. Bu yntem iin yasann gerekesi ve onaylanrken mecliste yaplan gr, konuma ve nerilerde dikkate alnr.

2. Yoruma likin zellikler Vergi hukukunda yorum geniletici ve daraltc sonular dourabilir. Ancak yorum ile yeni hkm getirilemez. Vergi kanunlar yorumlanrken bir takm ilkelere gre hareket edilir, bunlar ksaca aada zetlenmektedir; Ekonomik Yaklam: Vergiyi douran olayn ekonomik niteliklerinin esas alnmasdr. Dier bir ifade ile ekonomik yaklam vergi kanunlar yorumlanrken vergiyi douran olayda gerek amacn ortaya karlmasnn salanmasdr. Bu sayede vergiyi douran olayn tespiti salanarak vergiden kanma nlenmeye allr. Peeleme: zel hukuk kurallarn ustaca kullanarak vergi ykn drme (vergi karma) abasdr. Muvazaa ve peeleme ayn ey deildir. Peeleme zel hukukta geerli

124
bir ilem ile olurken, muvazaa zel hukuk asndan geersiz bir ilemdir. Dier bir ifade ile zel hukuk kurallarnn kullanarak vergi karmaktr. rnein para faizsiz, ev kirasz. Kyas Yasa lkesi: Vergi hukukunda, ceza hukukunda olduu gibi kyasa yaplamaz. Dier bir deyile vergi kanunlar yorumlanrken vergi kanunlar geniletici ve daraltc yorumlar yaplabilir ancak hibir zaman kyasa varlacak yorum yaplamaz. Kya yaplarak boluk doldurulamaz. Medeni hukuk da yer alan hakimin boluk doldurma yetkisi vergi hukukunda yoktur. Tipletirme ve Tipiklik: Vergi ile ilgili genel soyut kurallar konulmas tipletirme bu soyut kurallarn somut maddi olaylara uygun olmas ise tipiklikdir. Bir verginin kanunda konusun belirlenmesi tipletirme, sz konusu vergi konusu kapsamna giren olaylarn gereklemesi ile vergiyi douran olayn meydana gelerek vergilendirmenin olumas ise tipikliktir. KNC BLM VERGNN TARAFLARI, VERGLENDRME LEMLER I. VERGNN TARAFLARI A. VERG ALACAKLISI VE BORLUSU Vergilendirme yetkisine sahip olan idare vergi alacakls denilir. Buna gre yasama organ adna yrtme organ yani vergi idaresi veya yerel idare vergi alacakls olabilirken, geni anlamda parafiskal gelirlerde dikkate alnrsa bu gelirleri toplayan kurumlarda vergi alacakls olmaktadr. Vergiyi douran olaya neden olan gerek veya tzel kii yani mkelleftir vergi borlusu denilir. Vakflar, cemaatler, topluluklar ve menkul kymet yatrm fonlar tzel kii saylmasalar da mkelleftirler. Hak ehliyetine sahip herkes gerek kii saylmakta ve mkellef olabilmektedir, mkellef olabilmek iin reit ve mmeyyiz olma art yoktur. Sa domak art ile anne karnndaki ceninde mkellef saylmaktadr. Gerek kiilik lm veya mahkeme karar ile ortadan kalkmaktadr (Medeni Kanun). B. VERG SORUMLUSU, VERG HUKUKUNDA TEMSL ve TESELSL Mkellef adna mkellefin vergi devlerini yerine getiren nc kiilere vergi sorumlusu denilir. Vergi mkellefi ve sorumlusu stlendikleri devleri szleme ile bir bakasna devredemez. Ancak, mkellef ve vergi sorumlusu vergi devlerini onlar adna yerine getirmek zere temsilci (vekil) atayabilir. Vekillerin vergi idaresine kar hibir sorumluluu bulunmamakta, vergi ile ilgili devler dorudan mkellef veya vergi sorumlusu muhatap alnmaktadr. Vekilin mkellef ve vergi sorumlusu adna yapaca her trl beyan vergi idaresince kabul edilmektedir.

125
Vergi Sorumluluk ekilleri
Vergi Kesenlerin Sorumluluu Yaptklar demeler zerinden vergi kesmek ve bunu vergi dairesine yatrmakla ykml olanlardr. Kimlerin vergi kesmekle ykml olduu vergi kanunlarnda belirtilmektedir. Vergi devlerini yerine getirmezlerse vergi, vergi sorumludan kmalen veya resen tarh olunarak alnr. Sorumlu vergi asl iin mkellefe rcu hakkna sahipken, ceza ve gecikme zamm iin rcu hakk bulunmamaktadr. Kanuni Temsilcilerin Sorumluluu Tzel kiiler, kk ve kstllar ile vakf, topluluk ve cemaatlerin mkellef veya vergi sorumlusu olmalar hallerinde, ilgili vergi devleri yerine getirenlerdir. Karnesiz Hizmet Erbab altranlarn Sorumluluu Basit usule tabi ticaret erbab ile gayri menkul sermaye irad gelirlerini gtr gider usulne gre tespit edenlerin yannda alan hizmet erbabnn karne almalarn ve vergilerini demekle sorumludur.

Miraslarn Sorumluluu Mkellefin lm ile vergi borcu miras kabul eden mirasya geer. Ancak vergi cezalar gemez. Miras miras lmden itibaren ay ierisinde kabul veya red eder. Vergi ile ilgili devlerde bu sreye dhildir. Bu sre baz vergi kanunlarnda ayrca belirtilir.

Dier KDVnde sorumluluk, Tasfiye memurlarnn sorumluluu, flas daresinin sorumluluu, Noterlerin sorumluluu, Trafik ube ve bro memurlarnn sorumluluu, _ SMM, YMMnin sorumluluu.

Vergi kesenler ve kanuni temsilcilerin dedikleri vergi iin mkellefe rcu haklarnn bulunmas hali ortaklaa sorumluluktur. Dier bir ifade ile vergi borcundan deil fakat vergi ile ilgili devler nedeniyle vergi dairesine kar sorumlu olma halidir. Vergi borcunun asl ve cezas iin birden fazla kiinin sorumlu olmas hali zincirleme (teselsl) sorumluluktur. Borlar kanunda szleme veya kanun ile doan zincirleme sorumluluk vergi hukukunda sadece kanun ile doar, szleme ile zincirleme sorumluluun domas mmkn deildir. Vergi Hukukunda Sorumluluk - Vergi Kesenlerin Sorumluluu: denmeyen verginin asl, faiz ve zamm ncelikli olarak vergi sorumlusundan, tahsil edilmezse vergi mkellefinden istenir. Cezalarn kiisellii ilkesi gereince suu kim ilerse ceza ondan talep edilir. Vergi sorumlusundan tahsil edilen verginin asl faiz ve zammndan sadece asl mkelleften rcu edilebilirken, verginin asl faiz ve zamm mkelleften tahsil edilirse, mkellef sadece faiz ve zamm rcu edebilir. - Kanuni Temsilcilerin Sorumluluu: denmeyen verginin asl, faiz ve zamm ncelikli olarak vergi mkellefinden, tahsil edilmezse vergi sorumlusundan istenir. Cezalarn kiisellii ilkesi gereince suu kim ilerse ceza ondan talep edilir (sadece tzel kiilerin sorumluluunda cezalar ncelikli olarak mkelleften sonra sorumludan istenir, sorumlu dedii ceza iin mkellefe rcu edebilir). Vergi mkellefinden tahsil edilen verginin asl faiz ve zammndan, sadece faiz ve zamm sorumludan rcu edilebilirken, verginin asl faiz ve zamm sorumludan tahsil edilirse, sorumlu sadece verginin asln rcu edebilir. - Miraslarn Sorumluluu: Miras sadece vergi borcunun asl, faiz ve zammndan dolay sorumludur, cezalar lm ile ortadan kalkar. Miraslar vergi borcu dolaysyla oluan borcun beyannamelerini normal beyan sresine ekleyerek beyan eder ve der, sadece gelir vergisinde bu sre lm tarihine drt ay eklenerek belirlenir.

126
II. VERGLENDRME LEMLER Vergilendirme ilemi srasyla verginin tarh, teblii, tahakkuku ve tahsilinden olumaktadr. Ancak ncesinde, verginin konusu, vergiyi douran olay ve vergi matrah kavramlarna ksaca deinmek gerekmektedir. A. VERGNN KONUSU, VERGY DOURAN OLAY VE VERGNN MATRAHI Verginin Konusu: Vergi Konusu genel anlamda zerinden vergi alnan gelir, harcama ve servet gibi iktisadi bir unsur iken spesifik anlamda mal, haslat, hizmet, belge gibi unsurlarda olabilir. Yasalar ile yaplmas yasak olan bir ilem ya da eylemin vergi konusuna girmesi vergilendirilmesine engel deildir. Vergiyi Douran Olay: Vergi konu unsurun meydana gelmesidir. Buna gre bir maln alm satm, edinim olarak elde tutulmas veya kullanm, bir haslatn elde edilmesi, datlmas, bir hizmetin ifas veya bir belgenin kullanlmasdr. Verginin Matrah: zerinden vergi hesaplanacak olan iktisadi deerdir. Matrah, vergi konusundan farkl olarak verginin hesaplanaca deer veya miktardr. Matrah safi bir deerdir. Yani matrahn tespiti iin vergi konusu unsurdan giderler, indirim ve istisnalar dlr. Vergi matrah eitleri (ad valorem ve spesifik) ve vergi matrahn tespit ekilleri (beyana dayal, karineler usul vb.) kamu gelirleri blm ierisinde, vergi teorisi balnn altnda daha ayrntl incelenmitir. B. VERGNN TARHI, TEBL VE TAHAKKUKU Verginin Tarh: denecek verginin hesaplanmas, dier bir ifadeyle vergi orannn matraha uygulanmasdr.
Tarh ekilleri ( Yntemleri veya Esaslar)
Beyana Dayal Tarh Mkellefin veya vergi sorumlusunun vergi idaresine yapaca bayana gre yaplan tarh ilemidir. Gelir, kurumlar, KDV, TV gibi vergiler mkellef veya sorumlunun beyanna dayanlarak tarh edilir. kmalen Tarhiyat Bir vergi tarh edildikten sonra defter, kayt, belge veya kanuni llere gre matrahn eksik hesaplandnn veya yeni bir matrahn tespit edilmesi sonucu idare tarafndan yaplan ikinci tarh ilemidir. Resen Tarhiyat Matrahn tamamen veya ksmen tespit edilmesinde ortaya kan glkler nedeniyle, vergi idaresinin tespit ettii matraha gre tarh ileminin yaplmasdr (Matrah takdir komisyonu veya vergi inceleme elemannn raporuna gre yaplabilir). darece Tarh Mkellefin kanunen belirlenen srede vergi idaresine mracaat etmemesi veya zerine den devleri yapmamas nedeniyle, vergi idaresinin kanunda belirtilen matrahlar zerinden tarhiyat yapmasdr.

Not: Vergi Usul Kanununda yer alan ancak uygulanmayan Tahrire Dayal Tarh ise vergi kanunlarnda belirlenen cetveller zerinden verginin tarh edilerek, verginin tahrir ihbarnamesi ile tebli edilmesidir. Eski bir yntem olup, gnmzde mevcut deildir. Ayrca vergi dzeltilmesi yoluyla tarh, hata dzeltme yarg karar youyla dzeltme tarhn ifade eder.

Verginin Teblii: Vergini tarh edilmesi sonucu ortaya kan vergi borcunun mkellefe bildirilmesidir.

Tebli Yaplabilecek Kiiler

Tebli Yntemleri

127
- Mkellefin kendisine, - Veli, vasi, kayym - Genel vekil - yerindeki memur ya da mstahdeme - Grnt itibariyle 18 yandan byklere - Tzel kiilerde mdr, bakan, daimi temsilci, yneticilere - Memur eliyle - Posta yoluyla (iadeli taahhtl) - lan Yoluyla (dairede aslr, yerel veya ulusal gazeteye ilan verilerek ilan takiben 1 ay sonra ilan tebli edilmi saylr) - Daire ya da komisyonda tebli

Verginin Tahakkuku ve Kesinlemesi: Tarh ve tebli aamalarndan geen verginin denecek hale gelmesidir. Verginin tahakkuku ve kesinlemesi birbirinden farkl unsurlardr. Tm dava yollar tkenmi vergi kesinlemi demektir. Beyana Dayal Vergilerde Vergi dairesine beyan zerine verilen tahakkuk fii ile tahakkuk eder (Gelir, Kurumlar, KDV, TV, BSMV, V, ans Oyunlar, VV). kmalen, Resen ve darece Tarh Edilen Vergilerde Verginin tebliini takip eden 30 gn sonra (dava ama sresi sonunda). Uzlama ya da dava Yoluna Gidilmesi Halinde Uzlama ya da dava sonucun teblii ile vergi tahakkuk eder. Tahakkuku Tahsile Bal Vergiler Verginin tahsili tahakkukunda kapsar (Damga Vergisi, Elence Vergisi, Stopajla alnan vergiler) Kendiliinden Tahakkuk Eden Vergiler Vergi belirli dnemlerde kendiliinden tahakkuk eder (Emlak Vergisi, MTV).

C. VERG ALACAINI ORTADAN KALDIRAN HALLER 1. Verginin denmesi ve Tahsili Vergi borcunun denmesi veya cebren tahsili ile vergi borcu ortadan kalkar. Beyana Dayal Vergilerde Kanunda yazl srelerde denir (Gelir Vergisinde Mart ve Temmuz aylarnda) 2. Zamanam Vergi hukukundaki zamanam hak drc zamanam niteliindedir. Zamanamna urayan vergi borcu ortadan kalkar, vergi idaresi bu alaca iin cebren tahsil veya dava yoluna gidemez. kmalen, Resen ve darece Tarh Edilen Vergilerde Verginin tebliini takip eden 30 gn sonra tahakkuk eder, tahakkuku takiben 1 ay iinde denir. Uzlama ya da dava Yoluna Gidilmesi Halinde Uzlama ya da dava sonucun teblii takiben 1 ay iinde.

128
Tahakkuk Zamanam Tahakkuk zamanam vergiyi douran olayn gerekletii yl takip eden yl bandan itibaren 5 yldr. Tahakkuk zamanamnda sadece emlak, veraset intikal ve damga vergisinde vergiyi douran olayn olduu yl deil, vergiyi douran olayn vergi idaresince renildii yl takip eden ylba itibari ile zamanam ilemeye balar. Tahakkuk zamanamn durduran haller; Vergi idaresince vergi matrahnn tespiti iin takdir komisyonuna bavurulmas, Mcbir sebepler. Tahakkuk zamanamn kesen haller ile ilgili olarak vergi hukukumuzda herhangi bir dzenleme yoktur.

Tahsil Zamanam Tahsil zaman am ise verginin vadesinin dolduu takvim yln takip eden ylbandan balayarak 5 yldr. Zamanamna uram bor iin mkellefin istei ile yapaca deme kabul edilir, mkellef yapt demeyi geri alamaz. Tahsil zamanamn durduran haller; Borlunun yurt dnda bulunmas, Borlunun hileli ekilde iflas, Terekenin tasfiyesi nedeniyle alacak takibi yaplamamas Tahsil zamanamn kesen haller (genel olarak deme ve demeye ilikin hususlar zamanamn keser); Vergi borcunun denmesi, Cebren tahsil ile borcun tahsili, Mal edinme veya mal artmalarnn bildirilmesi, Yargnn verdii; bozma ya da icrann ertelenmesi karar.

Not: Zamanamn durduran hal ortadan kalknca zamanam kald yerden ilemeye devam ederken, kesen halin ortadan kalkt yl takip eden yl bandan balayarak zaman am yeniden ilemeye balar ve nce ilemi olan sre dikkate alnmaz.

3. Terkin Vergi borcu ve cezasnn ksmen veya tamamen silinmesine terkin denilmektedir. Baz kaynaklarda terkin trleri vergiyi ortadan kaldran unsurlar olarak ayr ayr incelenmektedir. Gerekte bu hallerin hepsi verginin terkinidir.
Verginin Terkin ekilleri (Trleri)
Doal Afetler Nedeniyle Terkin Yangn, yer sarsnts, sel, kuraklk vb. afetler nedeniyle varlklarnn ya da rnlerinin en az 1/3nn kaybeden mkelleflerin kaybettikleri gelir kaynaklar, zarara urayan arazi ve hslat iin tahakkuk eden vergi ve cezalar Maliye Bak.nca ksmen veya tamamen silinir. Maliye Bak. Yetkisini mahalline devredebilir. Vergi Hatalarnn Dzeltilmesi ile Terkin Mkellef aleyhine yaplan hatalarn dzeltilmesi ile fazla tahakkuk veya tahsil edilen vergi terkin olunur. Fazla tahsil edilen vergi iin mkellefin bir yl iinde vergi idaresine bavurmas halinde vergi red veya iade olunur. Yarg Kurulularnn Karar le Terkin Mkellef lehine sonulanan vergi davalarnda haksz yere tahakkuk veya tahsil edilen vergi mahkeme kararna dayanlarak terkin olunur. Tahakkuktan Vazgeme kmalen veya resen tarh edilen vergiler ve cezalarnda verginin tahakkuku iin yaplacak giderlerin elde edilecek gelirden az olan ve 14 YTLyi amayan vergi borlarn ve cezalarn Maliye Bak. veya yetkili kld defterdarlk terkin etmeye yetkilidir.

Tahsilden Vazgeme le Terkin Takibi olanaksz hale gelen veya tahsili iin yaplacak gideri elde edilecekten gelirden fazla olan (8 YTLye kadar) vergi borlarn terkin etmeye Maliye Bak. Veya yetki devri ile defterdarlk yetkilidir.

4. Mahsup ve Takas Bir verginin daha nce denmi olan ksmnn vergi borcundan drlmesine verginin mahsubu denir. Ayn trden karlkl ve muaccel olan iki borcun mbadele edilmesine verginin takas denir. Takasn mahsuptan fark ayn trden ve muaccel iki borcun olmas, takasn tahsil mahsubun ise tarh aamasnda gereklemesidir. D. VERG ALACAININ GVENCE ALTINA ALAN veya DEERN KORUYAN YOLLAR Teminat ve Kefalet: Vergi alacann gleeceine kanat getirilmesi hallerinde alacann tarh ve tahakkuku beklenmeksizin vergi denetim elemanlarnca yaplan hesaplamalara gre bulunan deer veya miktar zerinden teminat istenebilir veya teminat

129
gsterilemiyorsa borludan kefil gstermesi de talep edilebilir. Gsterilen kefili vergi idaresi kabul etmemekte serbesttir. htiyati Haciz: Tahakkuk etmi bir kamu alacann tahsilinin tehlikeye dmesi halinde alacakl kamu idaresinin bulunduu mahallin en byk memuru (vali veya kaymakam) ihtiyati haciz karar alabilir. htiyati hacze kar 7 gn iinde vergi mahkemesine bavurulabilir. Borlu teminat gsterirse ihtiyati haciz kaldrlabilir. htiyati Tahakkuk: Tahakkuk etmemi bir kamu alacann baz durumlarda gvence altna alnabilmesi iin vergi dairesi mdrnn talebi zerine defterdar, Maliye Bakanlnn tespit ve ilan ettii vergi ve resimler ile bunlara ilikin gecikme zamm ve cezalar iin ihtiyati tahakkuk karar alabilir. htiyati tahakkukun sz konusu olduu bir alacak iin ihtiyati hacze gidilebilir. htiyati tahakkuka kar 7 gn iinde vergi mahkemesine bavurulabilir. Gecikme Zamm: Kamu alacann zamannda denmemesi nedeniyle alacak zerine yrtlen ek demedir (tahsilin geciktirilmesi). Gecikme zamm 1 YTLden az olmamak kaydyla, aylk %2,5 faiz eklinde uygulanr. Bakanlar Kurulu faiz orannn %10nuna kadar indirebilir ya da asgari gecikme zamm miktar (1 YTL) ile faiz orann iki katna kadar artrabilir. Hesaplamasnda ay kesri dikkate alnr (6183 Sayl AATTUHKnda dzenlenmitir). Gecikme Faizi: kmalen, resen veya idarece tarh edilen vergilere kar dava almas ya da uzlamaya gidilmesi halinde verginin kesinletii tarih ile verginin vade tarihi arasndaki sre iin uygulanan ek demedir (tahakkukun geciktirilmesi). Gecikme faizinin oran gecikme zammna gre belirlenir. Hesaplamasnda ay kesri dikkate alnmaz (213 Sayl VUKnda dzenlenmitir). Cebren Tahsil: Zamannda borlu tarafndan denmeyen kamu alacaklar iin; ncelikli olarak borluya deme emri gnderilerek 7 gn iinde borcunu demesi ya da mal bildiriminde bulunmas istenir. deme emrine kar 7 gn iinde itiraz edilebilir. Teminat gsterilmi ve 7 gn iinde denmeyen bor iin borlu tarafndan gsterilen teminatlar paraya evrilir ya da gsterilen kefile bavurulur. Mal bildiriminde bulunmayanlar 3 aya kadar, yanl mal bildiriminde bulunanlar ise 1 aydan 1 yla kadar hapis cezasna arptrlr. deme emrine karlk deme yapmayan ve mal bildiriminde bulunmayan borluya kar haciz yoluna gidilir. Hacze kar dava yolu aktr. Kamu alacann karlayacak mal bulunmayan borlular aciz saylr ve borlu borcun zamanam sresince takip edilir. Zamanam sresi iinde mal art bildirimi yapmayanlar 1 aydan 1 yla kadar hapis cezasna aptrlr. Muvazaal ilemler ile mal karanlarn mevcut mallar alacaklar karlamazsa 3 aydan 3 yla kadar hapis cezas ile cezalandrlrlar. Bunlar dnda iflas istenebilecek kiiler iin alacakl daire iflas talebinde bulunabilir. Borlunun konkordatoya (iflas anlamas) gitmesi kamu alaca ve iflas balamaz.

130
ptal Davas (Hkmsz lemler): Borlunun alacan tahsilini engellemeye ynelik (muvazaal ilem vb.) her trl ilem ve tasarrufun iptali iin alacakl kamu idaresi umumi mahkemelerde dava aabilir. Tecil ve Tehir: Kamu alacann tahsili borluyu zor duruma sokacak ise borlunun talebi ve Maliye Bakanlnn uygun grmesi ile 36 ay gememek kaydyla, zerine tecil faizi yrtlerek (%2) ve bor karl teminat gsterilerek alacan ertelenmesine tecil denir. Hakknda tecil karar verilen alacaa ilikin yarg organlarnca yaplacak tahsil ilemlerinin bir sre durdurulmas kararna tehir denilmektedir. Tehir sresi, tecil sresinin ilemesini durdurmaz. Tehir sresi, tecil sresinden ksa ise tehir sresinin sonu ile tecil sresinin sonu arasndaki sre ierisinde bor yeniden taksitlendirilerek tahsil edilir, uzun ise bor tehir sresinin sonun dorudan tek taksitle tahsil edilmeye allr. Rhan Hakk: Kamu idaresi borlu hakknda yaplan dier haciz ilemlerine gre ayrcalkl olarak ncelik hakkna sahiptir. Bu durum rehinli alacaklar iinde geerlidir.

Takas: Daha ncede deinildii zere vatandan devletten hak kanm olduu
alacaklarn dier, bireyin baka borlarna mahsubu (AATUHK md. 23).

Sorumluluk: Vergi kesenlerin, kanuni temsilcilerin, tasfiye memurlarnn ahsi

sorumluluklar, birleme, devir ve ekil deitirmede devir alan ve yeni hkmi ahs sorumluluu (AATUHK md. 32, 33, 35, 36, mk. 35, VUK md. 10, 11).

Yurt Dna k Yasa: Vergi borcu olanlar (100.000 YTL ve zeri teminat altna
alnmam) emniyet makamlarna bildirilerek bunlara pasaport verilmesi ya da pasaportu olsa bile yurt dna kmalar engellenir (Pasaport Kanunu). NC BLM MKELLEFN DEVLER VERG DARESNN DENETLEME VE BLG EDNME YOLLARI VERG HUKUKUNDA SRELER I. MKELLEFN DEVLER Mkellefin maddi ve ekli devleri bulunmaktadr. Maddi devleri vergi ve cezalar ile gecikme zamm ve faizlerinin denmesidir. ekli devler ise bildirimlerde bulunmak (iyeri ama, deitirme kapama vb.), defter tutma, belge dzenine uymak, defter ve belgeleri saklama ve istenildiinde gsterme, elektronik cihaz kullanma, beyanname verme, vergi denetim elemanlarna talep edilen her trl yardmda bulunma, vergi kimlik numaras sahibi olmak. II. VERG DARESNN DENETLEME VE BLG EDNME YOLLARI A. YOKLAMA Yoklamadan maksat, mkellefleri ve mkellefiyetle ilgili madd olaylar, kaytlar ve mevzular aratrmak ve tespit etmektir. Yoklama, denetlenen mkellefin faaliyet koluna gre gecede

131
yaplabilecei gibi ak alanda (otoyol gibi) yaplabilir. Yoklamada denetlenecek mkellefe nceden haber verilmez. Vergi dairesi mdr, yoklama memuru, yetkili makamlarca yoklama yapmaya yetkili klnanlar ile vergi incelemesine yetkili olanlar yoklama yapabilir. B. VERG NCELEMES Yoklamadan daha ayrntl bir denetimdir. Vergi incelemesinden maksat, denmesi gereken vergilerin doruluunu aratrmak, tespit etmek ve salamaktr. Vergi incelemesi mkellefin iyerinde, msait deilse vergi dairesinde yaplr. ncelme srasnda tm defter, belge ve kaytlar incelenebilir. Hesap uzman ve yardmclar, ilin en byk mal memuru (defterdar), vergi denetmen ve yardmclar, vergi dairesi mdr, maliye mfetti ve muavinleri, gelirler kontrolrleri ve stajyer, Maliye Bakanlnn merkez ve tara tekilatnda mdr kadrosunda bulunanlar. Vergi incelemesi tarh zamanam sresi boyunca her daim yaplabilir, daha nce vergi incelemesinin yaplmas, kmalen veya resen tarhiyat yaplm olmas yeniden vergi incelemesi yaplmasna engel deildir. C. ARAMA Arama; ihbara dayanarak ya da vergi inceleme elemanlarnn yapt inceleme raporlarna dayanarak vergi kardna kanat getirilen mkellefin veya itirak eden nc kiilerin ev ve i yerlerinde yaplan aratrmadr. Arama yaplabilmesi iin; Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlarn yaz ile arama kararn vermeye yetkili sulh yargcndan arama yapabilmek iin izin talebinde bulunmas, Yargcn talebi yerinde bulup arama iin izin belgesi vermesi gerekir. hbar ile yaplan aramalarda, ihbar sabit olmazsa hakknda ihbar yaplan kiinin talebi ile ihbar yapann ad verilebilir. Aramada el konulan defter ve vesikalar ay ierisinde geri teslim edilir. Eer bu sre inceleme iin yeterli olmaz ise sulh yargcndan ek sre istenir. Beyan vb. ibrazlara bir aydan az bir sre kalm ise sre bir ay uzar ve kalan sre bir aylk ek srenin bitiminden itibaren balar. D. BLG TOPLAMA Kamu idareleri ve messeseleri, mkellef (gerek veya tzel kiiler) veya mkelleflerle muamelede bulunan dier kiiler vergi incelemeye yetkili olanlarn istedikleri bilgileri vermeye mecburdurlar. Bilgi yazl veya szl istenebilir. Yabanc uyruklu devlet memurlar bilgi vermek zorunda deildirler, ancak bu bilgi edinme talebine engel deildir. Gerek veya tzel herhangi bir kii baka bir kanunu gstererek bilgi vermekten kaamaz. Dorudan doruya vergi ile ilgili olmayan konularda bilgi verilmeyebilir. Toplanan bilge ve belgeler Maliye Bakanlnn istihbarat arivinde toplanr. III. VERG HUKUKUNDA SRELER Vergi hukukunda sreler mcbir nedenler, lm, zor durum hallerinde uzar. Sreler, mcbir nedenlerde mcbir nedenin varl sresince, lm halinde kanunda beyanname verme sreleri ay (sadece gelir vergisinde lmden itibaren 4 ay uzatlr), zor durum halinde

132
kanuni srenin bir katn gememek kaydyla Maliye Bakanlnca (yeti ksmen veya tamamen mahalline de braklabilir) belirlenecek sre kadar uzar.
Vergi Hukukunda Srelerin Snflandrlmas
Hukuki Niteliine Gre Snflandrma Hak Drc Sreler (dava ama sreleri, fazla alnan verginin bir yl iinde talep edilebilmesi vb.) Vergi devi le lgili Sreler (deme, beyan vb.) Msamaha Sreleri (Teminat gsterilerek kamu alacann ay iinde denebilmesi) Zamanam Sreleri Dzenleyici (Uyarc) Sreler (dari ilerle ilgili srelerdir, bu srelere uyulmad takdirde yaptrm yoktur)

Organik Snflandrma (Kaynana Gre) Kanuni Sreler: Vergi devleri ile ilgili olarak ilgili kanunda belirtilen sreler. Yargsal Sreler: Yarg sreci iersinde yarg organlarnn davaya ilikin verdii sreler. dari Sreler: Vergi kanunlarnda srenin aka belirtilmedii hallerde vergi idaresi tarafndan 15 gnden az olmamak kaydyla belirlenen sreler.

DRDNC BLM VERG SU VE CEZALARI I. VERG CEZALARI (VERG DARESNCE KESLEN CEZALAR) A. VERG ZYAI Vergi Ziya Suu: Vergi mkellefinin veya sorumlusunun vergi devlerini zamannda yerine getirmemesi veya eksik yerine getirmesi nedeniyle verginin zamannda tahakkuk edememesi veya eksik tahakkuk ettirilmesidir. Vergi Ziya Cezas: Ziyaa uratlan verginin bir katdr. Verginin asl ve cezas ayr ayr denir. B. USULSZLK Vergi kanunlarnda belirtilen ekil ve usule ilikin esaslara uyulmamas haline genel olarak usulszlk denilmektedir. Burada bir vergi ziyann mevcut olup olmamasnn bir nemi yoktur, nemli olan ekil ve esaslara uyulmamasdr. Bir ok vergi iin geerli genel nitelikti usulszlkler genel usulszlk, sadece bir vergi ile ilikili usul ve esaslarn ihlalini kapsayan usulszlkler zel usulszlk olarak tanmlanmakta ve cezalandrlmaktadr. 1. Genel Usulszlk Genel usulszlk kapsamna giren cezalar kanunda sralanmakla birlikte genel olarak beyanname verme, defter tasdik etme, bildirimlerde bulunma (iyeri ama gibi) vb. nitelikteki ekli devlerin yerine getirilmemesi veya kanuni sresi getikten sonra yaplmasn kapsar. Genel usulszlk 1. ve 2. derece genel usulszlk olarak ayrlmaktadr. Genel usulszln cezas kanunda belirtilen cetvele gre verilmektedir, buna gre usulszln nce grubu (1. veya 2. grup) belirlenmekte, daha sonra cezann muhatab olan mkellefin dahil olduu mkellef grubu (sermaye irketi, 1. snf veya 2. snf tccar, vergiden muaf esnaf gibi) tayin edilerek cetvelde belirtilen ceza kesilmektedir. Genel usulszlk cezalarnda resen tarhiyata sebebiyet verilecek bir eylem sz konusu ise ceza ikiye katlanr.

133
2. zel Usulszlk zel usulszlk cezalar genel usulszlkten farkl olarak baz vergileri kapsamaktadr. zel usulszlk cezalar kanunda gruba toplanmtr. Birinci Grup: 1. Aada sral drt belgenin verilmemesi veya alnmamas veya eksik dzenlenmesi halinde dzenlenmesi gereken meblan %10u orannda ceza kesilir (149 YTLden az olmaz), bir takvim yl iin kesilecek ceza toplam 68.000 YTLyi geemez. - Fatura, - Serbest Meslek Makbuzu, - Gider Pusulas, - Mstahsil Makbuzu,

2. Yukarda yazl drt belge dnda verilmesi veya bulunmas zorunlu olan - Perakende sat fii, - Giri ve yolcu tama bileti, - deme kaydedici cihazla verilen fi, - Sevk irsaliyesi, tama irsaliyesi,

- Yolcu listesi, gnlk mteri listesi, - Maliye Bakanlnca dzenlenme zorunluluu getirilen belgelerin; Dzenlenmediinin, kullanlmadnn, bulundurulmadnn, dzenlenen belgelerin asl ile rneinde farkl meblalara yer verildiinin veya geree aykr olarak dzenlendiinin tespiti halinde, her bir belge iin bu belgelerin her biri iin 149 YTL ceza kesilir. Bir takvim yl iin toplam ceza 68.000 YTLyi , her belge iin kesilecek cezada 6.800 YTLyi geemez. 3. Bu belgeleri nihai tketici almamas halinde, tketiciye 29,80 YTL (149/5=29,80) ceza kesilir. - Fatura - Serbest Mes. Mak. - Gider Pusulas - Mstahsil Mak. - Perakende sat fii, - deme kaydedici cihazla verilen fi, - Giri ve yolcu tama bileti, 4. Gnlk kasa defteri, gnlk perakende sat ve hslat defteri ile Maliye Bakanlnca tutulma ve gn gnne kayt edilme mecburiyeti getirilen defterlerin; iyerinde bulundurulmamas, bu defterlere yazlmas gereken ilemlerin gn gnne deftere kayt edilmemesi veya yoklama ve incelemeye yetkili olanlara istendiinde ibraz edilmemesi halleri ile vergi kanunlarnn uygulanmas bakmndan levha bulundurma veya asma zorunluluu bulunan mkelleflerin bu zorunlulua uymamalar halinde her tespit iin 149 YTL. 5. Bu Kanuna gre belirlenen muhasebe standartlarna, tek dzen hesap planna ve mal tablolara ilikin usul ve esaslar ile muhasebeye ynelik bilgisayar programlarnn retilmesine ve kullanlmasna ilikin kural ve standartlara uymayanlara 3.200 YTL. 6. Kamu kurum ve kurulular ile gerek ve tzel kiilerce yaplacak ilemlerde vergi kimli numaras kullanma zorunluluuna uymakszn ilem yapanlara her bir ilem iin 170 YTL. 7. Belge basm ile ilgili bildirim grevini tamamen veya ksmen yerine getirmeyen matbaa iletmecilerine 500 YTL.

134
8. lemlerinde vergi kimlik numaras kullanma zorunluluu getirilen kurum ve kurululardan yaptklar ilemlere ilikin bildirimleri Maliye Bakanlnn belirleyecei standartlarda, aralarla (yaz, manyetik ortam, disket, mikro film, mikro fi gibi) ve zamanlarda yerine getirmeyenler hakknda 680 YTL. Ceza kesilenler, dedikleri ceza iin fiilleri ile ceza kesilmesine neden olan kiilere rcu edebilirler. 9. Maliye Bakanlnn zel iaretli grevlisinin ikazna ramen durdurmayan aracn sahibi adna 500 YTL. Bu maddede yazl usulszlkler sonucunda vergi ziya da meydana geldii takdirde bu vergi ziyann gerektirdii vergi cezalar ayrca kesilir ve bu cezalar birlemez (VUK 336. md. hkm, birleme uygulanmaz). kinci Grup: Damga vergi ile ilgili kanunda belirtilen ekil ve esaslara uyulmamas halinde kesilen cezalar kapsar. Her bir kat iin tahsil edilemeyen cezann maktu vergiler iin %50si, nispi vergiler iin %10u orannda ceza kesilir. nc Grup: Bilgi vermekten ekinenler ile ibraz devlerini ve Maliye Bakanlnn getirdii zorunluluklara uymayanlara verilen cezalardr. Mkellef gruplarna gre ceza miktar belirlenmitir. Ceza kesildii halde ibraz devini yerine getirmeyenler iin ek bir sre verilir, bu sre iersinde de ibrazn ikinci defa yaplmamas halinde ceza bir kat artrlarak kesilir. II. HRRYET BALAYICI (CEZA MAHKEMELERNCE KESLEN) CEZALAR A. KAAKILIK Kaaklk cezas genel olarak, hileli ve kanuni esaslarn bilerek ve isteyerek inenerek vergi ziyana neden olunmasdr. Kaaklk suu kapsamna giren cezalarn ilenmesi halinde hapis cezasnn yan sra ziyaa uratlan verginin kat para cezas kesilir. Sua itirak edenlere, maddi menfaat gzetilmesi halinde suu ileyene kesilen cezann ayns, maddi menfaat gzetmeksizin sua itirak sz konusu ise cezann 1/2si kesilir (itirakte maddi menfaat olsun - olmasn her halikarda vergi ziya cezasnn bir kat uygulanr). Kaaklk cezasnda uygulanacak hapis cezas suun niteliine gre iki gruba ayrlmaktadr.

135
Kaaklk Suunda Hapis Cezas 1 Yldan - 3 Yla Kadar (Hile) Defter ve kaytlarda hesap ve muhasebe hileleri yapmak, ift defter tutmak (Kayd gereken hususlar ksmen veya tamamen baka defter ve kaytlara yazmak) Kayda konu olmayanlar adna kayt tutmak, Defter, kayt ve belgeleri tahrif etmek, Defter kayt ve belgeleri gizlemek, Yanltc belge dzenlemek veya bu belgeleri kullanmak (Muhteviyat itibariyle yanltc belge, gerek bir muamele veya duruma dayanmakla birlikte bu muamele veya durumu mahiyet veya miktar itibariyle geree aykr ekilde yanstan belgedir). 3 Yldan - 5 Yla Kadar (Sahtecilik) Defter kayt ve belgeleri yok etmek, Defter sayfalarn yok ederek yerine baka yapraklar koymak, Belgelerin asl veya kopyalarn tamamen veya ksmen sahte olarak dzenlemek veya bunlar kullanmak (Sahte belge, gerek bir muamele veya durum olmad halde bunlar varm gibi dzenlenen belgedir), Belgeleri Maliye Bakanl ile anlamal olmad halde basmak veya sahte basmak veya bu belgeleri kullanmak.

Not: Kaaklk suunun 3 yldan 5 yla kadar olan sular para cezasna evrilemez. Ayrca kaaklk suu ile vergi ziya birlikte ilenirse vergi ziya 3 kat olarak cezalandrlr. 1 yldan 3 yla kadar olan hapis cezalar para cezasna evrilirken her bir gn iin sanayi sektrnde alan 16 yandan byk iilere verilen asgari cretin aylk brt tutarnn yars esas alnr. Bu tutar 2008 yl iin gnlk 304,2 YTLdir.

rnek: Frnc bay A alm olduu 50 uval unun fatura bedeli 2.500 YTLdir. Bay A un fabrikas ile anlaarak 3.500 YTL fatura kestirirse geree aykr ilem yani yanltc belge dzenlemi olur. Ayn bay A, simit retiminde kullanmak zere 10 bidon pekmez aldn ve buna ilikin 1.500 YTL gider yaptn gstermitir. Ancak, byle bir alm yaplmamtr, bay A varolmayan bir ilemi var gibi gstermitir yani sahte belge dzenlemitir. Kaaklk suunda aadaki usule gre su takip edilir; Maliye mfettileri, hesap uzmanlar ile bunlarn muavinleri ve gelirler kontrolrleri ile stajyer gelirler kontrolrleri tarafndan dorudan doruya Vergi incelemesine yetkili olan dier memurlar tarafndan ilgili vergi dairesinin bal bulunduu defterdarln vergi dairesi bakanl bulunan illerde bakanlktan alnan onayla yetkili Cumhuriyet Savclna bildirilmesi mecburidir. Yukarda belirtilen kaaklk suunun ilendiine sair suretlerle ttla hasl eden Cumhuriyet Savcl hemen ilgili vergi dairesini haberdar ederek inceleme yaplmasn talep eder. Vergi idaresince verilecek ceza, ceza mahkemesini veya tersi vergi idaresini balamaz. B. VERG MAHREMYETN HLAL Aada yazl kimseler grevleri dolaysiyle, mkellefin ve mkellefle ilgili kimselerin ahslarna, muamele ve hesap durumlarna, ilerine, iletmelerine, servetlerine veya mesleklerine ilgili olmak zere rendikleri srlar veya gizli kalmas gereken dier hususlar aklayamaz ve kendilerinin veya nc ahslarn menfaatine kullanamazlar, bu kiilerin vergi gizliliini bozacak eylemlerde bulunmalar halinde 1 yldan 3 yla kadar hapis cezasna hkmolunur (bu yasak, yukarda yazl kimseler, bu grevlerinden ayrlsalar dahi devam eder);

136
- Vergi muameleleri ve incelemeleri ile uraan memurlar; - Vergi mahkemeleri, blge idare mahkemeleri ve Dantayda grevli olanlar; - Vergi kanunlarna gre kurulan komisyonlara itirak edenler; - Vergi ilerinde kullanlan bilirkiiler. C. MKELLEFLERN ZEL LERN YAPMA Vergi mahremiyetini ihlal suuna ilikin olarak ifade edilen kimseler, aada belirtilen kiilere ait; - Kendilerine, nianllarna ve boanm olsalar bile elerine; - Kan veya shr usul ve fruuna, - Evlatlna veya kendisini evlat edinene - Kan hsmlnda nc (bu derece dahil), shri hsmlkta, bu hsml meydana getiren evlenme ortadan kalkm olsa bile, nc (bu derece dahil) dereceye kadar olan civar hsmlarna; - Kanuni temsilcisi veya vekili bulunduklar kimselere, Vergi inceleme ve takdir ileriyle uramalar veya vergi kanunlarnn uygulanmas ile ilgili hesap, yaz ve sair zel ilerini yapmalar halinde (cretsiz dahi olsa), bu kiiler hakknda 1 yldan 3 yla kadar ceza hkmolunur. Bu hareketler kaaklk suu cezasn gerektiren bir fiile itirak mahiyetinde olduu takdirde haklarnda ayrca bu vergi ziya cezasnn bir kat ceza kesilir. D. VERG CEZALARINDA BRLEME VE TEKRAR Birleme: Bir eylem ile ayn anda hem genel usulszlk hem de vergi zyana neden olunursa, ceza birleerek bunlardan en ar olan uygulanr. Ancak, zel usulszlk sonucu vergi zyana sebep olunursa cezalar birlemez, vergi zya cezas ayrca kesilir. Tek bir eylem ile farkl vergiler zyaa uratlrsa her bir vergi iin ayr ceza kesilir. Farkl eylemlerle ayn vergi iin veya farkl vergiler iin vergi zya ve usulszlk meydana gelirse her bir eylem ve vergi iin ayr ayr ceza kesilir. Ayn trden olmak art ile bir eylemin ayn takvim yl iinde birden fazla tekerrr halinde meydana gelen usulszlklerde birinciden sonraki eylemlere birinciye kesilen cezann kesilir. (rnein, ayn takvim yl iinde KDV beyannamesini 3 kez ge veren mkellefe ikinci ve nc sular iin kesilecek ceza ilkine kesilecek cezann kadardr) Vergi zya suu ve usulszlk, kaaklk ile birleemez. Dier bir ifade ile bir eylem vergi zya veya usulszlk sularndan birine veya her ikisine sebep olmu ve ayn zamanda kaaklk suuna da neden olmu ise bu cezalar birletirilemez. Tekerrr: Cezas kesilen ve kesinleen bir kii, cezann kesinletii tarihi takip eden takvim ylnn bandan balayarak, ayn tr eylemi;

137
- Vergi zya cezasnda 5 yl iinde tekrar ederse ceza %50 artrlr, - Usulszlklerde 2 yl iinde tekrar ederse ceza %25 artrlr. III. VERG SU VE CEZALARINI ORTADA KALDIRAN, HAFFLETEN HALLER Vergi Cezalarnn denmesi: Vergi cezalar cezann kesinlemesini takiben bir ay iinde denmek zorundadr. Teminat gsterilerek deme vadesine ay daha eklenebilir. Cezann kesinlemesi cezaya kar sresi iinde dava almam olmas, ya da tm yarg tm yarg yollarnn tkenmi olmas gerekir. Yanlma: Maliye Bakanlnn veya yetkili kld organlardan birinin verdii yazl izahata gre hareket eden mkellefin yapt eylem cezay gerektirse dahi ceza kesilemez. Pimanlk ve Islah: Pimanlktan faydalanabilmek iin aadaki artlarn bir arada bulunmas gerekmektedir; - Beyana dayal vergi ziyaa sularnda, - Hakknda daha nce ihbar yaplmam ya da inceleme yaplmaya balanmam, - ledii suu dileke ile vergi idaresine kendiliinden bildiren ve - Eksik veya yanl verdii beyan 15 gn iinde dzelten mkelleflere vergi cezas (hrriyeti balayc nitelikte olsa dahi) kesilmez. Dilekenin verildii tarihten itibaren 15 gn iinde eksik beyan edilen vergi denecek ve deme sresi gemi olan vergilerin pimanlk zamm (gecikme zamm) uygulanacaktr. Emlak vergisi pimanlk konusu yaplamaz (ayr Motorlu Tatlar Vergisi de beyana dayal bir vergi olmad iin pimanlktan faydalanamaz). Mcbir Nedenler: Kii bir mcbir neden den dolay ceza konusu bir eylem ile kar karya kalr ise bu mcbir nedenin varln kantlamak art ile cezadan kurtulabilir (Hastal nedeniyle beyan sresinin karlmas sonucu ge beyandan dolay muhatap olaca zel usulszlk cezasndan, raporunu gstermek art ile kurtulabilir). lm: Cezaya muhatap olan bir mkellefin lm halinde vergi borcu miraslarna intikal ederken vergi cezas intikal etmez (vergi cezalarnn kiisellii ilkesi). Zamanam: Sua neden olan eylemin ilendii yl takip eden ylbandan balayarak vergi zyanda ve zel usulszlkte 5 yl, genel usulszlkte 2 yl iinde kesilmeyen cezalar ceza kesmede zamanamna urayarak ortadan kalkar. Kesilen vergi cezalar, kesildii yl takip eden ylbandan balayarak 5 yl iinde tahsil edilmezse ceza tahsilinde zamanamna urayarak ceza ortadan kalkar. Ceza kesmede zamanam iin daha nce grdmz tahakkuk zamanam ve ceza tahsilinde zamanam iin daha nce grdmz tahsil zamanam messeselerinde yer alan zamanamn durduran ve kesen hallerin belirtildii hkmlere tabidirler.

138
Cezada ndirim: Cezaya muhatap olan mkellef cezann kesilmesinden sonraki cezaya itiraz etmeden ve yargya bavurmadan, teblii takiben 30 gn iinde cezada indirim talep eder ve cezay bir ay iinde (teminat gstererek ay daha eklenmesi halinde ay iinde) der veya demeyi taahht ederse; - Vergi Ziyanda kesilen cezann ilk seferinde cezann si, - Mteakiben kesilen vergi ziyanda cezalarda cezann 1/3, - Usulszlklerde her seferinde cezann 1/3 indirilir. Af: karlan af kanunlar ile vergi cezalar ksmen veya tamamen ortadan kalkabilir. Ancak verginin asl kalkmaz. Uzlama: Vergi idaresini resen, ikmalen veya idarece tarh edilmi vergi veya cezalar zerinde mkellef ve idarenin karlkl grerek pazarlk sonucu mutabakata varmalar halinde vergi ve vergi cezas ksmen veya tamamen ortadan kalkabilir.

139
Vergi Su ve Cezalar Ceza Mahkemelerince Kesilen Cezalar (Hrriyeti Balayc)

dari Cezalar (Para Cezalar)

Vergi Ziya Suu ve Cezas

Usulszlkler

Kaaklk

Genel Usulszlk

zel Usulszlk

1 yl 3 Yl

3 yl 5 Yl

Vergi Mahremiyetini hlal (1 Yl 3 Yl) TCK Madde 239

I. Derece Genel Usulszlk

II. Derece Genel Usulszlk

Belge ve Kayt Dzenine Uymama

Damga Vergisine likin Usul ve Esaslara Uymama

Mkellefin zel lerini Yapma (1 Yl 3 Yl) TCK Madde 257, vergi ziyana neden olunmusa ayrca vergi ziya cezasna da arptrlr.

Bilgi Vermekten Kanma

Fatura Mstahsil Mak. Gider Pusulas Ser. Mes. Mak. %10nu kadar ceza, 149 YTLden az olmaz.

Alnmas Verilmesi Mecburi Olan Dier Belgelerin Alnmamas, Verilmemesi, Eksik Dzenlenmesi, Her Bir Belge in 149 YTL

Nihai Tketicinin Bu Belgeleri Almamas Halinde Her Bir Belge in 149 YTLnin 1/5i 29,80 YTL

Dier Belge ve Kayt Dzenine Uymama

Genel usulszlk re'sen tarhiyat gerektiren bir eylemse ceza iki kat kesilir. Kaaklk suunun 3 yldan 5 yla kadar olan sular para cezasna evrilemez. Ayrca kaaklk suu ile vergi ziya birlikte ilenirse vergi ziya 3 kat olarak cezalandrlr. Dier taraftan itirak olan tek su kaaklktr ve yeni dzenlemeye gre sua maddi menfaat ile itirak edene hapis cezasnn ayns (suu ileyene verilen hapis cezasnn), vergi ziyann bir kat (ileyene kat), maddi menfaat olmadan itirak edene hapis cezasnn yars ve vergi ziya cezas tek kat olarak kesilir.

140
BENC BLM VERG UYUMAZLIKLARI I. VERG UYUMAZLIKLARINDA DAR ZMLER Vergi uyumazlklarnn iki tr idari zm yolu vardr. Vergi hatalarnn dzeltilmesi ve uzlama. A. VERG HATALARININ DZELTLMES Vergilendirme ilemleri srasnda hem vergi idaresi hem de mkellef lehine veya aleyhine hatalar yaplabilir. Vergi hatas VUKnda da belirtildii gibi vergiye ilikin hesaplarda veya vergilendirmede yaplan hatalar yznden haksz yere fazla veya eksik vergi istenmesi veya alnmas. Vergi hatalarn dzeltmeye vergi dairesi mdr yetkilidir. Mkellef zararna olan hatalarn dzeltilmesinde, dzeltmenin kendisine tebliini takip eden bir yl ierisinde vergi dairesine bavurmaz ise fazla tahsil edilen vergiyi iade alma hakkn yitirir. Dzeltme talebi dava ama sresi iersinde yaplrsa dava ama sresini durur. Dava ama sresi dolduktan sonra yaplan dzeltme talebi vergi idaresince red edilirse (60 gn iinde vergi dairesinin cevap vermemesi de zmni red saylr), mkellef Maliye Bakanlna ikayet eder, ikayet talebi red edilirse, mkellef ilk derece mahkemesi olarak Dantaya dava aabilir (YUKa gre dava vergi mahkemesine alacaktr). Yargya intikal eden vergi hatalar dava sonulanmamsa dzeltme yaplabilir, ancak yargnn kesinlemi karar var ise dzeltmeye gidilemez. Tahakkuk zamanamnn son yl iinde tahakkuk eden vergilerin hata dzeltme zamanam, verginin tebliinden itibaren bir yldan az olmaz. Ksaca, hata dzeltme zamanam, tahakkuk zamanamn geebilir.
Vergi Hatalar
Hesap Hatalar Matrah Hatalar: Matraha ilikin indirim, istisna gibi unsurlar rakamsal olarak eksik veya fazla hesaplanmas sonucu matrahn eksik veya fazla kmasdr. Vergi Miktarndaki Hatalar: Tarifelerin, oranlarn yanl uygulanmas veya mahsuplarn dlmemesi halleri. ifte Vergilendirme: Yanllkla ayn vergi konusu zerinden ayn verginin alnmas. Vergilendirme Hatalar Mkellefin ahsnda Hata: Asl vergi borlusu yerine vergilendirme ile ilgisi olamayan kiilerden vergi alnmas. Mkellefiyette Hata: Vergiden muaf bir kiiden vergi alnmas, Vergi Konusunda Hata: Vergi konusuna girmeyen yada vergiden istisna olan unsurlardan vergi alnmas. Vergilendirme Dneminde veya Muafiyet Dneminde Hata: Verginin alnd dnemin yanl olmas veya vergini alnd dnem itibari ile o kiinin vergiden muaf olmas.

B. UZLAMA Kaaklk, genel ve zel usulszlk cezalar uzlama konusu yaplamaz. Genel bteye ait vergi, resim ve harlarla ilgili olarak uzlama komisyonlarnn oluturulmas; bavurmada yetkili kiiler; uzlama ekli; uzlama kapsamna alnacak ykm trleri; komisyonlarn yetkileri, uzlama usul ve esaslar Maliye Bakanlnca kartlacak bir ynetmelik ile belirlenecektir. Bu dzenleme yetkisi il zel idareleri ve belediye btelerine giren ykmler iin ileri Bakanlna tannmtr.

141
1. Tarhiyat Sonras Uzlama Tarhiyat sonras uzlama talep edebilmek iin tarhiyat ncesi uzlama talep edilmemi olmas arttr. Uzlama talebi, tarhiyata ilikin teblii takiben 30 gn iinde yaplr. Ayrca tarhiyat sonras uzlama aadaki hallerde talep edilebilir; Kanun hkmlerine yeterince nfuz edememekten vergi ziyana sebep olunduu, Vergi idaresinin verdii yazl izahata gre hareket edildii, Vergilendirme veya hesap hatalar veya bunlar dnda maddi hatalarn yapld, Yarg kararlar ile idarenin ihtilaf konusu olayda gr farkllnn olduunun ileri srlmesi durumunda, kmalen, resen veya idarece tarh edilen vergiler ve vergi ziya cezas uzlama konusu yaplabilir. Genel, zel usulszlk ve kaaklk uzlama konusu yaplamaz. Uzlama Salanrsa: Vergi ve cezas uzlama ihbarnamesinden itibaren 1 ay iinde denir. Uzlama salanan konu dava edilemez, hibir merci ya da organa ikayet edilemez. Ceza indiriminden yaralanlan vergi ve cezalar iin uzlama talep edilemez. Ancak uzlama tutana imzalanmadan uzlama talebinden vazgeen mkellef ceza indiriminden faydalanabilir. Uzlama salanan vergi ve cezas vadesi dolmamsa vade tarihinde, dolmu ise uzlama tutanann tebliini takiben bir ay iinde denir. Vergi ve cezasnn normal vade tarihinden son yaplan tarhiyatn tahakkuk tarihine kadar geen sre iin gecikme faizi uygulanr. Uzlama Salanamazsa: Uzlama salanamazsa mkellef dava ama hakkna sahiptir. Dava ama sresi dolmu ya da 15 gnden az kalm ise dava ama sresi uzlamann salanamadna dair tutanan mkellefe tebliini takiben 15 gndr. Uzlama talebinden nce dava almsa, durdurulan dava vergi idaresince yaplan bildirimi takiben grlmeye devam eder. 2. Tarhiyat ncesi Uzlama Kaaklk ve kaakla bal vergi ziya hari dier cezalar ile ikmalen, resen ve idarece tarh uzlama konusu yaplabilir. Tarhiyat ncesi uzlama vergi incelemesi sonucu salnan vergi cezalar iin talep edilebilir. Hakknda inceleme yaplan mkellef incelemenin balamasndan, inceleme tutanann dzenlendii ana kadar tarhiyat ncesi uzlama talebinde bulunabilir. Uzlamaya davet halinde ise davete ilikin yaznn tebliini takiben 15 gn iinde vergi idaresine bavurulmaldr. Tarhiyat ncesi uzlalan konular tarhiyat sonras uzlama konusu ve dava konusu yaplamaz. Uzlama salanrsa gecikme faizi yrtlr. II. VERG YARGISI Trkiyede idari yargya bal vergi yargs sistemi uygulanmaktadr. Vergi yargs idare ile zme ulatrlamayan konularn yargya intikal etmesidir. Aadaki tabloda, vergi davasna ilikin hususlar belirtilmektedir.

142
Vergi Davasnn Konusu
kmalen, resen ve idarece tarh edilen vergiler ve ihtiraz kaytla beyanda yer alan tarhiyat hatalar, Vergi cezasnn kesilmesi, Takdir ve tadilat komisyonu kararlar, Kaynakta kesilen vergiler (verginin denmi veya kesilmi olmas arttr), Ayrca Bakanlar Kurulu ve Mal. Bak.nn objektif ilemleri dava konusu olabilmektedir.

Dava Amaya Yetkili Kiiler

Mkellefler, vergi sorumlular, haklarnda vergi cezas kesilenler, Takdir ve tadilat komisyonun belirledii matrahlara kar vergi daireleri, belediyeler, sanayi odalar, ziraat odalar ve birlikler,, muhtar dava aabilir (TOBB, Esnaf Odalar v.b.).

Davann Grlmesi
Dantay, Blge dare Mahkemeleri ve vergi mahkemelerinde yazl yarglama usul ile olur ve duruma yaplmaz. Vergi, resim, har ve bunlarn gecikme zamm ve cezalar ile AATTUHKna ilikin davalar toplam 6.820 YTLyi aan davalarda taraflardan birinin talebi ile duruma yaplabilir, ayrca bu davalara heyet halinde baklr. Ancak yukarda yazl snrn altnda kalan vergi davalarna tek hakimle baklr.

Dava Almasnn Hukuki Sonular

Bir vergi ve cezas dava konusu yaplrsa yrtme kendiliinden (tahsilat) durur. Tahsiltn durmas iin ayrca bir talebe gerek yoktur. Ancak, davacnn bildirilen adrese tebligat yaplamamas, ihtiraz kaytla verilen beyanlara kar alan davalarda ve verginin tahsiline (AATUHKna gre) kar alan davalarda ve st yargya gidilmesi halinde yrtme durmaz. Bu hallerde, talep edilir ve teminat gsterilirse, mahkeme yrtmeyi durdurabilir.

Dava Ama Sresi

Dantayn ilk derece mahkemesi olarak bakt davalarda 60, vergi mahkemesine alan davalarda 30 gndr. Bunun dnda baz istisnalar vardr; Bina metrekare normal inaat maliyetleri hakkndaki tespitlerine alacak davalar 15 gn, Uzlamann salanamad hallerde uzlamann salanamadn dair tutanan tebliinde dava ama sresi dolmu ya da 15 gnden az kalm ise tutanan tebliini takiben 15 gn, deme emri, ihtiyati haciz, ihtiyati tahakkuka kar 7 gn, Dzeltme talebi yaplm ise dava ama sresi durur.

Dava Ama Yetkili Kiilere likin Hususlar

Vergi dairesinde vergi dairesi mdr, belediyelerde ise gelir mdr olmayan yerlerde hesap ileri mdr veya o grevi yapan kii dava amaya yetkilidir. Vergi dairelerinin, il zel idarelerinin ve belediyelerin davay Dantayda temyize gtrebilmeleri iin vergi dairelerinin defterdarlk veya vergi dairesi bakanlndan, defterdar ve vergi dairesi bakanlklarn ise Gelir daresi Bakanlndan, belediye ve il zel idarelerinin validen izin almalar gerekir. Davann Blge dare Mahkemesinde itiraza gtrlmesinde onaya gerek yoktur. Kanuni temsilcilerde ve vekili avukat olma art ile vekil araclyla da dava alabilir.

tiraz
Vergi mahkemelerinin tek yarg il verdii kararlara kar mahkemenin bulunduu yarg evresindeki blge idare mahkemesine dava kararnn tebliinden itibaren 30 gn iinde itiraz edilebilir. Blge idare mahkemesi kararlar kesindir.

Temyiz
Vergi mahkemelerinin tek hakimle verdikleri kararlar dnda kalan kararlar iin, kararn tebliini takiben 30 gn iinde Dantayda temyiz edilebilir. Davann bir taraf temyize gidebilecei gibi her iki tarafta ayr ayr temyize gidebilir. Dantay karar bozarak dava dosyasn vergi mahkemesine geri gnderebilir.

Not: Vergi mahkemesinin verdii kararlar, temyiz veya itiraz ile bozulabilir. Bu durumda Vergi Mahkemesi, kararnda srar edebilir veya deitirebilir. Vergi mahkemesi kararnda srar ederse ve dava taraflar karar yeniden temyiz ederlerse, dava Dantay Vergi Dava Daireleri Kurulunca incelenir ve nihai karara balanr. Kanun Yararna Bozma Blge idare mahkemesi kararlar ile vergi mahkemeleri ve Dantayn ilk derece mahkemesi olarak bakt ve temyiz incelemesinden gemeden kesinlemi bulunan kararlarn yrrlkteki hukuka aykr sonu ifade edenler ilgili makam tarafndan veya Dantay Basavcs tarafndan kanun yararna temyiz yoluna bavurulabilir. Kararn Dzeltilmesi Dantay dava daireleri ile Vergi Dava Daireleri Kurulunun temyiz ile verdikleri kararlar ile blge idare mahkemelerinin itiraz zerine verdikleri kararlara kar bir defaya mahsus olmak zere, karar takiben 15 gn iinde kararn dzeltilmesi talep edilebilir. Kararn dzeltilmesi talebi iin; kararn esasna etkisi olan iddia ve itirazlarn, kararda karlanmamas, verilen karar ierisinde birbirine aykr hkmler bulunmas, kararn usul ve kanuna aykr olmas, hkm esasn etkileyebilecek belgelerde hile ve sahtekrlk yapldnn ortaya kmas gerekir. Yarglamann Yenilenmesi Dantay, blge idare mahkemeleri ve vergi mahkemelerinin verdii kararlar ile ilgili olarak; Dava ile ilgili ulalamayan bir belgenin ele gemesi, dava taraflarndan birinin davaya etki edecek bir hile kullanmas, bilirkiinin kastl olarak geree aykr beyanda bulunmas, vekil veya kanuni temsilci olmayan kimseler ile davann grldnn anlalmas, kesinleen baka bir mahkeme karar ile karar esas bir hkmn ortadan kalkmas, davaya bakmas sakncal bakan, ye veya hakim (rn; davalnn yakn olabilir) ile davann yaplm olmas gibi gerekelerin gerekletii tarihi takiben 60 gn, Dava kararna kar Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde aleyhte karara varlmas halinde Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararnn kesinletii tarihten itibaren 1 yl, Taraflar, konusu ve sebebi ayn olan bir dava hakknda, ayn veya baka bir mahkeme tarafndan farkl bir kararn verilmesi halinde (karara aykr yeni bir kararn verilmesine neden olabilecek kanuni bir dayanak yokken) ikinci mahkemenin verdii kararn kesinletii tarihten itibaren 10 yl iinde yargnn yenilenmesi talep edilebilir.

143
Kararlara Kar Bavuru Yollar: Vergi Mahkemesinde alnan kararlara kar eitli bavuru yollar bulunmaktadr. Aadaki tabloda bu bavuru yollar zetlenmektedir. III. VERG YARGISINDA SPAT, DELL SERBESTL LKES VE RESEN ARATIRMA LKES Vergi hukukunda vergilemeyle ilgili bir hususu ileri sren her kii bunu ispatlamakla ykmldr. Vergi hukukunda ispat, vergi ilikisi ile ilgili olarak dava taraflarnn kendi iddialarn dier bir deyile dava konusu olayn niteliine ynelik olarak somut kantlar ortaya koymasdr. spat iin gerekli olan ey deliledir. Vergi hukukunda ekonomik yaklam ilkesinin gerei olarak delil serbestlii ilkesi benimsenmekle birlikte delile ilikin baz snrlamalar vardr. Vergi hukukunda yemine dayal ifade delil kabul edilmez. Tank ifadesi delil kabul edilmekte, ancak tann vergiyi douran olay ile ilgili olarak doal ve ak bir ilikisinin bulunmas art koulmutur. Kanunen belge ile belirtilmesi gereken hususlar, bu belgeler olmadan ileri srlmesi halinde delil olarak kabul edilmezler (defter kayd, fatura vb.). Medeni hukukta snrl aratrma usul geerli iken, vergi yargs ceza hukukunda olduu gibi resen aratrma ilkesi geerlidir. Resen aratrma ilkesi, yargcn dava ile ilgili her trl ilem ve incelemeyi kendiliinden yapmasdr. Davalar kural olarak hakimle heyet halinde (6.820 YTL altnda kalanlar tek hakimle) ve duruma yaplmadan, dosya zerinde grlr (yazllk ilkesi).

144
TRK VERGSSTEM (TVS) BRNC BLM GELR ZERNDEN ALINAN VERGLER I. GELR VERGS A. GELR KAVRAMI VE GELR VERGSNN TRLER Gelir retim faktrlerinin retim srecine sokulmas karl elde ettii kazan ve iratlardr. Herhangi bir ekilde bedensel ve zihinsel faaliyet karl elde edilen gelirlere kazan, herhangi bir bedensel ve zihinsel eylem olmadan elde edilen gelirlere irat denilir. rnein faiz, kira geliri irat; cret, ticari veya zirai faaliyet sonucu giriimciliin karl olan kar olarak elde edilen gelir kazantr. Gelir vergisine konu olacak gelirin tespiti iin gelirin tespitine ynelik iki kurama (teori) bavurulur. Kaynak Teorisi: Gelirin belirli bir retim faaliyeti sonucu elde dilen ekonomik deerlerdir. Gelirin dar anlamda tanmdr. Bu kurama gre gelirin srekli olmas belirli bir retim faktrnden (belirli kaynaktan) elde edilmesi gerekmektedir. Safi Art Teorisi: Bu kurama gre gelirin srekli veya belirli bir kaynaktan olmas art deildir. Kurama gre servetten yaana her trl art gelir olarak deerlendirilmektedir. Dier bir ifade ile her trl kazan ve irat gelir saylmaktadr. Trk Vergi Sistemi ierisinde 7 gelir unsuru vardr. Bunlardan sadece dier kazan ve iratlar safi art teorisine gre gelir belirlenirken, dierlerinde kaynak teorisi geerlidir. Gelir vergisinin uygulan biimi itibari ile iki sistemi veya dier bir ifade ile iki farkl tr bulunmaktadr. Bunlar; niter Gelir Vergisi Sistemi: Gerek kiilerin farkl kaynaklardan elde ettikleri kazan ve iratlar, elde edildikleri kaynaklar dikkate alnmakszn toplanmakta, varsa zararlar mahsup edilip, indirimler dikkate alnarak vergilendirilecek safi gelir zerinden vergilendirme yaplmaktadr. Sentetik Gelir Vergisi olarak da adlandrlan bu uygulamada, en az geim indiriminin yan sra kiisel ve ailevi durumlardan gibi indirimlerin yaplmas ile toplam safi gelire ulalr. Bu yntem ile zararlarn, kiisel ve ailevi durumlarn gz nne alnmas vergi deme gcne ulamak iin yararlanlan dier aralarn sistemde kullanlmasnn uygun olmas sisteme sbjektif nitelik kazandrmaktadr. niter gelir vergisinde btn gelirlerin bir araya toplanarak vergilendirilmesine tek elemanl niter sistem, tm gelirlerin toplanarak ce tek oranl tarifeye daha sonra belirli bir gelir snrn atnda artan oranl ikinci bir tarifeye tabi tutulmasna ift elemanl niter sistem denilmektedir. Sedler Gelir Vergisi Sistemi: Gerek kiilerin farkl bir ok kaynaktan elde ettii gelirlerin her birine sedl denilmektedir. Bu gelir kaynaklarnn her birinin birbirinden bamsz olarak veya ayr ayr vergilendirilmesine sedler gelir vergisi denilmektedir. Dier bir ifadeyle sedler gelir vergisinde; gelir kaynaklar bir araya getirilip toplanmaz, bir gelir kaynanda uranlan zarar dier gelir kaynandan mahsup edilmez, uygulan itibariyle gelir vergisinin subjektif olan yn bu sistem ile anmakta gelir vergisi daha objektif bir hal alabilmektedir. Not: TVSde tek elemanl niter sistem geerlidir.

145
B. VERGYE TAB GELRN TANIMI ve ZELLKLER TVSde gelirin tanm; bir gerek kiinin, bir takvim ylnda elde ettii kazan ve iratlarn, safi toplam olarak yaplmtr. Buna gre gelirin sahip olmas gereken nitelikler tanm ierisinde belirtilmitir; Gelir Kiiseldir: Gerek kiiler gelir vergisi mkellefidir. Tzel kiiler gelir vergisi mkellefi olamazlar ancak, ahs ortaklklarnn tzel kiilik olarak grlmelerine ramen ortaklarn (adi ortaklklar, adi komandit ve kolektif ortaklklarda tm ortaklar, eshaml komandit irketlerde komandite ortaklar) snrsz sorumluluu gerei bu ortaklarn gelirleri gelir vergisinin konusudur. Faaliyet Trne Kazancn Snflandrlmas Ticari Faaliyet Zirai Faaliyet Serbest Meslek Faaliyeti Ticari Zirai Ser. Meslek Ticari Ticari Ser. Meslek Ticari (komandite or.) Ticari (komandite or.) Ser. Meslek (komandite or.) Ticari (komandite or.) Ticari (komandite or.) Ticari (komandite or.)

Ortaklk Tr Adi Kollektif. Adi Komandit* Eshaml Komandit*

*Adi komanditte komanditer ortan kar pay faaliyet ne olursa olsun daima menkul sermaye irad olarak gelir vergisine tabi olur. Eshaml komanditte ise komandite ortan pay daima ticari, komanditer ortan pay ise kurumlar vergisinin konusuna girer, komanditer ortan kurumlar vergisi dendikten sonra elde ettii geliri, ayrca kar pay kapsamnda menkul sermaye irad olarak gelir vergisine tabi tutulacak.

Gelir Ylktr: Bir takvim yl iinde elde edilen gelirler toplam vergilendirilecek gelir toplam olarak esas alnmaktadr. Genel olarak 1 Ocak 31 Aralk aras bir takvim yl olarak kabul edilmekte normal hesap dnemi olmaktadr. Ancak baz zel nedenlerden dolay (faaliyetin nitelii vb.) takvim yl ilkesi, mkellefin talebi ve Maliye Bakanlnn uygun grmesi ile 12 aydan az olmamak zere zel hesap dnemi uygulanabilir (rnein, 1 Nisan 31 Mart aras dnem). Ayrca ie balama, brakma vb. durumlar nedeniyle bir takvim ylndan az faaliyet sz konusu ise kst hesap dnemi esas alnarak o kst dnemde elde edilen gelirler yllk gelir olarak kabul edilir. Gelir Elde Edilmi Olmaldr: Gelirin elde edilmi olmas demek geliri elde edenin sz konusu gelir zerinde tasarrufunun bulunmas dier bir ifade ile kullanmnda herhangi bir kstn olmamas gerekir (gelirin elden alnmas, banka hesabna yatmas vb. elde edilme anlamna gelmektedir. Gelirin elde edilmesinde tahsil ve tahakkuk esaslar vardr. Gelirin nakdi, ayni veya bir hak eklinde kiinin mal varlna katlmasna tahsil esas, gelirin alacak hakknn domasna da tahakkuk esas denilmektedir. Gelir vergisinde ticari ve zirai (gerek usule tabi) kazanlarda tahakkuk esasna gre, dier tm gelir unsurlarnda tahsil esasna gre gelir elde edilmi saylmaktadr. Gelir, Kazan ve ratlarn Safi Toplamdr: Gelirlerin safi toplam iki anlam ifade eder. birincisi her geliri iin yaplacak indirimlerin dikkate alnmas, ikincisi ise tm gelirler toplanrken zarar beyan edilen gelir gruplarnn kar elde edilen gruplardan indirilmesidir. C. GELR VERGSNDE MKELLEFYET EKLLLER Gelir vergisinde tam ve dar mkellefiyet olmak zere iki mkellefiyet ekli bulunmaktadr. Aadaki ekil gelir vergisindeki mkellefiyet biimlerini zetlemektedir.

146
Gelir Vergisinde Mkellefiyet ekilleri Tam Mkellef Dar Mkellef Trkiyede yerlemi olmayan fakat gelir elde eden gerek kiilerdir.

Yerleme lt Trkiyede yerlemi olanlar. Aada belirtilen artlardan birini salayan Trkiyede yerlemi saylr. kametgh Esas: kametgh Trkiyede bulunanlar. Oturma Sresi Esas: Bir takvim yl ierisinde Trkiyede 6 aydan fazla srekli olarak oturanlar. Oturulan yer nemli deildir (otelde vb. olabilir).

Uyrukluk lt Resmi daire ve messeselere veya merkezi Trkiyede bulunan teekkl ve teebbslere bal olup ad geen daire, messese, teekkl ve teebbslerin dolaysyla yabanc memleketlerde oturan Trk vatandalar.

Not: Tam mkellefiyette kiisellik (ahsilik), dar mkellefiyette Mlkilik (yerellik) ilkeleri sz konusudur. Baz haller yerleme saylamaz; Belli ve geici grev veya i iin Trkiyeye gelen i, ilim ve fen adamlar, uzmanlar, memurlar basn ve yayn muhabirleri ve durumlar bunlara benzeyen dier kimseler, Tahsil ve tedavi veya istirahat veya seyahat amacyla Trkiyede bulunanlar, Tutukluluk, hkmllk veya hastalk gibi elde olamayan nedenlerden dolay Trkiyede alkonulan veya kalan kimseler.

Tam mkellefiyet artlarndan bir takvim yl ierisinden 6 aydan fazla kalma zorunluluu nemli zerinde durulmaldr. rnein bir mkellef Austos 2005 Mays 2006 tarihleri arasnda toplam 10 ay Trkiyede bulunsa da tam mkellef olamaz. nk bu mkellefin bir takvim yl iinde en fazla 5 ay (2005 yl 5 ay 2006 yl 5 ay) Trkiyede kald anlalmaktadr. D. GELRN UNSURLARI Gelir vergisi 7 gelir unsurdan olumaktadr. Bunlar srasyla; Ticari Kazanlar, Zirai Kazanlar, cretler, Serbest Meslek Kazanlar, Gayrimenkul Sermaye ratlar, Menkul Sermaye ratlar, Dier Kazan ve ratlar. 1. Ticari Kazanlar Her trl ticari ve snai faaliyetten elde edilen kazanlar, ticari kazantr. Ancak, aada yazl kazanlarda ticari kazan saylr: Maden, ta ve kire ocaklar, kum ve akl istihsal yerleri ile tula ve kiremit harmanlarnn iletilmesinden; Coberlik ilerinden; zel okul ve hastanelerle benzeri yerlerin iletilmesinden;

147
Gayrimenkullerin alm, satm ve ina ileriyle devaml olarak uraanlarn bu ilerinden; Kendi nam ve hesaplarna menkul kymet alm-satm ile devaml olarak uraanlarn bu faaliyetlerinden; Satn alnan veya trampa suretiyle iktisap olunan arazinin iktisap tarihinden itibaren 5 yl iinde parsellenerek bu mddet iinde veya daha sonraki yllarda ksmen veya tamamen satlmasndan; elde edilen kazanlar. Di protezciliinden elde edilen kazanlar. zel okul ve hastanelerle benzeri yerleri ileten serbest meslek erbab, Ticari Kazancn Tespit ekilleri: Ticari kazanta vergiye tabi olan mkellefler gerek usule veya basit usule gre vergilendirilirler. Gerek usulde vergilendirilecek ticari kazan sahipleri I. ve II. snf tccar olarak ayrlmakta ve I. Snf tccarlar bilano esasna gre II. Snf tccarlar ise iletme hesab esasna tabi olmaktadrlar.
Ticari Kazanlar Vergiye Tabi Ticari Kazan Basit Gerek Usul Usul Bilano Esas letme Hesab Esas Vergiye Tabi Olmayanlar stisna Okul stisnas Sergi ve Panayr st. PTT Acenteleri Kazan st. Serbest Blge Kazan st. Ulus. Gemicilik Kaz. st Yazlm ve Ar-Ge st.

Muafiyet Esnaf Muaf. Dar Mkellef hracat Muaf.

I. Ve II. Snf tccara gre ticari kazancn tespiti; Bilano Esasna: (Dnem Sonu zsermaye Dnem Ba zsermaye) + (letmeden ekilen Deerler letmeye Eklenen Deerler) = Ticari Kazan letme Hesab Esas: (Elde Edilen Haslat letme iin Yaplan Giderler) letme Hesab (malat i le Uraanlar): (Dnem Sonu Mal Mevcudu - Dnem Ba Mal Mevcudu) + (Dnemi i Satlar - Dnem i Giderler) Dnem i Satn Alnan Deerler zsermaye: Bilanonun aktif toplam ile borlar arasndaki farktr. letme sermayesi kavramndan tamamen farkldr. Dar mkellef olan yabanc ulatrma iletmelerinin ticari kazancn tespiti iin bir hesap dnemi boyunca elde edilen haslat ulatrma iine gre belirtilen nispet ile arplarak (hava ulatrma ileri %5, kara ulatrma ileri %12, deniz ulatrma ileri %15) ticari kazan tespit edilir.

148
Gerek Usul Bilano Esas letme Hesab Esas .

I. Snf Tccar Saylp Bilano Hesab Esasna Gre Defter Tutacaklar, Satn aldklar mallar olduu gibi veya iledikten sonra satanlarn, yllk al tutar veya yllk sat tutarlar kanunda her yl belirlenen miktarlar aanlar (yllk al 107.000 YTL, yllk sat 150.000 YTL). Mal alm satm dnda kalan bir ile uraanlarn yllk gayri safi i haslat kanunda her yl belirlenen miktarlar aanlar (yllk gayrisafi i haslat 60.000 YTL). ilk iki bentteki ilerin birlikte yaplmas halinde gayrisafi i haslatnn be kat ile yllk sat tutarnn toplam kanunda her yl belirlenen miktarlar aanlar (107.000 YTL). Her trl ticaret irketi (adi ortaklklar ticaret irketi saylmazlar, sadece yukarda sayl snrlar aarlarsa bilano usulne tabidirler). Kendi istei ile bilano esasna gre defter tutmak isteyenler. artlar salamasalar bile bilano usulne gre defter tutabilirler. II. Snf Tccar Saylp letme Hesab Esasna Gre Defter Tutacaklar I. snf tccar ltlerini aamayanlar, e yeni balayanlar I. Not: Bilno esasna gre tutulmas zorunlu olan defterler; Yevmiye Defteri, Defter i Kebir, Envanter Defteri, malat Defteri (mkellef imalat ise), Ambar defteri (ambar ii ile uraanlar ), Bitim leri Defteri (fason iler iin, cret karl bitim ii). letme esasna tabi mkellefler sadece iletme defteri tutarlar. Tm defterlerin (defter-i kebir hari) noterden tasdik ettirilmesi zorunludur. Hslat Defteri (dar mkellef olan yabanc ulatrma iletmeleri)

II. Not: I. ve II. snf tccarlar snf deitirebilirler. Buna gre snf deitirme artlar; Bir bilano dneminin i hacmi kanunda belirtilen i hacimlerinden %20yi aan oranda dren veya arka arkaya hesap dnemi %20yi amayan lde dren I. snf tccarlar bu artlar saladklar yl takip eden yl II. snf tccar omlar mmkndr. Bir hesap dneminin i hacmi kanunda belirtilen lleri %20den fazla oranda aanlar veya arka arkaya iki hesap dnemi %20den az oranda aanlar bu artlarn saland yl takip eden hesap dneminin bandan itibaren I. snf tccar olurlar. I. snftan II. snf tccarla gei istee bal iken, II. snftan I. snf tccarla gei zorunludur.

Basit Usul Genel artlar Kendi iinde bilfiil almak veya bulunmak, yeri mlkiyetinin i sahibine ait olmas halinde emsal kira bedeli, kiralanm olmas halinde yllk kira bedeli toplam; bykehir belediye snrlar iinde 3.900 YTLyi, dier yerlerde 2.700 YTLyi amamak, Ticari, zirai veya mesleki faaliyetler nedeniyle gerek usulde gelir vergisine tabi olmamak. zel artlar Satn aldklar mallar olduu gibi veya iledikten sonra satanlarn yllk almlar tutarnn 56.000 YTLyi veya yllk satlar tutarnn 80.000 YTLyi amamas, Birinci kta belirtilmi olanlarn dndaki ilerle uraanlarn bir yl iinde elde ettikleri gayri safi i haslatnn 27.000 YTLyi amamas, Birinci ve ikinci klarda yazl ilerin birlikte yaplmas halinde, yllk sat tutar ile i haslat toplamnn 56.000 YTLyi amamas.

Not: Ortaklardan birisi gerek usule gre gelir vergisine tabi ise, dier ortaklarn ticari kazancnn da gerek usule tabi tutulmas gerekmektedir. Basit usule tabi olmann artlarndan herhangi birini takvim yl iinde kaybedenlerin, ertesi takvim yl bandan itibaren gerek usulde vergilendirilmeleri gerekmektedir. Basit usuln artlarn tamakla birlikte, basit usulden yararlanmak istemeyen mkellef, gerek usule tabi olmak istediini yaz ile bildirmesi halinde, talepleri dorultusunda izleyen aybandan veya izleyen takvim yl bandan itibaren gerek usulde vergilendirilecektir. Herhangi bir ekilde gerek usul kapsamna girenler ve gerek usulde vergilendirilen mkellefler, bir daha hi bir ekilde basit usule dnemezler. Ayrca, bu kiilerin ayn trden i yapan e ve ocuklar da bu faaliyetleri nedeniyle basit usulden yararlanamazlar. Basit usule tabi mkellefin defter tutma zorunluluu yoktur. Mal veya hizmet al ve sat belgelerine gre kazan tespit edilerek vergi idaresine beyan edilir. Aada belirtilen ileri yapanlar basit usul artlarn salasalar dahi basit usulden faydalanamazlar; Sigorta prodktrleri lan ve reklam ii ile uraanlar ve bu ilere araclk edenler Gayrimenkul ve gemi alm satm yapanlar dn para verme (ikrazat) ii ile uraanlar Kolektif ve komandit irketler ehirleraras yk veya yolcu tamacl yapanlar Maden ta oca vb. yerleri iletenler Sarraflar

Ticari Kazanta Muafiyet ve stisnalar: Ticari kazanta iki tr muafiyet ekli vardr. Bunlardan biri esnaf muafl dieri ise dar mkellef ihracat muafldr.

149
Esnaf Muafl Genel artlar Ticari, zirai veya mesleki kazanc dolaysyla gerek usulde gelir vergisine tabi olmamak. Gelir ve kurumlar vergisi mkelleflerine devamllk ve ballk gsterecek biimde faaliyette bulunmamak. zel artlar Gezici perakende ticaret erbab, Gezici kk sanatkar, Kylerde alan kk sanatkarlar, Kk nakliyeci esnaflar, Kk nakliyecilik ileri yapan iftiler, El sanatlar ile uraan sanatkar, Maliye Bakanlnca vergiden muaf tutulanlar.

Ticari Kazanlardan ndirilebilecek ve ndirilemeyecek Giderler Kanunen Kabul Edilen (ndirilebilen) Giderler le ilgili olmak kaydyla tm giderler (hammadde alm, ii cretleri, iyeri kiras, elektrik, su faturalar vb.) Sosyal giderler (Hizmetli veya iilerin iyeri veya iyerinin eklentilerinde yiyecek, giyecek, barnma ihtiyalarnn karlanmas iin yaplan giderler). Tedavi ve ila giderleri ( Hizmetli veya iiler iin herhangi bir snr ve art olmakszn yaplan tedavi ve ila giderleri). Zarar, ziyan ve tazminatlar (sadece i ile ilgili olanlar). Seyahat ve ikamet giderleri (sadece i ile ilgili olanlar). Tat giderler. Vergi, resim ve harlar (letme il ilgili olarak denmi). Amortismanlar. verenlerce denen sendika aidatlar Giyim eyalar (alanlara iin nitelii gerei verilen ve alann grevden ayrlrken brakaca giyim eyalar iin yaplan giderler). Gda bankalarna denen balarn maliyetleri Bireysel emeklilik sistemine cretliler adna denen cretler. Ba Kur Primi ve sizlik Sigortas Primi Kanunen Kabul Edilmeyen (ndirilemeyen) Giderler letme sahibi ile einin ve ocuklarnn, iletmeden ektikleri paralar veya ayni olarak aldklar dier deerler, byk ocuklar hari denen aylklar, cretler, ikramiyeler, komisyonlar ve tazminatlar ile bunlarn iletmedeki cari hesap veya dier ekillerdeki alacaklar zerinden yrtlecek faizler. letme sahibinin koyduu sermaye iin yrtlecek faizler. Cezalar ve baz tazminatlar (Tm vergi ve para cezalar ie iletme ile ilgisi olmayan tazminat, zarar ve ziyanlar). Alkoll iecekler ile ttn ve ttn mamullerine ait reklam giderlerinin %50si (BKK ile bu oran %0 olduu iin tamam indirilebilir) ile her trl yurtd reklam giderleri. Baz tatlarn giderleri ve amortismanlar (Kiralama yoluyla edinilen veya iletmede kaytl olan; yat, kotra, tekne, srat teknesi gibi motorlu deniz, uak ve helikopter gibi hava tatlarndan iletmenin esas faaliyet konusu ile ilgili olmayanlarn giderleri ile amortismanlar ile bunlar iin denen Motorlu tatlar vergisi gider yazlamaz). Otomobillerin amortisman gider kaydedilebilir le ilgili olmayan ve Motorlu Tatlar Vergisi Kanununun II sayl cetvelinde (otobs, minibs, kamyon, komyonet vb.) yer almayan tatlarn vergileri zel letiim Vergisi ve ans Oyunlar Vergisi

2. Zirai Kazan Zirai Kazancn Tanm ve Snrlar: Zirai faaliyetten elde edilen kazan ve iratlardr. Arazide, glde ve nehirde ekim, dikim, bakm, retme, yetitirme ve slah gibi faaliyetler veya bitki, orman, hayvan, balk ve bunlarn mahsullerinin retimi, avlanmas, avc veya yetitiricisi tarafndan muhafazas, tanmas, satlmas veya baka bir ekilde faydalanlmas zirai faaliyete girer. Bir ifti rnlerini ilemek iin tamamlayc faaliyetlerde bulunursa (soyann yan karmak, stten peynir yourt yapmak vb.) bu zirai faaliyettir. Bu ilemi baka iftiler iin at bir iletmede yaparsa ticari faaliyettir. Bir ifti at maaza veya dkkanda rettii rnleri satarsa faaliyet rnn maazaya geliine kadar zirai, maazada satl srasnda ticaridir. ifti kendisine ait bierdver, traktr gibi aralarn kendisi iin kullanmad zamanlarda kiraya verirse zirai, kendi iinde kullanmayp bu aralar sadece kiraya veriyorsa ticari faaliyettir. Hayvan alm satm yapan bir kiinin faaliyeti ticaridir, ancak bu hayvan yetitirip satan kiinin faaliyeti ziraidir. Arazi sahibi olan bir kii bu arazinin ekilim dikimi iin bir baka kii ile anlar ve doacak zarara da ortak olursa faaliyet zirai, ancak zarara ortak olmaz ve sadece araziyi kiraya verirse faaliyet gayrimenkul sermaye irad olarak deerlendirilir. Ayrca, adi ortakln ortaklarnn ald karlar zirai kazantr, ancak adi komandit,

150
eshaml komandit irketlerin komandite ortaklar ile kolektif irketlerin ortaklarnn aldklar kar paylar (iletme zirai faaliyette bulunsa dahi) zirai kazan deil ticari kazantr. Zirai letme, Zirai rn (Mahsul), ifti: zerinde veya iinde ziari faaliyet yaplan yer zirai iletmedir (iftlik, dalyan, hara, mandra vb.), zirai iletmede retilen her trl rn mahsuldr, rnn ilenmi ya da ham olmas nemli deildir (domates, sala, st, peynir, at, byk kk ba hayvan vb.), zirai iletmeleri ileten gerek kiilere ifti denilir (tzel kiiler ifti olamazlar). GVKnda gerek usule tabi ifti byk ifti, gerek d usule tabi ifti ise kk ifti olarak grlmektedir. Zirai Kazancn Tespiti ve Vergilendirilmesi: Zirai kazan, gerek usul ve tevkifat usulne (gerek d usul) gre tespit edilerek vergilendirilmektedir. GVKnda belirtilen iletme bykl ve motorlu zirai ara snrlarn aanlar gerek usulde tabidir. letme bykl lleri her mahsul iin kanunda ayrca belirlenmitir (baz rnlerin snrlarnn belirlenmesinde Orman, Tarm ve Maliye Bakanl ortak hareket eder). Motorlu zirai aralar iin iki art belirtilmi ve bunlardan birinin varl halinde ifti gerek usule tabi olacaktr (2007 sonuna kadar bu uygulama ertelenmitir). Buna gre zirai kazanta gerek aadaki hallerden birinin salanmas halinde gerek usule tabi olunur; Bir bierdver veya 10 yandan kk ikiden fazla traktre sahip olmak (9 yanda iki tane var ise gerek d, tane var ise gerek usule tabidir), Kanunda belirtilen iletme bykl snrlarn amak (ekilen alan bykl, hayvan says, aa says vb. gibi), Bir iftinin birden fazla zirai rn retmesi halinde, en az iki rn iin belirlenen iletme bykl ltnn yarsnn almas halinde ifti gerek usule tabidir, Ortaklk halinde, ortaklardan biri gerek usule tabi olsa bile, dier ortak artlar tamyorsa gerek usule tabi olmaz, Birden fazla iletmeye ortak olunmas halinde, her bir iletmedeki hisselerin toplamnn snr amas halinde gerek usule tabi olunur, Bir iletmeye birden fazla kiinin ortak olmas halinde, iletmenin toplam byklne baklr ve snrlarn almas halinde ortaklk gerek usule tabi olur. letme bykl tespit edilirken, aile reisi ile birlikte yaayan e, ocuk veya velayet altndaki kiilere ait iletmelerde toplu olarak dikkate alnr. Zirai kanacn gerek usule gre tespit eden ifti ister bilano, isterse iletme hesab esasna gre defter tutabilirler, bilano hesab esasn seen bir ifti en az iki yl bu usul uygulamak zorundadr. Zirai kazancn tespiti iin GVKnda belirtilen kanunen kabul edilen ve kabul edilmeyen giderler ticari kazan ile paralellik gstermek ile birlikte, zirai kazanlarda iftinin kendisi ve ailesi iin kulland mahsul (ztketim), haslata dahil ise haslattan indirilir, deilse ayrca gider yazlmaz ya da haslata eklenmez. Ancak, mahsuln baka bir mal ile mbadelesi halinde mahsl bedeli haslata eklenir ve gider olarak yazlamaz. Kanuna gre zirai kazancn tespitinde aadaki unsurlar gider olarak yazlabilir; letme ile ilgili olarak tohum, gbre, fide, yem, ila ve benzeri maddelerin tedariki iin yaplan giderler, Satlmak zere satn alnan hayvanlarn, zirai mahsullerin ve dier maddelerin bedelleri, letmelerde altrlanlara cret, prim ve sair namlarla hizmet mukabili yaplan demeler,

151
ilerin iae, tedavi ve ila giderleri, sigorta primleri, Zirai tesisat, makina, aletler ve tatlarn altrlmas ve bakm iin yaplan giderler (Yakt, ya, elektrik, yedek para vesairE) ve tamir giderleri, Vergi Usul Kanunu'na gre ayrlan amortismanlar, Kira ve cret mukabili kullanlan istihsal vastalar iin yaplan demeler, Zirai kazancn elde edilmesi ve idamesi iin yaplan genel giderler, letme iin alnan ve iletme iin harcanan bor paralarn faizleri, letme ile ilgili olmak art ile denen ayni vergi, resim ve harlar, letme ile ilgili ve yaplan iin nemi ve genilii ile mtenasip seyahat ve ikamet giderleri (seyahat maksadnn gerektii sre kadar), letme ile ilgili olarak denen kira bedelleri, Genel mahiyetteki sair giderler, letme ile ilgili olmak artyla, mukavelenameye veya ilama veya kanun emrine istinaden denen zarar, ziyan ve tazminatlar, Amortismana tabi iktisadi kymetlerin (Zirai istihsalde kullanlan gayrimenkuller hari) satlmas halinde hesaplanan zararlar, letmeye dahil olup, ayn zamanda kiisel veya ailevi ihtiyalar iin de kullanlan tatlarn amortismanlarnn tamam ile giderlerinin yars. letmede retilip de tohum, yem ve sair suretlerle kullanlan zirai mahsullerin emsal bedelleri masraf yazlr. Zirai kazanlarda, ticari kazanlarda kanunen kabul edilmeyen tm unsurlar burada da geerlidir. Ancak, zirai kazanlarda iftinin kendisi ve ailesi iin kulland mahsul (ztketim), Haslata dahil ise haslattan indirilir, dahil deilse ayrca gider yazlmaz ya da haslata eklenmez, Mahsuln baka bir mal ile mbadelesi halinde mahsl bedeli haslata eklenir, gider olarak yazlamaz. Zirai kazanta gerek usuln dnda kalan iftilere tevkifat usul uygulanr. Buna gre GVKnda vergi kesmek ile sorumlu olan kiiler belirtilmi ve bu kiilerin zirai mahsul veya hizmetlerin alm srasnda tevkifat yapacana hkmedilmitir (bu kiiler ayrca mstahsil makbuzu keser ve bir rneini iftiye verirler). Bu kiileri faaliyetleri dnda zel ihtiyalar iin yapacaklar zirai mal veya hizmet alm iin tevkifat yapamazlar. Tevkifat gayrisafi haslat zerinden yaplr. Tevkifat oranlar; Hayvanlar ve bunlarn mahsulleri ile kara ve su avcl mahsulleri iin; ticaret borsalarnda tescil ettirilerek satn alnanlarda %1, bunlar dnda kalanlarda %2, Dier zirai mahsuller iin; ticaret borsalarnda tescil ettirilerek satn alnan zirai mahsullerde %2, bunlar dnda kalanlarda %4, Zirai faaliyet kapsamnda ifa edilen hizmetler iin orman idaresine veya orman idaresine kar taahhtte bulunan kurumlara yaplan ormanlarn aalandrlmas, bakm, kesimi, rnlerin toplanmas, tanmas ve benzeri hizmetler iin %2, dier hizmetler iin %4.

iftilere yaplan dorudan gelir destei veya alternatif rn demeleri iin %0.

152
Zirai Kazanlarda Muafiyet ve stisnalar: Zirai kazanlarda muafiyet yoktur, ancak tevik dl istisnas (zirai rnlere dayal olarak yarmalarda kazanlan tevik, dl vb. edinimler vergiden istisnadr), sergi ve panayr istisnas ve 2005 ncesi dneme ilikin olarak yatrm indirimi istisnas bulunmaktadr. 3. cretler cretin Tanm ve Snrlar: cret emek karl denen bedel olmakla birlikte GVKna gre iverene tabi ve belirli bir i yerine bal olarak alanlara hizmet karl verilen ve ayn ile salanan ve para ile temsil edilen menfaatler cret olarak tanmlanmtr. Tanma gre cretin sahip olmas gereken nitelikler; Hizmet erbabna iverene tabi hizmet grmesi, Belirli bir iyerine bal olma, Hizmet karl demenin para, ayn veya para ile temsil edilen bir menfaat ile yaplmas. Ticari faaliyet ile emein snr faaliyetlerin niteliine gre izilebilmektedir. Buna gre; ticari kazanlarda sermaye, organizasyon, kar, risk ve bamsz faaliyet unsurlar vardr, ancak cretlerde emek n plandadr, hizmet erbab zarara ortak olamaz (risk yoktur), ve hizmet erbabnn faaliyetini mutlaka bir yere bal olarak yaplmas arttr. GVKna gre cret nitelii tamad halde baz demeler zel olarak cret saylmaktadr. Buna gre; stisna dnda kalan emeklilik, maluliyet, dul ve yetim ayllar, Evvelce yaplm veya gelecekte yaplacak hizmetler karl verilen para, mal veya salanan menfaatler (emekli olanlar iin kurumu tarafndan salanan zel imkanlar vb.), TBMM, l Genel Meclisi ve Belediye Meclisi yeleri ile il zel kanunlarna ve idari kararlara gre kurulan sreli sresiz btn komisyon yelerine ve buna benzer dier kimselere bu sfatlar dolaysyla denen para ayn ve menfaatler, Ynetim ve denetim kurulu bakan ve yeleri ile tasfiye memurlarna yaplan demeler, Bilirkiilere, resmi arabuluculara, eksperlere, spor hakemlerine ve jri yelerine yaplan demeler ile sporculara yaplan demeler. cretin Tespiti ve Vergilendirilmesi: cretler gerek cret veya usul ve dier cretler eklinde tespit edilmektedir. Gerek usulde kiinin elde ettii gayrisafi cretten kanunda belirtilen indirimler yapldktan sonra kalan safi tutarn vergilendirilmesi esastr. Gerek usule tabi cretlerde esas olarak tevkifat usul uygulanmaktadr, dier bir ifadeyle iveren deme yaparken vergiyi keserek veri idaresine yatrmaktadr. Gerek usule gre cretlerden indirilecek giderler; Emekli aidat veya sosyal sigorta primleri, ahs sigortalar (Trkiye'de bulunan bir sigorta irketi yaptrlm olmas ve dendii ay aylk safi cretin %10nunu, yllk tutar ise asgari cretin yllk tutarn aamaz, bireysel emeklilik dendii ay safi cretin %5ini geemez). sizlik sigortas primleri, i veya iveren tarafndan denen sendika aidatlar, Sakatlk indirimi (alma gc kayb %80 ve zeri ise I. derece, %60 - %79 aras ise II. derece, %40 59 aras ise III. derece sakatlk indirimi sz konusudur, hizmet erbabnn sakatlk indiriminden faydalanabilmesi iin Salk Kurulu Raporu almas arttr). Sakatlk indirimi

153
tutarlar, 2008 takvim ylnda uygulanmak zere; birinci derece sakatlar iin 600 YTL, ikinci derece sakatlar iin 300 YTL, nc derece sakatlar iin 150 YTL olarak tespit edilmitir. Bakmakla ykml olunan zrl kii indirimi, Baz kamu kurumlar iin yaplan kesintiler. Dier cretler; aada belirtilen ileri yapanlarn safi creti 16 yandan byk iiler iin belirlenen asgari cretin yllk brt tutarnn %25i kadar olarak kabul edilmektedir. Dier cretlere tabi hizmet erbab sakatlk indiriminden faydalanamazlar. Dier cretlerde alanlar iin iveren tarafndan vergi karnesi alarak vergisini yatrmak zorundadr, aksi halde doacak vergi ve cezas iin iveren sorumlu olacaktr. Buna gre; Kazanlar basit usulde tespit edilen ticaret erbab yannda alanlar, zel hizmetlerde alan ofrler, zel inaat sahiplerinin cretle altrd inaat iileri, Gayrimenkul sermaye irad sahibi yannda alanlar,

Gerek cretlerinin belirlenmesine imkan olmamas nedeniyle, Dantay'n uygun gr

zerine, Maliye Bakanl tarafndan "dier cretler" kapsamna alnanlar. cretlerde Muafiyet ve stisnalar: GVKna gre muafiyetler unlardr; Diplomat Muafl, Gemi Adamlar Muafl, niversite ve Yarg Elemanlar Muafl, Tabii Afete Maruz Kalanlara Uygulanan Muafiyeti, Mlki darede alanlara Uygulanan Muafiyetler, Sporcu Muafiyet (sporcu cretleri zerinden %15 orannda vergi tevkifat yaplr), Vergi Konseyi ye Muafiyeti, Hizmetilere denen cretler muafiyet kapsamnda iken mrebbiyelere denen cretler vergiye tabidir, Ky btesinden denmek koulu ile ky muhtar, bekisi, korucusu, imam, minibs ofr ve muavinine verilen cretler vergiden istisnadr, Son nfus saymnda nfusu 5.000i amayan ky ve belediyelerde el ile dokunan hal kilim imal eden atlyelerde alan iilere denen cretler (ynetici, mdr vb. ise vergiye tabi), Sanat veya meslek okulu, ceza veya slah evi gibi yerlerdeki renci veya ykmllere retimleri karl denen cretler, i ve Hizmet Erbabna iyeri veya eklentisi dnda yemek verilmesi halinde gelen yemein kii bana KDV hari 9 YTLsi istisna aan ksm cret olarak deerlendirilmektedir, stisnalar ise unlardr; Gider Karlklarnda stisnalar (harcrah, yolluk vb. ekilde denen paralar); Tazminat ve Yardmlarda stisna (lm, sakatlk, i kazas, isizlik sigortas vb. nedenlerle denen paralar); Vatan Hizmetleri Yardmlarnda (gazi ve ehit yaknlarna denen ve verilen haklar); Tehizat ve Tayn Bedelleri (i nedeni ile iiye veya hizmet erbabna iden ayrldnda geri alnmak zere verilen alet, ara, niforma vb. eya ve gereler),

154
Tahsil ve Tatbikat demeleri (resmi veya zel messeselerin renci veya memurlarnn yurt ii veya dnda yapacaklar renim, staj vb. durumlar iin yaplacak gider karlklar); Tevik, kramiye ve Mkafatlar iin yaplan demeler, Bireysel emeklilik Sistemine dahil kurumlardan emeklilik, vefat vb. nedenlerle ayrlanlara yaplan demelerin %25i, merkezi Trkiyede bulunan dier sigorta irketlerine 10 sreyle prim deyenlerin vefat, maluliyet gibi zorunlu nedenlerle ayrlmalar halinde yaplan demelerin %10u vergiden istisnadr, Teknoloji gelitirme blgelerinde alanlarn cretleri 31.12.2013 ylna kadar istisna kapsamndadr. cretlerde Tevkifat: Vergi kesmekle zorunlu olanlar yaptklar cret demeleri zerinden gelir vergisini tevkif ederek ertesi ayn 23. gn akamna kadar muhtasar beyanname ile bildirip 26. gn akamna kadar derler. cretlerde En Az Geim ndirimi: cretlilerin deyecekleri vergi hesaplanrken aada yazan tutarlar gelir vergisi tarifesinin ilk dilimindeki orana denk gelen tutar (%15), denecek gelir vergisinden indirilir. Buna gre;

cretlinin kendisi iin asgari brt cretin yars (608,4 / 2 = 304,2 304,2 * 0,15 = 45,63
YTL vergiden indirilir) cretlinin almayan ei iin asgari brt cretin %10 cretlinin iki ocua kadar her bir ocuk iin asgari brt cretin %7,5 cretlinin ikiden sonraki her bir ocuu iin asgari brt cretin %5 4. Serbest Meslek Kazanlar Serbest Meslek Kazancnn Tanm ve Snrlar: GVKna gre Her trl serbest meslek faaliyetinden doan kazanlar serbest meslek kazancdr. Serbest meslek faaliyeti; sermayeden ziyade ahsi mesaiye, ilmi veya mesleki bilgiye veya ihtisasa dayanan ve ticari mahiyette olmayan ilerin iverene tabi olmakszn ahsi sorumluluk altnda kendi nam ve hesabna yaplmasdr. Buna gre serbest meslek kazancnn nitelikleri u ekilde sralanabilir; Serbest meslek faaliyeti bamsz olmaldr (kendi nam ve hesabna almaldr), Sermayeye kyasla daha ok ahsi mesai ve ilmi bilgi ve uzmanla dayanmaldr, Srekli olmaldr. Not: Aada sralana hallerden birinin gereklemesi halinde serbest meslek faaliyetinin srekli olduu kabul edilir; Muayenehane, atlye yazhane gibi zel iyeri amak, allan yere tabela, levha gibi mesleki faaliyette bulunulduunu gsterir eyler asmak, Her ne ekilde olursa olsun devaml olarak mesleki faaliyette bulunulduunu gsteren ilanlar yapmak, Serbest olarak mesleki faaliyette bulunmak zere mesleki kurululara kaydolmak, GVKna gre aada belirtilen faaliyetlerde serbest meslek faaliyeti bu faaliyette bulunanlarda serbest meslek erbab saylrlar; Tahkim ileri dolaysyla hakemlerin aldklar cretler,

155
Kolektif, adi komandit (komandite ortak) ve adi irketler serbest meslek faaliyeti yapyor ise ortaklarn aldklar kar paylar serbest meslek kazancdr, Telif kazanlar (telif hakknn sahibi veya kanuni miraslar tarafndan bakalarna satlmalar veya kiralanmalar halinde serbest meslek kazanc, bunun dnda baka kiilerce kiralanmas halinde gayri menkul sermaye irad, satlmas halinde dier kazan ve irat olarak deerlendirilirler), Gmrk komisyoncular, noterler, borsa ajan ve acenteleri, Birka serbest meslek erbabn bir araya getirip faaliyette bulunmalarn salayarak kazantan pay alanlar (rnein 3 doktoru bir araya getirip onlara muayene aan bir kiinin doktor olmasa da bu faaliyetten elde ettii kazan serbest meslek kazanc saylr), Dava vekilleri, i takipileri, ebeler, snnetiler, salk memurlar, arzuhalciler, rehberler, konser veren mzik sanatlar, mavirler. Serbest Meslek Kazancnn Tespiti Ve Vergilendirilmesi: Elde edilen kazantan, bu faaliyetler nedeniyle yaplan giderlerin indirilmesi ile bulunan safi deer serbest meslek kazanc olarak vergilendirilir. Serbest meslek faaliyetinde bulunanlar kazancn tespiti iin serbest meslek defteri tutmak zorundadrlar (iletme defterine benzemektedir). Serbest meslek faaliyetinde bulunan ve bilano usulne gre defter tutan ortaklklarn serbest meslek defteri tutmalarna gerek yoktur, ayrca doktorlarn tuttuu protokol defteri, borsa ve acentelerin tuttuklar resmi defterler serbest meslek defteri yerine geebilir. Serbest meslek kazancnn tespitinde aada yazl giderler haslattan indirilir; Mesleki kazancn elde edilmesi ve idame ettirilmesi iin denen genel giderler; Serbest meslek erbab ayn evde oturuyor ve alyorsa; Ev kendisinin ise masraflarn ve amortismann yars, Ev kiraysa masraflarn yars, kirann tamam gider olarak yazlr, Hizmetli ve iilerin i yerinde veya i yerinin mtemilatndaki iae ve ibate giderleri, tedavi ve ila giderleri, sigorta primleri ve emekli aidat (bu primlerin ve aidatn geri alnmamak zere Trkiye'de kain sigorta irketlerine veya emekli ve yardm sandklarna denmi olmas ve emekli ve yardm sandklarnn tzel kiilii haiz bulunmalar artyla) ile yazl giyim giderleri (ile ilgili iilere verilen giyim). Mesleki faaliyetle ilgili seyahat ve ikamet giderleri (seyahat maksadnn gerektirdii sre ile snrl olmak artyla), Mesleki faaliyette kullanlan tesisat, demirba eya ve envantere dahil tatlar iin VUK hkmlerine gre ayrlan amortismanlar, Kiralanan veya envantere dahil olan ve ite kullanlan tatlarn giderleri, Alnan mesleki yaynlar iin denen bedeller, Mesleki faaliyetin ifas iin denen mal ve hizmet alm bedelleri. Serbest meslek faaliyetleri dolaysyla emekli sandklarna denen giri ve emeklilik aidatlar ile mesleki teekkllere denen aidatlar. Mesleki kazancn elde edilmesi ve idame ettirilmesi iin denen meslek, ilan ve reklam vergileri ile i yerleriyle ilgili ayni vergi, resim ve harlar. Mesleki faaliyetle ilgili olarak kanun, ilam ve mukavelenameye gre denen tazminatlar.

156
Her trl para cezalar ve vergi cezalar ile serbest meslek erbabnn sularndan doan tazminatlar gider olarak indirilemez. Dar mkelleflerin biletle tahsil edilen haslatlar diledikleri takdirde giderleri gtr usulde belirlenebilir. Buna gre bu kiilerin elde ettikleri haslattan resimler indirildikten sonra kalan haslatn yars safi kazan olarak vergilendirilir. Dar mkelleflerin biletle tahsil edilen haslatlar diledikleri takdirde giderleri gtr usulde belirlenebilir. Buna gre bu kiilerin elde ettikleri haslattan resimler indirildikten sonra kanla haslatn yars safi kazan olarak vergilendirilir. Serbest Meslek Kazancnda Tevkifat: Vergi sorumlular serbest meslek erbabna yapacaklar demeler zerinden telif kazanlarnda %17, dier serbest meslek kazanlarnda %20 tevkifat yapmak zorundadrlar. Serbest Meslek Kazancnda Muafiyet ve stisnalar: Aada sralanan kii ve konulardan serbest meslek faaliyeti nedeniyle vergi alnmaz; Telif Kazanlar stisnas (telif kazanlar beyan edilmez, yaplan stopaj zerinde nihai vergi yk olarak kalr),

Ebe, Snneti, Salk Memuru, Arzuhalci, Rehber Muafl (nfusu 5000i amayan yerlerde
faaliyette bulunanlar veya daha nce belirttiimiz sreklilik gstergelerinden iki ve daha fazlasn gerekletirmedikleri srece vergiden muaftrlar), Sergi ve Panayr stisnas, Tevik dl stisnas, zrl Kii ndirimi (kiinin kendisinin ve bakmakla ykml olduu kiilerin sakat olmas halinde uygulanr, sakatlk indirimine ilikin esaslara gre uygulanr). 5. Gayrimenkul Sermaye ratlar Gayrimenkul Sermaye radnn Tanm ve Snrlar: Aada yazl mal ve haklarn sahipleri, mutasarrflar, zilyetleri, irtifak ve intifa hakk sahipleri veya kiraclar tarafndan kiraya verilmesinden elde edilen iratlar gayrimenkul sermaye iraddr: Arazi, bina (Deli olarak kiraya verilenlerde deme iin alnan kira bedelleri dahildir), maden sular, menba sular, madenler, ta ocaklar, kum ve akl istihsal yerleri, tula ve kiremit harmanlar, tuzlalar ve bunlarn mtemmim czileri ve teferruat; Voli mahalleri ve dalyanlar; Gayrimenkullerin, ayr olarak kiraya verilen mtemmim czileri ve teferruat ile bilumum tesisat demirba eyas ve demeleri; Gayrimenkul olarak tescil edilen haklar; Sinai ve Ticari haklar Telif haklar (bu haklarn, mellifleri veya bunlarn kanuni miraslar tarafndan kiralanmasndan doan kazanlar, serbest meslek kazancdr); Gemi ve gemi paylar ile ykleme ve boaltma aralar, Motorlu nakli ve cer vastalar, her trl motorlu ara, makine ve tesisat ile bunlarn eklentileri.

157
Vakfn gelirinden hizmet karl olmayarak alnan hisseler (rnein vakfn kurucusuna denen pay), Zirai faaliyete bilfiil itirak etmeksizin sadece rnden pay alan arazi sahiplerinin gelirleri (kar ve zarar ortak ise zirai faaliyet saylr). Yukarda yazl mallar ve haklar ticar veya zirai bir iletmeye dahil ise elde edilen gelirler ticari veya zirai kazancn olarak deerlendirilir. Tccarlara ait olsa dahi, iletmeye dahil bulunmayan gayrimenkullerle haklar hakknda bu blmdeki hkmler uygulanr. Gayrimenkul Sermaye ratlarnda Haslat: Gayrimenkul sermaye iratlarnda nakdi ve ayni olarak tahsil edilen tm unsurlar haslat olarak grlmektedir. Tahsilat hangi yl yapld ise o yln haslat saylr (gemi yllarda kiraya verilen bir mal veya hak iin daha sonra alnan bedeller veya gelecek yllar iin pein alnan bedeller iin), ald borcun faizi karl evini kiraya veren kiinin salad menfaat kadar irat elde etmi saylr (ev kirasz para faizsiz). Son olarak, kiraya verilen mal veya hakkn emsal kira bedelinden dk olmas veya bedelsiz olarak bakalarna braklmas halinde haslatn tespiti iin emsal kira bedeli uygulanr. Emsal kira bedeli takdir komisyonlarnca belirlenen kira deeri ya da VUKna gre belirlenen vergi deerinin bina ve arazilerde %5, bina ve arsa dndaki mal ve haklarda maliyet bedelinin, bilinmiyorsa takdir komisyonunun belirledii emsal deerin %10u olarak belirlenir. Emsal kira bedeli aada belirtilen hallerde uygulanmaz; Muhafazas iin bakasna bedelsiz braklan mal ve haklar, Mal sahiplerinin usul (anne, baba, dede vb.), fru (ocuk, torun vb.) veya kardelerinin ikametine braklan gayrimenkuller (birden fazla konut tahsis edilen kii iin en yksek bedelli konut dikkate alnr ve o konuta emsal kira bedeli uygulanmaz, evlilik halinde deerlendirme birlikte yaplr), Mal sahibi ve akrabalarn ayn evde ikamet etmesi halinde, Kiralamann, genel ve zel bteli kurululara ile yerel idareli kurululara yaplmas halinde. Gayri Menkul Sermaye radnda Kazancn Tespiti ve Vergilendirilmesi: Safi kazancn tespitinde gerek gider ve gtr gider usul uygulanmaktadr. Gerek usul tercih edenler yaptklar giderleri gsteren belgeleri beyan ederek elde ettikleri haslattan indirirler. Gtr gider usuln tercih edenler ise elde ettikleri gayrisafi haslatn %25ini gider olarak indirebilmektedirler. Gtr gider usuln tercih edenler en az iki yl bu usul uygulamak zorundadrlar. Gtr gider usulnden haklarn kiraya verenler faydalanamazlar. Gerek gider usulne gre indirilecek giderler unlardr; Kiraya verilen mal veya hak iin bizzat kiraya veren tarafnda yaplan genel giderler ile idaresi iin (ynetim giderleri) yaplan (snma, aydnlanma, su, kapc, aidat vb.), Kiraya verilen mal ve hak iin yaplan giderler nedeniyle alnan borlarn faizleri gider olarak yazlabilir. Sadece bir ev iin, mal veya hakkn iktisap tarihinden itibaren 5 yl sreyle iktisap bedelinin %5i gider olarak indirilebilir (birden fazla ev varsa toplamdan deil, hangi ev iin gider yazlacaksa o kira gelirinden dlr), Sigorta giderleri ile, vergi, resim, har ve erefiyeler, amortismanlar,

158
Mal ve haklarla ilgili olarak szlemeye, kanuna veya ilama dayanarak denen zarar, ziyan ve tazminatlar (ahsi hataya dayanmayacak), Kiralad mal ve hakk tekrar kiraya verenlerin dedikleri kira bedelleri (rnein yllk 5.000 YTLye kiralad iyerini 8.000 YTLye bakasna kiraya veren kii dedii 5.000 YTLyi gider olarak yazabilir), Sahibi bulunduklar konutu kiraya verenlerin (konut olarak kiraya vermeleri art ilE), Trkiyede kiraladklar baka bir evde kira karl oturmalar halinde dedikleri kira bedeli (tek bir konut iin geerlidir, zarar beyan edemezler), Gayrimenkul Sermaye ratlarnn Beyan, stisnas ve Tevkifat: Gayrimenkul sermaye iratlarnn beyan farkl biimde dzenlenmitir; Yllk kira geliri 960 YTLyi aan btn kira gelirleri beyan edilir, Konutunu kiraya veren tam ve dar mkelleflerin bu kazanlarnn yllk gayrisafi haslatlarnn 2.400 YTLlik ksm istisnadr. Bu snrn altnda kalan tutarlar iin beyanname verilmez. Bu istisna sadece konut iin geerlidir. Konuta birden fazla kii sahip ise her bir mkellef istisnadan ayr ayr faydalanr. Kiraya verilen konut ayn zamanda iyeri olarak da kullanlyorsa istisna uygulanmaz. Ayrca birden fazla konutu olanlar iin toplam gayri safi haslaya bir kez uygulanr, her bir konut iin ayr ayr uygulanmaz. Bu istisna gelirini ticari, zirai ve mesleki kazanc nedeniyle beyan etmek zorunda olanlar iin uygulanamaz. Gayrimenkuln iyeri olarak kiraya verenler ise tevkifata tabidir, ancak kiraya verilen iyerinin gayrisafi haslat yllk 19.800 YTLyi aarsa, bu gelirlerin tamam beyan edilmek zorundadr. Gayrimenkul sermaye iratlarnda vergi tevkifat %20dir ve gayrisafi haslat zerinden yaplr. 6. Menkul Sermaye ratlar Menkul Sermaye ratlarnn Tanm ve Snrlar: GVKna gre Sahibinin ticari, zirai veya mesleki faaliyeti dnda nakdi sermaye veya para ile temsil edilen deerlerden mteekkl sermaye dolaysyla elde ettii kar pay, faiz, kira ve benzeri iratlar menkul sermaye iraddr. Buna gre menkul sermaye iratlarnn zellikleri unlardr; Nakdi para sermaye veya para ile temsil edilmelidir, Kiinin zel malvarlnda olmaldr (ticari, zirai veya serbest meslek faaliyeti ile uraan ortaklklarn mal varlnda elde edilirse ticari, zirai veya serbest meslek kazanc olarak deerlendirilir), Yatrlan sermaye temett (kar pay), faiz, kira vb. ekilde bir irat salamadr. Aada saylan unsurlar menkul sermaye irad saylmaktadrlar; Her nevi hisse senetlerinin kar paylar, itirak hisselerinden doan kazanlar, kurumlarn ynetim kurulu bakan ve yelerine verilen kar paylar, Kurumlar Vergisi Kanunu uyarnca, yllk veya zel beyanname veren dar mkellef kurumlarn net kar (vergiden sonraki), Her trl tahvil ve Hazine Bonosu faizleri ile Toplu Konut daresi, Kamu Ortakl daresi ve zelletirme daresi tarafndan karlan menkul kymetlerden salanan gelirler, Her nevi alacak faizleri, Mevduat faizleri,

159
Repo gelirleri, Katlm bankalar tarafndan denen kar paylar, Yatrm fonlarndan salanan kazanlar, Hisse senetleri ve tahvillerin vadesi gelmemi kuponlarnn satndan elde edilen bedeller, tirak hisselerinin sahibi adna henz tahakkuk etmemi kar paylarnn devir ve temliki karlnda alnan para ve aynlar,

Her eit senetlerin iskonto edilmesi karlnda alnan iskonto bedelleri,

Tzel kiilii haiz emekli sandklar, yardm sandklar ile emeklilik ve sigorta irketleri tarafndan; On yl sreyle prim, aidat veya katk pay demeden ayrlanlara yaplan demeler (%15 stopaj), On yl sreyle katk pay demi olmakla birlikte bireysel emeklilik sisteminden emeklilik hakk kazanmadan ayrlanlar ile dier sandk ve sigortalardan on yl sreyle prim veya aidat deyenlere ve vefat, malliyet veya tasfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrlanlara yaplan demeler (%10 stopaj), Bireysel emeklilik sisteminden emeklilik hakk kazananlar ile bu sistemden vefat, malliyet veya tasfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrlanlara yaplan demeler (%5 stopaj). Menkul Sermaye ratlarnn Tespiti ve Vergilendirilmesi: Safi iradn tespitinden (menkul kymet muhafaza giderleri, kar pay ve faizlerin tahsil giderleri ve denmi vergi, resim, har vb. giderler indirilir) sonra, GVKnda belirtilen ekilde ya tevkifata tabi olurlar veya beyan edilirler.

Menkul Sermaye ratlarnda Vergilendirme Beyan Edilenler 19.800 YTLyi aarsa beyan edilenler Kar Paylar Yars beyan edilir. Kar pay datlrken zerinden % 15 stopaj kesilir. Hazine Bonosu Devlet Tahvili faizi, Toplu Konut daresi, zelletirme daresi Bakanl ve Kamu Ortakl daresince karlan menkul kymetlerden salanan gelirler iin 23.07.2006 tarihinden itibaren %10 (dar mkellefler %0) stopaj. 1 Ocak 2006dan nce karlanlar iin 205.994 YTLsi istisna, istisnay aan ksm 19.800 YTLyi aarsa, istisnay aan ksmn tamam beyan edilir. 960 YTLyi aarsa beyan edilenler Alacak faizi, Hisse senetleri ve tahvillerin vadesi gelmemi kuponlarnn satndan elde edilen gelirler, tirak hisselerinin sahibi adna henz tahakkuk etmemi kar paylarnn devir ve temliki karl alnan para ve aynlar. Senet iskonto bedeli. Yurtdnda elde edilen mevduat faizi, devlet tahvili faizi vb., ky bankaclndan elde edilen faiz kazanlar, Eurobondlardan elde edilen faiz kazanlar Beyan Edilmeyenler Repo gelirleri, Mevduat faizi, Katlm bankacl kar paylar Yatrm fonlarndan salanan kazanlar (A ve B tipi) Tzel kiilie haiz emekli sandklar, yardm sandklar ile emeklilik ve sigorta irketlerince yaplan demeler. 1 Ocak 2006dan itibaren karlan Hazine Bonosu Devlet Tahvili faizi, Toplu Konut daresi, zelletirme daresi Bakanl ve Kamu Ortakl daresince karlan menkul kymetlerden salanan gelirler iin sadece stopaj kesilir ve beyanname verilemez. Stopaj oran % 10 (dar mkellefler %0). Not: lk iin % 15 stopaj kesilir. Yatrm fonlar iin tam mkelleflerden %10 stopaj kesilir (bir yldan fazla elde tutulan A tipi fonlarda stopaj kesilmez). Bireysel emeklilik irketine yaplan deme srelerine gre %5 / 10/15 orannda stopaj yaplr. Not: Menkul kymet fonlar veya yatrm ortaklklarndan elde dilen kar pay ya da portfy kazanlar vergilendirilmez ve stopaja tabii deildir.

7. Dier Kazan ve ratlar

160
Dier Kazan ve ratlar ki yldan daha az elde tutulmak art ile tam mkellef Deer Art kurumlara ait hisse senetlerinin elden karlmasndan doan deer art kazanlar, (borsada ilem gryorsa bir yldan daha az elde tutulan), Hazine bonosu ve devlet tahvilinin elden karlmas Telif haklarnn ve ihtira beratlarnn mellifleri, mucitleri ve bunlarn kanun miraslar dnda kalan kimseler tarafndan elden karlmasndan doan kazanlar. Ortaklk haklarnn veya hisselerinin elden karlmasndan doan kazanlar. Faaliyeti durdurulan bir iletmenin ksmen veya tamamen elden karlmasndan doan kazanlar. ktisap ekli ne olursa olsun arazi, bina, maden sular vb. gayrimenkul ve haklarn, iktisap tarihinden balayarak be yl iinde elden karlmasndan doan kazanlar. Arama, iletme ve imtiyaz haklar ve ruhsatlar, ihtira berat (htira beratnn mucitleri veya kanun miraslar tarafndan kiralanmasndan doan kazanlar, serbest meslek kazancdr.), alameti farika, marka, ticaret unvan, her trl teknik resim, desen, model, plan ile sinema ve televizyon filmleri, ses ve grnt bantlar, sanayi ve ticaret ve bilim alanlarnda elde edilmi bir tecrbeye ait bilgilerle gizli bir forml veya bir imalat usul zerindeki kullanma hakk veya kullanma imtiyaz gibi haklarn elden karlmasndan doan kazanlar. Not: lk iki unsur iin %10 stopaj yaplr (yabanclar iin %0) ve beyan edilmezler. Ayrca yukarda saylan tm unsurlar (ilk ikisi hari) iin 2008 yl Kazanlarnn 6.800 YTLsi (istisnadr aan ksm beyan edilir. Arzi Kazanlar Arz olarak ticar muamelelerin icrasndan veya bu nitelikteki muamelelere tavassuttan elde edilen kazanlar (arz ticari faaliyetler). Gayrimenkullerin tahliyesi veya kiraclk hakknn devri karlnda alnan tazminatlar ile petamallklar (hava paras). Arz olarak yaplan serbest meslek faaliyetleri dolaysyla tahsil edilen hslat. Gerek usulde vergiye tbi mkelleflerin terk ettikleri ileri ile ilgili olarak sonradan elde ettikleri kazanlar. Ticar veya zira bir iletmenin faaliyeti ile serbest meslek faaliyetinin durdurulmas veya terk edilmesi, henz balamam olan byle bir faaliyete hi giriilmemesi, ihale, artrma ve eksiltmelere itirak edilmemesi karlnda elde edilen hslat. Dar mkellefiyete tbi olanlarn Trkiye ile yabanc lke arasnda yaptklar tama ileri arzi kazan olarak deerlendirilir. Not: Son unsur hari geriye kalan tm unsurlarn 2008 yl iin kazanlarnn 16.000YTLsi (2007 yl iin kazanlarnn 15.000YTLsi) istisnadr. stisnay aan tutar ile dierleri beyan edilir.

Deer art kazanc saylmayan haller; vazsz, yani karlksz olarak iktisap edilen hisse senetlerinin elden karlmasndan salanan kazanlar ile iki yldan fazla elde tutulan tam mkellef kurumlara aiti hisse senetlerinin elden karlmasndan doan kazanlar deer art kazanlar kapsam dnda tutulmutur. Ferdi bir iletmenin sahibinin lm halinde, kanun miraslar tarafndan iletmenin faaliyetine devam olunmas ve miraslar tarafndan iletmeye dahil iktisad kymetlerin kaytl deerleriyle (bilano esasna gre defter tutuluyorsa bilanonun aktif ve pasifiyle btn halinde) aynen devir alnmas. Kazanc bilano esasna gre tespit edilen ferdi bir iletmenin bilanosunun bir sermaye irketine aktif ve pasifiyle btn halinde devrolunmas, devir alan irketin bilanosuna aynen geirilmesi ve devredilen ferdi iletmenin sahip veya sahiplerinin irketten, devir bilanosuna gre hesaplanan z sermayesi tutarnda ortaklk pay almas (Bu ortaklk payn temsil eden hisse senetlerinin nama yazl olmas arttr.). Kollektif ve adi komandit irketlerin bu maddenin (2) numaral bendinde yazl artlar dahilinde nevi deitirerek sermaye irketi haline dnmesi (Kollektif ve adi komandit irketlerin ekil deitirerek anonim irket haline dnmesi halinde ekil deitiren kollektif ve adi komandit irketlerin ortaklarnn anonim irketteki ortaklk paylarn gsteren hisse senetlerinin nama yazl olmas arttr). Not: GVKya gre yukarda yazl mal ve haklarn satlmas, bir ivaz karlnda devir ve temliki, trampa edilmesi, takas, kamulatrlmas, devletletirilmesi, ticaret irketlerine sermaye olarak

161
konulmasn ifade eder. Miras braklmas, ivazsz intikali Gelir Vergisi konusuna girmez, Verasert intikal Vergisi konusuna girer. B. GELR VERGSNN BEYANI VE DENMES GVKna gre eit beyanname vardr. 1) Yllk beyanname: Muhtelif kaynaklardan bir takvim yl iinde elde edilen kazan ve iratlarn bir araya getirilip toplanmasna ve bu suretle hesaplanan gelirin vergi dairesine bildirilmesine mahsustur. Gelirin takvim yl iinde belirli bir dnemde kazanlmas ve dier dnmede gelir elde edilmemesi beyannamenin yllk olma zelliini deitirmez. rnein yln sadece ay gelir elde eden bir ticaret erbabnn dier aylar gelir elde etmemesi bu iletmenin yllk beyan vermesine engel deildir. Beyanname gelirin elde edildii yl takip eden yln Mart aynn 25. gn akamna kadar, sadece basit usulde tespit edilen ticari kazanlar iin ubat aynn 25. gn akamna kadar ilgili vergi dairesine verilir. Beyanname verileme zamanna ilikin baz istisnalar vardr;

lkeyi Terk Hali: lkeyi terk hallerinde, lkeyi terk etmeden 15 gn nce verilir. lm ve Gaiplik Halinde: lmn meydana gelmesinden veya gaiplik halinin
kesinlemesinden itibaren 4 ay iinde beyanname verilir.

Zor Durum veya Mcbir Sebebin Varl: Zor durum halinde mkellefin istei ile ve Maliye
Bakanlnn onay ile normal vadenin bir katnn amamak kaydyla (vadeye bir aydan az sre var ise bir aydan az olmamak zere) beyanname verme sresi uzatlr. Mcbir hallerin varl durumunda ise mcbir nedenler ortadan kalkana kadar sre uzar. Yllk Beyannamelerde verginin denme sreleri u ekildedir; ubat aynda beyan edilen gelirler iin ubat ve Haziran aylarnda iki taksitte, Mart aynda beyan edilen gelirler iin Mart ve Temmuz aylarnda iki taksitte, lkeyi terk hallerinde lkeyi terkten nce 15 gn iinde, lm ve gaiplik hallerinde beyanname verme sresi iinde (4 ay iinde), Zirai kazanlar, beyan edilen toplam kazancn %75inden fazla olanlar iin Kasm ve Aralk aylarnda iki taksit halinde denir. Yllk Beyannameye Dahil Edilmeyen Gelirler: Aada belirtilen gelirler iin yllk beyanname verilmez, dier gelirler iin beyanname verilmesi halinde bu gelirler beyannameye dahil edilmez. Tam mkellefiyette dahil edilmeyenler; Gerek usulde vergilendirilmeyen zira kazan, istisna hadleri iinde kalan kazan ve iratlar, Tek iverenden alnm ve tevkif suretiyle vergilendirilmi cretler (birden fazla iverenden cret almakla beraber, birden sonraki iverenden aldklar cretlerinin toplam 19.800 YTLyi amayan mkelleflerin, tamam tevkif suretiyle vergilendirilmi cretleri dahil), Vergiye tbi gelir toplamnn (ilk iki maddede bentlerinde belirtilenler hari) 19.800 YTLyi amamas kouluyla, Trkiye'de tevkifata tbi tutulmu olan; birden fazla iverenden elde edilen cretler, menkul sermaye iratlar ve gayrimenkul sermaye iratlar, Bir takvim yl iinde elde edilen ve toplam 960 YTLyi amayan, tevkifata ve istisna uygulamasna konu olmayan menkul ve gayrimenkul sermaye iratlar ile hibir ekilde beyan

162
edilmeyen menkul sermaye iratlar (repo, mevduat faiz kazanc ile yatrm fonu ve katlm bankaclndan elde edilen gelirler). Dar mkellefiyette dahil edilmeyenler; Tamam Trkiye'de tevkif suretiyle vergilendirilmi olan; cretler, serbest meslek kazanlar, menkul ve gayrimenkul sermaye iratlar ile dier kazan ve iratlar dahil edilmezler. Yllk Beyannameye Dahil Edilen Gelirler: Gerek usulde vergilendirilen ticari, zirai ve serbest meslek kazanlar, Stopaja tabi olmayan cret gelirleri, Gayrimenkul sermaye iradnn tamam tevkif yolu ile verilendirilenlerin gelir haslat 19.800 YTLyi aanlar iin bu iratlarnn tamam, gayrimenkuln konut olarak kiraya veren mkelleflerin bu iratlar 2.400 YTL amalar halinde aan ksm, Beyanname ile bildirilmesi zorunlu veya 19.800 YTLyi aamalar halinde bildirilmeleri zorunlu olan menkul sermaye iratlar (menkul sermaye iratlar ksmnda yer alan tabloyu inceleyin). Sadece kar paylarnda gelirin yars 19.800 YTLyi aarsa gelirlerin yars beyan edilmez. Dier kazan ve iratlarda istisnaya tabi olamayan kazanlar ile istisnaya tabi olan kazanlarn 16.000 YTLlik istisna haddini aan ksmlar, Yabanc lkede dorudan iverenden alnan cretler, yabanc elilik ve konsolosluklarda alan ancak istisnalardan yaralanamayan memur ve mstahdemlerin cretleri, Maliye Bakanlnca yllk beyanname ile bildirilmesi zorunluluk grlen dier cretler. Tamam tevkifat ile vergilendirilmi olan dar mkellefler ait gelirler beyan edilmez. Gelirin Toplanmas ve Beyan ve Zararlarn Mahsubu: Mkellefler, gelir vergisinin belirttii yedi gelir unsurundan kaynaklanan ve bir takvim yl iinde elde ettikleri kazan ve iratlar iin kanunda aksine hkm olmadka yllk beyanname verirler. Tacirlerle iftiler ve serbest meslek erbab ticari, zirai ve mesleki faaliyetlerinden kazan temin etmemi olsalar bile, yllk beyanname verirler. Gelirin toplanmasnda gelir kaynaklarnn bir ksmndan hasl olan zararlar dier kaynaklarn kazan ve iratlarna mahsup edilir. Bu mahsup neticesinde kapatlmayan zarar ksm, takip eden yllarn gelirinden indirilir. Arka arkaya be yl iinde mahsup edilmeyen zarar bakiyesi takip eden yllara aktarlamaz. Menkul ve gayrimenkul sermaye iratlarnda, gider fazlalndan doanlar hari olmak zere, sermayede meydana gelen azalmalar zarar olarak gsterilemez. Gelirden ndirilecek Giderler: Zararlar (gemi be yl zarar dlebilir, gayrimenkul sermaye ve menkul sermaye irad ile deer artndan kaynaklanan zararlar dlemez, gelirden dlen giderler zararlar artrc etki yapamaz) Sakatlk ve zrl kii indirimi Kendisi e ve ocuklar iin denen ahs sigortalar (bireysel emeklilik, salk vb., yllk sigorta toplam gelirin %10ni, sadece bireysel emeklilik iin %5ini ve her bir kii iin yllk brt asgari cret tutarn amaz) Kendisi e ve ocuklar iin yapt eitim ve salk harcamalar (Trkiyede yaplacak harcamalar ve beyan edilen gelirin %10nu amayacak tutar)

163
Ba ve yardmlar (beyan edilen gelirin %5ini, kalknmada ncelikli yrelerde %10nunu amayan, okul, salk tesisi, 100 yatakl yurt, huzurevi, yetitirme yurdu, rehabilitasyon merkezi vb. inas iin yaplan harcamalar ile doal afet blgelerine yaplan yardmlarn tamam) AR-GE harcamalarnn %100

Sponsorluk harcamalar (amatr kulplerde %100, profesyonel kulplerde %50).

Not: Her trl para cezalar, gecikme zamm ve faizleri gelirden indirilemez. 2) Muhtasar Beyanname: verenler veya vergi tevkifat yapan dier kimseler tarafndan kesilen vergilerin matrahlar ile birlikte, toplu olarak vergi dairesine bildirmesine mahsustur. Tevkifatn yapld ay takip eden ayn 23. gn akamna kadar verili ve 26. gn akamna kadarda vergi borcu denir. altrd ii veya hizmet erbab says 10 ve daha az olan iverenler (gerek usule tabi olmayan iftiler hari olmak zere) vergiyi dedii vergi dairesine haber vermek artyla 3 ayda birde muhtasar beyanname verebilirler (Ocak, Nisan Temmuz ve Ekim). Dier cretler iin ertesi yln ubat karne ilenir ve deme ubat ve Austos aylarnda iki taksit olarak yaplr. Yln ilk yarsnda ie balayan dier crete tabi hizmet erbab iin ilk deme karnenin yazld ikinci deme Austos aynda, ikinci yarsnda ie balayanlar iin karnenin yazld ay deme yaplr. 3) Mnferit beyanname: Dar mkellefiyete tabi olanlarn yllk beyanname ile bildirmeye mecbur olmadklar kazan ve iratlardan, vergisi tevkif suretiyle alnmam olanlarn bildirilmesine mahsustur. Serbest meslek faaliyetinde faaliyetin sona erdii dier tm kazan ve iratlarda gelirin iktisat edildii tarihi takip eden 15 gn iinde beyanname verilir ve vergi denir.

C. GELR VERGSNN TARFES 2008 Yl Gelirleri Gelir Dilimi 7.800 YTLye kadar 19.800 YTLnin 7.800 YTLsi iin 1.170 YTL, fazlas 44.700 YTLnin 19.800 YTLsi iin 3.570 YTL, fazlas 44.700 YTLden fazlasnn 44.700 YTLsi iin 10.293 YTL, fazlas D. GEC VERG Ticari kazan sahipleri (basit usulde vergilendirilenler hari) ile serbest meslek erbab cari vergilendirme dneminin gelir vergisine mahsup edilmek zere, belirlenen ilgili hesap dneminin kazanlar zerinden %15 orannda geici vergi derler. Geici vergi matrahnn hesaplanmasnda dnem sonu mal mevcutlar, kaytlar zerinden tespit edilebilir. Geici vergi er aylk dnemler olarak belirlenmitir. Hesaplanan geici vergi, er aylk dnemi izleyen ikinci ayn 14. gn akamna kadar bal olunan vergi dairesine beyan edilir ve 17. gn akamna kadar denir (rnein Ocak ubat Mart dnemine ait geici vergi beyan Mays aynn 14. gn kadar verilir, vergisi ise 17. gnne kadar denir). Ayn dnem iinde tevkif edilmi bulunan gelir vergisi hesaplanan geici vergiden mahsup edilir. denen geici vergi toplam, yllk beyanname zerinden hesaplanan gelir vergisinden mahsup edilir. Mahsup edilemeyen tutar, mkellefin dier vergi borlarna mahsup edilir. Bu mahsuplara Oran % 15 % 20 % 27 % 35

164
ramen kalan geici vergi tutar, o yln sonuna kadar yazl olarak talep edilmesi halinde mkellefe red ve iade edilir. in braklmas halinde, iin brakld dnemi izleyen dnemlerde geici vergi denmez. Geici vergi uygulamasna ilikin usuller Maliye Bakanl'nca tespit edilir. II. KURUMLAR VERGS A. KURUMLAR VERGSN GEREKTREN NEDENLER, GELR VERGSNDEN FARKLI YANLARI VE AVANTAJLARI Kurumlar vergisi, gelir vergisinin kapsad gerek kiiler dnda kalan kurum ve ortaklklar da kapsamak amacyla, bu kurum ve ortaklklarn faaliyetleri sonucu elde ettikleri safi kazanlar zerinden alnan bir gelir vergisidir. Kurumlar vergisi bir ok nedenden dolay gelir vergisi dnda gelir zerinden alnan ayr bir vergi olarak uygulanmak zorundadr. Bu nedenler ksaca; Kurumlarn ayr bir kiilik ve deme gcne sahip olmalar (gayri ahsi deme gc teorisi),

Kurumlara yasalarla ayrcalk tannmas (sermaye ortaklklarndaki snrl sorumluluk),

Kurumlarn kamu hizmetlerinden kurum olarak yararlanyor olmas, Kurumlar vergisinin iktisadi ve sosyal denetleme arac olmas, Gelir vergisinin kapsamad mkellef kesimini kapsayarak gelir vergisinin tamamlaycs olmas, Kamu gelirleri iin verimli bir kaynak olmas,

Kurumlar vergisi gelir vergisi gibi artan oranl deil dz oranl olmas, indirilebilecek giderlerin
gelir vergisine oranla daha geni olmas ve vergi borcuna kar ortaklarn snrl sorumlu olmas kurumlar vergisini gelir vergisine oranla daha avantajl yapmaktadr. Kurumlar vergisini gelir vergisinden ayran en temel zellik gelir unsurlarnn ayr ayr belirtilmemi olmasdr, dier en nemli fark ise gelir vergisinin gerek kiilerden, kurumlar vergisinin ise tzel kiilerden alnmasdr. B. KURUMLAR VERGSNN KONUSU, MKELLEF VE MKELLEFYET TRLER Kurumlar Vergisinin Konusu: Gelir Vergisi kapsamna giren gelir unsurlarnn tamamdr. Dier bir ifadeyle ticari kazan, zirai kazan, cretler, serbest meslek kazanlar, gayrimenkul ve menkul sermaye iratlar ile dier kazan ve iratlar kurum kazancn oluturmaktadr. Kurumlar Vergisinin Mkellefleri: Aada yazl kurumlarn kazanlar Kurumlar Vergisi'ne tabidir. Sermaye irketleri (anonim, limited, eshaml komandit irketler ile bu irketlerin niteliinde olan yabanc kurumlar ve yatrm fonlar); Kooperatifler; ktisadi Kamu Messeseleri; Dernek ve vakflara ait iktisadi iletmeler (sendikalar dernek olarak; cemaatler ise vakf olarak deerlendirilmektedirler, tzel kiiliklerinin olmamas mkellefiyetlerini engellemez).

ortaklklar, (aada belirtilen hallerin varl sz konusu olmas halinde i ortakl

kurumlar vergisi mkellefi olur, tzel kiiliinin olmamas mkellefiyeti etkilemez). Ortaklardan en az birinin kurumlar vergisi mkellefi olmas, Belirli bir ii birlikte sonulandrma amacna ynelik dzenlenen anlamayla kurulmas, ksaca ortakl belirli bir i ile snrl olmas devam etmemesi,

165
ortakl ile iveren arasnda bir szlemenin olmas, ortaklnn konusun belirli olmas, Taraflarn stlenilen iin tamam zerinden sorumlu olmalar, bitiminde kazancn paylalmas, in birden fazla yla yaygn bir i niteliinde olmas, yaplacak iin belirli bir srede yaplacann ngrlmesi, Kurumlar Vergisinin Mkellefiyet Trleri: Kurumlar vergisinde de gelir vergisinde olduu gibi tam ve dar mkellefiyet vardr. Kanuni merkezi veya i merkezi (i merkezi; i bakmndan ilemlerin bilfiil topland ve idare edildii merkezdir) Trkiyede bulunanlar tam mkellef saylrlar ve yurt ii ve dnda elde ettikleri kurum kazanlarndan dolay kurumlar vergisi derler. Kanuni veya i merkezlerini her ikisi de Trkiye dnda bulunanlar dar mkellef saylrlar ve sadece Trkiyede elde ettikleri kazanlar zerinden vergilendirilirler. C. KURUMLAR VERGSNDE MARAHIN TESPT Kurumlar vergisinde gelir vergisinden farkl olarak indirilebilecek giderler; Hisse ve tahvil senetlerinin ihra giderleri

lk tesis ve taazzuv giderleri (kurulum ve rgtlenme);

Genel heyet toplantlar iin yaplan giderlerle birleme, fesih ve tasfiye giderleri; Sigorta teknik karlklar (sigorta irketlerinin ayrdklar karlklar); Muallak hasar ve tazminat karlklar Kazanlmam prim karlklar Hayat sigortalarnda matematik karlklar Deprem hasar karlklar Eshaml komandit irketlerde komandite ortan kar hissesi (gelir vergisine tabi olan ksm); Katlm bankalarnn (faizsiz olarak kredi verenler ile zel finans kurulular) dedikleri kr paylar. Kurumlar vergisinde indirilemeyecek giderler; z sermaye zerinden denen veya hesaplanan faizler;

rtl sermaye zerinden denen veya hesaplanan faizler (sz konusu faiz ve karlar kar
datm saylr, ortaklardan ya da ilikili kiilerden zsermayenin katn aan tutarda alnan bor rtl sermayedir); Kurumlarn ortaklardan ya da ortaklarla ilikisi olan gerek ve tzel kiilerden (ortakla ilikili kiiden kast en az %10 hisse, kar pay ya da oy hakkn elinde bulunduran kurumu ile ortan veya ortakla ilikili bu kurumun sermayesinin en az %10 hisse, kar pay ya da oy hakkn elinde bulunduran kurumu ve gerek kiiyi ifade etmektedir). Dorudan ya da dolayl olarak temin edilen ve iletmede kullanlan bor, Hesap dnemi iinde herhangi bir tarihte kurumun zsermayesinin katn aan ksm ( katn altnda kalan ksm deil, ayrca ortak ve ilikili olduu kii ve kurumlar topluca dikkate alnr) Transfer fiyatlamas yoluyla rtl kazan datm

166
Her trl yedek ake Menkul kymet ihra zararlar Her trl para ve vergi cezalar le ilgili olmayan aralarn (MTV II sayl cetvel hari) aralarn MTVleri ile amortisman ve giderleri (ile ilgili olsa bile ticari taksi ve kiralama ya da iletilme yolu ile zerinden kazan elde edilenler hari olmak zere otomobilin MTVi drlemez ancak, amortisman ve giderleri gider olarak yazlabilir). Zarar Mahsubu ve Dier ndirimler: Kurumlar vergisi matrahnn tespitinde, kurumlar vergisi beyannamesi zerinde ayrca gsterilmek zere, kurum kazancndan aadaki indirimler yaplr. Her yla ilikin tutarlar ayr ayr gsterilmek ve be yldan fazla nakledilmemek kouluyla gemi yllarn mal bilanolarna gre meydana gelen zararlar. Yurtd zararlarda, sz konusu lke mevzuatna gre denetim yetkisi bulunan kurulularca rapora balanmak ve asl ve Trkesi Trkiyede ilgili vergi dairesine ibraz edilmek artyla indirilebilir. Ba ve yardmlar beyan edilen kurum kazancnn %5ini amayan ksm, okul, salk tesisi, 100 yatakl (kalknmada ncelikli yrelerde 50 yatakl) yurt, huzurevi, yetitirme yurdu, bakm ve rehabilitasyon merkezi vb. inas iin yaplan harcamalar, kltrel, sanatsal nitelikli faaliyet ve uygulamalara yaplan ba ve yardmlar ile doal afet blgelerine yaplan yardmlarn tamam indirilebilir. Sponsorluk harcamalar (amatr sporlar iin %100, profesyonel sporlar iin %50si)

AR-GE harcamalarnn %100

Safi Kazancn Hesaplanmas: Bir hesap dnemi iinde elde ettikleri safi kurum kazanc zerinden hesaplanr. Kurumlar vergisi mkelleflerinin hepsi bilano hesab esasna gre defter tutmak zorundadrlar, ayrca VUKndaki belge ve kayt dzenine ilikin usul ve esaslara uymak zorundadrlar (Mal. Bak. izni ile iletme hesab esasna gre de defter tutulabilir). Safi kurum kazancnn tespitinde GVKnun ticari kazan hakkndaki hkmleri uygulanr. Zirai faaliyetle itigal eden kurumlarn bu faaliyetlerinden doan kazanlarnn tespitinde GVKnun ortalama kar haddi ve asgari gayri safi haslat esas hakkndaki hkmleri Kurumlar Vergisi mkellefleri iinde uygulanr. Dar mkellefiyete tabi kurumlarn kurum kazanlarnn, ticari kazan gibi tespit edilmesi gereken kazan ve iratlar da dahil olmak zere, ticari veya zirai kazanlar dnda kalan kazan ve iratlardan ibaret bulunmas halinde, Gelir Vergisi Kanununun bu gibi kazan ve iratlarn tespiti hakkndaki hkmleri Kurumlar Vergisi matrahnn tespitinde de uygulanr. Yabanc ulatrma kurumlarnn matrah tespiti; dar mkellef yabanc kurumlarn Trkiye ile yabanc lke aras yaptklar tama ileri iin GVKnda ticari kazanlarda belirtilen dar mkellef ulatrma ilerinde ticari kazancn tespiti hkmleri uygulanr (gayri safi haslatn kara ulatrma ilerinde %12si, hava ulatrma erinde %5i ve deniz ulatrma ilerinde %15i safi haslat saylr). D. KURUMLAR VERGSNDE YER ALAN MUAFYET VE STSNALAR Dar mkellefiyete tabi kurumlar dahil olmak zere aada yazl kurum kazanlar, kurumlar vergisinden istisnadr, kurumlarn, Kurumlar Vergisi'nden istisna edilen kazanlarna ilikin demelerin kurum kazancndan gider olarak indirilmesi kabul edilmez;

167
tirak Kazanlar stisnas (kurumlarn, tam mkellefiyete tabi baka bir kurumun sermayesine itiraklerinden elde ettikleri kazanlar; yatrm fonlarnn katlma belgeleri ile yatrm ortaklklarnn hisse senetlerinden elde edilen kr paylar hari); Risturn stisnas (bu risturnlar, Gelir Vergisi Kanunu'nun 94'nc maddesine gre tevkifata tabi tutulmaz, ortaklara datm, kr datm saylmaz);

tirak kazanlar, Risturn (kooperatiflerin sadece kendi yeleri ile yaptklar ilerden elde
edilen) ile hesaplanan kazanlar, Devir, Blnme ve Hisse Deiimi eklinde elde edilen kazanlar ile Milli Piyango daresi, Damga Matbaas, Askeri Fabrika, Darphane, dernek ve vakflar, kamu messeseleri (kar amal olmayan okul, kre, tiyatro, hastane vb.), yerel idareler (bunlara ait elektrik, su vb. iletmeler dahil), vakf niversiteleri, sadece ortaklar ile i yapacana ilikin szlemesinde madde olan kooperatifler ile TOK, B, KO ve bunlara bal fonlarn elde ettikleri kazanlar kurumlar vergisine tabi deildir. D. KURUMLAR VERGSNN BEYANI TARHI VE DENMES Yllk Beyanname: Tm kurumlar vergisi mkellefleri yllk beyanname vermek zorundadr. Ancak kooperatiflerin gelirlerinin sadece tevkifata tabi tutulan gayrimenkul kira gelirlerinden ibaret bulunmas halinde ve dar mkellefiyete tabi kurumlarn dier kazan ve iratlar iin beyanname verilmez. Dar mkellef kurumlarn tevkifata tabi tutulmu gelirleri iin beyanname vermeleri mkellefin isteine baldr. Tzel kiilii bulunmayan iktisadi kamu messeseleri ile dernek ve vakflara ait iktisadi iletmelerden her biri iin bunlarn bal olduklar kamu tzel kiileri ile dernek ve vakflar tarafndan ayr ayr beyanname verilebilir. Mkelleflerin ubeleri, ajanlklar, alm ve satm bro ve maazalar, imalathaneleri veya kendilerine bal dier iyerleri iin, bunlarn mstakil muhasebeleri ve ayrlm sermayeleri olsa dahi, ayr beyanname verilmez. Kurumlar Vergisi beyannamesi, hesap dneminin kapand ay takip eden drdnc ayn 25. gn akamna kadar mkellefin bal olduu vergi dairesine verilir ve vergi ay sonuna kadar denir (tek deme, taksit yoktur). Sermaye irketleri dnda kalan kurumlarn beyanname verme sresini uzatmaya Maliye Bakanl yetkilidir. Dar mkellefiyette vergi muhatabnn Trkiye'yi terk etmesi halinde Kurumlar Vergisi beyannamesi memleketi terkinden nceki 15 gn iinde verilir. Kurumlar vergisi, bu Kanuna gre tespit olunan kurum kazancndan % 20 orannda alnr. Kurumlar vergisi mkellefleri, cari vergilendirme dneminin kurumlar vergisine mahsup edilmek zere, GVKnda belirlenen esaslara gre kurumlar vergisi orannda geici vergi derler. Verilen beyannamelerle bildirilen kazanlarn vergilendirilmesinde vergilendirme dnemi yerine kazancn iktisap tarihi esas alnr.

zel Beyan Zaman: Dar mkellefiyete giren yabanc kurumlarn vergiye tabi kazancnn GVKnda
yazl dier kazan ve iratlardan (telif, imtiyaz, ihtira, iletme, ticaret unvan, alameti farika ve benzeri gayri maddi haklarn sat, devir ve temliki karlnda alnan bedeller hari) ibaret bulunmas halinde, yabanc kurum veya Trkiye'de namna hareket eden kimse bu gibi kazanlar iktisap tarihinden itibaren 15 gn iinde vergi dairelerine beyanname ile bildirmeye mecburdur.

168
Muhtasar Beyanname: Kurumlar vergisi mkellefinin tevkifata tabi tutulan kazanlar muhtasar
beyanname ile tevkifat yapan tarafndan ertesi ayn 23. Gn akamna kadar beyan edilir, 26. Gn akamna kadar denir. Dar mkellefiyete tabi kurumlarn ticar, zira ve dier kazan ve iratlar dnda kalan kazan ve iratlar ile telif, imtiyaz, ihtira, iletme, ticaret unvan, alameti farika ve benzeri gayri madd haklarn sat, devir ve temliki mukabilinde alnan bedeller %15 nispetinde kurumlar vergisi tevkifatna tabidir. Trkiye'de iyeri ve daimi temsilcisi bulunmayan dar mkellefiyete tabi kurumlar vergisi mkellefleri, kazanlar elde etmeleri halinde bu kazanlar kendilerince %15 orannda tevkifata tabi tutulur. E. KURUMLARDA TASFYE, BRLEME, DEVR VE BLNME HALLERNDE MATRAHIN TESPT VE BEYANI Tasfiye dnemi: Her ne sebeple olursa olsun, tasfiye haline giren kurumlarn vergilendirilmesinde hesap dnemi yerine tasfiye dnemi kaim olur. Tasfiye dnemi kurumun tasfiye haline girdii tarihten balar, bu tarihten ayn takvim yl sonuna kadar olan dnem ile bu dnemden sonraki her takvim yl mstakil bir tasfiye dnemi saylr. Tasfiyenin ayn takvim yl iinde sona ermesi halinde tasfiye dnemi, kurumun tasfiye haline girdii tarihten balar ve tasfiyenin bittii tarihe kadar devam eder. Tasfiyenin nihayet bulduu dnemin sonunda tasfiye kar veya zarar kati olarak tespit ve nceden verilmi olan tasfiye beyannameleri bu neticeye gre slah edilir. Tasfiye zararla kapanrsa, nceden verilmi tasfiye beyannamelerine istinaden tahsil edilmi vergiler iade olunur. Bir yldan fazla sren tasfiyelerde tarh zamanam, tasfiyenin nihayet bulduu dnemi takip eden yldan itibaren balar. Tasfiye Beyannamesi: Tasfiye beyannameleri, tasfiye memurlar tarafndan tasfiye dnemlerinin sonundan balayarak (bilanonun veya nihai hesabn kesinlemesinden itibaren) 30 gn iinde kurumun bal olduu vergi dairesine verilir. Tasfiye Kar: Tasfiye halindeki kurumlarn vergi matrah tasfiye kardr. Tasfiye kar, tasfiye dneminin sonundaki servet deeri ile tasfiye dneminin bandaki servet deeri arasndaki mspet farktr. letme hesab esasna gre defter tutanlarn tasfiye kar, tasfiye dnemi zarfnda elde edilen haslat ile yaplan giderler arasndaki farktan tasfiye dneminin bandaki emtia mevcudunun deeri karldktan sonra kalan miktardr. Tasfiye Memurlarnn Sorumluluu: Tasfiye memurlar kurumun tahakkuk etmi tm vergileri (tasfiye karna gre hesaplanan karlar dahil) demeden veya karlk ayrmadan, alacakllara deme ve ortaklara paylatrma yapamazlar. Aksi takdirde bu vergilerin asl ve zamlarndan ve vergi cezalarndan ahsen ve mteselsilen sorumlu olurlar. Vergi asl ve zamlar, kendisine paylatrma yaplan ortaklardan da aranlabilir. Ortaklardan tahsil edilmi olan vergi asllar iin ayrca tasfiye memurlarna mracaat olunmaz. Tasfiye memurlarnn dedikleri verginin asl iin (ceza iin olmaz) rcu edebilirler. Birleme: Bir veya birka kurumun dier bir kurumla birlemesi, birleme sebebiyle infisah eden kurumlar bakmndan tasfiye hkmndedir. Ancak, birlemede tasfiye kar yerine birleme kar vergiye matrah olur. Tasfiye karnn tespiti hakkndaki hkmler, birleme karnn tespitinde de caridir. Birleilen kurumdan alnan deerler Vergi Usul Kanunu'nda yazl esaslara gre deerlenir.

169
Devir, Blnme ve Hisse Deiimi: Vergilendirilmez. F. GE VERG Kurumlar vergisi mkellefleri, cari vergilendirme dneminin kurumlar vergisine mahsup edilmek zere, GVKnda belirtilen esaslara gre geici vergi derler. Kurumlar (indirim ve istisnalar hari) ilgili hesap dnemine ait kazanlar zerinden %20 orannda geici vergi derler. Geici vergi er aylk dnmeler itibariyle hesaplanmakta ve aylk dnemi izleyen ikinci ayn 10. gn akamna kadar bal olunan vergi dairesine beyan edilip vergi ayn 17. gn akamna kadar denmektedir. Ayn dnem iinde tevkif edilmi bulunan kurumlar vergisi hesaplanan geici vergiden mahsup edilir. Bir nceki takvim ylnda altar aylk dnemler halinde tahakkuk ettirilerek tahsil edilen geici vergi, yllk beyanname zerinden hesaplanan gelir vergisinden mahsup edilir. Mahsup edilemeyen tutar, mkellefin dier vergi borlarna mahsup edilir. Bu mahsuplara ramen kalan geici vergi tutar, o yln sonuna kadar yazl olarak talep edilmesi halinde mkellefe red ve iade edilir.

KNC BLM HARCAMALAR ZERNDEN ALINAN VERGLER I. KATMADEER VERGS (KDV) KDVde Verginin Konusu, Mkellefi ve Sorumlusu: Verginin konusu aadaki ilemlerin Trkiyede yaplmalardr; Ticari, zirai ve mesleki faaliyet ile yaplan teslim ve hizmetler, Her trl mal ve hizmet ithalat, Dier faaliyetlerden doan teslim ve hizmetler (rnein radyo, televizyon, posta, telefon hizmetleri, su, doalgaz, elektrik rnlerini tanmas vb. teslim ve hizmetler). Bu faaliyetlerin kanunlarn veya resmi makamlarn gsterdii gerek zerine yaplmas, bunlar yapanlar hukuki stat ve kiilikleri, Trk vatanda olup olmamalar, tam veya dar mkellef veya gerek veya tzel kii olmalar ilemin mahiyetini deitirmez ve vergiye mani olmaz. Devaml surette yaplmayan teslim ve hizmetler ileri gelir elde edilse dahi katma deer vergisine tabi olmazlar. Yukarda belirtilen mal teslimini yapan ya da hizmet ifasn yapanlar kanuni olarak mkellef olsalar da verginin taycs nihai tketicilerdir. KDVde belirtilen sorumluluk dier sorumluluk hallerinden farkldr. Burada belirtilen sorumluluk vergini gvenlii iin vergiye tabi ileme taraf olanlar verginin denmesinden, belge dzeninde sorumlu olmasdr. KDVde Teslim ve Hizmet: Aada saylan haller KDVnde teslim olarak kabul edilmektedir;

170
Bir mal zerindeki tasarruf hakknn malik veya onun adna hareket edenlerce, alcya veya adna hareket enlere devredilmesi, Bir mal zerindeki tasarruf hakknn iki veya daha fazla kimse tarafndan zincirleme akit yaplmak suretiyle, maln el deitirmeden nihai kiiye devredilmesi halinde aradaki safhalarn her biri ayr bir teslim saylr, Su, elektrik, gaz, stma, soutma vb. ekillerde yaplan datm, Kap ve ambalajlar ile dknt ve tali maddelerin geri verilmesinin srekli olduu hallerde teslim bunlar dnda kalan maddeler itibariyle yaplm saylr, Trampa iki ayr teslim saylr, Teslim saylan haller aada sralanmaktadr; Vergiye tabi mallarn her ne ekilde olursa olsun, vergiye tabi ilemler dndaki amalarla, iletmeden ekilmesi, vergiye tabi mallarn iletme personeline cret, prim ikramiye, hediye, teberru gibi namlarla verileme teslim saylan hallerdendir, Vergiye tabi mallarn, retilip teslimi vergiden istisna edilmi olan mallarn her ne suretle olursa olsun kullanlmas veya sarf teslim saylan hallerdendir, Mlkiyeti muhafaza kaydyla yaplan satlarda zilyetliin devri teslim saylan hallerdendir. Mal tesliminde durumu belgeleyebilmek iin sevk irsaliyesi, fatura vb. belgeler dzenlenmek zorundadr. KDVsinde vergiyi douran olay teslimin nitelii ve ekline gre deimektedir. Aadaki tablo vergiyi douran olay teslimin ekline gre zetlenmitir. Ayrca fatura maln teslim ve hizmetin ifa tarihinden itibaren 7 gn iinde dzenlenmek zorundadr. KDV tutar mal veya hizmet bedelini gsteren etiket veya cret tarifesinde belirtilmek zorundadr.
lemin Nitelii veya ekli Mal teslimi veya hizmet ifas Mal teslimi veya hizmet ifasndan nce belge dzenlenmesi Komisyonculara veya komisyon yolu ile satta Maln alcya gnderilmesinde Su, Elektrik, vb. enerji datm ve kullanmnda thalatta Transit tamaclkta Vergiyi Douran Olay Maln teslimi veya hizmetin yaplmas Fatura veya belgenin dzenlenmesi Mallarn alcya teslimi Maln nakliyeci veya srcye teslimi Kullanm veya datm bedelinin tahakkuk etmesi Gmrk vergisi deme mkellefiyetinin balamas veya gmrk beyannamesinin tescili Gmrk hattndan geilmesi

KDVde Muafiyet ve stisnalar:

Ksmi stisna (Vazgeilemeyenler) - Kltr, eitim amal teslimler - Sosyal amal teslimler - Askeri amal teslimler Banka ve sigorta muameleleri vergisi konusuna giren ilemler (bu istisna ksmi istisna saylmaz ancak vazgeilemeyen istisnalardan birisidir) Tam stisna (vazgeilebilenler) - Altn, gm ve petrol arayanlara kar yaplan mal teslimleri ve hizmet ifalar, - Kle altn ve kle gm, kymetli talar, dviz, para, deerli katlar, hisse senedi teslimleri istisnas, - hracat istisnas, diplomatik istisna, Muafiyetler Esnaf muafl, basit usulde vergilendirilenlerin muafl, gerek usul dnda vergilendirilenlerin ifti muafl, vergiden muaf serbest meslek erbab muafl, - Askeri fabrika, tersane ve atlye muafiyeti, darphane, damga matbaas ve milli piyango idaresi muafl, kamu kurulular, tarmsal kooperatif ve ifti birlikleri muafiyeti,

Fatura vermek ve almak zorunda olanlar; Fatura Vermek Zorunda Olanlar Fatura almak zorunda olanlar

171
- I. ve II. snf tccar - Basit usule tabi olanlar - Gerek usulde vergilendirilen iftiler Not: Gerek usule tabi olanlar serbest meslek makbuzu ierisinde KDV keserler. Muaf esnaf iin gider pusulas, gerek usulde vergilendirilmeyen ifti iin mstahsil makbuzu dzenlenir. - I. ve II. snf tccar - Serbest meslek erbab - Basit usule tabi olanlar - Gerek usulde vergilendirilen iftiler - Muaf esnaf Not: Yukarda yazl olanlar dnda kalan kiiler, 600 YTLnin altnda kalan bedeller iin perakende sat fii alrlar.

steyen mkellef yukarda saylan istisnalardan (kltr, eitim, sosyal amal istisnalar ile askeri ama tayanlar hari) vazgeerek yazl talepte bulunarak KDVsine tabi olabilir. stisnadan vazgeen mkellef 3 yl boyunca istisnadan faydalanamaz. 3 yln sonunda vergi dairesine herhangi bir bilgi vermeyen mkellefin istisnadan vazgeme sresi 3 yl daha uzatlr. Vazgeilemeyen istisnalar ksmi istisna olarak nitelendirilmektedir. KDVnde Matrah ve Oran: Teslim ve hizmete konu olan ilemin bedeli matrahtr. Matraha teslim konusu mal veya hizmetin bedeli dnda unlarda dahildir; Teslim alannn gsterdii yere kadar satc tarafndan yaplan tama, ykleme ve boaltma giderleri, Ambalaj giderleri, sigorta, komisyon v.b. gider karlklar ile vergi, resim gibi unsurlar, Vade fark, fiyat fark, faiz, prim gibi eitli giderler ile servis vb. adlar altnda salanan her trl menfaat, hizmet ve deerler dahil edilir. Ayrca yaplan skontolar ve hesaplanan KDV matraha dahil edilmezler. Genel KDV oran %10 olmakla birlikte Bakanlar Kurulu yapt dzenleme ile oran %18 olarak belirlemitir. Bakanlar Kurulu KDVyi iki ekli listede belirlenen mallar iin farkl oranlar belirlemitir. Buna gre; I sayl listedeki mal teslimleri ve hizmet ifalar iin %1, II sayl listedeki mal teslimleri ve hizmet ifalar iin %8 ve I ve II sayl listede belirtilemeyen mal teslimleri ve hizmet ifalar iin %18 oran uygulanr. KDVnde ndirim ve ade: Mkellef vergiye tabi ilemleri zerinden hesaplanan KDVden kanunda aksine hkm olmadka, faaliyetlerine ilikin olarak indirebilir. Bir vergilendirme dneminde indirilecek KDV toplam mkellefin vergiye tabi ilemleri dolaysyla hesaplanan KDV toplamndan fazla olduu takdirde aradaki far iade olmaz ve devrolunur. Ancak bu durum %1 ve %8 oranna tabi olaca belirtilen ve I ve II sayl listelerde dzenlenen teslim ve hizmetlere ait farkn Bakanlar Kurulunca belirlenen snr amalar halinde sz konusu deildir. Bu durumda fazla olan ksm iade edilir. KDVnde Verginin Beyan Tarh ve denmesi: Vergilendirme dnemi er aylk dnemler olmakla birlikte Bakanlar Kurulu vergilendirme dnemini ay olarak belirlemitir. Bir aya ait KDV ertesi ayn 24. gn akamna kadar vergi dairesine beyan edilir 26. gn akamna kadar denir. i brakma halinde de iin brakld ay takip eden ayn 24. gn akamna kadar beyanname verilir ve 26. gn akamna kadar vergi denir. Dier hallerde beyanname verme sreleri iinde vergi denir. ndirilecek KDV ile hesaplana KDV gelir ve kurumlar vergisinde gider olarak gsterilemezler.

172
II. ZEL TKETM VERGS Verginin Konusu, Mkellefi ve Sorumlusu: Verginin konusu kanunda drt ekli cetvel halinde belirtilen mallardr. Kanunun kapsamna hizmetler girmez. Kanunda belirtilen cetvellerin genel konusu srasyla; petrol ve rnleri, motorlu tatlar, ttn mamulleri ile alkoll ve kolal iecekler, lks mallar ve elektronik rnler. Bu mallar teslimi, iktisap edilmesi veya ithal edilmesi hallerinde vergiyi douran olay meydana gelmektedir. Vergini mkellefi ise bu mallar imal edenler ile ithal edenlerdir. Ayrca vergiye tabi ilemlere taraf olanlar verginin denmesinden sorumlu tutulabilmektedir. Verginin Matrah ve Tarifesi: Verginin matrah ve tarifeleri kanunun ekli listelerinde ayr ayr belirtilmektedir. I sayl listedeki mallar eitli l birimleri zerinden hesaplanmakta iken dier sayl listelerde belirtilen mallarn deerleri zerinden vergi alnmaktadr. Verginin stisnas: Aada saylan unsurlar zel tketim vergisinden mstesnadr; hracat istisnas (ihracat teslimleri), Diplomatik istisna, Kamu kurumlarnn bedelsiz teslim istisnas, Askeri ve gvenlik amal teslim istisnas, Petrol arama ve teslim amal teslimler, Sakatlara tat teslimleri, Trk Hava Kurumuna hava tat teslimleri, thalat istisnas, thalat benzeri rejimler istisnas (transit gei, gmrk antrepo, serbest blge ve geici depolama yerleri vb. hkmlerinin uyguland mallar). Verginin Beyan ve denmesi: I sayl listedeki mallar iin 15 dierleri iin 1er aylk vergilendirme dnemleri vardr. II sayl listedeki mallarn tescile tabi olanlar teslimde vergilendirilirler. I sayl listedeki mallar iin vergilendirme dnemlerini takip eden 10 gn iinde beyanname verilir; II, III ve IV sayl listelerdeki mallar iin aylk vergilendirme dnemlerine ilikin beyanname takip eden ayn 15. gnne kadar verilir. zel tketim vergisi beyanname verme sreleri iinde denir. III. BANKA VE SGORTA MUAMELELER VERS Verginin Konusu ve Mkellefi: Banka ve sigorta irketlerinin finansal kiralama Kanununa gre yaptklar ilemler hari olmak zere, her ne ekilde olursa olsun yapm olduklar btn ilemler dolaysyla kendi lehlerine her ne nam ile olursa olsun nakden veya hesaben aldklar paralar banka ve sigorta muameleleri vergisine tabidir. Verginin matrah vergi konusu olan ilemlerin tutardr. rnein bir bankann verdii kredi karl ald faiz, yapt havale iin ald havale creti, sigorta komisyonlar vb. paralar verginin konusunu oluturur. Ancak bir kiinin bankaya yatrd mevduat, yaptrd repo ilemi gibi konular banka lehine alnan bir para olmad iin verginin konusuna girmez. Bankerlerin yapm olduklar banka muameleleri ve hizmetleri dolaysyla kendi lehlerine her ne nam ile olursa olsun nakden veya hesaben aldklar paralarda banka ve sigorta muameleleri vergisine tabidir. Banka ve sigorta muameleleri vergisinin mkellefi; Bankalar Bankerler Sigorta irketleridir.

Verginin Matrah ve Oran: Vergi matrahndan gider ve vergi ad altnda herhangi bir indirim yaplamad gibi banka ve sigorta muameleleri vergisi matraha dahil edilmez. Sigorta irketleri vergi dnemi iinde iptal ettikleri sigorta ilemlerine ait tutarlar sz konusu dnemin vergi matrahndan indirebilirler. Vergini yasal oran %15dir. Ancak Bakanlar Kurulunca belirlenen oranlara gre;

173
Bankalar aras mevduat muameleleri sonucu, arac kurumlar arasndaki borsa para piyasas muameleleri sonucu, Devlet tahvili ve Hazine bonolarnn vb. menkul kymetlerin iktisap edilii, vadesi gelmeden elden karlmas, repo ilemlerinde kullanlmas sonucu lehe alnan paralardan %1, Kambiyo ilemlerinden %0,1, Bankalar aras kambiyo ilemlerinden %0, Dier ilemlerden dolay lehe alnan paralardan %5 vergi alnr. Verginin Beyan ve denmesi: Her bir ay vergilendirme dnemi olarak deerlendirilir, vergiye tabi ilemlerin gerekletii ay takip eden ayn 15. gnne kadar ilgili vergi dairesine beyan edilir ve ayn sre iinde denir. IV. ZEL LETM VERGS Verginin Konusu ve Mkellefi: zel iletiim vergisi kanunda belirtilen baz iletiim hizmetleri zerinden alnan bir vergidir. Vergi mkellefi aada belirtilen hizmetleri salayan irketlerdir. Buna gre zel iletiim vergisine tabi iletiim hizmetleri unlardr; Her nevi cep telefonu iletmecileri tarafndan verilen tesis, devir, nakil ve haberleme hizmetleri; Radyo ve televizyon yaynlarnn uydu platformu ve kablo ortamndan iletilmesine ilikin hizmet verenlerin bu hizmetleri Verginin Matrah ve Oran: KDV matrahn oluturan unsurlardan oluur, ancak hesaplanrken zel iletiim vergisi KDV matrahna dahil edilmez. Buna gre; Her nevi cep telefonu iletmecileri tarafndan verilen tesis, devir, nakil ve haberleme hizmetleri iin %25, Radyo ve televizyon yaynlarnn uydu platformu ve kablo ortamndan iletilmesine ilikin hizmet verenlerin bu hizmetleri iin %15, Ayrca cep telefonu aboneliinin ilk tesisinden 20 YTL, Dier telekomnikasyon hizmetlerinden %15. Vergilendirme Dnemi ve Verginin denmesi: Her bir ay vergilendirme dnemi olarak deerlendirilir, bir aya ait zel iletiim vergisi mkellefin beyan zerine ertesi ayn 15. gn akamna kadar ilgili vergi dairesine denir. zel iletiim vergisi gelir ve kurumlar vergisi haslatndan gider olarak indirilemez. V. ANS OYUNLARI VERGS Verginin Konusu ve Mkellefi: ans oyunlarnn zerinden alnan bir vergidir. Oyunun verdii ikramiye deil oyunun oynanmas veya oyuna katlm iin denen deer, kupon ve kolon zerinden alnan bir vergidir. ans oyunlar vergisinin konusu olan ve kanunda belirtilen mterek bahis ve ans oyunlar unlardr;

174
Spor Toto, Skor Toto, Sper Toto, Spor Loto, Gol 7 vb. oyunlar, ans Topu, On Numara, Saysal Loto vb. oyunlar, At yarlar, her trl dier mterek bahisler. Vergi mkellefi, belirtilen oyunlar veya mterek bahisleri oynatan kiilerdir. Verginin Matrah ve Oran: Verginin oran; spor msabakalarna dayal mterek bahislerde % 5, at yarlarnda % 7 ve dier ans oyunlarnda % 10'dur. Advaloremdir. Vergilendirme Dnemi ve Verginin denmesi: Her bir ay vergilendirme dnemi olarak deerlendirilir, bir aya ait ans oyunlar bu oyunlar veya mterek bahisleri dzenleyenler tarafndan tahsil edilerek ertesi ayn 20. gnne kadar vergi dairesine beyan edilerek denir. ans oyunlar vergisi gelir ve kurumlar vergisi haslatndan gider olarak indirilemez. VI. DAMGA VERGS Damga Vergisinin Konusu, Mkellefi ve Damga Vergisinde Sorumluluk: Damga vergisi ilemler zerinden alnan bir vergidir, ilemlerin tevsik (belgelemek) edilmesini belgeleyen veya ona resmi hviyet veren katlar damga vergisine tabidir. Damga vergisini konusu bu kanuna ekli tabloda belirtilen katlardr (rnein; szlemeler, taahhtname, fatura, teminat ve rehin senetleri, makbuzlar vb. belgeler). Bu katlarn herhangi bir hususun ispat ve belli edilmek zere ibraz vergiyi douran olay olmaktadr. Verginin mkellefi kanunda belirtilmi katlar Trkiyede dzenlenen katlar imza edenlerdir. Birden fazla ekilde dzenlenen katlarn her bir nshas iin ayr ayr, bir katta birden fazla ayr ilem mevcut ise her bir ilem iin ayr ayr, bir katta birbirine bal ekilde doan biden fazla ilem iin her bir ileme ayr ayr, birbirine bal ekilde ayn katta birden fazla ilem var ise en yksek vergi gerektiren ilemlerden damga vergisi alnmaktadr. Bir kat zerinde birden fazla imza olmas verginin birden fazla olmas verginin tekerrrn gerektirmez. Damga vergisine tabi katlar ve tabi olmayanlar Damga Vergisine Tabi olanlar - Szlemeler, taahhtnameler, teminatlar, temlikname, teklifname, kefalet, rehin senetleri vb. - Makbuzlar, beyannameler (GV, KV vb.), bildirgeler, bilanolar, iletme hesap zetleri - Konimento, irat senedi, ipotekli bor senedi vb. - Kararlar ve mazbatalar (ihale ve hakem kararlar) Damga Vergisine Tabi Olmayanlar - Noter kad, beyanname (mal beyan vb.) - Protesto, vekaletname, resen senet, banka ekleri - Nfus czdan, aile czdan, ehliyet - Src alma, motorlu ara trafik ve tescil, i makinesi tescil belgesi - Pasaport, yabanclar iin ikamet tezkeresi Not: Yukarda yazl katlardan maktu tutarlarda deerli katlar vergisi alnmaktadr.

Verginin lleri, Oran ve denmesi: Damga vergisinde hem maktu hem de nispi ller kullanlmaktadr. Hangi kat iin vergi nasl tespit edilecei, maktu ve nispi deerler ayrca kanunda ekli listelerde belirtilmektedir (rnein cretlerde %0,6, bilanolarda 12,30 YTL damga vergisi denir). Verginin denmesi damga konulmas, makbuz karl ve istihkaktan kesinti (kaynakta kesinti) suretiyle denir (pul yaptrlarak damga vergisini tahsili kaldrlmtr). Damga vergisinde beyan ve deme ise;

175
stihkaktan kesinti (kaynakta kesinti) ve makbuz karl demede ertesi ayn 20. gnne kadar muhtasar beyanname ile beyan 26. gnne kadar deme yaplr. Damga vergisi defteri tutmayanlar kadn dzenlendii tarihi takip eden 15 gn iinde beyan eder ve ayn srede vergiyi der. Damga basma yoluyla ise pein denir. Pein demelerde ise belgeye damga baslarak %5 eksii ile deme pein alnr. Vergiye tabi katlarn vergisinin denmemesinden veya noksan denmesinden dorudan mkellefi sorumludur. Buna gre kad ibraz edenler veya imzalayanlar vergi ve cezalarndan sorumludurlar. Ayrca resmi daire veya noterce dzenlenerek kiilere verilen ya da daire veya noterde braklan kat iin denmeyen veya noksan denen vergilerden mkellef, cezalardan resmi daire ve noter sorumludur. VII. GMRK VERGS Verginin Konusu ve Mkellefi: Verginin konusu gmrk tarifesinde belirtilen eyalarn ithalidir. Vergiye tabi olduu gmrk tarifesinde belirtilen eyalarn Trkiye Cumhuriyeti gmrk blgesine giri beyannamesinin tescili, eyann serbest dolama girmesi, ksmi muafiyet halinde geici ithalatn gereklemesi vergiyi douran olaylar olarak gsterilebilir. Vergini mkellefi gmrk ykmllklerini yerine getirmek zorunda olan kii, dier bir ifadeyle beyanda bulanan kiidir. Verginin Matrah ve Oran: Gmrk vergisinde baz eyalar iin deer, baz eyalar iin miktar matrahn tespitinde esas alnmaktadr. Verginin oran ise bu konudaki Trk Gmrk Tarife Cetveline gre hesaplanr. Vergilendirme Tarh, Teblii ve denmesi: Vergi yazl beyan zerine tarh edilir. Gmrk idaresince mkellefin veya temsilcinin imzas alnmak suretiyle tebli eldir. Vergi teblii takiben 15 gn iinde vergiye itiraz edebilir ve yarg yoluna bavurabilir. Verginin vadesi teblii takiben 10 gndr. 10 gnlk sre mkellefin talebi zerine yasal faizi alnmak art ile 30 gne karlabilir. VIII. HARLAR Harlar merkezi ve yerel idareler tarafndan kamu baz kamu hizmetlerinin kullanlmas sonucu bu hizmetten yaralanan kiilerin hizmet maliyetine katlm bedeli olarak vergi gibi zora dayanlarak denen deerledir. Har bir vergi deil vergi benzeri bir ykmllktr. Ancak harlarn ilemler zerinde alnyor olmas ve vergiye benzemesi nedeni ile tketim zerinden alnan vergilerin altnda incelenmesi tercih edilmitir. Harlarn Konusu ve Mkellefi: Merkezi idare harlar 9 grup halinde dzenlenmitir. Bu gruplarda belirtilen ilemler harlarn konusu, bu ilemlerin yaplmasn talep edenlerde harlarn mkellefi olmaktadrlar. Harlarn Matrah, Oran ve denmesi: Kanunda 9 grup halinde belirtilen harlarn her biri iin ayrca maktu veya nispi deer ya da oranlar belirlenmitir. Matrah ve oran bu oran veya deerlere gre saptanmaktadr. Harlar ayn damga vergisinde olduu gibi basl damga veya makbuz karl tahsil edilmektedir.

176

177
Harcama Vergilerinin Konusu, Mkellefi, Oran, Beyan ve deme Zamanlar
Konusu Trkiye snrlar iindeki her trl ticari ve mesleki amal mal teslimi ve hizmet ifas ile mal ve hizmet ithali. Aadaki rnlerin imal (retim) ve ithalinde ilk iktisap; I Sayl cetvel (Petrol ve trevleri) II Sayl cetvel (motorlu tat) III Sayl cetvel (Alkol, ttn, kolal rn ve trevleri) IV Sayl cetvel (parfm, krk gibi lks rnler televizyon, bilgisayar gibi elektronik eya Mkellefi Bu mallar teslim eden ya da hizmeti ifa edenler ile ithal edenler. Oran - Yasal oran %10 - I sayl cetveldeki rnler %1 (ekmek, gazete) - II sayl cetveldeki rnler %8 (et, st, peynir vb.) - I ve II sayl cetvelde yer almayan tm rn ve hizmetler iin %18 (genel oran) Beyan ve deme - Vergilendirme dnemi 1 aydr. - zleyen ayn 24. gnne kadar beyan, 26. gnne kadar deme. I sayl cetveldeki rnler iin 15 gnlk vergilendirme dnemi ve 15 gn takip eden 10. gne kadar beyan ve deme, dier cetvellerde yer alanlar iin birer aylk vergilendirme dnemi ve izleyen ayn 15. gnne kadar beyan ve deme. Sadece II sayl cetvelde kayt ve tescili zorunlu aralara iin kayt ve tescilden nce deme yaplr.

KDV

TV

I, II, III ve IV sayl cetvelde yazl rnleri ithal ya da imal edenler.

I sayl cetveldeki rnler iin maktu (spesifik), II, III, IV sayl cetvelde yer alan rnler iin rn bedeli zerinden belirlenmi oran (advalorem) tutar alnr (rn. Arabann sat fiyatnn %25i)

BSMV

Banka, Banker ve Sigorta irketlerinin yapm olduklar muameleler (ilem) sonucu lehlerine geen paralar.

Banka, Banker ve Sigorta irketleri

- Yasal Oran %15 - Bankalar aras mevduat, arac kurumlar arasndaki borsa para piyasas muameleleri, Devlet tahvili ve Hazine bonolarnn vb. menkul kymetlerin iktisap edilii, vadesi gelmeden elden karlmas, repo ilemlerinde kullanlmas %1 - Kambiyo ilemlerinden %0,1 (bankalar aras %0) - Dier tm ilemlerden %5 Verginin oran; spor msabakalarna dayal mterek bahislerde % 5, at yarlarnda % 7 ve dier ans oyunlarnda % 10'dur. Advaloremdir. Kolon ba maktu tutar (spesifik) ya da oynanan tutarn belirli bir yzdesi (advalorem) - Maktu tutar (spesifik) ve deer zerinden alnan oran (advolorem). - Maktu tutar (spesifik) ve deer zerinden alnan oran (advolorem).

Bir aylk vergilendirme dnemini takip eden ayn 15. gnne kadar beyan ve deme yaplr.

zel letiim Ver. ans Oyunlar Damga Vergisi Gmrk Vergisi

- Her nevi cep telefonu iletmecileri tarafndan verilen tesis, devir, nakil ve haberleme hizmetleri; - Radyo ve televizyon yaynlarnn uydu platformu ve kablo ortamndan iletilmesine ilikin hizmet verilmesi. Mterek bahis (at yar, iddaa vb.) ya da ans oyunlar (ans topu, saysal loto, on numara vb.). lemlerin tevsik (belgelemek) edilmesini belgeleyen veya ona resmi hviyet veren katlar. Gmrk hattndan geerek Trkiyeye ithal edilen eyalar.

Bu hizmetleri sunan iletmeciler.

Bir aylk vergilendirme dnemini takip eden ayn 15. gnne kdar beyan ve deme Bir aylk vergilendirme dnemini takip eden ayn 20. gnne kadar beyan ve deme yaplr. stihkaktan kesinti (kaynakta kesinti) ve makbuz karl demede ertesi ayn 20. gnne kadar muhtasar beyanname ile beyan 26. gnne kadar deme, damga basma halinde pein denir. Verginin tebliini takiben (gmrk beyannamesinin tescili) 10 gn iinde, teminat gsterilerek 30 gn daha uzatlabilir.

Oyunu dzenleyen (oynayan deil) Bu belgeleri imza eden ya da ibraz edenler. Eyann sahibi veya tayclar.

178
NC BLM SERVET ZERNDEN ALINAN VERGLER I. EMLAK VERGS Emlak vergisi Bina Vergisi ve Arazi Vergisi olmak zere iki ksmdan olumaktadr. 1. Bina Vergisi Bina Vergisinin Konusu ve Mkellefi: Trkiye snrlar iinde bulunan binalar bina vergisinin konusunu oluturmakla birlikte bina ifade ettii anlam udur; yapld madde ne olursa olsun, gerek karada gerek su zerindeki sabit inaatlarn hepsidir, buna bu bina ait ekleri de dahildir (yzer havuz, dier yzer yaplar, adrlar ve tat aralarna taklp ekilebilen evler vb. bina olarak deerlendirilmemektedir). Mkellefleri; Binann maliki Varsa intifa hakk sahibi, Her ikisi de yoksa binay maliki gibi tasarruf edenler, Mterek mlkiyet halinde her bir hissedar hissesi paynda mkelleftir. Binaya malik olma, intifa hakknn kurulmas veya binay maliki gibi tasarruf etme vergiyi douran olaydr. Bina vergisinde Mkellefiyet Balamas ve Sona Emesi: Mkellefiyetin aadaki hallerde balamaktadr; Vergi deerini tadil eden sebeplerin domas halinde mkellefiyet, bu deiikliklerin meydana geldii tarihi takip eden bte ylndan balar, Drt ylda bir yaplan takdir ilemlerinde takdir ileminin yapld tarihi takip eden bte ylndan itibaren balar, Muafiyet ve istisnalarn ortadan kalkmas halinde bu durumun meydana geldii yl takip eden bte ylndan itibaren balar. Bina Vergisinin Matrah, Oran: Bina vergisinin matrah, Emlak Vergisi Kanunu hkmlerine gre belirlenen deerdir (sabit retim tesisatna ait deerler vergi matrahna alnmaz). Bina vergisinin oran %0,2dir, meskenlerde ise %0,1dir. Bykehir Belediyesi snrlar iinde oranlar 2 kat artrml olarak uygulanr. 2. Arazi Vergisi Arazi Vergisinin Konusu ve Mkellefi: Trkiye snrlar iinde bulunan arazi ve arsalar emlak vergisinin konusunu oluturur. Belediye snrlar iinde parsellenmi arazi arsa saylmaktadr. Verginin mkellefi ise arazinin maliki, varsa intifa hakk sahibi, her ikisi de yoksa araziyi maliki gibi tasarruf edenler ile mterek mlkiyet halinde her bir hissedar hissesi paynda mkelleftir.

179
Arazi Vergisinin Matrah ve Oran: Arazi vergisinin matrah, Emlak Vergisi Kanunu hkmlerine gre belirlenen deerdir. Arazi vergisinin oran; araziler iin %0,1dir, arsalarda ise %0,3dr. Arazi vergisinde belediye snrlar iinde bulunan arazilerin (arsalar hari) toplam deerinin 250 YTLlik ksm vergiden istisnadr. Emlak Vergisinin Tarh ve Tahakkuku: Hem bina vergisi hem de arazi vergisi aada belirtilen ekillerde tarh ve tahakkuk etmektedir; Drt ylda bir yaplan takdir ilemlerinde takdir ileminin yapld tarihi takip eden bte ylnn Ocak ve ubat aylarnda, Yeni bina ina edilmesi, eitli arsa ve arazilerin tek bir arazi haline getirilmesi gibi bildirim gerektiren tadil konularnda, bu durumun meydana geldii yl takip eden bte ylnn Ocak ay iinde, bildirim konusu husus yln son ay iinde gereklemi ve bildirim takip eden yl iinde verilmi ise bildirimin verildii tarihte, eitli arazi ve arsalarn tek bir arazi haline getirilmesi veya eitli hisselere ayrlm olan bir binann btn hisselerinin birletirilmesi hallerinde bu deiikliklerin meydana geldii; herhangi bir sebep yznden bir ehir, kasaba veya kyn tamamnda devaml olmak zere bina veya arazinin deerinde %25i aan oranda artma veya eksilme olmas halinde, takdir ilemlerinin yapld bte yln takip eden yln Ocak ve ubat aylarnda, Emlak Vergisinin Beyan ve denmesi: Emlak vergisinin birinci taksiti Mart, Nisan, Mays aylarnda, ikinci taksiti Kasm ay iinde olmak zere iki eit taksitte denir. Devir ve fera yaplan bina ve arazinin devir feran yapld yl ile gemi yllara ait denmemi emlak vergisinin denmesinden devreden ve devralan mteselsilsen sorumludur. Devralann rcu hakk vardr. Tapu daireleri devir ve fera ilemini, ilemin yapld ay izleyen ayn 15. gn akamna kadar ilgili belediyelere bildirir. Emlak vergisi beyanla bildirilmedii iin pimanlktan faydalanamaz (pimanlk sadece beyana dayal vergi ziya cezalar iin geerlidir). Kiraya verilseler de muaf olanlar - Kamu kurumlar, - Yerel idareler - l zel idaresi - Belediye - Ky - Trk Silahl Kuv. G. Vakf Kiraya verilmeleri halinde muaf olamayanlar - Ky ve ky birlikeri - Kamuya yaral dernek - Korunmaya muhta ocuk birlikleri - DHM - Elilik, konsolosluk, uluslararas kurulular, askeri sosyal tesis - Vakf, cemaat, kooperatif - Amatr spor klpleri - TMSFna devredilen bankalar, - Organize sanayi blgesi stisnalar - badethane (cami, klise vb.) - Salk ve sosyal amal binalar - Zirai amal bina (sera, ahr vb.) - Deniz yollar binas (liman, iskele, tersane) - Baraj, bent, kpr - Enerji nakil hatlar, direkleri ve nakil iin pompalama binalar (elektrik, doalgaz vb.) Geici muaflk (istisna) - naat devam ederken tamam, inaatn bitiminden sonra 5 yl boyunca - Turizm amal kullanlan binalar 5 yl - Geri kalm blgelerdeki sinai iletmeler 5 yl - Organize sanayi, sanayi siteleri ve kk sanat siteleri 5 yl - Doal afet nedeni il yaplan binalar 10 yl

180
II. MOTORLU TAITLAR VERGS Verginin Konusu ve Mkellefi: Verginin konusu kanunda belirtilen tatlardr. Verginin mkellefi ise yukarda saylan motorlu aralar adlarna kayt ve tescil ettiren kiilerdir. Buna gre; Karayollar Trafik Kanununa gre ube veya brolarna kayt ve tescil ettirilmi bulunan motorlu kara tatlar, Ulatrma Bakanl Sivil Havaclk Genel Mdrlne kayt ve tescil edilmi olan uak ve helikopter, Liman veya belediye siciline kayt ve tescil edilmi olan motorlu deniz tatlar, motorlu tatlar vergisi kapsamna girmektedirler. Verginin Tarifesi ve Matrah: Kanunda oluturulmu 4 ayr tarife bulunmaktadr. MTVnde baz alnan spesifik ller; Aracn cinsi Ya Arl Beygir gc (motor gc) Silindir hacmi Koltuk Says Kalk arl

Not: Sadece otomobillerde lkslk derecesine gre (1. derece lks 3 kat, 2. derece lks 2 kat ve 3. derce lks 1,5 kat daha fazla vergi der, ancak bu uygulama 2005 ylnda kaldrlmtr). Verginin Tarh ve denmesi: Vergi yllk olarak tarh edilir. Vergi Ocak ve Temmuz aylarnda olmak zere iki taksitte denir. Aracn, devir ve temlik sebebiyle Ocak ve Temmuz aylarn iinde yaplacak kayt ve tescil veya sat nedeniyle malik deiikliinde vergi, bu deiikliin yaplmasndan nce denir. Mkellefiyet kayt ve tescilin veya devir ve temlikin yapld dneme gre takvim ylnn ilk alt ay ierisinde yaplmsa ikinci alt ayn banda, ikinci alt ay iinde yaplm ise izleyen yln bandan itibaren balar. Tatn kayt ve tescili silinene kadar motorlu tatlar vergisine tabidir. Traktr, jetski, golf arabas vb. aralardan MTV alnmaz ancak TV alnr. III. VERASET VE NTKAL VERGS Verginin Konusu ve Mkellefi: Servet transferini vergilendirmeyi amalayan veraset ve intikal vergisi ivazl veya ivazsz menkul ve gayrimenkullerin el deitirmesinden alnan bir vergidir. Verginin konusunu, veraset yoluyla veya dier ekillerde ivazsz olarak bir kiini mal varlndan dier bir kiinin mal varlna geen menkul veya gayrimenkul mallar tekil etmektedir. Verginin mkellefi, veraset yoluyla veya karlksz olarak mal iktisap eden kiidir. vergisine mkellef olunur; Trkiye snrlar iersinde bulunan mallar iktisap eden Trk vatandalar ve yabanclar, Trk vatanda olan veya yabanc olan kiilere ait yurt dndaki mallar iktisap eden Trk vatandalar (ikametgah Trkiyede olan), Trk vatanda olan kiilere ait yurt dndaki mallarn iktisap eden yabanclar (ikametgah Trkiyede olmayan yabanclar hari). Buna gre u hallerde veraset ve intikal

181
Verginin Matrah: ntikal eden mallarn VUKna gre bulunan deerinden, Veraset ve ntikal Vergisi Kanununa gre indirilecek bor ve masraflardan sonra kalan tutardr. Bun gre indirilecek masraf ve borlar unlardr; Cenaze masraflar, Murisin belgeye dayal borlar ve vergi borlar, ntikal eden mala ait borlar ile yabanc lkelerde bulunana mallara ait borlar ile bu lkelerde bu mallarn intikali nedeniyle alnan veraset ve intikal vergileri. Verginin Beyan ve Tarh: Veraset ve intikal vergisi mkellefin beyanna dayanr. Beyanname verme sreleri veraset yoluyla intikallerde ve ivazsz intikallerde farkllk gstermektedir. Veraset yoluyla intikallerde; lm Trkiyede meydana gelmi ve vergi mkellefleri de Trkiyede ise lm tarihinden itibaren 4 ay, mkellefler yabanc lkelerde ise 6 ay, lm yabanc bir lkede meydana gelmi ve vergi mkellefleri de Trkiyede ise lm tarihinden itibaren 6 ay, mkellefler sz konusu yabanc lkede ise 4 ay, lm yabanc bir lkede meydana gelmi ve vergi mkellefleri de mkelleflerde sz konusu yabanc lkeden baka bir lkede ise 8 ay, Gaiplik halinde; gaiplik kararnn lm siciline kaydolunduu tarihi izleyen 1 ay iersinde beyanname verilemek zorundadr. Dier ivazsz intikallerde beyan; Gerek veya tzel kiilerce dzenlenen yarma veya ekililer ile futbol msabakalarna ve at yarlarna ait mterek bahislerde, yarma ve ekili ile msabakalarn yapld gn takip eden ayn 20. gn akamna kadar, Dier hallerde mallarn hukuken iktisap edildii tarihi izleyen 1 ay iinde verilmesi gerekmektedir. Not: Veraset ntikal Vergisinde VUKna gre normal beyan zamann bitiminden itibaren birinci ve ikinci ek sre olmak zere 15er gnlk iki ek sre verilir ve bu sreler iinde beyannamenin verilmemesi halinde genel usulszlk cezas kesilir. Not: Mkellefin beyan zerine n tarh yaplr. n tarhiyat takiben idare tarafndan mallarn deerlemesi yaplarak kesin tarhiyata gidilir. n tarh ile kesin tarh arasndaki fark iin ikmalen tarha bal vergi ziya cezas kesilir (gayrimenkul deerleme fark ile menkul mallar ile gemilere ilikin deerlemelerde %50ye kadar oluan farklara ceza kesilmez aan ksmna ceza kesilir). Kesilen vergi ziya cezalarnda da cezann yars kesilir.

182
Vergi tevkifat yaplan haller ve usul; Yarma ve ekilii dzenleyen gerek ve tzel kiiler dzenledikleri yarma ve ekililer sonucu deyecekleri ikramiyelerin istisna tutarn amas halinde ikramiyelerin bu tutar aan ksm zerinden %10 orannda tevkifat yaparlar, Tevkif edilen vergiler veraset ve intikal vergisi beyannamesi ile yarama ve ekilin dzenlendii tarihi izleyen ayn 20. gn akamna kadar beyan edilir ve denir. 2008 yl iin uygulanacak tarife Matrah lk 150.000 YTL iin Sonra gelen 320.000 YTL iin Sonra gelen 680.000 YTL iin Sonra gelen 1.380.000 YTL iin Matrahn 2.5300.000 YTL' yi aan ksm iin Veraset Yoluyla ntikallerde Vergi Oran(Yzde) 1 3 5 7 10 vazsz ntikallerde Vergi Oran (Yzde) 10 15 20 25 30

vazsz intikallerde; anne, baba, e ve ocuklara yaplan servet transferleri iin oranlar yars nispetinde uygulanr (evlatlklar, kardeler, amca, teyze hari). Verginin denmesi: Veraset ve intikal vergisi tahakkuktan itibaren 3 ylda ve her yl Mays ve Kasm aylarnda olmak zere iki eit taksitte denir. Ancak, gerek veya tzel kiilerce dzenlenen yarma veya ekililer ile futbol msabakalarna ve at yarlarna ait mterek bahislerden dolay datlacak ikramiyelerden kesilecek vergiler beyanname verme sreleri iinde denir. VV kendi kanununda ek sre yer alan tek vergidir (beyanname vermeye ilikin 15er gnlk 2 ek sre vardr). VVde n ve son tarhiyat olmak zere iki ayr tarh yaplr (ilki mkellefin beyan zerin,e ikinci idare tarafndan deerleme ile). EK: VERG HUKUKUNDA AMORTSMAN, DEERLEME, ENFLASYON DZELTMES VUKna gre drt ei amortisman vardr; Normal amortisman (Maliye Bakanl her bir kymet iin ayr ayr ilan eder genel olarak, 5 yl %20) Hzlandrlm amortisman (azalan bakiyeler usul, normal amortisman orannn iki kat olarak uygulanr) Madenlerde amortisman (deerini kaybeden madenlere uygulanr) Olaanst (Fevkalade) amortisman (yangn, sel vb. hallerde Maliye Bakanlnn belirledii oran ve yllara gre)

183
VUKna gre deerleme yntemleri unlardr; - Maliyet Bedeli: Bir iktisadi maln satn alnmas ve satn alndktan sonra bedelinin artmas iin yaplan harcamalar toplamn ifade eder (gayri menkuller, demirba eya, emtia, zirai rn ve hayvanlar) - Borsa Rayici: Borsaya kaytl olan mallar iin kullanlr. ok fazla deiim gsteren mallar iin son 30 gnn ortalama fiyat baz alnr (yabanc paralar). - Tasarruf Deeri: Bir iktisadi kymetin deerleme gn sahibi iin tad deeri ifade eder. - Mukayyet (Kaytl) Deer: Maln muhasebe kaytlarndaki deeridir (alacaklar, ilk kurulu giderleri, petamallklar, aktif geici hesaplar, borlar, pasif geici hesaplar, karlklar). - tibari (Nominal ) Deeri: Hisse senedi, tahvil vb. menkul kymetlerin zerinde yazl deeri (kasa mevcudu). - Vergi Deeri: Emlak vergisinde kanuna gre tespit edilen bina, arsa ve arazi deeri. - Rayi Bedel: ktisadi kymetin deerleme gnndeki normal alm satm bedeli (dier usullerle belirlenemeyen mallar iin). - Emsal Bedel: Deerleme gnnde satlmas halindeki sat deeri. Benzerlerinin sat fiyatna gre belirlenir. Emsal bedel iin nce ortalama fiyat, deer tespit edilemezse maliyet bedeli, yine tespit edilemezse takdir edilen deer esastr (servet deerlemesinde ticari iletme, menkul mallar, gemiler, hisse senetleri ve tahviller, haklar) VUKna gre enflasyon dzeltmesi u hallerde yaplabilir; - Son hesap dnemi fiyat endeksi (FE) %100 aacak veya iinde bulunulan hesap dnemi FE %10u aacak. - Gelir veya kurumlar vergisi mkellefi olan ve bilano hesab esasna gre defter tutanlar yapmak zorundadr. - Buna gre; Maliye Bakanlnn tespit edecei dzeltme katsays dikkate alnarak mali tablolar gncelletirilir ve bu gncellemeler zerinden matrah ve vergi hesaplanr. VUKna gre aada yazl unsurlar vergi matrah zerinde etkilidir; - Amortisman - Deerleme - Yenileme fonu - Karlklar - Reeskont

- Vazgeilen haklar

- Deersiz alacaklar

- Enflasyon dzeltmesi