Mikro Iktisat Ders Notları

MKROKTSAT
TEMEL EREVE DERS NOTLARI

I- GR
MKROKTSADIN KONUSU VE MKROKTSAD ANALTK YAKLAIMIN TEMEL EREVES
Bilindii gibi ekonomi biliminin temel sorunsal kt kaynaklarla, snrsz olduu varsaylan insan ihtiyalarnn nasl giderileceidir. nsan ihtiyalarnn snrlanamayaca varsaym altnda burada iki ama ortaya kar. Birincisi varolan ihtiyalarn mevcut kaynaklarla en iyi ekilde nasl giderilecei (burada kaynaklarn optimal dalm incelenir. Optimal mal bileimi, optimal girdi bileimi gibi), ikincisi ise mevcut kaynaklarn miktarna etki eden faktrlerin incelenerek mevcut retimin nasl artrlacadr. Mikroiktisatta bir btn olarak ekonomiyi oluturan birimlerin ve ksmlarn davrannn ekonomik analizi yaplr. Makroiktisatta toplulatrlm iktisadi deikenler (toplam talep, toplam tketim, toplam arz gibi) analiz edilirken, mikroiktisatta birey veya birim talebi, firma veya endstri arz gibi ksmi analizler yaplr. Gerek makroiktisadi ve gerekse mikroiktisadi yaklamlarda tm ekonomik birimlerin Homo Economicusluk davrann (yani iktisadi insan davrann veya rasyonellik prensibini) gsterecei varsaylr. Mikroiktisadi analiz ile makroiktisadi analizin analitik yaklamlar birbirlerinden farkllk gsterir. Mikroiktisadi analizde inceleme konusu olan mikroiktisadi deikenin iliki ierisinde olduu iktisadi deikenlerle ballklar analiz edilirken olduka standart bir analiz yaklam uygulanr. rnein: Bir mikroiktisadi analiz konusu olan bir bireyin bir mala olan talebini ele alrsak, burada nce bireyin ilgili mala olan talep miktar zerinde etkili olan iktisadi deikenleri tanmlayarak soyut bir model oluturmamz gerekir. Talep edilecek miktar baml deiken olmak zere, talep edilecek miktar zerinde etkili olduunu varsaydmz deikenleri de bamsz deikenler olarak tanmlarz. Bir maln talebini (D), miktarn da (Q) ile simgeletirirsek, talep edilecek miktar QD olarak gsterebiliriz. Bu talep miktar (QD) zerinde etkili olan deikenlerinde unlar olduunu kabul edelim: a- lgili maln fiyat (P) b- Talep edilen maln tamamlaycs veya rakibi olan maln fiyat (PD)
Mikroiktisat Temel ereve Notlar
c- Talep eden bireyin gelir dzeyi (G) d- Talep eden bireyin zevk ve tercihleri (Z) e- Talep eden bireyin gelecee ynelik beklentileri (B) Bu durumda talep fonksiyonunu u ekilde olutururuz. QD = f(P, PD, G, Z, B) Burada talep miktar (QD) baml deiken, talep edilen miktar zerinde etkili olduunu varsaydmz deikenler ise bamsz deikenler olarak tanmlanr. Burada u sorun ortaya kar. Bir baml deiken birden ok bamsz deikene bal olduu durumda, herhangi bir bamsz deikendeki deimenin baml deiken zerinde nasl bir etki yapacan (artrp veya azaltacan) bilmemiz mmkn olmayacaktr. rnein; ilgili maln fiyatnn dt bir dnemde tketicinin geliri de azald ise talep miktarnn bundan nasl etkilendiini bilmemiz mmkn deildir. Bu nedenle mikroiktisadi analizde herhangi bir bamsz deikenin deimesinin baml deikeni ne ynde ve nasl etkilediini bilebilmek iin dier bamsz deikenlerin deimedii varsaylr. Buna Ceteris Paribus varsaym denir. imdi, talep miktar zerinde etkili olan maln fiyat dndaki dier deikenlerin deimedii varsaym altnda bir maln fiyatnn deiiminin talep miktar zerinde nasl etkili olduuna bakalm. QD = f (P, PD, G, Z, B ) Bu durumda talep edilecek miktar sadece maln fiyatna bal olacaktr. QD = f (P) Yine burada maln fiyatndaki deimelerin talep edilecek miktarn ters ynde etkilediini varsayalm. Varsayalm diyoruz nk; bazen maln fiyatnn deiimi baz mallara zg olmak zere talep miktarn ayn ynde deitirir. Yani maln fiyat arttnda talebi artar, fiyat dtnde talebi der (Giffen Mallar). Baz zel mallar dnda bir maln fiyatnn deiimi talep edilecek miktarn ters ynde etkiler. Bu duruma Talep Kanunu denir. Yani talep kanunu Ceteris Paribus varsaym altnda geerli bir kanundur. Byle bir ilikiyi biz de kabul edelim. Yani dier koullar sabitken bir maln fiyat arttnda talep edilen miktar der, fiyat dnce de artar varsayalm. Bir maln fiyat sfr olduunda (serbest mal olduunda) tketicimizin bu mal 100 birim tkettiini kabul edelim (Serbest malda tketici toplam faydas maksimum yani marjinal faydas sfr oluncaya kadar tketir). Eer maln fiyat olursa da bir birim fiyat ykselmesinin tketicimizin tkettii miktar 2 birim azaltacan varsayalm. Bu durumda talep fonksiyonumuz; QD =100-2P eklinde olacaktr. Fonksiyonumuzda talep miktar baml deiken olmak zere; fonksiyondaki 100 maln fiyat sfr iken talep edilen miktarn, -2 ise bamsz deiken olan fiyatn
deiiminin miktar zerinde yarataca etkinin derecesini, 2nin nndeki (-) iareti ise fiyatn miktar ters ynde etkileyeceini gsterir.
Bu matematiksel ilikiyi geometriksel olarak gsterirsek;
Talep erisi ekildeki gibi olacaktr. Maln fiyat (P) sfr iken 100 birim talep edilecek. Fiyattaki her birim art 2 birim miktar azaltacandan P=50 olduunda mal hi talep edilemeyecektir. Burada talep erisinin eimi meselesi karmza kacaktr. Herhangi bir erinin eimi dikey eksende yer alan deikendeki deimenin, yatay eksende yer alan deikendeki deimeye oran (blm) ile bulunabilir. Fonksiyonumuzda fiyatn miktar etkileme gc 2 olduunda bir birim fiyat ykselmesi 2 birim miktar azaltr. Bu durumda QD=100-2P eklindeki bir talep fonksiyonuna gre izilmi talep erisinin eimi
50
D 0 100 Q
P 1 = = -0,5 olacaktr. Q - 2
Yani miktar baml deiken olarak verilmi bir talep fonksiyonunda bamsz deiken olan Pnin nndeki katsaynn tersi talep erisinin eimini verir. Katsay 2 ise eim -
1 dir. 2
Aslnda bir fonksiyonel ilikinin geometrik gsteriminde baml deikenin dikey eksende, bamsz deikenin ise yatay eksende gsterilmesi gerekir. Dikkat edilirse talep erisi elde edilirken gsterim ters yaplmtr.
50
P = 1
P2 P1
Q2
Q1
1
D 100 Q
Q = 2
Baml deiken olan miktar yatay eksende, bamsz deiken olan fiyat ise dikey eksende gsterilmitir. Bu Alfred Marshalln yapt bir gsterimdir. A. Marshall talep erisi ile marjinal fayda erisini zde kabul etmitir. Bir maln tketim miktar arttka marjinal faydas azalr. Fiyat sfr iken yaplan tketimde toplam fayda maksimum,
marjinal fayda sfr olacandan talep erisi ayn zamanda ilgili maln marjinal fayda erisi olur. Yani dikey eksende Pnin yansra Marjinal Fayda (MU) da gsterilirse; fiyat dtke tketim artar ve marjinal fayda azalr.
(MU)P
D=MU 0 Q
Talep fonksiyonunu A. Marshall gibi gstermeseydik;
QD=100-2P fonksiyonunda miktar dikey eksende, fiyat yatay eksende gsterseydik eim
100 2 veya den 2 olacakt. 50 1
Q 100 a
0 b
D 50 P
Eim tan tan
asnn deerine eit olacakt.

= komu kenar b kar kenar
100 =2 50
O zaman da fonksiyonumuzun iinde grlen bamsz deikenin nndeki katsay olan -2 talep erisinin eimi olacakt. Ancak talep erileri byle gsterilemeyeceinden, talep fonksiyonlarndaki fiyatn nndeki katsaylarn tersi eimi verecektir.
Talep erilerine ilikin bu gsterim zellii arz erisi iin de geerlidir. Yine arz erisi elde edilirken baml deiken olan miktar yatay eksende, fiyat dikey eksende gsterilir.
rnein; QS=10+2P eklindeki bir arz fonksiyonunu izersek;
Fonksiyonu yukardaki gibi verilmi P 1 = den 0,5 bir arz erisinin eimi Q 2
olacaktr.
P = 1
P2 P1
10
Q1
Q2
ncelediimiz arz ve talep erileri birer dorusal fonksiyonlardr. Bamsz deikendeki deimeler baml deikeni daima sabit bir katsay lsnde etkiler.
Q = 2
Y= a-bx veya Y= a+bx tipindeki fonksiyonlar dorusal fonksiyonlardr. Y= a+bx veya Y=a-bx tipindeki fonksiyonlarn eimini bulmak istersek, dikey Y dy eksende Y, yatay eksende Xin gsterilmesi gerekeceinden eim= ya da X dx olacaktr. Bu da baml deiken olan Ynin, bamsz deiken olan Xe gre alnm dy = -b trevinden baka bir ey deildir. O halde Y= a-bx fonksiyonunun eimi; dx olacaktr. Talep ve arz fonksiyonlarmz eri olarak gsterilirken baml ve bamsz deikenler ters gsterildiinden; rnein; QD=100-2P fonksiyonunun trevini aldmzda bulacamz -2 eim 1 olmayp, eim= olacaktr. Ya da fonksiyonda fiyat baml deiken haline getirirsek 2 elde edeceimiz ters talep fonksiyonunun trevi eimi verir. QD=100-2P ise P= 50-0,5Q olur. Trevi olan 0,5 eimi gsterir. Eim konusundaki bu bilgilerimizi dorusal olmayan fonksiyonlara da uygulayabiliriz. Y=20X-2x2 eklinde dorusal olmayan bir fonksiyon verilmi olsun.
y=f(x)
Bir erinin eimi sabit olmayp, her noktasnda farkl bir eimi olacaktr. Bir erinin herhangi bir noktasndaki eimi o noktadan teet geen dorunun eimine eit olur.
Fonksiyonumuzun trevini alarak eimini grrsek;
gsterir.
dy =20-4x olacaktr. Bu da her X dzeyine karlk gelen farkl bir eim olacan dx
rnein;
y A
B A
D E C A max A
x=1 iken eim 16 x=2 iken eim 12 x= 3 iken eim 8 x= 4 iken eim 4 x= 5 iken eim 0 olacaktr. Erimiz azalarak artan (yani eimi gittike azalan) bir eridir. Bir erinin herhangi bir noktasndaki eimi o noktadan teet geen dorunun eimine eit olur demitir. Y=f(x) fonksiyonunun noktasnda x=5 iken eimi sfrdr. maksimum
dx dy
16 1 12 16 1 8 4 0 1 2 3 4 5 x
Eriye teet geen dorunun eimi bilinirse trev deerine eitlenerek erinin o dzeyindeki bamsz deiken miktar bulunabilir. Varsayalm B noktasndaki teetin eiminin 12 olduunu biliyoruz.
dy = 20 - 4 x dx
20-4x=12 4x=8 8 X = =2 4
iken
Bu bilgilerimizle fonksiyonumuzun maksimum dzeyindeki bamsz deiken miktarn bulmak istersek u kuraldan yararlanrz. Herhangi bir erinin maksimum veya minimum noktasnda teet geen dorunun eimi yani erimizin eimi sfr olacaktr.
rnek fonksiyonumuzun hangi X dzeyinde maksimum olduunu hesaplayalm; 20-4x=0
y
maksimum
veya
minimum
4x=20 x=
20 =5 4
x= 5 iken maksimumdur.
Not: Birbiriyle kesien veya teet olan iki doru veya bir eri ile bir doru veya iki erinin o noktasndaki baml ve bamsz deiken deerleri ayn olacaktr. rnein: Talep fonksiyonu QD= 100 - 2P Arz fonksiyonu QS= 20 + 3P ise;
QD = QS 100-2P=20+3P 5P=80 P=
80 = 16 5
QS= 20+3.16=68 QD=100-2.16=68
P 50 E P=16 D 0 20 Q=68 100 Q S
10
II- FAYDA, FAYDA TEORLER, TKETC DENGESNN OLUUMU ve TALEP ANALZ

Fayda ve Fayda Fonksiyonu: Giri ksmnda bahsettiimiz zere mikroiktisadi inceleme konular fonksiyonel iliki teknii ile ele alnarak incelenir. Bu bakmdan fayda ile ilikili olduu dnlen deikenler tanmlanmaldr Faydann tketim sonucu elde edilen doyum olduunu biliyoruz. Fayda baml deiken olmak zere bir fonksiyon oluturursak; U=f(XYZ...n) fonksiyonunda U fayday (XYZ...n) ise tketilen deiik mal ve hizmetleri gsterdiinde U baml deiken, (XYZ...n) ise bamsz deikenlerdir. Yine bamsz deikenlerle baml deiken arasndaki ilikileri analiz etmek iin (ceteris paribus) varsaymn kullanp, dier mallarn tketim miktar sabitken bir maln tketimi artrldnda fayda zerinde oluturaca etkiler incelenebilir. Bu incelmeye gemeden nce fayda fonksiyonuna ait zelliklerden bahsetmekte yarar vardr. Fayda Fonksiyonunun zellikleri: a- Fayda fonksiyonu mallarn ve hizmetlerin tketim miktarnn artan fonksiyondur. Yani pozitif eimli bir fonksiyondur. b- Dier mallarn tketim miktar sabitken belli bir zamanda bir maln tketim miktar artrldka toplam fayda azalarak artar. Yani marjinal fayda azalr. (Bu durumu birazdan saysal ve geometriksel olarak inceleyeceiz.) c- Her bireyin fayda fonksiyonu birbirinden bamszdr (dsallk yoktur). d- Bir maln faydas her birey iin farkldr. e- Fayda fonksiyonu srekli ve iki kez trevi alnabilir fonksiyonudur. Fayda Teorileri: Faydaya ilikin iki nemli teori vardr. Bunlardan birincisi faydann llebilir bir olgu olduu varsaymndan hareket eden Kardinalist yani saysalc yaklam, dieri ise faydann llemeyen fakat sralanabilen bir olgu olduu varsaymndan hareket eden Ordinalist yani srasalc yaklamdr. Kardinalist yaklama gre; a- Fayda teorik bir l birimiyle (util) llebilir. b- Fayda objektif bir kavramdr, bireyden bireye deimez. c- Bireylerin tek tek faydalarnn toplam toplam faydaya eittir. d- Birey bir maln tketimini artrrken, tketecei her ek birimin kendisine salayaca fayday saysal olarak bilir.
11
e- Mallarn tek bana tketilmeleri durumunda saladklar fayda ile birlikte tketilmeleri durumunda salayacaklar fayda arasnda fark yoktur. Bu yaklamn nde gelen isimleri; Gossen, Jewons, Walrastr. Saysalclar tketici dengesini incelerken dengenin oluumunu saysal bir yntem olan e marjinal fayda ilkesi ile aklamaya alrlar (Birazdan saysal yaklamla dengenin oluumunu yani, tketicinin belli bir parasal btesi ile faydasn maksimize ettii durumu inceleyeceiz). Ordinalist yaklama gre: a- Fayda llemez, sralanabilir. b- Mallar salayacaklar faydalar asndan byklk - kklk sralamasna sokulabilir. Ancak aralarndaki fark saysal olarak bilinemez. c- Fayda objektif deil, subjektif bir kavramdr. Bir maln faydas bireyden bireye farkllk gsterir. Ordinalist yaklam tketici dengesinin oluumunu sralama mantna dayanan farkszlk erileri ile aklamaya alr. Ordinalist grn nde gelen isimleri; Edgeworth, Antonelli ve Fisherdir. imdi tekrar Kardinalist gre dnelim ve tketici dengesinin oluumunu bu gr asndan inceleyelim. Kardinalistlerin tketici dengesinin oluumuna ilikin varsaymlar: a- nceleme dneminde tketicinin btesi sabittir. b- nceleme dneminde tketicinin tkettii mallarn fiyatlar sabittir. c- nceleme dneminde tketicinin zevk ve tercihleri sabittir. d- Tketici tketecei maln her ek biriminin kendisine salayaca fayday yani maln marjinal faydasn saysal olarak bilmektedir. e- Bir maln tketiminin artrlmas durumunda her ek birimin faydas yani marjinal fayda giderek azalacaktr. Azalan marjinal fayda ilkesi tm mal ve hizmetler iin geerlidir (I. Gossen Yasas). Fayda fonksiyonumuzu tekrar yazarsak; U=f(XYZ...n). Burada dier mallarn tketim miktarnn sabit olduunu varsayalm. Tketimi artrlan mal X mal olsun. X malnn tketiminin artrlmasnn baml deiken olan U zerindeki etkilerini inceleyelim. Tketicimizin susam bir insan olduunu ve belli bir zamanda sadece su ierek bu ihtiyacn gidermeye altn dnelim.
X (ilen su Bardak) 0 1 2 3 4 5 6 7 Toplam Fayda (U) 0 5 9 12 14 15 15 14 Marjinal Fayda (MU) 0 5 4 3 2 1 0 -1
12
Burada marjinal faydann, X tketimindeki birim deiikliin toplam faydada U yarataca deiiklie eit olduunu yani; MU= , bununda toplam fayda fonksiyonun X art hzn yani eimini vereceini syleyebiliriz. yleyse yukardaki verilere gre toplam ve marjinal fayda fonksiyonlarn oluturalm. Toplam fayda fonksiyonu azalarak artan bir fonksiyon olarak karmza kar. Her noktasnda eimi farkl olan bu fonksiyonda belli bir noktann eimi o noktadan teet U geen dorunun eimine eit olacaktr. Bu da ile hesaplanacandan toplam X fonksiyonun eiminin marjinal fonksiyona eit olaca grlr. (mu= U X )
Bu durumda marjinal fayda sfr iken toplam fayda maximum deerinde olacaktr.
y
15 A 14 12 9 5
max
U
Tketici burada ek bir birim daha tketmek istemeyecektir. Peki marjinal faydann her ek birimde azaldn ve tketicinin her yeni birim tketimden alaca fayday bildiini varsayalm. Bu durumda tketici ek birimi elde etmek iin deyecei fiyat ile alaca fayda orann kyaslayarak bu mal m yoksa baka bir mal m tketeceine karar verebilir.
1 2 3 4 5 6
mu
5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7
rnein: Maln bir biriminin fiyat 50 olsun ve tketici bu maldan belli bir miktar tketirken, tketecei ek birimden 100 birim marjinal fayda alabileceini bilsin. Bu durumda bu tketim dzeyinde mala harcayaca son lira ile 2 birim fayda alaca aktr.
Fiyat yine 50 lira olan baka bir maldan tketecei ek birimden 150 birim marjinal fayda alabileceini bilen bu tketici, birinci mal yerine bu ikinci maldan tketmek isteyecektir.
mu
13
Buradan yola karak Kardinalist yaklama gre tketicinin dengesinin oluumunu yani, belli bir parasal btesi ile optimal mal tketim bileimini oluturmasn ve fayda maximizasyonunu inceleyelim. Tketicimizin sabit btesinin 400 birim TL olduunu varsayalm. Tketicimizin tkettii X ve Y gibi her iki maln fiyat da 50 TL olsun. Her maln tketiminin artrlmas sonucunda her ek birimin verecei faydann azalma derecesi ayn olmayacaktr. Tketimi artrlacak olan bu iki maln marjinal faydalarnn azalan deerleri aadaki gibi olsun.
Marjinal Faydalar 3 4 5 6 50 40 30 20 80 70 50 40
Miktar X Y
Fiyat 50 50
1 110 110
2 70 100
7 9 20
8 4 9
Tketicimiz Homo Economicusluk varsaym gerei tm parasn harcayarak kendisine en yksek fayda salayan mal bileimini semek isteyecektir. Dilerse tketicimiz sadece tm parasn bir mala da harcayabilir. Burada birka farkl tketim seeneinin verecei toplam fayda deerlerini aratralm. 1- Tm parasyla sadece X mal alrsa 8 birim X alabilir. Bu durumda toplam faydas; 110+70+50+40+30+20+9+4=333 birim olur. 2- Bu kez tm parasyla Y mal aldn varsayalm. Yine 8 birim Y alabilecektir. Bu durumda toplam faydas; 110+100+80+70+50+40+20+9=479 birim olur. 3- Bu kez her iki maldan da 4er birim aldn varsayalm. Bu durumda toplam faydas; X iin: 110+70+50+40=270 Y iin: 110+100+80+70=360 Toplam= 630 olur. Peki tketicimizin bu btesi ile alabilecei en yksek fayda bu mudur? Tketicimiz kendisine en yksek fayday salayan mal bileiminin hangisi olduunu nasl bilebilir? te burada Kardinalistler bu durumun e marjinal fayda ile bulunacan ileri srerler. Yani tketici mallara harcad son lira ile mallardan salad marjinal faydalar eitlemise dengededir ve fayda maksimizasyonunu salamtr (II. Gossen Yasas). Yukardaki verilere gre tketicimiz X malndan 3, Y malndan 5 birim tketmelidir. Mallarn fiyatlar 50 ve tketicimizin btesi de 400 birim TL olduundan bu tketimi yaparsa tm btesini de harcam olacaktr. Peki bu seenek iin tketicimizin toplam faydasna bakalm; X iin: 110+70+50=230 Y iin: 110+100+80+70+50=410 Toplam= 640
14
Grld gibi tketicimize en yksek toplam fayday salayan tketim bileimi bu olacaktr. nk son birimlere harcanan bir liralar ile alnan marjinal faydalar eitlenmitir. Bu son seenek iin; MU y MU x 50 = = = 1 olmutur. Px Py 50 Bir nceki tketim bileimi seeneimizde bu eitlii grememitik. X ve Y 4er birim tketildiinde son birimlere harcanan bir liralar ile alnan faydalar eit olmuyordu. Son birimler iin; MU y MU x 40 70 = = ve oluyor ve grld gibi Y mal harcanan son lira ile Px 50 Py 50 daha yksek marjinal fayda salyordu. Bu durumda tketicimiz rasyonellik prensibi gerei Y malnn tketimini artrp X maln azaltacaktr. Sonuta Kardinalistlere gre tketicinin dengeye gelmesi saysal olarak llebilen marjinal faydalar eitleme davranlaryla salanr. Bu kez iki mal iin tketici dengesinin salanmasn ordinalist yaklam erevesinde ele alalm. Ordinalistler tketici dengesinin oluumunu farkszlk erileri ile incelerler. Farkszlk Erisi: Tketiciye ayn tatmin dzeyini salayan, iki maln deiik tketim bileimlerinin geometrik yeridir. Farkszlk erileri llebilir bir tatmin miktarn deil, sadece karlatrlabilir bir tatmin dzeyini ifade ederler. Farkszlk Erilerinin zellikleri:
Y A X B C
Y1 Y2 Y3
1- Farkszlk erisi zerindeki btn noktalar ayn tatmin dzeyini gsterir. 2- Orijine gre daha uzakta olan daha yksek bir tatmin dzeyini gsterir. 3- Mal dzleminde her tketicinin kendi tercih sralamasn yanstan sonsuz sayda farkszlk erisi vardr. 4- Farkszlk erileri birbirini kesmezler. Ancak iki maln birlikte kullanlma zorunluluu yoksa eksenleri kesebilirler. 5- Farkszlk erileri negatif eimlidirler. nk ayn tatmin dzeyinde kalabilmek iin bir maldan tketilen miktar azaltldnda, dier maln tketim miktar artrlmaldr. Yani negatif eimli olmasnn nedeni mallarn birbiri yerine ikame edilmesidir. 6- Farkszlk erileri orijine gre dbkeydirler. Bu durum Azalan marjinal ikame oran kavram ile aklanabilir. Dbkeyliin nedeni; ayn eri zerinde kalndka tketilen mallardan birinin miktar azaltld zaman toplam faydann azalmamas iin dier mal miktarnn artrlmas gerekecektir.
X1 X2 X3
15
Srekli ikame yapldnda tketimi azaltlan maldan her defasnda daha byk bir marjinal fayda kayb yaanrken, yerine ikame edilen maldan her defasnda daha az bir marjinal fayda elde edilecektir. Bu durumda tketimi azaltlan maln her birimi yerine tketimi artrlan maldan her defasnda daha ok tketmek gerekecektir. O halde mallardan birinin tketimi azaltlp dier maln tketimi artrlrken ikame oran (birbiri yerine kullanlma oran) sabit kalmayp azalacaktr. Marjinal kame Oran: Ayn fayda dzeyini koruyabilmek iin, bir maln bir biriminden vazgeildii zaman teki maldan ikame edilmesi gereken miktar ifade eden bir kavramdr.
Marjinal kame Oran MRS =
Tketimind Vazgeilen Miktar en Mal Yerine kame Edilen Mal Miktar
olarak hesaplanr.
Y 6 4 2 0 2 4 8 X A B C
A noktasndan B noktasna geite marjinal ikame oran;

A MRSY , X =
Y 2 = = 1 dir. X 2
Bden Cye geite marjinal ikame oran;

B MRSY , X =
Y 2 = = 0,5 dir. X 4
Grld gibi bir farkszlk erisi zerinde yukardan aaya doru hareket edildike, dikey eksende yer alan maln yatay eksendeki mal ile marjinal (yani ilave) ikame oran dmektedir. Bunun nedeni azalan marjinal fayda ilkesidir. Farkszlk erisine baknca iki maln birlikte toplam faydasn gsteren bu fonksiyonun azalan eimli bir fonksiyon olduunu ve her noktasndaki eimin farkl olacan syleyebiliriz. nk ancak bir dorunun her noktasndaki eimi ayndr. Farkszlk erisinin her nokta iin eimi Y X ile yani marjinal ikame oran ile llr.
nk farkszlk erisinin eimini belirleyen marjinal ikame orandr. kame oran hi deimese,
Y sabit kalsayd, eim de sabit olurdu. X
O halde farkszlk erisi zerindeki herhangi bir noktann eimi o noktadan teet geen dorunun eimine eit olacaktr. Yine marjinal ikame orannn derecesi, yani farkszlk erisinin eimi o nokta itibariyle mallarn marjinal faydalarnn birbirine oranna eit olacaktr. B noktasndaki ikamede 2 birim Y mal azaltlmasnda 4 birim X mal artrarak ayn toplam fayday koruyabiliyorsak o noktada Ynin marjinal faydasnn Xin marjinal faydasnn 2 kat olduunu syleyebiliriz. O zaman B noktas iin marjinal ikame oran;
16
U Y = = - X eklinde yazlr.Burada ikame orann belirleyen X malnn U X Y marjinal faydasnn, Y malnn marjinal faydasna orandr.
B MRSY , X
rnein; B noktasnda X malnn marjinal faydas 50, Y malnn marjinal faydas 100 ise marjinal ikame oran
dzeyini koruyabilmek iin 2 birim X mal artrlmas gerekecektir. O halde toparlarsak farkszlk erisi zerindeki herhangi bir noktann eimi marjinal ikame oranna yani, o noktadan teet geen dorunun eimi olan
Y 1 = olacaktr. Yani bir birim Y azaltldnda ayn fayda X 2 Y e eittir. X
Tipik farkszlk erilerinde dikey eksende yer alan maln, yatay eksende yer alan mal ile marjinal (ilave) ikame oran gittike azalacandan farkszlk erisinin eimi gittike azalacak ve eri dbkey bir yapda olacaktr. Bunun yan sra belli varsaymlar altnda farkl tiplerde (atipik) farkszlk erileri de olabilecektir. imdi bunlar inceleyelim:
a- Mallarn Birbirinin Tam kamesi Olduu Durumda Farkszlk Erileri
Horoz eti
Mallardan biri horoz eti, biri tavuk eti gibi birbirlerini tam ikame edebilen mallar sz konusu olduunda farkszlk erisi dorusal ve eksenleri kesebilen bir eri olacaktr. Dolaysyla marjinal ikame oran sabit kalacaktr.
Tavuk eti
b- Birbirini kame Edemeyen Mallarn Farkszlk Erileri Mallardan biri ayakkabnn sa teki, dieri sol teki olduunda aralarnda bir ikame sz konusu olmayacandan farkszlk erisi keli bir biimde olacaktr.
Sa tek Ayakkab
3 2 1 0 1 2 3
Farkszlk erilerinin deiik tiplerini de grdkten sonra tekrar tketicimizin davrann incelemeye dnelim. Her tketicinin kendine ait bir farkszlk erileri sistemi olacaktr. Tketicinin zevk ve tercih yapsn yanstan bu farkszlk erileri sistemi
Sol tek Ayakkab
17
iki mal dzleminde mallara ilikin tercih yapsna gre eksenlerdeki yer alan mallardan herhangi birine daha yakn olabilecektir.
Kendine ait tercih sistemini oluturmu olan tketicinin tercih sisteminde, hangi farkszlk erisi zerinde tketim bileimi oluturaca, mallarn fiyat ve tketicinin parasal bte olanaklarna bal olacaktr.
l1
l2
l3 l3
X 0
l1
l2
l1
l2
l3
Tercihlerinde Y malna daha ok yer veren tketicinin farkszlk erileri
Tercihlerinde X malna daha ok yer veren tketicinin farkszlk erileri
Tercihlerinde her iki mala da ayn oranda yer veren tketicinin farkszlk erileri
Homo Economicusluk varsaym gerei tketici belli bir bte olana ile alabilecei en yksek fayday salayan farkszlk erisi zerinde tketim bileimini oluturacaktr. imdi ise tketicimizin parasal bte kstn ve mal fiyatlarna gre belirlenecek bte kst fonksiyonunu inceleyelim. Bte Kst Fonksiyonu (Bte Dorusu): Tketicimizin parasal btesi M= 1000 birim TL, X mal fiyat ..........................Px= 50 birim TL, Y mal fiyat .........................Py= 40 birim TL olsun. Bu durumda tketicimiz tm parasal olana ile X mal almak istediinde
X =
M 1000 = = 20 birim X alabilecektir. Px 50 Y= M 1000 = = 25 birim Py 40
Yine tm parasal olana ile Y mal almak istediinde
Y alabilecektir. ki mal birlikte tketme durumunda ise tm bte olanan iki mala bltrecektir.
18
ki maln birlikte kullanld durumda bte kst M=Px.X+Py.Y biiminde olacaktr. Elde ettiimiz bu bte kst denkleminden mallardan birini baml deiken haline getirerek bte fonksiyonunu elde edebiliriz. Y maln baml deiken olarak alrsak; denklemimizi; Y = M Py Px Py . X eklinde yazabiliriz.
Grld gibi bte dorusu Y=a-bx gibi bir azalan doru fonksiyonudur. M Fonksiyonun birinci terimi olan (a) yani bamsz deikenimizin deerinin sfr Py olmas durumunda baml deikenimiz Ynin alaca maksimum deeri, yani Y malndan alnabilecek maksimum miktar (-b) fonksiyonumuzun eim derecesini yani bir birimlik X art karsnda Yde oluacak azalmay ve (X) ise bamsz deikenimiz olan X maln gsterir. Fonksiyonumuzu izersek; Aadaki fonksiyonumuza bakarsak bte dorusunun eiminin X mal fiyatnn, Y malnn fiyatna oran olan Px Py Y 50 40 Px Py
ye eit olduunu grrz. Bu durumda bte fonksiyonu
eimi -
= 1, 25 olacaktr.
M P y
= 25
Grld gibi mallardan herhangi birinin fiyat veya ayn oranda ve ayn ynde olmamak zere ikisinin birden fiyat deitiinde bte dorusunun eimi deiecektir.
20
25
M P x
= 20
Mallardan ikisinin de fiyat ayn oranda artar veya azalrsa, bte dorusunun eimi deimeden saa veya sola kayacaktr. Ayn durum mallarn fiyatlar sabitken parasal btenin artmas veya azalmasnda da
19
geerlidir. Parasal bte artarsa bte dorusu ayn eimde kalmak zere saa, azalrsa sola kayar.
Bte fonksiyonumuza ilikin bu incelemelerimizi tamamladktan sonra imdi belli bir bte olanaklar ve sabit mal fiyatlar ile kar karya olan tketicimizin bu parasal olananda bireysel fayda maksimizasyonunu nasl oluturduunu yani, tketici dengesini Ordinal yaklama gre inceleyelim. Y Y Y Y A D B
1 2 4
ekildeki gibi bir bte kstna sahip tketicimizin bte olanaklar, 3 ve 4 farkszlk erileri zerinde olacak bir tketim bileimini gerekletirmeye yetmeyecektir.
3
da elde edebilecektir.
Tketici bu bte olana ile dilerse A noktasnn ifade ettii mal bileimi veya B noktasnn ifade ettii mal bileimini seerek 1 farkszlk erisinde ayn toplam fayday iki durumda
Fakat fayda maksimizasyonu gdsyle davranan tketicimiz bu bte olana ile D noktasnn ifade ettii tketim bileimini seecek ve 2 farkszlk erisi zerinde faydasn maksimize edecektir. Grld gibi D noktasnda farkszlk erisi bte dorusuna teet olmaktadr. D noktas hem farkszlk erisi hem de bte dorusu zerinde bir noktadr. Bir erinin herhangi bir noktasnn eimi o noktadan teet geen dorunun eimine eit olacandan D noktasnda bte dorusunun eimi farkszlk erisinin eimine yani, marjinal ikame oranna eit olacaktr. Denge noktas iin; U Px Y D X MRSY , X = = =dengenin cebirsel ifadesi olacaktr. U X Py Y Yani tketici dengesinde mallarn marjinal faydalarnn birbirine oran (farkszlk erisinin eimi), fiyatlarnn da birbirine oranna (bte dorusunun eimine) eit olacaktr. Bu durumda Kardinal yaklamn tketici dengesi koulu olan e marjinal fayda da gereklemi olacaktr. rnein; tketici dengede iken X malnn fiyat 50, Y malnn fiyat 40 ve X malnn marjinal faydas 100 ise, Y malnn marjinal faydas 80 olacaktr. Bu durumda her maln marjinal faydasn fiyatna blersek dengede e marjinal fayda nn salandn grrz.
20
U 2= 100 = X = U Y = 80 40 =2
Bu durumda denge noktasnda ikamenin sz
50 PX PY konusu olmayaca aktr.
Fakat yukardaki ekilde B noktasna bakarsak o noktada bte dorusunun eiminin, farkszlk erisinin eiminden byk olduunu grrz. Yine X mal fiyat 50, Y Px 50 = = 1, 25 ise, mal fiyat 40 olduundan Py 40 X malnn marjinal faydas 100 olduunda Y malnn marjinal faydas B noktasnda 80den fazla olacaktr. Y malnn marjinal faydasnn 100 olduunu yani farkszlk erisinin U eiminin; 100 X = = 1 olduunu varsayalm. Bu durumda; U 100 Y U 2= 100 = X < U Y = 100 = 2 ,5 B noktasnda harcanan son liralar ile Y malndan 2,5
50 PX PY 40 birim, X malndan 2 birim fayda alnmaktadr. Tketicimiz bu durumda ikame yapmaya balayacak ve Y malnn tketimini artrp X malnn tketimini azaltacak, bte dorusu zerinde D noktasnda bu ikame son bulacaktr. Dier koullar deimedii srece (Btesi, mallarn fiyatlar zevk ve tercihleri) tketicimiz tketim bileimini deitirmeyecektir. Tketici Dengesinin Deiimi Tketici dengesini incelerken tketicimizin parasal bte olanaklarnn, mallarn fiyatlarnn ve zevk ve tercihlerinin sabit olduunu varsaydk. Analizimize zaman unsurunu kattmzda bunlarn herhangi birinin zaman ierisinde deiimi tketici dengesini deitirecektir. Tketici dengesini deitirebilecek bu durumlar srayla inceleyelim. 1- Tketicinin Btesinin Deiiminin Dengeye Etkisi ekilde tketicinin parasal olanaklarnn artmas sonucu (mal fiyatlar deimediinden bte dorusunun eimi ve zevk ve tercihleri deimedii iin farkszlk erileri paftas sabit kalacandan) tketici dengesi D1den D2, D3 gibi yeni fayda maksimizasyonunu saland noktalara kaymtr.
Y Gelir Tketim Erisi D3 D2 D1
Y3 Y2 Y1
Btesi artan tketicimiz grld gibi bu bte artyla her iki maln tketimini artrmtr. Bu iki maln da tketicimiz asndan normal mal olduunu syleyebiliriz (Gelir art
X1 X2 X3
21
karsnda tketimi artrlan mallara normal mal, azaltlan mallara dk mal ad verilir). Oluan tketici denge noktalarndan geen eriye ise Gelir Tketim Erisi ad verilir.
Gelir Tketim Erisi: Tketicinin parasal olanaklarnn (btesinin) deimesi durumunda oluan yeni denge noktalarnn geometrik yeridir. Gelir tketim erisinin biimi hep yukardaki gibi olmaz. Eer mallardan birisi tketicimiz iin dk mal olsayd Gelir Tketim Erisi aadaki gibi olurdu. Tketicimiz iin X malnn dk mal olduunu varsayalm. Bu durumda bte olanaklar artan tketicimiz X malnn azaltrken normal mal olan Yyi artracaktr. ekilde grlecei zere geliri artan tketicimizin tercih sistemi bu gelir artyla deimi ve Y malna doru kaymtr.
Normal mal (Y)
Y2
D2
Gelir Tketim Erisi
Bu durum gelir artnn zevk ve tercihleri deitirmesinin bir sonucudur. Ayrca gelir deimeden de zevk ve tercihler deiebilir. Bu durumu birazdan inceleyeceiz. Gelir deimelerinin mallarn tketimi zerinde oluturaca etki Engel Erileri ile incelendiinden, Gelir Tketim Erisinden ilgili mallarn Engel Erisi elde edilebilir. Bu durumu talep esneklii konusunu incelerken greceiz.
Y1 X2
D1 X1 Dk mal (X)
2- Mallarn Fiyatlarnn Deimesinin Dengeye Etkisi Mallarn fiyatlarnn deiiminde birka farkl olaslk olabilir. Bunlar; a- Mallardan birinin fiyat sabitken, dier maln fiyat deiebilir. b- Mallardan birinin fiyat artarken, dier maln fiyat ayn oranda debilir. c- Mallardan birinin fiyat artarken, dier mal fiyat daha fazla debilir. d- Mallarn her ikisinin de fiyat ayn oranda dp, artabilir. Yukardaki olaslklardan ilk nde bte dorusunun eimi deiir. Drdnc durumda ise bte dorusunun eimi deimezken, ayn gelir deimesinde olduu gibi paralelce orijine yaklap, uzaklaabilir. imdi bu drt durumu srasyla inceleyelim:
a- Mallardan birinin fiyat sabitken dier maln fiyatnn deimesi
Y2 Y1 Y3
D1
D2 D3
Fiyat Tketim Erisi
X1 X3 X2
22
ekildeki X malnn fiyatnn dmesi sonucu tketici D1 notkasnda iken D2 denge noktasnda dengeye gelmitir. Fiyat den X malnn tketiminin X1den X2ye artmas fiyat dmesinin yaratt toplam etkidir.
Xin fiyatnn dmesinin yaratt toplam etki iki ayr etkinin birlemesiyle olumutur. Bu etkiler gelir ve ikame etkileridir. Gelir Etkisi: Tketicinin karlat mallardan birinin fiyatnn dmesi reel olarak gelir art yaratr. Tketici artan bu gelir ile fiyat den mal ve dier mallardan daha ok satn alma olanana kavuur. Buna fiyat dmesinin yaratt gelir etkisi denir. ekilde gelir etkisi nedeniyle Xin tketiminde oluan art grmek iin fiyat dmesinden sonra oluan yeni bte dorusunu artan gelir kadar sola kaydrmak gerekir. ekilde D3-D2 aras (X3-X2 aras) gelir etkisidir. kame Etkisi: Mallardan birinin fiyatnn dmesi, fiyat den mal dier mallara gre daha ucuz hale getireceinden tketicinin talebi den mal lehine deiecektir. ekilde X1-X3 aras. Hicks, gelir ve ikame etkilerini geometrik olarak yukardaki gibi incelemitir. Slutsky ise matematiksel denklemini gelitirmitir. Mallardan birisinin fiyat dier mal fiyat sabitken deitiinde ortaya kan yeni denge noktalarndan getii dnlen eriye fiyat tketim erisi ad verilir. (ekilde D1-D2den geen eri) Fiyat tketim erisinden bir maln talep erisi elde edilebilir.
b- Mallardan birinin fiyat artarken dier maln fiyatnn ayn oranda dmesi
Y
K
K1 Y1
D1
D2
Y2
Tketicinin parasal btesi (geliri) sabitken mallardan birinin fiyat (Y mal) artarken, X mal fiyat ayn oranda dtnden tketicinin reel olarak gelirinde bir art olmam, herhangi bir gelir etkisi olmadan sadece ikame etkisi gereklemitir. Tketici Ayn farkszlk erisi zerinde mallar birbirine ikame etmitir.
L1
X1
X2 L
c- Mallardan birinin fiyat artarken, dier mal fiyatnn daha fazla dmesi
Y
Y malnn fiyatnda belli bir ykselme olurken X mal fiyat daha fazla derse bu durum bir reel gelir
D1
D2 1 2 X
23
art yaratacandan tketici daha yksek bir tatmin dzeyini gsteren 2 farkszlk erisi zerine geebilecektir.
d- Mallarn ikisinin de fiyatlarnn ayn oranda artmas veya dmesi
Y
Mallarn fiyatlarnn her ikisinin de ayn oranda artmas veya azalmas durumunda nispi fiyatlar deimeyeceinden bte dorusunun eimi deimeyecek ve mallar aras bir ikame sz konusu olmayacak ve sadece reel gelir etkisiyle daha yksek yada daha dk tatmin dzeylerine ulalabilecektir.
Y1 Y2 Y3
D2 D3 D1
X1 X2 X3
3- Tketicinin Zevk ve Tercihlerinin Deimesinin Dengeye Etkisi Tketicinin zevk ve tercihlerinin deimesi tmyle tketici farkszlk erileri paftasnn mal dzleminde eksenlere doru kaymas sonucunu douracaktr.
Y1 Y2
D1
D2
1 2
ekildeki tketicimiz zevk ve tercihlerin deimesi sonucu X maln, Y malna daha ok tercih eder hale gelmi ve farkszlk erileri tmyle kayarak X eksenine yaklam, D2 noktasnda dengeye gelmitir. Btesi ve mal fiyatlar sabitken tketicimiz iin belli bir tketim bileiminde X malnn marjinal faydas Y malnn marjinal faydasna gre art gstermitir.
3
X1
X2
Bu durumda dengeye gelebilmek iin X mal tketimini artrp Y mal tketimini azaltmtr.
Burada D2 dengesinin D1 dengesine gre tketicimize daha yksek bir tatmin salayan tketim bileimi olduunu syleyebiliriz. Tketici davranlarnn rasyonel olaca varsaymnn bir sonucu olarak, mallarn fiyatlar ve btesi sabitken bir tketici tketim bileimini deitiriyorsa bunu mutlaka daha yksek bir tatmin dzeyine ulaacan bildii iin yapyordur.
24
TALEP ANALZ
Talebin ekonomik birimlerin satn alma gc ile desteklenen ve eitli mal ve hizmetlere veya retim faktrlerine ynelen satn alma istekleri olduunu biliyoruz. Bu blmde tketici birimlerin mal ve hizmetlere ynelik talebini analiz edeceiz. Yine bunu yaparken talep miktarnn hangi deikenlerin bir fonksiyonu olduunu gstererek balayalm. Talep miktar; QD, lgili maln fiyat; P, dier mal fiyatlar PD. Tketicimizin gelir dzeyi; G, tketici beklentileri B, zevk ve tercihleri; Z olduunda talebe etki eden deikenleri bir fonksiyon eklinde gsterelim: QD=f(P, PD, G, Z, B....) Talep miktar QD baml deiken ve (P, PD, G, Z, B....) ise bamsz deikenlerdir. Bamsz deikenlerin hepsinin birden analize sokulduu bir durumda baml deiken ile bamsz deikenler arasnda bir iliki analiz etmek ok kark bir durum yaratr. Burada analizimizi kolaylatrmak iin bir mikroanaliz teknii olan Ceteris Paribus varsaymnda bulunmamz gerekecektir. Talep zerinde etkili olduu dnlen deikenlerden fiyat dndaki deikenleri sabit varsayalm. Bu durumda talep miktar sadece fiyatn fonksiyonu olacaktr. QD=f(P) Dier koullar sabit iken genelde bir maln fiyat ile talep miktar arasndaki iliki ters ynl olacaktr. Yani fiyat dtke talep artacak, ykseldike talep azalacaktr. Bu durum talep kanunu olarak adlandrlr. Talep kanunu Ceteris-Paribus koullarnda geerli bir kanundur. O halde talep kanununun geerli olduu bir durumda bir maln fiyat ile talep miktar arasndaki ilikiyi analiz edelim. lgili maln Pdeiik fiyatlarndan talep edilen miktarlar gsteren talep tablosu deerlerine gre; bamsz deikenin dikey eksende, baml deikenin yatay eksende gsterildii bir dzlem oluturduumuzda talep erisi negatif eimli (azalan eimli) bir P Q 50 eri olarak karmza kacaktr. 50 5
40 10 30 30 15 20 Talep erisinin negatif eimli olmas bir maln fiyat deitiinde ortaya kan gelir 20 20 ve ikame etkilerinin bir sonucudur. Tketici dengesi incelememizde hatrlarsak bir maln 10 D 10 25
fiyat dtnde tketici gelir ve ikame etkisi nedeniyle fiyat den maln talebini 0 5 10 15 20 25 artryordu. Q Yukarda elde ettiimiz eri bir tketicinin Bireysel talep erisidir. Piyasa Talebi ise; Belirli bir piyasada bir mal talep eden tm tketicilerin o mala olan taleplerinin toplamdr.
40
P
20 15 10 5
P
20 15 10
P
20 15 10
D
1 2 3 4
D
1 2 3
D
1 3 5 7
(A) Tketicisi
(B) Tketicisi
Piyasa Talebi
25
Piyasa talebinde; bir maln fiyat dtnde o mal mevcut talep edenler talep miktarn artrrken, daha nceki fiyattan talep etmeyenlerde talep etmeye balayacaklarndan maln piyasa talep erisi daha yatk olacaktr. Talep kanunu gerei talep erilerinin genelde negatif eimli olacaklarndan bahsetmitik: ancak baz durumlarda negatif eimli olmayan talep erilerine de rastlayabilmekteyiz. Bunlar;
P D
Normal talep erisinde fiyatn deiimi talep miktarn deitirir. Fiyat deiimi D sonucu talep miktarnn deimesi ile talebin deimesi farkl kavramlardr. P P
1 3
P P2 P3 P1 P2 0 Q1
P
P1
P2 P1
Q
D2 D1
0
D3
Q1 Q2 Q3
FiyattanQ bamsz, Q 2 sabit 1bir miktarda Q talep edilen mallarn ekilde fiyat dt iin talep erisi. talep miktar deimitir (Tuz, tabut gibi) 0
Sadece tek bir Q1 Q2 0 fiyattan talep edilenQ3 Q Giffen mallara ait mallara ait talep Talep deimesi ise fiyat d faktrlerin (Ceteris-Paribus pozitif eimli talep erisi (Tam rekabet kabul ettiimiz faktrlerin) deimesinden kaynaklanr. erisi piyasasnda firma iin ayn fiyat dzeyinde gelir artarsa rn: Normal bir mal malna olan talep) daha ok talep edileceinden talep erisi saa kayar.
Talebin Sadece Fiyatn Fonksiyonu Olduu Durumda Talep Fonksiyonu:
ekildeki gibi dorusal bir talep fonksiyonunu cebirsel olarak yazarsak; QD=40-2P biiminde gsteririz. Fiyat sfr iken talep miktar 40 tr. -2 miktarn fiyattan etkileme katsaysdr. Bir birim fiyat deiimi iki
20 P
D 0
Q 40
birim miktar deitirir.
Q P
=-2 dir.
TALEBN ESNEKL
Genel olarak esneklik bir baml deikenin fonksiyonel iliki iinde olduu bamsz deikendeki deimelere kar gsterdii duyarllk olarak tanmlanr. Talep esnekliinde baml deiken olan talep miktarnn, bamsz deikenler olan, fiyat, dier mal fiyatlar, tketici gelir dzeyi gibi saysal (kantitatif) olarak llebilen deikenlere kar olan duyarll llr. Daha nceki talep fonksiyonumuzu tekrar yazarsak; QD=f(P, PD, G) gibi talebin esnekliini bu bamsz deiken asndan inceleyeceiz. Yine esneklik (duyarllk) incelememizde bamsz deikenlerin belli bir oransal (yzde) deimesi karsnda, baml deikende oluturaca oransal (yzde) deime incelenecektir. Yani deikenlerdeki deimeler mutlak deil oransal (yzde) deime olarak ele alnacaktr.
26
Talebin fiyat esnekliinde Esneklik=
Talep miktarndaki oransal (yzde) deime Maln fiyatndaki oransal (yzde) deime
eklinde yani, talep miktarndaki oransal deimenin, fiyattaki oransal deimeye oran olarak hesaplanr. Talebin dier mal fiyatlarna gre esnekliinde (apraz esneklik) ise yine baml deikenimiz olan talep miktarnn, dier mallarn fiyatndaki oransal deimeye gsterdii duyarllk olarak llr. Talebin apraz fiyat esneklii= eklinde hesaplanr. Talebin gelir esnekliinde ise gelirdeki oransal deimeye kar ilgili maln talep miktarnda oluacak oransal deime hesaplanr. imdi analizimize talebin fiyat esnekliinden balayalm. Talep miktarndaki oransal (yzde) deime Dier mallarn fiyatndaki oransal (yzde) deime
1. Talebin Fiyat Esneklii:
Q Q2 Q1 Q1 Q = P P2 P 1 P P 1
biiminde hesaplandnda talep erisi zerinde bir noktada iken o noktada fiyattaki yzde deiimin miktarda oluturaca yzde deiimi hesaplam oluruz. Bu forml ile hesapladmz esneklie talebin nokta fiyat esneklii adn veririz.
P
rnek: Talep erisi zerinde A noktasnda fiyattaki oransal deimenin miktarda yaratlm olduu oransal deimeyi hesaplayalm.
P1=50 P2=40
D
Q1=5 Q2=7
40
e= Q2 Q1 75 2 Q1 2 50 100 5 5 = = = . = = 2 P2 P 40 50 10 5 10 50 1 P 1 50 50
A noktas iin talebin fiyat esneklii 2 olacaktr. Not: Talebin fiyat esnekliinde farkl bir esneklik forml olarak Yay (Aralk) esneklii forml de kullanlr.
27
Q2 Q1 Talebin yay esneklii= Q2 + Q1 P2 P 1 bu formlle ekildeki A ve B noktalar
P2 + P 1 ortasndaki bir esneklik deeri hesaplanm olacaktr. Talep erisinde esneklik oransal olarak incelendiinden bir talep erisinde her noktada farkl esneklik deerleri olacaktr. Fakat esneklii her noktasnda ayn olan tip talep erisi vardr.
P
P1 P2 P3
e=0
e=
D e=1 D Q
Q1
P1
P2
P3
ekildeki gibi bir talep fonksiyonunda fiyat deiimi talebi etkilemiyorsa esneklik sfr deerini alr. Y=a-bx bir talep fonksiyonu olduunda (b) katsaysnn deeri sfr ise byle bir eri geerlidir.
ekildeki gibi bir talep fonksiyonunda ise tek bir fiyattan talep sz konusu ise esneklik sonsuz olacaktr.
ekildeki gibi bir ikizkenar hiperbol eklinde talep erisinde ise her fiyat dzeyinde esneklik bire eit olacaktr.
Dorusal bir talep erisinde ise yksek fiyat dzeylerinde fiyattaki belli bir deiimin miktar zerinde oluturaca nispi deiiklik kendisinden fazla olacandan esneklik 1den byk, dk fiyat dzeylerinde ise 1den kk olur.
P
e= e>1 e=1 e<1 e=0
Dorusal talep erisinde
Q P
olan talep
QD=120-2P biiminde verilmi fonksiyonunda (-2)yi gsterir.
Bunu fonksiyon eiminin tersi olarak kabul ederiz.
28
Q P = Q . P = Q . P P Q P P Q P
eitliinde
Q fonksiyondaki (-2) yi gsterir. Bir P
talep fonksiyonunda eim belli iken verilen bir fiyat dzeyinde talebin o noktadaki esneklik deeri hesaplanabilir. rnek: Talep fonksiyonu QD=40-2P olduunda P=10 ise talebin nokta fiyat esneklii; QD=40-2.10 ve QD=20 yani P=10 ise Q=20 olarak bulunur. Fonksiyonun eiminin tersi -2 olduundan;
Q P 10 20 . = -2. = =1 P Q 20 20
esneklik 1 olarak bulunur.
Talebin fiyat esneklii bir maln deiik fiyatlarndaki deimelerin talep miktar zerinde oluturaca deimeler asndan da ele alnabilir. Bu sayede deiik mallarn talep esnekliklerinin karlatrlmas mmkn olur. Mallarn talebinin esneklii zerinde etkili olan faktrler a- Mala harcanan toplam parann tketici btesindeki pay yksek ise tketici maln fiyatndaki deimelere daha duyarl olacandan ilgili maln talebinin fiyat esneklii yksek olacaktr. Tersi durumda ise esneklik dk olur. b- Bir maln ikame mallar ok ise talebinin fiyat esneklii yksek olur. Bir fiyat deimesinde bu maldan dier mallara ynelme veya dier mallardan bu mala ynelme youn olacandan fiyat deiimi karsnda talep miktarnn deimesi olduka gl olur. c- lgili maln marjinal faydas yavaa azalyorsa yine fiyat deimesinde talebi gl etkilenir. Bir fiyat dmesi maln talebini ok artrr. d- Esneklikte etkili bir dier etken ise zamandr. Fiyat dmesi zerinden geen zaman uzadka maln talebi daha ok artacaktr.
Mallarn talebinin fiyat esneklii ile mal satan iletmenin toplam geliri arasnda dorudan bir iliki vardr. Esneklii birden byk olan mallarda fiyattaki bir dme talebi daha yksek oranda artracandan iletmenin toplam geliri artar. Yine esneklii dk bir malda ise fiyat ykseltildiinde talep miktar az azalacandan toplam gelir artacaktr. Esneklik e=1 olduunda ise fiyat deiimi TRyi deitirmez. Toplam Gelir TR=P.Q dur.
P
P1
P e<1 olduunda fiyat ykseltilirse TR artar. Drlrse de azalr. e>1 olduunda fiyat drlrse TR artar. Fiyat artrlrsa azalr. D
Q1 Q2
P1 P2
P2
D O
Q2 Q1
29
2- Talebin apraz Fiyat Esneklii apraz fiyat esnekliinde, ilgili malmzn talep miktar baka bir maln fiyatndaki deimelerden ne ynde etkilenir? Bunu inceleriz. Bu bakmdan mallar tanmlarsak;
a- Tamamlayc mallar (Otomobil Benzin gibi)

lgili malmz otomobil olduunda benzin fiyatlarndaki deimeler malmzn talep miktarn ters ynde etkiler. (-) X mal talebindeki % deime Y mal fiyatndaki % deime (+)
ex.y=
olduundan e deeri (-) kar.
b- kame mallar (Et-Tavuk gibi)

lgili malmz et olduunda tavuk fiyatndaki deimeler etin talebini doru ynde etkiler. ex.y= (+) X mal talebindeki % deime Y mal fiyatndaki % deime (+) olduundan e deeri (+) kar.
c- Bamsz mallar (Buzdolab Pantolon gibi)

Mallar arasnda herhangi bir ikame veya tamamlayclk ilikisi sz konusu olmadndan apraz fiyat esneklii e=0 olur. 3- Talebin Gelir Esneklii Talebin gelir esnekliinde ilgili maln talep miktarnn tketici gelirinin fonksiyonu olduu varsaylr. QD=f(G) gibi. Buna Engel Fonksiyonu ad verilir. Bu fonksiyonun geometrik bir izimle gsterilmesine Engel Erisi ad verilir. Engel erilerini ortaya koyan iktisat Engel tketim mallarn ana gruba ayrmtr. a- Zorunlu tketim mallar (gda gibi): Gelir arttka toplam harcama iindeki oran azalan mallardr. b- Giyim, barnma harcamalar gibi gelirle yaklak ayn oranda artan mallar. c- Gelirdeki oransal arttan daha fazla oranda artan lks mallar.
Gelir Esneklii eg=
Maln talebindeki % deime Tketici gelirindeki % deime
Tketici gelirindeki artma karsnda talebi artan mallara topluca normal mallar ad verilir. Normal mallarn gelir esneklii pozitif deerli olur.
30
Talebin gelir esneklii baz zel mallarda negatif deer tayabilir. Bu mallara dk mal ad verilir. Bu mallarda tketicinin geliri arttnda talebinde azalma grlr. Engel erisi negatif eimli olur.
Q
Q2
Not: Engel erileri Erisinden elde edilir.

e>1 zorunlu mallar Lx mallar
Gelir
Tketim
Q1
0<e<1
e<0 dk mallar
G1
Fiyat Tketim Erisinden Talep Erisinin Elde Edilii Tketici dengesinde bir maln fiyat, dier koullar sabit iken (ceteris-paribus) deitiinde oluan yeni tketici denge noktalarndan getii dnlen eriye Fiyat Tketim Erisi adn vermitik. Sadece bir maln fiyatnn deimesinin tketici dengesinde oluturaca deiiklik ve fiyat deien maln talebinde oluabilecek deiiklik, fiyat deien maln nasl bir mal olduuna gre farkllklar gsterecektir. rnein; tketici dengesinde bir maln fiyat dtnde fiyat den maln dier mal ile ikamesi youn olabiliyorsa fiyat den maln talebi daha fazla artacaktr (ikame etkisi nedeniyle). Yok eer fiyat den maln ikamesi yoksa veya daha fazla tketmek toplam fayday artrmayacaksa (tuz gibi) bu durumda fiyat den maln talebinin artmas beklenmez. Bu durumu iki ayr ekille inceleyelim.
31
Tavuk
Tavuk
T1 T2
D1
D2
T1 T2 FTE
D1 D2
Fiyat Tketim Erisi
E1
E2
Et
E1 E2
Ekmek
Mallarn Talep Esneklii ile Satc Toplam Geliri Arasndaki liki Bir maln sat sonucu elde edilen toplam gelir. TR=P.Q biiminde ifade edilir. Bu durumda maln fiyatndaki deimelerin talep miktarnda oluturabilecei deiiklik (talebin fiyat esneklii) toplam geliri etkileyecektir. rnein: e>1 olduunda fiyattaki deimeler miktar daha fazla oranda etkilerken, e<1 olduunda daha az etkileyecektir. e=1 olduunda ise fiyat deiimi toplam geliri etkilemeyecektir.
Tavuk fiyat sabitken et fiyat dtnde oluacak gl ikame etkisiyle etin talebi daha fazla artacaktr. Ayn bte ile tketici tavua harcad toplam paray azaltacandan ete harcanan toplam para artm olacaktr. Etin fiyatndaki dme ete harcanan toplam paray artrd iin etin talebinin esneklii e>1 olacaktr.
Bu kez ekmek fiyatndaki dme gelir etkisi ile tavuk tketimimizi artraca iin ayn bteye sahip tketici tavua daha ok para harcam olacandan ekmee harcanan para azalmtr. Fiyat den bir mala harcanan toplam para azalyorsa e<1 olacaktr.
P1
e<1 olduunda fiyat artrlrsa toplam gelir artar
P1 P2
e>1 olduunda fiyat drlrse toplam gelir artar D
P2 Q1 Q2
Q1
Q2
32
III- RETM, RETM TEORLER, RETC DENGESNN OLUUMU ve ARZ ANALZ
retim dar anlam ile eitli girdileri bir araya getirerek mal ve hizmetlerin meydana getirilmesi faaliyetidir. Geni anlam ile retim ise her trl fayda yaratma faaliyetidir. Bu anlamda drt ayr fayda yaratma faaliyeti sz konusudur. 1- ekil Faydas: Mallarn fiziksel yaplarn veya kimyasal bileimlerini deitirerek yeni rnler meydana getirme faaliyeti ile yaratlan faydadr. Ksaca imalat ile yaratlan faydadr. 2- Yer Faydas: Mallar bol miktarda bulunduu yerlerden az bulunduu veya hi bulunmad yerlere ulatrarak tketime sunma sonucu yaratlan faydadr. Ksaca tama faaliyeti ile yaratlan faydadr. 3- Zaman Faydas: Mallar bol bulunduu dnemlerde saklayarak az bulunduu veya hi bulunmad dnemlerde tketicilere sunarak yaratlan faydadr. Ksaca saklama veya stoklama faaliyeti ile yaratlan faydadr. 4- Mlkiyet Faydas: Mallar tketicilere satarak onlarn fayda grmesini salama faaliyetidir. Ksaca sat faaliyetleri ile yaratlan faydadr. retim incelememizde yine daha nce bahsettiimiz mikroiktisadi analiz tekniklerini aynen uygulayacaz. Yani nce bir retim fonksiyonu oluturup ilgili deikenleri tanmlayp, daha sonra retime etki eden faktrlerden dierlerini sabit varsayp tek bir faktrn deiiminin retim zerindeki etkilerini inceleyeceiz. Baml deikenimiz retim miktar, bamsz deikenlerimiz ise retimde kullanlan girdiler olacaktr. Bu incelemede varsaymlarmz; a- Sadece bir tane deiken girdi vardr. b- Dier tm girdilerin kullanm miktar sabittir. c- retim miktar deiken girdinin fonksiyonudur. d- Deiken girdi ile dier girdiler her oranda birletirilip retime sokulabilir. Bu varsaymlar altndaki incelmemize Ksa dnemli retim analizi yada Marshall analizi ad verilir. Bu arada retime ilikin dnemleri tanmlamada yarar vardr. a- ok Ksa (Pazar-Piyasa) Dnemi: retimde hibir girdinin deitirilmesinin ve retimin artrlmasnn mmkn olmad ancak elde hazr bulunan mallarn satna imkan veren bir dnemdir. Bu sre her mal iin deiebilen bir sredir. rnein: Tarmsal rnlerde iki hasat dnemi arasnda bir dnemde retim hibir ekilde artrlamaz. Hasat sonucu elde edilen rn ertesi hasat dnemine kadar sabittir. Ancak rnn sat yaplabilir. Bir ok tarm rnnde bu sre bir yl bulmaktadr Fakat bir konfeksiyon iletmesinde retim birka gn ierisinde yeni girdiler kullanlarak artrlabilir. Burada ok ksa dnem bir gn kadar ksa olabilmektedir. b- Ksa Dnem: Yine her retim biimi iin deiebilen bu dnemde, retimde baz girdilerin (deiken girdi adn verdiimiz emek, hammadde gibi) miktarnn artrlarak retimin bir miktar artrlabildii ancak bina, byk tehizat gibi sabit girdilerin
33
ierisinde retimin kapasite snra kadar
deitirilemedii ve mevcut artrlabildii bir dnemdir.
kapasite
c- Uzun Dnem: Mevcut retim tesisinin ve teknolojisinin deitirilebildii, kapasitenin artrlabildii; hibir sabit girdinin olmad bir dnemdir. retim incelememizde nce ksa dnemli bir retim analizi yapacaz. retim miktarna; Q ve girdilere de; V dersek; retim Fonksiyonu Q=f(V1,V2Vn) eklindedir. Burada V1 tek deiken girdimiz (rnei; emek) olsun. Tek deiken girdinin kullanm miktarnn art karsnda retimin art seyrini analiz edelim. Tanm: - Toplam Fiziki rn (TPP): Belli miktarda deiken girdi ile salanan toplam retimi gstersin (retim fonksiyonumuzun baml deikeni Q) - Ortalama Fiziki rn (APP): Deiken girdi bana salanan rndr. Toplam retimin deiken girdi miktarna blnmesi ile bulunur.
APP =
TPP biiminde hesaplanr. V1
- Marjinal Fiziki rn (MPP): Deiken girdi miktarnn bir birim artrlmasnn toplam fiziki rnde yaratt arttr. MPP=
TPP biiminde hesaplanr. V1
imdi Ksa Dnemli retim ncelememize Geebiliriz. Elimizde igc dndaki tm girdilerin sabit olduu ve kapasitesinin deitirilemedii bir retim iletmesi olsun. Burada sfr deerinden balayarak sadece igcn artrp retimi kapasite snrna kadar ulatrmaya alalm. i saysn artrdka elde ettiimiz retim verileri aadaki gibi olsun. V1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 TPP 0 20 50 90 120 140 150 150 140 MPP 0 20 30 40 30 20 10 0 -10 APP 0 20 25 30 30 28 25 21,3 17,5
Grld gibi ksa dnemde iletmenin maksimum retim kapasitesi 150 birimdir. Bu retime ulamak iin deiken girdimizi artrmaya baladmzda retimde iblm ve uzmanlama sonucu marjinal rn nce artmaktadr.
Bu durum ortalama rn de artrmaktadr. Fakat dier girdilerin (bina, makine gibi) sabit olmas sonucu artan deiken girdi belli bir yerden sonra (3. iiden sonra) retime daha az katk yapabilmekte ve marjinal verim azalmaktadr. Burada azalan verimler yasas iletemeye balamaktadr. Verim gittike azalmakla beraber 6. iiye kadar devam etmekte ve toplam rn azalarak ta olsa artrmaktadr. 7. iinin ise retime
34
hibir katks yoktur. 8. ii de ar deiken girdi retime zarar vermektedir. Marjinal rn negatif olmutur. Toplam rn fonksiyonu aadaki gibi, nce artarak artan, sonra azalarak artan ve maksimum deerinden sonra azalan bir eri olacaktr. Ortalama rn APP=
TPP olduundan toplam rn erisi zerinde herhangi bir V1
noktada ortalama rn deeri, toplam rn deerinin o noktadaki deiken girdi miktarna blnmesi ile bulunur.
TPP D
TPP C
Bu durumda toplam rn erisi zerindeki bir noktay orijine birletiren dorunun eimi (tan as) ortalama rn deerini verir. Ortalama rn D noktasna kadar artp daha sonra azalacaktr.
Yine toplam rn erisine herhangi bir noktada izilen teetin eimi toplam rn erisinin o
noktadaki
eimini
yani
TTP i V1 TTP V1
vereceinden teetin eimi marjinal rn deerini gsterir. Teetin eimi
APP MPP APP max. APP=MPP
arttka marjinal rn MPP=
artyor demektir. MPP (C) noktasnda maksimum olacaktr. (F) noktasnda ise MPP sfr deerini alr. Yani MPP sfr ise TPP maksimumdur.
APP
0 MPP
kapasitedir.
Yine D noktasnda MPP=APP olmutur. Ksa dnemde ortalama rnn maksimum olduu nokta tam kapasite kullanm noktasdr. Bu noktadan sonraki noktalar ar kapasitedir ve ortalama rn azaltr. Bu noktadan nceki noktalar ise atl
Toplam fizik rn fonksiyonu verildii taktirde tam kapasiteyi salayan deiken girdi miktar matematiksel olarak hesaplanabilir.
35
rnek: Q=-V3+12V2+63V biimindeki TPPV fonksiyonunda APPv=MPPv olur? (Tam kapasite girdi kullanm dzeyi) zm: APP = V TPP V V = V 3 + 12V V = 3V 2 2 + 63 = V 2 + 12V + 63 tr. ka ii kullanldnda
MPP = V
dTPP V dV
+ 24V + 63 tr.
Ortalama ve marjinal fiziki rn fonksiyonlarn birbirine eitlersek; -V2+12V+63=-3V2+24V+63=2V2-12V=0 2V-12=0 V=6 deeri bulunur. V=6 olduunda MPP ile APP eittir. Deiken girdi miktar 6 iken ortalama rnn maksimum olduunu buluruz. Dier bir yol ise ortalama fiziki rn fonksiyonunu maksimum yapan V deerini bulmaktr. APP ve MPP fonksiyonlar APPnin maksimum olduu dzeyde birbirine eit olmaktadr. APPyi maksimum yapan V deeri ayn zamanda APP=MPP dzeyindeki V deeri olacaktr. Ortalama rn fonksiyonunun trevini alp, sfra eitlediimizde maksimum dzeyindeki V deerini bulmu oluruz. d ( APP ) V dV = d ( V 2 + 12V + 63) dV = 2V + 12 = 0 V=6
retim incelememizde bu kez tek deiken girdi deil de ayn anda btn girdilerin deiken olduunu varsayalm.
Bu kez yeni incelememiz iin varsaymlarmz;

a- retimde sadece iki girdi kullanldn (V1 ve V2 gibi) varsayalm. b- V1 emek, V2 sermaye girdisi olsun. c- Girdilerin srekli olarak birbirleriyle ikamesi mmkn olsun. retimde sadece iki girdinin kullanld ve bu iki girdinin de deiken olduu bir durumda, ayn toplam rn miktarn salamaya imkan veren girdi bileimlerinin, iki girdi
36
iin izilmi bir girdi dzlemindeki geometrik yerlerini birletiren erilere ern erisi ad verilir. Ern Erilerinin zellikleri 1- Ern erileri zerindeki her nokta eit retim dzeyini gsterir. 2- Eriler orijinden uzaklatka daha yksek retim dzeyini gsterirler. 3- Ern erileri birbirlerini kesemezler. 4Tek girdi ile retimin A gerekletirilemeyecei varsaym altnda F E ern erileri eksenleri de kesemezler. B
C D
300 200 100
V2
V2 V2 V2 V2
5- Ern erileri girdiler aras ikame yapld varsaym altnda srekli negatif eimli olurlar.
V1 V1 V1
V1
V1
6- Ern erileri genellikle orijine gre dbkey bir yapda olurlar. Bunun nedeni azalan marjinal teknik ikame oran varsaymdr. Birazdan bunu inceleyeceiz. Girdiler aras ikamede drt ayr durum
sz konusu olabilmektedir. Bunlar: a- Girdiler aras ikamenin azalan oranda olmas (Azalan marjinal teknik ikame oran durumu)
V2
V2 V2 V2 V2
A B E C
D
300 200 100
ekildeki gibi bir ern erisi zerinde ayn retim dzeyini korumak koulu ile V2 girdisi eit miktarlarda azaltldnda retimin ayn kalabilmesi iin V1 girdisi artan oranda artrlacaktr. Burada kullanm artrlan V1 girdisinin marjinal verimi gittike azalrken (azalan verimler yasas gerei), kullanm azaltlan V2 girdisinin marjinal verimi gittike artacaktr. Dolaysyla ayn retimi koruyabilmek iin her defasnda azaltlan bir birim V2ye karlk daha fazla V1 kullanlmas gerekecektir.
V1 V1 V1
V1
V1
Marjinal Teknik kame Oran: Ayn retim dzeyini salamak, yani ayn ern erisi zerinde kalmak kouluyla iki girdi arasndaki deiim oranna verilen addr.
MRTS =
V2V1
Kullanmndan vazgeilen girdi miktar kame edilen girdi miktar
V2 V1
dir
Bu oran yani= verecektir.
V2 ern erisi zerindeki herhangi bir noktann eimini V1
37
Ern erisi zerinde sol yukardan sa aaya doru hareket edildike eim azalacandan MRTS srekli azalacaktr. V V
2 1
b- Girdiler aras ikamenin mmkn olmamas durumu
V2 (Un)
200 100
Girdilerden biri un ve dieri de su olduu varsaym ile ekmek retildiini dnelim. Bu durumda ancak girdilerin belli oranda birletirilmesi retim salamaya imkan vereceinden bu oran bozulamaz. Yani girdiler birbirlerine ikame edilemez.
V1 (Su)
c- Girdiler aras ikamenin sabit oranda olmas ve tam ikame durumu
V2 (fuel-oil) 2 1
Girdiler baz retimler iin sabit oranda ve birbirleriyle tam ikame edilebilirler. rnein; Bir termik santralde stmada kullanlabilir bir birim fuel-oilin yerini iki birim kmr alabiliyorsa bu durumda azaltlan her birim fuel-oil iin iki birim kmr kullanlarak retim srdrlebilir. Yada tercih olarak tek bana bir girdi de kullanlarak ayn retim yaplabilir.
V1 (kmr)
d- Girdiler arasnda artan oranda ikame olmas durumu
V2
V2 V2 V2
Girdiler aras ikamenin artan oranda olabilmesi iin, bir girdinin daha fazla kullanldka veriminin her defasnda artyor olmas gerekir.
MRTS =
V 2V1
V2 gittike artar. V1
V1
V1 V1
V1
E rn erileri zerinde her nokta farkl bir teknolojiyi gsterir. ktisadi anlamda teknoloji, belli bir retimi mmkn klan girdi bileimi olarak tanmlanr. E rn erisi zerinde her nokta farkl bir girdi bileimini temsil ettii iin ayn retim farkl
38
teknolojilerle gerekletirilebilir. Tabi burada en uygun teknolojinin hangisi olduu sorunu ortaya kacaktr. En uygun girdi bileimi yani teknoloji seimi iki girdinin fiyatlar oranna bal olacaktr. E rn erisi zerinde bir noktada iken girdilerin birbirine gre kullanm oranlarn bozmadan her iki girdiyi de artrdmzda retimin artaca kesindir. Ancak art hznn girdilerin art hzndan daha fazla veya daha az m olacan bilemeyiz. Bu durum bizi lee gre getiri kavramn aklamaya gtrr. lee Gre Getiri: Bir maln retiminde geerli olan teknoloji (yani girdilerin birbirine oran) sabit kalmak koulu ile girdi miktarlar artrldnda retimin hangi hzla artacan belirleyen bir kavramdr. Girdiler V1 V2 10 20 20 40 30 60 40 80 50 100 Sabit Getiri retim Art 200 300 100 400 100 500 100 600 100 Artan Getiri retim Art 200 320 120 480 160 680 200 950 270 Azalan Getiri retim Art 200 280 80 340 60 375 35 400 25
Girdi miktarlar artrldnda retimin art hz ayr durumda gerekleebilir; 1- lee gre sabit getiri 2- lee gre artan getiri 3- lee gre azalan getiri Girdileri birbirine oran sabit kalmak kouluyla belli miktarlarda artrdmzda, retim eit aralklarla artyorsa sabit getiri, artarak artyorsa artan getiri, azalarak artyorsa azalan getiri durumu sz konusudur. lee gre getirinin llmesinde Coob-Douglas fonksiyonundan yararlanlr. Q = A.L K tipindeki fonksiyonda L ve Knin st katsaylar toplam 1 ise lee gre sabit getiri, 1den bykse artan getiri, 1den kk ise azalan getiri durumu olur. rnek: Q= 4 L0,5 K 0,5 ise sabit getiri Q= 4 L0,7 K 0, 4 ise artan getiri Q= 4 L0,3 K 0,6 ise azalan getiri vardr.
Tekrar e rn erileri ve uygun teknoloji seimine dnelim. E rn erisi zerindeki herhangi bir noktann eiminin o noktadaki marjinal teknik ikame oranna
MRTS =
V 2V1
V2 eit olacan sylemitik. Bu ayn zamanda o noktadan V1
geen teetin eimi demektir.
39
V2
V2 V2
A B
Bu durumda
MRTS =
V 2V1
V2 deeri o noktadaki V1
iki girdinin marjinal fiziki rnlerinin birbirine oranna eit olacaktr. ki girdinin o noktadaki marjinal fiziki rnleri birbirine eit ise bir girdideki azalma ile dier girdideki art miktarlar ayn olacak ve eim bir olacaktr. O halde marjinal teknik ikame orann yani e
V1 V1
V1 rn erisinin eimini u ekilde de yazabiliriz.

TTP
V2 V1 MRTS = = V2V1 TTP V1 V2
yani marjinal teknik ikame oran girdilerin marjinal
rnlerinin birbirine oranna eit olacaktr. Hangi girdi bileiminin en uygun olaca girdi fiyatlarna baldr demitik. O halde girdi fiyatlar ile firmann maliyet olanaklarn analiz edelim. Firmann Maliyet Kst Emaliyet Dorusu: Belli bir maliyetle (firma btesi ile) iki girdiden alnabilecek maksimum bileim noktalarnn geometrik yerine verilen addr. rnein; Firmann maliyet olana C= 1000 birim TL. V1 girdisinin fiyat.........................r1= 50 birim TL V2 girdisinin fiyat.........................r2= 40 birim TL olsun. Bu durumda tm maliyetle V1 girdisi alnmak istenirse.
V1 =
C 1000 = = 20 adet alnabilecek, yine tm maliyetle V2 girdisi alnmak r1 50 C 1000 = = 25 adet alnabilecektir. r2 40
Ortaya kan doruya e maliyet dorusu adn veririz. ki girdinin de kullanm durumunda e maliyet kst; C=r1.V1+r2.V2 olacaktr.
istenirse de;
V2 =
V2
C
r2
= 25
0
C r1
20
= 20
V1
40
Buradan e maliyet dorusu fonksiyonunu elde edebiliriz. V2 girdisini baml deiken haline getirelim.
r2.V2=C-r1.V1=V2= fonksiyondur.
C r1 V1 eklini alr. Elde ettiimiz fonksiyon Y=a-bx tipinde bir r2 r2
C , bamsz deiken V1in deeri sfr iken fonksiyonun alabilecei en r2 r1 yksek deeri, fonksiyonun eimini gsterir. O halde e maliyet dorusunun eimini r2
belirleyen ey girdilerin fiyatlarnn birbirine orandr. Bu oran deiirse eim deiir. r1=50den 40a derse eim
50 40 =1,25 ten, = 1 e deiecektir. 40 40
V2
Ancak girdi fiyatlar oran deimeden firmann maliyet olanaklar deiirse bu kez e maliyet dorusunun orijine gre konumu deiecektir.
25
20
25
V1
imdi de retici dengesinin oluumunu (yani belli bir parasal olanakla maksimum retimin nasl gerekletirildiini) ve ayn zamanda en uygun teknoloji seiminin nasl olutuunu e rn erisi ve e maliyet dorusu ile birlikte inceleyelim.
retici Dengesi in Varsaymlarmz. a- Firmann maliyet olanaklar sabittir. b- Girdilerin fiyatlar sabittir. c- Teknoloji sabittir.
ekildeki gibi bir emaliyet dorusuna sahip firmamzn parasal olanaklar 300 birimlik retimi gsteren ern erisi zerinde girdi kullanmaya yetmeyecektir. Firma bu maliyetle dilerse A noktasnn ifade ettii girdi bileimini veya B noktasnn ifade ettii girdi bileimini seerek 100 birimlik retimi yapabi-lir.
V2
A D B V1 V1 V1 300 200 100
V2 V2 V2 0
V1
41
Fakat retim maksimizasyonu gds ile davranacak olan firma bu maliyet olana ile D noktasnn ifade ettii girdi bileimini seerek 200 birimlik retimi temsil eden ern erisi zerinde retimini maksimize edecektir. te bu bileim en uygun teknoloji olacaktr. Grld gibi D noktasnda emaliyet dorusu ern erisine teet olmaktadr. D noktas hem ern erisi zerinde hem de emaliyet dorusu zerinde bir noktadr. Bir erinin herhangi bir noktasnn eimi, o noktadan teet geen dorunun eimine eit olacandan D noktasnda emaliyet dorusunun eimi, ern erisinin eimine, yani marjinal teknik ikame oranna eit olacaktr. TPP V2 V1 r1 MRTS D = = = dengenin cebirsel ifadesi olacaktr. TTP V1 r2 V V 2 1 V2 Yani, retici dengesinde girdilerin marjinal fiziki rnlerinin birbirine oran (ern erisinin eimi), fiyatlarnn da birbirine oranna (e maliyet dorusunun eimine) eit olacaktr. rnein: retici dengede iken V1 girdisinin fiyat 50 ve V2 girdisinin fiyat 40 ve V1 girdisinin marjinal fiziki rn 100 ise, V2 girdisinin marjinal fiziki rn 80 olacaktr. Bu durumda dengede girdilere harcanan son lira ile eit marjinal fiziki rnler elde edilmi olacaktr. TPP 2= 100 50 = V1 r1 = TPP V2 r2 = 80 40 =2
Bu durumda denge noktasnda ikame olmayaca aktr. Bu nokta en uygun teknoloji seimi noktasdr. Oysa yukardaki ekle bakarsak, B noktasnda emaliyet dorusunun eiminin, r1 50 = = 1, 25 iken ve V1 girdisinin ern erisinin eiminden byk olduunu yani r2 40 marjinal fiziki rn 100 iken V2 girdisinin marjinal fiziki rn 80den fazladr. V 2nin marjinal fiziki rnn 100 olduunu varsayalm. TPP V1 TPP V2 = 100 100 =1 olduu durumda, 2= 100 50 = TPP V1 r1 < TPP V2 r2 = 100 40 = 2 ,5 B
noktasnda harcanan son liralar ile V2 girdisinden 2,5 birim, V1 girdisinden 2 birim marjinal fiziki rn elde edilmektedir. reticimiz bu durumda ikame yapmaya balayacak, V2nin kullanmn artrp, V1in kullanmn azaltacak, emaliyet dorusu zerinde D noktasnda bu ikame son bulacaktr. Bu bileim belli bir parayla gerekletirilen en yksek retim ve en uygun teknolojik bileim olacaktr.
42
retici Dengesinin Deimesi retici dengesinin deimesi iin koul gerekir.
V2
V2
V2
D1 D1 D2 D3 D3
D2 D1
D3
Maliyetlerin artmas sonucunda denge noktasnda deime
V1
Girdilerin birinin fiyatnn deimesi sonucunda denge noktasnda deime
V1
Teknoloji deimesi sonucu denge noktasnda deime
V1
Genileme Yolu: E rn erileri ve girdi fiyatlar sabitken deiik maliyet olanaklarna gre ortaya kan retici dengelerinin geometrik yeridir.
V2
Genileme Yolu
V2
Genileme Yolu
V2
Genileme Yolu
retici dengesini ve retici davrann analiz ettikten sonra imdi de retici davrannn bir dier boyutu olan arz konusunu incelemeye geelim.
Burada retim lei bydke her iki girdi kullanm da birbirine yakn oranlarda artrlmtr. Firmann teknoloji seimi deimemitir.
V1
0
Burada ise firma retim lei arttka emek youn teknolojiye ynelmitir.
V1 0
Burada ise firma retim lei bydke sermaye youn teknolojiye ynelmitir.
V1
ARZ ANALZ Arz: reticilerin belli bir piyasada belli bir dnemde mal ve hizmetleri satma istek ve arzularna verilen addr. Arz Fonksiyonu: Bir mal veya hizmetin arz ile bunun miktarn etkileyen faktrler arasndaki ilikiye arz fonksiyonu ad verilir. Arz Miktar: Qs, ilgili maln fiyat:P, dier mallarn fiyat: PD Faktr fiyatlar: Pf, Teknoloji: T, Vergiler V, Devletin snrlamalarna: K, Sbvansiyonlara S dersek Qs=f(P, PD, Pf, T, V, K, S) biiminde bir arz fonksiyonu yazabiliriz.
43
Burada ilgili maln fiyat dndaki deikenleri Ceteris-paribus kabul edersek arz fonksiyonu; Qs=f(P) eklinde yazabiliriz.
P Bu fonksiyonda arz miktar baml, fiyat ise bamsz deikendir. Arz Kanunu S1 gerei arz miktar fiyatla doru ynlS iliki ierisindedir. Arzn sadece fiyatn fonksiyonu P Qs 2 olduu durumda byle bir ilikinin nedeni azalan verimler kanunudur. 40 10 5 30 20 10 20 30 15 40 Maln fiyatndaki artlar arzn artrrken, azallar azaltr. Fakat fiyat artmadan da 20 10 0 5 10 15 20 Q
arz artyorsa bu dier bamsz deikenlerdeki deimelerin bir sonucudur deriz.
Toplam (Piyasa) Arz Erisi, bireysel (firma) arz erilerinin yatay olarak toplanmas yoluyla bulunur.
P S
15 10
S
15 10 15 10
10 13
15 18
25 31
X firmas
Y firmas
Piyasa Arz
Arz fonksiyonlar daha nce talep fonksiyonunda bahsettiimiz gibi ters fonksiyonlardr. Yani bamsz deiken dikey eksende, baml deiken ise yatay eksende gsterilmek zere izilirler. Y=a+bx tipinde fonksiyonlardr. Q=10+2P gibi bir fonksiyonda +2 arz fonksiyonun duyarllk katsaysdr. Baml deiken olan arz miktarnn bamsz deiken olan fiyattan etkilenme derecesini gsterir. Fiyattaki her birim deime arz miktarn 2 birim artrr. Arz Esneklii Arzn esnekliinde genellikle arzn fiyat esneklii hesaplanr. lgili maln fiyatndaki belli bir oransal (yzde) deime karsnda, arz miktarnda oluacak oransal (yzde) deiim incelenir. Q es= Miktardaki % deime Fiyattaki % deime = Q P P = Q2 Q1 Q1 P2 P 1 P 1
biiminde hesaplanrsa arzn nokta fiyat esneklii bulunur. Ayn talepte olduu gibi arzda da yay esneklii hesaplanabilir. Fiyat esneklii her noktasnda sabit olan tip arz erisi vardr.
44
Bunun dnda kalan arz erilerinde ise her noktann esneklii farkl olacaktr.
P
P2
P
S
e=0 P1 P
e=
S e=1
40
Esneklii her noktasnda sfr olan arz erisi Qs=40 gibi bir fonksiyondur. Ya da Y=a+bx gibi bir arz fonksiyonunda b katsaysnn deeri sfrdr Q e= Q P = Q Q . P P =
Q
Orijinden kan tm arz erilerinin esneklii daima 1e eit olacaktr
Esneklii sonsuz olan, sadece tek bir fiyattan arz olan arz erisi
Q P . P Q
olduundan ve
Q P
arz fonksiyonun duyarllk
P katsaysn vereceinden fonksiyonu verilmi bir arz erisinde belli bir fiyattaki esneklik deeri bulunabilir.
rnein: Arz fonksiyonu Qs=10+0,5P gibi olsun. P=20 ise arzn esneklii katr?
P
S P2 P P1
zm: Qs=10+0,5.20 e=0,5. ise; Qs=10+0,5.40 Qs=30 e=0,5.

Q1 Q2 Q
Qs=20
20 = 0,5 olur. P=40 olduunda arz esneklii 20 40 20 = = 6,6 olacaktr. 30 30
45
IV- PYASA DENGES ANALZ

Piyasa, alc ve satclarn kar karya geldii her trl ortama verilen addr. Burada mal piyasalarn incelediimizden, bir mal veya hizmeti satmak arzusu ile arz edenlerle, sz konusu mal ve hizmeti satn almak iin talep edenlerin tm piyasay oluturur. Yani piyasada, piyasa talebi ve piyasa arz kar karya gelir. Alnp satlan mallarn farkllama derecesine ve alc ve satc saysna gre piyasalar farkl isimler alrlar. Piyasada alc says ok fazla ise alclar ve satc says ok fazla ise satclar fiyat etkileyemez. Yine ok sayda firma varsa ve sattklar mal homojen ise fiyat zerinde belirleyici olamazlarken, firma mallar farkllatrldka fiyatlar zerinde firmalarn belirleyicilii artar. Bu anlamda piyasalar iki temel gruba ayrlr; 1- Tam Rekabet Piyasas: ok sayda alc ve satcnn olduu ve alnp satlan tm mallarn homojen olduu piyasadr. 2- Eksik Rekabet Piyasalar a- Tekel piyasas: ok sayda alc karsnda tek satcnn olduu ve maln homojen ve yakn ikamesinin olmad bir piyasadr. b- Monopson piyasas: Homojen bir mal satan ok sayda satc karsnda tek alcnn olduu bir piyasadr. c- Monopolc (tekelci) rekabet piyasas: ok sayda satc ve alcnn olduu fakat her firma malnn belli llerde dierlerinden farkllatrlm olduu bir piyasadr. d- Oligopol: Az sayda satc ve ok sayda alcnn olduu mallarn homojen veya farkllatrlm olduu bir piyasadr. e- Oligopson: ok sayda satc karsnda az sayda alcnn yer ald bir piyasadr. f- Dopol: Sadece iki satc karsnda ok sayda alcnn olduu bir piyasadr. g- Dopson: Sadece iki alc karsnda ok sayda satcnn yer ald bir piyasadr. h- ki yanl tekel: Bir satc ile bir alcnn kar karya geldii bir piyasa yapsdr. Burada tam rekabet koullarnda piyasada fiyat oluumunu ve deiimini inceleyeceiz. Tam Rekabet Piyasalarnn zellikleri a- Atomize olma zellii: Bu zellikten, bu piyasada alc ve satclarn saysnn ok fazla olduu anlalr. Alc ve satclarn miktar snrl ise rekabet tam olmayacaktr. nk byle bir durumda snrl saydaki alc ve satc bir araya gelip anlaarak piyasada oluan fiyat etkileyebilecektir. Alc ve satc says ok olduunda ise piyasada oluan fiyat her alc ve satc iin veri olacaktr. b- Homojenlik zellii: Bu zellik tam rekabet piyasasna arz edilen belirli bir mal veya hizmetin tm birimlerinin ayn kalitede ve ayn grnmde olmasn gerektirir. Bu durumda da her satcnn mal ayn olduundan farkl fiyatlar uygulanmamas gerekir.
46
c- Mobilite zellii: Bu zellik alclarn satclarn, mal ve hizmetler ile retim faktrlerinin hibir ek maliyete katlanmadan tam bir hareket (piyasa giri-k) serbestliine sahip olmalar anlamn tamaktadr. d- effaflk zellii: Bu zellik piyasadaki tm alc ve satclarn olup bitenler konusunda tam bilgi sahibi olmalarn gerektirmektedir. Bu zellikler sonucunda tam rekabet piyasasnda belirli bir maln sadece bir tek fiyat olurken, alclar bu fiyattan sz konusu mal almaya, satclarda satmaya raz olurlar. Tam rekabet piyasasnda fiyat piyasa arz ile piyasa talebinin kar karya gelmesi sonucu oluur. Buna denge fiyat ad verilir. Piyasa arz ve talep fonksiyonlar verildiinde denge fiyat ve denge miktar bulunabilir.
P
S P D
Piyasa arz fonksiyonu: QS=5+2P ve Piyasa talep fonksiyonu QD=30-3P ise denge fiyat ve miktar ka olur? Dengede S=D olacandan; 5+2p=30-3p ve 5p=25, P=5 olur. Bulduumuz denge fiyatn arz ve talep fonksiyonundan herhangi birinde yerine koyarsak;
S=5+2.5=15 olarak denge miktarn buluruz.
Bu denge arz ve talep erileri deimedike (ceteris-paribus) deimeyecektir. Tam rekabet piyasasnda toplam piyasa talebini oluturanlar iinde mal denge fiyatnn stnde bir fiyatta da olsa alabilecek kiilerin olduu bir durumda, bu kiiler de oluan denge fiyatndan mal satn alarak avantaj elde ederler. Elde edilen bu avantaja tketici rant ad verilir. Piyasa arz ve talep fonksiyonlar verildiinde tketici rant geometrik olarak hesaplanabilir. Yukardaki arz ve talep fonksiyonlar geerli olsun;
P
10 Tketici rant
Taral alan toplam piyasada elde edilen tketici rant toplamn gsterir. genin alan rant toplamn vereceinden; Tketici rant=
15.5 = 37,5 birimdir. 2
D
10
retici rant 15 30
Tam rekabet piyasasnda yine bir mal daha dk fiyatla da olsa satabilecek olan satclar oluan piyasa fiyatndan sat yaparak retici rant elde edeceklerdir. (izgili alan) Dengede yine retici rant da hesaplanabilir.
47
Tam Rekabet Piyasasnda Denge Fiyat ve Miktarnn Deimesi Tam rekabet piyasasnda denge fiyat ve fonksiyonlarnda oluacak deimelerle deiebilir. miktar, piyasa arz ve talep
1- Talep Sabitken Arzn Deimesi P S3

P3 P1 P2
2- Arz Sabitken Talebin Deimesi P

S
S1 S2 D
P3 P1 P2 D2 D1 D3
Q3 Q1 Q2
0 Q
Q3 Q1 Q2
3- Arz ve Talebin Ayn Oranda Artmas P S1

P1
4- Arz Artarken Talebin Ayn Miktarda Azalmas P

S1 S2 P1 P2
S2
D2 D1 0
Q1 Q2
D2
D1
Q1
Arz ve talepte oluacak farkl miktardaki kaymalarda ise kaymann iddetine bal olarak denge fiyat ve miktar farkl farkl deiebilecektir.
48
Piyasa Dengesinde Dnemler Analizi (A. Marshall) Piyasada talepte oluan deiimler karsnda arzn gsterecei tepki zamana bal olarak deiecektir. 1- ok Ksa (Piyasa-Pazar) Dnemi P S Piyasa dneminde arz miktar sabittir. Bu dnemde talep arttnda retim artrlamaz. Sadece fiyat artar. Arz esneklii sfrdr. e=0 D2 D1 0 Q1 2- Ksa Dnem P S Q Bir talep art karsnda en ok fiyat ykselmesi bu dnemde grlr.
P2 P1
P2 P1 D2 D1 0 Q2 Q1 Q
Ksa dnemde talep art karsnda reticiler ellerindeki retim kapasitesini deitirmeden mevcut kapasiteyi daha youn kullanmak suretiyle retimi bir miktar artrabilirler. Arzn esneklii sfrdan byk ancak 1den kk olacaktr. 0<e<1
3- Uzun Dnem P S P2 P1 D1 0 Q2 Q1 D2 Q
Uzun dnemde talep art karsnda reticiler ellerindeki retim olanaklarn geniletip kapasiteyi artracaklardr. Ayrca ilgili maln retimine yeni firmalarda girebileceklerdir. Bu durumda fiyat art karsnda arz ok artacak ve esneklik yksek olacaktr. Bir talep art karsnda en az fiyat ykselmesi bu dnemde grlr.
49
rmcek A Teoremi Burada kullanlan varsaym; inceleme konusu olan bir maln talebinin deimesi durumunda arzn uzunca bir sre sonra buna uyum gstermesidir. Bu nedenle bu teorem aklanrken rnek mal olarak tarm rnleri ele alnr. nk tarmda retim karar verildiinde rn ancak uzun bir sre sonra elde edilir. Yani t gibi bir dnemdeki talep t dneminin fiyatnn fonksiyonu iken, bu dnemdeki arz (t-1) dneminin fiyatnn fonksiyonudur. QDt=f(Pt) iken QSt=f(Pt-1) Tarm rnlerinin talebi incelendiinde bu rnlerin taleplerinin fiyat esnekliklerinin farkl farkl olaca grlr. Meyvelerin fiyat esneklii genelde sebzelerin fiyat esnekliinden byk olurken, arznda da sebzelerin arznn fiyat esneklii meyvelerin bir ounun arznn fiyat esnekliinden yksektir. rnein: Patatesin talep esneklii, elmann talep esnekliinden dk iken, muhtemelen arz esneklii daha yksek olacaktr. Bu yzden birka farkl varsaymla teoremi inceleyeceiz. 1- Arz ve Talebin Ayn Esneklie Sahip Olduu Bir Tarm rn Piyasas
P S P2 P1 D2 D1 0 Q1 Q2 Q
t dneminde arz S ve talep D1 olsun. Maln fiyat P1 ve arz ve talep miktar Q1 dir. Herhangi bir nedenle talebin artarak D2 haline geldiini dnelim. Bu tarm rnnn arz Q1de sabit kalacandan fiyat P2ye kacaktr. Bir sonraki dnemde reticiler bu fiyat veri alarak arzlarn bu fiyata gre yapacak ve miktar Q2ye kacaktr. Talep D2 iken Q2 kadar mal piyasada P1 fiyatndan alc bulabilecek ve fiyat tekrar P1e decektir.
Eer piyasaya dardan bir mdahale olmazsa bu sre byle devam edip gidecektir. Esneklikleri bu biimde olan bir tarm rn piyasasnda devlet tarafndan mdahale edilip ertesi dnemin fiyat nceden deklere edilerek dengeye yneltilebilir. Ya da retim miktar snrlanabilir. 2- Talep Erisi Arza Oranla Daha Esnek (Yatk) Olursa:
P
P2 P4 P3 P1
D1 0
Q1 Q3 Q2
D2
Bu durumda fiyat ve miktar dalgalanmalar gittike klecek ve kendiliinden istikrarl dengeye yneli olacaktr. Piyasaya devlet mdahalesine gerek kalmayacaktr.
50
3- Arzn Talebe Oranla Daha Esnek (Yatk) Olmas:
P S
P2 P4
Bu durumda dengeden gittike uzaklaan hareketler gerekleecek, yine devlet mdahale etmezse denge kurulamayacaktr.
P1 P3 P5
Q3 Q1
D1
D2
Q2 Q4
Baz Tarmsal rnlerin Fiyatlarnn Belirlenmesinde Devlet Etkisi (King-Kanunu)-(Bolluk Paradoksu) Tarmda daha fazla rn elde edilen yllarda haslatn daha az , daha z rn elde edilen yllarda ise haslatn daha ok olacan ileri sren King Kanunu u cmle ile zetlenir: iyi rn kt haslat, kt rn iyi haslat salar. Bunun nedeni genelde tarm rnlerinin talebinin fiyat esnekliinin 1den kk olmasdr. Bunu bir ekille daha iyi grebiliriz.
P
S1 S2 P1 P2
Toplam gelir TR=P.Q ile hesaplanr. Arz S1 olduunda satclarn elde ettii toplam gelir TR=P1.Q1 kadardr. Herhangi bir nedenle rnn bol yetitii bir ylda arz S2 haline geldiinde toplam gelir TR=P2.Q2 kadar olacaktr.
e<1 Arz artnca fiyat daha ok derken talep edilen miktar az artacandan toplam haslat azalacaktr.
D 0
Q1 Q2
Devlet bu gibi durumlarda reticiyi korumak amacyla parite fiyat denen bir fiyat belirleyerek (taban fiyat) sz konusu rnn fiyatnn asgari seviyesini belirleyebilir.
51
Taban Fiyatlar
P
Arz fazlas P0 P1 E
Taban fiyatnn piyasa denge fiyatnn altnda belirlenmesi durumunda piyasada kendiliinden oluacak denge fiyatna klmas iin bir engel olmadndan hibir etki grlmeyecektir. Ancak taban fiyatlarnn denge fiyatnn stnde belirlenmesi nemli ve balayc bir etki yaratacaktr.
D 0
Q1 Q0 Q2
Dengenin stnde belirlenen taban fiyat arz fazlas yaratr. Bu fazlalk destekleme almlar politikas ile devlet tarafndan alnmaz ise retici zarar grr. Devletin alm yapmad bir durumda reticilerin bazlar mallarn satabilirler. Tavan Fiyatlar
S1
PE P1 E
Devlet bazen tketiciyi korumak iin tavan (azami) fiyat belirler. Bu fiyat denge fiyatnn altnda bir fiyattr. Bu durum talep fazlas yaratr. Eer devlet bu durumda reticileri sbvanse ederek arzn talebi karlayacak bir dzeyde artrlmasn salamaz ise muhtemelen karaborsa oluacaktr. Devlet reticileri sbvanse ederek arz S1 haline getirirse talep edilip de bulunamayan mal olmayacaktr.
Talep fazlas Q1 Q0 Q2
D Q
Tavan Fiyatlar ve Karaborsa Fiyat likisi
P P2 P0 P1 0 K
E L
Devlet tavan fiyat P1 olarak belirleyip reticileri de sbvanse etmezse arz Q1 kadar olacaktr. Talep Q2 kadar olup talep fazlas oluur. Talep fazlasna ramen fiyatlar yasal olarak ykselemez. Burada satclar Q1 kadar maln tamamn yasal piyasada satmak yerine karaborsada satarlarsa, bu kadar miktar mal tketiciler tarafndan P2 fiyatndan talep edilecektir.
Q1 Q0 Q2
Bu durumda karaborsaclar (P2,K,P1,L) alan kadar karaborsa kazanc elde edeceklerdir.
52
V- KISA ve UZUN DNEMDE FRMA MALYETLER

A- Ksa Dnemde Maliyet Fonksiyonu Ksa dnemde firmann retimde kulland girdilerin byk bir blm deimez bir nitelik tar (Bina, byk makine, ara-gere, kira, faiz, amortismanlar, idari personel ayl gibi). Baz maliyet eleri ise retim miktarna bal olarak deikenlik gsterir (iilik, hammadde, enerji, bakm-onarm giderleri gibi). Firma ksa dnemde bir takm sabit ve deiken olmak zere ak maliyetlere katlanr. Bunun yan sra firma tarafndan retimde kullanlan fakat bir parasal deme yaplmayan firmann kendine ait kaynaklar varsa ayrca rtk bir maliyete katlanmas sz konusudur. Ne kadarlk bir rtk maliyete katland ise bu kaynaklarn baka alanlarda deerlendirilmesi ile elde edilebilecek olan frsat maliyeti ile llr. Bu yzden firmalarn muhasebe kr ile rtk maliyetleri de hesaba katan ekonomik kr farkl kavramlardr. - Muhasebe Kr: Toplam Gelir-Toplam Ak Maliyetler iken - Ekonomik Kr: Toplam Gelir-(Toplam Ak + rtk Maliyetler) dir. Normal Kr ise firmann toplam gelirinin, ak ve rtk maliyetler toplamna eit olmasdr. Normal kr elde den bir firma, tm ak maliyetlerinin yan sra, kendisine ait kaynaklarn frsat maliyetini de kurtarm ancak bunun zerine kamam demektir. Yani ekonomik anlamda kr sfrdr. Sadece muhasebe anlamnda kr grlr. Ksa dnemde firmann toplam maliyet fonksiyonunu yazarsak; TC= Toplam Maliyetleri, (V1.r1+V2.r2+......Vn.rn)= kullanlan deiken girdi maliyetlerini, T: Teknolojiyi, K: Ksa dnemdeki sabit Maliyetleri, N: rtk maliyetleri gsterdiinde; TC=f(V1.r1+V2.r2+......Vn.rn,K,T,N) eklinde yazabiliriz. Ksa dnemde teknoloji, rtk maliyetler, sabit maliyetler deimez kalacandan toplam maliyet retim miktarna bal olarak deiken maliyetlerin deimesi ile deiebilecektir. Ksa dnemde girdi miktar arttka, yani retim arttka toplam maliyet artacak, azaldka azalacaktr. O halde toplam maliyet retim miktarnn fonksiyonu olacaktr. TC=f(Q) eklinde yazabiliriz. TC=aq2+bq3+dq+e gibi bir fonksiyonda (e) sabit maliyetleri (aq2+bq3+dq) ise deiken maliyetleri gsterecektir. Ksa dnemli retimde nce artan marjinal verimlilik, sonra azalan marjinal verimlilik sz konusu olacandan,retilen her ek birim nce daha ucuza sonra daha pahalya mal olmaya balayacaktr. Bu nedenle toplam maliyet erisi nce azalarak artarken belli bir dzeyden sonra artarak artmaya balayacaktr.
53
imdi firmann ksa dnemli toplam maliyet fonksiyonunun elerini inceleyelim. 1- Toplam Sabit Maliyetler (TFC): Firmann retimi ne olursa olsun katlanmak zorunda olduu harcamalarn tmne verilen addr.
TFC
Toplam sabit maliyetler retim miktarndan bamsz bir maliyeti oluturur ve yatay eksene paralel bir doru eklinde gsterilir.
TFC
TFC 0 Q
2- Toplam Deiken Maliyetler (TVC):
TVC TVC
Firmann belli bir retimi gerekletirmek iin kulland deiken girdilerin maliyetini gsterir. retim miktarna bal olarak deien maliyetlerdir. Ksa dnemli retimde nce artan, sonra azalan marjinal verimlilik varsaym nedeniyle nce azalarak artan, sonra artarak artan bir eri biiminde gsterilir.
Q
3- Toplam Maliyet (TC): Sabit ve deiken maliyetlerin toplamdr.
TC
TVC TVC TFC TFC
Toplam maliyet erisi, toplam deiken maliyet erisinin, toplam sabit maliyetler dzeyinden balatlmas ile elde edilir. retim srecinde toplam deiken maliyetler nasl bir seyir izliyorsa, toplam maliyetlerde de ayn seyri izleyecektir.
Q
ORTALAMA MALYETLER
1- Ortalama Sabit Maliyet (AFC): Ortalama sabit maliyet, toplam sabit maliyetin retim miktarna blnmesi ile bulunur. Birim bana sabit maliyettir. AFC = TFC Q retim miktar arttka birim bana sabit maliyetler srekli azalacaktr.
54
Ortalama sabit maliyet erisi yatay eksene yaklaan bir hiperbol eklindedir. retim miktar ne olursa olsun sfr deerini alamaz.
AFC
2- Ortalama Deiken Maliyet (AVC): Birim bana den deiken maliyet anlamna AFC gelir. Toplam deiken maliyetlerin retim miktarna blnmesi ile bulunur. Toplam deiken maliyetlerin ksa dnemde nce 0 Q azalarak sonra artarak artmas nedeniyle, ortalama deiken maliyet nce azalp sonra artacaktr.
AVC =
TVC
TVC3 TVC2
TVC ile hesaplanr. Q

TVC D B C
Ortalama deiken maliyet, toplam deiken maliyet erisi zerindeki (c) noktasna kadar azalmakta, daha sonra artmaktadr. Yani orijinden kan dorunun toplam deiken maliyet erisine teet olduu noktada ortalama deiken maliyet minimum deerdedir.
TVC1
Q1
Q2
Q3
AVC
tan=
a b
ortalamann deerini
AVC
gsterir. O halde toplam deiken maliyet erisini orijine birletiren dorularn eimi ortalamay verir.
Q1
Q2
Q3
55
3- Ortalama Maliyet AC (Ortalama Toplam Maliyet): Her retim dzeyinde toplam maliyetin retim miktarna blnmesi ile bulunur.
TC TC A TC
Q1
Q2
Q3
AC AC
Q1
Q2
Q3
AC =
TC Biim olarak yine AVC grnmnde olacaktr. Q
4- Marjinal Maliyet (MC): retimi bir birim artrabilmek iin katlanlmas gereken ek maliyettir. Ksa dnemde marjinal maliyetin sabit maliyetle bir ilikisi yoktur. Deiken maliyetteki arta eit bir seyir izler. MC = TC Q Toplam maliyetteki deiimin retim miktarndaki deiime blnmesi
ile bulunur. Ksa dnemli retimin zellii nedeniyle nce artan sonra azalan verimler grleceinden, marjinal maliyet nce azalp sonra artacaktr. Marjinal maliyet
MC =
TC , toplam maliyet erisinin her hangi bir noktasnn eimini verecektir. Bu Q
56
nedenle toplam maliyet erisine deiik noktalarda teetler izersek teetlerin eimi bize marjinalin seyrini gsterir. TC TC TVC C E D TVC (E) noktasnda AVC minimumdur. (D) noktasnda ise (AC) minimumdur. (MC) ise (C) noktasna kadar azalp daha sonra artmaya balar. MC (E) noktasnda AVCye ve (D) noktasnda ACye eit olur.
0 AC AVC MC MC
Q AC
(D) noktas minimum noktasdr.
ACnin
AVC
Marjinal maliyet ve ortalama maliyet erilerinin U biiminde olmasnn nedeni deien verimler ilkesidir.
Not: Ksa dnemli toplam maliyetlerin rtk maliyetleri de kapsad varsaylr. 0

Q1 Q2 Q3
Ksa Dnemde Kapasite Kullanm a- Tam kapasite: Ksa dnemde ortalama retim maliyetinin minimum olduu dzeyde retimde bulunulmas durumudur. b- Atl (Eksik) Kapasite: Tam kapasite retiminin altndaki retim dzeyidir. c- Ar Kapasite: Tam kapasite retiminin stndeki retim dzeyidir. d- Maksimum Kapasite: Firmann ksa dnemde mevcut tesisleri ile retebilecei en yksek retim miktardr.
AC Tam Kapasite
AC Maksimum Kapasite
Atl Kapasite 0
Q1 Q2
Ar Kapasite
Q3
57
B- Uzun Dnemde Maliyetler Firmalar uzun dnemde, ksa dnemde deimez olan bir takm maliyet elerini deitirerek (bina, makine, ara-gere, teknoloji) daha byk retim kapasitesine geebilirler. Bir retimi daha byk lekte gerekletirmek balangta maliyeti drr. Bu duruma lek ekonomileri ad verilir. lek Ekonomileri: retim leindeki art tasarruflara veya maliyet avantajlarna verilen addr. nedeniyle firmann salad
lek ekonomileri uzun dnemde ortalama maliyetleri azaltr. Uzun dnemde lek ekonomilerinin ortaya kmasna ve maliyetlerin azalmasna yol aan faktrler iki grupta toplanr. 1- Gerek lek ekonomisi a- retimde emein iblm ve uzmanlamas b- Teknolojik avantajlar c- Sat ve pazarlama avantajlar 2- Parasal lek ekonomisi a- Hammadde fiyatlarnda daha ucuza alma ile salanan avantajlar b- Dk faizle finansman avantajlar c- Daha ucuza reklam d- Dk tarifeli tama gibi parasal iskontolardr. Negatif lek Ekonomileri: Ynetim etkinliinin kaybolmas, israf ve denetimsizlik sonucu bymeye bal maliyet artlardr. (Disekonomi)
AC
MC AC MC AC
MC
AC
LAC
Uzun dnem ortalama maliyet erisi (LAC) ksa dnem ortalama maliyet erilerine teet geen eridir. Uzun dnem marjinal maliyet erisi (LMC) retim kapasitesinin bir birim artrlmas sonucu toplam maliyetteki deiimi gsterir.
Q Uzun dnemde iletme lei bydke birim maliyetler nce azalr (lek ekonomileri iler). Fakat ar byk bir kapasitede ise ynetsel etkinliin zayflamas nedeniyle maliyetler artar. Bu nedenle uzun dnem ortalama maliyet erisi (LAC) (U) biiminde olur.
58
letmelerde bymenin yan sra maliyetleri dren baka faktrler de vardr. Bunlar iki ana balkta toplayabiliriz. 1- sel ekonomiler 2- Dsal ekonomiler sel ekonomiler; iletme retim yaptka bilgi beceri ve deneyim art ile maliyetlerini drebilir. letme bymeden de oluan bu maliyet dmeleri renme sonucudur. Bu durum renme erileri ile analiz edilir. Dsal ekonomilerde ise; firmalarn faaliyetlerini etkileyen ancak firmann faaliyetlerinin dndan gelen kazan ve kayplar sz konusudur. Dsal ekonomilerde ikiye ayrlr. a- Pozitif Dsallklar: 1- Satn alnan yar ilenmi mamullerden salanan avantajlar 2- Uzmanlam igc temini sonucu salanan avantajlar. 3- Satn alnan hizmetlerden salanan avantajlar 4- Altyap tesis ve hizmetlerinden salanan avantajlar (Kamusal dsallklar) 5- Baka bir retim faaliyetinin dolayl olarak salad yararlar b- Negatif Dsallklar: Endstrinin bymesi sonucu artan firmalarn birbirlerine verdikleri zararlar veya baka bir retim faaliyetinden kaynakl dolayl zararlardr. Dsallklar uzun dnem ortalama maliyet erilerini ykseltip, alaltabilirler.
59
VI- PYASALARDA FRMA DAVRANILARI

A- TAM REKABET PYASASINDA FRMA DAVRANII
Daha nce tam rekabet piyasasndan bahsederken bu piyasada belirli bir maln sadece bir tek fiyat olacan gerek alclar ve gerekse satclarn bu fiyat veri kabul edeceklerini sylemitik. yleyse tam rekabet koullarnda maln arz eden bir firmann davrann ve gelir erilerini inceleyelim.
P S P D 0 Q 0 Q D=AR=MR
Tam rekabeti firma piyasada oluan fiyat veri kabul edip tm rnn bu fiyatla piyasaya arz eder. Alclarda bu rn piyasa fiyatndan talep ederler. Bu nedenle tam rekabet piyasasnda bir firmann malna olan talep sonsuz esneklikte olur. Firma yksek fiyat uygulamak isterse malna olan talep sfr olur. Alclar ise daha dk bir fiyat neremeyeceklerinden fiyat drmesine gerek yoktur. Bu piyasada rn tek fiyattan satlaca iin firmann toplam haslat TR=P.Q ile hesaplanr. Ortalama haslat AR=
TR olduundan Pye eit olacaktr. Q TR P.Q = = P olacaktr. Q Q
Yine marjinal haslat MR=
Satlan her birim ayn fiyattan satlacandan TR orijinden kan bir doru eklinde olacaktr. P=MR olduundan TRnin eimini P belirleyecektir.
TR
P1>P2>P3
TR1 TR2 TR3
TR1deki fiyat TR2dekinden, TR2 deki fiyat da TR3dekinden byktr. TR eimi sabit bir doru olduundan TR eimi ile hesaplanr. Q TR=a.q ise MR=a olur. TR=P.Q olduundan MR=P dir.
60
imdi de maliyet erilerini de analize sokarak tam rekabeti bir firmann ksa dnemdeki kr analizini yapalm. Toplam kr TP= TR-TC dir.
TR TC A E
B C D
TC TR
A ve B noktalarnda baaba durumu vardr. Q2 retim dzeyine kadar ve Q4 retim dzeyinden sonra toplam zarar sz konusudur. Q3 retim dzeyinde ksa dnemde toplam kr maksimumdur. Marjinal maliyet (MC) ile marjinal haslat (MR) nin, MCnin pozitif eimli olduu ksmnda eit olduklar Q3 dzeyinde marjinal kr sfr ve toplam kr maksimumdur. Ksa dnemde toplam kr (P,H,C1,D1) drtgeninin alan kadar olacaktr. Ortalama kr ise C1, D1 aras kadardr. Ortalama kr AP=ARACdir.
0 AC AR MR P H
Q1
Q2
Q3 Q4
Q AC
C1
MC
D=AR=MR
D1
Q1
Q2
Q3 Q4
Tam rekabette ksa dnemde maksimum toplam kr saland durumda firma ar kapasite durumundadr. retim ortalama maliyet erisinin artyor olduu bir yerde gerekletirilmektedir. Firma ekonomik kr ile almaktadr. Ksa dnemde tam rekabeti firmann krn maksimum yapan retim dzeyi, toplam maliyet ve toplam haslat fonksiyonlar yardm ile bulunabilir. TC=q3-12q2+51q+20 TR=30 q biiminde olsun. Buradan marjinal maliyet ve marjinal fonksiyonlarn elde ederek kr maksimumlatran retim dzeyi bulunabilir. TC=q3-12q2+51q+20 ise MC=3q2-24q+51dir. TR=30q ise MR=30 dur. MR=MC maksimum kr salayan retim miktarn vereceinden; 30=3q2-24q+51 3q2-24q+21=0q2-8q+7=0 q=7 olarak bulunur. haslat
61
Tam Rekabette Uzun Dnem Firma Dengesi Tam rekabet piyasaya serbest girie imkan veren bir piyasa trdr. Ksa dnemde bu piyasada ekonomik kr ile alan iletmeleri gren dier reticiler bu piyasaya girmek isterler ve girebilirler. Bu durumda piyasa arz artar ve rn fiyat der. Ta ki ekonomik kr sfr oluncaya kadar bu eilim srer. Fiyat dp ekonomik kr sfr olduunda tam rekabeti bir firma ortalama maliyet erisinin minimum noktasnda normal kr elde ettii bir duruma gelir. Bu durumda, ksa dnemde ekonomik kr elde eden ve ar kapasite ile alan firma, normal kr durumunda tam kapasite ile alr hale gelir. Uzun dnemde fiyatlar maliyetin minimum noktasna eit olunca ar kapasite ile alan yksek maliyetli firmalar bu fiyattan sat yapmak zorunda olduklarndan tam kapasite dzeyine gelmek zorundadrlar. Piyasa fiyat veri olduundan uzun dnemde piyasada firmalar bu fiyatla retim yapabilecek lekte bir firma haline geleceklerinden, uzun dnemde bu fiyatn stnde bir maliyetle retimde bulunan kk lekli ve ar byk lekli firmalarda ortalama maliyeti bu fiyata eit olan bir bykle ekilmek zorunda kalacaklardr. Yani btn firmalar ayn lee ulaacaklardr. Uzun dnemde tam rekabet piyasasnda sadece normal kr elde edileceinden btn retim faktrleri ancak frsat maliyetleri kadar bir gelir elde edecektir. Yani tam rekabet piyasasnda uzun dnemde bir giriimci baka bir firmada ynetici olarak altnda ne kazanacaksa ancak onu kazanr. Btn retim faktrleri tam ve etkin olarak kullanlr. Faktrlerin retimler aras yer deitirmesi toplam retimi artrmaz. Kaynak kullanm optimal dzeye ulamtr.
S1 S2
P P1 P2
MC LAC AC D1.AR1.MR1 D2.AR2.MR2
P1 P2
Q1
Q2
Q2
Q1
Tam Rekabette Ksa Dnem Firma Arz Erisi Daha nce arz erisi analizimizde ksa dnemde Azalan Verimler Kanunu nedeniyle arz erilerinin pozitif eimli olacaklarndan bahsetmitik. Ksa dnemde her ek birimi retmenin maliyeti artacandan fiyat arttka arzn artabileceini ve dtke de arzn azalacan grmtk. imdi tam rekabet koullarnda maln arz eden bir firmann fiyat deiimi karsnda arz davrann grelim.
62 P S1 S2 S3
AC AVC MC
P P1 P2 P3
Ksa Dnem MC Arz Erisi AC AVC D=AR=MR1 K D=AR=MR2 D=AR=MR3
P1 P2
D
P3 0 Q2 Q2 Q1
Tam rekabet koullarnda maln arz eden bir firma iin fiyat veridir. Maln piyasada oluan fiyattan arz etmek zorundadr. Fiyat P 1 olduunda Q1 kadar arz ederek krn maksimize edecektir. Fiyat piyasa arznn artmas sonucu P2ye dnce Q2 kadar arz ederek, bu fiyat dzeyinde firma sabit maliyetlerinin bir ksmn kurtaramayacak ve toplamda zarar edecektir. Ancak bu fiyat deiken maliyetlerin zerinde olduu iin retimi durdurmayacaktr. Fiyat P3 dzeyine indiinde retimi Q3 dzeyine gerileyecek ve bu dzey firmann arz edebilecei en alt fiyat dzeyi olacaktr. P3 fiyat dzeyinde firma ancak deiken maliyetlerini kurtarabiliyor, sabit maliyetlerin tamam kadar zarar ediyordur. Burada firma retimi durdurursa zaten sabit maliyetleri kadar zarar olacandan retim yapmann anlam olmayacaktr. Bu nedenle ekildeki K noktas firmann kapama noktasdr. Firma bu noktann zerindeki fiyat dzeylerinde MC=MR eitlii noktalarnda arzda bulunacaktr. Firmann ksa dnem arz erisi MC erisinin AVC stnde kalan ksm olacaktr. Firmann kapama noktas ise P=AVC (minimum) olacaktr.
B- MONOPOL PYASASI
Monopol piyasasnda bir maln tek satcs sz konusu olduundan, piyasa talebi monopolc firmann malna olan taleptir. Yani, monopolc firma azalan eimli piyasa talebi ile kar karyadr. Monopol homojen bir maln tek satcsnn olduu ve satlan maln yakn ikamesinin olmad bir piyasadr. Monopol Piyasasnn zellikleri a- Tek satc, ok sayda alc, b- Homojen olan bir mal c- Piyasaya baka firmalarn giriinin engellenmi olmas d- Alclarn tam bilgi sahibi olmalar Monopol Yaratan Nedenler a- Yasal nedenler: Pazar imtiyaz, patent haklar gibi. b- Ekonomik nedenler: retim leinin sadece tek firmann faaliyetine olanak tanmas (doal tekel), yerleim stnlkleri, hammadde kaynaklarnn denetimi gibi nedenlerden dolay baka firmalarn giriinin mmkn olmamas. c- Fiili nedenler: Birlemeler yoluyla oluan tekeller (Kartel, Trst gibi).
63
Monopolde Firma Analizi Monopolc Firmann Gelir Erileri: Monopolc firma negatif eimli piyasa talebi ile kar karya olduundan belirledii bir fiyattan belirli bir miktar satar. Eer fiyat drmesi toplam haslatn artracaksa fiyat drerek daha ok satma giriiminde bulunur. Kar karya olduu piyasa talep erisinde esneklii bir (1) olduu dzeye kadar fiyat drerek daha ok satma giriiminde bulunur. Esnekliin bir olduu fiyatta toplam haslat maksimuma ular. Bu fiyat dzeyinin altnda esneklik birden kk olacandan, fiyat drp daha ok sattnda toplam haslat azalr. Sonuta monopolcnn gelir erileri aadaki gibi olacaktr.
AR, MR, TR, D, P, e>1 P e=1 e<1 TR max
Tam rekabeti firma maln sabit bir fiyattan satt iin toplam haslat (TR=P.Q) orijinden kan bir doru eklindeydi. Oysa monopolde daha ok satmak iin fiyat drmek gerekeceinden TR erisi parabol eklinde olacaktr. Yine belirli bir fiyattan belli bir miktar sattnda ortalama haslat sat fiyatna eit olacandan talep erisi D=AR olacaktr. Daha ok satmak iin fiyat drmek gerekeceinden marjinal haslat MR negatif eimli ve esneklik e=1 oluncaya kadar pozitif deerli olacak, e=1 iken MR=0 ve TR maksimum olacaktr. e<1 olduu fiyat seviyelerinde ise MR negatif deerli olacaktr. MR=P[1MR=0 olur.
MR
Q
a 2
1 ] e
dir ve e=1 olduunda
Monopolcnn talep fonksiyonundan, marjinal haslat fonksiyonu elde edilir. Yukardaki ekilde marjinal haslatn sfr olduu retim miktar, talebin maksimum olduu miktar olan ann yars kadar (
a ) dr. 2
Talep fonksiyonunda bamsz deiken P iken, marjinal haslat fonksiyonunda bamsz deiken Qdur. D=120-4P biiminde bir piyasa talebi ile kar karya olan monopolcnn marjinal haslat fonksiyonu MR=30-0,5 Q eklinde olacaktr. Yine marjinal haslat toplam haslat fonksiyonunun herhangi bir noktasna izilen teetin o noktadaki eimini vereceinden toplam haslat fonksiyonu verilir ise marjinal haslat fonksiyonu bulunabilir. Marjinal haslat toplam haslat fonksiyonun trevine eit olacaktr.
P MR, 30
D=AR 0 60 MR 120 Q
64
Monopolde Firma Dengesi
Monopolde kr maksimizasyon koulu yine tam rekabette olduu gibi MC=MR olduu retim dzeyinde retim TR yapmaktr. TC TC ekildeki QX retim dzeyinde toplam kr maksimumdur. Ksa dnemde monopolde X B toplam kr maksimumlatran retim dzeyi firmann atl kapasite ile A Y alt bir dzeydir. Ayn maliyetlerle alan bir tam rekabeti firma olsayd ksa dnem dengesinde marjinal maliyetlerin TR fiyata eit olduu q2 dzeyinde 0 retimde bulunacak ve P1 fiyat Q uygulanacakt. Tekelci firma kr maksimizasAR MR yonu salad dzeyde fiyat marjinal D, P maliyetten byktr. Buna monopol TC P MC gc ad verilir ve ile formle P MC edilir. X PX MCnin fiyata eit olduu q2 AC dzeyi monopolcnn kar karya Y olduu piyasa talep erisinde P1 esneklii 1den kk olduu bir D=AR nokta olduu iin monopolc bu fiyat QX Q2 Q1 asla uygulamak istemeyecektir. 0 Q Monopol piyasasna giri engelli olduundan bu durum uzun dnemde de deimeyecektir. Bu durumun sonucu olarak monopol piyasasnda kaynak kullanm dzeyi tam rekabete gre daha etkinsiz olacaktr. Uygulanan fiyat da tam rekabete gre her zaman daha yksek olacaktr. Tam rekabette uzun dnemde ekonomik kr ortadan kalkarken, monopolde ksa dnemde kr var ise uzun dnemde de ekonomik kr var olacaktr. MR Monopolde Fiyat Farkllamas Monopolc piyasa talep erisi ile kar karya olduu iin malna bir fiyat koyduunda tm maln bu fiyattan satmaktadr. Ancak alc kitle ierisinde bu mal daha yksek fiyat seviyelerinde de olsa alacak birileri vardr. Fiyat farkllatrmas: Monopolcnn maln talep eden byk kitle ierisinde birbirinden farkl alm gcne sahip tketicilerin olduu bir durumda, ayn mal alm gc yksek olanlara daha yksek fiyattan satmasyla fazladan bir haslat elde etme durumudur.
65
Fiyat farkllatrmas yapabilmek iin 4 temel koul vardr: 1- Piyasann blml olmas (lks semt, fakir semt gibi) 2- Bu blmler farkl talep esnekliine sahip olmaldr. Talep esneklii dk olanlara yksek fiyat uygulanr. 3- Piyasalar ayrmann maliyeti, fiyat farkllatrarak elde edilecek ek geliri amamaldr. 4- Maln ucuz olan piyasadan alnp, pahal olan piyasada tketilmesini engelleyen yasal veya ekonomik kstlar olmaldr (rnein; elektrik meskenlere daha ucuz, iyerlerine daha pahal satlr. Ancak meskenlerden hat ekerek iyelerlerinde kullanmak yasaktr).
C. MONOPOLC (TEKELC) REKABET PYASASI

Monopolc Rekabet Piyasasnn zellikleri a- ok sayda satc firma ve alc vardr. b- Satclarn mallar farkllatrlmtr. Bu farkllatrma gerek veya grnte farkllatrma olabilir. Mallarn rakiplerine gre daha ok farkllatran firmann malna olan talebin esneklii azalr. c- Piyasaya girite herhangi bir kst yoktur. d- Piyasada eksik bilgi oluur. Bu piyasann en nemli zellii birbirleriyle tam olarak ikame edilebilen mallar reten firmalara ayr ayr monopolc gc kazandran farkllk imajnn tketici gznde yaratlm olmasdr. Bu farkllk imaj marka, reklam, renk, koku, grnm, desen, ambalaj vs. gibi unsurlarla yaratlmaktadr. Trkiyede deterjan piyasas buna en gzel rnektir. Tekelci rekabeti firmann malna olan talep erisi ayn tekelci firmann talep erisi gibi azalan eimlidir. Deiik firma mallarnn ikame edilebilir olmas nedeniyle esneklii tekelciye gre daha yksektir. Yine bu piyasada kr maksimizasyonu MC=MR koulu ile salanr. Tekelci rekabeti firmann ksa dnem dengesi tekelciden farkszdr. Sadece uzun dnemde farkllk sz konusudur. Uzun dnemde bu piyasada ayn tam rekabetteki gibi ekonomik kr ortadan kalkmaktadr. Bunun nedeni ise piyasaya giriin ayn tam rekabetteki gibi serbest olmasdr. Bu nedenle tekelci rekabeti iin ksa dnem denge analizi ekli izmeyeceiz. Monopolcnn denge analizine tekrar baknz.
66
Monopolc Rekabette Uzun Dnem Dengesi
LMC LAC PX P1 D
D=AR=MR
AR=D
Monopolc rekabette uzun dnemde retim P=LAC olduu dzeyde yaplmakta ve ekonomik kr ortadan kalkmaktadr. Firma ekonomik kr elde etmemesine karn, tam rekabeti bir firmann uzun dnem dengesi ile karlatrldnda retim miktar daha az (atl kapasite) ve uygulanan fiyat daha yksektir.
QX MR
Q1
Tam rekabet koullar geerli olsayd, yani mallar homojen olsayd firma P1 fiyatn uygulayp Q1 kadar retecekti. Fakat firmalar mallarn farkllatrarak kendi mallarna zg bir talep erisi yarattklarndan ve bu talep erisi de azalan eimli olduundan dolay, tam rekabetle kyaslandnda kaynak kullanmnda yine etkinsizlik ortaya kacaktr.
D- OLGOPOLDE FRMA DENGES

Oligopol ve dopol piyasalar monopolc rekabet piyasasnda firma saysnn az olmas sonucu olaan piyasalardr. Yani bu iki piyasa monopolc rekabet piyasasnn alt piyasalar durumundadr. Bu nedenle haslat ve maliyet erileriyle denge analizi incelemesinde pek farkllk yoktur. Sadece bu piyasalarda baz zel durumlar geerlidir. imdi bunlar inceleyelim. Oligopol: Birbirini etkileyebilecek kadar az sayda satc firma ile ok sayda alcnn kar karya geldii piyasa trdr. Alnp satlan mallar birbirini ikame edebilen farkllatrlm mallar olabilecei gibi, homojen de olabilir. rnein; Trkiyede oligopolistik bir piyasa zellii gsteren imento sektrnde firma mallar homojendir. Yine oligopolistik bir piyasa zellii gsteren bira sektrnde ise firma mallar farkllatrlmtr. Bu piyasada alclar birbirlerini etkileyemezken, satc kararlar birbirini etkiler. Oligopolde firmalar fiyat belirlerken genellikle ibirlii yaparlar. nk az sayda firma olduundan fiyat ykselten bir firma nemli bir miktarda pazar payn dierlerine kaptrabilir. Bu nedenle oligopolde fiyat d rekabet vardr. Oligopolde fiyat belirlemede birka deiik durum ortaya kabilmektedir. Eer firmalardan biri dierlerine gre ok gl ise egemen firmann fiyat nderlii geerlidir. Fiyatlar egemen firma belirler ve dierleri de ona uyar. Ancak belli bir egemenlik kurulamyorsa ve mallar homojen veya ok yakn ikame ise Kartel tipinde anlamalarla fiyat belirlenir. Bu konuyla ilgili olarak Sweezy tarafndan Dirsekli talep teorisi gelitirilmitir.
67
Dirsekli Talep Erisi Teorisi Bu teori oligopol firmalarndan birinin sat fiyatn drd zaman rakipleri tarafndan taklit edileceini, buna karlk fiyat artrd zaman rakiplerince izlenmeyecei varsaymna dayanr. Oligopolde satlan rne kar bir piyasa talebi ve her satc firma iin kendi malna olan talep olmak zere iki ayr talep erisi vardr. D2 oligopolc bir firmann, D1 ise rnn piyasa talep erisidir. Balangta fiyatlar P1 olarak belirlenmiken bir firma fiyat drp P2 fiyatn belirlerse dier firmalarda ayn fiyat uygulayacaklardr.
P1 P2
K
D2 D1
Q1
Q2
Yani oligopolde bir anlama olmadan da piyasa fiyatlar drlebilir. Yani fiyatlar aa doru esnektir. Ancak bir firma anlama olmadan fiyat ykseltirse rakipleri onu izlemezler ve eski fiyat srdrrler. Bunun nedeni fiyat ykseltenin mterilerini alma dncesidir. Bu nedenle anlama olmadan piyasa fiyatlar ykseltilemez. Sadece bir firma ykseltir. Bu nedenle fiyatlar yukarya doru katdr. Talep erisi K noktasnn altnda az esnek, stnde daha esnektir.
Firma mallarnn homojen olduu oligopole tam oligopol, fakat homojen deil de birbirini ikame edebilen mallar szkonusu ise noksan oligopol ad verilir.
E- DOPOL ki satc firma karsnda, ok sayda alcnn bulunduu piyasaya verilen addr. Farkl dopol teorilerinden en nemlileri Cournot, Chamberlin ve Hottelingin teorileridir.
F- K YANLI TEKEL Bir maln tek satcs ve tek alcsnn olduu piyasadr. Bu piyasada fiyat taraflarn pazarlk glerine bal olarak oluur.
68
VII- FAKTR PYASALARI

Faktr piyasalar analizimizde nce faktr talebini daha sonra faktr arzn inceleyeceiz. Faktr Talebi: retimde bulunmak zere firmalar tarafndan retim faktrlerine ynelik taleptir. Firmalarn retim faktrlerine olan talepleri birok deiken tarafndan etkilenir. Bu nedenle bir faktr talebi fonksiyonu oluturalm. QDf Pf PfD Vf P = Firmann faktr talep miktar = Faktrn fiyat = Dier faktrlerin fiyat = Faktrn marjinal verimlilii = Faktrn retiminde kullanld maln piyasa sat fiyat olsun.
QDf=f(Pf, PfD, Vf, P) eklinde oluturduumuz fonksiyonda faktr talep miktar baml deikendir. Bamsz deikenlerdeki deimeler faktr talep miktarn etkileyecektir. lk incelememizde faktr talep eden firmann tam rekabet koullarnda maln satan tam rekabeti bir firma olduunu ve faktr piyasasnda da tam rekabet koullarnn geerli olduunu varsayalm. Faktr piyasasnda tam rekabet koullarnda faktr fiyatlar veridir. Tm faktrler homojendir. Firma piyasada oluan fiyattan istedii kadar faktr talep edebilir. rnn ksa dnemde sabit bir fiyattan satan tam rekabetinin, azalan verimler yasas nedeniyle elde ettii marjinal fiziki rn belli bir noktadan sonra azalmaya balayacaktr. Marjinal rn ile bunun piyasa fiyat ile arpm ilave faktrn firmaya parasal katks olan marjinal rn gelirini verecektir. Marjinal rn geliri MRP=MPP.P dir. Firma faktr tam rekabet koullarnda sabit bir fiyattan talep edeceinden faktrn fiyat marjinal faktr maliyetini oluturacaktr. Marjinal faktr maliyeti MFC= Pf dir.
Pf1 Pf2
MFC1 MFC2 MRP
Firma marjinal rn geliri erisinin azalan ksmnda MRP=MFC olduu dzeyde faktr istihdam kararn verecektir. Pf1 fiyatndan, Qf1 kadar faktr talep edecektir. Eer faktr fiyatlar Pf 2ye derse bu kez Qf2 kadar faktr talep edecektir. Bu nedenle MRP erisinin negatif eimli ksm firmann faktr talep erisi olacaktr.
Qf1
Qf2
Qf
Faktrn fiyat dnda faktr talebini etkileyen dier etkenleri sabit varsaydmzda (ceteris-paribus) faktr talep miktar, faktr fiyatnn fonksiyonu olacaktr. Fiyat dtke faktr talebi artacak, ykseldike azalacaktr. Faktrn fiyat dndaki dier etkenlerin deimesi ise faktr talep erisini (MRPyi) saa veya sola kaydracaktr.
69
rnein; Tam rekabet koullarnda alan bir firma belli bir faktr fiyatnda istihdam kararn vermi iken, retimde kulland faktrn marjinal verimlilii artarsa (MPP) veya rettii rnn piyasa sat fiyat artarsa (P) bu durumda MRP=MPP.P artacandan faktr talep erisi MRP saa kayacak ve belli bir faktr fiyatnda daha fazla faktr talebine yol aacaktr.
Pf MRP1
MFC MRP2 Qf
Qf1
Qf2
Faktr Talep Esneklii Faktr talep esnekliinde faktrn fiyat esnekliini inceleyeceiz. Qf Faktr fiyat esneklii= Faktrn miktarndaki % deime Faktrn fiyatndaki % deime = Qf Pf Pf Faktr Talep Esnekliini Belirleyen Faktrler 1- Faktrn retiminde kullanld maln talep esneklii: Maln talep esneklii yksek ise faktr talep esneklii de yksektir. 2- Marjinal rn geliri (MRP)nin azalma seyri: Firmada azalan verimler yasas yava iliyorsa MPP erisi yavaa azalacak ve MRP de yavaa azalacandan esneklik yksek olacaktr. 3- Faktrn maliyetinin firmann toplam maliyeti iindeki pay yksek ise esneklikte yksek olacaktr. 4- Faktrler aras ikame kolay ise esneklik yksek olacaktr. 5- Faktr fiyatnn deimesi zerinden geen zaman ne kadar oksa esneklik o kadar yksek olacaktr.
Mal Piyasasnda Monopolc Olan Firmann Faktr Tam Rekabet Koullarnda Talep Etmesi: Faktr piyasasnda faktr tam rekabet koullarnda veri bir fiyattan talep eden firma eer rnn monopolc olarak satyorsa sabit bir fiyattan satamayacaktr. Daha ok satmak isterse fiyat drmesi gerekeceinden marjinal geliri MR tam rekabeti gibi Pye eit olmayacak ve gittike azalan bir seyir izleyecektir. Bu nedenle marjinal rn geliri MRP=MPP.MRde hem MPP ve hem de MR azalyor olacaktr. Oysa tam rekabeti firma rnn sabit bir fiyattan satt iin MRP=MPP.Pde sadece MPPsi azalyordu. Bu nedenle monopolc firma iin MRP daha hzl azalan bir eri olacaktr.
70
Pf
MFC MRP=MPP.P MRP=MPP.MR
Faktr piyasalarnda ayn koullarda faktr talep eden tam rekabeti firmaya gre monopolc firmann istihdam daha az olacaktr. Tam rekabeti firma Qf2 kadar talep ederken, monopolc Qf1 kadar talep edecektir.
Qf1
Qf2
Qf
Faktr Piyasalarnda Tek Alc (Monopson) Durumu Monopson bir girdinin tek alcs olma durumudur. Girdiyi tm arz edenler tek alcyla kar karyadr. Bu nedenle monopsoncu girdi alm fiyatn kendi belirler. Yani girdi fiyatlar piyasada olumaz ve kendisi iin veri deildir. Bu durumda monopsoncu kendisine daha ok girdi arz edilmesini istiyorsa fiyat ykseltmek zorundadr. MFC erisi sabit deil artan eimlidir. Monopsoncu faktr istihdam kararn yine MFC=MRP olduu dzeyde belirler.
Pf
MFC
MRP P 0
Faktr Arz
Qf
Qf
Faktr arzn her retim faktr iin ayr ayr incelemek gerekecektir. nk her faktrn arz farkl deikenlere baldr. Emek arzn etkileyen faktrlerle, sermaye veya toprak arzn etkileyen faktrler farkldr. 1- Emek Arz: Emek arz temelde reel cretin ve bir derece dier etkenlerin fonksiyonudur. Dier etkenler olarak iin nitelii, yoruculuu vs. de etkilidir. Burada W emek arzn (Ls) reel cretin fonksiyonu olduunu kabul edelim. Reel cret arttka P emek arz artacaktr. Bir bireyin alma ve bo durmaya ilikin zevk ve tercihleri olacaktr. Tm zamann bo durmaya yada tm zamann almaya ayramaz. 24 saatlik bir gnde ne kadar sre alp, ne kadar sre bo durulaca kararnda cretler etkili olacaktr. Her bireyin alma ve bo durmaya ilikin zevk ve tercihleri farkl olaca iin, her bireyin alma ve bo zaman arasndaki tercihlerini yanstan farkszlk erileri olacaktr. Yine bte dorusuna benzeyen bireyin zaman kst dorusu da vardr. Bunlar bir grafikle inceleyelim.
71
alma Zaman
W ) p
3 1 0 2
Birey az bo durup ok alrsa ok W reel cret elde ederken ve daha ok P mal tketip faydasn artrrken, az bo durmakla bo zamann faydasn kaybeder. ok bo durarak bo zamann faydasn artrmak isterse, bu kez az alaca iin, W az reel cret ve az mal tketip fayda P kayb yaar.
Bo zaman (s)
Bir farkszlk erisi zerindeki toplam faydas deimez. Birey iin saat cretinin (w) 1 milyon olduunu varsayalm. 24 saat bo durursa hi gelir elde edemez iken, 24 saat alrsa 24 milyon gelir elde eder. Bu duruma ilikin bireyin zevk ve tercihlerini yanstan farkszlk erilerini devreye sokarak ne kadar saat almak isteyip, ne kadar saat bo durmak isteyeceini bu cret dzeyi iin bulabiliriz.
W P
36
24 18 10
D2 D1
2 1
12
14
24
Bu cret dzeyi iin (saat creti w=1 milyon) bireyin 14 saat bo durduunu ve 10 saat alarak 10 milyon gelir ettiini D1 noktasnda dengeye geldiini varsayalm. imdi ayn zevk ve tercihlere sahip bu birey iin saat cretinin emek arz zerinde etkisini grelim. Saat creti w=1,5 milyon olsun. Bu durumda 24 saat almakla 36 milyon elde edebileceinden zaman kst dorusu dikey eksende yukar doru kayar. Bu durumda birey D2 noktasnda dengeye gelerek bo zaman 12 saate azaltp, alma zamann 10 saatten 12 saate kartarak 18 milyon gelir elde eder. Yani cret dzeyinin artmas bireyin emek arzn artrmtr.
72
Bu duruma ikame etkisi ad verilir. Birey cret haddinin artmas ile bo zamann alma zamanna ikame ederek kendisine daha yksek fayda salayan i2 farkszlk erisinde D2 noktasnda dengeye gelmitir. imdi cretlerin daha da artmasnn bu bireyin emek arz zerindeki etkisine bakalm.
w p
60
Saat cretinin w=2,5 milyona ktn dnelim. Birey 24 saatlik almayla 60 milyon kazanabileceinden zaman kst dorusu dikey eksende daha yukar kayar.
D3 D2 D1 2
36
25 24 18 10
Ayn tercihlere sahip birey bu kez 3 noktasnda dengeye gelir. Bo zamann artrarak (14 saate) alma sresini 10 saate indirir.
1
12
14
cretlerin artmasyla birey ncekine gre daha az sre alarak daha yksek bir gelir elde edebileceinden emek arzn azaltr. Bu duruma gelir etkisi ad verilir.
imdi bireyin i gc arz erisini izersek;
w p w p Ls
gc arz erisi belli bir cret dzeyine kadar pozitif eimli olurken (ikame etkisi ile igc arz artarken), belli cret dzeyinden sonra gelir etkisi nedeniyle negatif eimli hale gelir.
Ls
Sermaye Arz
Ls
Sermaye arzn, tasarruf sahiplerinin giriimcilere parasal tasarruflarn sermaye tekili iin arz etmeleri olarak dnelim. Bireylerin daha az tketmeleri tketimin marjinal yararn artracandan, daha ok tasarruf ederek dn vermek ancak faizler ykselirse mmkn olacaktr. nk bireyler gelecekteki tketimin bu gnk deeri bugn tketmekten yksek olacaksa tasarruf yapmaya ve dn vermeye balayacaktr. Parasal
Reel faiz
Sk
Ks
73
tketimin bu gnk deeri
sermayeye denecek faiz arttka gelecekteki ykseleceinden tasarruf (sermaye) arz artacaktr. Toprak Arz
Normalde faktr arz faktr fiyat arttka artar. Bu durumun tek istisnas topraktr. Toprak miktar bakmndan sabit bir faktrdr. Baka yere tanmas ve oaltlmas mmkn deildir. Bu nedenle kullanm yerinde topraa talep yoksa rant elde edemez. Talep artarsa sadece rant artar. Arz sabittir.
R
SN
R3 D3 R2 D2
D1
Deiik Rant Tanmlar Diferansiyel Rant: Topraklar aras nitelik farkndan veya pazara uzaklk farkndan dolay ayn byklkteki iki toprak arasnda oluan rant farkdr. ehir ierisinde arsann konumuna gre de bu fark oluabilir. Buna ehir rant denir. Rant Benzeri: Ksa dnemde arz artrlamayan toprak d baz faktrlerde youn talep karsnda yksek gelir elde edebilirler. A. Marshall buna rant benzeri adn verir (nl bir ses sanats veya doktorun yksek gelir elde etmesi gibi). Ekonomik Rant ve Transfer Kazanc Transfer Kazanc: Bir faktrn arzn tevik iin denmesi gereken asgari gelirdir. Bir faktre en az frsat maliyeti kadar deme yaplmas halinde arz mmkn olacaktr. Ekonomik Rant: Bir faktr sahibinin frsat maliyetinin stnde elde ettii gelirdir. Vasfl faktre ekonomik rant denmesi gerekir. Topran baka yere tanmas mmkn olmad iin frsat maliyeti sfr kabul edilir. Bu nedenle topran elde ettii gelirin tamam ekonomik ranttr. Vasfsz bir faktre ise frsat maliyeti stnde bir demede bulunulmaz. Bu nedenle vasfsz bir iinin elde ettii gelirin tamam transfer kazancdr.
74
cret
SL
Vasfl emekten daha ok yararlanlmak isteniyorsa daha ok bedel denerek arzn artrmas salanabilir. Faktre yaplan toplam deme (
w p , D , O.L )
w p Ekonomik rant Transfer kazanc
drtgeninin alan kadardr. Taral alan ekonomik rant, alt blge transfer kazancdr. Ekonomik rant retici rantna benzer.
DL
cret
Vasfsz i gcne frsat maliyeti kadar bir bedel denir. Daha ok yararlanmak iin daha yksek bedel demeye gerek yoktur.
w p
Transfer kazanc
SL
Bu nedenle vasfsz iiler sadece transfer kazanc elde ederler.
D L
R SN
Toprak gibi arz sabit ve tanmas mmkn olmayan, frsat maliyeti olmayan faktrler sadece ekonomik rant elde ederler.
R
Ekonomik rant
SN
75
VIII- GENEL DENGE ve TOPLUMSAL REFAH
Genel denge, tm girdi ve kt piyasalarnda arz ve talep eitliinin eanl olarak salanmas demektir. Ekonominin genel dengesine ilikin ilk grlerin 18. yzylda Fizyokratlar tarafndan ortaya atldn grrz. Fizyokrasi dncesinin nde gelen ismi Dr. Quesnayn genel ekonomik ileyie ilikin grleri genel denge analizinin temelini oluturur. Daha sonra Neoklasik iktisatlardan L. Walras, W. Pareto, K. Arrow, G. Debreu ve Edgeworth mikroekonomik analizlerle genel dengeyi aklamaya almlardr. Daha nceki analizlerimizde tketici dengesi,retici dengesi gibi ksmi denge analizleri yapmtk. imdi ise genel denge analizlerine geelim. Genel dengeyi belli varsaymlar altnda inceleyeceiz. Varsaymlarmz 1- Ekonomide X ve Y olmak zere iki mal, A ve B olmak zere iki tketici, emek (V 1) ve sermaye (V2) olmak zere iki girdi vardr. 2- Gerek girdi ve gerekse mal piyasalarnda tam rekabet koullar geerlidir. Yani emek ve sermayenin fiyat tm reticiler iin ayn ve X ve Y malnn fiyat tm tketiciler iin ayndr. 3- retimde tam istihdam koullar vardr. 4- retim ve tketim ayn yer ve zamanda yaplmaktadr. Yani belli bir dnemde retilen maln tamam o dnemde o lke bireyleri tarafndan tketilmektedir. Artk mal yoktur. Ekonomi da kapaldr. 5- Ekonomide dsallklar yoktur. Genel Dengeye likin Kavramlarmz Pareto Optimalite Kriteri: Bakalarnn refahn azaltmakszn bazlarnn refahn artran her trl deiiklik toplumun refahn artrr. Bakalarnn refahn azaltmadan bir bireyin refahn artrmak mmkn deilse optimallik koullar salanmtr. Refah Ekonomisi: Birbirine alternatif olabilecek birden fazla ekonomik durum arasndan hangisinin toplumsal adan en uygun seenek olduu aratrlr. Bu seenei belirlemek iin Pareto Optimalite Kriteri kullanlr. MAL PYASASINDA GENEL DENGE (MALLARIN TKETCLER ARASINDA DAILIMINDA ETKNLK) Burada iki birey arasndaki mbadeleyi (deiimi) Edgeworth Kutu Diyagram ile inceleyeceiz. Her iki tketicinin de orijine gre dbkey farkszlk erilerine sahip olduunu varsayalm. Tam rekabet koullarnda mallarn fiyatlar her iki tketici iin ayn olacandan bte dorusunun eimi her iki tketici iin ayn olacaktr. Tketilmeyen artk mal olmadn dneceiz.
76 Y
YA
YB
XA
X P
XB
B tketicisi B tketicisinin denge durumunu gsteren eklimizi ok ynnde evirerek A tketicisinin denge ekli zerine kapatrsak Edgeworth Kutu Diyagramn elde ederiz.
XB4
A tketicisi dengede XA kadar X mal YA kadar Y mal tketmektedir. Geriye kalan X ve Y mallarn ise dier tketici tketmektedir. X
XB1 XB2 XB3
0
G YB2
YA2 YA4 YA3 YA1 C
Tketicileraras Anlama Erisi
K
D E
YB4 YB3 YB1
Y 0 A
ki tketici arasnda mallar etkin olarak C, D, E, F ve G gibi noktalarda dalmtr. Dalm bu noktalarda iken bir tketiciyi daha yksek refah dzeyine kartmak ancak dier tketicinin refahnn azalmas pahasna olacaktr. Bu noktalarda Pareto Optimalite Kriteri salanmtr. Ancak Z gibi bir noktada yine tm mallar iki tketici arasnda tketilmekte ve artk mal olmamakla beraber bu noktada dalmda etkinlik yoktur. Bu noktada farkszlk erilerinin eimi bte dorusunun eimine eit deildir. Bu durumda tketiciler ikame yapmaya balayacak ve K noktasnda denge saladnda her iki tketicide ayn parayla daha yksek bir fayda elde edebileceklerdir.
XA1 XA2 XA3 XA4
77
Tketiciler eer bir kazan salayacaklarn dnyorlarsa mallar mbadele edeceklerdir. Eer deiim tketicilerin faydalarn artrmyorsa deiim olmaz. Bu durumda mallar etkin dalmtr. Eer tketici tercihleri normal davran zelliklerine sahipse ve tketimde dsallk yok ise, rekabeti bir piyasann deiim dengesi Pareto Optimaldir. Bu sonu refah ekonomisinin birinci en iyi teoremidir. Eer toplumda rekabet koullarnda bir aksama mbadele yapmay engelliyorsa bu durumda devlet tarafndan piyasaya mdahale edilerek tketiciler iin farkl fiyatlar uygulanarak etkin dalm salanabilir. Yukardaki ekilde A tketicisi iin X ve Y mallarnn fiyat daha dk belirlenerek tketim noktas Zden Fye getirilebilir. Bu durumda Bnin faydas azaltlmadan Ann faydas artrlmtr. Yani toplumsal refah kamu mdahalesi ile artrlmtr. Bu sonu refah ekonomisinin ikinci en iyi teoremidir. Mal piyasasnda tketiciler arasnda etkin dalm saland noktalarda her iki tketici iin marjinal ikame oran birbirine ve ayn zamanda mallarn fiyatlarnn birbirine oranna eit olacaktr. U U PX Y A B X X MRS = = = MRS = = Y ,X Y ,X U U X PY Y Y Bu koul mal piyasasnda tketiciler aras denge kouludur. Bu denge koulunun gerekletii noktalarn geometrik yeri olan eriye tketiciler aras Anlama Erisi ad verilir. Pareto Optimal noktalarda tketicilerden birinin refah azaltlmadan dierinin refah artrlamaz. GRD PYASALARINDA GENEL DENGE (GRDLERN RETCLER ARASINDA ETKN DAILIMI)
V1 V2
Y
YV11 YV12 G Z F K
D
0
Szleme Erisi YV21
Z XV1
XV22
YV22
V2
XV11 XV12
Girdi piyasalarnda etkinlik yine Edgeworth Kutu Diyagram ile incelenir. Emek ve sermaye kullanarak retim yapan iki retici iin orijine gre dbkey ern erilerine gre izilmi bireysel dengelerini birletirerek kutuyu oluturalm.
V1
78
reticiler arasnda C, D, E, F, G noktalarnda tm girdiler kullanlmakta ve retim etkin biimde gerekletirilmektedir. Z noktasnda da tm girdiler X ve Y retimi iin kullanlm, bo girdi bulunmamaktadr. Fakat Z noktas etkin dalm noktas deildir. Z noktasnda ern erilerinin eimi, emaliyet dorusunun eimine eit deildir. Bu durumda reticiler ikame yapmaya balayacak ve bu ikame her iki retim iin belli bir emaliyet kstyla en yksek retimin saland (D) noktasnda sona erecektir. Bu nokta Pareto Optimaldir. Tam rekabet koullarnda bu durum kendiliinden salanr. Ancak piyasa koullarnda bir aksama bu durumu gerekletirmiyorsa mdahale ile girdi piyasalarnda etkinlik salanabilir. V1 ve V2 girdileri X retimi iin daha dk fiyatla belirlenerek X retimi iin emaliyet dorusu saa kaydrlp E noktasna getirilirse, Y retimi azalmadan X retimi artrlm olur. retimde Genel Denge Koulu: TPP TPP
V2 V1 V2 V1 r1 X Y MRTS = = = MRTS = = = V2 ,V1 V2 ,V1 TPP TPP V1 V1 r2 V2 V2
RETM MKANLARI ERS retimde etkinlii incelerken iki mal retildii durumda girdilerin etkin olarak kullanld noktalarn geometrik yerine Szleme erisi veya etkin retim erisi denildiini grdk. Etkin retim erisi zerinde girdilerin bir maln retiminde kullanlan miktarlar artrlrsa dier maln retimi azalr. Girdilerin tamam bir maln retimine tahsis edildiinde ise dier maln retimi sfr olur. te etkin retim erisi zerindeki baz retim dzeylerinin X ve Y ekseninden oluan bir ekil zerinde gsterilmesiyle retim imkanlar erisi elde edilir. retim imkanlar erisi zerinde bir maln retimi azaltlmadan dieri artrlamaz. retim imkanlar erisi farkl biimde olabilir. 1- bkey retim mkanlar Erisi Eri zerinde C, D, E, F, G noktalarnda girdilerin etkin kullanm sz konusudur. Z gibi noktalarda ise etkin retim yoktur ve eksik istihdam sz konusudur. K gibi bir noktadaki retim ise mevcut kaynaklar ve teknoloji ile gerekletirilemez. bkey retim imkanlar erisinde X retiminin frsat maliyeti gittike artar.
Y
Y1 Y2 Y3 Z Y4 C D E F G X1 X2 X3 K
retim imkanlar erisinin ibkey olmasnn nedenleri: a- Her iki mala ilikin retim fonksiyonu azalan getiriye sahip olabilir. b- retim fonksiyonlarndan biri azalan, dieri sabit getiriye sahip olabilir.
79
2- Dbkey retim mkanlar Erisi
Y
Y1 Y2 Y3 Y4 Y5
retim imkanlar erisinin dbkey olmasnn nedeni; retim fonksiyonlarndan birisi lee gre artan getiriye sahip iken, dierinin azalan veya getiriye sahip olmasdr. Bu durumda X retiminin frsat maliyeti gittike azalr.
X1
X2
X3
X4
3- Dorusal retim mkanlar Erisi
retim imkanlar erisinin dorusal olmas-nn nedeni; her iki retim fonksiyonu da lee gre sabit getirili ve etkin retim erisinin doru-sal olmasdr. Bu durumda frsat maliyeti sabit olur.
Y1 Y2 Y3 Y4
retim imkanlar erisine herhangi bir noktada izilen teetin eimi Y malnn X malna marjinal dnm oran MRT=
oran dnm erisinin (retim imkanlar erisinin) o noktadaki eimini gsterir. Eri dorusal ise
X1 X2 X3 X4
Y i verir. Bu X
Y sabit olur. Bu durum sabit frsat maliyeti X
durumunun geerli olduunu gsterir.
Eri ibkeyse, artan marjinal dnm oran ve artan frsat maliyet sz konusu iken, eri dbkeyse; azalan marjinal dnm oran ve azalan frsat maliyeti geerlidir. Bir ekonomide retimde etkinliin salanm olmas tketimde de etkinliin saland anlamna gelmez. Yine bir ekonomide retimde etkinliin saland nokta toplumsal tercihlerin dorultusunda en yksek toplumsal faydann saland anlamna da gelmez.
C D 2 B 3 1
ekilde A ve B noktalar retimde etkin noktalardr. Ancak toplumsal farkszlk erileri toplumun tercihlerini gsterdiinde bu noktalarn en yksek refah salayan noktalar olmad grlr. Toplumsal tercihler dorultusunda D noktasndaki etkin retim daha yksek bir toplumsal fayda salamaktadr. O zaman retim bu noktada yaplmaldr. Y ve X mallarndan ne kadar retilmesi gerektiini sadece retim olanaklar belirleyemez. D noktasnn belirledii X, Y bileimi toplum iin en uygun retimdir.
80
Bu noktadan teet geen dorunun eimi; marjinal dnm oran MRT=
Y ve X mallarnn fiyatlar orann verecektir. Toplumun tercihleri deiip X malna kayarsa retim B noktasna doru kayacak Y retimi azaltlp X retimi artacak artan frsat maliyetinden dolay X mal fiyat artarken Y mal ucuzlayacaktr. Mallarn fiyatlarnn orann gsteren doru bu kez B noktasndan teet geen dorudur. Tam rekabet koullarnda X ve Y mal fiyatlar bu mallar tketen tm tketiciler iin ayn olacandan genel dengede;
Y X
U Y Y
P Y A B MRS = = X = MRS = = X = X = = MRT Y,X Y,X Y,X U U X X P X Y Y Y
Y
E C D
A F
0
B
Yani marjinal dnm oran MRT, bte dorusunun eimine eit olacaktr. Genel dengede bir bireyin refah artrlrken dier bireyin refah azalacak, ancak toplumsal refah deimeyecektir.

Mikro Iktisat Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mikro Iktisat Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MKROKTSAT

TEMEL EREVE DERS NOTLARI

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Bu matematiksel ilikiyi geometriksel olarak gsterirsek;

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Talep fonksiyonunu A. Marshall gibi gstermeseydik;

100 2 veya den 2 olacakt. 50 1

Eim tan tan

asnn deerine eit olacakt.

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

rnein; QS=10+2P eklindeki bir arz fonksiyonunu izersek;

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Fonksiyonumuzun trevini alarak eimini grrsek;

rnek fonksiyonumuzun hangi X dzeyinde maksimum olduunu hesaplayalm; 20-4x=0

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

QS= 20+3.16=68 QD=100-2.16=68

P 50 E P=16 D 0 20 Q=68 100 Q S

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

II- FAYDA, FAYDA TEORLER, TKETC DENGESNN OLUUMU ve TALEP ANALZ

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Marjinal kame Oran MRS =

Tketimind Vazgeilen Miktar en Mal Yerine kame Edilen Mal Miktar

A noktasndan B noktasna geite marjinal ikame oran;

Bden Cye geite marjinal ikame oran;

Y sabit kalsayd, eim de sabit olurdu. X

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Y 1 = olacaktr. Yani bir birim Y azaltldnda ayn fayda X 2 Y e eittir. X

a- Mallarn Birbirinin Tam kamesi Olduu Durumda Farkszlk Erileri

Sol tek Ayakkab

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Tercihlerinde Y malna daha ok yer veren tketicinin farkszlk erileri

Tercihlerinde X malna daha ok yer veren tketicinin farkszlk erileri

M 1000 = = 20 birim X alabilecektir. Px 50 Y= M 1000 = = 25 birim Py 40

Yine tm parasal olana ile Y mal almak istediinde

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

ye eit olduunu grrz. Bu durumda bte fonksiyonu

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Bu durumda denge noktasnda ikamenin sz

50 PX PY konusu olmayaca aktr.

Y Gelir Tketim Erisi D3 D2 D1

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Gelir Tketim Erisi

a- Mallardan birinin fiyat sabitken dier maln fiyatnn deimesi

Fiyat Tketim Erisi

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

d- Mallarn ikisinin de fiyatlarnn ayn oranda artmas veya dmesi

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Talebin Sadece Fiyatn Fonksiyonu Olduu Durumda Talep Fonksiyonu:

birim miktar deitirir.

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Talebin fiyat esnekliinde Esneklik=

1. Talebin Fiyat Esneklii:

Mikroiktisat Temel ereve Notlar

Q2 Q1 Talebin yay esneklii= Q2 + Q1 P2 P 1 bu formlle ekildeki A ve B noktalar

Dorusal talep erisinde