Prof - Dr. Oğuz Tekin Roma Tarihi AÖF Yayınları

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2364 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1361
HELLEN VE ROMA TARH
Yazar Prof.Dr. Ouz TEKN (nite 1-8)
Editr Prof.Dr. Ouz TEKN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe Uzm. Orkun en Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. zlem Doruk Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Hellen ve Roma Tarihi
ISBN 978-975-06-1038-7 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Egede Tun a.....................................................................

EGE DNYASININ SINIRLARI..................................................................... EGEDE TUN AI KRONOLOJS .......................................................... KKLAD ADALARI VE KLTR ............................................................... GRT ADASI VE MNOS UYGARLII ........................................................ YUNANSTAN VE MKEN UYGARLII........................................................ TROIA ........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... EGE VE DOR GLER................................................................................ EGEDE KARANLIK A .............................................................................. YUNAN ALFABES ....................................................................................... KENT-DEVLET ............................................................................................ Ortaya k ve Karakteristik zellikleri..................................................... Ynetim Biimleri ........................................................................................ Ynetim Kurumlar ...................................................................................... Magistratlar..................................................................................................... Halk................................................................................................................ ATNANIN SYASAL VE TOPLUMSAL YAPISI ........................................... Drakon .......................................................................................................... Solon ............................................................................................................. Tiran Peisistratos ve Oullar........................................................................ Kleisthenes ve Demokrasi ........................................................................... KOLONZASYON ......................................................................................... Tanm ............................................................................................................ Nedenleri ....................................................................................................... Sonular ....................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... PERSLER......................................................................................................... IONIA AYAKLANMASI.................................................................................. PERS-HELLEN SAVALARI ............................................................................ Maraton Sava............................................................................................... Artemision ve Thermopylai Savalar........................................................... Salamis Deniz Sava..................................................................................... Plataia ve Mykale Savalar........................................................................... I. Delos Deniz Birlii ....................................................................................
2
3 3 4 5 10 14 16 17 18 18 19 19
1. NTE
Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon ..................... 20

21 23 24 24 24 26 28 28 29 29 30 30 31 32 33 33 33 33 34 35 36 36 37 37
2. NTE
M.. 5. Yzyl Savalar .......................................................... 38

39 40 41 41 42 42 42 43
3. NTE
iv
indekiler
Hellenlerin Dou Akdeniz Seferi ve Kallias Bar ..................................... PELOPONNESOS SAVAI ............................................................................. Savan Nedeni .............................................................................................. Savan Balamas.......................................................................................... Arkhidamos Sava ........................................................................................ Nikias Bar................................................................................................... Sicilya Seferi................................................................................................... Lysandrosun Notion Zaferi .......................................................................... Arginussai Sava ........................................................................................... Aigospotamoi Sava ..................................................................................... SATRAP KYROSUN AYAKLANMASI ........................................................... KORINTHOS SAVAI .................................................................................... KNC DELOS DENZ BRL .................................................................... THEBAIIN STNLK DNEM ................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
44 44 44 44 45 45 46 46 46 46 47 48 49 49 50 52 53 54 54 55 57 58 58 59 59 60 60 61 61 62 62 63 63 63 64 65 66 67 68 68 68 69 70 71 73 74 74 74 75
4. NTE
Byk skender ve Hellenistik a........................................ 56

MAKEDONYA KRALLII VE II. PHILIPPOS ............................................... Kutsal Sava ................................................................................................... Khaironeia Sava .......................................................................................... Korinthos Birlii ............................................................................................ BYK SKENDER VE DOU SEFER........................................................ Anadoluya Gei .......................................................................................... Lydiada.......................................................................................................... Ioniada .......................................................................................................... Kariada .......................................................................................................... Lykiada .......................................................................................................... Pamphyliada ................................................................................................. Pisidiada ........................................................................................................ Phrygiada ...................................................................................................... Galatiadan Kilikiaya..................................................................................... Issos Sava .................................................................................................... Gaugamela Sava ......................................................................................... Byk skender mparatorluunun Yaps ve Nitelii ............................... BYK SKENDERDEN SONRA: SKENDERN HALEFLER .................... Triparadeisostaki Devlet Konseyi ................................................................ Gaza Sava.................................................................................................... skenderin Haleflerinin Egemenlik Mcadelesi .......................................... Ipsos Sava ................................................................................................... Korupedion Sava ........................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
indekiler
Roma: Kuruluu, Krallk ve Cumhuriyet Dnemleri ........... 76

TALYANIN CORAFYASI........................................................................... ROMANIN LATNLERCE SKANI ................................................................. ETRSKLERN EGEMENL ........................................................................ ROMANIN KURULU EFSANES.................................................................. KRALLIK DNEMNDE ROMANIN SOSYAL DZEN VE DEVLET DARES ......................................................................................................... CUMHURYET DARESNN KURULMASI, YNETM EKL VE KURUMLAR.................................................................................................... ON K LEVHA KANUNLARI ........................................................................ ROMANIN TALYADA VE AKDENZDE YAYILMASI ............................... Samnit Savalar............................................................................................. Kartaca Savalar............................................................................................ Makedon Savalar......................................................................................... Seleukos Kral III. Antiokhos le Sava........................................................ GRACCHUS KARDELERN REFORMLARI .................................................. MTTEFKLER SAVAI ................................................................................. MITHRADATES SAVALARI.......................................................................... ROMA SAVAI: ROMALILAR ROMALILARA KARI ............................... Dictator Sulla ve Reformlar.......................................................................... Pompeius ....................................................................................................... Birinci Triumvirlik ve Caesar ....................................................................... kinci Triumvirlik.......................................................................................... Octavianusun Zaferi ..................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .................................................................................... ......... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 77 77 78 79 80 81 82 82 82 82 83 84 84 85 85 86 86 86 87 88 88 90 91 92 92 93 93
5. NTE
Roma mparatorluunun lk Yzyl: Iulius-Claudius Hanedanndan Flavius Hanedanna...................................... 94

IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI .................................................................... Augustus (M.. 27-M.S. 14).......................................................................... Tiberius (M.S. 14-37)..................................................................................... Caligula (M.S. 37-41) ..................................................................................... Claudius (M.S. 41-54) .................................................................................... Nero (M.S. 54-68) .......................................................................................... DRT MPARATORLAR YILI ........................................................................ Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69) ................................................................ Otho (M.S. Ocak-Nisan 69) .......................................................................... Vitellius (M.S. Nisan-Aralk 69)..................................................................... FLAVIUS HANEDANI .................................................................................... Vespasianus (M.S. 69-79) .............................................................................. Titus (M.S. 79-81) .......................................................................................... Domitianus (M.S. 81-96) ............................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 95 95 98 99 100 101 103 103 103 104 105 105 106 107 109 111 112 112 112 113
6. NTE
vi
indekiler
7. NTE
Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedanna ......... 114

EVLAT EDNEN YA DA EDNLEN MPARATORLAR ................................ Nerva (M.S. 96-98) ........................................................................................ Traianus (M.S. 98-117) .................................................................................. Hadrianus (M.S. 117-138) ............................................................................. ANTONINUS HANEDANI ............................................................................. Antoninus Pius (M.S. 138-161) ..................................................................... Marcus Aurelius (M.S. 161-180) ve Lucius Verus (M.S. 161-169)............... Commodus (M.S. 180-193) ........................................................................... SEVERUS HANEDANI ................................................................................... Septimius Severus (M.S. 193-211) ................................................................ Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211) ............................................... Elagabalus (M.S. 218-222)............................................................................. Severus Alexander (M.S. 222-235)................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 115 115 115 117 119 119 120 122 124 124 126 127 128 130 131 132 132 133 133 135 135 135 137 138 141 141 141 144 145 145 145 146 146 147 147 147 147 149 150 151 152 152 153 153
8. NTE
Askeri Anari Dneminden Theodosius Hanedanna......... 134

ASKER ANAR DNEM VE YEN DZEN ARAYII ............................... Maximinus Thrax (M.S. 235-238) (M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus, Pupienus, Balbinus) ..................................................................................... III. Gordianustan (M.S. 238-244) Aemilianusa (M.S. 253)......................... Valerianustan (M.S. 253-260) Aurelianusa (M.S. 270-275) ....................... Dominatus Dnemi ve Tetrari: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308) ....................................................... Licinius (M.S. 308-324) ................................................................................ CONSTANTINUS HANEDANI....................................................................... I. Constantinus (M.S. 307-337) .................................................................... Iulianus (M.S. 361-363) ................................................................................ Iovianus (M.S. 363-364) ............................................................................... VALENTINIANUS HANEDANI ...................................................................... I. Valentinianus (M.S. 364-375) ................................................................... Valens (M.S. 364-378) .................................................................................. Gratianus (M.S. 367-383) ............................................................................. II. Valentinianus (M.S. 375-392) .................................................................. THEODOSIUS HANEDANI ........................................................................... I. Theodosius (M.S. 379-395) ...................................................................... Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408) ................................. II. Theodosius (M.S. 402-450) ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
Szlk ................................................................................... 155
nsz
vii
nsz
Ak retim Fakltesi, Tarih Blm rencilerine ynelik hazrlanan bu kitap sekiz nite olarak tasarland. Kitapta, Ege ve Akdeniz dnyasnn yaklak 3500 yllk bir dnemi ele alnd. Kukusuz kitabn ana eksenini Hellen ve Roma tarihi oluturmaktadr. Birinci nitede, Hellen tarihinin olumasna n ayak olan ya da Hellen tarihinin en erken izlerinin bulunabilecei Ege corafyasnn Tun a anlatlmaktadr. Kiklad Adalar, Giritdeki Minos uygarl ve Yunanistandaki Miken uygarl gerekten de Hellen kltr ve uygarlnn ncsdrler. kinci nitede, Ege gleri, kent-devletleri ve kolonizasyon ele alnd. Bu dnem, artk, Hellen tarih ve uygarlnn oluum ve geliim aamalarn en iyi ekilde gzler nne sermektedir; Hellen uygarlnn, Yunanistanla snrl kalmayp, kolonizasyonla Ege ve Akdeniz dnyasna yayld bir sre sz konusudur. nc nite, Ege Dnyasn sarsan bir dnemi yanstmaktadr. Bu dneme Dounun en byk gc Perslerle, Batnn en byk gc Atinallarn sava damgasn vurmutur. Kukusuz Atinallar bu savata yalnz deildiler; mttefiklerin desteiyle Perslere kar varlklarn ve onurlarn koruma abas iindeydiler. Ancak M.. 5. yzyl bu savala kalmad; ayn zamanda Hellenlerin Hellenlere kar savana da sahne oldu. Pers tehlikesini bir lde atlatan Hellenler, bu kez kendi aralarnda savatlar. Savan bir kutbunda Atina, dier kutbunda Sparta vard. Drdnc blm, Hellen dnyasnda r aan bir dnemdir. Tarihin gelmi gemi en byk komutan olarak kabul edilen Byk skenderle birlikte Hellen kltrnn snrlar Akdenizin tesine tat. Bu devasa imparatorluun snrlarn korumak ve ondan pay almak, baka bir mcadelenin balamasna neden oldu; Hellenistik a, kltre olduu kadar savalara da damgasn vurdu. Beinci niteyle artk Romann Cumhuriyet dnemine geilmektedir. Altnc ve yedinci nitelerde Roma mparatorluunun en parlak ikiyzyl anlatlmaktadr. Kitabn son nitesinde ise bir yandan Roma mparatorluunun iine dt anari ve kaos gzler nne serilirken, te yandan toparlanma ve yeniden yaplanma abalarnn boa karak nihayetindeki zlme ve ikiye ayrlma sreci ele alnmaktadr. Gerekten de bir Akdeniz imparatorluuna dnm olan Roma, d glerin basksna fazla dayanamad. D gleri klla teslim alan imparatorluk, yine klla d glere teslim oldu. Romann batdaki yarsnn M.S. 476da son bulmasyla, imparatorluun dou yars varln ve Akdeniz corafyasndaki egemenliini srdrmeye devam etti. Fakat biz, kitabmz M.S. 476 yl ile snrladk; klasik Roma anlayndan, inancndan, mimarisinden ve de yaam biiminden bir hayli farkl bir yapda olduundan dolay ok sonralar modern tarihiler tarafndan Bizans olarak adlandrlan Dou Roma mparatorluunu kitaba dahil etmedik. Bu vesileyle kitabn hazrlk srecinde yardmlarn esirgemeyen Prof.Dr. A.Vedat elgin, Prof.Dr. Bedia Demiri, Yrd.Do.Dr. Hamdi ahin, Ara.Gr.Dr. Grkan Ergin, Ara.Gr. Aliye Erol-zdizbay ve nci Trkoluna teekkr ederim.
Editr ve Yazar Prof.Dr. Ouz TEKN
HELLEN VE ROMA TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eski Hellen uygarlnn kkenlerini oluturan Kiklad Adalar, Minos ve Miken uygarlklarnn karakteristik zelliklerini aklayabilecek; Girit Adasndaki Minos uygarlnn neden gnmz Avrupa uygarlnn beii olarak kabul edildiini tartabilecek; Minos ve Miken uygarlklar arasndaki ilikileri ve etkileimi aklayabilecek; Troiann Tun a uygarln tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Egede Tun a Kiklad Adalar Mermer idoller Girit Minos Knossos Saraylar Linear A ve B Miken / Akha Mykenai Kahramanlar a Agamemnon Troia Troia Sava
indekiler
EGE DNYASININ SINIRLARI EGEDE TUN AI KRONOLOJS KKLAD ADALARI VE KLTR GRT ADASI VE MNOS UYGARLII YUNANSTAN VE MKEN UYGARLII TROIA
Egede Tun a
Egede Tun a
EGE DNYASININ SINIRLARI
Hellen uygarlnn kkenlerini oluturan kltrlere gemeden nce, bu uygarlklarn yer ald Ege corafyasna gz atmak yararl olacaktr. Ege corafyas ya da daha kapsaml bir ifade ile Ege Dnyas dendiinde, kabaca, Ege Denizine kys olan lkeler anlalmaktadr. Yunanistan, Makedonya ve Trakya ile Bat Anadolu, Ege Dnyasnn kapsam iindedir. Ege Denizi, kuzeyde Makedonya ve Trakya, batda Yunanistan, douda Bat Anadolu kylar ve gneyde Girit Adas ile snrldr. Ege Denizindeki belli bal adalar ise, kuzeyde Thasos (Taoz), Samothrake (Semadirek), Imbros (Gkeada), Tenedos (Bozcaada) ve Lemnos (Limni); Bat Anadolu kylarna yakn olarak, kuzeyden gneye, Lesbos (Midilli), Khios (Sakz), Samos (Sisam), Kos (stanky) ve Rhodos (Rodos); Yunanistana yakn adalar, kuzeyden gneye, Kuzey Sporat Adalar, Euboia (Eriboz), Kiklad Adalar ve en gneyde Girittir. Aslnda, yukarda adlar verilen adalardan Rhodos ve Kos, Anadolunun gney-bat kylar aklarndaki On ki Adalar (Dodekanesa) grubuna dahildir. Gnmzde, Ege Denizindeki adalardan Imbros (Gkeada) ve Tenedos (Bozcaada) Trkiye snrlar iinde kalrken, geri kalanlar Yunanistan snrlar iindedir. Bu tablo bize, ilgilendiimiz corafi alann esas olarak Ege Denizi veya Ege havzas ile snrl olduu gstermektedir. Ancak, Eski Hellen Dnyasnn snrlar, yukarda tanmlanan Ege Dnyasnn snrlarnn ok tesine uzanmaktadr. Ege gleri, kolonizasyon ve Byk skenderin fetihleri Eski Hellen kltr ve uygarlnn neredeyse tm Akdenize hatta Hindistana kadar yaylmasna neden olmutur.
Dodekanesa: Eski Yunancada Dodeka, on iki; nesa ise ada anlamna gelen nesos kelimesinin oul halidir.
EGEDE TUN AI KRONOLOJS

Ege Dnyas, M.. yaklak 3100 yl civarnda tarihncesi alardan km ve Tun a olarak adlandrlan bir srece girmitir. Bu sre yaklak M.. 1100 civarnda tamamlanr. Ancak bu tarihler daha ziyade Girit ve Yunanistan iin geerlidir; Kikladlarda sre daha nce (M.. 1400 civarnda) son bulmutur. Dnemin Tun a olarak adlandrlmasnn nedeni, bakr-kalay alam olan tuntan yaplm eyalarn ya da silahlarn Ege Dnyasnda grlmeye balamasdr. Fakat bu metal objeler nispeten nadir olup, daha ok toplumun st tabakalarndaki kiilerin elindedir. Tun ann yaklak ilk bin yl lk Tun an kapsamaktadr. Tun a, Giritte Minos, adalarda Kiklad, Yunanistanda ise Hellas olarak adlandrlr. rnein Yunanistann lk Tun andan sz edecek olursak, lk Hellas dememiz gerekecektir. Bat Anadoluda ise, Tun a iin herhangi bir
zel adlandrma olmamakla birlikte, Troia belirleyici ve temsil edici bir rol oynamaktadr. Aada, sadece, Egedeki Tun ann ana dnemleri ve kapsadklar tarihler gsterilmitir. Aslnda her dnem kendi iinde alt evreye ve alt evreler de A veya B eklinde alt blmlere ayrlmaktadr; ancak bu alt evreler aada gsterilmemitir.
Tablo 1.1 Egede Tun a kronolojisi (Alt dnemler gsterilmemitir). lk Tun Orta Tun Son Tun : M.. 3100 - 2100 : M.. 2100- 1700 : M.. 1700 - 1100
KKLAD ADALARI VE KLTR

Kiklad Adalar, gnmz Yunanistannn siyasi snrlar iinde kalmakta olup bu lkenin gney-dou kys aklarnda yer alr. Bir adalar topluluu olan Kikladlarda 200den fazla ada olduu tespit edilmitir; ancak bunlarn ok byk bir ksm, iskna msait olmayan batk adalarn su yzeyindeki zirveleri veya adacklardr. Eski Yunanlarn Kyklades olarak adlandrdklar Kikladlara dhil belli bal adalar arasnda, kuzeyden gneye doru, Kea, Andros, Tinos, Mykonos, Delos, Kythnos, Syros, Seriphos, Siphnos, Melos, Paros, Naksos, Amorgos, Sykinos, Ios, Santorini ve Anafinin adlarn sayabiliriz. Adalar, kutsal Delos Adas etrafnda kmelenmi olup bunlardan Melos ve Santorini (antik Thera) volkanik adalardr. Kiklad Adalar, Yunanistann gney-dousundan Anadolunun gney-batsna bir kpr gibi uzanarak Yunanistandan Anadoluya ulam kolaylatrrlar. Kiklad Adalarndaki kltre ilikin en nemli izler Neolitikten sonraki kltr aamas olan lk Tun ana aittir (M.. yak. 3000-2000). Melos Adasndaki Phylakopide, Kea Adasndaki Ayia Irinide ve Thera Adasndaki Akrotiride ve Ios Adasndaki Skarkosta yaplan arkeolojik kazlar, Kikladlarn Tun a kltrn daha iyi anlamamz salad. Kaz ve aratrmalar, Ge Neolitik ve lk Tun anda adalarda yaayanlarn ky niteliindeki ufak yerlemelerde iskn ettiklerini, kilden veya mermerden anak-mlek iml edip kullandklarn, buday ekip bitiklerini, domuz, koyun ve kei yetitirdiklerini, balklkla uratklarn ve llerini -bazlarnn ii tala kaplanm- s ukurlara gmdklerini gstermektedir. Tun a, Kiklad Adalarnda Kiklad adyla tanmlanr. Bu nedenle, Kiklad Adalarndaki lk Tun a iin lk Kiklad veya Erken Kiklad dememiz gerekir. Karakteristik zelliklerinden dolay lk Kiklad Kltr, Grotta-Pelos ve Kampos (her ikisi de lk Kiklad I), Keros-Syros (lk Kiklad II), Kastri ve Phylakopi I (her ikisi de lk Kiklad III) olmak zere be kltr dnemine ayrlmtr. Kikladlar uygarlna ilikin herhangi bir yazl belge bulunmadndan, sz konusu uygarla ait bilgilerimiz esas olarak arkeolojik buluntu ve kalntlara dayanmaktadr. Adalardaki doal zenginlikler nedeniyle, buralarda yaayanlarn nispeten refah iinde olduklar ve hatta deerli hammaddeleri ihra ettikleri sylenebilir. Melos Adas, volkanik cam olarak da adlandrlan obsidyen; Siphnos Adas, kurun, gm ve bakr; Paros ve Naksos adalar ise mermer ve zmpara minerali asndan zengindi. Zmpara minerali mermer iiliinde ok ihtiya duyulan bir hammaddeydi. Kiklad kkenli hammaddelerin, adalar dndaki komu lkelerde imal edilen eya ve eserlerde de kullanlm olmas, bu hammaddelerin adalardan darya ihra edilmi olduunu gstermektedir.
Kyklades: Eski Yunancada daire, evresinde, evreleyen anlamlarn tayan kyklos szcnden tretilmi olup kutsal Delos Adasn evreleyen adalar ifade etmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
1. nite - Egede Tun a S O R U
DNELM
5
S O R U
Kiklad Adalar kltr esas olarak lk Tun a kltrdr.
DKKAT
DKKAT
lk Tun evrelerine adlarn veren Grotta, Naksos Adasnda; Pelos, Melos AdaSIRA SZDE snda; Kampos, Paros Adasnda; Kastri, Syros Adasndadr. Kiklad Adalarndaki lk Tun a Kltrnn en karakteristik buluntular mermer idolleridir; bu idollerden Paros Adas yaknndaki Saliagos Adasnda ok AMALARIMIZ miktarda bulunmutur. Birka santimetreden bir metreye kadar deiik boylarda SIRA SZDE yaplm olan Kiklad mermer idollerinin yzlerinde sadece burun gsterilmekte, K T A P kalar, gzler ve dudaklar, doal miD N E L M 1.1 nerallerden elde edilen boya ile beResim lirtilmekteydi. Erkein tasvir edilKiklad Kltrne dii rnekler varsa da idollerin oT EaitOV RZ U O N kadn L Y S E mermer idol. M.. yak. u, kadn temsil etmekteydi. Say2600-2400. ca nemli bir ksmnn mezarlarda DKKAT bulunmu olmas, onlarn, daha zi Kaynak: T N T E R N E Neils yade lyle birlikte mezara bra(2008), res.15. klmak iin imal edilmi olduklarSIRA SZDE n iaret etmektedir. Gerek yukarda szn ettiimiz Kiklad kkenAMALARIMIZ li hammaddelerin gerekse mermer idollerin Ege Denizindeki dier adalarda, Yunanistann dousu ve K T A P gneyi ile Bat Anadoluda ele gemi olmas, bu kltrn etki alann ya da en azndan d lkelerle TELEVZYON ilikisini gstermesi asndan nemlidir. Kiklad Adalar kltrn temsil eden idollere ve dier eserlere internet N E T N T E R yoluyla aada belirtilen Museum of Cycladic Art web sitesinden ulaabilirsiniz: http://www.cycladic.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=3 Girite yakn olan gneydeki Kiklad Adalar, M.. yak. 1700den itibaren (Orta Kiklad dnemi ba), Giritin etkisine girmeye balad. Thera Adasndaki Akrotiride yaplan arkeolojik kazlarda birka katl, duvarlar fresklerle ssl etkileyici bir yap ortaya karld. Kazlarda bulunan Linear A tablet paralar ve freskler, adadaki Girit etkisini ve hatta egemenliini gstermektedir. Orta Kiklad Dneminde, nceki dnemin mermer idollerinin aksine, bu kez geometrik bezemeli anak mlek dikati ekmektedir. Thera Adasndaki volkanik patlama, bu yapnn da lav ve kller altnda kalarak korunmasna neden olmutu. Kazlarda insan iskeletlerine rastlanlmam olmas, burada yaayanlarn kamaya frsat bulabildiklerini gstermektedir. Kiklad Adalar Kltrnn en tipik eserleri nelerdir ve ne amala yaplm olabilirler? SIRA SZDE
D Yunanistann gneyindeki Mora Yarmadasnn (Peloponnesos) N E L M 120 km yaklak gney-dousunda yer alan Girit Adas, ayn zamanda Ege Denizinin gney snrS O R U
SIRA SZDE
dol: ok tanrl dinlerde, AMALARIMIZ tanr veya tanray temsil eden, karakteristik zellikleri SIRA SZDE tam olarak belli edilmemi, sade, tapnmaKamal insan T A P yapm nesne. DNELM
T E S EOV RZ U O N L Y
DKKAT NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
GRT ADASI VE MNOS UYGARLII
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
n oluturmaktadr. Dou-bat dorultusunda uzanan Girit, Ege adalarnn en bydr. 250 km. uzunluunda ve 50 km. geniliindeki adann yzlm 8.300 km2dir. Dalk bir fiziki yaps olan Giritteki en nemli dalar, batdan douya doru, Beyaz Dalar, da Da ve 2500 metrelik zirvesiyle Dikte Dadr. Giritin en byk ovas ise gneydeki Mesara Ovasdr. Bir ksm saray olarak tanmlanan yerleim merkezleri ise daha ziyade adann dou yarsndadr. Giritte yaayan halkn geim kaynann balklk, tarm ve hayvancla dayal olduu sylenebilir. En nemli tarmsal rnler arasnda buday, zeytin, incir ve zm yer almaktayd; hayvanclk esas olarak koyun, kei ve domuz besiciliine dayanmaktayd. Giritin en nemli merkezleri orta kesimin kuzeyinde, Knossos, gneyde Phaistos ve Hagia Triada, douda Malia, Mokhlos, Gournia, Petras, Palaikastro ve Zakrostu. Bat yarsndaki en nemli yerleim ise Kydoniada (Khania) bulunmaktayd. Bu merkezlerden Knossos, Malia, Phaistos ve Petrasta birer saray bulunmaktayd. Ada hakkndaki bu ksa giriten sonra, artk, Eski Hellen uygarlnn ve dolaysyla gnmz Avrupa uygarlnn beii olarak kabul edilen Girit uygarlna geebiliriz. Kukusuz Girite atfedilen Avrupa uygarlnn beii yaktrmasnn ardnda, rksal bir kken iddias deil, kltrel kken ya da kltrel miras aray olduunu belirtmeliyiz. Giritliler, Hint-Avrupa dil grubuna yabanc olan bir dil konuuyorlard ve bu nedenle kendilerinden ok daha sonraki bir uygarla damgasn vuran Eski Hellenlerin atalar deillerdi. Tun a Giritlilerinin etnik kkeni henz aklanamam olsa da, adaya ilk yerleenlerin, olaslkla Paleolitik Dnem sonunda veya Neolitik Dnem balarnda Anadoludan gelmi olabilecekleri ileri srlmektedir. Girit Adasnda, kimi bilim adamlarna gre birdenbire ortaya kan bu uygarlk, kltrel kaynan nereden alyordu? Olaslkla o dnemde en parlak dnemlerini yaayan Mezopotamya ve Msr kltrleri, Yakn Dou ve Kuzey Afrika araclyla Girite ulamt. Bylece Orta Tun ann ilk evrelerinde, yani M.. 2. binyl balarnda, Giritte, ihtiaml saraylarla temsil edilen yksek bir uygarlk ortaya kt ve bu uygarlk Orta Tun Dnemi boyunca nemini ve etkisini srdrd; Ge Tun ayla birlikte ise k sreci balad. Homerosun lyada Destannda (XIX.172-179) Knossos ve Kral Minosun adlar gemektedir. lyada Destannda Knossostan Giritin en byk kenti olarak sz edilmekte; Minos adl kralnn da Zeus ile sohbet edecek kadar gl olduu vurgulanmaktadr. Yunan tarihi Thukydides ise, Giritin, denizlere ilk hkmeden Kral Minosun yurdu olduunu anlatmaktadr (Thuk. I.4). Thukydides, Minosun bu gcn, thalassokrasi ile ifade etmektedir. Ancak Thukydidesin, kendisinden nerdeyse 1000 yl nce yaam bir krala ilikin yargs, gerek ile mitoloji arasnda SIRAyerlerdedir. Adada kaz yapan Sir Arthur Evans, Giritin Tun a bir SZDE uygarln, adann efsanevi kral Minostan dolay, Minos Uygarl olarak adlandrmt. nk, bu uygarlk Yakn Dou ve Avrupann eski uygarlklarna benzeDNELM miyordu; kendine zg bir karakteri vard. Bylece, Giritin Tun a uygarl, Erken Minos, Orta Minos ve Ge Minos olarak tanmland; her biri kendi iinde alt S ayrld: blmlere de O R U Orta Minos I, Orta Minos II, Orta Minos III gibi. Thalassokrasi, Eski T D K K A Yunanca bir szck olup Denizlere egemen olmay ifade etmektedir. Giritte Orta Tun (Orta Minos), iki dnem altnda incelenir: SIRA SZDE a) lk Saraylar Dnemi (M.. 1900-1700) b) Yeni Saraylar veya kinci Saraylar Dnemi (M.. 1700-1450)
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
1. nite - Egede Tun a
7
Resim 1.2 Knossos Saraynn plan.
4 Bat Avlusu 3 6 Orta Avlu 8 7
Kaynak: Pomeroy ve dierleri (1999), res.1.1a. 1. Bat Reva (sundurma) 2. Tren Koridoru 3. Saray Mabedi 4. Merdivenli Revak 5. Taht Odas 6. Byk Merdiven 7. ifte Balta Salonu 8. Kralienin Odas 9. Stunlu Hol 10. Depo Odalar
Kuzey
0 10
20 30
40 50m
Kalntlar bugnk Herakliona yakn bir yerde bulunan Knossostaki saray ilk olarak M.. 1900 civarnda ina edilmeye balanmt. Fakat sarayn temelleri altnda Neolitie kadar giden daha eski yerleme tabakalar vardr. Girit saraylarna model oluturan prototiplere bir rnek, Giritin gney-dou kysnda yer alan Myrtostur. Yaplan arkeolojik kazlarda avlusu, oturma odalar, mutfaklar, depolar, atlyeleri ve bir ibadet meknnn olduu yaklak 100 odal byk bir yap kompleksi ortaya karlmtr. Ancak baz bilim adamlar, Myrtosun Girit saraylarnn prototipi olmadn, be-alt byk ailenin bir arada yaamn srdrd byke bir mekn olarak grmektedirler. Ancak unu da belirtmeliyiz ki, saray szc baz bilim adamlar tarafndan ihtiyatla kullanlmakta, saray yerine avlu merkezli yap kompleksi veya merkezi avlulu yaplar gibi deyimlerin kullanlmas tercih edilmektedir. Sir Arthur Evansn Knossosta gerekletirdii kazlar, sarayn mimarisi ve sanat hakknda ok ey renmemizi salad. Yunanistanda oluan Akha (Miken) sanat da Girit sanatndan etkilenmiti. Girit saraylar genelde iki katlyd; ok sayda odalar ve avlulardan oluan Knossos saray deta bir labirenti andryordu. Bu nedenle, Theseus ve Minotauros canavar efsanesine konu olmutu (Bkz. Okuma Paras). Saraylarn etraf, Yakn Dou saraylarnn aksine, surla evrili deildi; bir ada uygarl olmas nedeniyle Giritliler savunma gereksinimi duymam olmalydlar. Saraylarn duvarlar eitli konularn ilendii fresklerle sslyd.
Giritin kuzey-dousundaki Malia Saray ile Suriyedeki Mari Saraynn benzerliinin dikkat ekici olmas, Girit saraylarnn Yakn Doudaki rneklerden ilham alnarak ina edilmi olduunu iaret etmektedir. M.. yak. 1700 civarnda yani Orta Minos II Dnemi sonunda, ilk saraylar kesin olarak bilinmeyen bir nedenle (istila, deprem veya saraylar arasndaki iddetli bir sava) yaklp yklm ve hemen ikinci kez daha byk ve daha grkemli olarak ina edilmiti. Bu dnem Yeni Saraylar veya kinci Saraylar Dnemi olarak adlandrlmaktadr. Arthur Evansn Knossosta kaz yapt saray da bu dnemin saraydr. Saraylarn etrafnda sur bulunmadndan, merkezden darya doru bir yaplanma ve geliim sz konusudur. Yeni saraylarda, dikdrtgen planl merkezi avlu etrafnda kmelenen ok saydaki oda ile depolarn tasarm ve gne nn binann ieri girmesini salayan k kuyular, yani ufak avlular, en dikkat ekici unsurlard. Bat avlusu da yeni saraylar dneminin bir zelliiydi ve Giritin dier saraylarnda da mevcuttu. Bu dnemde, ilerinde iri kplerin yer ald dar uzun depolar artk sarayn iine alnmt. Kplerde hububat, zeytin, zeytinya ve arap saklanyordu. M.. 1450/1400 civarnda ise deprem, volkanik patlama veya istil gibi nedeni tam olarak bilinemeyen son bir felaketten sonra adadaki saraylarda yeniden fakat daha byk bir ykm sz konusu oldu. Bu tarihten sonra Girit uygarlnda bir k balad. Ykma neden olarak Thera (Santorini) adasndaki yanardan patlamas ve birbirini izleyen yksek iddette depremler gsterilmektedir. Ancak, son yaplan aratrmalarn nda, bilim adamlar Thera Adasndaki volkanik patlamann M.. 15. yzyln ikinci yarsnda deil, M.. 17. yzyln sonlarnda gerekletiini ne srmektedirler. Bu demektir ki, yeni saraylarn ykm nedeni Theradaki volkanik patlama olamazd; nk saraylar patlamadan neredeyse 200 yl sonra yklmlard. Bu dnem ayn zamanda Yunanistandaki Akhalarn gl olduu bir dnemdi. Bir gre gre, Giritin bu zor durumunu frsat bilen Akhalar da aday istila etmi olabilirlerdi. Bu son ykmdan adada yalnzca Knossos ayakta kalabilmiti. Bu nedenle Knossos iin, bir nc Saray Dneminden sz etmek yanl olmayacaktr. Giderek zayflayan Knossos, M.. 13. yzyln sonlarnda tamamen terk edildi. Ge Minos Dnemi olarak tanmlanan M.. 2. binyln ikinci yarsnda vazo sslemelerinde, fresklerde ve yazda grlen baz zellikler, o dnemde Yunanistandaki Akha kltr ile benzerlik gsterdiinden, adaya Yunanistandan bir Akha gnn olduu dnlebilir. Bundan byle Egede liderlik, Minos Giritinden Miken liderliindeki Yunanistana geti. Girit Adasnda ne tr bir ynetim olduu kesin olarak bilinmiyor. Fakat egemen gr, adann -en azndan Yeni Saraylar Dneminde- esas olarak Knossostan ynetildiidir. Knossostaki kral, dinsel gc de elinde tutuyordu. Bu nedenle, Minos olarak adlandrlan Girit kralnn, bir tanr-kral kimliini tad da ileri srlmektedir. Giritin Tun a kltr - mimari, vazo sanat, heykeltralk ve resim sanatnn gsterdii gibi- Eski Hellen uygarlnn ekirdeini oluturmaktadr. Fakat, yukarda vurguladmz gibi, bu ekirdekte o dnemde yksek bir uygarl yaayan Yakn Dou uygarlklarnn payn da gz ard etmemek gerekir. Nitekim, arkeolojik aratrmalar, Giritin M.. 2. binyln bandan itibaren Suriyedeki Ugarit ve Msr ile ticari ilikilerinin olduunu ortaya koymutur Uluburun ve Gelidonya batklar, o dnemdeki uluslararas ticaretin kantlardrlar. Ayrca dnemin diplomatik dili olan Akkada yazlm Amarna mektuplarnda Giritten Msr firavununa veya firavun tarafndan Girite gnderilen armaanlarn adlar vardr. Ar-
maan dei-tokuu, diplomatik ilikilerin en erken uygulamas olarak kabul edilebilir. Msr fresklerinde ve kabartmalarnda, d lkelerden firavuna vergi olarak gnderilen armaanlar tayan eliler resmedilmitir; eliler arasnda Giritliler ve Akhalar (Akhaioi) da bulunmaktadr. Hatta, Msr firavunu III. Amenhotepin vasallar olarak anlan bu kiilerin adlar hiyeroglif yazsyla yazldr. Tun a armaan repertuar arasnda eyizler birinci sray almaktadr. Lks mallarn varl, Giritin d lkelerle diplomatik bana ve ticari ilikilerine kanttr. Giritliler da almda yle ileri gitmilerdi ki Peloponnesos aklarndaki Kythera Adasnda bir koloni bile kurmulard. Gney Kiklad Adalarn da egemenlik altna aldklar, SIRA SZDE buralarda ele geen Girit kkenli veya Girit slubunda yaplm buluntularla sabittir. Thera Adasndaki Akrotiride yrtlen kazlar, adadaki Minos varln dorulamaktadr. Ayrca, Akhalarn (Mikenlerin) AnadolununD gl Ldevleti HititNE M ler ile ilikisi olduu da muhakkaktr. Hitit metinlerinde geen Ahhiyava, olaslkla Akhalarn lkesi (Akhaia); Millavanda / Milawata ise, o zamanlar Akha yerS O R U lemesinin bulunduu Miletostu. Msrllar, Girit Adasna Keftiu diyorlard.
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Giritte iki tr yaz kullanlyordu: M.. 2 binyln balarnda hiyeroglif (piktogSIRA SZDE rafik yaz = resim yazs), M.. 1600lerden sonra ise bir tr izgi yazs olan Linear A yazs. Knossosta ele geen ve M.. 1450lerden sonraya tarihlenen Linear B yazsnn ise Girite deil, fakat Yunanistandaki Akhalara zg bir yaz olduu anAMALARIMIZ lalmtr. nk, Linear A yazs, Giritin baka merkezlerinde de bulunmasna karlk, Linear B yazs Knossos ve Kydonia (Khania) dnda ele gememitir. Oy T A P sa Yunanistandaki Akha merkezlerinde, rnein, Mykenai veK Pylosta ok sayda Linear B yazl tablet ele gemitir. Ele geen tabletlerden kan bir sonu da, Giritte nce hiyeroglif yazsnn, sonra da Linear A yazsnn kullanlm olmasdr. T E L etmilerdi M.. 1450 civarnda Yunanistandan gelen Akhalar, Giriti istila E V Z Y O N ve ada Knossostan ynetilmeye balanmt. Akhalar, Giritlilerin kulland Linear A yazsn kendi dillerine uydurarak Linear Byi oluturmu olabilirlerdi. Yeni yaz sistemi ksa sre sonra Yunanistandaki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylardaNTERNET ki fresklerde ve vazo resimlerinde grlen slup deiiklikleri ile dier baz veriler de Akhalarn adaya geldiklerine iaret etmektedir. Linear A yazs henz zlememitir; Linear B yazs ise, ngiliz mimar Michael Ventrisin abalaryla zlmtr. Giritte kullanlan Linear A yazsn esas olarak tabletlerden tanmaktayz; papirs ve parmen gibi dayanksz SIRA SZDE yaz materyalleri gnmze ulamadndan, bu tr materyalin Giritteki kullanmna dair bilgimiz bulunmamaktadr. MDNELM hr ise Giritte lk Minos dneminden itibaren kullanlmakta olup Orta Minos DS O R U neminde daha yaygndr. Linear A veya B yazs terimlerindeki linear szc izgi veya izgisel anlamn tamakD KKAT tadr; bu nedenle bu yaz izgi Yazs A veya B olarak da adlandrlmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 1.3 ift ar formunda altn kolye Minos mcevherciliinin en gzel rneklerindendir. Malia, Khryssolakkosta bulunmutur. M.. 2. binyln ortas. Kaynak: Stokstad, (1995), s.137.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
10
Kazlarda ele geen eserler, Giritte gelikin bir metal iilii, mcevhercilik, vazo ve resim sanatnn varln ortaya koymutur. iftilik ve zanaatn da ekonomideki yeri bykt; koyun ve kei ynne dayal olan tekstil, endstriyel bir alan olmutu. Devlet ekonomisi, dier Yakn Dou devletlerinde olduu gibi, tarm ve hayvancla dayal rnlerin sarayda (veya tapnakta) toplanp, daha sonra -toplumdaki hiyerarik yaplanmaya gre- yeniden datm eklindeydi. Bu ekonomik yap, yeniden datmc saray veya tapnak ekonomisi olarak da adlandrlmaktadr. Din, Tun a Giritlileri iin de vazgeilmezdi; teki Eskia toplumlarnda olduu gibi, dinin yaamdaki rol ok nemliydi. Giritliler esas olarak doa tanrlarna tapyorlard. Saray iindeki bir mekn, tapnak olarak kullanlabildii gibi, dalarda da ibadet meknlar vard. Dalardaki ibadet meknlar doruk tapnaklar ve maaralar idi. Dalarn doruklarna yakn ok sayda tapnak kefedilmitir. Ancak, her ne kadar doruk tapna dense de, ou, dalarn en yksek noktalarnda deildi. nemli olan, belli bir ykseklikten aadaki yerleimin grlebilmesi ve ayn ekilde aadan da tapnan grlebilmesiydi. Doruk tapnaklarnda ele geen altndan yaplm minik ifte baltalar ve Linear B tabletleri, bu tapnaklarn yalnzca halkn aa tabakalarnn deil, saray mensuplarnn da ibadet mekn olduunu gstermektedir. Bu tapnaklara braklan kilden adak eyalar arasnda iftilere yararl ufak hayvanlarn modelleri ile salna kavumas istenen kol ve bacak gibi insan uzuvlar da bulunmaktayd. Doruk tapnaklarnn yan sra maaralar da ibadet yeri olarak kullanlmt.
SIRA SZDE
Girit saraylarnnSZDE SIRA etrafnn surla evrili olmamasnn nedenini aklaynz.

D tpk L M Yunanistan, N Etalya gibi, Avrupadan Akdenize doru uzanan bir yarmadadr; batsnda Ion Denizi, dousunda Ege Denizi, gneyinde ise Akdeniz ile snrlanmtr. Dalk bir lke olan Yunanistanda verimli tarmsal alanlar olduka azdr. En yksek S O R U dalar arasnda, lkenin kuzeyine doru, kuzey-gney dorultuda uzanarak Tesalya ile Epeiros blgelerini ayran Pindos Dalarn; Yunanistann kuzey-dousundaki DKKAT Olymposu ve orta kesimin dousuna doru, Othrys Dan sayabiliriz. 2900 m.yi akn zirvesiyle Olympos, Yunanistann en yksek dadr. Peloponnesostaki Taygetos SIRA SZDE Da ise Olympos ve Pindosun ardndan Yunanistann en yksek nc dadr. Yunanistandaki rmaklar, birka dnda genellikle ksadr. Belli bal rmaklar arasnda Akheloos, Haliakmon, Aksios ve Alpheios saylabilir. Ayrca, ayn ad taAMALARIMIZ yan farkl rmaklar da vardr. rnein, Penios adn tayan iki rmak bulunmakta olup biri Tesalyada dieri de Peloponnesosta yer almaktadr. Yunanistan,T dalarn doal olarak bld blgelere ayrlmt. Bu blgeler kuK A P zeyden gneye, bat kylarna yakn olarak Epeiros ve Akarnania; i kesimde, Tesalya; gneyde, Korint Krfezinin kuzeyinde, Aitolia, Phokis ve Boiotia; krfezin dousunda, L E V Z Y Olkenin gneyindeki Peloponnesos Yarmadasnda ise, kuzeyAttika; N TE de Akhaia; batda, Elis; gneyde, Messenia ve Lakonia; i kesimde, Arkadia; douda, Argolistir. Yunanistan, dalk bir lke olduundan, yaam ve yerleim koullar insanlar NTER ET daha ok ovalkN ve ky kesimlere yerlemeye zorlamtr. Bunun sonucu olarak denizcilik, Eski Hellen ulusunun en nemli faaliyet alanlarndan birini, belki de balcasn oluturmutur. Tun a, Yunanistanda, Hellas olarak adlandrlmaktadr. Bu nedenle Tun ann ilk evresi iin lk Tun Dnemi yerine, lk Hellas Dnemi ifadesi kullanl-
DNELM S O R U
YUNANSTAN VE MKEN UYGARLII
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
11
maktadr. Yunanistann Argolis blgesinde yer alan Lerna esas olarak lk Tun ayla (M.. 2500-2200) temsil edilmektedir. Lernada ortaya karlan yapnn ats kiremitlerle kapl olduundan, yapya, Kiremitli Ev ad verilmitir. ki katl ve megaron planl yapnn olaslkla saray ya da idare merkezi gibi bir ilevi vard. Yunanistan, M.. 2. binyln banda (ayn zamanda Orta Tun ann da balangc), bir gre gre Karadenizin kuzeyinden, bir gre gre ise doudan, yani Anadoludan gelen ve Akhalar veya Akhaiallar (Akhaioi), olarak adlandrlan, Eski Yunanca konuan Hint-Avrupal bir halkn istilasna urad. Hint-Avrupa dil grubunu oluturan halklarn Ari rktan olduu ve kkenlerinin Karadenizin kuzeyinde, Orta Asya steplerinde bulunduu ileri srlyordu. 19. yzyln bu rk yaklam, stn rk varsaymlarnn geerliini yitirdii gnmzde artk kabul grmemektedir. Akhalarn konutuu Yunanca, Aiol ve Ion lehelerinden oluuyordu. O dnemde Yunanistanda yaayan Pelasglar, yeni gelenlere boyun emek zorunda kaldlar. Akhalarn istilas, M.. 2000-1700 yllar arasndaki bir dnemde, Yunanistann iine yava yava nfuz ederek oldu. Yunanistan, lkenin o dnemdeki sakinlerinden dolay Akhaia olarak anlmaya baland. Akhalar, M.. 2. binyln ortalarndan itibaren Yunanistanda yksek bir uygarlk meydana getirdiler. Bu dnem, Giritin nc Saray Dnemine (M.. 14501200) ya da Ege Dnyasnn Son Tun ana (Ge Hellas) denk dmektedir. Son yllarda yaplan karbon 14 ve dendrokronoloji lmleriyle Son Tun ann ba M.. yak. 1700e ekilmitir. Msr, Mezopotamya, Kbrs, Anadolu ve en fazla Girit ile ticari ve kltrel ilikileri olduu anlalan bu uygarlk, en gl temsil edildii yer olan Argolis Blgesindeki Mykenai kentinden dolay Mykenai ya da SIRA SZDE Miken Uygarl olarak da adlandrlr. Akhalar; saraylar, kaleler ve antsal mezar yaplaryla o dnemdeki Yunanistan ve Egenin en gl uygarlna damgalarn vurdular. M.. 16.-15. yzyllar (Ge Hellas I-II) Akha uygarlnn N E L M D Sarayncesi veya Erken Saraylar Dnemini kapsar. Akhalarn parlak dnemi olan M.. 14. ve 13. yzyllar (Ge Hellas IIIA-B) byk saraylarn ina edilmi olduu bir dnemdir ve S O R U ayn zamanda Kahramanlar a olarak anlr. Akha ve Miken szckleri ayn toplumu ve uygarl ifade etmektedir; K A T anlamlar D K farkl yoktur. Akhalar, her biri kendi saray-kalelerinde hkm sren feodal beylikler halinde yayorlard. Mykenai dndaki nemli Akha merkezleri arasnda Tiryns, Midea, Pylos, Thebai, Orkhomenos, Atina ve Glay gsterebiliriz. Bunlardan ilk nde orAMALARIMIZ taya kartlan saraylarn ekirdeini megaron ad verilen dikdrtgen planl bir yap oluturuyordu. Giritin aksine Akha saraylar sur duvar ile evriliydi. Akhalardan K T P sonra Yunanistan halkn oluturan Arkaik ve Klasik a Yunanlar,Abir insann tayamayaca byklkte iri talarla ina edilmi olan bu duvarlarn mitolojik devyaratklar olan Kykloplar (Kyklopes) tarafndan ina edildiine inanyorlard. Akha TELE ZYON saraylarnn ilevi Minos saraylarnn ilevine benziyordu. YnetimV merkezi olmasnn yan sra trenlerin yapld yer, retim ve yeniden datm merkezi ile tketim fazlasnn depoland yerdi. Mykenaidaki saray, kuyu mezarlar ve kubbeli mezarlar (tholoslar) burada aristokrat kral hanedannn hkm srdne iaret etmekNTERNET tedir. Mykenaidaki sarayn ana kapsnn lentosu zerinde yer alan kabartmalarda antithetik (karlkl) pozda betimlenmi iki aslan, saray koruyucu (apotropeik) bir imaj veriyordu ve olaslkla Ana Tanray temsil ediyordu. Bu aslanl kapy, Hitit bakenti Hattuadaki (Boazky) aslanl kap ile karlatrmak mmkndr.
SIRA SZDE
Tarihleme yntemleri: Karbon 14, karbon ieren arkeolojik buluntulardaki (aa paras, odun kmr, bitki, tahl, kuma, deri, kemik vb.) radyoaktif karbon 14 izotopunun younluunun llmesine dayal bir tarihleme yntemidir. Dendrokronoloji ise aa SIRA SZDE halkalarnn saylmasyla yaplan tarihleme yntemidir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
12
SIRA SZDE
Minos saraylar ile Miken saraylar arasnda savunma asndan fark ya da benzerlik var SIRA SZDE mdr?
DNELM
Erken dnemlerin ynetici snfna ait mezarlar (M.. 16. yzyl), bir Akhalara ait altn S O R U kuyu gibi toprak yzeyinden derine S O R U mask. Mykenaidaki 5 kazlm olmalarndan dolay kuyu no.lu kuyu mezarda mezarlar olarak bilinirler. Kuyu mebulundu. Mykenaida DKKAT DKKAT kaz yapan H. zarlar iki grup halindeydi ve her ikiSchliemann maskn si de duvarla evrilmiti. Bu nedenle Agamemnona ait SIRA SZDE SIRA SZDE literatre, A Mezar Halkas ve B Meolduunu zar Halkas olarak gemilerdir. A dnmt. Bu tr masklar lnn Mezar Halkas, 1876da H. SchlieAMALARIMIZ AMALARIMIZ yzne konuyordu. mann tarafndan, B Mezar Halkas ise M.. 2. binyln ortas. 1952de Yunan arkeologlar tarafnKaynak: Harris (2000), dan bulundu. A Mezar Halkasndaki K T A P K T A P s.15. mezarlar M.. 1570-1500 arasna tarihlenirken, B Halkas M.. 16501550 arasna tarihlenmektedir; bu duTELEVZYON TELEVZYON rumda B Halkas, A Halkasndan daha eskidir. Sur duvarnn iinde yer alan A Halkasnda 6 mezar; surun dnda yer alan B Halkasnda ise irili ufakl 24 mezar ortaya karlmtr. Mezarlara tek gm yaplmam, ayn aile ve slale menNTERNET NTERNET suplar da gmlmtr. nsan iskeletleri ve buluntularn incelenmesinden, sz konusu mezarlarn kuaklar boyunca kullanlm olduklar anlalmaktadr. Mezarlarda ele geen eserler arasnda altn masklar, deerli metal ve talardan mcevherler, metal ve seramik anak mlekler vardr. Bu eyalarn bir ksm Girit, Kbrs, Msr, Mezopotamya, Suriye, Anadolu ve Bat Avrupadan ithal edilen deerli metal ve talardan yaplmlard. Mezarlarda ele geen eserlerin Girit etkisi gstermesi, o dnemde Yunanistann Girit ile olan balarn aa vurmas asndan kayda deerdir. Daha sonra, olaslkla M.. 16. yzyln sonunda ortaya kacak olan kubbeli (veya tonozlu) tholos mezarlarn en nemlileri ise iinde buluTholos: Yuvarlak ve tonozlu yaplara verilen addr. nan deerli eserlerden dolay yanl olarak Atreus Hazine Binas olarak adlandrlan mezar yaps ile Klytemnestra mezar yapsdr. Bu mezarlara dromos denen dar uzun bir koridor ile girilmekte ve bu koridorun sonunda dairesel planl meSIRA SZDE SIRA SZDE zar odas yer almaktadr; mezar odasnn ats tonozla kapatlyordu. Tamamlanm ve iine gm yaplan mezar odasnn ve nndeki giriin zeri tpk bir tmls gibi toprakla rtlyordu. Atreus mezar odas yaklak 15 metre apnda ve DNELM DNELM yaklak 13 metre yksekliindedir. Krali veya soylu snfa mensup kiilere ait olan tholos mezarlar yzyllar nce soyulmu olmalarna ramen birka soyulmaS O R U S O ulaabilmitir. dan gnmze R U
Resim 1.4
DKKAT
DNELM
Atreus Hazine Binas, gerekte bir mezar yapsdr. DKKAT Sosyal ve siyasal yaps hakknda Homeros destanlarna ok ey borlu olduuSIRA SZDE muz bu yksek uygarlk, M.. 13. yzyln ikinci yarsnda kuzeyden gelen istilaclarn basks sonucu zayflam ve Ege G olarak anlan bu istilann son dalgasn oluturan Dorlar tarafndan da M.. 1200-1150 civarnda tamamen ortadan AMALARIMIZ kaldrlmtr. Bu nedenle M.. 12. ve 11. yzyllar (Ge Hellas IIIC) Saraylar SonK T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
13
ras Dnem olarak da adlandrlmaktadr. nk Akha saraylar eski nemlerini yitirmiler, yklmlar ve terkedilmilerdir. Fakat Akhalarn k sorunu bilim dnyasn megul etmeye devam edecee benziyor. Bu nedenle, her ne kadar bu olayn nedeni olarak Dorlar gsterilse de, yeni teoriler retmek her zaman mmkndr. Nitekim son yllarda ileri srlen bir gre gre, esas yurtlar Tesalya olan organize topluluklar (Deniz Kavimleri), denizden yaptklar aknlar sonucu Akha merkezlerini kertmilerdi. Akha merkezlerinde soylular ve iktidar sahipleri saray ve kalelerde hkm srerken; damos olarak tanmlanan halk, bunlarn evresindeki evlerde ya da krsaldaki iftliklerde yayordu. Halkn en alt snfn kukusuz kleler oluturuyordu. Kral, vanaks, yannda alan ve orduya komuta eden kii ise lavagetas adn tayordu. levini bilmediimiz ancak dini bir zmreyi temsil ettii dnlen telestai denen bir grup da vard. Adn bildiimiz en nl Akha kral, Troia seferini de yneten Agamemnondur. Akha krallklarnn, nceden dnld gibi feodal bir yapya deil, merkeze bal bir karaktere sahip olduu gr arlk kazanmtr. Odak noktasn sarayn oluturduu ekonomik yap, Giritteki Minos dnemi ekonomisiyle benzerlik gstermektedir. Tarm ve hayvancla dayal ekonomide, yeniden datmc saray ekonomisi uygulanyordu. Kukusuz ekonomi sadece tarm ve hayvanclktan ibaret deildi; zanaatkrlarn da nemli rol vard. Miken saray ekonomisinin nde giden iki endstri kolundan biri koyun ve kei besiciliine bal olarak gelien tekstil, dieri ise metal iiliiydi. Zeytinya, arap, parfm ve anak mlek imalat ile dericilik de endstriyel alanlard. Linear B tabletlerinde erkeklerin mesleklerine ilikin bilgiler de yer almaktadr: marangozlar, ta ustalar, tun, demir ve altn iiliinde alan ustalar, yay ve silah imalatlar, deri ustalar, parfm imalatlar, doktorlar. Akhalar, arkeolojik kazlarda ortaya kartlan buluntularn gsterdiine gre zellikle metal iilii ve mcevher yapmnda ustaydlar; bakr Kbrs Adasndan, gm ve kalay Attika blgesinden, altn Trakya ve Doudan salyorlard. Akhalar, Dou ve Bat Akdeniz kylarnda ve Bat Anadoluda da ticaret kolonileri kurarak yaylmac bir politika izlemilerdir. Yunanistan dnda ele geen Miken eserleri bunu kantlamaktadr. Nitekim, tahta at hilesiyle nl Troia Sava da (M.. yak. 1300 yllar), Akhalarn kuzeybat Anadoluda bir sse sahip olmak ve bylece Karadenize alma arzularn gerekletirebilmek iin verdikleri mcadelenin bir sonucudur. Troia Sava kimler arasnda olmutur?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Tun anda Ege ve Akdeniz ticaretinin nemine Girit Adas ve Minos UyDNELM garl bal altnda deinmitik. Tun ann sonlarna gelindiinde ticaretin boyutu hakkndaki bilgilerimiz artmaktadr. Sikkenin henz icat edilmedii bu dS R U nemlerde ticaretin en nemli aralar altn ve gm gibi deerliOmetallerdi. Ayrca mal deiimi de nemli bir yer tutuyordu. Fakat Tun a devletlerinin hkmdarlar ya da aristokratlar arasnda en sk rastlanan deiim tr, armaan deiDKKAT tokuudur. ktidar deiiklikleri, evlilikler, resmi trenler ile tapnak ve saray inas gibi nemli olaylar kutlamak iin devlet hkmdarlar ya da ileri gelenleri birSIRA SZDE birlerine armaanlar gnderiyorlard. Anadolunun gneyinde, Ka ile Kemer arasndaki ky eridi zerindeki Uluburun ve Gelidonya Burnu aklarnda ortaya kartlan Tun a batk gemilerinde ele geen eyalar, Dou Akdeniz ve EgedeAMALARIMIZ ki deniz ticaret trafiinin younluunu gzler nne sermitir.
K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
14
Akhalarn, yukarda da deindiimiz gibi, gnmz bilim adamlar tarafndan Linear B olarak adlandrlan ve soldan saa doru yazlan bir yazlar vard. Bu yaz, 1952de Michael Ventris ve John Chadwick tarafndan zlm ve Eski Yunancann arkaik formu olduu anlalmtr. Linear B yazl tabletlerin ierdii metinler tarihi veya edebi nitelikte belgeler deildir; birtakm listeler eklinde dzenlenmi envanter kaytlarndan ibarettir. Carl Blegenin Pylosta bulduu Linear B tablet arivi M.. 1200 civarna tarihlendirilmektedir. Bu ariv sayesinde Miken saray ynetimi, ekonomisi, toplumsal yaps hakknda ok ey reniyoruz. Linear B tabletlerinde Miken tanr ve tanralarnn adlar da gemektedir. rnein, Zeus, Hera, Poseidon, Hermes, Athena, Artemis, Apollon, Ares ve Dionysos gibi belli bal tanrlarn adlarn bu metinler sayesinde reniyoruz. Bu tanrlar Homeros destanlarndaki Hellen tanrlaryla benzerlik gstermektedir.
TROIA
Troia: Hitit metinlerindeki Wilua, Homerosta Ilios olarak gemektedir.
lk Tun anda Anadoludaki nemli merkezler arasnda Troia ilk sray almaktadr. Troiann I. - IV. tabakalar lk Tun ana ilikindir (M.. 3. binyl). Bir kale grnmndeki lk Tun a Troiasnda megaron planl yaplar bulunmakta olup, bu yaplarn etraf sur ile evrilmiti. Bu dnem Troiasnda insan yzl kaplar ile depas amphikypellon denen kaplar dikkati ekmektedir. Ayrca, metal iiliinin ulat aamay gsteren buluntular ele gemitir. H. Schliemann, 1870 ylnda Osmanl Devletinden izin almakszn Hisarlkta bir sondaj yapm, ilk kazya ise 11 Ekim 1871te balamt. Schliemann, 1873te, tepenin yzeyinden 8.5 metre derinlikte, Priamosun Hazinesi olarak adlandrd altn, elektron, gm ve tuntan yaplma 8.830 eser buldu. II. Troiann tahribine iaret eden bu tabaka imdi M.. 2600-2200 yllarna tarihlendirilmektedir. Schliemann, defineyi Osmanl yetkililerinden saklayarak Atinaya kard. Troia kazlarnda bulunan ve genel olarak Troia Hazineleri olarak bilinen altn ve gm eserler, bugn Avrupa ve ABDnin eitli mzelerine dalm olup ou Rusyadaki Pukin Mzesindedir. stanbul Arkeoloji Mzeleri ile anakkale Mzesinde de Troia Hazinelerine ait bir grup eser vardr.
Resim 1.5 Troai VInn rekonstrksiyonu. Kaynak: Troia D ve Gerek (2001), res.23.
15
Anadolunun kuzeybat kesinde yer alan Troia, M.. 3. binylda olduu gibi, M.. 2. binylda da yerleime sahne olmutu. Troiann V. tabakas Orta Tun ana gei dnemidir; VI. tabakas Orta ve Son Tun alarnn temsil edildii M.. 2. binyl kapsamaktadr. VII. tabaka ise Tun ann sonlar ya da M.. 2. binyln sonlardr. Troia Savann VII. ya da VI. tabakalar ile temsil edilen kentlerden birinde getii dnlmektedir (M.. yak. 13. yzyln ikinci yars).
Troia I Troia II Troia III Troia IV Troia V Troia VI Troia VIIA Troia VIIB (M.. yak. 3000-2550) (M.. yak. 2550-2300) (M.. yak. 2300-2200) (M.. yak. 2200-2000) (M.. yak. 2000-1750) (M.. yak. 1750-1300) (M.. yak. 1300-1180) (M.. yak. 1180-950) Tablo 1.2 Troiann Tun a tabakalar. Son tabaka, Demir an kapsamaktadr.
Troia VIII ve X (M.. yak. 950den itibaren)
16
zet
A M A
Eski Hellen uygarlnn kkenlerini oluturan Kiklad Adalar, Minos ve Miken uygarlklarnn karakteristik zelliklerini aklama Kiklad Kltrnn en karakteristik zellikleri, mimaride veya anak mleklerde deil, mermer idollerde karmza kar. Bu idoller daha ziyade mezarlarda bulunduu iin, lyle birlikte mezara braklmak iin yapldklar dnlmektedir. Kiklad Adalar, zellikle gneydekiler, Orta Tun andan itibaren Giritteki Minos uygarlnn etkisi altna girmi olup bu etkinin grld yere en iyi rnek Thera Adasdr. Minos kltrnn en karakteristik zellikleri saraylarda izlenebilmektedir. Saraylarn etraf surla evrili deildir; merkezi bir avlu etrafnda kmelenen ok sayda odalar, aydnlk kuyular denen binalar arasndaki ufak avlular, depo meknlar ve bat avlusu bulunmaktadr. Minos uygarlnn en iyi temsil edildii yer Knossostur. Giritte Minos Dneminde kullanlan yaz Linear A olarak adlandrlmakta olup bu yaz henz zlememitir. Miken uygarln meydana getiren Akhalar da, Giritteki Minos uygarlnda olduu gibi saraylarda yayorlard. Ancak, saraylarn etraf, Girittekinin aksine, surla evriliydi. Mezar Halkas A ve B olarak tanmlanan krali mezarlarda ortaya karlan eserlerde Girit (Minos) etkisi grlmektedir. Girit saraylarnn duvarlar da, Giritte olduu gibi, fresklerle sslyd; Mikenler, metal iiliinde ve mcevher yapmnda ustaydlar. Miken uygarln yaratan Akhalarn kulland Linear B yazs zlmtr. Girit Adasndaki Minos uygarlnn gnmz Avrupa uygarlnn beii kabul edilmesini tartma Bunun genel olarak iki nedeni vardr: birinci neden corafidir. Dier bir deyile, gnmz Avrupasnn doudaki snrn Ege Denizi ve bu denizin de Akdenizle olan snrn Girit Adasnn oluturmasdr. kinci neden, Girit Adasndaki Minos uygarlnn gerek mimari, gerek duvarlardaki fresklerde ilenen konular ve tasvirler ile mezar buluntular asndan Yunanistandaki Miken uygarlyla benzeen yanlarnn bulunmas ve bu uygarl etkilemesi; Miken uygarlnn da (zellikle mimari, yaz ve din asndan) sonraki Hellen uygarln etkilemi olmasdr. Hellen uygarlnn, gnmz Avrupa uygarlnn beslendii ana kayna oluturduu gznne alnrsa,
bu etkileimde Giritteki Minos uygarlnn rol daha iyi anlalacaktr. Minos ve Miken uygarlklar arasndaki ilikileri ve etkileimi aklama Ge Minos Dnemi olarak tanmlanan M.. 2. binyln ikinci yarsnda vazo sslemelerinde, fresklerde ve yazda grlen baz zellikler, o dnemde Yunanistandaki Akha kltr ile benzerlik gsterdiinden, adaya Yunanistandan bir Akha gnn olduu dnlmektedir. Bundan byle Egede liderlik, Minos Giritinden Miken liderliindeki Yunanistana geti. Knossosta ele geen ve M.. 1450lerden sonraya tarihlenen Linear B yazsnn ise Girite deil, fakat Yunanistandaki Akhalara zg bir yaz olduu anlalmtr. nk, Linear A yazs, Giritin baka merkezlerinde de bulunmasna karlk, Linear B yazs Knossos ve Kydonia (Khania) dnda ele gememitir. Oysa Yunanistandaki Akha merkezlerinde, rnein, Mykenai ve Pylosta ok sayda Linear B yazl tablet ele gemitir. M.. 1450 civarnda Yunanistandan gelen Akhalar, Giriti istila etmilerdi ve ada Knossostan ynetilmeye balanmt. Akhalar, Giritlilerin kulland Linear A yazsn kendi dillerine uydurarak Linear Byi oluturmu olabilirlerdi. Yeni yaz sistemi ksa sre sonra Yunanistandaki Akhalarca da benimsendi. Nitekim, saraylardaki fresklerde ve vazo resimlerinde grlen slup deiiklikleri ile dier baz veriler de Akhalarn adaya geldiklerine iaret etmektedir. Mykenaidaki Mezar Halkas A ve B olarak tanmlanan krali mezarlarda ortaya karlan eserlerde Girit (Minos) etkisi grlmektedir. Bu da, o dnemde Yunanistann Girit ile olan balarn aa vurmas asndan kayda deerdir. Troiann Tun a uygarln tanmlama Bat Anadoluda Tun ann en nemli temsilcisi olarak Troia kabul edilmektedir. Troiann I. - VII. tabakalar Tun ana ilikindir (M.. 3.-2. binyl). Troiada kaz yapan H. Schliemann, burada, Priamosun Hazinesi olarak adlandrd altn, elektron, gm ve tuntan yaplma ok sayda eser buldu. Troia Savann VII. ya da VI. tabakalar ile temsil edilen kentlerden birinde getii dnlmektedir (M.. yak. 13. yzyln ikinci yars).
A M A
A M A
A M A
17
Kendimizi Snayalm
1. Kiklad Adalarndaki kltrde esas olarak aadaki dnemlerden hangisi temsil edilmektedir? a. Paleolitik b. Erken Neolitik c. lk Tun d. Son Tun e. Demir a 2. Aadaki Kiklad Adalarndan hangileri mermer yataklaryla nldr? a. Andros ve Syros b. Mykonos ve Thera c. Delos ve Kea d. Seriphos ve Siphnos e. Paros ve Naksos 3. Giritin Tun a uygarlnn ad ve bu ad veren kii aadakilerden hangisinde doru olarak verilmiitir? a. Melos / H. Schliemann b. Minos / John Chadwick c. Minos / H. Schliemann d. Minos / A. Evans e. Minos / M. Ventris 4. Aadakilerden hangisi Minos Dnemi Girit Adas saraylarndan / yerleimlerinden biri deildir? a. Knossos b. Malia c. Phaistos d. Zakros e. Gla 5. Minos ve Miken uygarlklarnda, diplomatik ilikilerin kurulmasnda ne kan ve nitede verilen rnek aadakilerden hangisidir? a. Sarayda alan ta ustalarnn deiimi b. Cenaze trenlerine davet c. Saray avlusuna, karlkl olarak, onur yaztnn dikilmesi d. Elilerin karlkl olarak daveti e. Armaan dei-tokuu 6. Aadakilerden hangisi Minos saraylarnn/ merkezlerinin zelliklerinden biri deildir? a. Bat avlusu b. Ik kuyusu c. Surla evrili olmas d. Yeniden datmc saray ekonomisi e. Linear A yazs 7. Megaronun tanm aadakilerden hangisidir? a. Minos uygarlnda, merkezi avluya alan kralienin taht odasdr. b. Mezar yapsdr. c. Miken tmlslerindeki tonozlu yapya verilen addr. d. Eski Hellen tapnaklarnn da prototipini oluturan dikdrtgen planl basit yapdr. e. Byk Saray deposudur. 8. Miken uygarlna ait olan Atreus Hazine Binas ne amala kullanlmtr? a. Sarayn hazinesinin muhafaza edildii yer b. Atreusun kiisel servetinin muhafaza edildii yer c. Mezar yaps d. Saray deposu e. D lkelerden gelen armaanlarn sakland yer 9. Arkaik ve Klasik a Hellenleri, bir insann tayamayaca byklkte iri talarla ina edilmi olan Myken saraylarnn duvarlarn kimin / kimlerin ina ettiini dnyordu? a. Herakles (Herkl) b. Minos halk c. Amazonlar d. Argonautlar e. Kykloplar 10. Priamosun Hazinesi olarak adlandrlan deerli eyalar ve mcevherler aadakilerden hangisinde bulunmutur? a. Malia b. Troia c. Mykenai d. Knossos e. Lerna
18
Okuma Paras
Labyrinthos Labyrinthos, sonsuz ve girift dehlizlerden meydana gelen bir yapya verilen addr. Yunan mythosunda bu kelime Girit Kral Minosun nl mimar Daidalosa yaptrd ve iinde insan bedenli, boa bal canavar Minotaurosu saklad yap iin kullanlr. Labyrinthos, szck yapsndan da anlald gibi Yunanca bir kelime deil, Anadolu dillerinden tremedir. Girite oradan gelmi olsa gerek. Girit Labyrinthosu yeraltnda deil, yerstnde yaplm bin bir oda ve uzun koridorlardan oluan aprak bir yapdr. Efsaneye gre Atina Kral Aigaios her yl Atinal gen kz ve erkekleri Girit Kral Minosa adak olarak gnderirmi; o da genleri, kurban olarak insan bedenli, boa bal Minotauros canavarna yedirirmi. te, bu duruma son vermek isteyen Atina Kral, olu Kahraman Theseusu genlerle birlikte Girite gnderir. Girit Kral Minosun kz Ariadne de Theuseusa yardm eder. Ona bir yumak iplik vererek Labyrinthosa girdikten sonra yolunu armadan kmasn da salar. Bylece Theseus, Minotaurosu ldrerek Labyrinthostan kar ve Atinaya dner. Ancak, babasna, canavar ldrdnde gemisine beyaz yelken ekerek dneceini sylemitir. Fakat canavar ldrdkten sonra, babasna verdii sz unutarak, kara yelkenle dner. Babas Aigaios, kara yelkenleri grnce olunun ldn dnr ve denize atlayarak intihar eder. Bundan byle boulduu denize onun ad verilerek Aigaios Pontos / Aigaion Pelagos yani Ege Denizi denir. Kaynak: A. Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 2008 (Minotauros, Theseus ve Ariadne maddelerinden derlenmitir).
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. d 4. e 5. e Yantnz yanl ise Kiklad Adalar ve Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kiklad Adalar ve Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Girit Adas ve Minos Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Girit Adas ve Minos Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Girit Adas ve Minos Uygarl ile Yunanistan ve Miken Uygarl konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Girit Adas ve Minos Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunanistan ve Miken Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunanistan ve Miken Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunanistan ve Miken Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Troia konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. c 7. d 8. c 9. e 10. b
19
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kiklad Adalar Kltrnde kukusuz boyal anak mlekler, pimi toprak tavalar vs. eserler retilmitir ve bunlarn hepsi o kltrn parasdrlar. Ancak, Kiklad Kltrnn en tipik ve ilgi ekici eserleri, tanrsal gc temsil eden mermer idolleridir. dollerin ou kadn formundayd. Daha ziyade mezarlarda bulunmu olmalar, onlarn lyle birlikte mezara braklmak zere yaplm olduklarn iaret etmektedir. Sra Sizde 2 Girit, bir ada olmas nedeniyle dardan gelecek saldrlara kar doal olarak korunaklyd. Tun anda deniz ulamnn ve sava gemilerinin daha ilerideki dnemlere gre gelikin olmadklar dnlrse, adaya dardan yaplacak bir saldrnn kolay olmayaca aktr. Bu nedenle Tun a Giritinde yaayanlar bir savunma sistemine ihtiya duymam olabilirlerdi. Sra Sizde 3 Minos Dnemi saraylar Girit Adasnda yer aldndan, Giritliler denizden gelebilecek bir saldrya pek ihtimal vermiyorlard. Bu nedenle saraylarn etrafn surla evirmemilerdi; dier bir deyile saraylar tahkim edilmemilerdi. Miken saraylar ise Yunanistanda olduklarndan, karadan gelebilecek saldrlara akt. Bu nedenle etraflar surla evriliydi. Minos ve Miken saraylar arasndaki en nemli fark, Miken saraylarnda tahkimatn olmas, Minos saraylarnda olmamasdr. Sra Sizde 4 Troia Sava Yunanistandaki Miken uygarln yaratan Akhalar ile Anadolunun kuzey-bat kesindeki Troiallar arasnda oldu. Akhalar gemilerle Troiaya gelip kenti kuatmlar, yamalamlar ve lkelerine geri dnmlerdir.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Alexiou, S. (1991), Minos Uygarl, ev. E.T.Tulunay, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Chadwick, J. (1999), The Mycenaean World, Cambridge University Press. Cline, E.H. (2010), Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean, Oxford University Press, New York. Dickinson, O. (2002), The Aegean Bronze Age, Cambridge University Press, Cambridge. Troia. D ve Gerek (2001), ev. S. Bulgurlu-Gn, Homer Kitabevi, stanbul. Fitton J.L. (1999), Cycladic Art, British Museum Press, Londra. Fitton, J.L. (2002), Minoans, British Museum Press, Londra. Harris, N. (2001), History of Ancient Greece, Londra. Higgins, R. (1997), Minoan and Mycenaean Art, Thames & Hudson, Londra. Manning, S.W. (1995), The Absolute Chronology of the Aegean Early Bronze Age: Archaeology, Radiocarbon, and History, Sheffield. Mansel, A. M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara. Neils, J. (2008), The British Museum Concise Introduction. Ancient Greece, Londra. Pomeroy, S.B - Burstein, S.M. - Donlan, W. - Roberts, J.T. (1999), Ancient Greece. A Political, Social, and Cultural History, Oxford University Press, New York-Oxford. Preziosi, D. ve Hitchcock, L.A. (2000), Aegean Art and Architecture, Oxford University Press, USA. Schofield, L. (2007), The Mycenaeans, J. Paul Getty Museum. Shelmerdine, C.W.(2008), The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age, Cambridge University Press, Cambridge. Stokstad, M. (1995), Art History, New York. Warren, P. ve Hankey, V. (1989), Aegean Bronze Age Chronology, Bristol.
2
Amalarmz
Ege Gleri Dor G Kent-devleti Polis Kolonizasyon Yunan alfabesi Tiran
HELLEN VE ROMA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ege ve Dor Gleri ile Kolonizasyon kavramlarn aklayabilecek; Ege Gleri sonunda Yunanistan ve Anadoluda oluan yeni toplumsal yapy aklayabilecek, Kent-devletini tanmlayabilecek; Kolonizasyonun nedenlerini ve sonularn aklayabilecek; Demokrasi kavramn ve Atinadaki geliimini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Solon Kleisthenes Demokrasi Boule Ekklesia Halk Meclisi
indekiler
EGE VE DOR GLER EGEDE KARANLIK A YUNAN ALFABES KENT-DEVLET ATNANIN SYASAL VE TOPLUMSAL YAPISI KOLONZASYON
Ege Gleri, KentDevletleri ve Kolonizasyon
Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon

EGE VE DOR GLER
Bir nceki nitede de vurguland gibi, Akha (Myken) merkezlerinin ykl M.. 13. yzyln sonunda veya 12. yzyln banda gereklemiti. Bu dnem ayn zamanda Ege Glerine sahne olduundan, Akha merkezlerinin ykl da bu glere balanmaktadr. Neredeyse ayn tarihlerde hem Troia hem de Hitit Devleti tarih sahnesinden silindi. Ege Glerinde iki nfus hareketi ne kmaktadr: Deniz Kavimleri ve Dorlar. M.. 1200 civarnda byk glerin birer birer yklp gitmeleri bilim adamlarn Deniz Kavimleri teorisine yneltti. Muhtemelen kuzeyden, Balkan Dalar yresinden gelen bu insanlar Yunanistan ve Anadoludan geip Msra kadar ulamlard. Msr, nce 13. yzyl sonlarnda, sonra da 12. yzyl balarnda iki kez bu kavimlerin saldrlarna maruz kalmt; Deniz Kavimleri Msra vardklarnda byk bir kar koyma ile karlamlar ve geri pskrtlmlerdi. Uzun sre kabul gren ve zorlama bir senaryo izlenimi veren bu 19. yzyl teorisi, yeterli kantlarn olmamas nedeniyle, son zamanlarda deerini yitirmitir. Deniz kavimleri en son nereye kadar ilerlemiler ve kimler tarafndan pskrtlmlerdir? SIRA SZDE Ege Gleri erevesinde zerinde durulan bir dier g hareketinin ise Dorlar tarafndan gerekletirildii ne srlmektedir. Yunanistann D N E L M gneyikuzeyinden ne doru inen Dorlar, daha ziyade Peloponnesos Yarmadasna yerlemiler; hatta S O R U daha sonra bir ksm Anadolunun gney-batsna g etmiti. Yukarda deindiimiz gibi, Akha merkezlerinin yklmasnda Dorlarn da rol olabilecei ne srlmektedir. Ancak, Yunan gelenei, Dor gn, daha nce Yunanistandan kovuDKKAT lan ve tekrar yurtlarna dnen Heraklesoullarna balamaktadr. Ege Gleri Yunanistanda yaayan dier topluluklarn da Yunanistan iindeki hareketliliine sahSIRA SZDE ne olduu gibi, bu topluluklarn Yunanistan dna karak Ege corafyasnda ve hatta tesindeki hareketliliine de sahne olmutu. Akha merkezlerinin yklnn yan sra Ege ve Dor Glerinin damgasn vurAMALARIMIZ duu M.. 12. yzylla birlikte Ege corafyasnda Tun a sona ermi, Demir ana geilmitir. Yeni dnemin bu ekilde adlandrlmasnn nedeni eitli eyalar ile ara gere ve silah yapmnda tuncun yan sra yeni bir metal olarak demirin de K T A P kullanlmaya balanmasdr.
TELEVZYON SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
22
Resim 2.1 Ege gleri, Yunan dili ve leheleri. Kaynak: P. Cartledge (ed.), (1998), s. 39.
Bat Anadoluya ilk gelenler Aioller idi. Yunanistandaki Thessalia ve Boiotia blgelerinden gelen Aioller, Lesbos Adas ile Bat Anadolunun kuzeydou kesimine (Edremit Krfezi ve civar) yerletiler. Bu nedenle bu blge Aiolis adn ald. Herodotos (I.149), on iki Aiol kentinden sz etmektedir. Bu kentler, Kyme (Aliaa-Nemrut Koyu), Larissa (Buruncuk Ky), Neontheikhos (Yankky), Temnos (Grece-Kayack Tepesi), Killa (Zeytinli Ky yaknnda?), Notion (Ahmetbeyli), Aigiroessa (Kavakldere Ky), Pitane (andarl), Aigai (Kseler Ky-Nemrutkale), Myrina (Aliaa-Kalabaktepe), Gryneion (Yeniakran) ve Smyrnadr (zmir). Ancak bu son kent yani Smyrna sonradan Ioniaya dahil olmutur. Ayrca Kyme, Aiolisteki baka ufak kentlerin de kurucusuydu. Daha sonra, Atinann da yer ald Attika blgesi ve Euboia Adasndan yola kan Ionlar, Bat Anadolunun orta kesimine yerletiler ve blge onlarn adndan dolay Ionia ismini ald. Kukusuz, Ion kolonizasyonu, Aiol kolonizasyonundan sonra ama yine M.. 10. yzyl sonlarnda gereklemiti. Ionlar, Peloponnesosun kuzeyindeki yurtlarndan srlp geici bir sre Atinada yerlemiler ve gelenee gre Atina kral Kodrosun oullarnn liderliinde Bat Anadoluda bugnk zmir ve civarna g etmilerdi. Ioniann gney snr Byk Menderes Irmana dein uzanyordu. Herodotosun (I.142) szn ettii on iki Ion kenti, Miletos (Balat), Myus (Avar Ky), Priene (Gllbahe), Ephesos (Seluk), Kolophon (Deirmendere), Lebedos (Gmldr), Teos (Sack), Klazomenai (Urla), Phokaia (Eski Foa), Khios (Sakz Adas), Erythrai (Ildr) ve Samostur (Sisam Adas). Bu kentlere daha sonra on nc kent olarak Smyrna dahil olmutur. On iki Ion kenti, Panionion (Ionlar Birlii) ats altnda bir birlik oluturmulard. Dinsel ve siyasal nitelikli bu birliin toplant yeri Priene topraklarnda olup bugnk Gzelaml mevkiindeydi. Birli-
2. nite - Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon
23
in, ye kentlerin bamszln kstlayc bir politikas yoktu. Birliin kurulma nedeni olarak baz nde gelen Ion kentlerinin, Ephesosun gneyindeki Melia/Melie halkna sava iln etmesi gsterilmektedir. Meliadaki Poseidon Helikonios Tapna yeni federal merkezin ibadet merkezi olmutu. Son olarak da Dorlar, Bat Anadolunun gneybat kesi ile karsndaki adalara, zellikle Rhodos ve Kosa (stanky) yerletiler. Bu blge, burada daha nce yaayan Karlardan dolay Karia adn tamaktayd. Kariadaki nemli Dor kentleri arasnda Halikarnassos (Bodrum), Lindos (Rhodos Adasnda), Ialysos (Rhodos Adasnda), Kameiros (Rhodos Adasnda), Kos (stanky Adas) ve Knidosu (Data-Readiye) sayabiliriz. Eskia yazarlar Halikarnassosu Yunanistann Argolis blgesindeki Troizenden gelen gmenlerin, Knidosu ise Spartallarn kurduunu belirtir. Ionlarn on iki kent-devleti gibi, Dorlarn da alt kentten (Heksapolis) oluan bir birlikleri vard ve dinsel merkezleri Knidos topraklar iinde bulunan Triopion Tapna idi. Herodotosun anlattna gre (I. 144) Halikarnassoslu Agasikles, Apollon onuruna dzenlenen yarmalardan birinde kazand ayakl kazan, det olduu zere tapnaa adamak yerine evine gtrm ve bu yzden dier be Dor kenti, Halikarnassosa tapnan kaplarn kapatmlard. Halikarnassosun Birlik d kalmasyla, Heksapolis, Pentapolise (Bekent) dnmt. Aioller, Ionlar ve Dorlar Anadolunun hangi blgelerine yerlemilerdi? SZDE SIRA
Heksapolis: Anadolunun gney-bat kesinde Kos, Knidos, Halikarnasos ile Rhodos Adasndaki Lindos, Ialysos ve Kamiros tarafndan oluturulan Altkent Birlii.
EGEDE KARANLIK A
SIRA SZDE
Akha merkezlerinin Ege Gleri sonrasnda ortadan kalkmasndan sonra, Ege dnyasnda Karanlk a veya Yunan Orta a ad verilen bir suskunluk dnemi S zaman yaanmtr. Kukusuz bu dnem, isminde yer ald gibi hibir O R U karanlk bir dnem olmad; yaplan almalar bu dnemin siyasal ve kltrel yaamn gzler nne sermektedir. Kabaca M.. 1100 ile 750/700 yllarn arasn kapsayan bu DKKAT dneme ilikin bilgilerimiz, ne yazk ki, ok azdr. Bildiklerimiz daha ok Homerosun destanlarna dayanmaktadr. Karanlk a, erken (M.. 1100-900) ve ge SIRA (M.. 900-750/700) olmak zere iki evre altnda ele alnmaktadr. SZDE Karanlk an erken dnemi ayn zamanda Protogeometrik Dnem, ge evresi ise Geometrik Dnem olarak adlandrlr. Bu adlandrmalar o dnemde imal edilen vazolardaki AMALARIMIZ ssleme tarzna gre yaplmtr. Karanlk an nispeten karanlk yani belirsiz olan dnemi, erken evresidir; ge evrede siyasal ve kltrel tablo biraz daha aydnlanmtr. K T A evrede, nceErken P ki Akha merkezlerinde isknn devam etmedii, Yunanistanda nfusun nemli lde azald, yaznn (Linear A) kullanlmad, llerin gmlmesi (inhumasyon) yerine yakld (kremasyon) anlalmaktadr. Ancak, ge evrede Vyerleim yerleriTELE ZYON SIRA SZDE nin saysnda ve nfusta art olduu anlalmaktadr; polis denen kent-devletleri ile klasik dnem tapnaklarnn ncleri de Karanlk an ge evresinde ortaya kmtr. Fenikelilerden alnan sessiz harflere sesli harfler eklenerek M Yunan alfaDNEL NT RNET besinin oluturulmas da ge evrede olmutur. Bu nedenle KlasikEadaki siyasal, sosyal ve kltrel geliimin tohumlarnn Karanlk an ge evresinde (zellikle S O R U M.. 8. yzyl) atldn syleyebiliriz. En erken tapnaklardan biri M.. 8. yzylda ina edilmi olan SamostakiTHera TapnaDKKA dr.
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
24
YUNAN ALFABES
Tarihi Herodotos (V.58), yazy Yunanistana getirenin Fenikeli Kadmos olduunu sylemektedir. Kuzey Suriyede yaayan Fenikelilerin 22 sessiz harften oluan alfabe yazsn meydana getirmeleri M.. 2. binyln sonlarnda (M.. yak. 1100) gereklemitir. Yunanlar da, atalar olan Akhalarn kulland Linear B yazsn, Fenikeliler ile ticaret ilikileri sonucunda daha da gelitirmiler ve onlardan aldklar sessiz harfler ile Eski Yunan alfabesini oluturmulard. Bu alfabe M.. 8. yzyln balarndan itibaren Yunanlarca kullanlmaya balanmtr (bu tarih 10. yzyla kadar da kartlmaktadr). Zamanla sessiz harflerin arasna sesli harfleri yerletirip, yeni harfler de ekleyerek Eski Yunanca yazy son ekline getirmilerdir. nceleri sadan sola yazlan Eski Yunanca, daha sonra soldan saa yazlmaya balanmtr. Yunan alfabesinin ilkel formuna ait yaz rnekleri Dor lehesinin konuulduu adalarda (Melos, Thera, Girit) gnmze kadar gelmitir. 1989 ylnda talyann Latium ovasnda, Romaya birka kilometre uzaklktaki Gabii nekropolnde (mezarlk) Eski Yunanca bir yazt bulunmutur. Yazt, M.. 8. yzyln ilk yarsna tarihlenmekte olup bilinen en Eski Yunanca yazt olmasnn yan sra, Yunancann M.. 8. yzyl gibi erken bir tarihte talyaya kadar ulatn gstermesi asndan nemlidir. talyada Napoli Krfezinde yer alan Pithekoussaidaki bir mezarda bulunan ve M.. 8. yzyln ikinci yarsna tarihlenen pimi topraktan kap zerinde ise Ben Nestorun kabym... yazs bulunmaktadr.
Boustrophedon: nce sadan balayarak sola doru yazlan ve dnml olarak (sa-sol) bu ekilde devam eden yaz tr.
Resim 2.2 Eski Yunan alfabesi.
Ksi
Omikron
Rho
Psi
KENT-DEVLET Ortaya k ve Karakteristik zellikleri

Her biri siyasal ve toplumsal olarak rgtlenmi olan kent-devletleri uzun zamandr Yakn Douda mevcuttu. Ancak Yunan rnekleri gibi yaygn deillerdi ve uzun sre varlklarn srdrememilerdi. Yakn Doudaki kent-devletleri ile Eski Yunan kent-devletleri gerek kavramsal gerekse ierik olarak birbirinden farkldr. Ege corafyasnda Yunan karakterli kent-devletlerinin ortaya k, Akhalarn saray merkezli yerleimlerinin kmesinden sonra olmutur. Ancak ilk zamanlarda kent-devletleri snrl topraa sahip ve snrl sayda nfusu barndran kk lekli yerleimlerken, zamanla bymler ve Yunanlar iin yeni bir yaam alan haline gelmilerdir. Yukarda vurguladmz gibi, gelikin bir Yunan kent-devleti-
25
ne ancak Karanlk an son evresinde, M.. 8. yzylda, rastlanmaktadr. M.. 4. yzyl filozofu Aristotelese gre, insanlarn birlikte iyi bir yaam srmeleri polis ad verilen kent-devletinde mmkn olmutu. Eski Yunan siyasal ve toplumsal yaamnn en karakteristik rgtleni biimi olan kent-devleti, polis (oulu poleis) terimiyle ifade edilmektedir. Politika szc de polisten tretilmitir. stihkm edilmi bamsz bir devlet olan polis, hem kent merkezini (asty) hem de kendisine bal kylerin bulunduu krsal alan (khora) kapsyordu. Burada kent-devletinin merkezi ile krsal kesimi arasnda ortaklaa bir yaam (symbiosis) sz konusudur. lk kent-devletleri belirli bir topraa sahip, kendi kendine yeterli, tarmsal karakterli bir toplumsal yap gsteriyordu. Kent-devletini genelde tek bir kent oluturmakla birlikte, bazen birka kent ya da daha ufak yerleim biriminin bir araya gelerek bir kent-devletini meydana getirdiini gryoruz (synoikismos). Esas olarak kamusal, dinsel ve zel olmak zere yaam alannn bulunduu bir kent-devleti, Eskiada, devletin adndan ziyade iinde yaayan yurttalarn adyla anlrd (rnein, Atina yerine Atinallar, Korinthos yerine Korinthoslular gibi); bu da bize kent-devletinde yurttalara verilen nemi gstermektedir. Kent-devletlerinin fiziksel bykl ve demografik yaps deikenlik gsterse de kent-devletlerinde yaayanlar kendilerini tek bir ulus olarak gryordu. Tarihi Herodotosa (8.144) gre, Yunanlarn paylatklar drt ortak unsur, atalar, dilleri, dinleri ve adetleriydi. Yunan kkenli bu kent devletleri hibir zaman bir araya gelip tek bir Hellen (Yunan) devlet ats altnda toplanmamtr. Sz konusu kent devletlerini bir arada tutan dil, din ve kltr birliiydi. Bu kent devletleri Eski Yunancay konuuyorlar; Homerosun da anlatt tanrlara (Zeus, Athena, Apollon, Artemis, Poseidon) inanyorlard. Sanat, mimarlk, giyim kuam, gelenek, grenek asndan Eski Hellen dnyas ile benzeen bir kltr paylayorlard. Bu nedenle bir kent-devletinin yurtta, Akdenizin herhangi bir yerindeki kent-devletini ziyaret ettiinde kendini evinde hissederdi. Sosyo-ekonomik ve siyasal yaps itibariyle her kent-devletinin, yurttalarnn salkl koullarda ve eit haklara sahip olarak yaamalarn salamak iin bir anayasas vard. Toplum, bu anayasaya gre dzenlenirdi. Yasama, yarg ve yrtmenin devlet organlarndaki dalm ve ilevleri de bu anayasa ile belirlenirdi. Bir kent-devletinin sahip olduu ya da olmak istedii en nemli zellik ise a) baka devletlerin veya d glerin egemenliinde olmamay ifade eden bamszlk (eleutheria), b) i ilerinde zgr olmay, d glerin mdahalesine maruz kalmamay ve kanunlarn diledii ekilde oluturmay ifade eden zgrlk (autonomia) ve c) kendine yeterlilik / ekonomik bamszlk (autarkeia) idi. Kukusuz kent-devletinin karakteristik zellikleri arasna bakalar da konabilir. rnein, M.S. 2. yzylda yaayan Pausanias (X.IV.1), agorasz ve tiyatrosuz bir kent-devleti dnlemeyeceini yazmaktadr. Keza, bamszlk ilkesi gz nne alndnda, sikke darbnn da bir kent-devleti iin nemli bir kriter olaca aktr. Yukarda, bir kent-devletinin karakteristik zellikleri arasnda sralanan tm unsurlar en ksa olarak tam bamszlk ilkesiyle ifade edebiliriz. Genel olarak bir kent-devleti etraf surla evrili ve akropolis ad verilen ykseke bir tepede kuruluyordu. Dardan gelen saldrlarda, surun dnda ikmet edenler surun iine, hatta akropolise snyorlard. Kent-devletindeki belli bal yaplar arasnda, ticari ilevinin yan sra sosyal bir ilevi de olan agora, dini ibadetin yapld bir veya birden fazla tapnak, meclis binas (bouleuterion), st dzey devlet yneticilerin toplant mekan (prytaneion), gsteri oyunlar, konser ve m-
26
zik dinletileri iin tiyatro ve odeion, eitime ayrlm olan gymnasion, grein yapld palaistra, atletizm yarmalar ile araba yarlarnn yapld stadion ile ariv binas (metroon), darphane, salk oca ve hapishane gibi dier kamu yaplar bulunuyordu. Mezarlk (nekropolis) surlarn dnda yer alyordu. Ancak yukarda sralanan yaplarn tamam, erken dnem (M.. 8.-7. yzyl) kent-devletlerinde yoktu; bazlar zaman iinde eklenmitir. rnein, darphanenin varl sikkenin icadyla ilikili olduundan, ancak M.. 6. yzyl bandan itibaren sz konusudur. Ktphane binalar ise Hellenistik dnem kent-devletlerinin gzde meknlardr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Kent-devletinin karakteristik zellikleri nelerdir?
DNELM
Resim 2.3
DNELM S O R U
Atina Akropolisi, izim. Akropolis, S R U birOkent-devletinde kamu binalar ile tapnaklarn yer D K K yksek ald A T kesimdi.
SIRA SZDE Kaynak: Blois-Spek
DKKAT
SIRA SZDE
(1997), s. 112.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Ynetim Biimleri
Gelikin bir kent-devletinin M.. 8. yzyldan itibaren grldn vurgulamtk. Yunan topluluklarnn henz gelikin kent-devleti modelinde rgtlenmedikleri ama daha basit bir at altnda toplanm olduklar dnemde (M.. 11.-9. yzyllar), sz konusu kent-devletleri basileus (oulu basileis) adn tayan krallar tara-
27
fndan ynetiliyorlard. Dier bir deyile kent-devletlerindeki ilk ynetim ekli monariydi. M.. 4. yzyl filozofu Aristoteles bu dnemden vgyle sz eder. Ona gre ilk dnemlerde erdemli, akll ve stn insanlarn kendilerini yasalarn stnde grerek kral olarak atanmalar adil ve hakldr. nceleri basileus denen krallarn ynetiminde olan Hellen kent-devletlerinde giderek zengin bir snfn (aristokratlarn) olutuunu gryoruz. Homerosun Odysseia destannda Phaiaklar Kral Alkinoosun yannda on iki aristokrat vardr. Yani, nceleri krallar tek balarna hkm srerken, zamanla yanlarna aristokratlar da almlardr. Kent devletlerinin gelimeye balamasyla krallar ynetim mekanizmasnn dnda kalmaya balamlar ve yerlerini aristokratlara terketmilerdir. Ege dnyasnda pek ok yerde krallar M.. 8. yzyldan itibaren ortadan kalkmaya balamtr. Kralln srd tek yer Sparta idi. Burada nceleri bir kral hkm srerken, daha sonra iki kral ynetime ortak olmulardr. zetle, M.. 7. yzylda, siyasal rgtlenmelerdeki deiiklikle kent-devletlerindeki monarik yapnn, yerini, aristokratlarn sz sahibi olduu aristokratik nitelikli oligarik ynetim biimine baktn syleyebiliriz. Baz kent-devletlerinde nde gelen aristokratlar iin farkl bir isim kullanlmsa da, genelde arkhon ad veriliyordu. Bu arada birok kent-devletinde tiranlarn egemenliini gryoruz. Tiran szcnn kkeni, Lydia dilinde bey ya da efendi anlamna gelen tyrannosa (zorba-despot) dayanmaktadr. Esas olarak M.. 7. ve 6. yzyllarda grlen tiranlar, genellikle toplumun soylu ve zengin snfndan kyor ve aa tabakann desteini alarak ynetimi ele geiriyordu. Baz kent-devletlerinde tiranlar, krallkla demokratik ynetim arasndaki gei srecinde ortaya kmlardr. Tiranlar ilk zamanlarda egemen olduklar kent-devletlerinde iyi iler yapyorlard. Kentlerinin imar iin alyorlar, halkn sevgisini kazanyorlard. Fakat, giderek, ynetimi zorla ele geirmelerinin verdii honutsuzluk ve diktatr gibi davranmalar nedeniyle halkn sevgisini yitirmiler ve demokrasiyi yerletirmeye alan kent-devleti yaps iinde istenmeyen kiiler olarak kabul edilmilerdir. Nitekim daha sonra, Atinadaki demokrasi rzgrlarnn da etkisiyle, tiranlar kovulmu ve demokratik ynetimler kurulmutur. M.. 6. yzyl sonlarnda Atinada demokratik ynetimin kurulmasyla, dier kent-devletleri de demokratik ynetim eklini benimsemilerdir. Demokratik ynetimde devletin banda artk kral, aristokratlar ve tiran yer almamakta, ynetim dorudan halkn elinde bulunmaktadr. Demokrasi, demos (halk) ve kratos / kratia (g) szcklerinden tretilmi olup halk egemenlii demektir. Demokrasinin temeli, Eski Hellen kent-devletlerinde atlmtr; nk Eskian daha nceki devirlerinde Dou devletlerinin banda bulunan ve kendini tanrnn temsilcisi, hatta tanr olarak kabul eden hkmdar ile ona kaytsz artsz bal uyruklardan meydana gelen devlet yaps karsnda, Batdaki kent-devleti yaps demokratik bir anlayn rn idi. Bir ynetim biimi olarak demokrasi (demokratia) ilk kez Herodotosun (M.. 5. yzyl) eserinde gemektedir. Antik ada demokrasi, her zaman yceltilen ve gpta ile baklan bir ynetim ekli olarak grlmyordu. Demokrasinin; Herodotos, Perikles ve Sokrates gibi taraftarlar varsa da, Aristophanes, Ksenophon, Platon ve Aristoteles gibi gl muhalifleri de vard. Demokrasiye kar olanlara gre ancak soylular, zenginler ve eitimliler devleti iyi bir ekilde ynetebilirdi; devlet ynetimi cahil halk tabakasna ya da ayaktakmna braklamayacak kadar ciddi bir iti. Bu nedenle demokrasi kart aydnlarda, demokratik ynetimin zamanla okhlokratia denen avam ynetimine dnerek dejenere olaca endiesi vard.
28
Ynetim Kurumlar
ehir Danma ve dare Meclisi (Boule) ile Halk Meclisinin (Ekklesia) ilk zamanlardan itibaren kent-devletlerindeki varl bilinmektedir. Ancak her iki meclisin de ilevi demokratik ynetimlerde daha fazla hissedilir olmutur. Eski Hellen siyasal yaamnn en nemli kurumu olan Halk Meclisi, tm erkek yurttalarn katld ve Boulenin ald kararlarn onayland bir meclisti. Halk Meclisine tm zgr erkek yurttalar katldndan ok byk bir alana ihtiya vard. Bu nedenle bir kent-devletinde Halk Meclisi binas, yani Ekklesiasterion bulunmazd. Yurttalar (politai) daha ziyade agora veya tiyatroda ya da kentin hemen dndaki uygun bir ak alanda toplanrd. Ancak, Roma mparatorluu Dneminde Lykia blgesindeki Trebennada ve Pamphylia blgesindeki Pergede Halk Meclisi binasn iaret eden yazt paralar bulunmutur. Kukusuz, Roma mparatorluu Dneminde Halk Meclisi -Klasik ve Hellenistik alara gre- daha sembolik bir karakter tamakta olup bu meclise az sayda yurttan katlm sz konusuydu. Teorik olarak ayda iki veya defa toplanan Halk Meclisine 18 (veya 20) yan doldurmu ve bal olduklar kabile tekilatna (r. demos, phyle, hakatostys) kaytl olan erkek yurttalarn tm katlabiliyordu. Halk Meclisi, yasama ve yarg gcn elinde tutan bir siyasal organ olup i ve d politika meselelerini grrd; sava ve bara karar verme, kanun yapma, magistratlarn seimi, yarglama ve srgne gnderme kararlar Halk Meclisinin yetki ve sorumluluundayd. Bir dier nemli meclis olan Boule, kent-devletini oluturan yurttalarn bal olduu kabile tekilatlarndaki temsilcilerin oluturduu bir meclisti. Bu meclis Halk Meclisinin ynetim kurulu gibi iliyor ve yrtme gcn elinde tutuyordu (modern anlamda hkmet gibi). Halk Meclisinde grlecek maddeleri hazrlayan Boule, yurttalarn oluturduu kabilelerden belli sayda kiinin katld bir meclistir. yelerinin kura ile belirlendii Bouleye devam eden yurttalar olgun yata (30 yan st) olmak zorundayd. Genelde bir yl, nadiren iki yl grev yaparlard. Kent-devletlerinde alnan kararlarda iki meclisin ad birarada anlrd. Boulenin, Ekklesiann gndemini hazrlamasnn yan sra, Ekklesiada alnan kararlarn yrtlmesini de salad anlalmaktadr. Devlet ilerinin aksamadan srdrlmesi gerektiinden Boule, normalde, hergn toplanrd. Perikles zamannda alnan bir kararla Boule yelerine cret denmeye balad. Genelde Bouleye bitiik yer alan Prytaneis ise Boulenin alt komisyonu olarak grev yapard. Devletin tm acil ileri nce Prytaneis tarafndan ele alnrd. Prytaneisin toplant yeri Prytaneion ad verilen yuvarlak planl (tholos) bir mekand; Prytaneisin yeleri 24 saat grev yapar ve tm masraflar devlet tarafndan karlanrd. Bouleyi ve gerekirse Halk Meclisini toplanmaya davet etmek Prytaneisin greviydi. Devlet misafirleri ve olimpiyat ampiyonlar burada arlanr, kutsal atein srekli yanar kalmas salanrd.
Magistratlar
Meclislerden sonra bir kent-devletinde en byk g yksek devlet memurlar olan magistratlardayd. Kamu adna grev yapan bu kiiler devletin nemli mevkilerinde grev alrd ve devletin ileyiinden sorumluydular. Magistratlar kura ile seilirdi; ancak askeri komutanlar ve maliyeciler Halk Meclisi tarafndan oylanarak seilirdi. Ba magistrat, hkmetin bayd ve baz durumlarda yla adn vermekteydi (eponim). Ba magistrat genelde arkhon olarak anlmaktadr (r. Atinada). Ancak, arkhonluk dnda ba-magistratlk unvanlar da vard. rnein, Ionia,
29
Lydia, Karia ve Phrygia blgelerindeki kent-devletlerinde devletin ba Stephanephoros iken; Pamphylia, Pisidia ve Ovalk Kilikiada Demiurgos; Lydia ve yine baz SIRA Ionia kentlerinde Prytanis idi. Magistratlarn yaygn grev sresi SZDE olmasna bir yl ramen daha ksa sreli olanlar da vard. Grevi sona eren magistrat, grevde bulunduu sredeki icraatnn ve kamu kaynaklarn nasl kullandnn Lhesabn verDNE M mek zorundayd. Gnmz devletlerindeki brokratlar gibi, uzun yllar ayn grevi yapmak gibi bir durum sz konusu deildi. Her yurtta, yaamnn belli bir yS O R U lnda bir devlet grevini stleneceini bilirdi. Eponim magistrat, yla adn veren magistrat ifade eder.
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Halk
Kent-devletinde yaayan halkn tamamnn Eski Yunancadaki karl demostur. Ancak, sadece yurttalar da demos olarak adlandrlabildii gibi yurttalarn oluturAMALARIMIZ duu Halk Meclisi de demos olarak adlandrlmaktayd. Kent-devletinde, nfusun grece az ksmn zgr erkek yurttalar olutururken, dier byk ksmn onlarn eleri ve ocuklar, kentte yaayan yabanclar (metoikoi) ve kleler oluturuyordu. K A P rnein M.. 5. yzylda Atinann nfusu, 170.000i yurttalar veT aileleri, 30.000i kente sonradan gelip yerleen yabanclar ve 100.000i de kle olmak zere toplam 300.000 kii olarak tahmin edilmektedir. Kadnlar yurtta saylmadklarndan ve poT olarak O N litik haklardan mahrum bulunduklarndan, kent-devleti ironik E L E V Z Yerkekler kulb olarak da nitelendirilmektedir. Yurttalk kriterleri bir kent-devletinden dierine deikenlik gsterebilmektedir. Bu kriterler arasnda, ebeveyinden birinin veya her ikisinin o kent-devletinin yerlisi olmas ve soyluluk saylabilir.E T NTERN Peloponnesos (Mora) Yarmadasndaki Spartann halk esas olarak Spartada ikamet eden yurttalar (Spartallar), kentin civarnda oturan yar-yurttalar (perioikoi ) ve topraa bal bir tr yar-kle (devlet klesi) snfn oluturan heilotes ten oluuyordu. Sparta nfusunun nemli bir ksmn oluturan heilotlar, tarmla uramakta ve aldklar rn Spartallara vermekteydiler. Sayca heilotlardan az olan Spartal erkek yurttalar da onlar egemenlik altnda tutabilmek iin kat bir ynetim uyguluyorlard. Periokoi olarak adlandrlan, evre ky ve kasabalarda oturanlar ise kleletirilmemilerdi; yurttalk haklarna sahiptiler.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ATNANIN SYASAL VE TOPLUMSAL YAPISI

Kent-devletlerinin gelimeye balamas sonucu, buralarda oturan zengin ve soylu snf ile halk tabakas arasnda srtmeler balamtr. Halkn orta ve aa snf, yasalarn ya da toplum yaamn dzenleyen kurallarn, detlere, gelenek ve grenee gre yorumlanp uygulanmasndan honut deildi; nk bu ekilde soylu snfn dedii oluyor ve grece hukuk kurallar daha ok soylu snfn iine yaryordu. Yasalarn yazl hale getirilmesini isteyen toplumun aa kesiminin, aristokrat kesim ile yapt mcadele olumlu sonu vermitir. Bylece kanunlarn yaz ile saptanmas sonucu herkes, hangi tr sua ne ceza verileceini ya da nelerin su saylp saylmayacan renmitir. deta tanr buyruu olarak kabul edilen ve aristokratlarn iine yarayan szl yasalardan (thesmoi), toplumun her kesiminin sosyal ve siyasal yaamn adil bir ekilde dzenleyen yazl yasalara (nomoi) gei, demokrasi iin de nemli bir admd. Adalet kavramnda ifte standart endiesi bundan byle kalkyordu. unu da vurgulamak gerekir ki, yasalarn yazl hle getirilmesi nceki Eski Dou toplumlarndan biliniyordu.
30
Drakon
En eski yasa koyucular (nomothetai ) arasnda Atinal Drakonu (M.. yak. 624 / 621) gsterebiliriz. M.. 7. yzyln ikinci yarsnda ba gsteren ynetim ve iktidar sorununa, ekonomik koullardaki sknt da eklenince, Atina, toplumsal-siyasal bir krize dmt. Sorunlarn stesinden gelmek iin radikal admlar atlmas gerekiyordu. te bu noktada, topluma yeni bir dzen vermek zere Drakonun ortaya ktn gryoruz. Atina kanunlarn ilk kez bir sisteme balayan ve de yazl hale getiren Drakon idi. Ancak bu yasa koyucunun adndan baka bir bilgiye sahip deiliz. Drakon, esas olarak adam ldrme ve tecavz sularna verilecek cezalar belirlemitir; verilecek cezalar ise olduka ar idi. Bu nedenle Drakon iin, yasalarn kanla yazd yaktrmas bile yaplmt. Drakon, ayn zamanda, kasten adam ldren ile istemeden ldrene verilecek ceza arasnda bir fark olmas gerektiini ortaya koyan ilk kiiydi. Kasten ldrmede lm cezas verilirken, nceden tasarlanmadan gerekletirilen bir ldrme olaynda verilecek ceza yalnzca srgnd. Drakon yasalar, aristokrasinin halkn zerindeki gcnn ifadesiydi.
Solon
Dier bir yasa koyucu olarak Atinal soylu devlet adam ve ozan Solonun M.. 6. yzyl balarnda yapt reformlar ok nemlidir. Halkn aa tabakalarndaki honutsuzluun ciddi boyutlara ulat bir srada Atinallar, M.. 494 ylnda Solonu arkhon (devlet bakan) setiler. Kendisinden devletin iine dt ekonomik ve politik sorunlar zmesi istendi. Solon, Areopagos Meclisinin de desteini alarak, bu tarihten itibaren reformlar tasarlamaya ve uygulamaya balad. Solonun reformlar iki alanda gerekletirildi: ekonomi ve toplum (anayasa). Ekonomi alannda: M.. 6.-5. yzyl Attikasnda toprak sahibi aristokrat ailelerin (eupatridai) fakir halkn srtndan zenginletii ve glerini artrd bir gerekti. Fakirler ya da orta snf aleyhine bozulan dengeyi kurmak iin Solon, nce kylnn borlarndan dolay toprak ve zgrln kaybetmesini nlemi, borlarn denmesinde kylnn lehine bir dzenleme yapm ve hatta bir ksm borlar tamamen silmitir. Borlarn tamamen silinmesi, seisakhtheia (ykten, klfetten kurtulmak) olarak adlandrlmt. Borcundan dolay kle olanlara da zgrlkleri yeniden verilmiti. Yapt toprak reformu ile de halkn sevgisini kazanmtr. Solon, bir anlamda, aristokratlarn gcn kstlamaya alyordu. Solon, ayrca, Atinann ekonomik sorunlarla kar karya kalmamas iin, o zamana dein sikke darbnda kullanlan Attika arlk ve l sisteminin yerine, daha elverili olan Euboia arlk sistemini getirmi; lkenin gereksinimi dorultusunda, zeyinya dnda dier tarm rnlerinin ihracn yasaklamtr. nk Atinada zeytinya retimi ok fazlayd ve bu fazlaln i piyasada tutulmas gereksizdi; ayrca dier ihra mallarnn Attika dnda, Attikada olduundan daha yksek fiyatla satlmasnn nne geilmesi amalanmt. Atina dnda yaayan yetenekli ustalar ve zanaatkrlarn Atinada yerlemeleri iin zendirici nlemler alnd; bylece ticaret ve rekabetin canlandrlmas hedefleniyordu. Toplum Dzeni (Anayasa): Solon, ayn zamanda anayasada da yeni bir dzenleme yaparak yurttalar soyluluk deil, fakat servetlerine gre drt snfa ayrd. Servet ls olarak ylda ka kile /lek (medimnos) budaya ya da ayn deerde baka rne veya paraya sahip olduklar esas alnd. 1 medimnos, 38 kilogram veya 50 litre demekti. Bu drt snf ve servetleri yledir:
31
1. 2. 3. 4.
Pentakosiomedimnoi: 500 medimnoi ve st Hippeis (Atllar): 300-500 medimnoi Zeugitai (kk iftiler): 200-300 medimnoi Thetes (fakir kyller, topraa bal kleler ve iiler): 200 medimnoi alt
1. ve 2. snftaki yurttalar yksek devlet memurluklarna (arkhonluk) ve Areopagosa (aristokratlar meclisi); 3. snf yurttalar ufak memurluklara ve Drtyzler Meclisine (Boule); 4. snf yurttalar ise Halk Meclisine (Ekklesia) ve Heliaiaya (bir tr halk mahkemesi) seilebiliyorlard. Askerlik hakk yalnzca ilk snfa verilmiti; thetes askerlikten ve her trl vergiden muaf tutulmutu. Bu yeni dzende dokuz arkhon grevlendirildi. Arkhonlua seilme pentakosiomedimnoi snfndan herkese akt (belki hippeis snfna da). Eski arkhonlar hl Areopagos Meclisine dorudan girebiliyordu. Fakat Meclis yava yava aristokratik kompozisyonunu kaybediyordu; Solon da bunu istiyordu. Solon, yarg ynetiminde de tamamyla radikal bir reform yapt. Yeni bir mahkeme (heliaia) sistemi kurdu; mahkemede jri olmak drt snfa da akt. Her yurtta, arkhonlardan birinin kararn bu mahkemeye gtrebilirdi. Olaslkla meclisin bir paras gibi alyordu; hatta tm meclis bir mahkeme olarak da toplanabiliyordu. Solonun reformlar toplumu ve dolaysyla kent-devletini ileriye gtrecek nitelikte olmasna karn, ok gemeden demokratikleme srecinde yeni sorunlar ortaya km ve dzenlemelerin uygulanmasnda aksaklklar ba gstermitir. Borlar, Solonun kanunuyla kaldrlsa da birok ifti yeterli sermayeye sahip olmad ve bor almak zorunda kald iin ok gemeden kendisini tekrar bor batanda buldu. Kle olmasalar da borlandklar zenginlere bamlydlar. Solonun reformlaryla Atina toplumundaki yaraya bir anlamda neter vurulmu ama ameliyat henz baarya ulamamt.
Tiran Peisistratos ve Oullar

Atinal Tiranlarn en nls hi kukusuz Peisistratostu. kez tiranl ele geiren Peisitratosun son tiranlk dnemi M.. 546-527 yllar arasna rastlar. Peisistratos zamannda Atina en parlak dnemlerinden birini yaad. Solonun anayasasn yrrlkte brakan Peisistratos, kylnn ve fakirin haklarn gzetmi, Atinada nemli bayndrlk faaliyetlernde bulunmutur. Athena onuruna drt ylda bir yaplan Panathenaia enlikleri onun zamannda balam; Homeros destanlar onun zamannda yazl hale getirilmitir. Peisistratosun lmnden sonra olu Hippias tiran oldu. Bu arada Alkmaeonidlerin bana Megaklesin olu Kleisthenes gemiti. Alkmaeonid ailesi Peisistratosun lm zerine Atinaya dnm olmalyd. Kleisthenes M.. 525te arkhon oldu. M.. 514 yaznda Tiran Hippiasn kardei Hipparkhos, Harmodios ve Aristogeiton adl iki gen aristokrat tarafndan Panathenaia Festivali srasnda ldrld. Fakat suikasti dzenleyenlerden Harmodios da Hipparkhosun muhafzlar tarafndan ldrld; Aristogeiton ise tutukland ve sonra da ldrld. Kardei ldrlen Hippias bir sre sonra Atinay terk etmek zorunda kald ve sonunda Pers Kral Dareiosa snd. Bu kriz Kleisthenese yarad; Atinann yeni lideri oldu.
32
Kleisthenes ve Demokrasi
Kleisthenesin M.. 508 ylnda hazrlam olduu reformlarnn znde aristokratlarn ya da soylularn devlet ynetimindeki tekelini krmak yatyordu. Kleisthenes, yurttalar corafi nitelikli on kabileye (phyle/genos) ayrmt. Bu on kabile, Atinann iinde yer ald Attika blgesinin kent, ky ve i blge olmak zere ynetim blgesine ayrlmas ile ortaya kyordu. Her blge de te bir (trittys) anlamna gelen on blme ayrld. Bylece her 30 trittys, biri kentten, biri kydan, biri de i blgeden olmak zere (er er) kura ekilmek suretiyle birletirildi. Yani kentte 10 trittys, kyda 10 trittys ve i blgede 10 trittys oluturulmu ve sonunda 10 kabile (phyle) elde edilmi oldu. Demoslar tarmsal topraklara sahip yerleim birimleriydi. Her demos kendi arasnda toplanyordu. Bundan byle yurttalar soyad olarak, nceden olduu gibi ait olduklar phyle / genos, klan ya da slalenin adn deil, bulunduklar demosun adn alacakt. Demosa kaydn yaptrann bir anlamda yurttal onaylanm oluyordu. Toplumun bu ekilde blnmesinden amalanan, ura alanlar farkl olan gruplarn (kente zanaatkrlar ve tccarlar; i blgede tarm ve hayvanclkla uraan iftiler; kyda denizciler ve balklar) bir araya getirilmesi ve Timokratik dzene son verilmesidir. Solon zamannda kurulan 400 kiilik Boulenin yeleri Kleisthenes zamannda 500 kiiye karlmtr. Boule 30 yan st 500 yurttatan oluuyordu ve 10 kabilenin her birinden 50 yesi vard (10 x 50 = 500). Boule yelii bir yllk idi ve ayn kii st ste iki yl Bouleye ye olamazd; fakat yaam boyunca iki kez Boule yesi olabilirdi. Solon zamannda olduu gibi Kleisthenes zamannda da thetler Bouleye giremezdi. Boule yeleri grev sresince askerlikten muaftlar. Devlet ilerinde kesinti olmamas iin her kabileden oluan 50 Boule yesi 36 gnlk dnemler halinde srayla daimi komite gibi alrd. Bu daime komite Prytaneis adn tamakta olup komitenin 50 yesi Bouleuteriona bitiik yer alan tholos planl Prytaneion binasnda toplanrd. Prytaneis, hergn kura ile bir bakan seerdi ve o bakan 24 saat orada bulunurdu. O gnn bakan, o gn toplanan Bouleye de bakanlk ederdi; eer Halk Meclisinin toplantsna denk gelirse ona da bakanlk ederdi. Atinadaki Halk Meclisi yeleri, kalabalk olduklarndan, Pnyks Tepesinde toplanrd. Atinada demokratik rejimin kurucusu olarak kabul edilen Kleisthenes, ayrca, demokratik srecin tiranlarca bir kez daha kesintiye uratlmamas iin Halk Meclisine yetki vererek, onun ylda bir kez anak mlek Mahkemesi (ostrakophoria) olarak almasna olanak salamtr. Bylece yurttalar, aralarnda tiranla heveslenen kiilerin adlarn anak mlek paralar (ostrakonlar) zerine kazyarak o kiinin deifre olmasn salyorlard. Ostrakismos denen bu uygulamada, kukulu kiinin ad yeter ounluk olan 6000 yurttan byk ounluu tarafndan yazlm ise, o kii herhangi bir varlk ve onur kaybna uramakszn 10 yl iin kent dna srlyor; bakaca bir ceza verilmiyordu. Atinal devlet adam ve komutanlardan Themistokles, Kimon ve Alkibiades de bu mahkeme karar ile Atina dna srgne gnderilmiti. Atina agoras ve Kerameikos kazlarnda ok sayda ostrakon (oulu ostraka) bulunmutur.
SIRA SZDE
anak mlek Mahkemesinin amac neydi? SIRA SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
33
KOLONZASYON Tanm
Bir toplumun ya da bir kent-devleti halknn tarmsal veya ticari faaliyetlerde bulunmak iin kendi snrlar dnda elverili topraklar yurt edinmesine ve bu srece kolonizasyon denir. Eski Hellen kolonileri, genellikle ana kentlerden uzak, denizar yerlerde kurulmulardr. Daha nce grdmz gibi, Dor istilas nedeniyle Ege Denizini aarak gneye inen ve Yunanca konuan kimi topluluklar buralarda elverili bulduklar topraklara yerlemilerdi. Her ne kadar ilk denizar iskan faaliyetleri bir kolonizasyon hareketi olarak kabul edilebilirse de gerek kolonizasyon, Eskia tarihi literatrne Byk Kolonizasyon Dnemi olarak geen; Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz kylarnda ok sayda koloninin kurulduu, M.. 750-550 yllar arasna ilikin 200 yllk uzun bir sretir.
Nedenleri
Kolonizasyonun birka nedeni vardr. Bunlardan biri, tarm yaplabilecek topraklara olan gereksinimdi. Bu tr nedenlerle kurulmu koloniler tarmsal nitelikli idiler. Bir baka neden, kendi lkelerindeki olanakszlklar idi. Yani kendi kendine yeterli olabilmek iin z kaynaklara sahip olmamak, yaam koullarn zorlatryordu. Bu nedenle, ticari faaliyetlerde bulunarak gelimek istiyorlard. Bu tr nedenlerle kurulmu koloniler ticari nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolonizasyon nedenlerine ait baz bilgiler bulmak mmkndr. Bunlar arasnda, ktlk, dman tarafndan bozguna uratlma, komularyla geimsizlik, youn nfus art, maden yataklarna sahip olma arzusu bulunmaktadr. Dolaysyla, kolonizasyonu tek bir nedene balamak doru deildir.
Sonular
Kolonizasyonun sonular ise, Yunanlarn yabanc lke halklar ile kaynamas, kendilerinden farkl dil konuan insanlar (barbaroi ) ve onlarn kltrlerini tanmalar, Yunan kltrnn yaylmas ve yabanc kltrlerden etkilenmesi, Ege ve Akdeniz dnyasndaki ticaretin younlamasdr. M.. 7. yzyln sonunda Lydia Krallnda icad edilen sikkenin Ege ve Akdeniz dnyasndaki hzl yaylm da kolonizasyonun bir sonucudur. Havuzun kenarndaki kurbaalara benzetilen kentdevletleri ve kolonilerle Klasik ve Hellenistik Dnem Akdeniz dnyas adeta niter bir kltr corafyasn andryordu.
34
zet
A M A
Ege ve Dor Gleri ile kolonizasyon kavramlarn aklama Ege Gleri M 13. yzyl sonu-12 yzyl balarndan itibaren meydana gelmi olup glerde iki nfus hareketi ne kmaktadr: Deniz Kavimleri ve Dorlar. Ancak, zamanla Yunanistandan Bat Anadolu kylarna da gler olmu, Aioller, kuzeybat Anadoluya (Edremit Krfezi ve civarna); Ionlar, Bat Anadolunun orta kesimine (kabaca zmir ili ve civarna), Dorlar ise Anadolunun gneybat kesine (kabaca Mula ili) yerlemilerdi. Bylece Bat Anadolu kylarnda ve hemen hinterlandnda ok sayda Yunan kent-devleti kurulmu oldu. Bu kent-devletlerinin bulunduu blgelerde, onlarn konutuu leheler (Aiol, Ion ve Dor) egemen oldu. Kolonizasyonda ise (her ne kadar bir g olay gereklese de) g olgusunun tesinde bir anlam vardr. Bir toplumun ya da bir kent-devleti halknn tarmsal veya ticari faaliyetlerde bulunmak iin kendi snrlar dnda elverili topraklar yurt edinmesine ve bu srece kolonizasyon denir. Eskia tarihi literatrne Byk Kolonizasyon Dnemi olarak geen; Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz kylarnda ok sayda koloninin kurulduu, M 750-550 yllar arasna ilikin 200 yllk uzun bir sretir. Ege Gleri sonunda Yunanistan ve Anadoluda oluan yeni toplumsal yapy aklama Ege gleri ncesinde Yunanistanda ve Anadoluda esas olarak monarik yapnn hkim olduu devletler vard. Bu devletlere bal olarak yaamn srdren halk, kral / krallar veya feodal beylerin egemenlii altndayd. Yerleim yerleri veya merkezler kale veya saray grnmndeydi (Minos Giritinde, Mykenaida ve Troiada olduu gibi). Ege gleri sonunda, saray-kaleler yerlerini, yurttalara odakl sosyal ve kltrel unsurlarn daha fazla hissedildii kent-devletlerine brakt. Bata krallarn olduu monarik yap bir sre daha devam etse de, devlet ynetiminin paylald bir yapya doru geliim oldu; ve nihayette ou kent-devletinde demokratik ynetim benimsendi. Kent-devletini tanmlama Eski Yunan siyasal ve toplumsal yaamnn en karakteristik rgtleni biimi olan kent-devleti, polis (oulu poleis) terimiyle ifade edilmektedir. Politika szc de polisten tretilmitir. stih-
km edilmi bamsz bir devlet olan polis, hem kent merkezini (asty) hem de kendisine bal kylerin bulunduu krsal alan (khora) kapsyordu. Bamszlk, bir kent-devletinin en nemli zelliklerinin banda gelirdi.
A M A
Kolonizasyonun neden ve sonularn aklama Kolonizasyonun birka nedeni vardr. Bunlardan biri, tarm yaplabilecek topraklara olan gereksinimdi (tarmsal nitelikli). Bir baka neden, kendi lkelerindeki olanakszlklar idi. Bu nedenle, ticari faaliyetlerde bulunarak gelimek istiyorlard. Bu tr nedenlerle kurulmu koloniler ticari nitelikli idiler. Antik kaynaklarda kolonizasyon nedenlerine ait baz bilgiler bulmak mmkndr. Bunlar arasnda, ktlk, dman tarafndan bozguna uratlma, komularyla geimsizlik, youn nfus art, maden yataklarna sahip olma arzusu bulunmaktadr. Kolonizasyonun sonular ise, Hellenlerin yabanc lke halklar ile kaynamas, kendilerinden farkl dil konuan insanlar (barbaroi) ve onlarn kltrlerini tanmalar, Hellen kltrnn yaylmas ve yabanc kltrlerden etkilenmesi, Ege ve Akdeniz dnyasndaki ticaretin younlamas ve bunun da sonucunda sikkenin hzl bir ekilde yaylmasdr. Demokrasi kavramn ve Atinadaki geliimini tartma Demokrasi, kabaca halkn iktidar veya halkn ynetime katlmas demektir. Devletin banda her eye karar veren tek kiinin bulunmas yerine (monarik idare), halkn da ynetime katlmnn salanmas, toplumdaki sosyal bar ve huzur iin gerekliydi. Bu da ancak demokratik bir idareyle mmknd. Halk tabakalar arasndaki eitsizliin neden olduu haksz uygulamalarn ve gelir dalmndaki eitsizliin giderilmesi, her yurttan hayatnn bir dneminde belirli bir kamu grevini yerine getirecek memuriyete gelmesi, seme ve seilme hakk, adil yarglama gibi birok konu her Hellen yurtta iin nem arz ediyordu. Btn bunlardaki aksaklk kanunlarn ve anayasann yazl olmamasndan kaynaklanyordu. Atinada demokratik ynetim iin ilk adm Solon tarafndan atld. Daha sonra da Kleisthenes, demokratik ynetimi toplumda yerletirdi. Bu nedenle Kleisthenes, Atinada demokratik ynetimin kurucusu olarak bilinir (M.. 6. yzyln sonu).
A M A
A M A
A M A
35
Kendimizi Snayalm
1. Tun andan sonra geilen a aadakilerden hangisidir? a. Paleolitik a b. Demir a c. Kalkolitik a d. Hellenistik a e. Klasik a 2. Ege Gleri srasnda Yunanistandan yola kan Dorlar, Bat Anadolunun hangi blgesine yerletiler? a. zmir li ve civarna b. Edremit Krfezi ve civarna c. Marmara Blgesine d. Mula li ve civarna e. Teke Yarmadasna 3. Aadakilerden hangileri Ionia blgesi kentleridir? a. Skepsis ve Kebren b. Kyme ve Larissa, c. Byzantion ve Kalkhedon d. Halikarnasos ve Lindos e. Miletos ve Ephesos 4. Ege Karanlk a yaklak olarak hangi dnemi kapsar? a. M.. 2000-1500 b. M.. 1800-1500 c. M.. 1500-1300 d. M.. 1100 ile 700 e. M.. 700-500 5. Eski Yunan alfabesinin oluturulduu yzyl ve alfabedeki sessiz harflerin alnd alfabe aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. M.. 8. yzyl / Msr b. M.. 10. yzyl / Msr c. M.. 7. yzyl / Kartaca d. M.. 6. yzyl / Fenike e. M.. 8. yzyl / Fenike 6. Kent-devletinin Eski Yunanca karl aadakilerden hangisidir? a. Khora b. Apoikia c. Polis d. Kome e. Emporion 7. Bir kent-devletinde ynetim ekli (istisnai rnekler dnda) srasyla aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Monari, Aristokrasi, Tiranlk, Demokrasi b. Demokrasi, Tiranlk, Aristokrasi, Monari c. Monari, Demokrasi, Tiranlk, Aristokrasi d. Aristokrasi, Demokrasi, Monari, Tiranlk e. Tiranlk, Aristokrasi, Monari, Demokrasi 8. Bir kent-devletinde yasama ve yargy stlenen kurum aadakilerden hangisidir? a. ehir Danma ve dare Meclisi (Boule) b. Halk Mahkemesi c. Areopagos d. Yallar Meclisi e. Halk Meclisi (Ekklesia) 9. Atina halkn servet esasna gre dzenleyen aadakilerden hangisidir? a. Peisistratos b. Hippias c. Kleisthenes d. Drakon e. Solon 10. Tarihe Byk Kolonizasyon olarak geen dnem, hangi zaman dilimine rastlamaktadr? a. M.. 1750-1550 b. M.. 1250-1150 c. M.. 950-750 d. M.. 750-550 e. M.. 550-350
36
Okuma Paras
Sanat ve Mimarlk M.. 7. ve 6. yzyllar sanat 5. yzyl klasik Yunan sanatnn temeli olduundan byk bir nem tar. Bu yzylda tanrlarn bal bana bir varlk olmalaryla ahap ve kerpi tapnaklar ta yaplar eklini almakta, bu yaplarn, plan bakmndan, dzensiz ekilleri brakarak dikdrtgen eklini ald gze arpmaktadr. Ayn zamanda belirli formlar ve oranlar sistemlerinin ortaya ktn ve bunlarn en ok yaplarn d grnlerini etkilediini gryoruz ki bu oranlar sisteminin tmne dzen ad verilmektedir. Yunan mimarlnda iki ana dzen vardr: Dor ve on dzeni. Bir Yunan tapna salam temellere dayanan veya daha ok basamakl bir kaide (krepis) zerinde yer almakta, kapal bir mekan (naos ya da cella) ve bu mekann etrafn eviren stunlardan meydana gelmektedir. Stunlarn cellann etrafnda tertipleniine gre tapnak planlarnn ald ekillere eitli adlar verilmektedir. Megaron tarznda olup giriin yan duvarlarn snrlandran yar payeler (parastas ya da ante) arasnda iki stun kapsayan tapnaklara naos en parastaseis (templum in antis), cellann nnde bir stun srasna sahip olanlara prostilos, hem nde, hem de arkada birer stun dizisi olanlara amfiprostilos, cellann etrafnda epeevre bir stun dizisi kapsayanlara peripteros, iki stun dizisi olanlara dipteros, ikinci bir stun sras alabilecek kadar geni galerili tapnaklara ise pseudodipteros (szde dipteros) ad verilmektedir. Kaynak: A.M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara, 1971, s.227.

1. b 2. d 3. e 4. d 5. e 6. c Yantnz yanl ise Ege ve Dor Gleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ege ve Dor Gleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ege ve Dor Gleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Egede Karanlk a konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yunan Alfabesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent-devleti: Ortaya k ve Karakteristik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent-devleti: Ynetim Biimleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent-devleti: Ynetim Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atinann Siyasal ve Toplumsal Yaps: Solon konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kolonizasyon: Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. a 8. e 9. e
10. d
37

Sra Sizde 1 Deniz Kavimleri, Yunanistann kuzeyinden, belki Balkanlardan yola karak Anadoluya girmiler ve buradaki topluluklar da nlerine katarak gneye doru ilerlemiler; Kbrs, Suriye ve Filistindeki yerleimleri yerle bir ettikten sonra Msra vardklarnda byk bir kar koyma ile karlamlar ve geri pskrtlmlerdi. Sra Sizde 2 Aioller, kuzeybat Anadoluya (Edremit Krfezi ve civarna); Ionlar, Bat Anadolu kylarnn orta kesimine (zmir li ve civar); Dorlar ise gneybat Anadoluya (Mula li ve civar) yerlemilerdi. Sra Sizde 3 Bir kent-devletinin karakteristik zelliklerinin banda siyasal ve ekonomik bamszl ile egemenlik haklarna sahip olmas gelmektedir. Ayrca, fiziksel adan da, etraf surla evrili bir akropolis zerinde yer almas, meclis binas, agora, tiyatro ve tapnak gibi belli bal kamu yaplarnn da bulunmas bir kent-devleti iin nemlidir. Sra Sizde 4 Tiranla heveslenen veya byle bir giriimde bulunacandan kukulanan kiilerin kamuoyu yoklamasyla nceden tespit edilerek, o kiilerin kent dna srgne gnderilmesidir. Bylece, sz konusu mahkeme, demokratik rejime tehdit oluturan tiranln nnde bir engel oluturuyordu.

Akurgal, E. (1993), Eskiada Ege ve zmir, Yaar Eitim ve Kltr Vakf, zmir. Blois, L. de-Spek, J. van der (1997), An Introduction to the Ancient History, Routledge. Boardman, J. (2000), The Greeks Overseas, Thames and Hudson, Londra. Cartledge, P. (1998), Ancient Greece. Cambridge Illustrated History, Cambridge. Cook, J.M. (1962), The Greeks in Ionia and the East, Thames and Hudson, Londra. plikiolu, B. (1997), Eski Bat Tarihi I: Giri, Kaynaklar, Bibliyografya, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Levi, P., (1997), Eski Yunan (ev. N. Erdilek), letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul. Lloyd, S. (1997), Trkiyenin Tarihi, ev. E. Varinliolu, Tbitak, Ankara. Mansel, A.M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Rich, J. - A. Wallace-Hadrill (2000), Antik Dnyada Krsal ve Kent (ev. L. zgenel), Homer Kitabevi, stanbul. Sevin, V. (2001), Anadolunun Tarihi Corafyas, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya. Ege Glerinden Roma mparatorluunun kiye Ayrlmasna Kadar, letiim Anadolu Uygarlklar Dizisi, stanbul. Tekin, O., (2008), Antik Numismatik ve Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.
3
Amalarmz

HELLEN VE ROMA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Pers mparatorluunu tanmlayabilecek; Pers-Hellen Savalarn aklayabilecek; Atina mparatorluunu aklayabilecek; Peloponnesos Savan aklayabilecek; Thebain stnlk Dnemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Persler Ionia Ayaklanmas Atina Kimon Delos Deniz Birlii Perikles Sparta Ksenophon Anabasis Thebai
indekiler
PERSLER IONIA AYAKLANMASI PERS-HELLEN SAVALARI PELOPONNESOS SAVAI SATRAP KYROSUN AYAKLANMASI KORINTHOS SAVAI KNC DELOS BRL THEBAIIN STNLK DNEM
M.. 5. Yzyl Savalar
M.. 5. Yzyl Savalar

PERSLER
Aslnda ayn kkene dayanan Medler ve Persler kabaca bugnk ran Devletinin bulunduu topraklarda yayorlard. M.. 9. yzyldan itibaren tarih sahnesinde grlmeye balayan Perslerin ilk krallar hakknda, adlar dnda, pek fazla bilgimiz yoktur. Ancak, Byk lkapl Pers kral Kyros (M.. 559-529), hakknda fazla bilgiye sahip olmadmz Med Devletine son vererek, Pers Krallnn M.. 6. yzylda nasyann en byk gc olmasn salamtr. Bu nedenle Kyros ya da Pers dilinde Kura, Pers Devletinin kurucusu saylmaktadr. Perslerin ortaya kna kadar blgedeki en byk gc, Asur mparatorluu oluturuyordu. Perslerin, Akdeniz ve Egedeki ticareti kontrol altnda tutma arzularna batdaki tek engel ise Lydia Krall idi. Pers Kral Byk Kyros, M.. 546 ylnda Lydia Kral Kroisosu yenilgiye uratarak, kralln bakenti Sardeisi ele geirmitir. Bylece, Anadolu 200 yl kadar srecek olan Pers egemenliine girmitir. Byk Kyros, ekirdek blgeleri olan ran evre tehditlerden korumak ve imparatorluun snrlarn geniletmek amacyla gneybatya ilerleyerek, Babil Kralln da ykmtr (M.. 539/38). Bylece, tarihe Babil Srgn / Esareti olarak geen trajedi de son bulmutur. nk, yaklak yarm yzyl nce, M.. 587/86da, Babil Kral Nabukadnezar tarafndan Iudaiadan (Filistin ve civar) srgn edilerek Babile getirilen ve burada esaret hayat yaayan Yahudiler, tekrar kendi yurtlarna dnmtr. Kyros, ynetimde kolaylk olsun diye Anadoluyu ve Indus Vadisine kadar Yakn Douyu ve biraz tesini satraplklara (bir tr yerel ynetim sistemi) ayrmt. Burada, dikkat edilmesi gereken nokta, satraplklarn corafi blgelere veya lkelere gre deil, halk (etnik) esasna dayal olduudur. Kyrosun, Orta Asyada skitlere kar yapt bir sefer srasndaki lmnden sonra, Pers tahtna olu Kambyses (M.. 529-522) gemitir. Bu kral zamannda Msr egemenlik altna alnmtr. Ondan sonra tahta geen Byk lkapl I. Dareios (M.. 522-486) satraplklar yeniden organize etmi ve yeni bir vergi sistemi (nomos) meydana getirmitir. Oluturulan satraplklardan elde edilen vergiler devlet hazinesinin nemli bir gelir kaynan oluturuyordu. Her satrap, hkm srd topraklarn deta kralyd. Persler, gelikin bir yol ebekesi de kurmulard. Ephesos ve Sardeis ile Susa arasndaki nl Kral Yolunun Dou-Bat ticaretinde nemli bir rol vard. Bu yol, Ankyra, Kappadokia, Yukar Frat ve Babyloniadan geerek Susaya ulayordu. Yaklak 2.500 kmlik yol boyunca eitli konaklama tesisleri vard. Yolculuk
Kral yolu; Bat Anadoludaki Ephesos ve Sardeis kentlerinden balayp randaki Susaya kadar uzanyordu.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Hellen ve Roma Tarihi DNELM
40
DNELM S O R U
ancak ayda tamamlanabiliyordu. Perslerin iki bakenti Susa ile Persepolis, bat S O R mallarnn younUolarak girdii ve pazar trafiinin en youn olduu kentlerdi. Perslerin Anadoludaki en nemli iki satraplk merkezi Sardeis (Manisa-Sart) ve DaskyleiDKKAT on (Ergili) idi. Aslnda Persler ve Hellenler birbirlerine o kadar uzak deildiler. Birbirlerinin kltrlerini ve siyasal-toplumsal yaplarn az ok biliyorlard. ok sayda Hellen, Pers Byk Kralnn ya da satraplarnn hizmetinde almt. Kendi lkesi ile siAMALARIMIZ yasi sorunlar olan baz Hellen politikaclarn zaman zaman Perslere sndklarn da biliyoruz. Gerek Kyrosun Pasargadaidaki antsal mezarnda, gerekse PersepoK T A P listeki byk saray kompleksinde Yunan mimarlar ve ta ustalar almlard. Perslerin Anadoluyu ele geirmesi hangi olayla olmutur? SIRA SZDE Pers Kral D N E L M I. Dareiosun (Byk Dareios), M.. 6. yzyl sonlarnda (M.. 513 / 512) yapt skit seferinden sonra Trakya ve Karadenizin bat kylar Pers egeNTERNET menliine girmiti. Bylece, Yunanistan ve Bat Anadoludaki kent-devletlerinin, S O R U zellikle, Karadenizde adeta bir deniz imparatorluu kurmu olan Miletosun buradaki ticareti engellenmi; Karadenizden Egeye akan buday trafiine sekte vuDKKAT rulmu oldu. Ayrca, Perslerin Bat Anadoluda kurduklar satraplk, bu blgedeki kentler iin pek de ho olmayan bir durumdu. Ionia blgesindeki bu rahatszlk bir SIRA SZDE ekilde da vurmaya balayacakt. O sralar Perslerin destei ile Miletosun banda tiran olarak bulunan Histiaios, kent dna kt bir srada, yerine vekleten damad Aristagoras brakmt. DeAMALARIMIZ mokrasi yanllarnn Naksos Adasnda aristokratlara kar balatt ayaklanmann bastrlmas iin Miletos Tiran Aristagoras, Sardeis Satrab Artaphernesi ikna etti. Ada ele geirildiinde Perslerin Kiklad Adalarnda nemli bir sse sahip olacaklaK T A P r dncesiyle M.. 499 ylnda Naksos Adasna bir donanma gnderildi. Fakat dzenlenen sefer baarsz olunca, Aristagoras, faturann kendisine karlacandan korkarakEMiletosta bamszln iln etti ve halk Perslere kar ayaklandrd. TEL VZYON Bundan byle tiran kisvesinden syrlarak, Bat Anadoludaki demokratik rejimin savunuculuuna soyundu. Ioniadaki Pers destekli dier tiranlara da sava aarak, blge kentlerinin hatta Karial ve Lykial gibi yerli halklarn da sempati ve destei TERNET ni kazand.NBylece Ionia blgesindeki baz kentler Perslere kar ayaklandlar (M.. 499). Ayn yl iinde Pers satrabnn oturduu Sardeis yaklp ykld. Atina ve Eretriadan da yardm salayan Aristagoras nceleri baarl olmusa da, yenileceini anlaynca Trakyaya kat. Dareios, ayaklanmaya destek veren Atinaya da ylesine fkelenmiti ki, masaya her oturuunda hizmetisine kez, Efendimiz, Atinallar unutmaynz diye seslenmesini emrettii sylenir (Herodotos, V.105). Sonunda Miletos Perslerce kuatld. M.. 494te Lade aklarnda mevzilenmi olan bir Ionia donanmas Persler tarafndan bozguna uratld. Bir sre sonra da Miletos ele geirildi ve ayaklanma bastrld. Miletos halknn bir ksm srld, bir ksm ldrld. Dier Bat Anadolu kent-devletleri vergilerini dzenli olarak demeleri kouluyla cezalandrlmad. Persler, baz kentlerin demokratik ynetim isteine olumlu yaklat. Bu arada Miletos Satrab Aristagoras ise Trakyaya kamay baarmt; fakat bir sre sonra oradaki bir arpmada ldrld.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON 1

DNELM
IONIA AYAKLANMASI
TELEVZYON
NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
3. nite - M.. 5. Yzyl Savalar
41
Yukarda her ne kadar Ionia Ayaklanmasnn nedeni olarak Perslere kar duyulan honutsuzluk ve Miletosun ticari karlar n plana kartld ise de; bir gre gre, Pers ynetimi altndaki Miletos, daha nce olmad kadar refaha ulamt; dolaysyla, ticari karlar sz konusu olamazd. Ayrca Pers satraplar arasnda husumet ve kar ilikileri de vard. Btn bunlar, Ionia Ayaklanmasnn, Perslere kar olutuu dnlen milliyeti duygularn bir tepkisi olmadnn gstergesidir. Bireysel karlar daha n plandayd. Dolaysyla, olaylar yorumlarken geni bir bak as ile yaklamak her zaman iin daha aklcdr. Ionia Ayaklanmasnda kimler kime kar ayaklanmtr ve ayaklanma ne zaman bastrlmtr? SIRA SZDE
SIRA SZDE
PERS-HELLEN SAVALARI Maraton Sava
DNELM
DNELM S O R U
Ionia Ayaklanmasnn bastrlmasndan iki yl sonra, M.. 492 S O R U Mardonios ylnda, komutasndaki Pers ordusu Trakyaya bir sefer yaparak, blgedeki Pers egemenliini glendirdi. Fakat Persler iin potansiyel tehlike olan ve Ionia Ayaklanmasn DKKAT destekleyen Yunanistan hl Pers egemenlik alannn dnda kalyordu. Bu nedenle, M.. 490 ylnda Datis ve Artaphernes komutasndaki Pers donanmas Ege Denizini aarak Yunanistana ayakbast. Persler, HellenlerdenSIRA SZDE su isteditoprak ve ler; bu, teslim olun anlamna geliyordu. Hellenlerin ou teslim olmay kabul etti; Eretriallar ise kar koydu. Fakat ksa srede kentleri yaklp ykld, halk kleAMALARIMIZ letirildi. Perslere, srgndeki Atinal Tiran Hippias rehberlik ediyordu. Pers ordusu Yunanistann Attika blgesinin dou kysnda ve Atinann 30 km kuzeydousundaki Marathon Krfezine ulat; krfezin gerisinde Marathon Ovas bulunuyorK T A P du. Persler hem Atinallara hadlerini bildirmek hem de Ionia Ayaklanmas srasnda tahrip edilen Sardeisin cn almak istiyorlard. Fakat Miltiades komutasndaki Atinallar, Persleri byk bir yenilgiye urattlar. Herodotos E(VI.113) N T L E V Z Y O Atinallarn zaferini yle anlatr: ...Bu Marathon ovasnda arpma uzun srd; saflarn merkezinde stnlk barbarlardayd; oray Perslerin kendileri ve Sakalar tutuyorlard; bu noktada zafer NTERNE barbarlardayd, dman geri atmlard ve ieriye doru kovalamaya Tbalamlard. Ama iki kanatta zafer Atinallarla Plataiallardayd. Dman yenmilerdi ve onu bozgun halinde kamaya brakmlar, iki kanat birleerek, merkezi kertmi olan dmana kar savaa girmilerdi; ve zafer Atinallarda kald. Atinallar atlet Pheidippidesi Spartaya gndererek Spartallardan yardm istemilerdi. Spartallar da, o sra kutlamakta olduklar dinsel bir festivalin sona ermesini takiben Atinaya yardm gndermeye sz vermilerdi; fakat yardm ok ge gnderdiler. Esas yardm 1.000 hoplit (hoplites) gnderen Plataia kentinden gelmiti. Marathon Krfezinin hemen gerisindeki ovada yaplan savata Atinallar yalnzca 200 civarnda kayp verirken, Perslerin kayb 6.000den fazlayd. Marathon zaferi, Hellenlerin barbarlara kar kazand bir zgrlk simgesi niteliini tayordu. Ancak Atinallar da biliyorlard ki, Marathon zaferi onlara sadece rahat bir nefes aldrmt; tehlike henz gemi deildi.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
Artemision ve Thermopylai Savalar

Marathon zaferinden sonra politik nedenlerle iktidardan indirilen Miltiadesin yerine devletin bana geen Themistoklesin (M.. 515-450) abasyla, Atinallar gl bir donanma meydana getirdiler. Sparta da, Perslere kar Atinann yannda yer ald. Fakat Persler Yunanistann tamamn ele geirmeden rahat edemeyeceklerini anladklarndan, bu kez, Marathon Savandan on yl sonra (M.. 480 tarihinde) Kserkses komutasnda anakkale Boazndan geerek Trakyaya ulatlar ve Makedonya zerinden gneye inerek Tesalya snrna dayandlar. Bunun zerine, Atinallar gneye ekilerek Thermopylai ve Artemisionda mevzilendiler. Perslerin yaklak 150.000 kiilik asker gcne karlk, Hellenler 10.000 civarnda bir orduya sahipti. Perslerin amac Hellenleri hem karadan hem denizden kuatmakt. Sparta kara ordusu ile Persleri durdurmaya alrken, Atinallar donanmalaryla onlara destek vereceklerdi. Fakat Atinallar nceleri baar kazandlarsa da fazla direnemediler ve Artemisiondan Korinthos kstana doru geri ekildiler. Thermopylai geidini tutan Spartal komutan Leonidas da yenilgiye uraynca, Persler Orta Yunanistan ele geirip Atinay yakp yktlar.
Salamis Deniz Sava

Thermopylai bozgunundan sonra Atinallar Korinthos Krfezi ve Salamis Adasna ekildiler. Kserkses komutasndaki Pers donanmas Hellen donanmasn izleyerek Salamise geldi. Bu srada Pers ordusu da Atinaya girerek akropolisi yakp ykt. Yaplan savata Hellenler Perslere kar kesin bir zafer kazandlar. Kserkses Bat Anadoluya kat. Pers komutan Mardonios ise byk bir ordu ile Tesalyada (Thessalia) kald ve k orada geirdi. Dolaysyla, bir yl iinde (M.. 480) Artemision, Thermopylai ve Salamis gibi byk mcadele meydana geldi ve son mcadeleden zaferle kan taraf Hellenler oldu.
Plataia ve Mykale Savalar

Perslerle Atinallar arasndaki arpmalardan sonra Pers Kral Kserkses Persiaya (eski ran) dnm, Hellenlerle mcadele iin Mardoniosu blgede brakmt. Mardonios M.. 479da gneye inerek Boiotia ve Attikada Hellenlere zor anlar yaatt. Fakat Spartal komutan Pausaniasn sevk ve ynetimindeki ordu, Plataiada Persleri yenilgiye uratt; Mardonios ldrld. Ayn gn Sparta kral Leotykhides emrindeki Hellen donanmas Ephesosun hemen gneyindeki Mykale (Samsun) burnu zerinde karaya karak orada mevzilenmi olan Persleri pskrtp gemilerini atee verdi. Bylece, Plataia ve Mykale savalar sonunda Bat Anadolu Perslerden temizlendi (M.. 479). Buradaki kentler, Ionia Ayaklanmasnda olduu gibi, tekrar ayaklanarak Pers boyunduruundan kurtuldular. Bundan byle Hellenler, savunan deil saldran taraf olacaklar, sava Yunanistandan Anadolu ve rana tanacakt.
SIRA SZDE
Pers-Hellen SIRA SZDE Savalarndaki muharebelerin adlar nelerdir?

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
43
Resim 3.1 Perikles mermer bst. Kaynak: Neils (2008), Res. 56.
I. Delos Deniz Birlii

Her ne kadar M.. 490-479 arasndaki savalardan sonra Persler geriye pskrtlmlerse de, adalar ve Anadoludaki kentler iin Pers tehlikesi halen mevcut idi. Bu nedenle Hellenlerin bir birlik kurmalar kanlmazd. Birliin nderlii iin en gl iki aday Sparta ve Atina idi. Geri Sparta bir Hellen Birlii (Peloponnesos Birlii) oluturmu durumda bulunuyorsa da, siyasal ve sosyal yaps (i yaps) dolaysyla, denizar byk seferlerin ykn kaldrmaya elverili deildi. stelik donanma deneyimi de Atinann yannda zayf kalyordu. Bu nedenle, Hellenlerin tek vcut olmalarn salayan birlik (symmakhia), Atinann bir deniz imparatorluu kurma dncesinin de temelini oluturdu. M.. 478 / 477 tarihinde, Pers tehlikesini ortadan kaldrmak ve onlarn Yunanistanda yaptklar tahribatn cn almak iin Atina tarafndan kurulan Birliin merkezi Delos Adas idi. Saylar giderek artan ve bir sre sonra 300 bulan ye mttefik kentler, birliin hazinesinde toplanmak zere, ekonomik glerine gre belirli bir yllk katkda (esas olarak para, fakat gemi ya da asker gibi baka katklar da olabiliyordu) bulunuyorlard. Hazine, Atinal 10 grevlinin (hellenotamiai) denetimindeydi. Birlik hazinesi daha sonra (M.. 454te) Delostan Atinaya getirilmiti. Atinallar bundan byle hazinenin daha iyi korunacan dnyorlard. Bu nedenle Delos Birlii veya Delos Konfederasyonu ayn zamanda Attika-Delos Deniz Birlii olarak da bilinir. Fakat her isim de modern bir yaktrmadr. Vergi (phoros; Lat. tributus) deyen kentleri ve dedikleri miktar gsteren listeler Atina akropolisinde mermer steller zerinde sergileniyordu. Bu listelerden paralar gnmze ulamtr. Birliin ilk ii Karadeniz ile olan ticaret yolunun ak tutulmas iin Trakya ve boazlar Perslerden temizlemek oldu; hatta Byzantion ele geirildi. Atinal Kimon Anadolunun Akdeniz kylarna inerek Eurymedon Irmann azna mevzilenmi olan Pers donanmasn bozguna uratt (M.. 468). Mttefik kentler arasnda en fazla prestij ve g sahibi Atina olduundan, bu kent dierleri stnde bir hegemonya kurmak isteyecek ve bu durum zamanla honutsuzluk yaratmaya balayacakt. Nitekim yle de oldu; Delos Birlii, giderek Atina mparatorluuna dnt. yle ki, birliin kurulmasndan yaklak yirmi be yl sonra, M.. 5. yzyln ortalarnda, Atina, birlik iinde kendi para ve arlk sisteminin kullanlmas iin bir kararname yaymlayarak mttefiklerine gm sikke basmn yasaklad. Bylece, Atina sikke retimini tekelinde tutarak yalnzca kendi bast tetradrahmilerin dolamn zorunlu klyordu. Sparta ile Atinann aralarnn almasnda balca rol oynayan Atinann hegemonya sevdas M.. 431 ylnda birliin sona ermesine neden oldu. Perslere kar omuz omuza mcadele veren Atina ve Sparta, bundan byle kar kutuplarda yer alacak birbirlerine kar savaacaklard (Peloponnesos Sava). I. Delos Deniz Birliinin kurulu amac neydi?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
44
Hellenlerin Dou Akdeniz Seferi ve Kallias Bar

Buday asndan zengin bir lke olan Msr, teden beri Atinann ilgisini ekiyordu. Bu nedenle, M.. 459da Atina donanmas o sralar Msrda patlak veren Pers kart ayaklanmay desteklemek zere yola kt. nceleri baz kk baarlar elde eden Hellenler, Memphis yaknnda byk bir yenilgiye uradlar (M.. 454). Hellenler, Msr yenilgisinin cn almak zere M.. 450de Dou Akdenize iki ordu gnderdiler. Kimon komutasndaki donanma Kbrsa giderken, bir ordu da Msrdaki isyan canlandrmak iin Msra gitti. Fakat Kimonun hastalanarak lmesi Hellenlerin sava plann bozdu. Zor durumda kalan Atinal devlet adam Perikles, Perslerle bar yapmak zorunda kald. M.. 449 ylnda Kbrs ya da Susada yaplan grmelere Hellen tarafn temsilen, Atinann ileri gelen diplomatlarndan ve ayn zamanda Olympia (Olimpiyat) Oyunlarnda kez araba yar kazanm olan Kallias katld. Bu nedenle sz konusu bar Kallias Bar olarak anlr. Bundan byle, Bat Anadoludaki kentler Perslere kar bamszlklarn elde ettiler ve Ege Denizi Pers donanmasna kapand. M.. 490da Marathonda balayan PersHellen Savalar, yaklak yarm yzyl sonra Kallias Bar ile son bulmu oldu. Atinal devlet adam Perikles, sava ekonomisi nedeniyle zor durumdaki Atinann bundan byle rahat nefes alabileceini ve Perslerle yeniden balayacak ticaret ilikileri sayesinde de ekonominin canlanabileceini dnm olmalyd.
PELOPONNESOS SAVAI Savan Nedeni

Atina ile Sparta arasnda M.. 431-404 yllar arasnda, yirmi yedi yl sren sava, Peloponnesos Sava olarak bilinir. Aslnda Atina-Sparta atmas bu savan ok ncesinde balamt. Atinann Delos Birliinin en gl yesi olarak tm avantajlar kendi lehine kullanmas, Aigina, Korinthos ve Megara gibi nemli ticaret kentlerinin karna dokunuyordu. Sparta da Hellen dnyasnn nderliinin Atinann elinde bulunmasndan rahatszlk duymaktayd. Gerekte Atinann glenip bir imparatorluk haline gelmesi, Delos Birliinin bir sonucu idi. Atinann dier Hellen kentleri aleyhine glenmesi, bu kentlerin bamszl asndan cidd bir tehlike oluturuyordu. Atina, karlar dorultusunda bir arada hareket eden Aigina ve Korinthosu yenilgiye uratm (M.. 456), Sparta ile de nce 5 yllk (M.. 451), sonra da otuz yllk bir antlama (M.. 445) imzalamt. Bylece Sparta, Atina mparatorluunu (Delos Birlii) kabullenmi oluyordu. Fakat bu kabulleni pek fazla uzun srmedi ve sonunda beklenen sava patlak verdi. Nasl ki Perslerle Hellenlerin savan esas itibariyle Herodotostan reniyorsak; Peloponnesos Sava hakknda da en ayrntl bilgiyi, tarihi Thukydidesin, zgn ad gnmze gelmemi olan Peloponnesoslularla Atinallarn Sava adl eserinden reniyoruz.
Savan Balamas
Savan gerek nedeni, yukarda da deindiimiz gibi, Atinann glenip Delos Birliini bir imparatorlua dntrmesiydi. Ekonomik karlar da sz konusu olunca Atina ile Sparta arasndaki sava iin bir kvlcm yeterliydi. Bu kvlcm, Peloponnesos Birlii yesi Korinthos ile kolonisi Korkyra (bugn Korfu) arasndaki atmaya Atinann karmas oldu. Atina, Korkyrann yardm talebine olumlu yant verdi ve onun yannda yer ald. Daha sonra Atina, yine bir Korinthos kolonisi
45
ve ayn zamanda Delos Deniz Birlii yesi olan Potidaiadan sur duvarlarn ykmasn ve Korinthoslu magistratlar kentten uzaklatrmasn istedi. Bunun zerine Korinthos, kolonisine yardm gnderdi. Atina da Potidaiay kuatt. Korinthos, Potidaiann Delos Birliinden kmasna yardmc oldu. Buna misilleme olarak Atina da, Spartann ban ektii Peloponnesos Birliinin yelerinden Megaraya ticari ambargo koydu. Sparta ise her harekette Atinann karsnda yer alyordu; nk, Atinann saldrgan tutumuna mruz kalan kentler, Spartann nderlik ettii Peloponnesos Birliinin yeleriydi. Sonunda Sparta fiilen devreye girerek Atina ile grmelere balad. Bir sonu alnamaynca, M.. 431de Peloponnesos Sava balad.
Arkhidamos Sava
Peloponnesos Savann ilk on yl (M.. 431-421) Arkhidamos Sava olarak anlr. Sparta Kral II. Arkhidamos, Peloponnesos Birlii yelerinden oluan bir ordu ile M.. 431de Attikaya girerek, bir ay boyunca blgeyi yamalad ve lkesine geri dnd. Fakat Atinallar bundan pek zarar grmediler; nk Periklesin sava stratejisine uygun olarak nceden Attikay boaltmlar, Atina surlarnn gerisinde ve Peiraieus (Pire) limannda toplanmlard. Atina ile 9 km. uzaklktaki liman uzun bir sur duvar ile birbirine balyd. Bu sur Peloponnesoslular iin nemli bir engeldi. M.. 430da Atinada ba gsteren veba salgn halkn te birinin lmne neden oldu. Yine de Atinallar M.. 429da Potidaiay ele geirdiler ve Naupaktos aklarnda iki deniz arpmasndan zaferle ktlar. Fakat ayn yl Atinada bagsteren veba nedeniyle binlerce Atinal ld; vebaya yakalanan Periklesin lm de kentte byk znt yaratt (M.. 429). M.. 426da Atinal Demosthenes, Amphilokhiada Peloponnesoslular yendi ve bir yl sonra da (M.. 425) Pylosu ele geirdi. Sparta bar istemek zorunda kald; fakat Atinallar Periklesin yerine geen Kleonun anlamsz kar k ile Spartallarn nerisini geri evirdiler. Arkhidamosun lmnden sonra, Spartal komutan Brasidas, M.. 424 ylnda Megaray ele geirerek, Tesalya blgesine girdi. Makedonya Kral II. Perdikkasn desteini salayarak Amphipolisi ele geirdi (M.. 424). Bu arada Boiotiay egemenlik altnda tutmak isteyen Atinallarn blgeye gnderdii ordu Delionda bozguna urad. M.. 423te bir yllk atekes iln edildi. M.. 422de Kleonun komutasnda Tesalyaya giren ordu Amphipoliste Brasidas tarafndan yenilgiye uratld. Fakat bu arpmada hem Kleon, hem de Brasidas ld. Amphipolisteki arpmadan iki taraf da zararl km oldu. Bundan byle tek kar yol, bara uzanan yoldu.
Nikias Bar
Bu nedenle, M.. 421 ylnda Atinal politikac ve komutan Nikiasn abasyla Atina ile Sparta arasnda bar imzaland. Nikias Bar olarak adlandrlan ve 50 yllk bir sreyi kapsayacak ekilde yaplan bu antlama ile Arkhidamos Sava son buldu. Bu bar Atina iin bir zaferdi; nk Sparta, Atinann Delos Birliindeki nderliini tanyordu. Fakat Nikias Bar, Peloponnesos Savana deil, yalnzca bu savan bir dnemine son vermiti. Sava ok gemeden yeniden balayacakt. Nitekim, Atina M.. 417de tarafsz Melos Adasn kuatt; halknn teslim olmasndan sonra ise adada byk bir katliam yapt. Sparta herhangi bir mdahalede bulunmad.
46
Sicilya Seferi
Atinal Alkibiades, Sicilyann ele geirilmesiyle Atinallarn tekrar eski zafer gnlerine dnebilecekleri konusunda Atinallar ikna etti. Nikias bu dnceye kar ksa da basklar karsnda dayanamad ve kabul etmek zorunda kald. Alkibiades, beraberinde Nikias ve Lamakhos olduu halde byk bir ordu ile Sicilyaya hareket etti. Amac Peloponnesosun bat yolunu kapatmakt. Fakat Sicilyaya vardnda onu kt bir srpriz bekliyordu. Kendisine kart gruplar, Atinadaki Herme heykellerinin tahrip edilmesi ve Eleusis misterlerine (gizem dini tanrlarna) kfr ettii gerekesiyle yarglanmas iin mahkemeye bavurmulard. Mahkemeye hesap vermeye arlan Alkibiades kap Spartaya snd ve Sicilya seferinin plann aklad. Perslerin Sardeis Satrab Tissaphernese de danmanlk yapt. Bunun zerine Gylippos komutasndaki Sparta ordusu hemen Sicilyaya gitti. Bu arada Lamakhos da sefer srasnda ldrld. Atinallar, Lamakhosun lmnden sonra aresiz kalan Nikiasn yanna, Demosthenes komutasnda bir destek gc gnderdiler. Fakat M.. 413 Ekim aynda Atinallar byk bir yenilgiye urad. Bylece, Sicilya seferi baarszlkla sonuland. Sicilya bozgunundan birka ay nce ise Sparta, Attikadaki Dekeleiay ele geirmiti.
Lysandrosun Notion Zaferi

Artk Persler de, yaklak 35 yl nce (M.. 449) imzaladklar Kallias Antlamasn bozarak Atinaya kar Spartallarn yannda yer alyorlard. Peloponnesoslular, Perslerden maddi destek salayarak byk bir donanma meydana getirdiler. Bu arada Alkibiades, Atinada uygun bir politik zemin bularak Spartadan ayrlp tekrar Atinann yannda yer almaya balad. Ioniaya gnderilen bir ordunun bana geti ve baz baarlar elde etti. M.. 410da Peloponnesos donanmasn Kyzikosta (Erdek) yenilgiye uratt. M.. 407de Atinaya dnd. Fakat Spartallarn Perslerle yaptklar dayanma Atinay zor durumda brakyordu. Spartallarn banda Lysandros, Perslerin banda ise Kral II. Dareios bulunuyordu. Alkibiadesin donanmasnn banda bulunmad bir srada, Ioniadaki Notionda demirlemi olan Atina donanmas Lysandros tarafndan bozguna uratld (M.. 406). Yenilginin sorumlusu olarak grlen Alkibiades, Phrygiada bulunan Pers Satrab Pharnabazosun yanna kat; fakat Lysandrosun istei zerine orada ldrld (M.. 404).
Arginussai Sava
Lysandrosun yerine greve gelen Kallikratidas ise, Konon komutasndaki Atina filosunu Lesbos Adas (Midilli) aklarnda abluka altna almt. Bunun zerine Atinallar, 150 gemilik bir donanmayla blgeye hareket ettiler. Kallikratidas, 50 kadar gemiyi abluka iin brakarak, 120 gemi ile Atina donanmasn karlamaya gitti. Fakat Arginussai Adalar (andarl yarmadasnn gneybatsnda) civarnda Konona yenildi (M.. 406). Yine de Atinallar zaferin bedelini ar dediler; sava sonras kopan bir frtnada Atinallar ok kayp verdi.
Aigospotamoi Sava
Bir yl sonra tekrar greve gelen Spartal Lysandros, Perslerin maddi yardm sayesinde oluturduu bir donanma ile Lampsakosu (Lapseki) igal etti. Bunun zerine Hellespontosa (anakkale Boaz) gnderilen Atina donanmas Aigospotamoida (Gelibolu Yarmadasnn dou kysnda) yenilgiye urad (M.. 405). Byzantion ve Kalkhedon, Spartann eline geti. Mttefikleri de Atinann karsnda yer
47
almaya baladlar. Atina hem karadan hem denizden kuatma altndayd; stelik ktlk had safhadayd. Sonunda Atina yenilgiyi kabul etti. Atinaya kabul ettirilen antlamann koullar ok ard (M.. 404): Ele geirdii yerleri geri verecek, Peiraieus (Pire) limann kente balayan uzun sur duvar yklacak, donanmasn Spartaya teslim edecek ve Spartann egemenliini tanyacakt. Fakat yine de Atina, ieride bamsz bir kent-devleti olarak kalacakt. Yirmi yedi yllk savan sonunda Atina mparatorluu kmt. Bylece, Hellen dnyasnn nderlii Spartaya geti. Fakat Spartann bu sevinci, Perslerin tekrar Hellen dnyasnn ilerine karmasyla uzun mrl olamad. Her ne kadar, Peloponnesos Sava srasnda Perslerle Spartallar bir dayanma iine girdilerse de, bir sre sonra Pers Satrab Kyrosun Pers Byk Kral olan aabeyi II. Artakserksese kar yapt sefer baarszlkla sonulannca, Kyrosun tarafn tutan kentler Persler tarafndan cezalandrlacaklarn dnerek, Spartallardan yardm isteyecek ve bylece Sparta da Anadolu kentlerinin koruyuculuunu stlenerek Perslere sava aacaktr. Peloponnesos Sava kimler arasnda, hangi tarihlerde oldu?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D NE M Buraya kadar, Hellenlerle Perslerin ve ikisi de Hellen ulusunun birL paras olan Atinallarla Spartallarn savalarn grdk. Fakat bu kez Perslerin kendi aralarndaki bir taht kavgas ile kar karyayz. Gerekte, burada ele aldmz olay PersS O R U lerin kendi aralarndaki atmalarnda ne ilk ne de sondur; ancak, Hellen tarihi Ksenophonun kaleme alm olduu Anabasis gibi bir esere konu olmas dolayDKKAT syla Hellen tarihi iinde nemli bir yere sahiptir. Peloponnesos Sava sona erdiinde, Pers Kral II. Dareios da lm, yerine bSIRA SZDE yk olu II. Artakserkses gemiti. Fakat Dareiosun kars Parysatis gerekte kk olu Kyrosun kral olmasn istiyor; iki karde, Artakserkses ve Kyros, birbirlerinden holanmyordu. Kyrosun bir gn aabeyi tarafndan ldrleceinden enAMALARIMIZ die duyan Parysatis, Artakserksesi kardeini Bat Anadoluya satrap olarak gndermesi iin ikna etti. Bylece Kyros uzakta, ama gven iinde olacakt. Bu durum Artakserksesin de iine geliyordu; nk, Kyros saray evresinden nePkadar uzakK T A ta olursa, kendisi iin o kadar az tehlikeli olacakt. Fakat Bat Anadoluda gcn arttran Kyros, aabeyi II. Artakserksesi tahttan indirmenin zaman geldiini dnerek, Sardeiste paral askerlerden oluan 10.000i akn byk bir ordu toplamaTELEVZYON ya balad. Asker toplamada, dostluk kurduu Hellen subaylarn da desteini ald. Aabeyini kukulandrmamak ve kendi ordusunu tedirgin etmemek iin, isyan eden Pisidial kabileleri egemenlik altna almak amacyla sefere kacan duyurNTERNET du ve M.. 401de yola kt. Fakat durumun farkna varan Artakserksesin yakn adamlarndan Satrap Tissaphernes hemen Susaya giderek Artakserksesi uyard. Kyros, Kilikia zerinden Babylonun (Babil) kuzeyindeki Kunaksaya vard. Artk ordusuna gerek plann sylemitir. Askerler akndr; ama geri dn iin de ok getir. ki ordu Kunaksada karlat (M.. 399). Kyros, aabeyini yaralad ama kendisi de ld. Kyrosun ldn duyan askerler, artk bir amalar olamayacan dnerek geri ekildiler. Geriye ekilen 10.000 Hellen askerin banda, dier birka komutanla birlikte, btn bu olaylarn anlatld Anabasis adl eserin yazar olan nl tarihi Ksenophon da vardr. Ordu, Tigris (Dicle) kysn izleyerek kuzeye doru ilerleyip Karadeniz kysna varr. Kimi zaman karadan, kimi zaman denizden yol alarak Trakyaya gelirler ve burada Spartal komutanlarn emri-
SATRAP KYROSUN AYAKLANMASI
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
48
DNELM S O R U
ne girerler. Kyrosun bu baarsz seferi, sefere katlan Ksenophonun Anabasis adl eserine konu olmutur. Sz konusu uzun dn yolculuu gnmzde OnbinS O R U lerin Dn olarak da adlandrlmaktadr. Kunaksa, gnmzde Irak snrlar iinde, Babilin 70 km kuzeyinde yer alr. DKKAT
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Resim 3.2 Panathenaik dl Amphoras. M.. yak. 390. Biniciler hedefe mzrak atyorlar. Kaynak: Neils (2008), Res. 131.
Perslerin taht mcadelesi devam ederken Yunanistanda da olaylar kendi seyrinde devam ediyordu. Peloponnesos Savann yenilgisinin ve getirdii ar ykn altndan kalkmaya alan Atina, Boiotiann da desteini salamt. Fakat bundan AMALARIMIZ rahatsz olan Sparta, onlarn zerine bir ordu gnderdi. M.. 395te yaplan Haliartos Savanda Spartallar yenilgiye urad; komutanlar Lysandros ld. Atina ve A P BoiotiannK buTbaars, Korinthos ve Argosun da onlarn tarafnda yer almalarn salad. Bylece, Atina, Korinthos, Thebai ve Argos, Spartadaki tiranlk iktidarna kar drtl bir koalisyon oluturdular. Boiotiann en gl kenti ise Thebai idi. AgesilaosTkomutasndaki Sparta ordusu, M.. 394te Koroneiada yaplan savata ELEVZYON koalisyon ordusunu yenilgiye uratt. Bundan bir sre nce de, Pers donanmasna komuta eden Atinal Konon, Sparta donanmasn Knidos (Data-Readiye) aklarnda yenilgiye uratmt. Spartallar, Koroneia zaferinin tadn karamaNTERNET dan, Knidos yenilgisinin haberini almlard. Knidos zaferinden sonra Konon Atinaya dnm ve Atina ile Peiraieus (Pire) liman arasndaki uzun sur duvarnn inasn tamamlatmt. Atinallarn Perslerle arasnn iyi olmad bir zamanda, bu kez Spartal Komutan Antialkidas (Antalkidas) yeniden Perslere yaknlamaya balad. Amac, bir Sparta-Pers dayanmas ile Atinay bara zorlamakt. Nitekim, Hellespontosu kapatarak Atina ve mttefiklerini bara zorlad (M.. 386). Kendi adndan dolay Antialkidas Bar ya da Pers kralndan dolay Kral Bar olarak anlan bu bar antlamasna gre, Anadoludaki Yunanca konuan ve Hellen kltrnn etkisi altnda bulunan kentler Pers egemenliine braklyordu. Ksenophon (Hellenika V.I.31) kraln buyruu niteliindeki antlamann koullarn yle vermektedir: Ve biraraya geldiklerinde, Tribazos onlara kraln buyruunu gsterdi ve okumaya balad: Kral Artakserkses, Asyadaki kentlerin, Klazomenai ile Kbrs gibi adalar dahil, kendisine ait olduklarn dnmektedir. Ve kk byk dier Hellen kentleri de bamsz kalmaldrlar; Lemnos, Imbros ve Skyros hari. Bunlar eskiden olduu gibi Atinallara ait olacaklardr. ki taraftan hangisi bu bar koullarn kabul etmez ise, ben, bu antlamay tanyanlar ile birlikte, hem karadan hem de denizden o tarafa sava aacam. Bylece Sparta ile Atina arasnda M.. 395 ylnda balayan Korinthos Sava; Haliartos, Knidos ve Koroneia gibi nemli arpmadan sonra, Perslerin Spartaya destek vermesi ile M.. 386 ylnda son bulmu oldu. Korinthos Sava, Spartallara yalnzca prestij kazandrd; savan asl galibi ise kukusuz, Perslerdi.
KORINTHOS SAVAI SIRA SZDE
49
KNC DELOS DENZ BRL

Atina, M.. 378de ikinci kez bir Deniz Birlii oluturdu. Atinann yz yl nce kurduu ilk Deniz Birlii, Perslere kar kurulmutu. kinci Deniz Birlii ise Spartallara kar kuruldu. Atina, ilk Deniz Birliindeki deneyimlerini gz nnde tutarak nceleri mttefik kentler zerinde hegemonya kurmay dnmyordu. Fakat kendini toparlayp glenmeye balamas mttefik kentleri tedirgin etmeye balad. Bu nedenle, bir sre sonra Rhodos, Kos ve Khiosun ban ektii isyan hareketine katlan baz kentler Birlikten ayrlmak istediler. Byzantiondan ve Karia Satrab Maussollostan da destek gren kentler ile onlar Birlik iinde tutmaya alan Atina arasndaki atmalar, birlik iinde olduu iin Sava ya da Mttefikler Sava (M.. 357-355) olarak anlr. Bu arpmalar srasnda Embatada yenilgiye urayan Atina, Birliin dalmasn nleyemedi. Fakat Atina denizde hl gl idi ve Hellespontosu kontrol altnda tutuyordu.
THEBAIIN STNLK DNEM

M.. 386 ylnda imzalanan Antialkidas Barndan sonra Spartallar, Boiotiann dier kentlerini Thebaidan ayrdlar ve birka yl sonra da kentin kalesinde bir garnizon kurdular. M.. 378de Thebaillar kaleyi tekrar ele geirdiler ve M.. 371de nl Leuktra Savanda topraklarn istila eden Spartallara kar byk bir zafer kazandlar ve onlar Orta Yunanistandan attlar. Thebai ordusunun banda Pelopidas ve Epameinondas adl komutanlar vard. Epameinondas gerekten deneyimli ve akll bir kiiydi. O zamana kadar uygulanan sava taktiklerinde karlkl dizilmi ordular birbirine saldryordu. Epameinondasn taktiinde ordu, iki kanat eklinde sava dzenini alyordu. Bylece, dman arada braktrlarak kanatlardan abluka iine alnyordu. Leuktra yenilgisinden sonra Peloponnesos Birlii yelerinin Spartaya gveni kalmad. Bu zaferden sonra byk bir prestij kazanan TheSIRA SZDE baillar ise komutanlar Epameinondasn nderliinde Peloponnesosa aknlar yapp Spartay kendi topraklarnda zayflattlar. Fakat M.. 362deki Mantineia Savanda Thebai ordusu galip gelmesine karn, Epameinondas ald Nyaralar sonucu D ELM hayatn kaybetti. Bylece, nemli bir gcn yitiren Thebai, yaklak yirmi be yl sren parlak dnemini bir daha yakalayamad; sradan bir kent-devleti olarak varS O R U ln srdrd. M.. 371deki Leuktra Savada Thebaillar, Spartallar yenilgiye urattlar. DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
50
zet
A M A
Perslerin siyasal ve kltrel yapsn tanmlama Persler kabaca bugnk ran Devletinin bulunduu topraklarda yayorlard. Pers Kral Kyros M.. 546 ylnda Lydia Kral Kroisosu yenilgiye uratarak, kralln bakenti Sardeisi ele geirdi. Bylece, Anadolu 200 yl kadar srecek olan Pers egemenliine girdi. I. Dareios (M.. 522-486) nceki satraplklar yeniden organize etti ve yeni bir vergi sistemi (nomos) meydana getirdi. Perslerin Anadoludaki en nemli iki satraplk merkezi Sardeis (Manisa-Sart) ve Daskyleion (Ergili) idi. Persler, Ephesos ve Sardeis ile Susa arasnda Kral Yolunu ina etmilerdi. Pers-Hellen Savalarn aklama Pers-Hellen Savalar M.. 490 ylnda Marothon Sava ile balad; Persler Yunanistana kadar geldiler ama Marathonda yaplan sava kaybettiler. Yaklak 10 yl sonra, M.. 480de sava yine Yunanistanda cereyan etti; bu kez Persler Atinallar ve mttefikleri Spartallar Thermopylaida yenilgiye urattlar ve Atinay yakp yktlar. Ancak, bu hezimetten sonra, ayn yl iinde Salamiste yaplan deniz savan Persler kaybetti. Ertesi yl Plataia ve Mykalede yaplan savalar da Atinallar ve mttefikleri kazand (M.. 479). Bylece Persler Yunanistan terk ettiler. Atinallar, M.. 478te Perslere kar I. Delos Deniz Birliini kurdular. Ancak, Atinann Birlik Hazinesindeki paralar kendi menfaatleri dorultusunda kullanmak istemesi nedeniyle Birlik bir sre sonra dald (M.. 431). Fakat, Birliin dalmasndan nce, M.. 449daki Kallias Bar ile PersHellen Savalar son bulmutu.
A M A
A M A
Atina mparatorluunu aklama Hellenlerin tek vcut olmalarn salayan Birlik (symmakhia), Atinann bir deniz imparatorluu kurma dncesinin de temelini oluturdu. M.. 478 / 477 tarihinde, Pers tehlikesini ortadan kaldrmak ve onlarn Yunanistanda yaptklar tahribatn cn almak iin Atina tarafndan kurulan Birliin merkezi Delos Adas idi. Saylar giderek artan ve bir sre sonra 300 bulan ye mttefik kentler, birliin hazinesinde toplanmak zere, ekonomik glerine gre belirli bir yllk katkda (esas olarak para, fakat gemi ya da asker gibi baka katklar da olabiliyordu) bulunuyorlard. Hazine, Atinal 10 grevlinin (hellenotamiai) denetimindeydi. Birlik hazinesi daha sonra (M.. 454te) Delostan Atinaya getirilmiti. Atinallar bundan byle hazinenin daha iyi korunacan dnyorlard. Bu nedenle Delos Deniz Birlii veya Delos Konfederasyonu ayn zamanda Attika-Delos Deniz Birlii olarak da bilinir. Mttefik kentler arasnda en fazla prestij ve g sahibi Atina olduundan, bu kent dierleri stnde bir hegemonya kurmak isteyecek ve bu durum zamanla honutsuzluk yaratmaya balayacakt. Nitekim yle de oldu. Delos Deniz Birlii, giderek Atina mparatorluuna dnt. yle ki, Birliin kurulmasndan yaklak yirmi be yl sonra, M.. 5. yzyln ortalarnda, Atina, Birlik iinde kendi para ve arlk sisteminin kullanlmas iin bir kararname yaymlayarak mttefiklerine gm sikke basmn yasaklamtr. Bylece, Atina, sikke retimini tekelinde tutarak yalnzca kendi bast tetradrahmilerin dolamn zorunlu klyordu. Sparta ile Atinann aralarnn almasnda balca rol oynayan Atinann hegemonya sevdas M.. 431 ylnda Birliin sona ermesine neden olmutur.
51
A M A
Peloponnesos Savan aklama Atina ile Sparta arasnda M.. 431-404 yllar arasnda, yirmi yedi yl sren sava, Peloponnesos Sava olarak bilinir. Peloponnesos Savann ilk on yl (M.. 431-421) Arkhidamos Sava olarak anlr. Spartallar M.. 431de Attikaya girerek, blgeyi yamaladlar ve lkelerine dndler. Spartal komutan Brasidas ile Atinal Kleonun Amphipoliste arpmasnda (M.. 422) hem Kleon, hem de Brasidas ld. Neticede, M.. 421 ylnda Atina ile Sparta arasnda bar imzaland. Nikias Bar olarak adlandrlan ve 50 yllk bir sreyi kapsayacak ekilde yaplan bu antlama ile Arkhidamos Sava son buldu. Sonraki atmalarda Atinallar ve Spartallar karlkl zaferler elde ettiler. Ancak, Spartallarn Atina donanmasn Aigospotamoida yenilgiye uratmasyla ve ardndan yaplan antlamayla (M.. 405-404) Hellen dnyasnn nderlii Spartaya geti.
A M A
Thebain stnlk dnemini aklama Thebaillar M.. 371de nl Leuktra Savanda topraklarn istila eden Spartallara kar byk bir zafer kazandlar ve onlar Orta Yunanistandan attlar. Thebaillar Peloponnesosa da aknlar yapp, Spartay kendi topraklarnda vurdular. M.. 362deki Mantineia Savanda Thebai ordusu galip gelmesine karn, komutanlar Epameinondas ald yaralar sonucu hayatn kaybetti. Bylece, nemli bir gcn yitiren Thebai, yaklak yirmi be yl sren parlak dnemini geride brakt.
52
Kendimizi Snayalm
1. Persler, Lydia Krallna ne zaman son verdi? a. M.. 747/746 b. M.. 647/646 c. M.. 547/546 d. M.. 447/446 e. M.. 630/629 2. Ionia Ayaklanmasnn balamasna neden olan Aristagoras aadaki kentlerden hangisinin Tiran idi? a. Ephesos b. Sardes c. Atina d. Klazomenai e. Miletos 3. Pers-Hellen Savalarnda muharebelerin sras aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Platai ve Mykale, Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis b. Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis, Platai ve Mykale c. Marathon, Platai ve Mykale, Artemision ve Thermopylai, Salamis d. Marathon, Salamis, Platai ve Mykale, Artemision ve Thermopylai e. Salamis, Marathon, Platai ve Mykale, Artemision ve Thermopylai 4. I. Delos Deniz Birliinin kurulduu ve son bulduu dnem aadakilerden hangisidir? a. M.. 778 - M.. 431 b. M.. 678/677 - M.. 429 c. M.. 478/477 - M.. 400 d. M.. 478/477 - M.. 431 e. M.. 431 - M.. 378/377 5. Pers-Hellen Savalar hangi antlamayla son buldu? a. Kallias Antlamas b. Perikles Antlamas c. Arhidamos Antlamas d. Hippias Antlamas e. Korinthos Antlamas 6. Arhidamos Sava aadaki antlamalardan hangisiyle son bulmutur? a. Kallias Antlamas b. Perikles Antlamas c. Arhidamos Antlamas d. Hippias Antlamas e. Nikias Antlamas 7. Ksenophonun Anabasis adl eserinde Kyros ile II. Artakserkses arasndaki sava aadakilerden hangisinde gereklemitir? a. Susa b. Persopolis c. Kunaksa d. Babil e. Issos 8. II. Delos Deniz Birlii ne zaman kuruldu? a. M.. 600 b. M.. 378 c. M.. 499 d. M.. 450 e. M.. 474 9. M.. 5. yzyln ortalarnda Atina tarafndan yrrle konan kararnamenin konusu aadakilerden hangisidir? a. Atinann para ve arlk sisteminin kullanlmas b. Toplumsal barn salanmas c. Mttefik kentlere hububat yardmnnn yaplmas d. Atina gemilerinin Ege Denizinde serbest dolam e. Atinann ye kentlere zeytin ve zeytinya ihracn yasaklamas 10. Peloponnesos Sava iide yer alan Sicilya seferi srasnda mahkemeye arlan Alkibiades aadakilerden hangisi ile sulanmtr? a. Eleusis misterlerine kfr etmesi b. Atina Hazinesinden gereksiz harcamalar yapmas c. Thebai ile gizli ibirlii iinde olmas d. Perslerle gizli ibirlii iinde olmas e. Athena Tapnandaki altn heykelin eritilmesi
53
Okuma Paras
Sokrates Eski Hellen felsefesinin en nemli isimlerinden olan Sokrates (M.. 469-399), Sophroniskos ile Phainaretenin olu idi. Potidaia, Amphipolis ve Delionda savaa katlmt. Sokratesin yazl eseri yoktur; dncelerini Ksenophon ve Platondan reniyoruz. Bilginin ancak aratrlarak elde edilebileceini sylemitir. Hibir ey bilmediimi biliyorum sz, onun dncesini ok iyi anlatr. Sokrates, diyalog iine girdii kiiye nce eitli sorular sorarak onun gerekte hibir ey bilmediini ortaya koymaya alr (eironeia = Sokratik alay, ironi); sonra, sorduu sorularla, karsndakinin bilgisini ortaya karr (maieutike = dourtma). cezalar lmd. Zehirleyerek, talayarak, ba keserek, uurumdan atarak ldrme, bilinen rneklerdendir. Zincirlere balayarak alktan lme mahkm etme de bilinmektedir. Sokratese, idam ekline ilikin kendisinin bir talebi olup olmad sorulduunda, srgne gnderilmeyi isteyecei sanlmt. Ama yle olmad; lmle cezalandrlmasn istedi. Dncelerini zgrce ifade etmesi karlnda lm cezasna arptrlmasnn kendisi iin kltc deil aksine yceltici bir uygulama olduunu dnyordu. nce, Atinada agora yaknnda bir hapiste tutuldu; sonra kendisine baldran otundan yaplan bir zehir verilerek infaz gerekletirildi. Sokrates zehiri iip hcrede birka adm att; ancak bacaklar titremeye ve vcudunu tamamaya balaynca, yataa uzand; titreme btn vcudunu sarmt. Bir sre sonra gardiyanlarn gzleri nnde hayata gzlerini kapad.
Resim 3.3 Sokrates. Kaynak: Neils (2008), res. 58. Sokrates M.. 399da genleri kt yola sevkettii, yeni tanrlar empoze ederek dine kar su iledii gerekesiyle lm cezasna arptrlmtr. Sokrates, Halk Meclisinin, yarglanmas gerektiine ilikin karar uyarnca mahkemeye verilmi ve Halk Mahkemesinde (Heliaia) jri yelerinin ald karar gerei bu cezaya arptrlmt. Bu da bize Halk Mahkemelerinin ne kadar demokratik (!) olduklarn, oylamada alnan kararlarn her zaman salkl ve bilinli olmadn, birlikte hareket etme gibi toplum psikolojisinin ne denli nemli olduunu gstermektedir. Eski Atinada adi sulara verilecek eitli cezalar bulunmaktayd. rnein krba, dalama veya boyun, kol ve ayak bileklerinin demirle balanmas daha ziyade klelere verilen cezalardand; yabanclara hapis cezas veriliyordu. Ama adam ldrme veya devlete / topluma kar ilenen ar sularn
54

1. c 2. e 3. b 4. d 5. a 6. e 7. c 8. b 9. a Yantnz yanl ise Persler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ionia Ayaklanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pers-Hellen Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pers-Hellen Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pers-Hellen Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Peloponnesos Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Satrap Kyrosun Ayaklanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Delos Deniz Birlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pers-Hellen Savalar: I. Delos Deniz Birlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Peloponnesos Sava:Sicilya Seferi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Persler, M.. 547/46da Lydia Krallnn bakenti Sardeisi ele geirerek Lydia Krallna son verdiler. Bu olaydan sonra Anadolu, Pers emenliine girdi. Sra Sizde 2 Ionia Ayaklanmasnda Bat Anadoludaki kent-devletleri, egemenlii altnda bulunduu Perslere kar ayaklanmt. Ayaklanma, M.. 494te bastrld. Sra Sizde 3 Marathon, Artemision ve Thermopylai, Salamis, Platai ve Mykale Sra Sizde 4 I. Delos Deniz Birliinin kurulu amac, Pers-Hellen Savalar srasnda Perslerin Yunanistanda yaptklar tahribatn cn almak ve Pers tehlikesini ortadan kaldrmakt. Sra Sizde 5 Atinallarla Spartallar arasnda, M.. 431-404 yllar arasnda oldu.
10. a
55

Bayer, E. (1988), Griechische Geschichte in Grundzgen, Darmstadt. Boardman, J. (2000), Persia and the West, Londra. Cartledge, P., ed. (1998), Ancient Greece, Cambridge Illustrated History, Cambridge University Press, Cambridge. Cook, J.M. (1962), The Greeks in Ionia and the East, Thames and Hudson, Londra. Hornblower, S. (1991), The Greek World 479-323 BC, Routledge, Londra. Levi, P., (1997), Eski Yunan (ev. N. Erdilek), letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul. Mansel, A.M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Meiggs, R. (1992), The Athenian Empire, Oxford University Press, Oxford. Neils, J. (2008), Ancient Greece. The British Museum Concise Introduction, Londra Smith, J.S. (1990), Greece and Persia, Bristol Classical Press, Bristol. Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya. Ege Glerinden Roma mparatorluunun kiye Ayrlmasna Kadar, letiim Anadolu Uygarlklar Dizisi, stanbul. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, letiim Yaynlar, stanbul. Thorley, J.(2004), Athenian Democracy, Routledge, Oxon.
4
Amalarmz
II. Philippos Byk skender Makedonya Diadokhoslar
HELLEN VE ROMA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Makedon Kralln aklayabilecek; II. Philipposun Hellen kent-devletleri zerindeki egemenliini aklayabilecek; Byk skender ve icraatlarn aklayabilecek; Hellenistik a aklayabilecek; skenderin lmnden sonraki iktidar mcadelerini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Seleukos Ptolemaios Hellenistik
indekiler
Byk skender ve Hellenistik a
MAKEDONYA KRALLII VE II. PHILIPPOS BYK SKENDER VE DOU SEFER BYK SKENDERDEN SONRA: SKENDERN HALEFLER
Byk skender ve Hellenistik a

MAKEDONYA KRALLII VE II. PHILIPPOS
Makedonya, Balkanlar ile Yunanistan yarmadas arasnda yer alr. M.. 12. yzyl iinde kuzey kkenli istila dalgas Dorlar da yerinden oynatm ve Dorlar arasnda Makednon Ethnos olarak bilinen topluluk gneybat Makedonyadan (Makednon blgesinden) gelmiti (Herodotos, I.56). Bir gre gre bu topluluktan arta kalanlar, Klasik Dnem Makedonlarnn ekirdeini oluturmutur. lk Makedon kral, I. Perdikkastr. II. Philipposa dein Makedonya, Yukar Makedonyadaki yar-bamsz kabilelerle, Illyriallarla, Trakyadaki Odryslerle, Khalkidikedeki Hellen kentleriyle, Perslerle, Atinallarla ve Sparta ile mcadele etmek zorunda kald. Makedonyallar Eski Yunancann bir lehesini konuuyorlar ve kendilerini Hellen olarak kabul ediyorlard. Her ne kadar Hellenler arasnda sava eksik olmuyorsa da, onlar iin en byk tehlike ya da ortak dman, Persler idi. Bu ortak dmana kar koyabilmek, hatta onu yok edebilmek iin Hellenlerin ilk nce kendi aralarnda birlemeleri gerekiyordu. Bu uzlamann da bir politikas olmalyd. Bylece panhellenizm yani Hellenlerin Birlii dncesi dodu. Bu, her Hellenin sempati ile bakt, ama sz konusu birlii salayacak nderin kim olaca sorusunu da beraberinde tad bir dnce idi. Atinal hatip (rhetor) Isokrates, M.. 346da Makedon Kral II. Philipposa yazd ak mektupta, Hellen ulusunun balca be byk kentinin (Atina, Argos, Sparta, Korinthos ve Thebai) g birlii yaparak, onun komutasnda Perslere kar sefer dzenlemesini istiyordu. II. Philippos (M.. 359-336), Makedon tahtna geer gemez nce lkeyi siyasi, ekonomik ve askeri adan gl bir duruma getirdi. Profesyonel bir ordu kurdu; mancnklar, kuatma aralar gibi sava makineleri gelitirdi; kanatlara nem veren bir sava plan stratejisi oluturdu. Trak kavmi Bisaltlarn topraklarndaki gm madenlerini ele geirdi. Sonra Amphipolise yneldi; kent, Atinadan yardm istedi. Fakat Atina o srada Euboia ve Khersonesos ile megul olduundan Amphipolise yardm edemedi. Philippos, Amphipolisi ele geirmekle birlikte zgrln tand; ancak, Pydnay da kuatma altna alnca Atina daha fazla dayanamad ve Philipposa sava iln etti. Sonunda, Pydna Philipposun eline geti. Bu arada Atina ve mttefikleri arasnda balayan Sava (M.. 357-355), Atinann gcn krmt. M.. 356da Khalkidike ile ittifak anlamas yapan Philippos, bu kez Potidaiay ele geirdi. Kent, Khalkidikeye verildi, halk da kle olarak satld. Phi-
58
lippos, ekonomik olarak da glyd. Yunanistann kuzeyinde Krenides yresinde yer alan Pangaion Dandaki madenlerden elde ettii altn ile ylda 1.000 talanton gelir elde etti. Philippos birka evlilik yapmt. Fakat en nemli evlilii, hi kukusuz, Molossia hanedanndan Olympias ile oland. Philippos, bylece hem siyasi nfuzunu arttrm, hem de Molossia ynetimini etkisi altna almt. Philippos, bir autokrat olarak egemenlik sryordu. Makedonyadaki siyasal kurumlar gelimi olmad gibi, resmi kimlikleri de mevcut deildi. Bu nedenle, Philippos tek lider olarak neredeyse snrsz bir davran zgrlne sahipti. Meclisin, neride bulunma dnda, kraln stnde bir gc yoktu.
SIRA SZDE
II. Philipposun ekonomik gcnn kayna neydi? SIRA SZDE

D Orta L M Philipposu N EYunanistana eken gelime Phokis ile Thebai ve mttefikleri (Thebai Birlii) arasnda kan Kutsal Savat (M.. 355-346). Delphoi Amphiktionunun (dinsel birlik) O R U S Thebain kontrol ve korumas altnda olduu srada Philomelos komutasndaki Phokisliler, Delphoiu igal ettiler. Bylece, M.. 355 ylnda Phokis ile Thebai arasndaki Kutsal Sava patlak verdi. Atina ve Sparta, Phokisin yannda; TeDKKAT salya ve Lokris ise Thebain yannda yer ald. Phokisliler, Tesalyallar yenilgiye urattlar; fakat M.. 354deki arpmada komutanlar Philomelosu kaybettiler. PhiloSIRA geen melosun yerineSZDE Onomarkhos, blgeye gelen II. Philipposu da iki kez bozguna uratt (M.. 353). Fakat bir yl sonra Philippos, Onomarkhosu Tesalyada yendi ve ldrd. Bu zaferden sonra Tesalya Birliinin arkhonu seildi. Daha sonra PhoAMALARIMIZ kislilerin bana geen Phayllos ve Phalaikos da pek bir baar elde edemediler. Bir ara dikkatini Khalkidikeye eviren Philippos, oradaki Hellen kentleri ile savatktan sonra Thebai ve Tesalyann arabuluculuk ars zerine tekrar Kutsal K T A P Savaa dnd. M.. 346da Phokislileri yenilgiye uratarak, silahlarna el koydu; topraklarna bir garnizon yerletirdi ve haraca balad. Amphiktiondaki oy hakkn da kendi zerine ald. Ayn yl yaplan Philokrates Antlamas ile Atina, AmpTELEVZYON hipolis zerinde hak iddiasndan vazgeti. Philippos M.. 343de tekrar Trakyaya yneldi; kar koyanlar egemenlik altna ald. Daha da douya giderek, Perinthosa (Marmara Erelisi) saldrd (M.. 340). Fakat, Perslerin kente verdikleri des N T buray tek nedeniyleE R N E T ele geiremedi. Oradan Byzantiona doru harekete geti. Atina, Boaz kontrol altnda tutan Byzantionun (stanbul) kaybedilmesinin Karadenizden yapt buday ithalini olumsuz ynde etkileyeceini dnerek sava hazrlklarna balad. Byzantion, Philipposun kuatmasna baarl bir ekilde kar koydu; Philippos geri ekildi.
DNELM S O R U
Kutsal Sava
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Khaironeia Sava
M.. 339 ylnda Lokrisliler, Delphoia saldrnca, Delphoi Amphiktionu, II. Philippostan yardm istedi. Philippos da Orta Yunanistana girdi; Elateia ve Amphissay ele geirdi. Atinal ar milliyeti Demosthenes, Philipposa kar Thebai ile ittifak yapt. M.. 338 sonbaharnda iki ordu Khaironeia Ovasnda karlat. Philipposun phalankslardan oluan profesyonel ordusu, Atinal ve Thebaillarn oluturduu geleneksel, hoplit arlkl orduyu yendi. Atinallar 1.000 kadar kayp verirken, bunun iki kat kadar da esir vermilerdi. Bu savatan sonra Hellenler, II. Philipposun gcn kabul ettiler. Thebai, bundan byle Boiotiadaki hegemonyasn yitirmiti. Atina, Makedonya ile uzlama iine girmek zorunda kald.
4. nite - Byk skender ve Hellenistik a
59
Korinthos Birlii
II. Philippos, giderek, Hellenlerin sempatisini kazanmaya ve Hellenlerin birliini salayacak tek kii olarak grlmeye baland. Philippos da bunu sezmi olacak ki, Hellen kentlerini ulusal bir kongreye katlmaya ard. M.. 337 ylnda Philipposun bakanlk ettii kongre Korinthosta topland. Burada alnan karar gereince Hellenler bir Hellen Birlii oluturdular. Siyasi ve askeri nitelikli bu birlik, toplant yerinden dolay, Korinthos Birlii olarak anlmaktadr. Philippos, ye kentlerin delegelerinden oluan ve synhedrion adn tayan bir meclis tarafndan ynetilecek Birliin hegemonu seildi. Sparta sz konusu birliin dnda kald. II. Philippos ve olu III. Aleksandros (Byk skender) Perslere kar byk bir sefer yaplacan iln ettiler. Philippos, kendisine kar gelecek her gc alt edeceini biliyordu; daha dorusu, kendi ordusunun gcn tanyordu. Ama, Bat Anadoludaki kentleri Pers boyunduruundan kurtarmak ve Perslere Hellen dnyasnn gerek gcn gstermekti. Philipposun nderliinde Makedonlardan ve Hellenlerden oluan byk bir ordu ile sefer hazrlklarna balanm; hatta Bat Anadoluya bir nc kuvvet bile gnderilmiti. Fakat Philippos M.. 336da, kz Kleopatrann evlilik kutlamalar srasnda 46 yandayken Aigaida (Vergina) bir suikast sonucu ldrld. Makedonyadaki Verginada (antik Aigai) kefedilen bir tmlsn iindeki mezar odas olaslkla Philipposa aittir. erideki lahdin kapa kaldrldnda, iskeletin zerindeki ilemeli kuma paralar hl duruyordu. Mezar odasnda ok sayda kap kacak ve metal eyalarn yan sra, Philipposun mifer, zrh ve silahlar bulundu.
Hegemon: Eski Yunanca lider, nder anlamndadr.
BYK SKENDER VE DOU SEFER

Byk skender (III. Aleksandros), II. Philippos ile Olympiasn olu idi. Plutarkhos, skenderin doum tarihini 6 Hekatombaion (yaklak 20 Temmuz) olarak vermektedir. Babasnn lmnden sonra, M.. 336da 20 yanda bir delikanl iken Makedonya tahtna geti. lk ii babasnn katillerini cezalandrmak oldu. Daha sonra Korinthos Birlii tarafndan birliin hegemonu ve Pers seferinin de komutan seildi. skender, bir yandan Trakyallar ve Illyriallar kontrol altnda tutmaya alrken, te yandan Pers mparatorluuna kar yapaca seferin hazrlklaryla megul oluyordu. Makedon hegemonyasn hazmedemeyen Atina ve Thebaiy ele geirdikten sonra, btn dncesini Dou seferi zerinde younlatrd. skenderin Dou seferine balad M.. 334 yl (veya Pers mparatorluuna son verdii M.. 331 yl) ile son Hellenistik krallk olan Ptolemaioslarn Actium Sava sonras tarih sahnesinden silindikleri M.. 30 yl arasndaki yaklak 300 yllk dnem, Hellenistik a olarak adlandrlr. Ayn dnemde Roma, Cumhuriyet dnemini yayordu.
Resim 4.1 Kaynak: A. Pasinli (2003), stanbul Arkeoloji Mzeleri, s. 160 (foto: A. Konyal).
60
skender nce Trakya ve Tuna boylarnda savat; buralardaki yerli kabileleri egemenlik altna ald. Fakat bir sre sonra Yunanistanda Makedon egemenliine kar bir isyan balad. Bu arada skenderin Illyriada ld sylentisi de kmt. Thebai, bu sylentiden cesaret alarak isyann ncln yapt. skender, Thebaiye girerek kenti yerle bir etti; halkn bir ksm ldrld, bir ksm da kle yapld. Artk sra Perslere gelmiti. Makedonya ve Yunanistandaki meseleleri babasnn subaylarndan Antipatrosa brakarak, ilerinde okularn da bulunduu 30.000 piyade ve 5.000den fazla svari ile Hellespontosa yneldi. Hellespontostan Anadoluya gei noktasnn (Sestos-Abydos mevkii) gvenlii iin Parmenion ve Attalosu grevlendirdi.
Anadoluya Gei
Hellespontos: Gnmzde anakkale Boaz.
skender, M.. 334 baharnda Hellespontostan Anadoluya geti. lk i olarak Iliona (eski Troia) gidip, Athenaya kurban sundu; Troia Savandan arta kalan adak silahlarndan bazlarn alarak, onlarn yerine kendi silahlarn brakt; Troia Kral Priamosun mezarn ziyaret ederek kurban kesti. Bylece, Homerosun Ilias destannn da ana konusunu oluturan Troia Sava kahramanlarna kar saygsn dile getirdi. skender, Troia Savan, Hellenler ile Hellen olmayanlar (barbarlar) arasndaki husumetin ilk sonularndan biri olarak yorumluyordu. Ona gre, Troiallar barbar deil, Asya topraklarndaki Hellenlerdi. Artk o da, Ege Denizinin iki yakasndaki Hellenleri tek vcut olarak grmek istiyordu. Bu dncenin etkisi altnda, ilk amac, babasnn da planlam olduu gibi, Bat Anadoludaki Yunanca/Hellence konuan ya da Hellen kltrnn nfuzu altnda bulunan kentleri Pers sultasndan kurtarmakt. Sonra da Pers mparatorluunu ele geirecek ve hatta bir Hellenletirme siyaseti gdecekti. Perslerle ilk karlama Granikos (Biga ay) yaknnda oldu. skenderin subaylarndan Parmenion 5.100 Tesalyal svariye komuta ediyordu. skender de 13.000 Makedonun bandayd. Persler ise piyade ve svari olarak toplam 40.000 askerden oluuyordu. skender, ortaya phalanks, kanatlara da svarileri ve piyadeleri yerletirdi. Sava dzenindeki her iki ordunun Granikos ay boyunca karlkl sralan yaklak 3 kmyi buluyordu. skenderin uygulad taktik sonucu Persler kesin bir yenilgiye uradlar (M.. 334). Granikos Sava ile Anadolunun kaps skendere alm oldu. skender, rma geerek karaya kmaya alan, fakat Persler tarafndan ldrlen ilk 25 askerin bronz heykellerinin yaplmas iin dnemin nl heykeltra Lysipposu grevlendirdi. Granikos zaferinden sonra skender, Parmenionu da Daskyleionu teslim almas iin gnderdi. Parmenion, Hellespontos Phrygiasnn bakenti Daskyleionu herhangi bir kar koyma ile karlamadan ele geirdi. skender, Pers Satrab Arsitesin yerine Kalas atad. Halktan, Perslere verdikleri verginin aynsn vermelerini istedi. Byk skender Anadoluya hangi mevkiden geti ve Perslerle ilk karlamas nerede oldu? SIRA SZDE
DNE M skender gneye Linerek Sardeise doru yrye geti. Kente yaklatnda Lydia Satrab Mithrines ve beraberinde bulunan, kentin ileri gelenleri skenderi karladlar ve kentin teslim olacan bildirdiler. skender, Sardeisliler ve dier Lydiallarn S O R U eski Lydia geleneklerine gre yaamalarna izin verdi ve onlar serbest brakt. Mithrines de bundan byle skenderin tarafnda yer ald. Sardeiste bir Zeus tapna DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Lydiada
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
61
inas iin emir verdi. Kalenin ynetimini subay Pausaniasa verdikten sonra Nikias vergi kontrolr, Asandrosu da Lydia satrab olarak atad. skender, Pers dnemindeki yerel ynetim mekanizmasn bozmad; sadece idarecilerini deitirdi. zellikle mali ve asker yetkiler Hellenlerin ve Makedonlarn kontrolne verildi.
Ioniada
skender daha sonra Ephesosa geldi. Srgnleri geri ard; oligarik idareye son vererek tekrar demokrasiyi kurdu. Perslere dedikleri vergileri bundan byle Artemis Tapna iin vermelerini istedi. Ephesos halk oligarkhlarn korkusunu zerinden atm olarak, abucak Memnonu aranlar, Artemis Tapnan soyanlar, tapnaktaki Philippos heykelini kranlar ve agoradaki kentin kurtarc kahraman Heropythesin mezarn talan edenleri lme mahkm etti. Bu srada Magnesia (Ortaklar) ve Tralleisten (Aydn) eliler gelerek kentlerini skendere teslim ettiler. skender, Alkimakhosu Aiolis kentlerine ve halen Pers boyunduruunda bulunan Ioniann dier kentlerine gnderdi. Oligarkhlardan ayrlmalarn ve demokrasiyi kurmalarn istedi. skender Ephesosta biraz daha kalarak Artemise kurban adad ve asker bir tren alay dzenledi. skender ertesi gn Miletosa doru yola kt. Kentin yaknnda bir Pers donanmas vard. Miletostaki Pers garnizonu komutan Hegesistratos bu filoya gveniyordu. Fakat 160 gemilik bir filoya komuta eden Nikanorun Miletosa Perslerden birka gn nce varmas ve kentin karsndaki Lade Adas anda demirlemesi Miletosa doru yola kan 400 gemilik Pers donanmasnn plann bozdu. Pers donanmas Mykale (Samsun) Da aklarnda demirlemek zorunda kald. skenderin kuvvetleri yardmn ulaamad Miletostaki direnii krarak kenti ele geirdi. skender, hem masrafl olmas hem de Pers donanmasyla kar karya gelecek bir donanmaya sahip bulunmamas sebebiyle kendi donanmasn datmaya karar verdi. Anadolu topraklarnda Asya ilerine ilerleyecei iin donanmaya ihtiyac da yoktu. stelik Perslerin ky slerini ele geirerek onlarn donanma gcn etkisiz hale getirebilirdi. Bu arada vurgulanmas gereken bir nokta da, skenderin Pers boyunduruundan kurtard veya ele geirdii kentlerde demokratik ynetimi kurma giriimidir. Zira, Persler, kontrolleri altndaki Hellen kent-devletlerindeki ynetimi yerel tiranlarn idaresine brakyorlard. Aslnda Bat Anadolu Hellen kentleri bir taraftan Pers egemenliinden kurtulurken, te taraftan Byk skenderin egemenliini tanmak zorunda kalyorlard.
Kariada
skender, kalabalk bir Pers ordusunun Halikarnassosta bulunduunu haber alarak, Kariaya doru yola kt. Yolu zerindeki Miletos ile Halikarnassos arasndaki kentleri ele geirdi. Halikarnassosa yaklatnda kentin dnda kamp kurarak kuatma hazrlklarna balad. Kentin nndeki hendei doldurarak sava kulelerini ve dier ara-gereci surlara yaklatrd. Fakat Halikarnassoslular geceleyin ani bir kar saldr ile kuleleri ve dier sava makinelerini yakma giriiminde bulundularsa da kolayca geri pskrtldler. Kuatma ilerledike Halikarnassoslularn dayanma gc azalyordu. Kentte bulunan Pers subay Memnon kamak zorunda kald. Halikarnassos uzunca bir direniten sonra skendere teslim oldu. Karia Satraplnn ynetimini eski satrap Hekatomnosun kz Adaya verdi. Ada, skender Kariaya girdiinde onu karlamaya gitmi ve ikamet ettii Alinda kentini ona teslim etmiti. skender ise Alinday tekrar Adaya verdi ve Adann kendisini manevi olu olarak grmesine itiraz etmedi.
62
Lykiada
skenderin komutasndaki Makedonyallardan bir ksm, sefere kmadan ksa bir sre nce evlenmilerdi. skender, k eleriyle birlikte geirmeleri iin onlar Kariadan Makedonyaya gnderdi. Balarna da Ptolemaiosu verdi. skender, Parmenionu bir ordu ile Sardeise gnderdi ve oradan da Phrygiaya ilerlemesi talimatn verdi. Kendisi ise gneye, Lykiaya yneldi. Lykiaya girdiinde nce Telmessos teslim oldu; sonra Pinara, Ksanthos ve Patara ile 30 kadar ufak yerlemeyi ele geirdi. skender k bastrdnda, o zamanlar Lykiann bir paras olarak kabul edilen Milyasa girdiinde Phaselislilerden eliler gelip iyi dileklerini sundular ve kendisine altn bir ta armaan ettiler. Bunu duyan dier kentler de elilerini gnderdiler. skender onlara, gnderecei komutanlara kentlerini teslim etmelerini buyurdu. Sonra Phaselise gelerek, onlarn da arzusu ve yardm ile yaknlardaki gl bir kaleyi ele geirdi. nk Pisidiallar tarafndan ina edilmi olan bu kale, Phaselisliler iin bir tehlike arzediyordu. Orada yuvalanan yerliler, Phaselislilerin ekip bitikleri topraklar yamalyorlard. Diodorosun Marmara diye sz ettii, Arrianosun adn anmakszn deindii kalenin gerek ad Mnaradr (Kemerin kuzeybatsndaki Kavak Da).
Pamphyliada
Phaselisten ayrlan skender, ordusunun bir ksmn da geitleri (Klimaks, bugnk Kesme Boaz) arasndan Pergeye gnderdi. Kendisi de kyy izleyerek Pergeye (Aksu) geldi. Pergeden ayrldktan sonra yolda kendisini karlayan Aspendos (Belks) elileri kentlerini teslim edeceklerini fakat kentte bir garnizon yerletirilmemesi ricasnda bulundular. skender bu teklife raz oldu ama karlnda askerlerine denmek zere 50 talanton para ile Pers Kralna vermek iin yetitirdikleri atlar istedi. Eliler artlar kabul edip skenderin huzurundan ayrldlar. skender Sideye gelerek orada bir muhafz birlii brakt ve doruca Sillyona (Yanky Hisar) hareket etti. Sillyon istihkm edilmi bir ehirdi. skender, burada vakit kaybetmek istemediinden olacak, yoluna devam etmek istedi. Fakat bu srada Aspendoslularn daha nce ne srd artlar yerine getirmeyecekleri haberini ald. stelik Aspendoslular, surlarnn dnda bulunan tarlalarndaki rnleri de toplayarak kente tamlar, kaplar skenderin elilerine kapatmlar ve surlarndaki zayf noktalar onarmaya balamlard. skender hemen Aspendosa hareket etti. skenderin geldii haberini alan Aspendoslular surlarn gerisine ekilmiler hatta ndeki evleri de boaltarak daha gvenli olduunu dndkleri tepeye snmlard. skender savunmasz surlar geerek terkedilmi evlerde karargh kurdu. aresiz kalan Aspendoslular tekrar eliler gnderip balanmalarn dileyerek eski artlar kabul ettiklerini bildirdiler. skender uzun bir kuatmann gereksizliini dnerek onlarla anlamay tercih etti. Fakat bu kez daha ar artlar ileri srd: nceden sz verdikleri atlar ile birlikte 50 talanton yerine 100 talanton verecekler; ayrca kentin ileri gelenlerini de rehin olarak teslim edeceklerdi. Atayaca bir satrabn ynetimi altnda yaayacaklar ve Makedonyaya yllk bir vergi deyeceklerdi. Hatta zorla ele geirdikleri komu topraklarn da sahiplerine iade edeceklerdi. Btn artlar Aspendoslularca kabul edildikten sonra skender tekrar Pergeye yneldi ve oradan Phrygiaya doru yola kt.
63
Pisidiada
Yolu zerindeki nemli bir Milyas kenti olan Termessosun (Gllk Da) direnciyle karlaan skender, olduka dar olan bugnk Yenice Boaznn bugn Kapkaya olarak adlandrlan geidini bir hileyle aarak kentin yaknnda kamp kurdu. Bu srada Termessos ile ilikileri bozuk olan Selge (Zerk) kentinden gelen eliler skendere dostluk mesajlarn ilettiler. skender de onlar gvenilir bir mttefik olarak grdn beyan etti. Dalk bir arazi zerinde kurulu bulunan Termessosun ele geirilmesi ok zaman alacandan skender buray fethetme dncesinden vazgeti ve Sagalassosa (Alasun) doru yola kt. Kent olanca gcyle kar koymaya altysa da sonunda skendere teslim oldu. skender Sagalassosta bir subayn ve 20 kadar da askerini kaybetti.
Phrygiada
Askania Glnn (Burdur Gl) kysn izleyerek Phrygiaya giren skender birka gnlk yryten sonra Kelainaia (Dinar) vard. Buras bir Pers satrabnn garnizonu ile istihkm edilmi bir kentti. Eliler gelerek teslim artlarn konutular. skender de, kenti savamadan teslim almann daha iyi olacan gz nnde bulundurarak kabul etti. Kente bir igal ordusu brakarak on gn kadar burada dinlendi ve bu sre zarfnda Phrygia Satraplna Antigonosu atad. Kelainaidan ayrlan skender, Phrygiann nemli kentlerinden ve eski Phrygia Krallnn bakenti olan Gordiona (Yasshyk) geldi. Daha nce Sardeise gnderdii ve oradan Phrygiaya gemesini emrettii Parmenion da ordusu ile birlikte Gordiona geldi. Ptolemaios ile iki subayn idaresinde Makedonyaya elerini grmeye giden yeni evli Makedonyallarn da Gordiona varmasyla skenderin asker gc doruuna ulat. Bu srada, Pers Byk Kral III. Dareios tarafndan donanma komutanlna atanm olan Memnonun, sava Makedonya ve Yunanistana kaydrma giriiminde bulunmas ve bunun iin de nce Khios Adasn daha sonra da, Mytilene dndaki Lesbos Adasnn dier kentlerini ele geirdii haberi skenderi telalandrmt (M.. 333). Fakat Mytilene kuatmas srasnda Memnonun ar bir hastalk nedeniyle lmesi skenderi rahatlatt. Arrianostan rendiimize gre kral, Gordionda Midasn sarayna giderek, Gordiosun efsanevi arabasn ve boyunduruundaki kaylar grmek istemiti. Biliyordu ki, efsaneye gre, arabann boyunduruundaki kay zen kimse Asyann hkimi olacakt. Bundan sonrasn Arrianosun azndan dinleyelim: ...Bu kay kzlck aacnn i kabuundan yaplmt, ne ba ne de sonu gzkyordu. skender kay zmek imknn gremeyince -halk kalabalnn, aleyhinde bir fikre sapmamas iin zmeden brakmay istemediinden- bazlarnn dediine gre, kay kllam, bylece onun artk zlm olduunu iln etmi. (skenderin Anabasisi, II. 3, ev. H. rs).
Galatiadan Kilikiaya
Ertesi gn skender Galatiann en nemli kenti Ankyraya (Ankara) geldi. Orada onu Paphlagoniallardan oluan bir heyet karlad. Heyet, skenderin egemenliini tanyacaklarn fakat ordusuyla topraklarna girmemelerini istedi. skender, onlara Phrygia Satrab Kalasa itaat etmelerini syleyerek Kappadokiaya doru yola kt. Bylece Halys Irmana (Kzlrmak) kadar Kk Asyann nemli bir blm skenderin egemenliine girmi oldu. Sabiktas Kappadokia satrab olarak atayarak, Kilikia geitlerine dayand. Daha nce Ksenophon ile birlikte Pers Byk
64
Kral II. Artakserksese kar sefere katlm olan Kyrosun kampna vardnda, Kilikia Kaplar (Glek Boaz) olarak bilinen geitin Perslerce tutulmu olduunu grd. Kampn bulunduu yerde Parmenionu brakarak kendisi gece boyunca boaza doru ilerledi. skenderin ilerlediini gren Pers nbetiler bulunduklar yerleri terkederek katlar; skender ertesi gn afakta emrindeki orduyla kolayca boazdan geerek Kilikiaya girdi. Bu srada ona ulaan bir habere gre, skenderin boazdan getiini renen Satrap Arsames, nce Tarsosu savunmaya niyetlendiyse de sonradan fikir deitirerek kentten kamaya hazrlanyordu. Tarsoslular, Arsamesin kamadan nce kentlerini yamalayacandan endie ediyorlard. Bunu renen skender, svari birlikleri ve hafif silahl piyadelerle abucak Tarsosa yrd. Arsames de kenti yamalamaya frsat bulamadan Pers Byk Kral III. Dareiosun yanna kamak zorunda kald. Antik kaynaklarda Tarsosa giren skenderin yorgunluktan bitap dt; Kydnos Irmanda (Tarsus ay) yzdkten sonra atelendii ve uyuyamad anlatlmaktadr. Doktorlar ona Akarnanial hekim Philipposu nerdiler. skender, Philipposu tanyor ve ona gveniyordu. Philippos, skendere gl bir ila nerdi. skender de ilac hemen hazrlamasn istedi. Philippos ilac hazrlayp skendere verdii srada, Parmeniondan skendere bir mesaj geldi: Philipposa dikkat et! rendiime gre Pers kral Dareios seni ldrmesi iin ona bir dl verdi. skender mesaj okudu ve Philipposa verdi. Hekim mesaj okurken skender ilac iti. Philippos derhal her eyin iyi gideceini syleyerek skenderden mesaja inanmamasn istedi. Gven, iyilemesi demekti. Gerekten de ila etkisini gsterdi ve skender iyileti. Daha sonra skender, Kilikia ve Assur topraklarn ayran dier bir boaz ele geirmesi iin Parmenionu gnderdi. Emrine Yunan cretli askerlerini ve Sitalkesin ynetiminde Trakyallar verdi. Kendisi de Tarsostan ayrlarak, efsaneye gre Assur Kral Sardanapalos tarafndan kurulmu olan Ankhiale (Mersin civarnda) kentine geldi. Sardanapalosun mezar da kentin surlarnn yaknndayd. Mezarn stnde Sardanapalosun tasviri ile Assurca bir mezar kitabesi yer alyordu. Kitabede u yazyordu: Anakyndaraksesin olu Sardanapalos, Ankhiale ve Tarsosu bir gnde ina etti; sen yabanc, ye, i ve neeli ol; nk insana zg dier eyler hi de bundan daha deerli deildir. Ankhialeden ayrlan skender, Soloia (Mezitli, Viranehir) geldi; orada bir muhafz birlii brakarak, kenti iki yz gm talanton para cezas demeye mahkm etti. nk kent hl Perslere sempati duyuyordu. Oradan dalarda pusu kurmu olan Kilikiallarn zerine yneldi. Bir haftada onlar pskrtmeyi baard, bir ksmn esir ald ve Soloia dnd. Burada Salk Tanrs Asklepiosa kurban adadktan sonra askerlerini teftiten geirmek zere meale yar, spor ve edebiyat yarmalar dzenledi. Soloidan ayrlan skender Tarsosa doru yola kt. Bu arada Magarsosa (Karata yaknlarnda Drtdirek) urayarak, Athena Magarsiaya adakta bulundu. Mallosa (Kzltahta yaknlarnda) vardnda Kahraman Amphilokhosa adakta bulundu. Malloslularn bir i savan eiinde olduklarnn farkna varan skender, bu kargaaya son vermelerini istedi. Pers Kral Dareiosa dedikleri vergiden muaf tuttu, nk Mallos bir Argos kolonisiydi ve skenderin kendisi de Argoslu Heraklesoullar soyundan geliyordu.
Issos Sava
skender Mallostayken Dareiosun Assur topraklarndaki Sokhoida karargh kurduu haberini ald ve komutanlarn toplayarak onlara bilgi verdi. Ertesi gn de yola kt. nce Myriandros yaknnda kamp kurdu. Gece kan iddetli bir frtna ve
65
yamur nedeniyle bir sre kampta mahsur kald. Bu srada Dareios asker ve stratejik adan elverili dzlkte askerleriyle vakit geiriyordu. skender ise rahatszlndan dolay Tarsosta ve teftiten dolay da bir sre Soloida kaldktan sonra tepelerdeki Kilikiallara tekrar akn yapt. Dareios ise Issosa (Yeil Hyk, eski adyla Kinet Hyk) doru yola kt ve farknda olmadan daha nce skenderin getii yoldan geerek onun arkasna sarkt ve Pinaros Irmana yneldi. Bylece Pers ordusu kuzeyde, Makedonya ordusu ise gneyde kalmt. Durumun farkna varan skender hemen geriye dnerek Pinaros Irma kysna vard. Dareiosun ordusu Pinaros Irmann (Deliay veya Payas ay?) kuzeyinde, skenderin ordusu ise gneyinde mevzilendi. skender, birtakm manevralardan sonra ordusunu sava dzenine soktu. Sa ve sol kanatlara komutanlarn grevlendirdi. skenderin saldrya getiini renen Dareios ordusunun bir blmne kar taarruz emri verdi. iddetli bir sava oldu. skender, sayca daha fazla askere sahip olan Dareiosun ordusu karsnda stnl ele geirdi. Dareios, kalkann, pelerinini ve hatta yayn bile sava arabasnda brakarak atna atlayp kat. Hava kararncaya kadar Makedonyallar Pers askerlerini izlediler ve onlara ok sayda kayp verdirdiler. Havann kararmas Dareiosu skenderin eline esir dmekten kurtard. skender, Pers kralnn brakt eyalar alarak kararghna dnd. Dareiosun adrnda bulunan annesi, kars ve ocuunu esir ald (M.. 333). Issos zaferinden sonra skender, kendi adn tayan Aleksandreia (bugnk Esentepe / skenderun) kentini kurdu. ok gemeden Dareios, skendere haber gndererek bar yaplmasn teklif etti. Dareiosun bar nerisini geri eviren skender, Suriyeye (Syria) girerek Perslerin en nemli donanma slerinden Fenikeye (Phoinikia) girdi. Sidon, kar koymadan alnd, Tyros (Sur) ise kuatma sonunda ele geirildi (M.. 332); Filistin de skenderin kontrolne girdi. skender M.. 332 sonbaharnda Msra yneldi. Bakent Memphisteki Pers Satrab Mazakes kar koymadan teslim oldu. Msr ele geirildi ve burada, Nil Deltasnda, kendi adn tayan bir kent kurdu: Aleksandreia (skenderiye). skender, Msrda ok iyi karland; Msr Tanrs Ammon ile zdeletirildi. Msrda ynetimi, det olduu zere, yerli bir yneticiye brakt; fakat yine mali ve asker kontrol Hellen ya da Makedon kiilerin elindeydi.
Gaugamela Sava
skender, M.. 331de Msrdan ayrlarak, Pers Kral Dareiosun asl ordusunun bulunduu Babyloniaya girdi. ki ordu Mezopotamyada Arbela (Erbil) yresindeki Gaugamela Ovasnda karlat. Sava taktii ve skenderin zeks, Pers ordusunun bozguna uramasna neden oldu; Dareios kat. Gaugamela Savandan sonra skender, Asya Kral iln edildi; Persler ise bir daha toparlanamadlar. skender, ran (Persia) ilerine ilerleyerek Pers mparatorluunun bakentleri olan Babylon, Susa, Persepolis ve Ekbatanay (bugn Hemedan) ele geirdi; imparatorluun hazinelerine el koydu. Antik kaynaklarda skenderin eline geen Pers servetinin 40-50 bin talanton (yaklak 1.000 ton altn) civarnda olduu ne srlmektedir. Bir sre sonra Dareios, kendi adamlarndan biri olan Baktria Satrab Bessos tarafndan ldrld. skender, M.. 330-329 yllarnda herhangi bir kar koyma ile karlamadan Hindiku dalarna kadar ilerledi. Baktria ve Sogdianaya (Trkistan) savaarak boyun edirdi. Bu arada Sogdianal prenses Roksane ile evlendi. M.. 327-325 yllar skenderin Hindistan seferine kt yllardr. Bylece imparatorluun dou snrlarn Hyphasis ve Aa Indos (Sind) havzasna dein ge-
66
niletti. Kuzeybat Hindistanda Paurava Kral Porosun kar koymasyla karlaan skender, Hydaspes Irma yaknnda Porosu yenilgiye uratt. Hydaspes Sava zaferinden sonra Pencapa girdi. Fakat yorgun den askerlerinin daha fazla ilerlemek istememeleri nedeniyle geri dnmek zorunda kald. Ordusunun bir ksm Indos Irmandan gemilerle, bir ksm da kara yoluyla Indos deltasna vard. Daha sonra ordunun yine bir ksm deniz yoluyla, bir ksm da kara yoluyla Persiaya dnd (M.. 325 / 324). Ne var ki, skender ok gemeden ateli bir hastala yakaland. Arrianos (skenderin Anabasisi, VII.25.6, ev. H. rs) kraln kroniklerine atfta bulunarak onun son gnlerini yle anlatr: ...Artk hali ok fena idi. Kendisini parktan kral sarayna tattrd. Kumandanlar yanna girince onlar tanmasna tand ama azndan hibir ses kmad. Artk konuacak halde deildi. Geceleyin atei ok fena idi. Ertesi gn de, onun gecesi de, ertesi gn de byle oldu. skender, M.. 323te, henz 33 yandayken Babylonda (Babil) ld.
Resim 4.2 Issos Mozaii. Kaynak: Camp-Fisher, (2010), s. 195.
Byk skender mparatorluunun Yaps ve Nitelii

14 yandayken bakent Pella yaknndaki Miezada Aristotelesten felsefe ve siyaset bilimi dersleri almaya balayan skender, gen yata olmasna karn, byk bir komutan, zeki ve ileri grl bir kiiydi. Hellen edebiyatn iyi biliyordu; Homerosun destanlarn yastnn altndan hi eksik etmedii, Euripidesin dramalarn ezbere bildii sylenir. Kurduu imparatorluunun ynetiminde Pers sisteminden de yararlanm, Perslerin satraplk idaresini benimsemiti; nk, bu denli geni bir corafyada egemenliin tek merkezden ynetiminde glklerin olaca kesindi. Oysa bir tr yerel ynetim rgt olan satraplklar ile bu ii zmlemek daha kolayd. Satraplklarn bana nceleri Pers yneticiler geirmise de, zamanla Makedon yneticileri atamtr. skender, imparatorluunun bakenti olarak Babylonu (Babil) semiti. Askeri ve sivil ynetimi birbirinden ayran skender, bir de maliye rgt kurmutu. Devletin resmi dilinin Eski Yunanca (Attika lehesi) olmas kararlatrlmt. Pers seferi srasnda skenderin yapt en byk ilerden biri de yeni kentler kurmasdr. Bu kentlerin ou Tigrisin (Dicle) dousunda bulunuyordu. En nemlilerinin banda, hi kukusuz, Msrdaki Aleksandreia (skenderiye) gelmektedir. skender, ticaret ve ulama da nem vermi, Perslerin yol ebekesini daha da gelitirmitir.
67
skender, bir kltr birlii oluumunu salamak iin Makedonlar ile Perslerin evlilik yapmalarn istiyordu. Nitekim, Arrianostan rendiimize gre 10.000 Makedonyal asker, Anadolu ve randaki yerli halktan kiilerle evlenmiti. skenderin kendisi de, Susada yaplan bir trenle iki Pers prensesini e olarak ald. skenderin zaferlerindeki en nemli unsurlardan biri, daha nce babas II. Philippos tarafndan kullanlm olan ve sarissa adn tayan uzun mzrakl (5 m. den fazla) hoplit denen askerlerden oluan phalankstr. Hzl ve hareket yetenei yksek bu askeri birlik, hantal Pers gleri karsnda kolaylkla zafere ulaabiliyordu. O sralar henz 16 yanda olan skender, babas II. Philipposun Yukar Strymondaki Maidlara ve M.. 339da kuzeydeki kabilelere kar yapt savalarda bulunmutu. Babasnn, Atina ve mttefiklerine kar kesin zaferini elde ettii Khaironeia Savanda sol kanatta mevzilenen Makedonlara komuta etmiti. Ksacas, Dou seferi ncesi kazand bir deneyimi vard. skender, bir dnya imparatorluu niteliini tayan devletinde tek bir para sistemi kabul etmi olup Makedonyadan ran ve Fenike topraklarna kadar yaylan darphanelerde bastrm olduu sikkelerde n yzde Herakles ba, arka yzde ise tahtta oturan Zeus tasvirini kullanmt. Byk skenderin Anadoludaki ilk SIRA SZDE darphanesi olaslkla Tarsos idi. Birim ise esas olarak drahmi ve tetradrahmidir. Giderek, sikkelerinde basileus (kral) unvann da kullanr. Bu unvan, lmnden sonra da pek ok kral tarafndan kullanlmtr. DNELM skender, beraberinde gtrd bilim adamlarna, fethettii lkelerdeki hayvanlar ve bitkiler zerinde gzlemlerde bulunma ve corafi aratrmalar yapma S O R U olana salayarak bilimsel almalar da desteklemitir. Byk skender ve Dou Seferi hakknda en ayrntl bilgiyi ArrianosunKskenderin AnaD KAT basisi adl eserden almaktaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
BYK SKENDERDEN SONRA: SKENDERN HALEFLER

Byk skenderin M.. 13 Haziran 323te Babylonda (Babil) lmnden sonra, meydana getirilmi olan imparatorluun bana kimin geecei sorun oldu; nk AMALARIMIZ skender, tahta vris brakmamt. Bu belirsizlik nedeniyle ksa bir sre sonra taht kavgas balad. skendere en yakn olan komutanlar, imparatorluun bana gemek ya da belirli blgelerde ynetimi ele almak iin birbirleriyle mcadeleye baK T A P ladlar. ok gemeden, Diadokhlar (Diadokhoi; tekili diadokhos) ad verilen skenderin halefleri, yani ona yakn olan komutanlar, Babylonda bir Devlet Konseyi oluturarak, imparatorluun ynetim biiminin nasl olaca E L E V Z Y O N tarttlar. T konusunu mparatorluun bana vekleten atanacak adaylar arasnda ad en ok geenler Perdikkas, Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos, Antipatros, Krateros ve Antigonos idi. Bunlardan Antipatros, Krateros ve Antigonos ise Konseye katlmamlard. NTERNET Bu arada, skenderin kars Roksanenin doacak ocuunun erkek olmas halinde, Konsey onu kral seecekti. Bu bekleyi srasnda imparatorluun babo kalmamas iin devletin bana geici olarak Perdikkas atand. Taht iin beklenen Roksanenin bebeinin yan sra, bir de skenderin vey kardei III. Philippos Arrhidaios vard. Fakat Arrhidaios taht iin henz ocuk yatayd. ok gemeden Roksane bir olan bebek dnyaya getirdi; babasndan dolay adn Aleksandros (IV.) koydular. Bundan byle tahtn meru mirass olan Aleksandros ve Arrhidaios byynceye dein, Devlet Konseyi, imparatorluk topraklarnn ynetimini komutanlar arasnda bltrd. mparatorluk ordusunun ve Asyann ynetimi Perdikkasa verildi. Dolaysyla, en byk g Perdikkasn elinde toplanm oluyor-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
68
Monophthalmos: Antigonosun lkab olan Monophthalmos, tek gzl anlamn tamaktadr.
du. Krateros ve Antipatros, Makedonya ve Yunanistan; Antigonos Monophthalmos, Byk Phrygia, Lykia ve Pamphyliay; Leonnatos, Hellespontos Phrygiasn (Kk Phrygia); Menandros, Lydiay; Lysimakhos, Trakyay; Philotas, Kilikiay; Laomedon, Suriyeyi; Eumenes, Kappadokia ve Paphlagoniay; Ptolemaios da Msr ald. Seleukos ise imdilik bu paylamn dnda kald. Kendisine, Perdikkasn sa kolu olarak, Svari Birliinin komutas verildi.
Triparadeisostaki Devlet Konseyi

Perdikkasn glenmesi dier komutanlar rahatsz ediyordu. Perdikkas, skenderin cesedini Babylondan Makedonyaya gtrmek isteyince, Ptolemaios, skenderin Msrda (Sivada) gmlmesini vasiyet ettiini ne srerek, cesedi Memphiste alkoydu ve Aleksandreiada (skenderiye) bir antmezar ina ettirmeye balad. Bylece Diadokhlar arasndaki ilk srtme balad. Bu arada, bir i sava yaayan Kyrene, Ptolemaiostan yardm isteyince, Ptolemaios bunu frsat bilerek (Perdikkasn iznini almakszn) Kyreneye geldi ve kenti ele geirdi. Ptolemaiosun, kendisine kar bir tavr takndn sezen Perdikkas da M.. 321 baharnda Msra girdi. Bylece skenderin cesedini de almay dnyordu. Fakat Nil Nehrini gemek zere Memphis yaknnda kurduu kampta, ilerinde Seleukosun da olduu subaylar tarafndan ldrld. Perdikkasn askerleri Ptolemaiosun tarafna getiler. Bundan byle devlete yeni bir dzen vermek ve ynetim eklini belirlemek zere ayn yl (M.. 321) Suriyedeki Triparadeisosta, Antipatros ve Antigonosun da katlmasyla ikinci bir Devlet Konseyi topland. Bu toplantda alnan karar uyarnca Antipatros imparator vekili; Antigonos ise Asyadaki byk ordunun komutan seildi. Seleukos, Babylonia Satrapln; Ptolemaios da Msr ve Kyrenaikay ald.
Gaza Sava
Fakat birka yl sonra, M.. 319da Antipatros ld. Antigonos en gl kii durumuna geldi. Msrda Ptolemaios, Trakyada Lysimakhos, Makedonyada ise Kassandros, Antigonosa kar bir koalisyon oluturdular. O sralar Ptolemaiosun yannda bulunan Seleukos da koalisyonda yer ald. skenderin fethettii yerlerden daha fazla pay isteyen, hkm srdkleri topraklarn sahipliini isteyen mttefikler, M.. 315te Antigonosa bu isteklerini ileten bir heyet gnderdiler. Antigonos bu istei reddedince, sava balam oldu. Antigonos, Makedonyadaki Kassandrosa kar sava hazrlklar yaparken, olu Demetriosu da Suriyeye gnderdi. Amac gneydeki kanad da Ptolemaiosa kar glendirmekti. M.. 312de Ptolemaios, Demetriosun zerine yrd. Filistinde Gazada (Gazze) yaplan savata Demetrios yenildi ve kat. Gaza Savandan sonra Diadokhlar arasndaki sava devam etti.
skenderin Haleflerinin Egemenlik Mcadelesi

Bu arada Seleukos, Mediaya (ran) gitti. Tekrar toparlanan Demetrios da byk bir ordu ile Babylona dnd. M.. 311de bir bar antlamas yapld. Seleukosun dnda gerekleen bu antlamaya gre, Antigonos Asyann en byk komutan oluyordu; Kassandros da, o sralar 13 yanda bulunan skenderin olu IV. Aleksandros tahta geinceye dein kralla veklet edecek ve Avrupann hkmdar olacakt. Lysimakhos Trakyada, Ptolemaios Msrda hkm srecekti. Seleukos bu antlamann dnda kalmakla birlikte, o da Suriye, Fenike ve Kariay almt. mparatorluun bana vekil olarak geen Kassandros ayn yl, yani M.. 311de, s-
69
kenderin olu ile annesi Roksaneyi ldrtt. Bylece tahtn yasal vrisi ortadan kalknca, kendisi vekil olarak imparatorluun bana geecekti. Fakat bu hesap tutmad. Bundan byle Byk skenderin devletini tek bir kraln ynetiminde btnyle koruma politikas kalmad. Diadokhlar arasndaki mcadele daha da kzt; yeni savalar kanlmazd. Ptolemaios, Bat Anadolu kentlerini Antigonosun egemenliinden kurtarmak iin blgeye bir ordu gnderdi. Antigonosun olu Demetrios, bu ordu ile savat. Fakat sonunda Ptolemaios ile Demetrios bir anlama yapp aralarndaki savaa son verdiler. Bundan sonra Ptolemaios, Avrupann hkmdar durumundaki Kassandros ile kar karya gelmek zereydi ki, Yunanistanda destek bulamaynca geri dnmek zorunda kald. Bu kez Ptolemaiosun yapamadn Antigonos yapmak istedi ve Kassandrosa sava at. Antigonosun olu Demetriosun baarl mcadelesi sonunda, Kassandros Atina, Megara ve Khalkisi boaltmak zorunda kald. Demetrios kendini Hellenlerin kurtarcs olarak iln etti. Antigonos ve Demetrios kral kabul edildiler ve Kurtarc Tanr olarak sayg grdler. Demetrios, M.. 306da Kbrsa gitti. Adann ynetimi Ptolemaiosun kardei Menelaosun elindeydi. Demetrios adaya kt ve Menelaosu yendi. Ptolemaios da kardeine yardm iin yola kt. Salamis aklarnda yaplan deniz savanda Demetrios, Ptolemaiosu yenilgiye uratt. Bylece stratejik adan ok nemli olan Kbrs ele geirdi. Bu zaferden sonra Antigonos ve Demetrios resmen kral (basileus) unvann aldlar. Bir yl sonra da Ptolemaios, Seleukos, Lysimakhos ve Kassandros da ayn unvan kazandlar. M.. 305te Demetrios, Ptolemaiosun mttefiki olan Rhodos Adasna sefer yapt. O zamana dein bilinen en gelimi sava makinelerinin kullanld kuatma bir yl srd; fakat Rhodos alnamad. Demetrios bu uzun kuatma harektndan dolay Poliorketes (kuatc) lkabyla anlmaya balad.
Ipsos Sava
Ayn yl Yunanistan Kassandrosun elinden kurtarma plann tamamlamak iin Tesalyaya giren Demetrios, ok gemeden Yunanistan ele geirdi. Bylece Antigonos ve olu Demetrios batda byk bir g oluturdular. Ksa bir sure sonra Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaiosun Antigonosa kar yeni bir koalisyon oluturduunu gryoruz. Bu arada Seleukos, Baktriadan Hindistan ilerine kadar ilerlemiti. Pencapta Kral andragupta (Eski Yun. Sandrakottos) 3.000 sava filiyle onu bekliyordu. Fakat sava olmad; Seleukos kral ile bir dostluk antlamas yaparak blgenin hkmranln ona brakt ve karlnda 500 sava fili ald. Lysimakhos, Antigonosun ortadan kaldrlmas iin bir plan hazrlamt. Kendisi, Anadoluyu istila edecek ve Kassandros stndeki basky hafifletecekti. Yani Antigonos ve olu Demetrios, yalnzca Kassandros ile deil, fakat ayn zamanda Lysimakhosun ordusuyla da uramak zorunda kalacakt. Ertesi yl da Seleukosun ordusu gelip Lysimakhosun ordusu ile birleecek; bylece Seleukos ve Lysimakhosun gc, Antigonos ve Demetriosun gc ile hemen hemen dengelenmi olacakt. Bu arada Ptolemaios, Antigonosun Filistin ve Suriyedeki gney kanadna saldracakt. Gerekten de Lysimakhosun plan iledi. Lysimakhosun Hellespontostan (anakkale Boaz) Anadoluya getii haberini alan Demetrios, Anadoluya girdi. Seleukos da filleriyle Kappadokiaya geldi; k orada geirdi. O sralar Suriyedeki yeni bakenti Antigoneiann kurulu kutlamalarnda bulunan Antigonos ise De-
70
metrios ile birlemek zere Kilikia zerinden Phrygiaya girdi. Lysimakhos, Antigonos ve olunu oyalarken; Seleukos da Lysimakhosun kuvvetleriyle birleti. Phrygiann batsnda Ipsosta (Sipsin / ayrba Ky) yaplan savata (M.. 301) Lysimakhos ve Seleukosun birleik ordusu, Antigonos ve Demetriosun ordusunu bozguna uratt; Antigonos ld, Demetrios ise kat. Bu savata Seleukosun filleri deta tank vazifesi grerek savan kazanlmasnda ok etkili oldular. Diadokhlar, Antigonosun topraklarn paylatlar. Toros (Tauros) Dalarna dek Anadolunun byk bir ksmn Lysimakhos ald; Seleukosun payna da, Toroslardan Indosa kadar dou lkeleri ve Yukar Suriye dt. Ptolemaios ise Aa Suriye ve Filistini ald; fakat Seleukos, savata aktif rol almayan Ptolemaiosun bu payna kar kt. Bu toprak sorunu Ptolemaioslar ile Seleukoslar arasnda uzun sren mcadelelere neden olacakt. Bylece, Ipsos Savandan sonra Byk skender mparatorluundan doan Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios devletlerine, Kassandrosun Makedonya Devletini de eklemeliyiz. Ipsos Savandan bir sre sonra (M.. 283) Demetrios ld.
Korupedion Sava
M.. 281 ylnda Anadolunun baz kentleri Seleukosu Lysimakhosa kar yardma ardlar. Seleukos, byk bir ordu ile Toroslar aarak Anadolu topraklarnda ilerlemeye balad. Son yllarda Lysimakhosun kt ynetimine maruz kalan ky kentleri Seleukosa kucak atlar. Bergamada (Pergamon) Philetairos kenti teslim etti ve 9.000 talanton verdi. Sardeis teslim oldu; Bithyniada Zipoites ordusu ile Seleukosa katld. Smyrnann kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Korupedionda yaplan savata, Seleukos, 80 yandaki Lysimakhosu yenilgiye uratt ve ldrd (M.. 281). Bylece, Diadokhlar Sava sona erdi. Korupedion zaferinden sonra Seleukos, Anadolunun ve Indosa dein Dounun egemeni oldu. Bu, hemen hemen Msr ve Hindistan dnda, skenderin fethettii topraklara eitti. Korupedion Sava galibi Seleukos, ertesi yl (M.. 280) Ptolemaios Keraunos tarafndan ldrld. Artk skenderin niter devlet politikas tamamen ortadan kalkm oldu. Onun yerine, devletin paylalan topraklarnda u krallklar oluturuldu: Msrda, Ptolemaioslar (I. Ptolemaios Soterin ynetiminde) nasyada, Seleukoslar (I. Antiokhos Soterin ynetiminde) Makedonyada, Antigonoslar (I. Antigonos Gonatasn ynetiminde) Bu arada kuzeyden Kelt aknlar balad. Makedonyaya giren Keltlere (= Keltoi) kar koymaya alan Ptolemaios Keraunos ld (M.. 279). Antigonos Gonatas ise Keltleri Lysimakheiada (Bolayr) yenilgiye uratt (M.. 277). Bylece, Yunanistan ve Makedonya Keltlerden kurtuldu. M.. 274 / 273de bu kez I. Antiokhos, Keltleri bozguna uratt; fakat Keltler (Galatlar) yine de Orta Anadoluda (Galatia) yerletiler. Anadoluda Seleukos egemenliinin balamasyla birlikte daha kk baz krallklar da kuruldu: Bergama (Pergamon), Bithynia, Pontos ve Kappadokia krallklar. Gerekte bu krallklarn kurulu yllar daha nceye gitmektedir; ancak tarih sahnesinde belirgin bir ekilde yer almalar M.. 3. yzylda olmutur. Yukarda adlarn andmz bu kk Hellenistik krallklara, Anadolu dnda kurulmu bir devlet olarak, Pyrrhos ynetimindeki Epeiros (Epir) Kralln da eklememiz gerekir.
SIRA SZDE
KorupedionSIRA SZDE sonucu ne olmutur? Savann

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
71
zet
A M A
Makedon Kralln aklayabilmek Makedonya, Balkanlar ile Yunanistan yarmadas arasnda yer alr. M.. 12. yzyl iinde kuzey kkenli istila dalgas Dorlar da yerinden oynatm ve Dorlar arasnda Makednon Ethnos olarak bilinen topluluk gneybat Makedonyadan (Makednon blgesinden) gelmiti (Herodotos, I.56). Bir gre gre bu topluluktan arda kalanlar, Klasik Dnem Makedonlarnn ekirdeini oluturmutur. lk Makedon kral, I. Perdikkastr. II. Philipposa dein Makedonya, Yukar Makedonyadaki yar-bamsz kabilelerle, Illyriallarla, Trakyadaki Odryslerle, Khalkidikedeki Hellen kentleriyle, Perslerle, Atinallarla ve Sparta ile mcadele etmek zorunda kald. Makedonyallar Eski Yunancann (Hellence) bir lehesini konuuyorlar ve kendilerini Hellen olarak kabul ediyorlard. Yunanistandaki demokatik yapdaki kent-devletlerinin aksine, kuzeyde, Balkanlar ile Yunanistan yarmadas arasnda monarik yapdaki Makedonya Krall bulunuyordu. Bu kralln en nemli krallarndan biri de ayn zamanda Byk skenderin de babas olan II. Philippos (M.. 359-336) idi. Kendisinden sonra tahta olu skender geti. II. Philipposun Hellen kent-devletleri zerindeki egemenliini aklayabilmek Delphoidaki dinsel birliin Thebain kontrol ve korumas altnda olduu srada Philomelos komutasndaki Phokisliler, Delphoiu igal ettiler. Bylece, M.. 355 ylnda Phokis ile Thebai arasndaki Kutsal Sava patlak verdi. Philippos, savaa katlarak byk bir zafer ve prestij kazand. Bu zaferden sonra Tesalya Birliinin arkhonu seildi. M.. 346da Phokislileri yenilgiye uratarak, silahlarna el koydu; topraklarna bir garnizon yerletirdi ve haraca balad. Amphiktiondaki oy hakkn da kendi zerine ald. Daha sonra Perinthos ve Byzantion zerine yrd ama Byzantionu alamad (M.. 340/339).
M.. 338 sonbaharnda Atinallar ve Thebaillarn oluturduu orduyu Khaironeiada yendi. M.. 337 ylnda Philipposun bakanlk ettii kongre Korinthosta topland. Burada alnan karar gereince Hellenler bir Hellen Birlii oluturdular. Siyasi ve askeri nitelikli bu birlik, toplant yerinden dolay, Korinthos Birlii olarak anlmaktadr. Philippos, ye kentlerin delegelerinden oluan ve synhedrion adn tayan bir meclis tarafndan ynetilecek Birliin hegemonu (lideri) seildi. II. Philippos ve olu III. Aleksandros (Byk skender) Perslere kar byk bir sefer yaplacan iln ettiler.
A M A
A M A
Byk skender ve icraatlarn aklayabilmek Byk skender, M.. 334te anakkale Boazndan Anadoluya geerek Dou Seferine balam oldu. Lydia, Ionia, Karia, Lykia, Pamphylia, Pisidia, Phrygia, Galatia ve Kilikia gzerghn izleyerek rana varan skender Perslerle kez arpt. lk sava Granikosta (M.. 334), ikincisi Issosta (M.. 333),nc ve son arpma Gaugamelada (M.. 331) oldu. Hepsinde Persleri yenilgiye uratarak Pers Devletine son verdi. skender, M.. 330-329 yllarnda, Hindiku dalarna kadar ilerledi. M.. 327-325 yllar skenderin Hindistan seferine kt yllardr. Kuzeybat Hindistanda Paurava Kral Porosu Hydaspes Irma yaknnda yenilgiye uratt. Daha sonra ordunun bir ksm deniz yoluyla, bir ksm da kara yoluyla Persiaya dnd (M.. 325 / 324). skender, M.. 323te, henz 33 yandayken Babylonda (Babil) ld. Hellenistik a aklayabilmek Hellenistik a skenderle balamtr. skenderin Dou seferine balad M.. 334 yl ile son Hellenistik krallk olan Ptolemaioslarn Roma tarafndan ortadan kaldrld M.. 30 yl arasndaki dnem Hellenistik a olarak adlandrlmaktadr. skender iyi eitimli bir liderdi. Eski Yunanca onun zamannda yaygn olarak kullanlan bir dil oldu. Hellen kltr ve uygarlnn, Doudaki kltr ve uygarlklarla kaynamas ve etkileim Hellenistik an karakterini belirlemitir. Pers seferi srasnda skenderin yapt en byk ilerden biri de yeni kentler kurmasdr.
A M A
72
En nemlilerinin banda, hi kukusuz, Msrdaki Aleksandreia (skenderiye) gelmektedir. skender, ticaret ve ulama da nem vermi, Perslerin yol ebekesini daha da gelitirmitir. Pers Devletine son verdikten sonra da onlarn idare sistemini srdrmtr. Hellen ve Makedonlarla Persleri kaynatrmaya aba gstermitir. Phalanks denen hareket yetenei yksek askeri birlikler meydana getirmitir. Para birliini salam, ok sayda darphanede benzer tiplerle skender sikkeleri baslmtr. skender, beraberinde gtrd bilim adamlarna, fethettii lkelerdeki hayvanlar ve bitkiler zerinde gzlemlerde bulunma ve corafi aratrmalar yapma olana salayarak bilimsel almalar da desteklemitir. skenderin lmnden sonraki iktidar mcadelerini tartabilmek Byk skenderin M.. 323teki lmnden sonra skenderin halefleri imparatorluun bana gemek ya da belirli blgelerde ynetimi ele almak iin birbirleriyle mcadeleye baladlar. lk konsey Babylonda topland; imparatorluk topraklarnn ynetimi meselesi ele alnd. Ayn yl (M.. 321) Suriyedeki Triparadeisosta ikinci konsey topland. Ancak sonraki olaylar meselenin halle-
A M A
dilmemi olduunu gsteriyordu. M.. 312de Ptolemaios ile Demetrios arasnda. Filistindeki Gazada (Gazze) yaplan sava Ptolemaios kazand. skenderin halefleri arasnda mcadele sryordu. Ksa bir sure sonra Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaiosun Antigonosa kar yeni bir koalisyon oluturduunu gryoruz. Phrygiann batsnda Ipsosta (Sipsin/ayrba Ky) yaplan savata (M.. 301) Lysimakhos ve Seleukosun birleik ordusu, Antigonos ve Demetriosun ordusunu bozguna uratt; Antigonos ld, Demetrios ise kat. Daha sonra, Smyrnann kuzeyinde Hermos (Gediz) Vadisindeki Korupedionda yaplan savata, Seleukos, 80 yandaki Lysimakhosu yenilgiye uratt ve ldrd (M.. 281). Bylece, Diadokhlar Sava sona erdi. Ancak, Korupedion Sava galibi Seleukos, ertesi yl (M.. 280) Ptolemaios Keraunos tarafndan ldrld. Bundan byle, Msrda, Ptolemaioslar (I. Ptolemaios Soterin ynetiminde); nasyada, Seleukoslar (I. Antiokhos Soterin ynetiminde) ve Makedonyada, Antigonoslar (I. Antigonos Gonatasn ynetiminde) idareyi ele aldlar.
73
Kendimizi Snayalm
1. Perslere kar yaplacak savata Hellen ulusu birliinin bana gemesi iin Makedon Kral II. Philipposa mektup yazan Hellen hatip aadakilerden hangisidir? a. Demosthenes b. Isokrates c. Kseonophanes d. Phanes e. Apollodoros 2. M.. 355 ylndaki Kutsal Savan patlamasna yol aan olay aadakilerden hangisidir? a. Atinann Spartadaki tapnaklar yamalamas b. Spartallarn Atina Akropolisindeki Athena Tapnana saldrmas c. Korinthoslularn komularnn tapnaklarna saldrmas d. Phokislilerin Delphoiu igal etmesi e. Atinallarn Delphoiu igal etmesi 3. M.. 338deki Khaironeia Sava kimler arasnda oldu? a. Thebai + II. Philippos ile Atinallar arasnda b. Thebai ile Atinallar arasnda c. Sparta + Korinthos ile Atinallar arasnda d. Sparta + Korinthos ile II. Philippos arasnda e. Atina + Thebai ile II. Philippos arasnda 4. M.. 337de toplanan Korinthos Birliinde alnan en nemli karar aadakilerden hangisidir? a. Atinallarn, mttefiklerini Delos Deniz Birliine ye yapmas b. Byk skenderin Hellen Birliine lider seilmesi c. II. Philipposun Hellen Birliine lider seilmesi d. Pelponnesos Birlii yelerinin Delos Birliine alnmas e. II. Philipposun Hellen kentlerine sava ilan etmesi 5. Byk skenderin Perslere kar seferinde yaplan nemli sava aadakilerden hangisinde srasyla verilmitir? a. Granikos, Gaugamela, Issos b. Gaugamela, Granikos, Issos c. Issos, Gaugamela, Granikos d. Granikos, Issos, Gaugamela e. Issos, Granikos, Gaugamela 6. Byk skenderin Perslere kar seferinde izledii gzerghta getii blgeler aadakilerden hangisinde srasyla verilmitir? a. Troas, Lydia, Ionia, Karia, Lykia b. Troas, Lydia, Ionia, Lykia, Karia c. Troas, Lydia, Lykia, Ionia, Karia d. Ionia, Troas, Lydia, Lykia, Karia e. Karia, Ionia, Troas, Lydia, Lykia 7. skenderin lmnden sonra Msrda hkm sren kralln ad aadakilerden hangisidir? a. Antigonoslar b. Lysimakhos Krall c. Ptolemaioslar d. Seleukoslar e. Demetrios Krall 8. Byk skenderin zaferlerinde byk pay sahibi olan, hareket kabiliyeti yksek, uzun mzrakl askerlerden oluan birlik aadakilerden hangisidir? a. Centurio b. Phalanks c. Lejyon d. Toksotai e. Hippeis 9. M.. 281 tarihinde, Seleukosun, 80 yandaki Lysimakhosu yenilgiye uratt ve ldrd sava aadaki yerlerden hangisinde gereklemitir? a. Gaugamela b. Issos c. Ipsos d. Gaza e. Korupedion 10. M.. 305te, o zamana dein bilinen en gelimi sava makinelerinin kullanarak Rhodos Adasn kuatan ve Poliorketes (kuatc) lkabyla anlan komutan (kral) aadakilerden hangisidir? a. Ptolemaios b. Seleukos c. Antigonos d. Demetrios e. Lysimakhos
74
Okuma Paras
skender Lahdi 19. yzyln sonlarnda, o zamanki stanbul Arkeoloji Mzelerinin Mdr Osman Hamdi Bey tarafndan Sidon (imdi Saida, Lbnan) Krallar Nekropolnde yaplan kazlarda ortaya karlan ve zerinde Byk skenderin tasviri olduu iin skender Lahdi olarak adlandrlan lahit, gerekte skendere ait deildir. zerinde herhangi bir yazt olmad iin kime ait olabilecei konusunda ancak tahminler yrtlmtr. Bugn iin en gl olaslk, lahdin, Sidonun son kral Abdalonymosa ait olabileceidir. Abdalonymos, tahta gemesini skendere borluydu. Pentelikon mermerinden yaplm olan lahit, M.. 4. yzyln son eyreine tarihlendirilmektedir. Yksek kabartmal ve boyal olan lahdin uzun kenarlarndan birindeki kabartmalarda Hellenlerin Perslerle olan sava (Gaugamela Sava ?) tasvir edilmitir. Sahnenin en solunda, banda aslan postuyla ve ahlanm olan atnn zerinde skender yer almakta olup mzran ndeki Pers svarisine frlatmak zeredir. Benzer sahne, yani iki atl figrn mcadelesi bu kez sa uta tekrarlanmaktadr. Burada bir Makedonyal svari ahlanm atyla yine bir Persi ldrmektedir. Dolaysyla sol utaki skender ile sa utaki Makedonyal bir simetri oluturarak, sahneyi deta bir ereve iine almaktadrlar. Sahnenin geri kalan orta ksmnda ise Hellenlerle Persler arasndaki iddetli mcadele betimlenmektedir. Lahdin teki uzun yznde av sahnesi yer almaktadr. Sahnenin sol tarafnda aslan av, sa tarafnda geyik av resmedilmitir. Aslan avndaki atl figrlerden birinin (soldaki) skender, onun nndeki aslana saldran Pers kyafetli atl figrn ise Abdalonymosu temsil ettii dnlr. Lahdin dar yzleriden birinde bir sava sahnesi, dierinde bir pars av tasvir edilmitir. Lahit kapann dar yzlerindeki alnlklarda sava sahnesi yer almaktadr.

1. b 2. d 3. e 4. c 5. d 6. b 7. c 8. b Yantnz yanl ise Makedon Krall ve II. Philippos konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kutsal Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Khaironeia Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Korinthos Birlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Byk skender ve Dou Seferi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Byk skender ve Dou Seferi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Korupedion Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Byk skender mparatorluunun Yaps ve Nitelii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Korupedion Sava konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise skenderin Haleflerinin Egemenlik Mcadelesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. e 10. d

Sra Sizde 1 Yunanistann kuzeyindeki Krenides yresinde yer alan Pangaion Dandaki altn ve gm madenleri II. Philipposun ekonomik gcnn kaynan oluturuyordu. Sra Sizde 2 Byk skender Anadoluya anakkale Boazndan (Hellespontos) geti ve ilk nce Troia antik kentinin olduu yere (Ilion) gelerek Troia kahramanlarnn ansna kurban kesti, sayg gsterdi. Daha sonra yoluna devam ederek Granikosa (Biga ay) vard; Perslerle ilk karlama burada oldu. skenderin ordusu Pers kuvvetlerini yenilgiye uratt. Sra Sizde 3 Smyrnann kuzeyinde Hermos (Gediz) vadisindeki Korupedionda yaplan savata, Seleukos, 80 yandaki Lysimakhosu yenilgiye uratt ve ldrd (M.. 281). Bylece, Diadokhlar Sava sona erdi. Korupedion zaferinden sonra Seleukos, Anadolunun ve Indosa dein Dounun egemeni oldu.
75

Alexiou, S. (1991), Minos Uygarl, ev. E.T.Tulunay, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Bosworth, A.B. (1993), Conquest and Empire. The Reign of Alexander the Great, Cambridge University Press, Cambridge. Bresson, A. ve R. Descat (2001), Les cits dAsie Mineure occidantale au IIeme siecle a.c., Ausonius, Paris. Camp, J. Fisher, E. (2010), Exploring the World of the Ancient Greeks, Thames and Hudson, Londra. Davesne, A.- Miroux, G. (2004), LAnatolie, la Syrie, lEgypt de la mort dAlexandre au reglement par Rome des affairs dOrient (323-55 av. J.C., Breal. Hammond, N.G.L. (1992), The Macedonian State, Clarendon Press, Oxford. Leveque, P. (1969), Le monde hellenistique, Paris, 1969. Ma, J. (2002), Antiochos III and the Cities of Western Asia Minor, Oxford University Press, Oxford. Mansel, A. M. (1971), Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara. Sartre, M. (2004), LAnatolie hellenistique de lge au Caucase, Armand Colin, Paris. Shipley, G. (2005), The Greek World after Alexander 323-30 BC, Routledge, Oxon. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, letiim Yaynlar, stanbul.
5
Amalarmz
talya Latinler Etrskler Roma Patrici Pleb
HELLEN VE ROMA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Romann yer ald talya corafyasn betimleyebilecek; Romann ne zaman ve nasl kurulduunu; hangi olaylarn ve halklarn Romann kuruluunda rl olduunu aklayabilecek; Romann Cumhuriyet Dnemi ynetimi, ynetim merkezleri ve yneticilerini aklayabilecek; Romann kk bir kent-devletinden imparatorlua dnm srecini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kartaca Caesar Pompeius Octavianus Sulla Brutus
indekiler
TALYANIN CORAFYASI ROMANIN LATNLERCE SKANI ETRSKLERN EGEMENL ROMANIN KURULU EFSANES KRALLIK DNEMNDE ROMANIN SOSYAL DZEN VE DEVLET DARES CUMHURYET DARESNN KURULMASI, YNETM EKL VE KURUMLAR ON K LEVHA KANUNLARI ROMANIN TALYADA VE AKDENZDE YAYILMASI GRACCHUS KARDELERN REFORMLARI MTTEFKLER SAVAI MITHRADATES SAVALARI ROMA SAVAI: ROMALILAR ROMALILARA KARI
Roma: Kuruluu, Krallk ve Cumhuriyet Dnemleri
Roma: Kuruluu, Krallk ve Cumhuriyet Dnemleri

TALYANIN CORAFYASI
nce talya adnn nereden geldii konusunda bir eyler sylemek yerinde olacaktr. talya (Lat. Italia) adnn kkeni, olaslkla talik bir szck olan Vitulustan gelmekte olup Vitaliaya (Danalar lkesi) dayanmaktr. nceleri yarmadann gneyi (Bruttium blgesi) bu ad tarken zamanla kuzeye doru yaylarak tm yarmaday kapsamtr. talya, deta bir izmeyi andran biimde Akdenize uzanan bir yarmadadr. Esas olarak Akdenizde yer alsa da, yarmadann batsndaki deniz Tiren Denizi, dousundaki deniz ise Adriya Denizi (Adriyatik) olarak adlandrlr. talyaya en yakn byk adalar, batda Korsika ile Sardinya; hemen gney ucunda ise Sicilyadr. talya Yarmadas ile Sicilya Adasn Mesina Boaz ayrmaktadr. talyann uzunluu yaklak 1000 kmyi; genilii de (en geni noktadan lldnde) yaklak 240 kmyi bulmaktadr. Yarmadann kuzeyini Alp Dalar snrlamaktadr; Apeninler ise yarmadada kuzey-gney dorultusunda uzanan da silsilesidir. Dolaysyla, Apeninler yarmaday dou ve bat olarak ikiye ayrmaktadr. Ky boyunca ovalk alanlar yer almakta olup yarmadann en byk ovas, kuzeyde Alp Dalarnn hemen gneyindeki Po Ovasdr; yak. 650 km uzunluundaki Po Nehri (Lat. Padus) ve kollar tarafndan sulanan ova, talyann en verimli ovasdr. Yarmadann dou kylar nispeten dz olup gemilerin yanamasna elverili olan krfezler daha ziyade bat ve gney kylarndadr.
ROMANIN LATNLERCE SKANI

Demir ann balad M.. 1. binyln balarnda (bir gre gre de 2. binyln sonlarnda) yeni glerin grld yeni bir evre balad. Tiber Nehrinden gneyde Campaniaya kadar uzanan Latium blgesine yerleen bu insanlar Latincenin ilkel bir ivesini konuuyorlard; tun iiliinde ileri dzeydeydiler. llerini yakan bu topluluun hemen gneyinde yaayan bir baka topluluk ise llerini gmyordu. Demir ann bu Latin topluluklarnda gebeliin yerini giderek tarma dayal yerleik yaam biimi alyordu. Yerleik yaama msait olan blge, baka gmenleri de ekti. Tiber Nehrinin Romaya yakn olan kesiminde yer alan tepeler iskn edilmeye baland. Roma, Latium ile Etruriann birletii stratejik bir mevkide yer alyordu. Yaklak olarak M.. 10. yzylda, bu gruplar savunmaya uygun Palatinus Tepesi ile Forum Vadisine yerletiler; daha sonra Quirinalis, Esquilinus ve Capitolium tepeleri de iskna sahne oldu. M.. 10.-8. yzyllar
78
arasnda Romann bulunduu mevkideki bu iskn gerekletirenlerin bir ksmnn llerini yakt (kremasyon), bir ksmnn da gmd (inhumasyon) saptanmtr. Ancak gerek gmme gerekse yakma uygulamasnda her zaman kronolojik bir sra takip edildiini sylemek zordur.
Resim 5.1 talya
P AL
I A R VENETIA L DA
PO OV
Po N
ASI
LIGURIA
ehri
E
ET
N
R
I
R
N
er
UMBRIA
PI C
L
i
A D E N
Tib
KORSKA
SABINI Roma LA TI UM Ostia

hr
IA
EN U
Ne
M
SA CA MN M IU M IA AP PA UL IA N
CA
LA
BR
SARDINYA T Y R R H E N D E N Z
IA
LUCANIA
SICILYA
TUNUS
ETRSKLERN EGEMENL
Latinler blgeye en son gelenler olmadlar. Bir sre sonra, olaslkla M.. 8. yzyl balarnda, yeni gmenler de Latium blgesinin hemen kuzeyine (Etruria) gelip yerletiler. Yerlileri kh bask uygulayarak kh barl yollarla ikna ederek buradaki tepelerde kent-devletleri kurdular. O sralar Etrskenin ilkel bir ivesini konuan bu insanlar, Etrsklerdi. Etrskler, kendilerinin ya da en azndan ynetici snfn Dou kkenli olduuna inanyordu. Nitekim, dinsel inanlar ve kehanette bulunma tarzlar da (disciplina Etrusca) onlarn Douyla veya Kk Asya ile olan ilikisini gsterir. Kularn uuuna ya da kurban edilen hayvanlarn barsaklarna bakarak kehanette bulunmalar, Anadoluda ve Mezopotamyada bilinen uygulamalardr. Etrskler M.. 7. yzyl balarndan itibaren 26 harften oluan bir alfabe
BRU
TTI
UM
5. nite - Roma: Kuruluu, Krallk ve Cumhuriyet Dnemleri
79
kullanyorlard. Etrskler, kendi egemenlik blgeleri olan Etruriada kent-devleti kurmay planladklarnda, bir ya da birka deil, 12 adet kent-devleti kuruyorlard. Ancak, gelenek byle dese de, yaplan arkeolojik kaz ve yzey aratrmalar ile antik corafya almalar bu 12 kent-devleti sisteminin her zaman byle gereklemediini gstermitir. M.. 7. yzyl sonlarna doru, Romann da aralarnda olduu birok Latin yerleimi, Etrsk kent-devletlerine tbi oldu. Bir Etrsk kral slalesi olan Tarquiniuslar Romada denetimi ele geirdi ve Romann kyden kente dnm hzland. Etrsk kkenli ilk kral Tarquinius Priscus (M.. yak. 616-579) idi. Daha sonra srasyla Servius Tullius (M.. yak. 578-535) ve Tarquinius Superbus (M.. yak. 535510) Roma tahtna geti. Etrskler bir yzyldan biraz fazla bir sre Romada egemen oldular. Romal tarihi Livius (M.. yak. 59-M.S. yak. 17), Tarquinius Superbusun olu Sextusun Lucretiay karmas sonrasnda, Lucius Iunius Brutus nderliinde bir grup Roma aristokratnn isyan ettiini anlatr. Neticede Tarquinius ailesi Romadan kovuldu (M.. 510) ve yeni bir anayasa oluturuldu. Senatus, yaplacak iler iin, bir yllna seilen iki consule (konsl) yetki verdi ve bylece Romada Cumhuriyet idaresi balam oldu (M.. 509 / 508). Romann son kralnn etnik kkeni ve ad nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D Geleneksel inanca gre, Roma M.. 753te kurulmutu. Ancak bu N E L M tamamyla tarih mitolojik bir tarihtir. M.. 1. yzylda yaam Romal yazarlardan Varro, yllk seS tarihini M.. 753 ilen consul (konsl) listelerini temel alarak Romann kurulu O R U olarak nerdi ve o zamandan itibaren bu tarih Romann geleneksel kurulu tarihi olarak kabul edildi. Fakat, gerekte bu tarih tartmaya ak olup gerei yanstmaDKKAT maktadr.
ROMANIN KURULU EFSANES
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Resim 5.2
SIRA SZDE
Dii kurt ve ikizler

AMALARIMIZ
Kaynak: RamageAMALARIMIZ Ramage (2008), res. 1.

K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
ie gemi efsanelere gre, Troiann yaklp yklmas srasnda Troial prens Aineias (Lat. Aeneas), olu Askanios ve babas Ankhisesi yanna alarak Troiadan kam ve Orta talyadaki Latiuma gidip yerlemitir. Bu arada Aineiasn olu Askanios, burada, yani Latiumda, Alba Longa kentini kurmutur. Efsaneye gre uzun
80
yllar Askaniosun soyundan gelenler Alba Longada hkm srmlerdi. Gnlerden bir gn, burada hkm sren krallardan Numitor, kardei Amulius tarafndan tahttan indirildi. Amulius tahta geer gemez, ileride sorun yaratmamas iin, Numitorun ocuklarn ldrtt, kz Rhea Silviay da Vesta Tapnana rahibe yapt. Bylece Rhea, evlenemeyecek ve ocuk sahibi olamayacakt; bir anlamda mstakbel vrislerin n kesilmi oluyordu. Bir Vesta rahibesinin hamile kalmasnn cezas lmd. Ancak, nasl olduysa oldu, Rhea Silviann, Sava Tanrs Marstan ikiz oullar oldu; adlarn Romulus ve Remus koydular. Amulius hemen harekete geerek Rhea Silviay Tiber Nehrine att ve ikizleri de bir sepet iine koyarak Tiber Nehrinin sularna brakt. Ancak bir sre sonra sepet bir incir aacnn dallarna taklp kyya srklendi. kizler, onlar bulan dii bir kurt tarafndan emzirildiler, daha sonra da bir oban tarafndan bytldler. Her ikisi delikanllk ana gelince Amuliusu ldrp, dedeleri Numitoru tekrar Alba Longa tahtna karttlar. Bu arada sepet iinde kyya srklendikleri yerde yeni bir kent kurmaya karar verdiler. Kehanet uyarnca kenti Palatinus Tepesinde kuracaklard. Romulus bir ift beyaz srn (biri kz, dieri boa) koulduu sabanla kentin snrn izmeye koyulmutu ki kardei Remus sabann izinin zerinden atlaynca bir anlk fkeye kaplan Romulus, onu ldrd. Romulus yeni kurulan kenti nfuslandrmak iin haydutlar, kaaklar ve sulu erkekleri toplayarak kente getirdi; daha sonra da, komu Sabinleri bir ziyafete katlmaya ikna etti ve bu ziyafet srasnda Romallar Sabinlerin kadnlarn zorla kararak kendilerine e yaptlar; bylece yeni kurulan kentte bir toplum yaratld. Gelenee gre Roma, bir ara hem Roma hem de Sabin krallar tarafndan ynetilmiti. Romann kurulu efsanesi, Romal ozan Vergiliusun -Romann ulusal destan saylan- Aeneis destannda anlatlr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Romann kurulu efsanesindeki ikizlerin adlar nedir?
DNELM S O R U
KRALLIK DNEMNDE ROMANIN SOSYAL DZEN DNE M VE DEVLETL DARES

Roma Devletinin banda Rex olarak adlandrlan bir kral vard. Senatusun (SenaO R U to) teklifi ileS Curia Meclisi tarafndan seilirdi. Emretme yetkisine (imperium) sahip olan kral, hem bakomutan, hem ba rahip, hem de ba hkim olarak askeri, dini ve hukuki Tgc elinde tutard. Kraln danma organ olarak grev yapan DKKA Senatus ise 300 yeden oluuyordu. yeler, kral tarafndan pater familiaslar arasndan seilirdi. Senatus gerek gcne ve anlamna Cumhuriyet Dneminde kavuacaktr. SIRA SZDE (Senato) dnda curialarn oluturduu Comitia Curiata Senatusun denen bir meclis vard. Kraln seimi, kanunlarn yaplmas ve sava karar almak bu meclisin grevleri arasndayd. Bu curia meclisi (Comitia Curiata) daha ziyade AMALARIMIZ patricii (tek. patricius) denen hukuktan tam olarak yararlanan yurttalarn oluturduu bir meclisti. Curia sistemi ayn zamanda Roma ordusunu oluturmaktayd. Her bir tribus 1000P piyade ve 100 svari salamakla ykmlyd; curia baznda K T A dnldnde ise, her bir curia 100 piyade ve 10 svari salyordu. Krallk dneminin sonuna doru Comitia Curiatann yerini yine benzer bir organizasyon olan Comitia E V Z Y O N T E L Centuriata (Yzler Meclisi) ald. Bu kez bu meclise sadece tam hukuklu patricii (veya patriciuslar) yurttalar deil, onlara gre daha az haklara sahip snrl hukuklu yurttalar da (plebler) girebiliyordu; bylece tm Roma yurttalar, ister zengin ister fakir olsun tek meclis ats altnda toplanm oluyordu.
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
81
CUMHURYET DARESNN KURULMASI, YNETM EKL VE KURUMLAR

Son kral Tarquinius Superbusun Romadan kovulmasndan sonra, yllk seilen ve praetor unvan tayan iki yksek devlet memurunun (magistratus veya magistrat) ynettii Cumhuriyet (Res publica) idaresi kuruldu (M.. 509 / 8); g ve yetki tek bir kiiden (kraldan), iki kiiye (praetor denen iki magistrata) geti. Yaklak 150 yl sonra, bu magistratlar praetor deil consul olarak adlandrlmaya baland. Praetorlar ise adli ve hukuki ilerden sorumlu yksek devlet memurlar olarak grevlerini srdrdler. Cumhuriyet idaresinin bandaki iki consul de eit ekilde emretme ve hkmetme yetkisine (imperium) sahipti. Fakat her ikisince paylalan bu g, snrsz ve kar konulmaz deildi. Her bir consul, dierinin ald karara itiraz (veto) edebilirdi. Ayrca, idari ve siyasal kararlarda consuller Senatusa danrlar ve oradan kan karara (Senatus consultum) gre hareket ederlerdi. Grev sresince dokunulmazlklar olan consuller Roma Halk Meclisince (Comitia Centuriata) yllk olarak seiliyorlard; yaptklar kt icraatlarn hesabn ancak grev sreleri bitince verecek olmalar, onlar kt ynetimden uzak tutan bir unsurdu. Krallk dnemindeki iki meclis Cumhuriyet Dneminde de srdrlyordu. Bunlar Comitia Curiata ve Comitia Centuriata idi. Curiata Meclisi daha ziyade patricii denen tam hukuklu yurttalarn oluturduu bir meclisti. Comitia Centuriataya ise sadece tam hukuklu (patricii) yurttalar deil fakat snrl hukuklu (plebler) yurttalar da girebiliyordu; bylece tm Roma yurttalar, tek bir meclis ats altnda toplanm oluyordu. Kanunlarn yaplmas ve sava karar almak Comitia Centuriatann grevleri arasndayd. Bu iki meclisin yan sra Comitia Tributa ve Concilium Plebis de Cumhuriyet dneminin nemli meclislerindendi. Sonuta, meclislerden kan tm kararlarn Senatusda onaylanmas gerekmekteydi; nk Senatus, Cumhuriyet idaresinin merkezi durumundayd. Senatusun ye says balangta 300 iken daha sonra 600e kartlmtr. Consuller ve daha nceden consullk yapanlar dorudan Senatus yesi olurdu. Senatusa da bakanlk eden consuller, Roma Devletinin askeri, hukuki ve mali mirleriydi. Consullerin, devlet hazinesinden (aerarium) sorumlu olan ve quaestor adn tayan iki (saylar zamanla artmtr) yardmcs vard. Dinsel iler ve yetki, Pontifex Maximus denen ba rahibin sorumluluundayd. Ayrca, Rex Sacrorum (kutsal ilere bakan kral) adn tayan bir grevli daha vard ki onun da vazifesi dinsel trenlerin organizasyonunda ba rahibe yardmc olmak ve kurban ilerini dzenlemekti. Bazen, sava ya da i sava gibi olaanst durumlarda, consuller, Senatusun kararyla, yetkilerini bir dictatora devrederlerdi; dictator, mutlak otoriteyle ve yalnzca alt ay sSIRA SZDE reyle devletin idaresini ele alrd. Roma Cumhuriyet Dneminde dictatorluk yapan en nl iki kii Sulla ve Caesar idi. Roma Cumhuriyetinde valye Snf olarak da tanmlayabileceimiz Atl Snf DNELM da (Equites) nemliydi. zellikle M.. 2. yzylda daha nemli bir duruma gelen Atl Snfna belirli bir servete sahip 18 yan doldurmu her zgrRyurttan girme S O U hakk vard.
DKKAT lk Grev: M.. 494te, plebler, yurttalk haklarnda iyiletirme elde edebilmek iin Romay terk edip kentin dndaki Kutsal Daa (Mons Sacer) ktlar. Patricii snfndan olanlar ise duruma mdahale edip bir tr grev niteliindeki bu hareketiSZDE SIRA anlamayla sonlandrdlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
82
SIRA SZDE
Romada Krallk SZDE SIRA Dneminde bata kral vardr. Cumhuriyet dneminde devletin banda kim vardr?
NELM ON K DLEVHA KANUNLARI
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Devam eden patricii-pleb mcadelesinde nemli bir adm M.. 5. yzyl ortasnda atld. Kanunlarn U S O R yazl hale getirilmesine ilikin, Pleblerin talebi zerine, consullerin atanmas geici olarak askya alnd ve ncelikle kanunlarn yazlmas iin M.. 451de decemvirler grevlendirildi. Bakanln Appius Claudiusun yapt ve on DKKAT patriciiden oluan bu komisyon kanunlar slah edecek, standart bir hale getirecek ve yazl olarak kayt altna alacakt. Bylece, kimilerine gre tun, kimilerine SIRA SZDE gre ise fildii veya ahap levhalar zerine kaznarak yazlan kanunlar Forumda aslarak herkesin haberdar olmas saland. Bu levhalar gnmze kalmamtr ancak baz kanun maddeleri veya cezai hkmler antik yazarlar araclyla gnmAMALARIMIZ ze ulaabilmitir. Roma yurttalarnn grev ve sorumluluklar, yurttalar arasndaki hukuki ilikiler gibi temel unsurlar ieren levhalarda pek ok konuya aklk getirilmiti.KAncak, POn ki Levha Kanunlar patricii-pleb mcadelesini sonlandr T A mam, plebler decemvirlerden rahatszlklarn her frsatta dile getirmiler hatta M.. 449da decemvirleri protesto iin Plebler ikinci kez Kutsal Daa kmlardr. Neticede decemvirlerin grevine son verilmitir.
TELEVZYON
ROMANIN TALYADA VE AKDENZDE YAYILMASI

NTERNET NTERNET Samnit Savalar
Roma M.. 343te Orta talyann gneyindeki Samnitlerle kez kar karya geldi. Birinci Samnit Sava M.. 343-341 arasnda oldu; ancak iki taraf da kesin galibiyet alamad ve bar antlamas yapld. M.. 327-304 arasndaki kinci Samnit Sava Romallarn lehine bir bar antlamasyla sonuland. nc Samnit Savanda (M.. 298-290) Roma, Samnitler ve mttefiklerine kar zafer kazanarak Latiumun yan sra Orta talyann gneyinde de gl bir konuma geldi. Daha sonra Roma, Gney talyadaki Taras (Tarentum) kentiyle kar karya geldi. Savan balama nedeni Lucanlarn tehdidine maruz kalan Hellen koloni kenti Thurii / Sybarisin Romadan yardm istemesi ve Romann da bu kente bir garnizon yerletirmesiydi. Tarentum, Romann kendi nfuz sahasna mdahale etmesinden dolay Romaya sava iln etti ancak Roma ile savaacak kadar gl olmadndan Yunanistann kuzey batsndan Epeiros Kral Pyrrhosu yardma ard. Ancak M.. 275te Beneventum mevkiinde yaplan savata Roma Pyrrhosu yenilgiye uratt ve Pyrrhos, lkesine dnd. Tarentum, M.. 272de Romallarn eline geti. Bylece Roma, Gney talyaya da egemen oldu.
Kartaca Savalar
Bugn Tunus snrlar iinde kalan Kartaca, eski bir Fenike kolonisi olup M.. 6. yzyl sonlarndan beri Roma ile iyi ilikiler iinde olan oligarik yapda bir kentdevletiydi. Romallar, Kartacallar Punlar olarak adlandryorlard (Trke literatrde bazen Pn olarak da gemektedir). Kartacallarn zamanla byyp glenerek, zellikle ticaret alannda Akdenizde etkisini hissettirmeye balamas Romann da dikkatinden kamyordu. Romallarn Gney talyada ve Sicilyada egemenlik kurma giriimleri, buralarda kolonileri bulunan Kartacallar rahatsz etmi, her iki devletin siyasal ve ekonomik karlar da zedelendii iin kar karya gelmeleri ka-
83
nlmaz olmutu. Bylece 23 yl srecek olan Birinci Kartaca Sava (M.. 264-241) balad. Baz arpmalardan sonra, Romallar, Kartacallar yenilgiye uratarak onlar anlamaya zorladlar (M.. 241). Sicilya, Romann talya dnda elde ettii ilk toprak parasyd ve buras bir praetor (vali) idaresinde eyalet (Provincia Sicilia) yapld (M.. 241). Birinci Kartaca Savann son bulmasndan yaklak 20 yl sonra kinci Kartaca Sava (M.. 218-201) balad. Kartacal nl komutan Hannibal, byk bir ordu ve sava filleriyle spanyadan yola kt ve Alpleri aarak Kuzey talyaya girdi (M.. 218). Hannibal, Trasimenus ve Cannaeda (M.. 216) yaplan arpmalarda Romallar hezimete uratt. Ancak Romallarla Kartacallar arasnda Kartaca yaknndaki Zama mevkiinde yaplan sava Romallar kazand (M..202); Hannibal kat. spanyada iki ayr praetor idaresinde iki ayr eyalet oluturuldu (M.. 197). Romallar, Zama savandan yaklak yarm yzyl sonra, nc kez Kartacallarla kar karya geldiler. Kartaca, komusu Numidia ile Romann izni olmadan savaa girince Roma, Kartacaya sava iln etti. Bylece nc Kartaca Sava balad (M.. 149-146). Roma, Kartacay iki yl kuatma altnda tuttu ve sonunda kenti ele geirdi; tamamen tahrip etti, burada Afrika Eyaletini (Provincia Africa) kurdu.
Afrika Eyaleti: Roma Dnemi Afrika Eyaleti, tm Afrikay deil, sadece gnmz Tunus topraklarn kapsyordu.
Makedon Savalar
Roma, egemenlik alann Makedonyann kuzeyindeki Illyria blgesine kadar geniletmi, hatta Apollonia ve Dyrrhakhion kentlerini igal etmiti. Romann kendi nfuz alanlarna mdahalesi Makedonlarn cann skmt. Bylece Makedonlar ile Romallar arasnda, ufak arpmalar ve manevralarla geen Birinci Makedon Sava (M.. 215-205) balam oldu. Makedonlarla Romallar arasndaki Birinci Makedonya Savann sonlarna doru Makedon Kral V. Philippos Romallarn mttefiki olan Aitolia Birliine kar bir zafer kazand (M.. 206). Bir sre sonra Romallarla anlama saland. Ancak daha sonra, Hellenistik krallklardan Ptolemaioslarn Msr dndaki topraklarna gz diken Makedon Kral V. Philippos, Ptolemaioslarn Trakya kylarndaki topraklarn ele geirmi (M.. 202), Ege Adalar ve Anadoludaki Ptolemaios topraklarn da almak isteyince de Pergamon Krall ve Rhodos ile aras almt. Bunun zerine Pergamon ve Rhodos, Romadan yardm isteyince Roma da Makedon Krallna sava iln etti (M.. 200). Bylece kinci Makedon Sava balam oldu (M.. 200-197). ok gemeden P. Sulpicius Galba, sonra da T. Quinctius Flaminius komutasndaki Roma ordusu Illyriadan balayarak gneye, Yunanistann ilerine doru ilerlemi ve Tesalyadaki Kynoskephalai mevkiinde yaplan savata Romallar Makedonlar yenilgiye uratmlardr (M.. 197). Yaplan anlama gerei, Makedonlar snrl sayda asker dnda ordu bulundurmayacakt; Yunanistan (Hellas) ve Kk Asyadaki Eski Yunan kentlerinin zgrlklerini tanyacakt; Makedonya dnda igal ettii yerleri geri verecekti; Yunanistan zerinde egemenlik iddiasndan vazgeecek, Romaya sava tazminat deyecekti. Pergamon Krallnn, mttefiki Romaya kar dmanca bir tavr sergileyen Makedon Kral Perseusu Romaya ikayet etmesi zerine, Roma Makedon Krallna sava iln etti. Bylece nc Makedon Sava balad (M.. 171-168). Balangta, Makedonlar Romallar karsnda baz baarlar elde etmi olsalar da Tesalyadaki Pydna mevkiinde yaplan savata Romallar Makedonlar byk bir yenilgiye urattlar (M.. 168). Romallar yaklak 20 yl sonra, M.. 146da, Makedonyay Roma eyaleti statsne (Provincia Macedonia) dntrdler.
84
Seleukos Kral III. Antiokhos le Sava

Romallar, merkezi blgeleri Suriye olan Seleukos Krallnn giderek bymesinden ve Anadoluda glenmesinden endie duyuyordu. Romann kendisini uyarmasna aldr etmeyen Antiokhosu Aitoller Yunanistana davet edince Antiokhos, Tesalyadaki Demetrias mevkiinde Yunanistana ayakbast (M.. 192). Bunun zerine Roma, Antiokhosa sava iln etti. Consul M. Acilius Glabrio komutasndaki Roma ordusu Yunanistana girerek Tesalyada Thermopylai mevkiinde Antiokhosun ordusunu yenilgiye uratt (M.. 191). Antiokhos, Anadoluya geerek Ephesosa (Efes) geldi. ok gemeden Romallar da Hellespontostan (anakkale Boaz) Anadoluya geti. Roma ordusu ile Seleukos Kral III. Antiokhosun ordusu Sipylos Da yaknndaki Magnesiada (Manisa) karlat. Antiokhos, Roma karsnda byk bir yenilgi ald (M.. 190). Phrygiadaki Apameia (Dinar) kentinde bir antlama imzaland (M.. 188). Buna gre, Antiokhos, Anadolunun gneyindeki Toroslarn gerisine ekilecekti; fillerinin tamamn ve sava gemilerinin byk bir ksmn Romaya brakacakt; donanmas Kilikiadaki Sarpedon Burnunun batsna geemeyecekti; bir sre nce kendisine snm olan Kartacal komutan Hannibali Romaya teslim edecek ve sava tazminat deyecekti. Seleukoslarn terkettii topraklar Pergamon ve Rhodos arasnda paylatrld. Ancak Hannibal, Bithynia Kral I. Prusiasn yanna kat ve ardndan intihar etti.
GRACCHUS KARDELERN REFORMLARI

Cumhuriyet Dneminde ilerin iyi gitmediinin sinyali, daha M.. 2. yzyl sonlarnda ortaya kmt. Kyller giderek yoksullam ve borlanmt. Roma toplumunun adeta bel kemiini oluturan kyl snfn ktlemesi, toplumun dier kesimlerini de etkiliyor ve bu duruma bir are aranyordu. are, her zaman olduu gibi, yine aristokratlardan geldi. Kylnn durumunu dzeltmek iddiasyla ortaya kan ve soylu bir Roma ailesi mensubu olan Tiberius Sempronius Gracchus M.. 133te Halk Tribunusu (pleb tribunusu) seildi. Tiberius, Romann talyada fethetmi olduu topraklarn kullanmna ilikin bir kanun tasars hazrlad. Geni arazilerden oluan bu topraklar (latifundia) ihtiyac olan kyllere veya iftilikle uraanlara datlmalyd. Teklif, daha muhafazakr bir yapya sahip Senatusun mdahalesiyle dier Halk Tribunusu M. Octavius tarafndan veto edildi. Bunun zerine Tiberius, dier Halk Tribunusu Octaviusun halkn menfaatini gzetmedii iin grevden alnmasn ngren yeni bir teklif getirdi. Bylece Octavius grevden alnd, yeni Halk Tribunusu tasarya olumlu baknca oylamaya geildi ve tasar meclisten geti. Tasarnn yasallamas kyl snfnda geici bir rahatlama salad. Ancak bir sre sonra Tiberius, muhaliflerce ldrld. Kardeinin ldrlmesinden dokuz yl sonra Gaius Sempronius Gracchus M.. 123 ylnda Halk Tribunusu seildi. Halk tribunuslarnn grev sresi bir yl olmasna ramen bir kanun deiikliiyle ertesi yl da (M.. 122) tribunus seildi. Gaiusun bir amac kardeinin ortaya koyduu reformlarn srdrlmesi ve yeni reformlar yapmas ise, dier amac da Senatusa kar mcadele ederek kardeinin intikamn almakt. Gaius baz reformlar karmada baarl olduysa da Senatus ve Atl (Equites, valye) snfnn yan sra muhaliflerinin kar koymasyla M.. 121 yl tribunusluuna seilmemitir. Senatusun M.. 121 yl consul L. Opiniusa verdii yetki karsnda, Aventinus Tepesine snm olan Gaius ve taraftarlar ldrlmtr.
85
MTTEFKLER SAVAI
Italyada (Italia) ve Romann mttefiki olan kentlerde yaayanlara Roma yurttalk hakk verilmemesi uzun zamandr Roma iinde bir sknt yaratyordu. Bu soruna zm iin giriimde bulunan ve yeni bir reform paketi hazrlam olan M. Livius Drususun ldrlmesi (M.. 91) mttefikler arasnda bir ayaklanmann balamas iin barda taran son damla oldu. talyann gneyindeki Romann mttefiki kentler bir konfederasyon oluturdular ve Romadan istedikleri yurttalk hakkn alma konusunda silaha sarldlar. M.. 91-88 yllar arasnda cereyan eden ve tarihe Mttefikler Sava veya Sosyal Sava olarak geen bu savata (Bellum Italicum) mttefikler Romaya yenildiler ancak yine de istediklerini aldlar. Roma, savan sona ermesinden sonraki birka yl ierisinde birouna yurttalk hakk verdi. Mttefikler Savanda mttefik kentlerin Romadan talebi neydi? SIRA SZDE
SIRA SZDE
MITHRADATES SAVALARI
M.. 1. yzylda Roma ile Pontos Kral VI. Mithradates Eupator (M.. 120-63) arasnda byk sava oldu. Bu savalar hakknda en iyi bilgiyi M.S. 2. yzylda yaS O R U am olan tarihi Appianosun Romaika (Roma Tarihi) adl eserinde buluyoruz. Mithradates, Hannibalden sonra Romann en byk dman idi. Pontos Kral VI. Mithradates Eupator oktan beri Anadoluda byk bir devlet kurmaA plan yapyor DKK T fakat Roma bir trl bu krala mdahale etmiyordu. Ta ki Birinci Mithradates Savann da (M.. 88-85) balamasna neden olan (casus belli) Mithradatesin M.. SIRA SZDE 88de Romann Bat Anadoludaki Asia Eyaletini istila edip 80.000 Romal ve talya kkenli insan ldrmesine dein. Bu katliamda Romal komutan M. Aquillius azna eritilmi altn dklerek katledildi. O yl, Romada L. Cornelius Sulla consul AMALARIMIZ idi. Senatus, Mithradatese kar yrtlecek savan komutanln Sullaya verdi. Ancak daha sonra Senato, komutanln Sulladan alnarak Mariusa verilmesine onay verdi. Bunu haber alan Sulla derhal Roma zerine yrd ve karar kendi leK T A P hine evirdi. Sulla, M.. 86da, Yunanistanda nce Khaironeiada, ardndan Orkhomenosta Pontos ordusunu yendi. Sonraki birka yl iinde durumun aleyhine gittiini gren VI. Mithradates, anakkale civarndaki DardanostaV Roma ile bir anTELE ZYON lama yapt (M.. 85). Buna gre, Mithradates Pontos dnda igal ettii yerlerden ekilecek; donanmasnn bir ksmn Romaya teslim edecek ve sava tazminat deyecekti. N T E R zaman vazgeAncak, Mithradates Anadoluya egemen olma arzusundan hibir N E T memi, bu yzden de Roma ile yapt anlamaya uymayarak Kappadokiadaki askerlerini ekmemiti. M.. 83-81 yllar arasnda sren ve kinci Mithradates Sava olarak anlan savata Romallarn banda L. Licinius Murena vard. Sulla, Kk Asyada kontrolu salamak iin Murenay orada brakmt. Murena, Mithradatesin silahlandn duyunca hemen harekete geti. nce Kappadokiaya gelip Mithradatesin kontrolnde bulunan Komana kentine saldrd. Mithradates, Sullaya bir eli gndererek Murenay ikayet etti. Bu arada Murena, Halys (Kzlrmak) Nehrini geti ve Mithradatesin egemenliindeki kyleri de ele geirdi. Mithradates ise onun bu ilerleyiine ses karmad; elilerinin Sulladan dnmelerini bekledi. Murena, ele geirdii ganimetle tekrar Kk Asyann batsna ekildi. Burada, Sullann gnderdii bir eli ona Mithradatesin antlamaya sadk kaldn bu nedenle de onu taciz etmemesi gerektiini iletti. Fakat Murena bu szlere kulak asmad
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
ve tekrar Pontos zerine yrd. Ancak, Romallar Mithradatesin ordusu karsnda tutunamadlar ve daldlar; Murena Phrygiaya kat (M.. 81). Romann Mithradates ile sava bylece bir sre durmu oldu. Yaklak alt yl sonra nc Mithradates Sava (M.. 74-62) balad. Bithynia Kral IV. Nikomedes M.. 74te ldnde, vasiyeti gerei, lkesi Roma topraklarna ilhak edildi; Bithynia, Roma eyaleti oldu. Mithradates de hemen harekete geerek Bithyniay igal etti. Roma biri denizde, dieri karada olmak zere iki ordu hazrlad; donanmann komutanln M. Aurelius Cotta, ordunun komutanln da L. Licinius Lucullus stlendi. Mithradates, Roma donanmasn Kalkhedonda (bugnk Kadky) yenilgiye urattktan sonra Kyzikosu (bugnk Erdek) ele geirdi. Bunun zerine ordunun komutasn yrten Lucullus da Kyzikosu kuatt ve Mithradates kenti terk etti. Ancak, Lucullusun donanmas Mithradatesin donanmasn Lemnos Adas (Limni) aklarnda yenilgiye uratnca Mithradates Pontosa kat (M.. 72). Lucullus, kral takip etti; baz Pontos kentlerini ele geirerek Pontosu Roma kontrolne almay baard. Mithradates ise Armeniaya kat. Lucullusun Mezopotamyaya gitmesini frsat bilen Mithradates ise tekrar Pontosa dnd. Ancak, Roma komutan Cn. Pompeius (Magnus), Mithradatesi yenilgiye uratarak (M.. 66) onun Pontosu terk etmesini salad. Mithradates ise Krma kat. Pompeius, Pontos devletinin batsn bir eyalet haline getirerek Bithynia Eyaleti ile birletirdi ve yeni eyaletin ad Pontos-Bithynia Eyaleti oldu (M.. 64). O srada Krmda bulunan Mithradates ise intihar etti (M.. 63).
SIRA SZDE
Mithradates SIRA SZDE balamasna hangi olay neden oldu? Savalarnn
DNELM S O R U
ROMA SAVAI: ROMALILAR ROMALILARA KARI

DNELM
Dictator Sulla ve Reformlar

DKKAT S O R Sulla aristokrat bir aileden geliyordu. M.. 88de consul olduu Lucius Cornelius U srada Pontos kral VI. Mithradatese kar baarl bir mcadele yrtmt. M.. 82/81de dictatorA seilen Sulla, kendisine kendisine kar olanlara acmaszca idDKK T det uygulad. Sulla daha sonra anayasay aristokratlarn lehine yeniden dzenledi. Senatusa eski gcn kazandrd ve devletin en yetkili organ yapt; herhangi bir SIRA mecliste alnan SZDE veto etme yetkisini geri verdi. Halk tribunuslarnn gcn karar krd; daha nce halk tribunusu olarak grev yapanlar bundan byle yksek devlet memurluklarna seilemeyeceklerdi. Bylece halk tribunusluu cazip bir grev AMALARIMIZ olmaktan karld. Atl snfnn mahkemelerdeki jri yeliklerini kaldrsa da o snftan sempatizan olan 300 yeni ye daha alarak Senatusun ye saysn 300den 600e kard. AynPzamanda, quaestor olanlarn Senatus yeliine seilmelerine K T A ayrcalk getirdi; quaestorlarn saysn 10a kard. Ayn devlet memuriyetine ancak on yl getikten sonra seilebilinecekti. Sulla, censorluu da kaldrd. Bir yla akn dictatorluktan sonra planlad ilerin yoluna girdiini gren Sulla, kendi isTELEVZYON teiyle dictatorluu brakarak Puteolideki evine ekildi (M.. 80 veya 79) ve ok gemeden de orada ld (M.. 78).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NT PompeiusE R N E T
Pompeius, askerleri tarafndan Magnus (Byk) unvanyla onurlandrlan nadir komutanlardan biriydi. Atl snfndan gelen Pompeius, kariyerindeki ilk baarlar Sullaya borluydu. Pompeius, spanyada da muhaliflerine kar baarl oldu; ora-
87
da da bar ve dzeni salad. Crassus ile birlikte M.. 70 yl consullne seildi. Pompeius, Crassus ile birlikte Sulla anayasasn deitirmek iin de alt. Korsanlar Ege ve Akdenizde terr estiriyorlar ve onlara kar herhangi bir g kullanlamyordu. Roma, korsanlar sorununu mutlaka zmlemek istiyordu. Bu nedenle, M.. 67de karlan lex Gabinia adn tayan bir kanun ile Pompeiusa yl iin denizlerde ve denizden 80 km. kadar ierilere kadar Ege ve Akdeniz kylarnda kaytsz artsz hkmetme yetkisi (imperium proconsulare maius) verildi. Ayrca byk bir ordu ve donanma ile ykl miktarda denek ayrld. M.. 67 yl Mart ve Mays aylar arasnda yrtlen seferlerle Akdeniz korsanlardan temizlendi. Daha sonra Pompeius gzlerini Pontos Kral VI. Mithradates ile olan savaa evirdi ve Mithradatesi yenilgiye uratarak, Romann Mithradates ile uzun yllardr srdrd savaa son noktay da koydu (M.. 66). Pompeius, Syria ve Filistin topraklarn da Roma topraklarna katt ve Syria, Roma eyaleti yapld (M.. 63).
Birinci Triumvirlik ve Caesar

Senatus karsnda gl olabilmek iin C. Iulius Caesar, Pompeius ve Crassus birlikte hareket etmeyi ve bu sayede daha etkili olabileceklerini umuyorlard. Bu amala devlet adam Triumvirlik ad verilen l komisyonu oluturdular (M.. 60). Triumvirlerin birbirlerine destek vermesiyle nemli kararlar alnd ve baz kanunlar karld. Galliann fethi de (M.. 58-50) bu dneme rastlar. Ancak Crassusun Dou Anadoluda bulunduu srada Parthlar tarafndan Kharrhaida (Harran) ldrlmesi (M.. 53) ile triumvirlik son buldu. M.. 48 ylnda Caesar, Pompeius ile kar karya geldi. Tesalyada Pharsalos mevkiinde yaplan sava Caesar kazand; Pompeius Msra kat. Ancak, karaya kar kmaz Msrda egemenlik sren XIII. Ptolemaios tarafndan ldrld. Caesar, Pompeiusun cesedini almak zere Msra geldiinde, Ptolemaiosun saldrsna maruz kald; ancak Pergamon prensi Mithradatesin yardma gelmesiyle kurtuldu. Msrdayken Kleopatrann tahta gemesini salad. Bu arada, Caesar ile Kleopatra arasndaki iliki neticesinde bir de ocuklar oldu.
Resim 5.3 Caesarn mermer bst Kaynak: Harris (2003) , s.27.
88
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Krmdaki Bosporos Kral Pharnakes ise Bithynia-Pontos Eyaletini ele geirme abas iindeydi. Bunu haber alan Caesar, Dou Akdeniz kylarn izleyerek Msrdan Kilikiaya ve oradan da kuzeye ynelerek Zela mevkiine (Zile, Tokat) geldii ve Pharnakesi yenilgiye uratt (M.. 47). Caesar, ok hzl hareket ederek Pharnakesi yenmesini veni, vidi, vici (geldim, grdm, yendim) szleriyle ifade etmitir. Caesarn, Pompeius taraftarlarn nce Kuzey Afrikada Thapsus mevkiinde (M.. 46), sonra da spanyada Munda mevkiinde yenilgiye urattn gryoruz (M.. 45). M.. 46da on yl iin dictator seilen Caesar iki yl sonra (M.. 44) bu kez yaam boyu dictator seildi. Caesar, devlet ynetimindeki grevlerde baz deiiklikler yapt. Onun zamannda Senatusun ye says 900e kartlm; Romada SIRA faaliyeti balam ve 365 gn esasna dayanan Msr takvimi kabul byk bir imr SZDE edilmitir. Anadoludaki ilk Roma kolonilerinin kuruluu da Iulius Caesar dnemine rastlamaktadr. Bu arada, Caesarn muhalifleri onu yok etmenin frsatn bekliDNEL M yorlard. Nitekim, Brutus ve Cassiusun da aralarnda bulunduu bir grup tarafndan suikast sonucu, 57 yandayken, ldrld (M.. 15 Mart 44). Caesarn ldS O R rlmesiyle Roma U yl srecek yeni bir i savala kar karya kald. 13 Romada Dictatorluk, olaanst hallerde stlenilen ve alt ay sreli bir memuriyetti. DicDKKAT tatorluk yapan en nl iki kii, Sulla ve Caesar idi.
DKKAT
SIRA SZDE
kinci Triumvirlik
Caesarn ldrlmesinin ardndan 18 yandaki yeeni C. Octavius (daha sonra Octavianus olarak bilinecektir) Romaya geldi. Caesar, olu olmad iin yeeni AMALARIMIZ Atiann olu Octavianusu evlat edinmi ve kendine vris brakmt. Bir sre sonra Octavianus, Antonius ve Lepidus be yl iin kinci Triumvirlii oluturdular K T A (M.. 43-38 yllar Paras). Birinci Triumvirlik gizli bir anlamaya dayal olmasna ramen kinci Triumvirlik anlamasnn devletin bekas iin yaplm olduu iln edildi. Bu devlet adam Caesar ldrenlere ve onun karsnda olanlara kar T E L E V Z Y karar aldlar. Dou Makedoniadaki Philippi mevkiinde yaplan bir sava balatma O N savata, Antonius ve Octavianus, Caesar katilleri olarak bilinen Cassius ile Brutusu yenilgiye urattlar (M.. 42); nce Cassius sonra da Brutus intihar etti. Ancak, Philippi savandan sonra Octavianus ile Antoniusun aras ald. O srada Perusia NTERNET kentinde bulunan Antonius, Octavianusun kuvvetleri tarafndan kuatld ve Antonius teslim oldu (M.. 40). Octavianus her eye ramen Antoniusu affetmi ve onu talyaya legatus (legat) olarak gndermitir. Fakat o, Msrda bulunan kralie VII. Kleopatrann yanna gitti. Daha sonra Octavianus ile Antonius tekrar kar karya gelmiler ancak Gney talyadaki Brindisi kentinde yaplan anlamayla Octavianusun Batnn; Antoniusun da Dounun hkimi olduu kararlatrlmtr (M.. 40). Bylece Roma devletinin idaresi ikiye blnm oldu. Bir sre sonra eski triumvirler, Octavianus, Antonius ve Lepidus anlamayla triumvirliklerini yenilediler (M.. 37-33).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Octavianusun Zaferi
Ancak, ok gemeden triumvirlerin aras yeniden ald. Octavianus politik manevralarla Senatusu ve Roma halkn o srada Msrda Ptolemaioslarn Kraliesi Kleopatrann yannda bulunan Antoniusa kar kkrtt ve Romada hava tamamen Octavianus lehine dnd; Octavianus M.. 31 yl consul de seildi. Bundan byle, Antonius, Romann dmanyd ve yok edilmeliydi. Senatus, Kleopatra ve Antoniusa sava iln etti. Her iki taraf da sava hazrlklarna balad. Anto-
89
nius, Msr donanmasnn desteine de gveniyordu. Yunanistann batsnda, Adriyatik kysndaki Actium (Yun. Aktion) mevkiinde her iki tarafn donanmasnn taktik ve manevralarla megul olduu bir srada, Kleopatra ile Msr donanmasnn sava alann terk ettiini gren Antonius, savaa girerse kaybedeceini dnd ve Aleksandreiaya (skenderiye) kat (M.. 31). Octavianus, Antonius ve Kleopatray izleyerek Msra geldi ve Aleksandreiay (skenderiye) kuatt. Kleopatrann Octavianus ile anlama abalar sonu vermedi. Yaplan atmada Antonius ldrld (bir gre gre intihar etti), Kleopatra ise intihar etti (M.. 30). Kleopatrann Caesardan olan olu ile Antoniusun olu (Kaisarion) da ldrldler. Msr, Roma eyaleti yapld (M.. 30). Octavianus byk bir trenle M.. 29da Romaya dnd; artk Akdeniz dnyasnn gerek ve tek lideriydi.
90
zet
A M A
Romann yer ald talya corafyasn betimlemek talya (Lat. Italia) adnn kkeni, olaslkla talik bir szck olan Vitulustan gelmekte olup Vitaliaya (Danalar lkesi) dayanmaktr. talya, deta bir izmeyi andran biimde Akdenize uzanan bir yarmadadr; uzunluu yaklak 1000 kmyi; genilii de yaklak 240 kmyi bulmaktadr. Yarmadann kuzeyini Alp Dalar snrlamaktadr; Apeninler ise yarmadada kuzey-gney dorultusunda uzanan da silsilesidir. Yarmadann en byk ovas, kuzeyde Alp Dalarnn hemen gneyindeki Po Ovasdr; yak. 650 km uzunluundaki Po Nehri (Lat. Padus) ve kollar tarafndan sulanan ova, talyann en verimli ovasdr. talyaya en yakn byk adalar, batda Korsika ile Sardinya; hemen gney ucunda ise Sicilyadr. Romann ne zaman ve nasl kurulduunu; hangi olaylarn ve halklarn Romann kuruluunda rl olduunu aklayabilmek Latinler, Demir ann balad M.. 1. binyln balarnda (bir gre gre de M.. 2. binyln sonlarnda) Tiber Nehrinden gneydeki Campaniaya kadar uzanan Latium blgesine yerleti. Tiber Nehrinin Romaya yakn olan kesiminde yer alan tepeler iskn edilmeye baland. Bir sre sonra, olaslkla M.. 8. yzyl balarnda, Etrskler de Latium blgesinin hemen kuzeyine (Etruria) gelip yerletiler. M.. 7. yzyl sonlarna doru, Romann da aralarnda olduu birok Latin yerleimi, Etrsk kent-devletlerine tbi oldu. Bir Etrsk kral slalesi olan Tarquiniuslar Romada denetimi ele geirdi ve Romann kyden kente dnm hzland. Geleneksel inanca gre, Remus ve Romulus adl ikiz bebekler bir sepet iine konularak Tiber Nehrinin sularna braklm ve kyya srklendikleri yerde dii kurt tarafndan emzirilerek bytlmlerdi. kizler delikanl yaa gelince kyya srklendikleri yerde yeni bir kent kurmaya karar vermilerdi. Ancak kan bir tartma sonucu Romulus, Remusu ldrm ve yeni kurulan kenti nfuslandrmak iin haydutlar, kaaklar ve sulu erkekleri toplayarak kente getirmiti. Romann kurulu efsanesi, Romal ozan Vergiliusun Ro-
mann ulusal destan saylan Aeneis destannda anlatlr. Romallar, kkenlerini Troiaya balyorlard. Romann Cumhuriyet Dnemi ynetimi, ynetim merkezleri ve yneticilerini aklayabilmek Son kral Tarquinius Superbusun Romadan kovulmasndan sonra, yllk seilen ve praetor unvan tayan iki yksek devlet memurunun (magistratus veya magistrat) ynettii Cumhuriyet (Res publica) idaresi kuruldu (M.. 509 / 8); g ve yetki tek bir kiiden (kraldan), praetor (daha sonra consul) denen iki magistrata geti. Comitia Curiata ve Comitia Centuriata Cumhuriyet rejiminde de srdrld. Meclislerden kan tm kararlarn Senatusta onaylanmas gerekmekteydi; nk Senatus, Cumhuriyet idaresinin merkezi durumundayd. Ayrca, devlet hazinesinden (aerarium) sorumlu olan quaestorlar ile dini ilerden sorumlu Pontifex Maximus da devletin nemli memurlar arasndayd. Romann kk bir kent-devletinden imparatorlua dnm srecini tartabilmek Roma, talyada ve Akdenizde yaylmasn ve egemenliini, M.. 4. yzylnn ortalarndan 2. yzyln ortalarna kadar sren dnemde, Samnitlerle, Taras kenti ve Epeiros Kral Pyrrhosla, Kartacallarla, Makedonlarla ve Seleukos Kral III. Antiokhosla (M.. 190) yapt savalar sonucunda elde etti. Kartaca Savalar ile Sicilya (M.. 241), spanya (M..197) ve Afrika (M.. 146); Makedon Savalar ile de Makedonya (M.. 146) Roma eyaleti yapld. M.. 74te Bithynia, M.. 64te Pontus-Bithynia, M.. 63te Syria, M.. 30da Msr, Roma eyaleti yapld. Bylece Roma, daha Cumhuriyet dneminde Akdenizdeki imparatorluunu iln etmi oluyordu.
A M A
A M A
A M A
91
Kendimizi Snayalm
1. Romada Cumhuriyet idaresi ne zaman kuruldu? a. M.. 909/908 b. M.. 809/808 c. M.. 709/708 d. M.. 609/608 e. M.. 509/508 2. Romann ulusal destan Aeneis kimin eseridir? a. Ksenophon b. Cicero c. Horatius d. Vergilius e. Tacitus 3. Romann en nl dictatorlar kimlerdir? a. Pompeius ve Tarquinius b. Cicero ve Octavianus c. Sulla ve Caesar d. Antonius ve Crassus e. Octavianus ve Pompeius 4. Roma tarihindeki Veni, vidi, vici (geldim, grdm, yendim) szlerinin sylendii olayn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Caesarn Pharnakesi Zelada yenmesi b. Pompeiusun Mithradatesi yenmesi c. Hannibalin Romallar tarafndan yenilmesi d. Octavianusun Antonius ve Kleopatray yenmesi e. Octavianusun Caesar katillerini ldrmesi 5. Roma siyasetinde kullanlan imperium teriminin anlam aadakilerden hangisidir? a. Savunma b. Emretme c. Cezalandrma d. Yetkinin alnmas e. Sorumluluk 6. Romann Orta talya hkimiyetini ele geirdii savalar aadakilerden hangisidir? a. Kartaca Savalar b. Makedonia Savalar c. Sicilya Sava d. Samnit Savalar e. Zela Sava 7. Sonrasnda Afrikann Roma eyaleti yapld sava aadakilerden hangisidir? a. Kartaca Savalar b. Makedonia Savalar c. Sicilya Sava d. Samnit Savalar e. Zela Sava 8. M.. 88de Romann Bat Anadoludaki Asia Eyaletini istila edip 80.000 Romal ve talya kkenli insan ldren aadakilerden hangisidir? a. III. Antiokhos b. Antigonas c. VI. Mithradates d. V. Philippos e. I. Ptolemaios 9. Pompeiusun M.. 67de gerekletirdii en baarl i aadakilerden hangisidir? a. Ordu reformu b. Akdenizi korsanlardan temizlemesi c. Sicilyay Roma eyaleti yapmas d. Kartaca komutan Hannibali yenmesi e. III. Antiokhosu Magnesiada yenmesi 10. Romann Antonius ve Kleopatraya kar stnlk salayp, sonrasnda Msr Roma eyaleti yapt sava aadakilerden hangisidir? a. Pharsalos b. Aleksandreia c. Philippi d. Zela e. Actium
92
Okuma Paras
Roma Yollar ve Su Kemerleri Romallar, mhendislik alannda olduka ilerlemilerdi. Yollar, su kemerleri, tiyatrolar, hamamlar Roma mhendisliinin en baarl rneklerini oluturur. zellikle tonoz ve kemeri sk kullanarak arazi artlarnn elverili olmad veya inaatn gerekletirilmesinin zorunlu olduu yerlerde bile inaat sorunlarn pratik bir ekilde zdler. Romallar imparatorluun eitli kentlerine, blgelerine ve eyaletlerine ulam salamak iin daha nceden olmad kadar geni bir yol a meydana getirmilerdi. M.. 4. yzyl sonlarnda ina edilen yollardan biri de Romay Brundisium (Brindisi) Limanna balayan 575 km. uzunluundaki Via Appia idi. Bir dier nemli Roma yolu iin M.. 2. yzylda ina edilmi olan Via Egnatiay gsterebiliriz. Makedonya Eyaleti proconsul (valisi) G. Egnatiusun idaresinde inasna baland iin onun adyla anlan bu yol, Adriyatik kysndaki Dyrrhakhiondan (bugn Durres) balayp, bat-dou dorultusunda, Byzantiona (bugn stanbul) kadar ulayordu. Yer yer farkllklar olsa da ortalama 6 m. geniliindeki yolun uzunluu 1000 km.nin stndedir. Romallar ina ettikleri yollar zerine belirli aralklarla stun gibi yuvarlak formda mesafe talar da (mil ta) yerletirmiti. Bunlarn zerinde gidilecek yere olan uzaklk veya ne kadar mesafe kaldna ilikin ksa bir bilgi bulunurdu; imparator veya vali adnn da yazl bulunduu mesafe talar vardr. Mesafe veya mil talar ekil deitirerek (fakat ayn amala), zerinde gidilecek alana uzakl belirten yer ad ve km. cinsinden rakamlarn yer ald metal levhalar eklinde gnmz karayollarnda da halen kullanlmaktadr. Roma mparatorluu dneminde ulaklar, yaklak 1000 km uzunluunda bir yolu (diyelim ki stanbul-Adana aras) atla yaklak bir haftada katedebiliyorlard. Romallar su kemerleri inasnda da nemli ilerleme katetmilerdi. M.. 4. yzyl sonlarna kadar suyu kuyudan, kaynaktan veya sarnlarda biriktirilen yamur suyundan salayan Romallar, M.. 312de ilk su kemeri Aqua Appiay ina ettiler. naat, Censor Appius Claudius Caecusun idaresinde gerekletirildii iin, su kemeri (ve yukarda bahsettiimiz ayn tarihte ina edilen Roma yolu Via Appia da) onun adyla anld. M.. 312den, mparator Traianus (M.S. 98117) zamanna kadar Romada on su kemeri ina edilmiti; Traianus zamannda ina edilen su kemeri de imparatorun adyla anlmaktadr (Aqua Traiana). mparatorluun hemen btn eyaletlerinde kentler su ihtiyalarn su kemerleriyle kaynaklardan getirilen suyla salyorlard. Romann egemen olduu Akdeniz dnyasnn eitli blgelerinde su kemerlerini grmek mmkndr.

1. e Yantnz yanl ise Cumhuriyet daresiin Kurulmas, Ynetim ekli ve Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Romann Kurulu Efsanesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dictator Sulla ve reformlar ile Birinci Triumvirlik ve Caesar konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Birinci Triumvirlik ve Caesar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhuriyet daresinin Kurulmas, Ynetim ekli ve Kurumlar konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Samnit Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kartaca Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mithradates Savalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Pompeius konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Octavianusun Zaferi konusunu yeniden gzden geiriniz
2. d 3. c
4. a 5. b
6. d 7. a 8. c 9. b 10. e
93

Sra Sizde 1 Romann son kral Etrsk kkenli olup ad Tarquinius Superbus idi. Sra Sizde 2 kizlerin adlar Remus ve Romulus olup; kan tartmada Romulus Remusu ldrm ve tek bana Romann ilk kral olmutur. Sra Sizde 3 Cumhuriyet dneminde Roma Devletinin banda eit yetkiye sahip iki consul vardr. Sra Sizde 4 Mttefik kentlerde yaayanlar, kendilerinin de Roma vatanda olarak kabul edilmesini istiyorlard. Sra Sizde 5 Bat Anadoludaki Asia Eyaletinde 80.000 Romal ve talya kkenli insann ldrlmesi (M.. 88).

Astin, A.E. vd., ed. (1990). Rome and the Mediterranean to 133 BC. The Cambridge Ancient History, vol. 8, Cambridge University Press, Cambridge. Atlan, S. (1970). Roma Tarihinin Anahatlar. I. Ksm: Cumhuriyet, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul. Conell, T.J. (1997). The Beginnings of Rome. Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000-264 BC), Routledge, Londra-New York. Crook, J.A., A. Lintott, E. Rawson, ed. (1994). The Last Age of the Roman Republic, 146-43 BC, The Cambridge Ancient History, vol. 9, Cambridge University Press, Cambridge. Demirciolu, H. (1953). Roma Tarihi I. cilt: Cumhuriyet. I. Ksm: Menelerden Akdeniz Havzasnda Hakimiyet Kurulmasna Kadar, Trk Tarih Kurumu, Ankara. Dillon, M.- Garland, L. (2005). Ancient Rome from the Early Republic to the Assasination of Julius Caesar, Routledge, Oxon. Flower, H.I. (2004). The Cambridge Companion to the Roman Republic, Cambridge University Press, Cambridge. Harris (2003), History of Ancient Greece, Londra. plikiolu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar, stanbul. Ramage, N.H. -Ramage, A., The British Museum Concise Introduction. Ancient Rome, Londra. Tekin, O. (2008). Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, letiim Yaynlar, stanbul.
6
Amalarmz
Principatus mparatorluk Augustus Pax Romana
HELLEN VE ROMA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Romada imparatorluk dnemine gei ve yeni ynetim eklinin karakteristik zelliklerini aklayabilecek; lk Roma mparatoru Augustusun imparatorluu nasl yeniden organize ettiini ve faaliyetlerini aklayabilecek; Iulius-Claudius ve Flavius hanedanlarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Senato Roma kolonileri Iulius-Claudius Hanedan Flavius Hanedan
indekiler
Roma mparatorluunun lk Yzyl: Iulus-Claudus Hanedanndan Flavus Hanedanna
IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI DRT MPARATORLAR YILI FLAVIUS HANEDANI
Roma mparatorluunun lk Yzyl: Iulius-Claudius Hanedanndan Flavius Hanedanna

IULIUS-CLAUDIUS HANEDANI Augustus (M.. 27-M.S. 14)
23 Eyll 63te Romada dnyaya gelen Augustusun imparator olmadan nceki ad Gaius Octavius idi. Iulius Caesarn yeeni (daha dorusu yeeni Atiann olu) ve yasal mirass olan Octaviusun, daysnn M.. 44te ldrlmesinin ardndan onun intikamn almak ve devlet ynetimini ele geirmek iin yapt mcadeleye bir nceki nitede deinilmiti. Octavius (Octavianus), son olarak, Marcus Antonius ile Msrdaki Ptolemaios Krallnn kraliesi VII. Kleopatray Yunanistann batsndaki Actium mevkiindeki deniz savanda kamaya zorlam (M.. 31) ve nihayette Msra kaan M. Antonius ve Kleopatray izleyerek onlar kesin yenilgiye uratmt (M.. 30).
SIRA SZDE Roma, hangi savala son Hellenistik Krallk olan Ptolemaioslarn egemenliine son verdi?
SIRA SZDE
Actium zaferi, Octavianusu Roma dnyasnn ve Akdenizin tartmasz lideri DNELM yapt. Senatus, Msrdan Romaya dnen Octavianusa M.. 27de tm askeri gcn lideri anlamna gelen bakomutan (imperator) unvanyla birlikte augustus S O U (kutsal) unvan da verdi. Bu unvan kendisiyle ylesine btnletiR ki deta onun ad oldu. Augustus ad sonraki Roma imparatorlar tarafndan da unvan olarak kullanld. Augustus, askeri birliklerin (lejyon) bulunduu eyaletlerinK (spanya, GalliD KAT a, Syria, Cilicia, Kbrs) idaresini kendi zerine ald; dierleri Senatusun idaresinde kald. mparatora bal eyaletlerin banda kendisinin atad legatuslar (legati SIRA SZDE augusti veya legatus augusti propraetore) bulunurken, Senatusa bal eyaletlerin banda proconsuller (valiler) vard. Bu arada Roma takviminin altnc ay olan Sextilisin ad da Augustus (Austos) olarak deitirildi. Augustusun Romann en AMALARIMIZ byk ve tek lideri olarak kabul edilip onurlandrlmasyla, evinin kaps iki defne dal ile mee yapraklarndan yaplm bir elenkle (corona civica) sslendi; zerinde imparatorun drt nemli erdeminin yani virtus (cesaret),K clementia (merha T A P met), iustitia (adalet) ve pietas (dindarlk) szcklerinin kaznarak yazlm olduu altn bir kalkan da (clipeus virtutis) Curiaya (Senatus) ithaf edildi. Senatusun Octavianusu byk yetki ve onursal payelerle donatm olmasna Z Y O N T E L E V ramen, Octavianus kendisini birinci yurtta (princeps) olarak kabul ediyordu. Dier bir deyile eitler arasnda birinciydi (primus inter pares). Augustusa, M.. 23te tribuniNTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE cia potestas (tribunusluk yetkisi ve ayrca veto hakk da) ve imperium maius proconsulare (Senatus eyaletlerinin idaresine mdahale edebilme) yetkisi, M.. 12de Pontifex Maximus M (Devlet Dininin Lideri), M.. 2de de Pater Patriae (Vatann BaDNEL bas) unvanlar verildi. Bylece Augustus ile birlikte, Principatus (princepsten) dnemi balam oluyordu. Bu dnem, Dominatus olarak adlandrlan baka bir idaS O R U re eklinin balayaca Diocletianusa kadar bu ekilde devam etti.
DKKAT
Augustusla birlikteTRomada Cumhuriyet idaresi kapand, principatus/imparatorluk idareDKKA si balad.

SIRA SZDE
SIRA Resim 6.1 SZDE
portresi. Sikkenin AMALARIMIZ
Augustusun sikke
AMALARIMIZ
zerinde yazan CAESAR, Augustusun days K lulius Caesardan T A P dolay tad bir addr ve bundan byle unvan olarak T Eda V Z Y O N L E kullanlacaktr. Kaynak: KentOverbeck-Stylow (1973), res. 140. NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Augustus M.. 27 yl yaznda Romadan ayrlarak yaklak olarak bugnk Fransa ve Belika topraklarna denk den Galliaya (Galya) ve ardndan da Hispaniaya (spanya) gitti. Buralarda bulunduu srada baz dzenlemeler yapt, isyan eden kabileleri boyunduruk altna ald; M.. 24 yl banda Romaya dnd. Augustus zamanndaki dier baz nemli olaylar arasnda; Arabiann Romaya balanmas (M.. 24), Galatia kral Amyntasn ldrlmesi zerine Galatiann Roma eyaleti yaplmas (M.. 25), Bosporos Krallnn Romaya bal vasal krallk yaplmas (M.. 14), Varus komutasndaki Roma birliinin Teutoburg Ormannda Germanlarca pusuya drlp yok edilmesi (M.. 9), Trakyada vasal bir krallk kurulmas, Syria (Suriye) ve Iudaeann (Eski Filistinin gneyi) Roma eyaleti olmasn sayabiliriz. Augustus zamannda Senatusun itibar artt; ancak ye says giderek azaltld. Senatr olabilmek iin 1 milyon sestertiusluk bir servete sahip olmak gerekiyordu. Atl snf yelerinden yararlanma kapsam geniletildi; Atllarn prestiji artt. Ancak meclis, varln korumasna ramen, eski gcn kaybetmiti; g artk imparatora gemiti. Augustus dnemi bir bar dnemi olduundan ve i savalar artk geride kalm bulunduundan, orduya eskisi kadar gerek duyulmuyordu. Bu yzden askerlerin saysnda indirime gidildi; bir blm emekliye sevkedilerek kendilerine toprak verildi, maa baland. Augustus, ayrca, kendisine bal Praetorlardan oluan bir Muhafz Alay (Praetoriani) kurdu. Muhafz Alaynn grev yeri Roma idi; grevi, imparatoru ve saray korumakt. Muhafz Alaynn bandaki kiinin un-
6. nite - Roma mparatorluunun lk Yzyl: Iulius-Claudius Hanedanndan Flavius Hanedanna
97
van ise praefectustu. Praetor praefectusu dendiinde, Praetorlardan oluan Muhafz Alaynn komutan anlalmaldr. Roma iindeki praetor muhafzlar zrhl grev yaparken, saraydakiler -silah tamalarna ramen- sivil kyafetliydiler. Augustus bir de itfaiye alay (Cohortes vigilium) kurdu. Augustusun ocuu olmadndan kendisinden sonra Roma tahtna geecek kiinin kim olaca bir sorun olmutu. nceleri tahtn vrisinin kendisinin de mensup olduu Iulius soyundan olmasn istiyordu. nc evliliinde, kars Liviann nceki kocasndan olan iki erkek ocuu (Tiberius ve Drusus) kendisine vris gstermek istemiyordu. Onlarn yerine kz kardei Octaviann olu Marcellusu vris olarak seti ve onu kz Iulia ile evlendirdi. M.. 23te Augustus ciddi olarak hastalanp leceini dndnde iktidar yzn Marcellusa deil fakat en yakn dostu Agrippaya verdi. Bu da Augustusun Marcellusu istemediini gsteriyordu. Marcellusun bir sre sonra lmesi zerine, Augustus Agrippay karsndan ayrarak kz Iulia ile evlendirdi. Agrippa ve Iuliann erkek, iki de kz ocuklar oldu. Augustus en byk iki erkek ocuu, Gaius ve Luciusu evlat edindi. M.. 12de Agrippa ld. Augustus, kars Liviann olu Tiberiusu karsndan ayrarak, dul kalan kz Iulia ile evlendirdi. Bylece Tiberius, bir anlamda Gaius ve Luciusun hamisi oluyordu. Taht entrikalarndan rahatsz olan Tiberius, siyasi yaamdan ayrlarak Rhodosa ekildi. Ancak bir sre sonra Lucius ve Gaiusun iki yl arayla lmeleri zerine Augustus, Tiberiusu evlat edinerek ona 10 yllna tribunica potestas yetkisi verdirdi (M.S. 4). Bylece kars Liviann nceki evliliinden olan vey olu Tiberius, Roma tahtnn en gl vrisi oldu. Bu srada 70 yana yaklaan Augustus artk devlet ilerinde fazla yer almamaya balad. ktidar zamannda yapt baarl icraatlar (Res Gestae) kaleme ald; tun direklere yazl olan bu icraat yazt kendisi iin yaptrd mezar antnn (mausoleum) giriine konuldu. Bir kopyas da Ankarada Hac Bayram Caminin bulunduu yerdeki Roma-Augustus Tapna duvarna kaznm olarak yer almaktadr. Augustus, imparatorluk topraklarn kontrol altnda tutabilmek ve emekli olan askerlere (veterani) toprak verebilmek iin, Cumhuriyet Dneminde olduu gibi, imparatorluun eitli blgelerinde koloniler kurdu. Augustus dneminde (ve bir ksm Augustus ncesinde) Anadoluda kurulan baz kolonileri yle sralayabiliriz: Pisidiada: Colonia Caesarea (Antiochia), Colonia Iulia Augusta Olbesena (Olbasa); Colonia Iulia Augusta Comama (Comamenorum); Colonia Iulia Augusta Felix Cremna (Cremnensium); Colonia Iulia Augusta Parlais. Lykaoniada: Colonia Iulia Felix Gemina (Lystra) Galatiada: Colonia Iulia Augusta Felix Germenorum (Germe) Kilikiada: Colonia Iulia Augusta Felix Ninica Troasta: Colonia Augusta Troadensim (Alexandria Troas) Mysiada: Colonia Gemella Iulia Pariana (Parium) Bithyniada: Colonia Iulia Concordia Apamea (Apamea - Myrlea) Augustus, M.S. 14 yaznda Tiberius ile birlikte Romadan ayrlarak Beneventuma doru yola kt; ancak Capri Adasna yaklatklarnda hastaland ve 19 Austos 14te, 76 yanda, Campaniadaki Nolada hayata veda etti. Cesedi Romaya getirildi ve Campus Martiusta grkemli bir cenaze treni dzenlendi. Yaklan cesedin klleri yakndaki byk mausoleuma (mozoleye) konuldu.
98
Tiberius (M.S. 14-37)

Tiberius Claudius Nero ile Livia Drusillann olu olan Tiberius, M.. 16 Kasm 42de Romada dnyaya geldi. Augustusun nc ei Liviann nceki einden olan ocuu idi; yani Augustusun vey oluydu. Tiberius, Augustus tarafndan gnlszce Roma tahtnn vrisi yaplmt. Bylece, Caesar ve Augustusla devam eden Iulius (Julius) soyu, iktidar Claudius soyuna brakm oluyordu. Bu nedenledir ki, Iulius ailesi ile Claudius ailesi Iulius-Claudius slalesi ad altnda tek bir slale olarak anlmaktadr. Augustusun erkek ocuunun olmamas, kendisinden sonra tahta kimin geecei sorununu da beraberinde getirmiti. Taht iin dnlen Gaius ve Luciusun zamansz lmleri Tiberiusa Romann mparatoru olma frsatn verdi. Nitekim Augustusun lmyle de Roma tahtna geti. ktidar boyunca Augustusun politikasn srdrmeye alan Tiberius gerekte askeri deneyimi olan biriydi. Augustus zamannda pek ok askeri sefere katlm, baarlar elde etmiti. Cantabria, Pannonia, Germania ve Illyricumda savam, douda Parthlarla yaplan sava ve yrtlen diplomasi sonucu, 33 yl nce Karrhaida (Harran) Crassusun Parthlar tarafndan yenilgiye uratlmas sonucu kaybedilen sancaklarn geri alnmas zaferinde bizzat bulunmutu. Augustusun lmnden sonra tahta geen Tiberiusun ilk ii Senatustan Augustusun tanrlatrlmas (divus) kararn kartmak oldu. Augustusun lm haberini alan Pannonia ve Ren blgesindeki lejyonlar kprdanmaya baladlar; bunlar ayrca cretlerinde bir art beklentisi iindeydiler. Tiberius, Pannoniaya olu Drususu, Ren blgesine (Aa Germania) evlatlk edindii yeeni Germanicusu gnderdi. Drusus, Pannoniadaki karkln stesinden geldi; Germanicus ise Ren blgesindeki ayaklanmay glkle bastrd ve daha sonra blgede kalarak Germanlara kar seferler gerekletirdi (M.S. 14-16). Ancak, Tiberius, Germanicustan pahalya mal olan bu seferleri kesmesini istedi ve onu geri ard. 26 Mays 17de byk bir zafer alay eliinde Romaya giren Germanicus, ertesi yl Tiberius ile consull paylat. Bu, ileride Roma tahtna gemesine ynelik nemli bir iaretti. Bu arada Douda da karklklar vard ve bu karklklarn stesinden gelinmesi gerekiyordu. Germanicus byk yetkilerle bu sefer Douya gnderildi. Kappadokia ve Kommagene eyalet yapld (M.S. 17); Kilikia ise Syria Eyaleti ile birletirildi. Her eyin dzgn gittii bir anda, ksa sre nce atanm olan Syria valisi Gnaeus Piso ile aralarnda (Germanicusun Msra gitmesi yznden) ciddi bir anlamazlk kt; nk, imparatorun izni olmadan Msra gitmek mmkn deildi. Ancak, Germanicus M.S. 10 Ekim 19da, Antiokheiada (Antakya) ld; rivayete gre Piso tarafndan zehirletilmiti. Piso, kendisini savunmas iin mahkemeye arld ve basklara dayanamayarak intihar etti. Germanicusun lm Roma taht iin gzlerin Drususa evrilmesine neden oldu. Ancak Germanicusun lmnden birka yl sonra o da Romada ld (M.S. 14 Eyll 23). Drususun, kendi kars Livilla ve sevgilisi Seianus tarafndan zehirlenerek ldrld sekiz yl sonra ortaya kt. Nitekim Seianus, Roma tahtna gemek iin trl entrikalarla Tiberiusun ailesini ve yaknlarn onun evresinden uzaklatrd. mparatora, en byk tehlikenin Germanicusun dul kars Agrippina (Byk) ve ocuklar Nero Caesar ile Drusus Caesar olduu fikrini alyordu. Tiberius, Agrippina ve Nero Caesar tutuklatarak adalara srgne gnderdi. Drusus Caesar ise Romada hapishaneye kondu. Tiberiusun Romadaki siyasal entrikalardan huzursuz olduu iin Capri Adasna ekilmesiyle Praetor Praefectusu Seianusun Romadaki gc daha da artmt. Hatta, Seianus, M.S. 31 yl consullun Tiberius ile paylat. Ancak, Seianusun entrikalar Germanicusun annesi An-
99
toniann Tiberiusa gnderdii uyar mektubuyla bozuldu. Tiberius, nce Seianusu praetor praefectusluundan alarak bu grevi yakn dostu Macroya verdi. Bylece, Seianusun gc krlm oldu. Tiberius, daha sonra Seianusa olan gvensizliini ve kukusunu dile getiren mektubu Senatusta okuttu. Seianus hemen tutukland ve daha Tiberiusun emri gelmeden ldrld (M.S. 31); cesedi caddelerde srklenerek halk tarafndan paraland ve Tiber Nehrine atld. Seianusun ailesi, yaknlar ve yandalar da ayn akbete urad. Bu arada hapiste olan Agrippina, Nero Caesar ve Drusus Caesar da birka yl iinde ld; geride sadece Germanicus ve Agrippinann en kk oullar Gaius (Caligula) kald. Tiberius son yllarn Capri Adasnda geirmi devlet ileriyle youn olarak ilgilenememiti; balangtaki lml ynetimi sonradan katlamt. Kendisinden sonra tahta kimin geecei hl mehuldu. ki aday vard: Germanicusun hayattaki tek olu Gaius (Caligula) ve torunu Tiberius Gemellus. Nitekim, o sralar 73 yanda olan Tiberius her ikisini de meru mirass olarak iln etti. Ancak, tahtn vrisi olarak o srada 23 yalarnda bulunan Gaius (Caligula) grlyordu; Tiberius Gemellus ise o srada 16 yalarnda bir ocuktu. Tiberius M.S. 16 Mart 37de Misenumdaki villasnda 78 yanda ld.
Caligula (M.S. 37-41)

Germanicus ile Byk Agrippinann nc ocuklar olan Caligulann asl ad Gaius Iulius Caesar Germanicus idi. Caligulann bebeklii ve ocukluu babasyla birlikte Ren blgesindeki askeri kamplarda veya ordughlarda gemiti. Bu kamplarda, askerlerin giydii caligae denen izmeleri, henz 34 yanda bir ocukken ayana giydiinden kendisine caligula (kk izme veya izmecik) lkab taklmt. Ancak, imparator olduktan sonra her zaman resmi adn, yani Gaius Caesar kullanmtr. Gnmz tarihileri de onu halen lkabyla anmakta ve bu yzden daha ok lkabyla, yani Caligula olarak tannmaktadr. nceki imparator Tiberius, Capri Adasna ekildiinde Caligula ile Tiberius Gemellusu ortak vris tayin etmiti. Ancak, Tiberius ldnde Gemellusun 18, Caligulann 25 yanda olmas, tahta en yakn adayn Caligula olduunun iaretiydi. Nitekim, praetor praefectusu Macronun da desteiyle Caligula, Senatus tarafndan princeps yani imparator iln edildi. Caligula, annesi ve kardeinin cesedinin kllerini Romaya getirip Augustus Mausoleumuna koydurdu. Baz aile dostlarna ve bykannesi Antoniaya onursal unvanlar verdirdi. Kendisine destek olan praetorlar dllendirdi. Ancak imparator olduktan 6-7 ay kadar sonra (Ekim aynda) Caligula ar bir hastalk geirdi. Onu tanyanlarn yazdklarna gre iyiletikten sonra farkl bir karaktere brnmt. Hastaln zihinsel ve sinirsel bir araz brakt dnlyordu. Kendisini srekli tehlike altnda hissediyor; ldrleceinden korkuyordu. Bu duygu ve dncelerle, evresinde tehlike olarak grd kiileri birer birer ldrtt. Kardei Gemellus ve Praetor Praefectusu Macro da ldrldler. Arenalarda kanl gladyatr ve vahi hayvan gsterileri ska dzenlenmeye baland. Caligula, Senatusu ve senatrleri de kmsyor, kendisini her eyin stnde gryordu; artk hissedilir bir megalomani tm benliini kaplamt. Yapt icraatlarn hibir mkul taraf bulunmuyordu. Birok muhalifi oldu. Kendisine suikast tertipleyen Lepidus ve taraftarlar da feci ekilde ldrld. Caligulaya ait en ilgin yklerden biri de Incitatus (hzl) adl yar atna ilikin oland. Caligula bu ata o kadar nem veriyordu ki koum takmlarnda en deerli mcevherler ve ipek kuma kullanlyordu. mparator, verecei ziyafet iin misafirleri onun adna davet ediyor ve atla beraber yemek yeniyordu. Yemi
100
altn kapta sunuluyor ve hibir lksten kanlmyordu. Caligulann bu ok sevdii atn consul yapaca bile syleniyordu! Olmaz denilen eyleri yapmak istiyordu. Napoli krfezinde Baiaeden Puteoliye uzanan ve gemilerin yan yana dizilmesiyle oluturulan bir kpr bile ina ettirdi ve bir at arabas zerinde olanca hzyla bir utan teki uca geti. srafn sonu gelmiyordu; yle ki, Tiberiusun hazinede brakt byk miktarda paradan eser kalmamt. Baz yazarlara gre Caligula M.S. 39da Germania ve Galliaya sefer yapt; hatta Britanniay istila etmek istedi. Ancak, bu seferine ve zellikle Britanniay istilasna ilikin, askerlerine Man kysnda istiridye kabuklar toplamalarn emretmesi dnda net ve kesin bilgiler mevcut deildir. Caligula M.S. 40 yl yaznda Romaya dnd. mparatora kar olanlar onu yok etmek iin zaman kolluyordu. Nitekim, M.S. 24 Ocak 41de, Praetor Praefectusu Cassius Chaereann ban ektii bir grup, imparatora suikast dzenledi. Bir tren dn, Palatinus Tepesindeki sarayn altnda yer alan bir koridordan geerken, kars ve kzyla birlikte saldrya urayarak feci ekilde ldrld. Caligula, bazlarna gre, Roma halkna yapt ktlklerin bedelini demiti.
Claudius (M.S. 41-54)

Caligulann ldrlmesi, Roma tahtna kimin geecei sorusunu bir an iin yantsz brakmt. Bir yandan principatustan cumhuriyet idaresine dnlmesi tartlrken te yandan praetorlar Iulius-Claudius slalesine men-sup bir kiiyi tahta geirmenin yollarn aryorlard. Ancak bu kaos ok gemeden ald. Sarayda bir yerlere gizlenmi olan Caligulann amcas Claudius (tam ad Tiberius Claudius Nero Germanicus) praetor muhafzlar tarafndan grld ve doruca praetorlarn kampna gtrlerek ayn gn imparator iln edildi. 50 yanda Roma tahtna kan Claudius, imparatorluunu borlu olduu praetorlarn herbirine 15.000 sestertius balad (donativum). Nero Drusus ile Gen Antoniann ocuu olan Claudius M.. 10da Lugdunumda (Lyon) domutu. Salkl bir fiziksel grnm olmad gibi toplum iinde rahat hareket edemeyen, ie kapank bir ruh yaps vard; konuma srasndaki pelteklii anlalmasn zorlatryordu. Btn bunlar onun halkn iine yeterince kmasna engel oldu. Yine de yeeni Caligula M.S. 37de onu senatr ve consul yapmt. Drt evlilik yapan Claudiusun iyi yanlar da vard kukusuz. Gnmze kalmam olsa da Roma, Etrsk ve Kartaca tarihi hakknda kitaplar yazmt; hatta Roma / Latin alfabesine kazandrd birka yeni harf de vard. Claudiusun yapt ilk ilerden biri, yeeni Caligulann katillerini cezalandrmak oldu. Suikastin lideri Praetor Praefectusu Cassius Chaerea ve onunla beraber hareket eden baz kiiler ldrld. Claudius, ayn akbete uramamak iin nlemler almay da ihmal etmedi. Hatta, Caligulann zehir deposunu bile yok etti. Yine de baz suikast giriimleri oldu; ancak sk nlemler alnd iin bu suikast giriimleri etkisiz hale getirildi. Claudius, olduka iyi bir i ve d politika izledi. Onun zamannda Mauretania (M.S. 42), Britannia (M.S. 43), Lykia (M.S. 43), Iudaea (M.S. 44) ve Trakya (M.S. 46) eyalet haline getirilerek Roma topraklarna katld. Claudius, youn bayndrlk faaliyetlerine imza att: Fucinus Glnn kurutulmas, su kemerleri, yollar ve Ostia Limannn inas gibi. Drt evlilik yapan Claudiusun nc kars Messalina, entrikalar sayesinde kt bir ne sahip oldu. Claudiusun Messalinadan bir olu oldu. Messalina haris yaradlta ve kskan biriydi. ktidardaki pozisyonunu salam tutabilmek adna ya-
101
kn evresindekileri ldrtmekte hi saknca grmedi. Evli olmasna ramen sevgilileri de eksik olmuyordu. Claudiusun btn bu olanlardan ya haberi yoktu ya da grmezden geliyordu. Ancak, M.S. 48 yl Ekiminde, kocas Ostiada bulunduu bir srada, Messalinann, sevgilisi Gaius Silius ile gizlice evlenmesi barda taran son damla oldu. Bedelinin ne olacan bile bile, byle bir davranta bulunmas anlalr bir durum deildi. Bunun, Messalinann da iinde bulunduu bir darbe giriimi olabileceini dnenler de vardr. Ancak, Claudiusun yakn dostu Narcissus sayesinde Messalina ve sevgilisi Silius ldrldler. Birka ay sonra Claudius yeeni Agrippina ile evlendi (M.S. 49). Agrippinann nceki evliliinden L. Domitius Ahenobarbus adl bir olu vard; bu ocuk sonradan Nero Claudius Caesar Germanicus adn alm ve ksaca Nero olarak tannmtr. Agrippina, kocas Claudiusu kendi olunu manevi olu olarak kabul etmesi iin ikna etti. Ve, M.S. 51 ylnda Neroya Princeps Iuventutis (Genlerin Lideri / Genler Arasnda Birinci) unvan verilerek Roma tahtnn meru vrisi olduu iln edildi. ki yl sonra da Claudiusun kz Octavia ile evlendiinde veliahtl daha da glenmi oldu (M.S. 53). Bir sre sonra, artk kendi olunun Roma tahtna gemeye hazr olduunu gren Agrippina, mantar yemeine koyduu zehirle kocas Claudiusu ldrd (M.S. 54 Ekim). Claudius ldnde 64 yandayd.
Nero (M.S. 54-68)

Claudiustan sonra Roma tahtna kan Nero, M.S. 15 Aralk 37 ylnda Latium blgesinde kk bir sahil kasabas olan Antiumda (bugnk Anzio) domutu. Lucius Domitius Ahenobarbus ile gen Agrippinann olu olan Nero, imparator iln edildiinde henz on yedi yanda bir delikanl olduundan devletin idaresi gerekte annesi Agrippinann elindeydi. Stoac filozof Senecann da Neronun eitiminde pay bykt; bu nedenle Nero onun desteini de alyordu. Hatta, Neronun imparator olur olmaz Senatusta yapt konumann metnini de Seneca hazrlamt. Nero, Augustusun politikasna sadk kalacana ve Senatusu daha etkin klacana sz vermiti. Yapt ilk ilerden biri, imparator seilmesinin ansna, praetor muhafzlarna ykl miktarda para vermek oldu (donativum); bu uygulama neredeyse bir gelenek haline gelmiti. Bu gelenein, Osmanl mparatorluundaki clus bahisi ile olan benzerlii dikkat ekicidir. Donativum ne demektir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Gerekte Roma tahtnn asl vrisi Claudiusun vey olu Nero deil, z olu DNELM Britannicus olmas gerekiyordu. Ancak, Claudiusun ei Agrippinann trl entrikalarla yaa kk olan Claudiusun z olu Britannicusu ikinci plana iterek, S O R U kendi olu Neroyu imparatorlua hazrlamas onun baarsdr. Yine de Britannicus yayordu ve taht iin bir tehdit idi. Nitekim bir sre sonra Britannicus bir akam yemei srasnda zehirlenerek ldrld (11 ubat 55); bunu K K A T D Neronun yaptrd sylentisi kt ancak ispatlanamad. Nero, annesinden de ekiniyordu; onun devlet ynetimine karmasn istemiyordu. Bu nedenle annesi Agrippinay evreSIRA SZDE sinden uzaklatrd; Seneca ile Praetor Praefectusu Burrus devlet idaresinde n plana ktlar. Nero, kendini daha pasif ilere ve biraz da elenceye verdi. Arkadalaryla tavernalara gidiyor, kadnlara sarkntlk ediyor, ecinsel davranlar iinAMALARIMIZ de oluyordu. Bazen yalnz kaldnda bazen de toplantlarda lir alp mzikal icraatlarda bulunuyordu. Ancak, Romada siyaset, her yerde ve her zaman olduu gibi, muhalefet ve menfi propagandadan ayr dnlmemelidir. Neroya atfedilen K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
102
ekil 6.2 Neronun mermer bst. Kaynak: Harris (2003), s. 43.
btn bu olumsuz tutum ve davranlarn sylentiden ibaret olmas da mmkndr. Yine de Seneca ve Burrus sayesinde devlet ve toplum dzeni asndan baz nemli admlar atld. Bunlar arasnda kamu dzeninin salanmas, kalpazanlkla mcadele, hazinenin slah, gladyatr gsterileri iin valilerin halktan para toplamalarnn yasaklanmas, dolayl vergilerin tm imparatorlukta kaldrlmas ve dorudan vergilerin artrlmas bulunmaktadr. Nero, annesi Agrippinann kendisi iin bir tehdit olduunun farkndayd; nitekim Neronun yaknndaki kadnlar da (zellikle sevgilisi Poppaea Sabina) imparatoru annesine kar kkrtyorlard. Nero, annesinin ldrlmesinin zaman geldiini dnyordu. M.S. 59 Mart ayndaki Minerva festivali srasnda Nero, annesi Agrippinay Baiaeda bir akam yemeine davet etti. Yaplan plana gre, yemek sonras evine dnecei gemi yaryolda batacak ekilde ina edilmiti. Nitekim yle de oldu; ancak Agrippina yzerek sa salim villasna ulamay baard. Suikast istenildii ekilde gereklemeyince, Neronun adamlar villasna giderek onu ldrd. Ancak bu davran halk arasnda hi de ho karlanmad; Nero anne katili olarak kt bir ne sahip oldu. Agrippinann ldrlmesine en ok sevinenlerden biri de Marcus Othonun ei Poppaea Sabina idi; nk imparator ile aralarnda bir yaknlama vard ve beraberliklerini srdrmelerinde Agrippina bir tehlike idi. Ancak beraberlikleri iin dier bir engel de Neronun kars Octavia idi. Bu kez Neroyu ona kar kkrtt ve boanmalarn salad. Bu arada Nero da Poppaeann kocasn Lusitania valiliine atayarak onu karsndan uzaklatrmt. Bylece iki sevgili daha rahat hareket etme imkn buldular ve bir sre sonra da evlendiler (M.S. 62). ki yl sonra, M.S. 64te, Romada byk bir yangn oldu. Kentin merkezinin byk bir ksm ile sarayn bulunduu Palatinus Tepesi yangndan byk zarar grd. Yangn ktnda Nero, Antiumda bulunuyordu. Hemen Romaya dnd ve yangnn sndrlmesi iin byk aba sarfetti. Ancak, halk arasnda kan bir sylentiye gre, kendisi iin ina ettirecei mehur Altn Eve (Domus Aurea) yer amak iin yangn bizzat imparator kartmt. Hatta, yangnn en iddetli olduu bir srada, ykseke bir yere kp kendisine ait olan Troiann Yamas arksn lir alarak syledii bile kulaktan kulaa dolayordu. Bir haftay akn bir sre devam eden yangndan sonra Roma adeta yeniden ina edildi. Domus Aureann da al yapld. Nero, yangndan Hristiyanlar sorumlu tuttu ve Hristiyanlar ok byk ikencelere mruz kalarak ldrldler. mparatorun kendini elenceye vermesi ve iyi bir ynetim gsterememesine Romada kan yangn da eklenince artk Nerodan kurtulma zamannn geldiine inanld. Ancak Nero kendisine ynelik suikast giriimlerinden (en nemlilerinden biri Pisonunki idi) kurtuldu ve suikasti tertipleyenler ldrld.
103
Nero zamannda baz askeri baarlar da elde edildi. Romal komutan Corbula, Parthlar ve Armeniallara kar baarl bir sefer yapt (M.S. 55-63); Britanniada Boudiccann liderliindeki Britonlarn isyan bastrld (M.S. 61). Nero, hayranlk duyduu Yunanistana bir gezi dzenlemi ve oradayken baz festivallere katlmt (M.S. 66-67). Bu srada Iudaiada (Eski Filistinin gneyi, Yahudiye) Yahudiler isyan etti; isyann bastrlmas pek kolay deildi ve Neronun lmyle de gecikti. Yunanistandan dnnde Gallia Lugdunensis valisi Iulius Vindexin ayaklanmasyla kar karya kald (M.S. 68 Mart). Hispania Tarraconensis valisi Servius Sulpicius Galba da Vindexe destek verdi. Etrafndakilerin de kendisini terk etmesiyle yalnz kalan Neroya son darbe Senatustan geldi. Senatus, kendisini istemediini aka ortaya koydu ve Neroyu vatan haini iln etti. Tm umutlarn yitirmi olan Nero, boazn kesmek suretiyle henz 30 yandayken hayatna son verdi (M.S. 9 Haziran 68). Nero ile birlikte Iulius-Claudius Hanedannn tahttaki iktidar da bitti.
SIRA SZDE Iulius-Claudius Hanedan hangi imparatorla balad hangi imparatorla son buldu?
DRT MPARATORLAR YILI Galba (M.S. Haziran 68-Ocak 69)
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
S O R U Gaius Sulpicius Galba ile Mummia Achaicann olu olan Galba, M.. 3te Terracinada domutu. yi bir eitim alan Galba, Claudius zamannda Africada proconsullk yapmt. Nero ldnde Hispania Terraconensis valisiydi.K Neronun lDK AT mnn ardndan Romada bir kaos yaanm ve kimin imparator olaca konusunda bir fikir birlii henz olumamt. Nitekim, Neroya kar Vindexin nderliinSIRA SZDE de isyan hareketi balam ve bir i sava halini almt. Galba, 2 Nisan 68de Carthago Novada (Yeni Kartaca, spanya) kendisini Roma Senatusunun ve halknn temsilcisi iln etti. Bir sre sonra Gallia Lugdunensis valisi Vindexin, Yukar GerAMALARIMIZ mania valisi Verginius Rufusa Vesontioda (bugn Fransann dousundaki Besanon) yenilmesinin (M.S. 68 Mays sonu) ve bir-iki hafta sonra da Neronun lmnn (M.S. 9 Haziran 68) ardndan Senatus 73 yandaki Galbay imparator iln etK T A P ti. Yeni imparator ayn yl Ekim aynda Romaya geldi. Ancak karklklar ve honutsuzluk sona ermemiti. Yukar ve Aa Germania ordular ayaklandlar hatta daha da ileri giderek Aa Germania komutan Vitelliusu imparator N T E L E V Z Y O iln ettiler. Taht kaybetmekte olduunu anlayan Galba hemen Calpurnius Pisoyu evlat edinerek vrisi iln ettiini Senatusa bildirdi. Ancak kendisinin vris olacan umut eden Otho, bu duruma ok ierledi ve praetor muhafzlarn elde ederek onlarn NT RNET kendisini imparator olarak selamlamalarn salad; Galba ve PisoE ldrld.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Otho (M.S. Ocak-Nisan 69)

M.S. 32 ylnda doan Otho, Neronun kars Poppaeann ilk kocasyd. Nero, Othoyu Lusitania valiliine atayarak onu karsndan uzaklatrm ve sonra kendisi de boanarak onunla evlenmiti. Galbann lmnden sonra imparator iln edilen Othonun en byk rakibi Aa Germania ordular tarafndan imparator iln edilen Vitellius idi. Nitekim ok gemeden ikisi arasnda bir mcadele balad. Vitelliusun subaylar Caecina ve Valens komutasndaki ordu 14 Nisan 69da Cremonada yaplan savata Otho taraftar orduyu yenilgiye uratt. Ordusunun yenilgi haberi kendisine ulatnda artk yapacak bir ey kalmadn gren imparator intihar etti. Otho, yaklak ay Roma tahtnda kald.
104
Vitellius (M.S. Nisan-Aralk 69)

M.S. 15te doan Vitellius iyi yetimi bir devlet adamyd. Capride bym, Africada consullk ve proconsullk yapm daha sonra da Galba tarafndan M.S. 68de Aa Germania ordularnn komutanlna atanmt. Orada bulunduu srada askerleri tarafndan imparator olarak selamlanmt. Galbann lmnden sonra imparator olan Otho ile mcadeleye balam ve 69 yl Nisan aynda Cremonada yaplan savata Othonun yenilmesiyle de Senatus tarafndan imparator iln edilmiti. Ancak, birka ay sonra, 1 Temmuz 69da Aleksandreiadaki lejyonlar Vespasianusu imparator iln ettiler. Bylece, Msr, Iudaia, Syria ve Tuna blgesi lejyonlarnn desteini alan Vespasianus, kendisini artk Roma tahtnn tek sahibi olarak gryordu. Vespasianusun kendisi Aleksandreiadan ayrlmad fakat ona bal ordu, Vitellius taraftar orduyu Cremonada 24 Ekim gn byk bir yenilgiye uratt. Bu zafer sonras Hispania, Gallia ve Britannia da Vespasianusun tarafnda yer aldlar. Daha sonra Vespasianusun komutanlarndan Antonius Primus Romay abluka altna ald; ehre giren askerler Vitellius ve taraftarlarn ldrdler (20 Aralk 69). Vitelliusun cesedi caddelerde srklendi ve Tiber Nehrine atld. Senatus, Vespasianusu imparator iln etti. Ancak kendisi hemen Romaya gelmedi; skn salanana kadar Aleksandreiada kald. Tarihe Drt mparatorlar Yl olarak geen dnemin drdnc imparatoru Vespasianustur; ancak kendisi Flavius Hanedannn kurucusu olduundan, burada sadece ad anlm ama kendisi hakkndaki bilgiler aada, Flavius Hanedan iinde verilmitir.
ekil 6.3 Gladyatr Oyunlar zellikle mparatorluk dneminde ok yaygnd. Amfitiyatrolarda gerekletirilen oyunlarn ou lmle sonulanyordu. Kaynak: Harris (2003), s. 110.
105
FLAVIUS HANEDANI Vespasianus (M.S. 69-79)

Vespasianus ile birlikte Roma tahtnda Flavius Hanedannn egemenlii balar. M.S. 9 yl 17 Kasmnda Romann dousunda Reate yaknndaki Falacrinaede doan Vespasianus, babaannesi tarafndan bytlm ve sonra da Roma memuriyetinin eitli kademelerinde bulunmutu. Tiberius zamannda Thraciada (Trakya) askeri tribunus, Girit ve Kyrenede de quaestor olarak grev yapmt. Caligula zamannda praetor olmutu. Claudius zamannda, M.S. 43-44 yllarnda, Britanniann fethinde bulunmutu. M.S. 51de consul, M.S. 63te de Africada proconsul (vali) olarak grev yapmt. Neronun Yunanistan seyahatine katlm, M.S. 67de Nero tarafndan Iudaia valiliine atanmt. Burada bulunduu srada Birinci Yahudi syannn bastrlmasyla megul olmutu. M.S. 39da Flavia Domitilla ile evlenen Vespasianusun Domitilla, Titus ve Domitianus adlarnda ocuu oldu. Kars ve kz Domitilla, Vespasianus imparator olmadan ld; dier iki olu ise Flavius Hanedan yeleri olarak srasyla imparator oldular. Vespasianus imparator iln edildiinde Iudaiada Yahudi isyann bastrmakla meguld. Bir sre sonra bu ii olu Titusa devrederek kendisi Aleksandreiaya (skenderiye, Msr) geti. Vespasianus Aleksandreiada imparator olarak selamland. Vespasianusun Aleksandreiaya gitmesinin amac, Romaya buday sevkiyatn kontrol altnda tutarak o srada Roma tahtnda bulunan Vitelliusu gsz brakmakt. Bu arada Pannoniadaki lejyonlardan birinin komutan olan Marcus Antonius Primus, kuzeyden talyaya doru harekete geti; Bedriacumda Vitellius taraftar orduyu yenilgiye uratt ve nihayette Romaya girdi. ehre giren askerler Vitellius ve taraftarlarn ldrdler (M.S. 20 Aralk 69); artk Vespasianusun imparatorluu Senatus tarafndan da onayland. Vespasianus imparator olduunda 60 yandayd. Bu srada, Syria Valisi Mucianus da ordusunu Vitellius zerine ynlendirmiti. Fakat Vitellius ldrldnden ve Vespasianus imparator iln edildiinden, sorunsuz bir ekilde Romaya girdi. Primus ise Romadan ayrlp Galliaya dnd. Vespasianusun olu Domitianus Mucianus Vespasianusun yokluunda onun adna birtakm dzenlemeler yapt. Vespasianus da M.S. 70 yl Ekim aynda Romaya dnd. M.S. 69 ylnda, Vespasianus henz Aleksandreiadayken German kabilelerinden Bataviallarn lideri Iulius Civilis Galliada isyan etti. Gallia halk Civilise tam destek verdi. Civilis, Roma karargh Castra Veteray da ele geirdi; Romal askerler ldrld. Bu ar kayplar Romallar Civilise kar harekete geirdi. Vetera yaknndaki savata, Civilis kaarak kurtuldu. Ren snr boyunca Roma egemenlii tekrar kurularak skn saland. Romallarn Civilisin isyannn bastrlmasnda Romal komutan Cerealisin rol bykt. Daha sonra Cerealis, Frontinus ve Agricola, Britanniann kuzeyine doru ilerleyerek bugnk Galler ve skoyay kapsayan topraklar kontrol altna aldlar. Bu arada imparatorun olu Titus da Iudaiann fethini tamamlad; Jerusalemi (Kuds) ele geirdi (M.S. Ekim 70); ok sayda Yahudi ldrld. ki yl sonra da -krallarnn lmesi zerineKommagene (gneydou Anadoluda) de Romaya ilhak edildi (M.S. 72) ve Syria eyaletine dhil edildi.
Kommagene Krall, bugnk Adyaman, Kahramanmara ve Gaziantep illerinin kaplad topraklar zerinde kurulmutu (M.. 162). I. Antiokhos dneminde en parlak dnemini yaamt.
106
Vespasianus M.S. 70 yl Ekim aynda Romaya geldiinde byk bir zafer alay dzenlendi. mparator, ocuklar Titus ve Domitianusa ceasar ve princeps iuventutis unvanlar vererek onlarn Roma tahtnn vrisi olduklarn gsterdi. Senatusa, kendisinden sonra Titusun tahta kacan bildirdi. Titus, kardei Domitianustan yaklak 10 ya bykt. Romada byk bir imr faaliyetine giriti. nl Colosseum amfitiyatrosunun inasna balanmas da Vespasianus dnemine rastlar; ancak inaat Titus zamannda bitirilmitir.
SIRA SZDE
Yahudi isyann hangi imparator bastrd? SIRA SZDE Vespasinusa baz suikast planlar da yapld. Bu suikastiler arasnda ad en D N Helvidius Priscus ve Caecina Alienus idi. Ancak suikastlerin hibiok duyulanlar, E L M ri amacna ulamad ve suikastiler ldrldler. mparatorun ya itibariyle salk sorunlar vard. R U S O Campaniada bulunduu srada hastalanan Vespasianus, tedavi iin Romaya dnd ancak bir trl iyileemedi. 70 yana birka ay kala, 24 Haziran 79da, hayata gzlerini kapad.
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE Babas Vespasianusun lm zerine Roma tahtna geen Titus, 30 Kasm 39da Romada domutu. M.S. 61-63 yllar arasnda Germania ve Britanniada askeri tribunus olarak grev yapm ve M.S. 65te quaestor olmutu. M.S. 69da VespasiaAMALARIMIZ nus tarafndan Yahudi syannn bastrlmas iin Iudaiaya gnderilmiti. Titus, bir yl sonra, M.S. 70 Eyllnde Hierousalemi (Kuds) almay baard. Birka ay sonra da (M.S.K 71 Tyl P A Haziran) Romaya dnd ve babasyla birlikte byk bir zafer alay dzenledi. Bu, byk yank uyandran bir zafer oldu. Btn bu askeri tecrbeleri ve baarlar neticesinde babas Vespasianus M.S. 71de onu imparatorluun ynetimineE L E V Z Yetti. Titus, bu tarihten itibaren babasndan sonra tahta kacak T ortak O N olan kii olarak iln edilmi oluyordu. Titus, Latince ve Eski Yunanca iirler yazyor, mzikle urayor, lir alabiliyordu. Claudiusun olu Britannicusun yakn arkadayd; ta ki Britannicusun Nero NTERNET tarafndan zehirletilip ldrlmesine kadar. Iudaiada bulunduu srada kendisinden yaa bir hayli byk olan Iudaia prensesi Bereniceye k olmutu ama gerek babas gerekse Roma halk -yeni bir Kleopatra m sorusuyla- bu ilikiye scak bakmadndan, iliki uzun sreli olamad. Halk, ilk zamanlarda Titusun son derece iyiliksever ve insanca davranlarna tank olmutu. Hatta, tarihi ve biyografi yazar Suetonius bir akam yemeinde, imparatorun, o gn halk iin bir iyilik yapamadn ve bu yzden de o gnnn boa getiini sylediini aktarr.
Titus (M.S. 79-81)
107
ekil 6.4 Romadaki Titus Tak. Kaynak: Ramage & Ramage (2008), s. 41.
M.S. 24 Austos 79da Vesuvius (Vezv) yanardann patlamas sonucu Pompeii, Herculaneum ve Stabiae kentlerinin de aralarnda olduu Cumae krfezindeki yerleimler lavlarn altnda kald; byk bir felaket yaand. Titus, Vezv felaketinin yaralarnn sarlmas iin elinden gelen her trl gayreti gsterdi. Ancak, bir yl sonra ikinci bir felaket daha yaand. Bu kez Romada byk bir yangn kt; ardndan veba salgn halkn bir blmnn yok olmasna neden oldu. Titus yine halkn yanndayd; yangndan harap olan yerlerde yeniden imr faaliyeti balatld, yangndan zarar gren Jupiter Optimus Maximus Tapnann yeniden inasna baland. Bu arada, inasna babas zamannda balanlan Amphitheatrum Flavium olarak da bilinen nl Colosseumun al da yapld. Gnlerce sren gsterilerde Colosseum gladyatr oyunlar ve vahi hayvan gsterilerine sahne oldu; hatta arenann suyla doldurularak bir deniz savann (naumachia) temsil edildii gsteri bile yapld. Titusun lm hi kimsenin beklemedii bir anda ve ani oldu. M.S. 81 yl yaznda Sabinler lkesine yapt bir seyahat srasnda atelenerek hastaland ve 13 Eyllde 42 yandayken ld. lm nedeni kimine gre stmayd; ancak lmnde kardei Domitianusun da parma olabilecei (zehirleterek) konuuluyordu.
Domitianus (M.S. 81-96)

Vespasianus ile Flavia Domitillann ikinci erkek ocuu olan Domitianus, M.S. 24 Ekim 51de Romada domutu. Neredeyse doumundan itibaren hep aabeyi Titusun glgesinde kald. Gerekte Vespasianus, her iki oluna da nemli unvanlar vermiti; consul, princeps iuventutis gibi. Ancak, Titusa nemli grevler verilmesine karn, Domitianus sadece unvanlarla yetinmek zorunda brakld. Bu nedenle Domitianus, aabeyi Titusa kskanlk duyuyor ve bir gn durumun tersine dneceini umuyordu. Nitekim, Titusun ani ve beklenmedik lm ona bu frsat verdi. Aabeyinin lm haberini alan Domitianus hemen Romaya geldi; praetor mu-
108
hafzlarnn da desteini alan Domitianusun imparatorluu ertesi gn Senatus tarafndan onayland (M.S. 14 Eyll 81). Domitianus bir sre sonra (M.S. 82de) Domitia ile evlendi; ondan bir olu oldu fakat daha ocuk yatayken onu kaybettiler.
ekil 6.5 Domitianusun sikke portresi. Kaynak: KentOverbeck-Stylow (1973), res. 244.
Domitianus kamu ahlakn yksek tutmak iin ok aba gsterdi. Ahlaksz tutum ve davranlar sergileyen baz senatrleri cezalandrd. Domitianus zamannda Senatusun g ve prestiji geriledi; imparatorun kendisi ve saray, Senatusun nne geti. Bazen yle ileri gitti ki, Ekim (October) aynn adn Domitianusa evirdi. Domitianusun ilk askeri baars Germaniada ayaklanan Chatti kabilesine kar oldu; imparatorun bizzat komuta ettii ordu, isyanclar yenilgiye uratt. Bu zaferden sonra imparator, Germanicus (German fatihi) unvan ald (M.S. 83). Ancak Tuna snrndaki Daclar (bugnk Romanya topraklarnda yaayan halk), imparatoru zor durumda braktlar. M.S. 85te Daclar Tuna Nehrini geerek Roma valisi Sabinusu ldrdler. Domitianus, Daclar geri ekilmeye zorlasa da Daclar Romallar iin bir tehdit olmaya devam etti. mparator, Dac kral Decebalus ile Daclar lehine anlama yapmak zorunda kald ve Daclara yllk hara vermeyi de kabul etti. Zaman getike imparatorun muhalifleri de artmaya balad. Domitianus kendisine kar gelenleri birer birer yok etti. Ancak Yukar Germania valisi Antonius Saturninus, en ciddi muhalefeti gsterdi ve Domitianusa resmen cephe ald. Ordusuyla imparatorun zerine yrmek zereydi ki, Aa Germania valisi Luppius Maximus, Saturninusu yenilgiye uratarak byk bir tehlikeyi bertaraf etti (M.S. Ocak 89). Domitianus artk hep ldrlme korkusuyla yayordu ve bu nedenle her kimden en ufak phe duyuyorsa onu hemen ldrtyordu. mparatorun kendisinde olduu kadar evresinde de bir paranoya balamt. Herkes birbirinden phe ediyor, ihbar edilme ve ldrlme korkusu yayordu. Sonunda, imparatorun karsnn ve praetor muhafzlarnn da iinde olduu bir suikast plan hazrland. Plana gre, saray kahys Parthenius imparatorun yastnn altndaki ban nceden alarak imparatoru savunmasz brakacak, sonra da Stephanus adl bir azatl kolundaki yara sargsnn iine saklad bakla imparatora saldracakt. Nitekim yle oldu; ilk darbeyi alan Domitianus yastnn altndaki ban almak istediinde bo bir kn buldu sadece. Stephanusun peinden gelen dierleri de imparatoru baklayarak ldrdler.
109
zet
A M A
Romada imparatorluk dnemine gei ve yeni ynetim eklinin karakteristik zelliklerini aklama Bylece Augustus ile birlikte, Cumhuriyet dnemi kapanm, Principatus (princepsten) dnemi balam oluyordu. Bu dnem, Dominatus olarak adlandrlan yeni idare eklinin balayaca Diocletianusa kadar bu ekilde devam etti. Principatus dnemi aslnda devletin banda tek kiinin olduu bir dnemdir ve bu nedenle genel olarak imparatorluk dnemi olarak bilinir. Cumhuriyet dneminde devletin banda iki consul varken, imparatorluk dnemiyle birlikte tm yetkiler imparatorun ahsnda toplanm oldu. Yeni ynetim ekli mparator Augustusla baladndan, onun dnemindeki ynetim anlay ve karakteristik zelliklerine bir alttaki paragrafta deinilecektir. Augustusun imparatorluu yeniden organize etmesi ve faaliyetlerini aklama Augustusla birlikte Romada Cumhuriyet ynetimi son buldu; mparatorluk ynetimi balad. Augustustan Diocletianusa kadar devletin banda tek kii bulunduundan bu dnem ayn zamanda Principatus Dnemi olarak da bilinir. Augustusun yapt en nemli icraatlar arasnda, eyaletleri, lejyon kuvvetleri olanlar ve olmayanlar ekilde dzenlemesi ve lejyon kuvveti bulunduran eyaletleri kendi zerine almasdr. Augustus zamannda Senatusun itibar da artt. Augustus dnemi bir bar dnemidir. Augustus zamanndaki dier baz nemli olaylar arasnda; Arabiann Romaya balanmas (M.. 24), Galatiann Roma eyaleti yaplmas (M.. 25), Bosporos Krallnn Romaya bal vasal krallk yaplmas (M.. 14), Varus komutasndaki Roma birliinin Teutoburg Ormannda Germanlarca pusuya drlp yok edilmesi (M.. 9), Trakyada vasal bir krallk kurulmas, Syria (Suriye) ve Iudaeann (Eski Filistinin gneyi) Roma eyaleti olmasn sayabiliriz. Augustus, ayrca, kendisine bal Praetorlardan oluan bir Muhafz Alay (Praetoriani) ile tfaiye Alay (Cohortes vigilium) kurdu. Anadoludaki Roma kolonilerinin nemli bir ksm Augustus dneminde kuruldu.
A M A
A M A
Iulius-Claudius ve Flavius hanedanlarn aklama Iulius-Flavius hanedan Augustusla balar, Tiberius, Caligula, Claudius ile devam eder ve Nero ile son bulur. Bu hanedan yeleri genelde Augustusun politikasn devam ettirmilerdir. Tiberius zamannda Kappadokia ve Kilikia eyalet yapld. Kilikia ve Syria tek eyalet altnda birletirildi.Claudius zamannda Mauretania (M.S. 42), Britannia (M.S. 43), Lykia (M.S. 43), Iudaea (M.S. 44) ve Trakya (M.S. 46) eyalet haline getirilerek Roma topraklarna katld. Claudius, youn bayndrlk faaliyetlerine imza att: Fucinus Glnn kurutulmas, su kemerleri, yollar ve Ostia Limannn inas gibi. Gnmze kalmam olsa da Roma, Etrsk ve Kartaca tarihi hakknda kitaplar yazmt. Hanedann son yesi Nero, elenceye dkn ve tutarsz davranlar olan bir imparator olarak n yapmt. Hatta, annesi Agrippinann kendisi iin bir tehdit olduunu dndnden, onu da ldrtmt. Ancak, devlet idaresindeki yetenekli kiiler sayesinde kamu dzeninin salanmas, kalpazanlkla mcadele, hazinenin slah, gladyatr gsterileri iin valilerin halktan para toplamalarnn yasaklanmas, dolayl vergilerin tm imparatorlukta kaldrlmas ve dorudan vergilerin artrlmas gibi faaliyetlere de imzasn atmt. M.S. 64te, Romada byk bir yangn Neronun karttna inanlyordu. Nero zamannda Parthlar ve Armeniallara kar baarl bir sefer dzenlenmi (M.S. 55-63); Britanniada Britonlarn isyan bastrlm (M.S. 61); Yunanistana bir gezi dzenlemi (M.S. 6667); mparatorun son yllarnda ise Iudaiadaki (Eski Filistinin gneyi, Yahudiye) Yahudiler isyan etmiti. Vespasianus ile birlikte Roma tahtnda Flavius Hanedannn egemenlii balar. ktidarnn banda Civilisin Galliadaki isyan baarl bir ekilde bastrld. Vespasianus, Yahudi isyann da olu Titus ile bastrd; Iudaia ilhak edildi (MS 70). Gneydou Anadoludaki Kommagene de Vespasianus zamannda ilhak edilerek (M.S. 72) Syria eyaletine dhil edildi. Titus, M.S. 69da Vespasianus tarafndan Yahudi syannn bastrlmas iin Iudaiaya gnderildi ve bir yl sonra
110
Kuds ald. Titus zamannda Vesuvius (Vezv) yanarda patlad; Romada byk bir yangn kt; veba salgn halkn bir blmnn yok olmasna neden oldu. nasna babas Vespasianus zamannda balanlan nl Colosseum da Titus zamannda ald. Hanedann son yesi Domitianus zamannda Senatusun g ve prestiji geriledi. Domitianusun ilk askeri baars
Germaniada ayaklanan Chatti kabilesine kar oldu; imparator, Germanicus (German fatihi) unvan ald (M.S. 83). Romallar iin bir tehdit olmaya devam eden Daclarla Romallarn aleyhine anlama yapmak zorunda kald ve Daclara yllk hara vermeyi kabul etti. Romadaki muhaliflerinin tehdidini her zaman hissetti; nitekim suikast sonucu ldrld.
111
Kendimizi Snayalm
1. Augustusla birlikte balayan dnem aadakilerden hangisidir? a. Cumhuriyet b. Principatus c. Monari d. Tetrari e. Krallk 2. Galatiann Roma eyaleti yapld tarih aadakilerden hangisidir? a. M.. 65 b. M.. 55 c. M.. 45 d. M.. 35 e. M.. 25 3. Augustusun iktidar zamannda yapt baarl icraatlar (Res Gestae) kaleme ald ve tun direklere yazl olan icraat yaztnn bir kopyasnn duvarnda yer ald, Anadoludaki tapnak aadakilerden hangisidir? a. Sidede Apollon Tapna b. Ephesosta Hadrian-Roma Tapna c. Miletosta Augustus-Roma Tapna d. Nikomedeiada Augustus Tapna e. Ankarada Roma-Augustus Tapna 4. Augustustan sonra Roma tahtna geen aadakilerden hangisidir? a. Domitianus b. Claudius c. Caligula d. Tiberius e. Vespasianus 5. Atyla beraber yemek yiyen, atn consul yapmay bile dnen, gereksiz harcamalarla Roma devlet hazinesini tketen imparator aadakilerden hangisidir? a. Domitianus b. Claudius c. Caligula d. Tiberius e. Vespasianus 6. Mauretania, Britannia, Lykia, Iudaea ve Trakyann eyalet haline getirilmesi; Fucinus Glnn kurutulmas; Ostia Limannn inas aadaki imparatorlardan hangisi zamannda oldu? a. Augustus b. Claudius c. Domitianus d. Tiberius e. Vespasianus 7. Drt mparatorlar Yl aadaki imparatorlardan hangilerini kapsar? a. Augustus, Vespasianus, Otho, Claudius b. Claudius, Augustus, Vitellius, Otho c. Galba, Otho, Vitellius, Vespasianus d. Galba, Otho, Vitellius, Domitianus e. Tiberius, Galba, Vitellius, Vespasianus 8. Aadaki olaylardan hangileri mparator Titus zamannda gereklemitir? a. Galatiann Roma Eyaleti yaplmas b. Actium Sava c. M.S. 64teki Roma yangn d. Drt mparatorlar Ylnn imparatorlarndan biri olmas e. Colosseumun al ve Vezv yanardann patlamas 9. Kommagene aadaki imparatorlardan hangisi zamannda ilhak edilerek Syria eyaletine dhil edildi? a. Vespasianus b. Augustus c. Tiberius d. Nero e. Galba 10. Augustus iktidara geldiinde eyaletlerde esas olarak dzenlemelerden hangisini yapmtr? a. Tm eyaletler imparatora baland. b. Tm eyaletler Senatoya baland. c. Eyaletlerde Senato bulundurulmasn yasaklad. d. Lejyon kuvveti sadece Senatoya bal eyaletlerde olacakt. e. Lejyon kuvveti sadece imparatora bal eyaletlerde olacakt.
112
Okuma Paras
Anadoluda Roma mparator Klt Anadoludaki kent-devletleri, Roma mparatorluunun egemenlii altna girince, Augustustan balayarak Roma imparatorlarn birer tanr gibi kabul edip onlara tapnaklar ina ettiler veya varolan tanr / tanra tapnaklarn onlara ithaf ettiler. Bir kent-devletinde mparator kltnn varlna, imparatora adanm tapnaklarn ortaya kartlmasnn yan sra yaztlar, edebi kaynaklar ve sikkeler tanklk eder. Sikkelerde grlen neokoros yazs, sikkenin basld kent-devletinde imparator tapnann (kltnn) bulunduunu iaret eder. Neokoros, szck anlam olarak tapnak bakcs / muhafz demektir. Yani, imparatora adanm bir tapnak ve bu tapnaa tayin edilmi din adamlar (bir tr rahip) sz konusudur. Kukusuz, Roma imparator kltnn gemii Hellenistik dneme kadar gitmektedir. Byk skender ve ondan sonra gelen Hellenistik krallar (zellikle Ptolemaios ve Seleukos krallar) ilahi gleri ile de anldlar; hkmdar kltnn tesis edildii kent-devletlerinin says hi de az deildir. rnein Prienede Byk skendere adanm bir kutsal alan (Aleksandreion) vard. Keza, Augustustan nce Caesar iin de bir klt oluturulduunu (Heros Iulius) biliyoruz. Romann Bat Anadoluda Asia Eyaletini kurmasyla, tanra Roma kltnn de nem kazand grlyor. mparator klt, Romann ilk imparatoru Augustus ile beraber tesis edilmeye balanm ve M.S. 3. yzyln ortalarna kadar srmtr. mparator kltne en fazla mazhar olan imparatorlar Augustus ve Tiberiustur. Onlardan sonra gelenler en fazla iki veya kez bu onura sahip olmulardr. Anadoluda tespit edilen mparator klt tapnaklarnn says 100e yakndr; neokoros unvanna sahip olanlarn says ise 100n zerindedir. mparator klt, ok tanrl bir inanca sahip olan Roma mparatorluunda, Romallarn ortak bir inan etrafnda toplanmalarna olanak salam ve Romallk bilinciyle imparatorluun siyasal yapsnn korunmasnda nemli bir rol oynamtr.

1. b 2. e 3. e 4. d 5. c 6. b 7. c 8. e 9. a 10. e Yantnz yanl ise Augutus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Augustus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Augustus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tiberius konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Caligula konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Claudius konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Drt mparatorlar Yl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Titus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vespasianus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Augustus konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Roma, Actium Sava ile son Hellenistik Krallk olan Ptolemaioslarn egemenliine son verdi. Octavianus, Ptolemaioslarn Kraliesi VII. Kleopatra ile Romal Antoniusu Actium Savanda yenerek Msra kamaya zorlad. Antonius ldrld, Kleopatra intihar etti; Msr, Roma Eyaleti yapld. Sra Sizde 2 Metinde geen rneklerde, tahta geen imparatorun muhafz alayna ve komutanlara bahi datmasdr. Osmanl Devletindeki clus bahiiyle karlatrlabilir. Sra Sizde 3 Iulius-Claudius Hanedan, Augustus ile balar Nero ile son bulur. Sra Sizde 4 Nero zamannda patlak veren Yahudi isyan, Vespasianus zamannda bastrld. syan, imparatorun olu Titus bastrd; Titus o tarihte imparator deil, veliaht idi. Bu nedenle doru ifade, isyann imparator Vespasianus zamannda bastrlddr.
113

Akit, O. (1985), Roma mparatorluk Tarihi, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Bowman, A.K., E. Chaplin, A. Lintott (ed.), (1996), Cambridge Ancient History Vol. 10. Augustan Empire 43 BC - AD 69, Cambridge. Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dnyas (ev. . Karadeniz), letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul. Goodman, M. (2005), The Roman World 44 BC-AD 180, Routledge, Oxon, 2005. Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press, Londra, 2003. plikiolu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar, stanbul. Kent, J.P.C. -Overbeck, B- Stylow, A.U. (1973), Die rmische Mnze, Mnchen. Price, S.R.F. (2004), Ritel ve ktidar. Kk Asyada Roma mparatorluk Klt (ev. T. Esin), mge Kitabevi, Ankara. Ramage, N.H. - Ramage, A., The British Museum Concise Introduction. Ancient Roma, Londra. Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, letiim Yaynlar, stanbul.
7
Amalarmz
Daclar Parthlar Nerva Traianus Hadrianus
HELLEN VE ROMA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Roma mparatorluunun byme ve glenme dnemini tartabilecek, mparator Hadrianusun imparatorlua hkim olabilmek iin uygulad politikay aklayabilecek, Antoninus ve Severus hanedanlarnn Roma mparatorluundaki icraatlarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Antoninus Pius Severus Caracalla Geta
indekiler
Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedanna EVLAT EDNEN YA DA EDNLEN MPARATORLAR ANTONINUS HANEDANI SEVERUS HANEDANI
Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedanna

EVLAT EDNEN YA DA EDNLEN MPARATORLAR Nerva (M.S. 96-98)
Nervadan itibaren Roma tahtna geen be imparatorun iktidar dnemlerinde istikrar ve refah hkim olduundan, Antik ada bu imparatorlar (Nerva, Traianus, Hadrianus, Antoninus Pius ve Marcus Aurelius) iyi imparatorlar olarak da anlrd. Marcus Cocceius Nerva, zengin bir hukukunun olu olarak M.S. 8 Kasm 30 (veya 35te) Romann kuzeyindeki Narniada domutu. Domitianusun ldrlmesi ve Roma tahtna Nervann karlmasyla Flaviuslar slalesinin iktidar da son bulmu oluyordu. 18 Eyll 96da, 66 (veya 61) yandayken Senatus tarafndan imparator iln edilen Nervann askeri tecrbesi olmasa da siyaseten belirli bir gemie sahipti. rnein Vespasianus ve Domitianus dnemlerinde consullk yapmt. mparator olduunda hibir senatr ldrtmeyeceine yemin etmiti, nitekim yle de yapt. Ancak, Domitianusun katillerinin (Petronius ve Parthenius) ldrlmelerine engel olamad. Nerva, yoksullarn (ve zellikle ocuklarn) korunmasna ynelik nlemler ald; Yahudilerden alnan vergiyi kaldrd; halka buday datmna kolaylk getirdi; kprleri ve su kemerlerini tamir ettirdi; talya dahilinde greve giden memurlarn yol masraflarn karlamak zorunda olan yerel idareler bu zorunluluktan muaf tutuldular, bu ii devlet zerine ald. Askerlerle yldz bark olmayan Nerva, yaamnn tehlikede olduunu hissettiinden hem askerlerin hem de halkn kabul edebilecei bir kiiyi evlat edinerek imparatorluun ynetimini paylamay ve bylece kendisinden sonra tahta kacak olan vrisini belirlemeyi arzuluyordu. Nitekim, M.S. 97 yl Ekim sonunda o sralar poplaritesi bir hayli yksek olan Yukar Germania valisi Marcus Ulpius Traianusu evlat edinerek tm yetkileri onunla paylat (M.S. Eyll 97). Yaklak drt ay sonra, yal ve hasta olan Nerva 28 Ocak 98de hayata veda etti.
Traianus (M.S. 98-117)

M.S. 18 Eyll 53te Italicada (spanya) doan Traianus, iyi bir asker ve idareci bir babann oluydu. Babas senatrlk, consullk, Syria Eyaleti valilii yapmt. Traianus, nceki Roma imparatorlarnn aksine talya dnda bir eyalette dnyaya geldiinden bu konuda da bir ilke imza atm oluyordu. Nervann Traianusu evlat edinerek kendisinden sonra tahtn vrisi yapmas Principatus Dnemi siyasal tarihinde adeta bir dnm noktasyd. ocuu olmayan Nerva, en iyi ve baarl
116
bir kiiyi evlat edinip tahtn vrisi yapmt. Bu sistem sonraki birka imparatorun seiminde de uyguland. Soya bal veraset sistemi terk edilmese de ocuksuz imparatorlarn vris meselesi sorunsuz ve ideal bir ekilde zmlenebilecekti.
SIRA SZDE
Kendinden sonra SZDE geecek kiiyi evlat edinerek belirleyen ilk Roma imparatoru kimdi? SIRA tahta Nerva ldnde Traianus hemen Romaya gelmedi; nce vali olarak grev D NELM yapt YukarGermaniadaki ilerini dzene koydu. M.S. 99 yaznda Romaya geldi ve ehre at zerinde deil alakgnll bir davran sergileyerek yryerek girS daha di. mparator, O R U batan itibaren kudretli bir kiilik sergilemeye balad; Senatus ile ilikilerinde dikkatli davrand. Kendisi de biri Domitianus zamannda olmak zere alt kez consul olmutu. Gen Pliniusun da M.S. 100de consul seilmesini DKKAT salad ve o da Senatusta imparatora teekkr konumas yapt. Plinius daha sonra Bithynia-Pontus valiliine de getirildi. Traianus zamannda eyaletlerden de kaySIRA ye da deer saydaSZDE Senatusa girmeye balad. Traianus, imparator olmadan ksa sre nce kendisinden yaklak 17 ya kk PlotiAMALARIMIZ na ile evlenmiti; bu evlilikten ocuklar olup olmadn bilmiyoruz. M.S. 105te Augusta unvan verilen Plotina, Traianusun lmnK T A P den yaklak 6 yl sonra, 53 yanda, hayata veda etti (M.S. 123). Traianusun ilk askeri harekt bugnk TELEVZYON Romanya snrlar iinde kalan Daciaya oldu. mparator Domitianus, Daclara kar baarl olamam hatta onlara yllk hara verNTERNET meyi bile kabul etmiti. Dac kral Decebalusun itaat altna alnmas ve bu kk drc durumdan kurtularak Roma prestijinin yeniden kurulmas gerekiyordu. Traianus, Daclara kar biri M.S. 101-102de dieri M.S. 105-106da olmak zere iki kez sefer yapt. lkinde Traianus M.S. 101 yl balarnda Romadan ayrlarak Daciaya sefere kt. Daclar nce Tapaeda yenilgiye uratt; ertesi yl da Decebalusun bir saldrsn pskrtt. Daha sonra Daclarn bakenti Sarmizegethusaya ynelen Traianus, Daclar anlamaya zorlad; Daclar itaat altna ald; Sarmizegethusaya bir Roma garnizonu yerleti. Bylece Daclar Romaya bal vasal bir krallk statsne getirildiler. Traianus byk bir zafer alay eliinde Romaya girdi; Senatus kendisine Dacicus (Dac Fatihi) unvan verdi. Ancak, Decebalus Roma iin hl bir tehdit oluturuyordu ve stelik bakent Sarmizegethusadaki Roma garnizonunu da kartmlard. Bu nedenle kesin sonu iin Traianus M.S. 105 yl yaznda Daciaya ikinci bir sefer daha dzenledi. Bu sefer sonucunda bakent Sarmizegethusa ele geirildi (M.S. 106); Daclardan elde edilen ganimet Romaya getirildi; Decebalus intihara zorland. Decebalusun kesik ba Romada tehir edildi. Bundan byle Daciada Roma eyaleti oluturuldu. Dac bakenti Sarmizegethusa bundan byle Roma kolonisi yaplarak Ulpia Traiana ad verildi. Dac savalarnn ve zaferinin ansna Romadaki Forumda bir ant-stun dikildi; stunun zeri Romallarn Daclar yenilgiye uratmalarn betimleyen kabartmalarla sslyd.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Resim 7.1
K T A P
mparator Traianusun mermer bst. Kaynak: Harris (2003), s. 47.
TELEVZYON
NTERNET
7. nite - Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedanna
117
Resim 7.2 Traianus antstunu, Roma. Ykseklii 38 metreyi bulan antstun, Traianusun Daclara kar kazand zaferlerin ansna dikilmi olup aadan yukarya doru diagonal olarak devam eden frizde Dac Savalarndan sahneler yer almaktadr. Kaynak: Stokstad (1995), res.6.51.
Dac savalarndan sonra Traianus yaklak yedi yl Romada kald. M.S. 114te yeniden sava arenasna kmak zorunda kald. Bu kez hedef imparatorluun dou snrlarnn gvenliinin salanmasyd. Douda Parthlarla olan mcadele daha Romann Cumhuriyet Dnemi yllarna dayanmaktadr. Principatus dneminin bandan itibaren de Parthlar Romann dou snr iin bir tehdit olmaya devam ettiler; hatta baz Roma imparatorlar Parthlar karsnda yenilgiye uradlar. Traianus, artk eski glerinin kalmadn dnd Parthlar yenilgiye uratarak Roma mparatorluu topraklarna ilhak etmek istiyordu. stelik bahane de hazrd: Parthlar, Romann vasal bir krall statsndeki Armeniann i ilerine mdahale ediyordu. mparator, nce, g kullanarak Armenia Krall topraklarn Roma topraklarna ilhak etti; sonra da Parth lkesi de dhil olmak zere tm eski Mezopotamyay ele geirmek iin Douya bir sefer dzenledi (M.S. 115). Birtakm baarlar elde ettiyse de bunlar istenilen lde olmad; ancak Armenia ve Mezopotamyann eyalet statsnde organize edilmeleri dhi Romallar iin nemli icraatlard. Nitekim Seleukeia, Ktesiphon (Badatn gneyinde) ve Babylon gibi nemli kentlerin ele geirilerek ezeli dman Parthlarn dize getirilmesi, imparatora Parthicus (Part fatihi) unvann kazandrd. Blgedeki kontrolun devam iin imparator ordusunun bir ksmn Syriada brakarak Romaya dnmek istedi; nk imparatorluun kuzeyinde de birtakm kprdanmalar balamt. Bu arada, Traianusun Douda olduu srada, Kuzey Afrikadaki Kyrenaikada (Libya) Yahudiler de isyan etti; isyan Kbrs ve Msra da yayld. Yahudiler, Vespasianus ve Titus zamannda uradklar kt muameleyi, katledilen yurttalarn (dindalarn) ve Kudsteki Tapnakn yklp yaklmasn hafzalarndan silemediklerinden intikam dncesi tayorlard. Glkle bastrlan isyan srasnda isyanclar da binlerce Yahudi olmayan insan katlettiler. mparator, Dou seferi srasnda Antiokheiay (Antakya) s olarak kullanyordu; nitekim Romaya dnme karar aldnda Antiokheiada bulunuyordu. Buradan yola karak nce Selinusa (Gazipaa) geldi ancak hi beklenmedik bir anda inme inmesi sonucu ksmi fel geirdi; herhangi bir krize neden olmamak iin hasta yatanda yakn dostu ve Syria Eyaletinin valisi Hadrianusu evlat edinerek onun kendisinden sonra tahtn vrisi olduunu Roma Senatusuna bildirdi. Traianus, M.S. 9 Austos 117de ld; 64 yandaki imparatorun cesedi yakld ve klleri Romaya getirildi.
Hadrianus (M.S. 117-138)

Publius Aelius Hadrianus M.S. 24 Ocak 76da Romada veya spanyann gneyindeki Italicada dnyaya geldi. M.S. 100de Sabina ile evlenen Hadrianus, imparator olana dein devletin eitli kademelerinde alt; Aa Pannonia, Aa Moesia ve Yukar Germaniada lejyon subay olarak grev ald; Dac savalarna katld ve M.S.
118
Bugnk Edirne kentinin yerinde daha nce Uskudama adl bir Trak kenti vard. Roma mparatoru Hadrianus, bu kente kendi adn vererek yeniden kurdu. Hadrianopolis, Hadrianusun kenti anlamn tamaktadr.
106da, 2. Dac savandaki baarsndan dolay praetor yapld. M.S. 107de Aa Pannonia valisi, M.S. 108de de consul oldu. Traianusun Dou seferine katld ve M.S. 117de Syria (Suriye) valisi oldu. Ayn yln Austos aynda Traianusun kendisini evlat edindiini ve tahtn vrisi iln ettiini rendi. Syria valisi Hadrianus hemen imparatorun cesedinin getirildii ve yakld Seleukeia (Silifke) kentine geldi. Traianusun klleri Romaya getirildi. Birka gn sonra imparatorun lm haberi Romaya ulanca da Senatus tarafndan imparatorluu onayland. Gerekte, Hadrianus imparator Traianusun yakn dostuydu ve Hadrianusun son anda verilen bir kararla vris olarak seilmesinde Traianusun kars Plotinann rol bykt. Hadrianusun politikas, Romann snrlarn Augustusun belirledii ekilde -kuzeyde Ren ve Tuna nehirlerinden douda Frat (Euphrates) Nehrine- muhafaza etmekti. Traianus yaylmac bir politika izleyerek Fratn tesine gemi, Armenia, Parthia ve Mezopotamyay fethetmiti; imparatorluun snrlarnn bu kadar genilemesi denetimi zorlatryordu. Bu nedenle Doudaki askerleri Frata kadar ekti ve Frat snrn glendirdi. Traianusun fethettii yerleri de blgenin yerli krallarna brakarak Romann vasal krallar olarak kalmalarn salad. Hadrianus, kuzey snrlarnda baz karklklarn olduunu haber alnca M.S. 117 knda Antiokheiadan (Antakya) nce Bithyniaya (Kocaeli yarmadas) sonra da Tuna blgesine geldi. Bu blgedeki kprdanmalar yattrldktan sonra imparator M.S. 118 Temmuz aynda Romaya gelerek burada iki yl kald. Hadrianus Romada bulunduu sre iinde Traianusun yoksul ocuklara yardm projesini (alimenta) srdrd. Modern yazarlar Hadrianusun ecinsel eilimine dikkati ekerler. Antik yazarlar ise bunu ak bir ekilde dile getirmezler ama imparatorun Antinoos adl gen bir delikanlya olan yaknlndan sz ederler. Msrda bulunduu srada (M.S. 130) Antinoosun da onun yannda olduu ve oradayken ld anlatlr. Antinoosun lmndeki sr perdesi ise aydnlanmamtr; Nildeki bir gezinti srasnda kayktan dp boulduu veya kendini Hadrianusa kurban ettii sylenir. Antinoosun lmne ok zlen imparator onun adna kent bile kurmutu (Antinoopolis). Hadrianus nceki Roma imparatorlarnn hi yapmad bir eyi yapt; iki byk seyahat programyla M.S. 121-133 yllar arasnda imparatorluu batan baa dolat. Ama imparatorluu daha yakndan tanmak ve sorunlarla yakndan ilgilenmekti. mparatorun ziyaret ettii kentler Roma sikkelerinde adventus (var) veya restitutor (onaran) yazlaryla vurgulanmtr. lk seyahat M.S. 121-125 yllarn kapsamakta olup be yl srd. Hadrianusun ilk dura Galliaya idi. Bugnk Avrupann kapsad pek ok lkeyi (rnein Fransa, Almanya, svire, Hollanda, ngiltere, spanya) dolatktan sonra Kuzey Afrikaya oradan da Syria Eyaletinin bakenti Antiokheia (Antakya) geldi; buradan Malatya zerinden Karadenize kt. Trapezustan (Trabzon) batya doru ky boyunca ilerleyerek i kesimdeki Ankyraya (Ankara) urad. Sonra Bithynia ve Mysia blgelerine geldi. Buralarda kendi adn tayan (Hadrianopolis) kentler kurdu. anakkale yresine gelerek Troia kahramanlarnn mezarn ziyaret etti. Oradan gneye ynelerek Ephesosa (Efes) geldi. Rhodos adasna geerek oradan Ege Denizini katedip Trakyada karaya kt. Hebros (Meri) kysnda kendi adn tayan Hadrianopolis (Edirne) kentini kurdu. Trakyadan Yunanistana geen imparator burada bulunduu srada Atinann imr iin byk iler yapt. Hadrianus Hellen kltrne ve diline hayrand; bu nedenle Yunanistan onun iin ayr bir nem tayordu. Artk dn yolculuu balamt; Hadrianus M.S. 125 yl sonlarnda Romaya dnd. ki yl Romada kalan imparator M.S. 127 ylnda talya yarmadasnda da ksa bir seyahat yapt.
119
kinci byk seyahati ise M.S. 128-133 / 4 yllarn kapsamakta olup alt yl srmtr. Bu seyahatin ilk dura ise Atina idi. Oradan Ephesosa geldi ve gneye inerek Anadolunun gneyi boyunca (Karia, Lykia, Pamphylia, Kilikia) ilerledi; fakat Phrygia ve Kappadokia gibi biraz daha ieride olan blgelere de urad. Anadoluda bulunduu srada buradaki kentlerin imr ve bayndrlk faaliyetleriyle de yakndan ilgilenmiti; pek ok tapnak, su kemeri, kpr ve antsal ehir kapsnn yapmnda veya onarmnda onun imzas vardr. Hadrianus daha sonra Suriye ve Filistin zerinden Kuzey Afrikaya geldi. Burada Msr ve Kyrenaikay (Libya) ziyaret etti. Kuzey Afrikadan ayrlan imparator Suriye zerinden Dou Anadoluyu katederek Karadenize ulat. Pontos kentlerini ziyaret ettikten sonra Atinaya gitti. Ancak tam bu srada Yahudilerin isyan ettii haberi imparatora ulat. mparator derhal Atinadan Antiokheiaya geldi ve isyan bastrmas iin bir subayn gnderdi. syan kanl bir ekilde bastrld; Iudaiann ad Syria Palaestina olarak deitirildi. Hadrianus M.S. 133 / 34te Romaya dnd fakat 60 yandaki imparator iki yl sonra hastaland (M.S. 136). ocuu olmayan imparator, lmnden sonra bir taht krizi kmamas iin kendisine bir vris semenin zaman geldiini dnd. zerinde dnlen adaylarn lmesi ve ksa bir kararszlk dnemi sonras Hadrianus, Antoninus adl bir senatr evlat edinerek vrisi iln etti. Hadrianusun hastal giderek ktleti; acs o kadar fazlayd ki bir an nce lmek istiyordu. Tahtn vrisini de belirledikten sonra son nefesini huzur iinde vermek zere Romadan ayrlarak Baiaeya gitti ve ok gemeden orada yaamn yitirdi (M.S. 10 Temmuz 138). Ant mezar henz tamamlanmam bulunduundan defin ilemi geici olarak yapld; bir yl sonra da cesedi, birka yl nce len kars Sabina ile birlikte Romadaki antsal mezara (Mausoleum) nakledildi.
ANTONINUS HANEDANI Antoninus Pius (M.S. 138-161)

Antoninus Pius, Nemaususlu (Nimes) sekin bir ailenin ocuu olarak M.S. 19 Eyll 86da Latiumdaki Lanuviumda (Romann gneyinde) dodu. Antoninusun ocukluu Romann batsndaki Loriumda geti. Antoninus delikanlyken babasn kaybetti; fakat bykbabalar ona sahip ktlar ve hatta onlarn da lmnden sonra kalan miras Antoninusu Romann en zenginlerinden biri yapt. 20li yalardayken Faustina (Byk) ile evlendi. Quaestor ve praetorluktan sonra M.S. 130da (veya 120de) consul oldu; dedesi ve babas da consullk yapmlard. Daha sonra, M.S. 133-136 arasnda bir tarihte, Bat Anadoludaki Asia Eyaletinin valisi (proconsul) oldu. mparator Hadrianus M.S. 25 ubat 138de Antoninusu evlat edinerek onun Roma taht iin vrisi olduunu resmen iln etmiti. Hadrianusun lm zerine de imparator oldu ve ok gemeden -Hadrianusun lmnden sonra gsterdii dindar, saygdeer ve kadirinas tutum ve davran nedeniyle- Senatus tarafndan Pius lkab verildi; bu lkap onun adyla btnleti ve bundan byle Antoninus Pius olarak anlmaya baland. Antoninus, Hadrianus tarafndan evlat edinilince kendisinden de Marcus Aurelius ve Lucius Ceionius Verusu evlat edinmesi istendi. Nitekim bu kiiler de Antoninustan sonra imparator oldular.
Resim 7.3 mparator Antoninus Piusun mermer bst. Kaynak: Ramage & Ramage (2008), res. 19.
120
SIRA SZDE
SIRA adndaki Pius, ne anlama gelmektedir? Antoninus Piusn SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Antoninus Pius, 23 yllk iktidar srasnda imparatorluu Romadan ynetmeyi DNELM tercih etmi, Hadrianus gibi seyahatlere kmamt. Zamannda byk savalar olmasa da ufak apl arpmalar ve isyanlar da eksik olmamt. rnein Britannia, S O R U Mauretania (bugnk Fas topraklar), Germania, Dacia (bugnk Romanya), Msr, Iudaia (eski Filistinin gneyi) ve Yunanistandaki ayaklanmalar sayabiliriz. Bu DKKA arada BritanniadaT Brigantlara kar yrtlen sava sonras, Hadrianus surunun yerine, daha kuzeyde, Antoninus suru ina edilmesini de belirtmeliyiz. Fakat yine SIRA SZDE de Antoninus dneminin bir bar dnemi olduu sylenebilir. mparator Romada bayndrlk faaliyetlerinde bulunmu, nl Colosseumu da onartmtr. Ayrca M.S. 148 (veya 147) ylna rastlayan Romann 900. kurulu yldnm grkemli bir eAMALARIMIZ kilde kutlanmtr. Her ne kadar yal da olsa, imparatorun lm olduka ani olmutur. Bir akam yemeinde fazla miktarda Alp peyniri yiyen imparator rahatszlanm ve sonK T A P raki birka gn ateli ve hasta olarak yatakta geirmiti. Sal gittike ktye giden imparator, devlet ynetimini evlatl Marcus Aureliusa braktn akladkT E sonra, M.S. tan bir sre L E V Z Y O N 7 Mart 161de, Roma yaknndaki Loriumda hayata gzlerini kapad.
NTERNET
Marcus Aurelius (M.S. 161-180) ve NTERNET Lucius Verus (M.S. 161-169)

Marcus Aurelius M.S. 26 Nisan 121de Romada dodu. Babasn ocuk yata kaybeden M. Aureliusu bykbabas Marcus Annius Verus evlat edindi ve yetitirdi. mparator Hadrianus da onunla ilgilendi ve daha alt (veya sekiz) yandayken atl snfna ald. Daha sonra Hadrianusun manevi olu Lucius Ceionius Commodusun kz Ceionia Fabia ile nianland (M.S. 136). Bu nian Hadrianusun istei zerine yaplmt. Birka ay sonra da mparator Hadrianus, Commodusu evlat edinerek vrisi yapm; ancak ksa sre sonra Commodusun beklenmedik lm zerine Hadrianus, Antoninus Piusu evlat edinmiti. Fakat Antoninusa, kendisinin de Marcus Aurelius ile Lucius Ceionius Commodusun olu Commodusu evlat edinmesi art koulmutu (M.S. 25 ubat 138). Hadrianusun lm zerine de Roma tahtna Antoninus Pius kmt. Pius, bundan byle Marcus Aureliusu hep gzetmi onu nemli mevkilere getirmiti. M.S. 139 ylnda caesar unvan verildi; M.S. 140ta da consul oldu. Bu nemli mevkilere getirildiinde Aurelius henz on sekiz yanda bir delikanlyd. Antoninus Pius, Marcus Aureliusun Ceionia Fabia ile yapt nian bozdurarak, onu kendi kz Annia Galeria Faustina (Gen) ile evlendirdi (M.S. 145 yaz); Aurelius ailesinin bu evlilikten tam 14 ocuu oldu. Bu arada Marcus Aureliusun felsefeye (zellikle stoac felsefeye) ilgi duyduunu ve bu konuda altn da belirtelim. Bu yzdendir ki, filozof imparator olarak da anlmaktadr.
121
Resim 7.4 Roma mparatorlar Marcus Aurelius ve Lucius Verusun mermer bstleri. Kaynak: Ramage & Ramage 2008), res. 20 ve 21.
mparator Antoninus Piusun M.S. 7 Mart 161de lmesi zerine Marcus Aurelius manevi kardei Lucius Ceionius Commodusa caesar ve augustus unvanlarn vererek ortak imparator iln etti ve ona Verus adn da verdi; kendisi de Antoninus adn ald. Marcus Aurelius adyla bilinmesine ramen, sikkelerde Antoninus adn da kullanmtr. Bylece Marcus Aurelius ile daha ok bilinen adyla Lucius Verus imparatorluu birlikte yneteceklerdi. Augustustan bu yana ilk kez devlet ynetimi bu denli ortak bir ynetime sahne oluyordu. Ortak imparatorlarn kar karya geldikleri ilk byk sava Parth Sava oldu. Savan nedeni Armeniann kontroluydu. Balarnda III. Vologesesin bulunduu Parthlar, Armeniadaki Roma garnizonunu kovarak Armenia tahtna Roma aday yerine kendi adaylarn kartmlard. Marcus Aurelius ve Lucius Verus duruma mdahale etmeye karar verdiler; Douya Lucius Verus gidecekti. Nitekim Verus, M.S. 162 ylnda Yunanistan zerinden Antiokheiaya (Antakya) gitti ve sava hazrlklar tamamlandktan sonra Romallar harekete getiler. nce Armeniann bakenti Artaksatay ele geirdiler (M.S. 163). Ardndan Parthlarn nemli merkezleri Seleukeia (Dicle kysndaki) ve Ktesiphon (Badatn gneyinde) ele geirildi. Parth savann idaresi Lucius Verusda olmasna karn sava esas olarak Verusun komutanlar tarafndan kazanld; Verus sava alannda deil hep geri planda kald. Kukusuz Parth sava Roma iin bir zaferdi ancak daha ncesinde Romada ba gsteren ktlk ve hemen sonrasnda Syriada ba gsteren ve oradan dnen askerlerle Anadoluya, Yunanistana ve Romaya kadar yaylan veba nedeniyle Romallar Parth zaferinin sevincini yaayamadlar. Parth Savandan sonra Romallar Germanlarla savatlar. Tuna snrndaki German kabileleri Roma topraklarna saldrdklarndan (M.S. 166-167), Marcus Aurelius ve Lucius Verus Germanlara kar birlikte sefere ktlar (M.S. 168 bahar). Ancak Aquileiaya vardklarnda Germanlarn korkarak geri ekildiklerini rendiler. ki imparator k Aquileiada geirmeye karar verdi. Bahar geldiinde Romaya hareket ettiler ancak yolda Verus fel geirdi ve birka gn iinde de ld. Verusun cesedi Romaya gtrld ve z babas Lucius Ceionius Commodus ile manevi babas Antoninus Piusun da yattklar Romadaki Hadrianus Mausoleumuna gmld (M.S. 169 Ocak/ubat).
122
Marcus Aurelius, Lucius Verusun lmnden sonra, M.S. 169 yl sonunda, Germanlarla savamak zere tekrar kuzeye ynelerek buradaki kabileleri yenilgiye uratmtr. Marcus Aurelius, kuzeydeki kabilelerle megulken Syria valisi Avidius Cassiusun isyan ederek kendisini imparator iln ettiini rendi. Cassius ise imparatorun ld sylentisi zerine kendini imparator iln etmiti. Bunun zerine Marcus Aurelius Syriaya doru hareket etti. Ancak M. Aureliusun lmemi olduunu renen Aurelius taraftar askerler Avidius Cassiusu ldrdler. Buna ramen Marcus Aurelius Suriyeye gitti ve ayaklanan kentleri ziyaret etti. M.S. 176 sonbaharnda Romaya dnd. Marcus Aurelius M.S. 169 ylnda Germanlara kar savamak zere Romadan ayrlm ve sonra da Suriyeye gelmiti. Yani yaklak sekiz yl Romadan uzak kalmt. Bu arada M. Aurelius, o srada 16 yanda olan olu Commodusu ortak imparator iln etti (M.S. 177). Ancak Tuna boylarndaki kprdanmalar bir trl son bulmamt. Bu blgedeki kontrolu salamak zere Aurelius olu Commodus ile beraber Romadan ayrlarak kuzeye yneldi (M.S. 178 Austos). Sava baarl bir ekilde Romallar lehine devam ederken Marcus Aurelius hastaland; taht krizi kmamas iin olu Commodusu halefi iln etti. Aurelius, M.S. 17 Mart 180de Sirmium yaknnda ld ve Romada Hadrianus Mausoleumuna gmld.
Commodus (M.S. 180-193)

Lucius Aurelius Commodus M.S. 31 Austos 161de Romann gneydousundaki Lanuviumda dodu. Babasndan sonra Roma tahtna gemesi beklendiinden Commodus sarayda bym ve yetimiti. 5 yandayken caesar unvanyla onurlandrlm (M.S. 166), 16 yandayken de augustus unvan verilerek babasna ortak imparator iln edilmiti (M.S. 177). Commodus ayn yl consul seildi. Bir yl sonra da Crispina ile evlendi. Commodus 3 Austos 178de babas Marcus Aurelius ile birlikte Tuna snrna gitti ve burada Germanlarla (Marcomanlar) savat. Baar kazansalar da son darbeyi vuramadan M. Aurelius ld (M.S. 17 Mart 180). mparator lmeden nce, halefinin, olu Commodus olduunu belirtmiti. Bu yzden herhangi bir kriz yaanmadan Senatus Commodusun imparatorluunu onaylad. urasn unutmamak gerekir ki, uzun yllardr Roma imparatorlar devlet iinde en iyiler veya gvenilir olanlar arasndan -evlat edinme yntemiyle (adoptatio)seiliyordu; Commodus ile beraber tekrar babadan oula geen bir imparatorluk sz konusudur. Babasnn lmnden sonra tek bana kalan Commodus, savan uzamasnn getirecei zararlar ve tam bir zafer elde edilse bile bunun neye mal olacan dnerek German kabilelerden Marcomanlarla Roma lehine bir anlama yaparak savaa son verdi ve Romaya dnd. Kimi Romalya gre anlama Romann prestijini azaltmt; anlama yaplmamal ve Germanlar kesin yenilgiye uratlmalyd. Yine de artlar Romann lehine olduundan 22 Ekim 180de Romada byk bir zafer alay (triumphus) dzenlendi. Commodus iktidar boyunca birka kez suikast giriimine maruz kald. Bunlarn ilki kz kardei Lucilla tarafndan planlanmt (M.S. 182). Plana gre Lucillann yeeni Claudius Pompeianus Quintianus, giysisinin altna gizledii bakla Colosseumun kapsnda bekleyecek ve Commodusa saldracakt. Ancak, Commodusun yaklatn gren Quintianus, ba he-men saplamak yerine, Bak! Bu ba sana Senatus gnderdi! diyerek saldrmas, ona zaman kaybettirdi ve saldrnn farkna varan imparatorun muhafzlar onu yakaladlar. Daha sonra Quintianus ve imparatorun kz kardei Lucilla ldrld. Bir sre sonra praetor praefectuslarndan Tar-
123
rutenius Paternus da, imparatorun yakn dostu Saoterusun ldrlmesine karmas nedeniyle, imparatorun emriyle dier Praetor Praefectusu Tigidius Perennis tarafndan ldrld. Btn bu olaylar imparatorun kendisini gvende hissetmemesine ve paranoyaya kaplmasna neden oldu. Praetor Praefectusu Perennise ok gvenen imparator onu devlet ynetiminde de sz sahibi yapt. O gne kadar hibir Praetor Praefectus devlet ynetiminde bu denli g sahibi olmamt. Devlet ilerinin ykn Perennisin zerinde olmas, imparatorun kendisini zevk ve sefaya vermesine neden oldu. Hatta sarayda kendisine bir harem bile kurduu syleniyordu.
Resim 7.5 mparator seiminde etkin rol oynayan Praetor Muhafzlarn gsteren bir kabartma. Restorasyonla eksik ksmlar tamamlanmtr. Louvre Mzesinde. Kaynak: Penrose (2005), s. 181.
Bu arada Britanniadan yola kan 1500 kiilik bir Roma eli heyeti Romaya gelerek, Perennisin kendi ocuklarndan birini tahta geirmeyi planlad ve Perennisin kendisi iin de bir tehlike oluturmaya balad haberini imparatora ulatrdlar. Bu habere inanan Commodus, Perennis ve ocuklarnn ldrlmesini emretti. mparator, Praetor Praefectusu Cleandrusu getirerek devlet ilerinin idaresini de ona verdi (M.S. 186). Ancak Cleandrus da, tpk Perennis gibi kraldan ok kralc bir tutum iine girerek devlet idaresinde bana buyruk davranmaya balad. Devlet memuriyetlikleri ve hatta askeri komutanlklar para karlnda verilmeye baland; devlet iinde rvet ark dnyordu. Bu arada Commodusa bir suikast plan daha yapld. Galliadan Maternus adl biri Romadaki bir festival srasnda Commodusu ldrecekti. Fakat suikast plan fark edildi ve festival ncesi Maternus ldrld (M.S. Mart 187). Roma halknda Cleandrusa kar da bir honutsuzluk ba gstermeye balamt. M.S. 190da Romada, balangc epey nceye giden bir ktlk sz konusuydu. zellikle buday ktl had safhadayd. Cleandrusun mevcut buday satn alarak
124
suni bir ktlk yaratt sylentisi vard. Ve halk Circus Maximusta toplanarak byk bir protesto gsterisine katld. fkeli kalabalk o srada Romann birka kilometre uzanda bulunan Commodusa giderek Cleandrusun ldrlmesini istedi. Krizin byyeceini ve kendi hayatnn da tehlikede olduunu hisseden imparator, Cleandrusu ldrtt. Halk, Cleandrusun ban keserek caddelerde dolatrd. Commodus son yllarnda psikolojik bir deiim iindeydi. Kendisini Herkl (Lat. Hercules, Yun. Herakles) ile zdeletiriyor, hatta bazen banda aslan ba postu balk ve elinde sopasyla tpk Herkl gibi dolayordu. Bastrd sikkelerde de bu gzlenmektedir. yle ileri gidiyordu ki, yln aylarnn adlarn bile kendi unvanlarn vererek deitirmiti. rnein, Austos, Commodus; Eyll, Hercules gibi. kan bir yangn sonras imr faaliyetlerine giriilen Romann adnn resmen Colonia Commodiana olarak deitirilmesi (M.S. 190) ise Commodusun megalomanisinin ne denli had safhada olduunun gstergesidir. Nitekim imparator M.S. 192 yl sonlarnda Kasm festivalinde yine Herkl kyafetiyle gladyatr oyunlarna katld, ykseke bir yerden vahi hayvanlar hedefleyen atlar yapt; bazen arenaya inerek kaplan, fil, su aygr gibi vahi ya da baz evcil hayvanlar ldrd; tahta kalkan ve klla bir gladyatr gibi dvt. ldrd bir devekuunu gstererek senatrleri de bu ekilde ldrebileceini ima etti. mparatorun bu durumu evresindeki herkesi endielendiriyordu; hi kimse hayatn gvende hissetmiyordu. te byle bir ortamda, imparatora yakn isim (Praetor Praefectusu Quintus Aemilius Laetus, saraydaki ba mabeyinci Electus ve imparatorun gzdelerinden Marcia) ona kar bir suikast plan hazrladlar. mparator 1 Ocak gn gladyatr olarak bir gsteri yapmay planladndan geceyi gladyatr okulu olarak hizmet veren Colosseum yaknndaki Vectilianus Villasnda geirmek istedi. M.S. 31 Aralk 192 gecesi Marcia, gizlice Commodusun yemeine zehir koyarak onu zehirledi. Yemek sonras kendini iyi hissetmeyen imparator odasna giderek yatana uzand; ancak kusarak kendini toparlamaya alt. Zehirin etkisinin ldrc olmayaca endiesine kaplan suikastiler, gen atlet Narcissusu gndererek Commodusu bodurdular (M.S. 31 Aralk 192). Senatus ve halk Commodusun ansn lanetledi; heykelleri krld, ad yaztlardan silindi. Son yllarnda zalim ve megaloman bir ruh hali sergileyen imparatorun cesedi sonradan Hadrianus Mausoleumuna gmld. lmyle Antoninuslar slalesinin iktidar da sona ermi oldu. Commodusun ldrlmesiyle mparatorluk yeni bir krizle kar karya kalmt. M.S. 193 ylndan balayarak birka yl iinde hanedan yesi olmayan Pertinax, Iulianus, Pescennius Niger ve Clodius Albinus askerlerin desteiyle mparator ilan edildiler. Ancak sonunda Septimius Severus tahtn tek hkimi oldu.
SEVERUS HANEDANI Septimius Severus (M.S. 193-211)

Septimius Severus M.S. 11 Nisan 145te Kuzey Afrikadaki Lepcis Magnada (bugnk Libya sahilinde Lebda) dnyaya gelmiti. lk kez yirmili yalarnn banda consul olan Severus, daha sonraki yllarda da birka kez consullk yapt; eitli askeri grevlerde bulundu. Gallia Lugdunensis valisi olduu dnemde (M.S. 185187) Syriadaki Emesada bir yksek din grevlisinin kz olan Iulia Domna ile evlendi. iftin Antoninus (Caracalla) ve Geta adlarnda iki olu oldu. Iulia Domna seyahatlerinde eine refakat ediyor, Severus da onu eitli unvanlarla onurlandryordu. Domnann tad unvanlardan biri de Mater Castrorum (Ordughlarn Ana-
125
s) idi. ki karde arasndaki husumet, Caracallann kardei Getay annesi Domnann kollarnda ldrmesiyle sonulanacaktr. Severus, Pertinax zamannda Yukar Pannonia valisi olarak grev yapyordu. Nitekim Pertinaxn ldrld haberi kendisine ulatnda Pannoniadaki askerler kendisini imparator olarak selamladlar. Fakat ayn srada doudaki lejyonlar da Pescennius Nigeri imparator iln etmilerdi. Severus, lejyonlar arkasna alarak kendi pozisyonunu salamlatrd. Bu arada Pertinaxn ldrlmesinin ardndan ortaya kan ve imparator iln edilen Didius Iulianus ksa srede halkn ve askerlerin desteini kaybetti ve Senatus tarafndan lme mahkm edildii akland. M.S. 1 Haziran 193te de ldrld. Iulianus yaklak iki ay Roma tahtnda kalm oldu. Septimius Severus herhangi bir kar koymayla karlamadan M.S. 193 yl Nisan aynda Romaya geldi ve kendisine Senatus tarafndan imparatorluk yetkileri verildi. Severusun ilk ii Pertinax ldrenlerden intikam almaya sz vermek oldu, hatta Pertinax adn da bir unvan gibi tamaya balad. Artk Septimius Severusun alt etmesi gereken iki rakibi vard: Britannia valisi Clodius Albinus ve Syriada askerler tarafndan imparator iln edilmi olan Syria valisi Pescennius Niger. Severus, Albinusa caesar unvan vererek onu yanna ekmi, en azndan bir sre iin Albinus tehdit olmaktan kmt. Bu yzden ncelikle Pescennius Niger tehdidinin ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Niger, douda kendisini emniyete aldktan sonra, Boazda stratejik bir noktada yer alan Byzantionu ele geirmek iin yola koyuldu. Kendisi henz Byzantiona ulamadan, Niger taraftar bir ordu Byzantionu igal etti. Bu kt haber imparatora ulatnda Severus Romadan ayrlarak blgeye geldi ve biri Kyzikos (Erdek) yaknnda dieri Nikaiada (znik) olmak zere iki yerde Nigerin ordusunu yenilgiye uratt (M.S. 193 sonu); Niger, tekrar Douya ekilmek zorunda kald. Severus ordusuyla onu takip etti. M.S. 194 baharnda Issos yaknnda yaplan savata, Severus, Nigerin ordusu karsnda kesin bir zafer kazand; kaan Niger bir sre sonra yakalanarak ldrld. Nigerin tarafn tutan Doudaki kentler ve Parthlar cezalandrld. Bu arada Byzantionda hl Niger taraftar bir ordu vard; ancak ok gemeden Severus, Byzantionun kendine bal ordu tarafndan ele geirildiini rendi. Byzantion cezalandrld, kent tahrip edildi, ky statsne getirilerek Perinthosa baland. Ancak daha sonra imparator olacak olan Severusun olu Caracalla Byzantionun yeniden imr iin alacak ve kenti eski statsne getirecekti. Septimius Severusun, Byzantion kentini yakp ykarak cezalandrmasnn sebebi neydi? SIRA SZDE Nigerin ortadan kalkmasyla Severusun yegne ciddi rakibi olarak Britannia D Albinusa caesar valisi Clodius Albinus kald. Yukarda deindiimiz gibi, Severus, N E L M unvan vererek onun muhalefetini etkisiz hale getirmiti. Bylelikle Nigere kar daha rahat mcadele etme imkn bulmutu; aksi halde gc iki cepheye blnS O R U m olacakt. Severus, Clodius Albinusun gcn ve kudretini bilmesine ramen Roma imparatorluuna adayl konusunda ona ans vermek istemiyordu; stelik DKKAT tahtn vrisi olabilecek Caracalla ve Geta adlarnda iki de olu vard. Dolaysyla taht iin yatrmn ocuklarna yapmas kadar doal bir dnce olamazd. BunSIRA SZDE dan byle askerleri tarafndan imparator iln edilen Clodius Albinus M.S. 196 ylnda byk bir orduyla Britanniadan Galliaya (Galya) geldi ve Lugdunum (bugnk Lyon) kentinde kararghn kurdu. Amac, Romaya girerek Senatusa imparaAMALARIMIZ torluunu onaylatmakt. Severus ise o srada Romada dier devlet ileriyle megul oluyordu. Ancak M.S. 197 banda Romadan ayrlarak Albinusun zerine yrd.
K T A P SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
126
ki ordu Lugdunum civarnda karlat ve Severus kesin bir zafer kazand (M.S. 19 ubat 197); Albinus ise intihar etmek zorunda kald. Sra, Severusu uratran Niger ve Albinusu destekleyenlerin cezalandrlmasna gelmiti. Severusun dmanlarn destekleyen yirmi dokuz senatr ve ok sayda devlet adam ldrld. Douda da Nigeri destekleyenler vard, onlarn da cezalandrlmas gerekiyordu. Ayrca, Parthlar, Romallarn birbirlerine dtkleri bu i sava frsat bilerek Doudaki Roma egemenliini zayflatyorlar ve Roma kararghlarn tehdit ediyorlard; Mezopotamyay da kontrollar altna almlard. Romann Doudaki iktidar ve prestijinin kaybolmaya balamas, Severusun Douya kar bir sefer yapmasn zorunlu klyordu. Severus M.S. 197 yl yaznda Douya hareket etti; M.S. 198 yl banda Parth bakenti Ktesiphon ele geirildi; binlerce kii ldrld ve esir edildi. Ertesi yl Parthlarla bir antlama gerekletirildi. Parth Sava sonras Mezopotamya Roma eyaleti yapld. Severus Dou seferi srasnda byk olu Caracallaya augustus, kk olu Getaya da caesar unvan verdi (M.S. 198). Severus daha sonra Filistin ve Msra urayarak Romaya dnd (M.S. 202 yaz). Septimius Severus M.S. 208 yl balarnda Britanniada dzenlemeler yapmak ve kuzey kabilelerin Britanniaya yaptklar saldrlara son vermek zere kars ve iki oluyla birlikte yola kt. Birtakm baarlar elde ettiyse de artk fiziksel yorgunluun yan sra yalln getirdii zaaflar da sz konusuydu. Oullar Caracalla ile Geta arasndaki husumet ve kskanlk da imparatoru endielendiriyor ve huzursuz ediyordu. Nitekim, Severus, M.S. 4 ubat 211de 65 yanda Britanniada Eburacumda (bugnk York) ld. mparatorun cesedi yakld ve klleri bir kap iinde Romaya getirilerek Hadrianus Mausoleumuna konuldu.
Caracalla (M.S. 211-217) ve Geta (M.S. 211)

Caracalla, Septimius Severus ile Iulia Domnann iki olundan byk olanyd ve M.S. 188de Lugdunumda (Lyon) dnyaya gelmiti. Doduunda kendisine Iulianus Bassianus ad verilmiti; ancak daha sonra babas tarafndan caesar unvan verilerek -Marcus Aurelius ailesiyle ilikilendirilmesi balamnda- ad Marcus Aurelius Antoninusa evrilmiti (M.S. 195). Daha ok tannd Caracalla adn ise Romada sk sk giydii caracallus denen bir Gal pelerininden almt. Hatrlanaca zere neredeyse iki yz yl nce Roma tahtnda bulunan Caligula da o ekilde tannmasn ocukken giydii izmelere (caligae) borluydu. Ancak uras da unutulmamaldr ki, Caracallann resmi ad Marcus Aurelius Antoninus idi; bu nedenle yazmalarda, yaztlarda ve sikkelerde bu ekilde anlr. Septimius Severus iki olunu da halefi olarak hazrlamt. Parth savandan sonra Caracallaya augustus unvan vererek (M.S. 198), imparatorluun ynetimine ortak etmiti. Severus daha sonra Getaya da augustus unvan vermiti. Babalarnn lmnden sonra Caracalla ve Geta Roma mparatorluunun bana geti. ki imparatorun birlikte ynetimi daha nce Marcus Aurelius ve Lucius Verus zamannda da olmutu. Fakat Caracalla tek bana imparator kalmak istiyordu; bu yzden Getann ortadan kaldrlmas gerekiyordu. Britannia seferindeyken babalar-
Resim 7.6 mparator Caracallann mermer bst. Kaynak: Ramage & Ramage (2008), res. 22.
127
nn lmesi zerine Caracalla ve Geta orada daha fazla kalmak istemediler ve Romaya dndler. Her iki karde Palatinus Tepesindeki saraya yerletiler; birbirlerine olan gvensizlikten yaadklar meknlarn girileri ayr tutuldu ve birbirlerine geiler mmkn olmayacak ekilde dzenlendi. Hatta daha da ileri gidilerek imparatorluun ikiye blnmesi bile dnld. Caracalla, Avrupa ve Kuzeybat Afrikann idaresini, Getada Asya ve Msrn idaresini alacakt. Ancak annelerinin itiraz zerine bu plan sadece dncede kald. Iulia Domna, ocuklarna imparatorluu blebilirsiniz ama annenizi blemezsiniz, diyerek onlar bu dncelerinden vazgeirmiti. Bunun zerine Caracalla, subaylarna kardei Getay ldrtt. Saldr annda Geta, annesinden kendisini korumasn istediyse de subaylarn kllarndan kaamad ve annesi Iulia Domnann kollarnda ldrld (M.S. 212). Caracalla, hem praetorlara hem de senatrlere, aslnda Getann kendisini ldrmek istediini ve kendisini savunmak iin onu ldrtmek zorunda kaldn anlatt. Yksek miktarda para karlnda (donativum) praetorlarn rzas ve Senatusun onayyla olay kapatld. ki kardein ortak imparatorluu sadece 10 ay srmt. Getay destekleyenler de ayn akbete urad; Getann ans lanetlendi (damnatio memoriae), ad yaztlardan ve sikkelerden kaznarak silindi. Annn lanetlenmesi ne demektir, Latince karl nedir ve niinSIRA SZDE uygulamaya byle bir gidilir?
DNE M Caracallann en nemli icraatlarndan biri M.S. 212 ylnda kartt Lve Yurttalk Yasas (Constitutio Antoniniana) olarak bilinen yasadr. Bu yasa ile imparatorluk sntrlar iindeki tm zgr erkek ve kadnlara Roma yurtta olma imkn verildi. S O R U Caracalla, M.S. 213 ylnn ilk aylarnda German snrna gitti. Burada Romann dmanlar olarak ilk kez zikredilen Allamanlara (Alamanni) kar savat ve onlaDKKAT r Main Irma civarnda yenilgiye uratt; Senatus kendisine Germanicus Maximus unvan verdi. Caracallus denen Gal pelerini giymesinden dolay Caracalla adn alSIRA SZDE mas da, bu savalar srasndadr. M.S. 214 yl baharnda Caracalla Douya hareket etti; Dacia (bugnk Romanya) ve Trakya zerinden Anadoluya geldi. Troia ve Pergamonu (Bergama) ziyaAMALARIMIZ ret etti; k Nikomedeiada geirdi. M.S. 215 yl baharnda Parthlarn lkesine doru yola kt; amac Parthlar kesin yenilgiye uratmakt. nce Antiokheiaya geldi (M.S. 215 Mays), oradan Aleksandreiaya geti. Burada binlerce kii -provakosyoK T A P nun nedeni ak olmasa da- imparatorun fkesine kurban gitti; Alekasandreia katliam uzun sre belleklerden silinmedi. M.S. 216 ylnda Parth seferi balad; Parth kentleri ele geirilerek yaklp ykld. Kn yaklamas zerine VCaracalla, EdesTELE ZYON saya (Urfa) ekildi ve burada bir taraftan kendini elenceye verirken te taraftan da ertesi yl kaca Parth seferinin planlarn yapt. M.S. 217 yl baharnda Karrhaidaki (Harran) Ay Tanrs Menin Tapnan ziyaret iin yola kan imparator, NTERNET yolda, Praetor Praefectusu Marcus Opellius Macrinusun kkrtmasyla Martialis adl bir praetor muhafz tarafndan ldrld (M.S. 8 Nisan 217). Caracallann ldrlmesinden sonra Roma tahtna Severus Hanedan yesi olmayan Macrinus gemi ve olu Diadumenianusa da imparatorluk ynetimine ortak etmiti. Ancak her ikisi de muhalifleri tarafndan ldrldler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Elagabalus (M.S. 218-222)

Gerek ad Varius Avitus Bassianus olan Elagabalus, M.S. 204 ylnda Syriadaki Emesada domutu. Iulia Domnann kzkardei Iulia Maesann kz Iulia Soaemi-
128
asn oluydu. Yani Iulia Maesann torunu oluyordu. mparator Macrinusun tahttan indirilmesi srecinde, henz 14 yandayken, Emesa yaknndaki Raphanaiadaki III. Gallica lejyonu kararghnda askerler tarafndan Marcus Aurelius Antoninus adyla imparator iln edildi (16 Mays 218). Bu yeni ismi Caracalladan alyordu; Caracallann da resmi ad bu ekildeydi. Caracallann olu olduu sylentisi yaylm (daha dorusu kasten yaydrlm) olduundan kendisini bir ekilde ona balamak istiyordu. nn ve Elagabalus adn ise Emesadaki Gne Tanrs El-Gabaln rahibi olmasna borluydu. Bylece, Macrinus ve Diadumenianusun ldrlmelerinden sonra imparator iln edilen Elagabalus, hemen Romaya gitmedi, birka ay Douda kald. Daha sonra annesi Iulia Soaemias ve anneannesi Iulia Maesa ile birlikte Romaya doru yola kt. K Nikomedeiada (zmit) geirdiler; M.S. 219 sonbaharnda da Romaya vardlar. Elagabalus, Macrinus taraftarlarna kar acmaszca davrand; kimilerini ldrd; kimilerini grevlerinden uzaklatrd. mparatordan dolay Gne Tanrs klt Romada da kabul grd. Emesadaki kutsal siyah ta (lapis niger) da Romaya getirdi. Ancak imparatorun kadns ve ecinsel davranlar halk tarafndan ho karlanmyordu. Hakknda bir sr ahlaksz ykler anlatlmaya balanmt. Iulia Maesa, bu honutsuzluu krmak, rejimin ve hanedan iktidarnn srdrlmesi iin Elagabalusa o sralar 13 yanda olan kuzeni Bassianus Alexianusu (sonradan Severus Alexander adyla tannacakt) halefi olarak iln ettirmekte baarl oldu. Ancak, Elagabalus ve Severus Alexander birbirini hi sevmedi; aralarndaki husumet eksik olmad. Ancak askerler ve halk Alexanderi daha ok seviyordu. Bunu fark eden Elagabalus, kuzeni Severus Alexanderi ldrtmek iin frsat kolluyordu. Fakat Alexanderin annesi Iulia Mamaea ve anneannesi Iulia Maesa, ocuk yataki Alexanderi korumak iin Elagabalustan nce davrandlar ve Elagabalus Romadaki praetorlarn kararghnda askerler tarafndan ldrld (M.S. 11 Mart 222). Annesi de ayn akbete urad. Her ikisinin de balar kesilerek, Roma caddelerinde srklenerek tehir edildiler; imparatorun cesedi Tiber Nehrine atld.
Severus Alexander (M.S. 222-235)

Severus Alexander M.S. 1 Ekim 208de Phoeniciada (Fenike) dodu, o zaman kendisine Bassianus Alexianus ad verilmiti. ocukluu Syriada geen Alexianus, Emasada Gne Tanrs rahibiydi. Iulia Maesann arzusu zerine Elagabalus, o sralar 13 yanda olan kuzeni Alexianusu vrisi iln etmiti. Bir sre sonra Alexianus, Marcus Aurelius Alexander adn ald (M.S. 221). Ancak Elagabalus ile Alexander arasnda bir husumet vard; Elagabalus kuzenini ldrmeyi planlyordu. Ancak plan tersine dnd ve Elagabalus, Alexander tarafn tutan praetorlar tarafndan ldrld (M.S. 11 Mart 222). Severus Alexander hibir kar koymayla karlamadan Senatus tarafndan imparator olarak iln edildi. Kukusuz S. Alexander henz 14 yanda olduundan devlet idaresi esas olarak annesi Iulia Mamaea ile 16 kiilik bir Danma Meclisinin elindeydi. Mamaeann sa kolu Domitius Ulpianus idi. Praetor muhafzlarnn komutan olan bu kii asl iki praetor praefectusunun da stnde bir pozisyondayd. Bir sre sonra praetor praefectuslarnn beklenmedik lmnden sorumlu tutularak praetor muhafzlar tarafndan ldrld. S. Alexander zamannda Romada imr ve bayndrlk faaliyetlerine hz verildi; ayrca Elagabalusun Emesadan Romaya getirdii kutsal siyah ta (lapis niger) tekrar Emasaya gtrd. Douda Ardair, Parth slalesi kral V. Artabanusu yenerek ayn topraklarda Sasani Hanedannn egemenliini balatmt (M.S. 226 / 227). Ardair, Romann
129
Doudaki topraklarna da saldrarak Roma iin bir tehdit oluturuyordu. Bunun zerine Severus Alexander, annesi ile birlikte bu duruma mdahale iin Douya hareket etti (M.S. 231 bahar); k Antiokheiada (Antakya) geirdiler. Romallar, Sasaniler karsnda stn geldiler ve Ardairin ald topraklar geri aldlar (M.S. 232). S. Alexander ve annesi, ertesi yl Romaya dnd. Alexander Romaya dner dnmez bu kez Germanlarn Roma topraklarna saldrdklar haberini ald. Severus Alexander, yine annesiyle birlikte Germanlara kar sefere kt (M.S. 234). Ancak, Alexander ve annesi Mamaeann Germanlara kar ekingen bir tavr izlemesi, para karlnda bar yapmak istemesi ve Romal askerler nezdinde gven kaybetmeleri nedeniyle, askerler yeni bir imparator arayna girdiler ve Trakyal bir asker olan Maximinusu imparator iln ettiler. Daha sonra Vicus Britannicusta (Mainz) bulunan S. Alexander ile annesini ldrdler (M.S. 25 Mart 235). Severus Alexanderin ldrlmesiyle Severuslar slalesi de son buldu.
130
zet
A M A
Roma mparatorluunun byme ve glenme dnemini tartma M.S. 1. yzyln sonundan Severus Hanedan sonuna kadar olan yaklak 100 yllk dnem, Roma mparatorluunda nemli gelimelere sahne oldu. Flavius Hanedanndan sonraki birka imparator, evlat edinme yntemiyle belirlendi. rnein Nerva Traianusu, Traianus Hadrianusu, Hadrianus da Antoninus Piusu evlat edinerek onlarn imparator olmalarn salad. Nerva, hanedana mensup olmayan bir imparatordu. Yoksullarn ve ocuklarn korunmasna ynelik nlemler ald; Yahudilerden alnan vergiyi kaldrd; halka buday datmna kolaylk getirdi; kprleri ve su kemerlerini tamir ettirdi; talya dahilinde grev seyahati yapan memurlarn yol masraflarn devlet zerine ald. Nervann Traianusu evlat edinerek kendisinden sonra tahtn vrisi yapmas Principatus Dnemi siyasal tarihinde adeta bir dnm noktasyd. Traianus iktidar srasnda askeri baarlara da imza att. Kabaca bugnk Romanya snrlarn kapsayan Daciaya iki kez sefer yapt. Daclar nce Romaya bal vasal bir krallk statsne getirildiler; daha sonra da Dacia Roma eyaleti yapld. Armenia ve Mezopotamyann eyalet statsnde organize edilmeleri de Traianus zamanna rastlamaktadr. Parthlara kar baarl bir mcadele verildi. kan Yahudi isyan bastrld. mparator Hadrianusun imparatorlua hkim olabilmek iin uygulad politikay aklama Traianusun lmnden sonra evlat edindii Hadrianus Roma tahtna kt. Hadrianus nceki Roma imparatorlarnn hi yapmad bir eyi yapt; iki byk seyahat programyla M.S. 121-133 yllar arasnda imparatorluu batan baa dolat. Ama imparatorluu daha yakndan tanmak ve sorunlarla yakndan ilgilenmekti. ktidar srasnda kan Yahudi isyan kanl bir ekilde bastrld. Antoninus ve Severus hanedanlarnn Roma mparatorluundaki icraatlarn aklama mparator Hadrianusun Antoninusu evlat edinmesiyle, ondan sonra tahta kimin kaca belli olmutu. Bylece, Antoninus Pius ile birlikte Antoninus Hanedannn iktidar balam oldu. Antoninus Pius, iktidar srasnda imparatorluu Romadan ynetmeyi tercih etti; Hadrianus gibi seyahatlere kmad. Zamannda ufak apl arpmalar ve isyanlar eksik olmad. Fakat yine de Antoninus d-
A M A
A M A
neminin bir bar dnemi olduu sylenebilir. Augustustan bu yana ilk kez Roma mparatorluunun ynetimi iki kii arasnda paylatrld ve Marcus Aurelius ile manevi kardei Lucius Verus imparatorluu birlikte ynettiler. Ortak imparatorlarn kar karya geldikleri ilk byk sava Parth Sava oldu. Parthlara kar zafer kazanlsa da ardndan kan veba salgn nedeniyle ok sayda Romal ld. Marcus Aurelius, Lucius Verusun lmnden sonra, Germanlarla savat. Commodus, German kabilelerden Marcomanlarla Roma lehine bir anlama yaparak savaa son verdi. Kendisine kar yaplan suikastleri zamannda nledi ve suikastileri ldrtt. Commodus son yllarndaki ruhsal dengesizlik nedeniyle kendini efsanevi kahraman Herkl ile zdeletiriyordu. M.S. 193 yl ylnda Roma tahtna kan Septimius Severus, Afrikada domutu. Onunla birlikte Severus Hanedan balad. ktidar srasnda Roma tahtna gz diken iki ciddi rakibi vard: Clodius Albinus ve Pescennius Niger. Severus, nce Nigeri yenilgiye uratt ve ldrd. Nigerin tarafn tutan kentleri (rnein Byzantionu) yakp ykarak cezalandrd. Daha sonra Clodius Albinus zerine yryen Severus, onu da yenilgiye uratarak tahtn tek hkimi oldu. Hanedann dier yeleri olan Caracalla ve Geta, Septimius Severus ile Iulia Domnann ocuklaryd. Babalarnn lmnden sonra Caracalla ve Geta Roma mparatorluunun bana geti. Ancak tek bana imparator olmak istiyen Caracalla, bir sre sonra kardei Getay ldrtt. Caracallann en nemli askeri faaliyeti, Parthlara kar yapt seferi (M.S. 216); en nemli siyasi icraat ise Yurttalk Yasasdr. Severus Hanedan yesi olan Elagabalus, nn ve adn Emesadaki Gne Tanrs El-Gabaln rahibi olmasna borluydu. mparatorun ilgisinden dolay Gne Tanrs klt Romada da kabul grd. Hatta, Emesadaki kutsal siyah ta (lapis niger) da Romaya getirdi. Ancak, tutarsz ve ahlaksz davranlar nedeniyle halkn tepkisini ekti; sonunda askerler tarafndan ldrld. Severus Alexander, Elagabalusun Emesadan Romaya getirdii kutsal siyah ta (lapis niger) tekrar Emasaya gtrd. Alexander, Sasanilere kar baarl bir sefer yapt. ki yl sonra da Germanlara kar sefere kt; ancak Germanlara kar izledii baarsz politika nedeniyle askerler Maximinusu imparator iln ettiler ve Alexanderi ldrdler; bylece Severus Hanedan son buldu.
131
Kendimizi Snayalm
1. Daclara kar mcadelede baarl olan ve bu baars ansna Romadaki Forumda zeri Romallarn Daclar yenilgiye uratmalarn betimleyen kabartmalarla ssl bir ant-stun dikilen Roma imparatoru aadakilerden hangisidir? a. Hadrianus b. Severus Alexander c. Elagabalus d. Geta e. Traianus 2. Elagabalusun Emesadan Romaya getirdii kutsal siyah ta (lapis niger) tekrar Emasaya gtren Roma imparatoru aadakilerden hangisidir? a. Hadrianus b. Severus Alexander c. Elagabalus d. Geta e. Traianus 3. mparator olmadan nce Gne Tanrs rahibi olarak grev yapan Roma imparatorunun ad nedir? a. Hadrianus b. Severus Alexander c. Elagabalus d. Geta e. Traianus 4. kartt Yurttalk Yasas ile imparatorluk snrlar iindeki tm zgr erkek ve kadnlara Roma yurtta olma imkn veren imparator aadakilerden hangisidir? a. Caracalla b. Severus Alexander c. Hadrianus d. Geta e. Traianus 5. Rakibi Pesennius Nigeri yenilgiye urattktan sonra onun tarafn tutan Byzantionu yakp ykarak cezalandran Roma imparatoru aadakilerden hangisidir? a. Caracalla b. Severus Alexander c. Hadrianus d. Septimius Severus e. Commodus 6. Ayn iktidar dneminde Roma tahtn paylaan iki Roma imparatoru aadakilerden hangileridir? a. Nerva-Traianus b. Traianus-Hadrianus c. Marcus Aurelius-Lucius Verus d. Septimius Severus-Commodus e. Hadrianus-Antoninus Pius 7. mparatorluu yakndan tanmak ve sorunlarla yakndan ilgilenmek amacyla imparatorluk dahilinde seyahat eden Roma imparatoru aadakilerden hangisidir? a. Nerva b. Traianus c. Marcus Aurelius d. Septimius Severus e. Hadrianus 8. Roma mparatoru Commodusun, iinde bulunduu ruhsal dengesizlik nedeniyle kendisini zdeletirdii efsanevi kahraman aadakilerden hangisidir? a. Apollo b. Iuppiter c. Hektor d. Mars e. Herkl 9. Antik ada; Nerva, Traianus, Hadrianus, Antoninus Pius ve Marcus Aurelius nasl anlrd? a. Evlatlk mparatorlar b. Filozof mparatorlar c. Adil mparatorlar d. Zalim mparatorlar e. yi mparatorlar 10. Aadakilerden hangisi Nervann icraatlarndan biri deildir? a. Yurttalk Yasasn (Constitutio Antoniniana) kartmas b. Yoksullarn (ve zellikle ocuklarn) korunmasna ynelik nlemler almas c. talya dahilinde greve giden memurlarn yol masraflarn karlamak zorunda olan yerel idarelerin bu zorunluluktan muaf tutulmas d. Yahudilerden alnan vergiyi kaldrmas e. Halka buday datmna kolaylk getirmesi
132
Okuma Paras
Kadnlar Hanedan birka yl sonra Maesa da ld. Severus Alexandern annesi Iulia Mamaea ise olunun imparatorluu ynetiminde nemli rol stlendi. Bu rol ylesine arya kamaya balamt ki, muhalifleri tarafndan oluyla birlikte M.S. 235 yl Mart aynda ldrld. Severuslar imparatorlarnn arka planndaki kadnlar hanedan bylece noktaland.

1. e
Resim 7.7 Septimius Severusun ei, Caracalla ve Getann annesi Iulia Domnann mermer bst. Kaynak: Harris (2003), s. 96.
2. b 3. c 4. a 5. d 6. c 7. e 8. e 9. e 10. a
Roma siyasi tarihinde kadnlar ok kez etkin rol oynamlardr. Ancak, hibiri, kkenleri Syriaya dayanan ve Severus Hanedanndan olan drt kadn kadar hrsl olmad. Bu drt kadn, Iulia Domna, kzkardei Iulia Maesa ve onun iki kz Iulia Mamaea ile Iulia Soaemias idi. Syria doumlu olan Iulia Domna Romaya gelip o sralar Gallia Lugdunensis valisi olan Septimius Severus ile evlenmiti. Bu evlilikten Antoninus (Caracalla) ve Geta adlarnda iki ocuklar dnyaya geldi. Kocas Septimius Severusun M.S. 211deki lmnden sonra tahta geen Caracalla zerinde de ok etkili oldu; pek ok kararnda onu ynlendirdi. Yine de kardei Getay kendi kollarnda ldrtmesine mani olamad. Tm yazmalar elinden getii iin, imparatorluk dahilinde olup bitenden haberdard. Caracallann Dou seferi srasnda, M.S. 217de, ldrlmesi zerine zntsnden kendini a brakarak lme terk etti. Caracallann yerine Roma tahtna geen Macrinus, Iulia Domnann kz kardei Iulia Maesay ortadan kaldrmamakla hata etti. Maesa, ablasnn lmnden sonra Syriaya ekilmi ve orada Macrinusu tahttan indirip torununu yani byk kz Iulia Soaemiasun olu Elagabalusu tahta geirme plan yapmaya balamt. Nitekim bunda da baarl oldu. Ancak, yeni mparator Elagabalusun ar zevk dkn olmas, zalimlii ve kt imaj, onu, dier torununa yani kk kz Iulia Mamaeann olu Severus Alexandera yaklatrd. M.S. 222de Elagabalus ve annesi Soaemias ldrld. Severus Alexander tahta getikten
Yantnz yanl ise Traianus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Severus Alexander konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Elagabalus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Caracalla konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Septimius Severus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marcus Aurelius ve Lucius Verus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hadrianus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Commodus konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nerva konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nerva konusunu yeniden gzden geiriniz.
133

Sra Sizde 1 Roma siyasi yaps iinde; hanedan yesi olanlarn Roma tahtna geecei nceden biliniyordu. Ancak Nerva ile bu uygulama deimitir. ocuu olmayan Nerva, Traianusu evlat edinerek kendisinden sonra Roma tahtna kimin geeceini belirleyen ilk imparator olmutur. Sra Sizde 2 Senatus (Senato) tarafndan Antoninusa verilen Pius lkab dindar, saygl, kadirinas anlamlan tamaktadr. Sra Sizde 3 Byzantionun Septimius Severus tarafndan yaklp yklarak cezalandrlmasnn nedeni; Severusun, Syriada askerler tarafndan imparator iln edilmi olan Syria valisi Pescennius Niger ile olan savanda Byzantionlularn Nigerin tarafn tutmalardr. Sra Sizde 4 Annn lanetlenmesi ifadesinin Latince karl damnatio memoriaedir. Genellikle Roma tahtna yeni geen imparatorun nceki imparatorla veya devletin ileri gelen bir memuruyla arasnda bir husumet varsa veya sz konusu kiilerin tutum ve davranlarnn devlet iin olumsuz bir imaj yaratt dnlyorsa, Senato kararyla, sz konusu imparator veya devletin ileri gelen memurunun ans lanetlenirdi. Bu karar, sz konusu kiinin adnn veya resminin kaznarak silinmesi veya bstnn krlarak yok edilmesiyle uygulanrd.

Akit, O. (1985), Roma mparatorluk Tarihi, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dnyas (ev. . Karadeniz), letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul. Garnsey, P., Rathbone, D., Bowman, A.K. (ed.), (2000), Cambridge Ancient History Vol. XI. The High Empire AD 70-192, Cambridge. Glay, M.Le, Voisin J.-L., Bohec, Y. Le (1995), Histoire romaine, PUF, Paris. Goodman, M. (2005), The Roman World 44 BC-AD 180, Routledge, Oxon, 2005. Grant, M. (1998), The Roman Emperors. A Biographical Guide to the Rulers of Imperial Rome 31 BC - AD 476, Londra. Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press, Londra, 2003. plikiolu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar, stanbul. Jones, P., Sidwell, K. (ed.) (1997), The World of Rome. An Introduction to Roman Culture, Cambridge University Press, Cambridge. Penrose, J. (ed.) (2008), Rome and Her Enemies, Osprey Publishing, Oxford. Price, S.R.F., Ritel ve ktidar. Kk Asyada Roma mparatorluk Klt (ev. T. Esin), mge Kitabevi, Ankara. Ramage, N.H.- Ramage, A.(2008), The British Museum Concise Introduction. Ancient Rome, The British Museum Press, Londra. Roth, J. (2009), Roman Warfare, Cambridge University Press, Cambridge. Scarre, C. (1995), Chronicle of the Roman Emperors, Thames and Hudson, Londra. Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk. Stokstad, M. (1995), Art History, vol.1, New York. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, letiim Yaynlar, stanbul.
8
Amalarmz

HELLEN VE ROMA TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Roma mparatorluunun gerileyi ve zayflama srecini tartabilecek; Dnemin siyasal koullar nedeniyle imparatorlarn seiminde askerlerin oynad roln nemini aklayabilecek; Principatus ve Dominatus ynetimlerini karlatrabilecek; Roma mparatorluunun ikiye ayrlma srecini, nedenlerini ve sonularn tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Asker imparatorlar Tetrari / Tetrarkhia Hristiyanlk Germanlar Gothlar Constantinopolis Bat Roma Dou Roma Bizans
indekiler
ASKER ANAR DNEM VE YEN DZEN ARAYII CONSTANTINUS HANEDANI VALENTINIANUS HANEDANI THEODOSIUS HANEDANI
Askeri Anari Dneminden Theodosius Hanedanna
Askeri Anari Dneminden Theodosius Hanedanna

ASKER ANAR DNEM VE YEN DZEN ARAYII Maximinus Thrax (M.S. 235-238) (M.S. 238: I. Gordianus, II. Gordianus, Pupienus, Balbinus)
Trakya doumlu olan Maximinusun nceki imparatorlar gibi sekin bir aile gemii yoktu; ancak, askeri alanda tecrbesi vard ve askerler arasnda belli bir poplaritesi bulunmaktayd. Severus Alexanderin ldrlmesinin ardndan ordu tarafndan imparator iln edilmi ve Senatus da imparatorluunu onaylamt (M.S. 235 Mart / Nisan). Maximinus, Trakya blgesinin bir yerlisi olduundan Trakyal anlamnda Thrax soyadn almt. Maximinus M.S. 235 yaznda Ren zerindeki kprden geerek Germaniaya girdi; lkedeki yerleimler yaklp ykld. mparator Germanicus Maximus unvan, olu Maximus da caesar unvan ald. Maximinus sonraki iki yl iinde de Daclara ve Sarmatlara kar savat; Dacicus ve Sarmaticus unvanlar ald. Bu arada savalarn Romaya pahalya mal olmas, devlet idaresindeki kt ynetim sonucu Maximinusa kar her tarafta honutsuzluklar balamt; hatta Senatus da artk Maximinusun karsnda yer alyordu. te bu srada Africa Eyaleti valisi 80 yandaki I. Gordianus (Africanus) ile 46 yandaki olu II. Gordianusun isyan haberi imparatora ulat; ancak bir sre sonra II. Gordianus ldrld; I. Gordianus ise intihar etti. Bu gelime zerine Senatus derhal toplanarak Maximinusa kar mcadele etmek ve Romay savunmak zere iki yeni imparator seti: Balbinus ve Pupienus. I. Gordianusun torunu 13 yandaki III. Gordianus caesar iln edildi. Bu srada askerler Maximinusun adrna giderek onu ve 23 yandaki olu Maximusu ldrdler. Daha sonra Pupienus ve Balbinus da ldrld; praetorlar III. Gordianusu imparator iln ettiler. Askeri anari deyimi neyi ifade etmektedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
III. Gordianus imparator iln edildiinde henz 13 yanda bir ocuk olduundan devlet idaresi Timesitheusun elindeydi; bu kiinin praetor praefectusu olarak O R U atanmasndan sonra (M.S. 241) etkisi daha da artt. Gordianus,Sonun kz Tranquillina ile de evlendi. III. Gordianus, Gothlara ve Sasanilere kar baarl seferler
DKKAT
III. Gordianustan (M.S. 238-244) Aemilianusa(M.S. 253) D NELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
136
yapt; Douda Roma egemenlii tekrar tesis edildi (M.S. 243). Ancak III. Gordianus, Frat Nehri yaknnda askerler tarafndan ldrld (M.S. 25 ubat 244).
ekil 8.1 mparator III. Gordianusun sikke portresi. Kaynak: Breglia (1968), s. 76.
III. Gordianusun askerler tarafndan ldrlmesinden sonra, ordu I. Philippusu imparator iln etti (M.S. 244 ubat / Mart). Philippus nce Sasani kral apur ile bar antlamas yapt. Ancak koullar Romay memnun edecek nitelikte deildi. Philippus, Dac kabilelerinden Carplarn (Carpi) Tunay geerek Roma topraklarna saldrmalar zerine onlar yenilgiye uratt; komutan Decius da Gothlara kar baar kazand. Ancak, daha sonra Philippus ve Decius birbirlerine dt. Kuzey talyadaki Veronada yaplan sava (M.S. 249 sonbahar) Decius kazand, Philippus ldrld. Decius, Veronada I. Philippusu yenilgiye urattktan sonra Romaya geldi (M.S. 249 Ekim) ve Senatus tarafndan imparatorluu onayland. mparator, Hristiyanlara kar da mcadele etti; onlar iddetli bir ekilde cezalandrd. nceleri Gothlara kar baar kazandysa da Abritus mevkinde (Dobruca yaknnda) tuzaa drlerek ldrld (M.S. 251 Haziran / Temmuz). Decius, dmanla savarken sava alannda len ilk imparatordu. Olu Herennius Etruscus da ayn akbete urad. Traianus Decius ve Herennius Etruscusun Gothlarla savarken lmesi zerine, askerler Trebonianus Gallusu imparator iln etti. Gallus, Gothlara hara vererek bar yapt ve Romaya dnd. Gallusun iktidar dneminde bir yandan Gothlar, te yandan Romadaki veba salgn Romallar bezdirmiken, bu kez Sasani kral I. apur M.S. 252de Doudaki Roma eyaletlerine saldrd; Syriaya girdi ve bakent Antiokheiay ele geirdi. Bu srada Gothlar Romallarla yaptklar anlamay bozmu ve tekrar Roma topraklarna saldrmaya balamlard. Aa Moesia valisi Aemilianus, Gothlara kar baarl bir mcadele gsterdi ve onlar yendi. Bu zafer
8. nite - Askeri Anari Dneminden Theodosius Hanedanna
137
ekil 8.2 mparator Traianus Deciusun sikke portresi. Kaynak: KentOverbeck-Stylow (1973), 154.
zerine askerler tarafndan imparator iln edildi. Aemilianus Romaya doru harekete geti. Aemilianus ve Gallusun ordusu Roma dnda Interamnada (bugnk Terni) karlat. Aemilianusun ordusu, byk bir zafer kazand (M.S. 253 Austos); Gallus ve olu ldrld. Ancak Aemilianus da sadece 88 gn tahtta kalabildi nk askerleri tarafndan ldrld. Ksa sre nce askerleri tarafndan imparator ilan edilen Valerianus tahtn tek hkimi oldu.
Valerianustan (M.S. 253-260) Aurelianusa (M.S. 270-275)

Aemilianusun kendi askerleri tarafndan ldrlmesinden sonra tek bana imparator kalan Valerianus, hemen Romaya doru yola kt. Romaya gelince Senatustan imparatorluk yetki ve unvanlarn ald; olu Gallienus ile imparatorluk yetkilerini paylaacan iln etti (M.S. 253 sonbahar). Valerianus zamannda da imparatorluk her tarafta skntl bir dnem yayordu. Valerianus, Sasanilere kar savamak iin Douya hareket etti. Doudayken ba gsteren veba salgn nedeniyle ordusu zayflayan Valerianus, Edessada (Urfa) Sasaniler tarafndan kuatld ve esir alnd (M.S. 260 sonbahar). Valerianusun akbeti bilinmiyor; ancak yaamnn geri kalann esir olarak srdrp ld tahmin edilmektedir. Ebedi ve ezeli dman Sasaniler (daha nce Parthlar) karsnda yaanan bu utan verici durum uzun yllar Romallarn hafzalarndan hi silinmedi. Valerianusun Sasanilerin eline dmesinden sonra yerine Gallienus geti. Zaten babas tarafndan da augustus unvan verilerek daha onun zamannda ortak imparator iln edilmiti. Gallienus, Hristiyanlara kar, kendinden nceki imparatorlarn aksine, hogrl davranan biri olarak anlmaktadr. Yine de imparatorluun en skntl gnleri onun zamanna rastlamaktadr. Dtan saldrlar ve iteki saysz ayaklanmalara, alk ve veba da eklenince, imparatorluk olduka sarsntl gnler geirdi.
138
Babas Valerianus, Sasanilerle savamak zere Douya hareket ettiinde, Gallienusu Batdaki meselelerle, Gothlar ve dier German kabilelerle mcadele etmekle grevlendirmiti. Nitekim Gallienus M.S. 254 ylnda Ren ve Tuna Nehirleri snrna giderek Germanlarla savat. Baarlarndan dolay Germanicus Maximus ve Dacicus Maximus unvanlarn ald. M.S. 259da Iuthung kabilesi Tunay aarak kuzey talyaya girdi ve Romaya doru ilerlemeye balad. Fakat Gallienusun ordusu tarafndan Mediolanum (Milano) civarnda, ertesi ylda Augsburg yaknnda yenilgiye uratldlar. Gallienus Batda Romann dmanlarna kar baarl bir mcadele yaparken, Doudan kt bir haber geldi: Gallienusun babas Valerianus, Sasanilerin eline esir dmt (M.S. 260 sonbahar). mparator Gallienusun Mediolanum dnda bir suikast sonucu ldrlmesinin ardndan askerler II. Claudiusu imparator iln ettiler. II. Claudius nce Roma topraklarn istila eden Alamannlara, sonra da Gothlara kar byk zaferler kazand. Bu yzden imparator, Gothicus lkabyla anlmaktadr. Ancak imparator bir sre sonra vebaya yakalanarak yaamn yitirdi (M.S. 270 Ocak). Claudiusun vebadan lmesi zerine Aurelianus askerleri tarafndan imparator iln edildi. Ayn srada imparator iln edilmi olan Claudiusun kardei Quintillusun intiharyla da Roma tahtnn yegne sahibi oldu (M.S. 270). Aurelianus, bir seri zaferle German kavimlerini bozguna uratt. Romallar iin nemli bir tehlike de Palmyra Kraliesi Zenobia idi. Dou eyaletleri Zenobia ve olu Vabalathus tarafndan ynetiliyordu. Aurelianus M.S. 271 baharnda (ya da 272 baharnda) Zenobiaya kar sefere kt ve Palmyrallar yendi. Roma eyaletleri tekrar Romann denetimine girdi. Ancak, Aurelianus, Douya yapt son seferi srasnda, kendi subaylar tarafndan ldrld (M.S. 275 Eyll / Ekim). Aurelianusun ldrlmesinin ardndan on yllk dnemde Tacitus (M.S. 275-276), Florianus (M.S. 276), Probus (M.S. 276-282), Carus (M.S. 282283), Carinus (M.S. 283-285) ve Numerianus (M.S. 283-284) askerleri tarafndan imparator seildiler. Ancak burada, bu imparatorlarn sadece adlarn anmakla yetinilecektir.
SIRA SZDE
Sasaniler tarafndan esir alnan Roma mparatoru kimdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
Dominatus Dnemi ve Tetrari: DNE M DiocletianusL (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308)
Bu karmaa S O R U dneminde, Numerianusun ldrlmesinin ardndan, M.S. 284 Kasm aynda Diocletianus askerleri tarafndan imparator iln edildi. M.S. 285 yl yaznda Diocletianusun KCarinusu Margum mevkiinde yaplan savata yenilgiye uratmas DK AT ve Carinusun kendi askerleri tarafndan ldrlmesi sonucu Diocletianus artk Roma dnyasnn tartmasz yegne imparatoru olarak kald. Romaya gelerek impaSIRA SZDE ratorluk yetki ve unvanlarn Senatustan ald. Ancak, nceki yllarda imparatorluk topraklarna kuzeyden ve doudan yaplan d saldrlar (German kavimleri ve Parthlar / Sasaniler gibi), iteki ayaklanmalar ve ayn anda birden fazla imparatoAMALARIMIZ run ya da gaspn egemen olmas byk skntlara neden olmu ve imparatorluun geni snrlarnn tek bir hkmdar tarafndan kontrol altnda tutulamayaca K T A / ynetilemeyeceiPgereini de gstermiti. Bu yzden Diocletianus principatus denen ve imparatorun tm yetkileri stlenerek birinci yurtta statsyle sahip olTELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
139
duu nceki ynetim biimini terk ederek, dominatus denen ve imparatorun mutlak hkmdarln tartmasz kabul eden yeni bir ynetim biimini benimsedi. Bu yeni ynetim biimi monarik yapya daha yakn bir rejimi ifade etmekteydi. Ancak, Diocletianus imparatorluun mutlak hkimi olmasna ramen, bu kadar geni bir corafyay tek bana ynetemeyeceinin de farkndayd. Bu dnceyle askeri ve idari alanda gvendii bir dostuna, Maximianusa augustus unvan vererek imparatorluun ynetimine ortak yapt (M.S. 286 Nisan). Bundan byle Diocletianus Nikomedeiada, Maximianus ise Mediolanumda ikamet etmeye baladlar. Diocletianus ve Maximianus M.S. 286-290 yllar arasndaki dnemi Batda ve Douda Roma snrlarnn gvenlii iin savaarak geirdiler. syanlardan en nemlisi Maximianusun komutanlarndan Carausiusunkiydi. Carausius, korsanlara kar savarken, bu kez kendisi korsanlk yapmaya balad ve daha sonra da kendisini imparator iln etti (M.S. 287); Britanniay ele geirdikten sonra Galliann da bir ksmn istila etti.
ekil 8.3 Tetrariyi temsil eden ki Augustus ve ki Caesar Heykeli. mparator Diocletianus ile mparator Maximianus, Caesarlar Galerius ve I. Constantiusu kucaklyor (M.S. yak. 300, Venedik). Kaynak: Harris (2003), s. 55.
140
M.S. 293 ylnda iki bal ynetim biimi, yerini, Tetrari (Tetrarkhia) denilen drtl bir ynetime brakt. Bu yeni rejimde iki augustus ile her birinin yannda birer caesar yer alacakt. Dier bir deyile, Diocletianus ve Maximianus kendilerine birer caesar seeceklerdi. Diocletianusun caesar Galerius olurken, Maximianusun caesar I. Constantius oldu. Diocletianus, caesar Galerius ile birlikte imparatorluun Dou yarsnda hkm srerken, Maximianus caesar I. Constantius ile Bat yarsnda hkm srecekti. Bylece Roma mparatorluunun ynetimi corafi olarak resmen ikiye blnm oldu. Bundan ama augustuslarn lm halinde imparatorluun basz kalmamasyd. Caesarlar augustus olacaklar, onlar da yeni caesarlar seeceklerdi. Bylece M.S. 293te tetrari ynetiminin oluturulmasndan sonra ncelikle dzene ynelik isyanlar bastrlmaya baland. Diocletianus uzun ve yorucu iktidar yllarnn ardndan imparatorluun ynetimini caesarlarna brakarak, tahttan feragat etme zaman geldiini dnd ve bu dncesini Maximianus ile paylat. Bylece M.S. 1 Mays 305te Diocletianus ve Maximianus tahttan feragat ettiklerini bildirerek, iki caesar, Constantius ile Galeriusu augustuslua ykselttiler. Bundan byle imparatorluk ynetimi onlarn elindeydi. Onlarn yerini de Severus ve Maximinus ald. Bylece Batda Constantius ve caesar Severus; Douda Galerius ve caesar Maximinus Daia hkm srecekti. Kendilerini emekliye ayran Maximianus M.S. 310 Temmuzda Marsilyada ldrld veya intihar etti; Diocletianus ise olaslkla M.S. 313 ylnda hayata gzlerini kapad. Diocletianusun byk bir abayla kurduu tetrari sisteminin bozulmas, i savan bir trl sona ermemesi ve akrabalarna yaplan zulm nedeniyle zntden lm olabilecei de ileri srlr. Diocletianus, byk eyaletlerin idaresinin g olduunu ve idarecilerinin imparatorun aleyhine (isyana kalkmak gibi) byk bir g oluturduunun farkna vardndan eyaletleri klterek saylarn neredeyse ikiye katlamtr. En nemli icraatlarndan biri de eyaletleri dioecesisler halinde gruplamak olmutur. Saylar 12yi bulan dioecesislerin her birinin idaresi de vicarius denen atl snfndan bir grevliye verilmitir. Ayrca sivil idare ile askeri idareyi birbirinden kesin izgilerle ayrmtr. Diocletianus ordudaki asker saysn da artrm, snr gvenliine zel nem vererek snrlardaki karakollarn slahna gitmitir. Btn bu reform hareketlerinin finansman iin yeni bir vergi sistemi oluturmutur. Fiyatlarn anormal artnn nne gemek iin bir Narh Kararnamesi (edictum de pretiis) yaymlamtr. M.S. 301de yaymlad Narh Kararnamesi, enflasyonun durdurulmasna ilikin gzel bir rnektir. Kararnamenin kopyalar baz Anadolu kentlerinde (Aphrodisias, Stratonikeia, Nysa, Aizanoi gibi) paralar halinde ele gemitir. Bu kararnameden M.S. 4. yzyl balarnda Akdeniz dnyasnda yksek enflasyon olduunu anlyoruz. Kararnamede, imparatorluk hizmetindeki askerlerin, gittikleri yerlerde ihtiya duyduklar mallar ya da hizmetleri almak istediklerinde, telafuz edilemeyecek oranlarda fahi para talep edildii ve bu yolla haksz kazan elde edildiinden dem vurulmaktadr. Sonunda bu gidiata dur demek iin mallar ve hizmetler iin en fazla ne kadar fiyat talep edileceine ilikin bir kararname yaymlanmaya karar verilmiti. Fakat Diocletianusun bu kararnamesi baarl olmam, fiyat artlar durdurulamamtr. Diocletianus, imparatorluun birliinin salanmasnda Romann geleneksel dinine nem veriyor ve tm Romallardan pagan tanrlarna (zellikle Iupiter ve Hercules) tapmalarn istiyordu. Yaymlad emirnamelerle Hristiyanlarn toplu olarak ibadet ettikleri yerler yaklyor, Hristiyanlar ldrlyor ya da aslanlara yem olarak atlarak cezalandrlyorlard.
141
Roma mparatorluunda Dominatus Dnemi hangi imparatorla balar? SZDE SIRA
Licinius (M.S. 308-324)
SIRA SZDE
Licinius M.S. 3. yzyl ortalarnda bir tarihte Daciada (Romanya) dnyaya geldi. Galeriusun yakn arkadayd; onunla birlikte Sasani seferine katld (M.S. 297). S O R U Galerius, Maxentius ile savarken onunla grmesi iin Liciniusu Romaya gndermiti (M.S. 307). Ertesi yl, Carnuntum toplantsnda Galerius, Maxentius tarafndan ldrlen Severusun yerine Liciniusa augustus payesi verdiK(M.S. 308). LiciD KAT niusa Batnn idaresi verildi. M.S. 311de Galeriusun lm zerine, Licinius Dounun idaresini Maximinus ile paylat. Ama daha sonra Maximinusu da yendi SIRA SZDE (M.S. 313); Tarsosa kaan Maximinus birka ay sonra ld. Ancak Liciniusun Constantinus ile girdii mcadele onun sonunu getirdi. Licinius, Martianusu ortak imparator iln etti. M.S. 324te Constantinus, Khrysopolis (skdar) mevkiinde LiAMALARIMIZ ciniusu yenilgiye uratt (M.S. 18 Eyll 324); Licinius nce Nikomedeiaya kat fakat yakalanarak Thessalonikeye (Selanik) getirildi, ertesi yl da ldrld. Ortak imparator iln ettii Martianus da ayn akbete urad. K T A P
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
CONSTANTINUS HANEDANI I. Constantinus (M.S. 307-337)

TELEVZYON TELEVZYON
Tarihte Byk (Magnus) lakabyla anlan Flavius Valerius Constantinus, I. Constantius Chlorus ve Helenann olu olarak M.S. 27 ubat 272 veya 273te (veya NTERNET 285te) Naissusta (Yukar Moesia) domutu. M.S. 293te tetrari sistemi kurulduunda Maximianusun caesar olan I. Constantius Chlorus, olu Constantinusu da Doudaki Diocletianusun sarayna gndermi ve Constantinus orada yetimiti. M.S. 305te Diocletianus ve Maximianus tahttan feragat edince de onlarn yerini caesarlar, yani Galerius ve I. Constantius almlard. Dolaysyla, Constantinus artk augustus olarak Douda hkm sren Galeriusun gzetimi altnda bulunuyordu. Batnn idaresini stlenen augustus I. Constantius, Britanniada Pictlere kar sefere ktnda Galeriustan olu Constantinusu kendisine yardm iin gndermesini talep etmi ve baba-oul Britanniada Pictlere kar birlikte savamlard. Constantius Britanniada Eburacumda (bugn York) ldnde, askerler olu Constantinusu augustus iln etmilerdi. Ancak, Dounun caesar Galerius, Constantinusa verilen bu unvan kabul etmedi ve ona caesar unvan verdi; Batnn augustusu olarak Severusu atad.
NTERNET
ekil 8.4 Byk Constantinusun mermer bst. Kaynak: Harris (2003), s. 56.
142
Ancak daha sonra Constantinus, nceki augustus Maximianusun kz Fausta ile evlendiinde, Maximianus, onun augustus unvann kabul etti. M.S. 308 yazndaki Carnuntum Kongresinde Constantinus tekrar caesar rtbesine indirildi. Constantinus, sonradan kendisine kar bir tutum iine giren Maximianusu Massiliada (Marsilya) yendi ve ldrd (veya intihara zorlad). Dounun augustusu Galeriusun M.S. 311deki lmnden sonra, Constantinus bu kez Maximianusun olu Maxentius ile savamaya balad. M.S. 312 de Constantinus, Alplerden geerek Romadaki Maxentiusun zerine yrd. Maxentius Romadan ayrlp Constantinusun ordusunu ehrin dnda karlad. Milvius Kprs yaknndaki savata Constantinus, Maxentiusun ordusunu yendi (M.S. 28 Ekim 312); Maxentius ld ve ans lanetlendi.
ekil 8.5 mparator Maxentius sikkesinin arka yznde; mparatorun, Tanra Romadan dnya egemenliini simgeleyen kreyi (globus) almas tasvir edilmitir. Kaynak: Sothebys (June 19, 1990), 154.
Sava ncesinde Constantinus, ryasnda askerlerin kalkanlar zerine sann monogramn (khi ve rho) izmeleri halinde sava kazanacaklarn grm ve bu yzden askerlerine bu monogram kalkanlarna izmelerini emretmiti. Sava kazandnda bu ryann etkisi olduunu dnd. Bu zaferden sonra Roma Senatusu Constantinusun augustus unvann onaylayarak tm imparatorluk yetki ve glerini ona verdi. Constantinus, Galeriusun yerine augustus olan Maximinus Daiaya M.S. 313te kendisiyle birlikte consullk verdi. Ancak, Milvius Savandan yaklak 6 ay sonra Liciniusun da Tzouroulonda (orlu) yaplan savata Maximinus Daiay saf d brakmas sonrasnda imparatorluk sadece Constantinus ile Liciniusa kalmt. M.S. 313te Licinius, Constantinusun vey kz kardei Constantia ile Mediolanumda evlendi ve Constantinus ile Licinius arasndaki yaknlk perinlendi. ki augustus, Constantinus ve Licinius Mediolanumda Hristiyanlara tam bir tolerans emirnamesini (Milano Emirnamesi) yaymladlar (M.S. 313 ba). Constantinus ve Licinius M.S. 315 yl consulln de paylatlar. ki augustus arasndaki
143
denge politikas fazla uzun srmedi ve iki augustus arasnda sava patlak verdi. Constantinusun, kaynbiraderi Bassianusu caesar atamas da iki augustus arasndaki anlamazl krkledi. Bu yzden M.S. 316da Constantinus Balkanlar istila etti ve Liciniusu saf d brakmak istedi. Constantinus, Liciniusun ordusunu nce Pannoniadaki Cibalaeda (M.S. 8 Ekim 316), sonra da Trakyadaki Campus Ardiensiste yendi. Ancak, yine de ikinci arpma Constantinus iin kesin bir zafer deildi; Constantinus stn olmasna ramen Liciniusun ordusu geri ekilerek tam bir yenilgi almaktan kurtulmutu. M.S. 1 Mart 317 de Serdicada (Sofya) bir anlama yapld. Licinius, Balkan eyaletlerinin ounu Constantinusa devretmek zorunda kald. Constantinusun ocuklar Crispus ve Constantinus ile kk Licinius caesar iln edildiler. Bir sre iki taraf da sessiz kald; herhangi bir mcadeleye girmekten kandlar. Licinius, belki Constantinusa ho grnmek iin nceleri Hristiyanlara hogr ile yaklamaya balad; ancak sonradan onlara kar dmanca tavrn aka belli etti. Hristiyanlar devlet grevlerinden ve ordudan uzaklatrmak istedi. Bu durum, Constantinusu endielendiriyordu. Bu arada Gothlar pskrtmeye alan Constantinusun, Liciniusun kontrolu altndaki topraklara gemesi, Liciniusu kzdrd. Artk ikisi arasndaki sava kanlmazd. Constantinus M.S. 324te byk bir ordu toplad ve Liciniusun zerine yrd. Constantinus, Hadrianopolis (M.S. 3 Temmuz 324) ve Khrysopoliste (M.S. 18 Eyll 324) yaplan savalarla Liciniusa kar zafer kazand. Licinius Nikomedeiaya kat. Kent kuatld, Licinius hayatnn balanaca sz zerine teslim oldu ve Thessalonikede (Selanik) gzaltnda yaamaya balad. Fakat Constantinus sznde durmad ve bir sre sonra onu ldrd (M.S. 325 bahar). Khrysopolis zaferinden sonra Constantinus tek bana imparatorluun hkimi oldu. Constantinusun, daha sonra Gothlar, Alamannlar ve Sarmatlarla savatn gryoruz. Son plan ise Sasanileri tam bir yenilgiye uratarak blgede Roma egemenliini kurmakt. Hatta Sasanileri de Hristiyanlatrmak istiyordu. Fakat Dou seferine kamadan hastaland ve M.S. 22 Mays 337de Nikomedeia (zmit) yaknndaki Ankyronada ld. lmeden nce Nikomedeia piskoposu Eusebius tarafndan vaftiz edildii sylenmektedir. Byk Constantinus, yapt icraatlarla Roma imparatorluk tarihine damgasn vuran birka imparatordan biridir. Constantinus devlet idaresinde ve memuriyetlerde baz deiiklikler ve yenilikler yapmtr. Eskiden gelen baz memuriyetler nemlerini kaybettiler. Constantinus ile birlikte Diocletianusun oklu ynetimi ifade eden tetrari sistemi sona erdi, tek kiinin ynetimi esas alnd. Orduda iki yeni grev oluturuldu: Svari komutanl (Magister equitum) ve Piyade komutanl (Magister peditum). Yeniliki imparator orduyu ripenses denen snr birliklerine ve comitatenses denen merkezi saha ordusuna bld; Comitatenses esas olarak snrn arkasnda konulanyordu. Constantinus ekonomik alanda da baz deiiklikler yapt. mparatorluun altn sikkesi olan aureusun yerine, ondan biraz daha hafif olan solidus ad verilen yeni bir altn sikkeyi tedavle soktu. Aureus zamanla tedavlden kalkarak yerini tamamen solidusa brakt. Constantinus imparatorluun giderek arlaan yknn karlanmas iin vergileri de artrd. Constantinusun en nemli icraatlarndan biri de hi kukusuz, imparatorluun bakentini Romadan Byzantiona tamas ve kentin adn -kendi adna izafetenConstantinopolise evirmesidir (M.S. 11 Mays 330). Her ne kadar Hristiyanlk, neredeyse birka kuak sonra, Byk Theodosius zamannda Romann resmi devlet dini olacak ise de, Hristiyanln imparatorluk dahilinde kabul edilip desteklenmesi Constantinus zamannda olmutur. Constan-
144
SIRA SZDE
DNELM S O R U
tinus, devlet dinini paganizmden Hristiyanla dntrme srecini balatan imparatordur. Milvius Kprs Sava (M.S. 312), imparatorun Hristiyanl kabullenmesinde bir dnm noktas olmutur. Bir yl sonraki Milano Emirnamesi de (M.S. 313) Hristiyanlarn artk inanlarn serbeste yaayabilecekleri bir ortam hazrlamt. Babalarnn lmnden birka ay sonra Byk Constantinusun olu II. Constantinus, II. Constantius ve Constans augustus unvan aldlar (M.S. 337) ve ertesi yl bir toplant yaparak imparatorluk topraklarnn ynetimini aralarnda paySIRA SZDE latlar (M.S. 338). M.S. 340da II. Constantinus egemenlik alann geniletmek amacyla Constansn egemenlik alannda bulunan talyaya girdi; fakat Constansn ordusu II. Constantinusun ordusunu Aquileiada bozguna uratt ve II. Constantinus DNELM ldrld. Bylece Constans, Constantinusun payna den topraklarn da egemeni oldu. Ancak aralarnda rekabet ve taht kavgas nedeniyle iktidarlar uzun S O U mrl olmad;R de ldrld. Roma mparatorluunda Hristiyanlara hogr, Milano Emirnamesiyle resmen balad. DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ekil 8.6
T E LDnme EVZYON
mparator Iulianusun mermer bst. Kaynak: Penrose
N (2005), s. 255. TERNET
Iulianus M.S. 331de Constantinopoliste domutu. Doumundan hemen sonra annesini kaybetti; aile ve akrabalarnn bir ksmn Byk Constantinusun M.S. 337deki lmnden sonraki katliamda kaybetmiti. ocukluu ve genlii HrisAMALARIMIZ tiyan dinini renmekle geen Iulianus giderek Hristiyanlktan uzaklamaya balad. Pergamon ve Ephesosta ald pagan yanls derslerin de etkisiyle HrisK T A P tiyanln egemen olmaya balad imparatorlukta eski pagan tanrlarna tapnmaya balad ve bunu herkesten saklad. M.S. 355te TELEVZYON II. Constantius tarafndan caesar unvan verildi ve German saldrlarna kar mcadele etmesi iin NTERNET Galliaya gnderildi. Orada baarl oldu; bu baarlar askerlerin ona daha ok gvenmelerine vesile oldu ve II Constantiusun korktuu bana geldi: Iulianus, M.360da Lutetiada (Paris) augustus iln edildi. Bir yl sonra, M.S. 361de II. Constantiusun Tarsos yaknndaki Mopsoukrenaida lmesi zerine onun yerine Roma tahtna geti. Bundan byle artk inancn gizleme gerei de duymad. Hristiyanlara kar cephe alarak paganizmi yeniden canlandrmaya alt; bu yzden Apostata (= Dnme) lakb ile tannr. Constantius, Sasanilere kar mcadelede kesin zafere ulamadan lmt. Iulianus, M.S. 362
IulianusSIRA SZDE361-363) (M.S.
145
Temmuzda Antiokheiada Sasani seferine hazrlk yapmaya balad ve M.S. 363 Martnda yola kt. Sasani bakenti Ktesiphona kadar baarl bir ekilde ilerledi ama kente girmeye muvaffak olamad. Tigris (Dicle) kysnda Maranga mevkiindeki bir arpmada nereden geldii belli olmayan bir mzrak, Iulianusun hayatna mal oldu (M.S. 363 Haziran). Mzrak yaras iyilemedi ve Iulianus ksa sre iinde ld. Mzran dman tarafndan deil de ordusundaki Hristiyan askerlerinden biri tarafndan frlatlm olabilecei sylentisi bile yayld. mparatorun cesedi Constantinopolise getirildi. Iulianusun lmyle Byk Constantinus ile balayan Constantinus slalesi de son bulmu oldu.
Iovianus (M.S. 363-364)

nceki Constantinus slalesi ile hibir ba bulunmayan Iovianus, M.S. 331de Singidunumda domutu. Iovianus, Iulianus zamannda imparator muhafz komutanlna kadar ykselmiti. Iulianusun Sasani seferi srasnda lmesinin ardndan ordu tarafndan imparator iln edildi (M.S. 363 Haziran). Sasani Kral II. apur ile Romann aleyhine ar artlarla 30 yl sreli bir bar anlamas yaparak orduyu geri ekti. Romallar, Tigris (Dicle) Nehrinin dousundaki topraklar Sasanilere terk ettiler. Iulianusun paganizmi canlandrmaya almasnn ardndan Hristiyan kilisesini tekrar glendirdi. M.S. 364 yl ubat aynda adrnda yanan SZDE sobadan duman SIRA zehirlenmesi nedeniyle beklenmedik bir zamanda Ankyrada (Ankara) ld. Yaklak sekiz ay hkm srmt; iktidarna san tek olay, Roma ordusunu Persia DNELM bataklndan kurtarp geri ekilmek oldu. Hangi Roma imparatoru paganizmi yeniden canlandrmaya alt? SIRA R U S O SZDE Paganizm, genel olarak oktanrl inanca verilen addr.
DD K K E L M NA T S R U SIRAO SZDE
SIRA SZDE
DNELM
SIRA R U S O SZDE
D D K N E LT M K A S O R U SIRA SZDE
VALENTINIANUS HANEDANI I. Valentinianus (M.S. 364-375)
Valentinianus M.S. 321de Pannoniada domutu. Kendisini D K K A T asker olarak yetiAMALARIMIZ tirmi, II. Constantius zamannda Mesopotamiada askeri tribunus olarak grev yapmt. Iovianus ldnde muhafz alay komutanyd; onun lmnn arSIRA SZDE dndan yaanan ksa bir kararszlk dneminden sonra ordu K T A P Nikaiada tarafndan imparator iln edildi. Valentinianus Batnn ynetimini zerine alrken kardei AMALARIMIZ Valensi ortak imparator olarak Douda grevlendirdi (M.S. 364). Kendisi Mediolanumda ikamet ederken Valens, Constantinopolisi tercihE V Z Y OM.S. 365 yT E L etti. N lnda ayaklanarak kendisini imparator iln eden Procopius, Trakya ve BithyniK T A P ay igal etti. Fakat bir sre sonra askerleri tarafndan terk edilen Procopius yine onlar tarafndan ldrld. Valentinianus zamannn byk blmn AlaNTERNET mannlara ve dier German saldrlarna kar mcadele etmekle geirdi, snrlaTELEVZYON r emniyete almaya alt. M.S. 367de hastalannca ocuk yataki olu Gratianusu Batnn augustusu olarak atad. M.S. 375te dikkatini Pannoniaya evirdi; fakat Quadlarla yapt bir grmede fel geirerek Brigetioda ld (M.S. 17 Kasm 375). TKendisi Hristiyan N ERNET olmasna ramen paganlara da hogrl davrand.
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
146
Valens (M.S. 364-378)

Valens M.S. yak. 328de Pannoniada domutu. I. Valentinianusun kardei olan Valens, aabeyi tarafndan ortak imparator iln edilerek Douda grevlendirildi (M.S. 364). M.S. 365te Procopius isyan edip kendisini Constantinopoliste imparator iln etti. Costantinopolis, Valensin saraynn bulunduu yer olduundan ikisi arasndaki arpma kanlmazd. Ancak, Procopiusun kendi askerlerince ldrlekil 8.7 mparator Valensin sikke portresi. Kaynak: Kent Overbeck-Stylow (1973), 711.
mesiyle arpmaya gerek kalmadan Procopius saf d braklm oldu. Valens nce Trakyada Gothlara kar, daha sonra da Douda Sasanilere kar savat. Antiokheiadayken paganistlere zalimce davrand; Gothlarn yeni ve byk apl saldrlar zerine Batya geri arld (M.S. 376). Hadrianopoliste (Edirne) Vizigotlarla savarken yenildi ve ldrld (M.S. 378). Valens, Traianus Deciustan sonra sava alannda dman tarafndan ldrlen ikinci Roma imparatorudur.
Gratianus (M.S. 367-383)

I. Valentinianusun olu olan Gratianus M.S. 359da Sirmiumda (Mitrovica) domutu. ocuk yatayken babas tarafndan augustuslua ykseltildi. Babasnn M.S. 375teki lmnden sonra Batda idareyi eline ald. Valensin Hadrianopolis (Edirne) yaknnda Vizigotlarla savanda ona yardma geleceine sz vermesine ramen, nedendir bilinmez, yardma gidemedi ve Valens, Vizigotlar tarafndan ldrld (M.S. 378). Ertesi yl Valensin yerine Theodosiusu Dounun augustusu olarak atad (M.S. 379); kendisi Batnn ynetimini zerine almt. M.S. 383te Britanniada Magnus Maximusun isyann bastrmak iin harekete getiinde askerleri savamak istemediler ve onu terk ettiler; Gratianus Lugdunuma (Lyon) kat fakat yakalanarak ldrld (M.S. 383 Austos). Magnus Maximus, Gallia, Britannia ve spanyada egemen oldu.
147
II. Valentinianus (M.S. 375-392)

I. Valentinianusun olu olan II. Valentinianus M.S. 371de Treveride dnyaya geldi. Babas ldnde Gratianus Batnn imparatoru olarak iln edilmiti (M.S. 375); II. Valentinianus da askerleri tarafndan Aquincumda ortak imparator iln edildi. Magnus Maximus talyay istila etmeye baladnda (M.S. 387) talyadan kat fakat Theodosiusun yardm ve onun Magnus Maximusun ordusunu yenip Maximusu ldrmesiyle tekrar kontrol eline ald. Fakat kendisi de M.S. 392 Maysta subaylarndan Arbogast tarafndan ldrld. lmyle Valentinianus slalesinin iktidar da sona ermi oldu.
THEODOSIUS HANEDANI I. Theodosius (M.S. 379-395)

Hristiyanl yceltmeye almas ve koyu bir Hristiyan olmas nedeniyle Byk lkabyla anlan I. Theodosius, M.S. 346da spanyann kuzeybatsnda Caucada domutu. M.S. 373-374te Yukar Moesiada valilik (dux) yapt. Valensin Vizigotlar tarafndan ldrlmesinin ardndan, Gratianus onun yerine Theodosiusu Dounun augustusu olarak atad (M.S. 19 Ocak 379). nceleri I. Theodosius Vizigotlarla savat fakat ne yazk ki baarl olamad. M.S. 382de onlarla bir anlama yaparak imparatorluk snrlar iinde federatif bir statde bulunmalarn kabul etti, hatta onlara Trakyada toprak bile verdi. M.S. 387de talyay istila etmeye balayan ve II. Valentinianusun talyay terk etmesine neden olan Magnus Maximusu Aquileiada yenerek ldrd. Theodosius birka yl talyada kaldktan sonra Constantinopolise dnd (M.S. 391); Batnn idaresini German komutan Arbogasta brakt. Hatrlanaca zere Arbogast, II. Valentinianusun lmnden de sorumlu tutulan bir kiiydi. Arbogast bamsz bir ekilde hareket ederek, II. Valentinianusun lmnn ardndan, onun yerine, daha nceden retorik ve Latince retmenlii yapan ve yksek devlet memurluuna kadar ykselen Eugeniusu augustus iln etti ve Batnn idaresini ona brakt. M.S. 394 Eyll aynda Theodosius, Frigidus Nehri kysnda Arbogast ve Eugeniusun ordusunu yendi ve Eugeniusu ldrtt. Arbogast ise sava srasnda kat ve ardndan da intihar etti. Theodosius tekrar tm imparatorluun tek imparatoru olarak kald; fakat ok gemeden, M.S. 17 Ocak 395te Mediolanumda ld. Her ne kadar imparatorluk geni bir corafyaya yaylmas nedeniyle uzun zamandr Bat ve Dou olarak ynetiliyorsa da, lmnden hemen nce imparatorluun idaresini fiilen iki ocuu arasnda Bat ve Dou olmak zere paylatrarak, Batnn idaresini 10 yandaki kk olu Honoriusa, Dounun idaresini 17 yandaki byk olu Arcadiusa verdi. Bundan byle imparatorluun Bat ve Dousu bir daha birletirilmedi. Dolaysyla imparatorluun resmen ikiye blnmesi M.S. 395 yl olarak tarihlenir ve I. Theodosiusa atfedilir. stanbul, Sultanahmet Meydanndaki (parkn iinde yer alan) ant-stunlar I. Theodosius zamannda getirilmitir.
Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408)

Batnn ilk imparatoru Honorius (M.S. 393-423) ise M.S. 384te domutu ve I. Theodosiusun kk oluydu. M.S. 393te augustus unvan verilen Honorius, babasnn lmnden sonra Batnn imparatoru oldu. ktidarnda idare esas olarak st dzey komutanlar ve devlet adamlarnn elindeydi. Zamannda Gothlar Ro-
148
maya saldrd ve ilk kez Roma yabanc bir dmann istilasna sahne oldu (M.S. 410). Honorius M.S. 423te hastaland ve ld. Dounun idaresini alan I. Theodosiusun byk olu Arcadius zamannda pek fazla sava olmad. mparator M.S. 408de hayata gzlerini kapad.
ekil 8.8 mparator Arcadiusun sikke Portresi. Kaynak: Breglia (1968), 98.
Theodosius Hanedan yelerinden Bat Roma mparatoru III. Valentinianus (M.S. 425-455) dneminde imparatorluk toprak kaybetti. Hun imparatoru Attila, Roma iin en byk tehlikelerden biriydi. Valentinianus M.S. 455te ldrld. Valentinianustan sonra Bat Roma tahtna srasyla Maximus (M.S. 455), Avitus (M.S. 455-456), Maiorianus (M.S. 457-461), Severus (M.S. 461-465), Anthemius (M.S. 467472), Olybrius (M.S. 472), Glycerius (M.S. 473-474), Iulius Nepos (M.S. 474-475) ve Romulus Augustulus (M.S. 475-476) geti. Hepsi de bir veya birka yl tahtta kalabildi. Germanlar Bat Roma iin srekli tehdit ve tehlike unsuruydu. Roma mparatorluunun banda bulunan Iulius Nepos, Orestes tarafndan tahttan uzaklatrlm ve kendi olu Romulus Augustulus tahta geirilmiti; ancak kendisi henz ocuk yata olduu iin devlet idaresi gerekte babas Orestesin elindeydi. Bu kez de German komutan Odoaker, bir darbeyle Romulusu taht terk etmeye zorlam ve Honoriustan bu yana devam eden Bat Roma, Germanlarn eline gemiti (M.S. 476). Dou Roma mparatorluu ise 1453te Osmanl Sultan II. Mehmet (Fatih) tarafndan yklncaya kadar yaamaya devam etmitir. Bugn tarihiler tarafndan Roma mparatorluundan dil, din ve kltr bakmndan farkl olmas nedeniyle Bizans olarak adlandrlan imparatorluk gerekte Roma mparatorluunun Dou yarsdr, yani Dou Roma mparatorluudur; Bizans ad Dou Roma mparatorluu iin ok sonralar modern tarihiler (ilk kez 16. yzylda Hieronymus Wolf) tarafndan kullanlan bir addr.
149
ekil 8.9
II. Theodosius (M.S. 402-450)

mparatorluun dou yarsnn hakimi olan Arcadiusun olu II. Theodosius (M.S. 402-450), daha bebekken babas tarafndan augustus iln edildi. Arcadiusun M.S. 408de lmnn ardndan Dounun idaresini ald. Augustus unvann aldnda henz bir yanda olduundan, iktidar dnemi bu unvan ald M.S. 402den deil, fiilen imparatorlua balad M.S. 408den itibaren de balatlmaktadr. Roma tarihinde tahtta en uzun sre kalan imparator, 49 yl ile II. Theodosiustur; M.S. 450de bir av kazasnda ld. stanbulun kara surlar onun zamannda Dou Valisi Anthemiusun gzetiminde ina edildi. II. Theodosiusun gerekletirdii nemli ilerden biri, Constantinopoliste Hristiyan Yksek Okulu adyla bir okul kurmasdr (M.S. 425). Bu okul gerek anlamda tarihteki ilk niversite olarak kabul edilmektedir. II. Theodosiusun ok nemli bir dier hizmeti de Codex Theodosianus adyla anlan kanun klliyatn yaymlatmasdr (M.S. 438). Bu klliyat daha sonraki I. Iustinianus yasalarnn temelini oluturmu; Iustinianus yasalar da modern Avrupa hukukunun temelini tekil etmitir. Theodosius Hanedan yelerinden Dou Roma imparatoru Marcianus (M.S. 450-457), II. Theodosiusun kzkardei Pulcheria ile evlenmiti. Drdnc kmenik kilise konseyi onun zamannda Kalkhedonda (Kadky) topland (M.S. 451). mparator M.S. 457de ld.
Theodosius Stunu. Msr Firavunu III. Thutmosisin obeliski mparator I. Theodosius dneminde Msrdaki Karnaktan getirilip Sultanahmetteki Hipodroma yerletirilmiti. Obeliskin kaidesinin drt tarafn kuatan kabartmalarda I. Theodosius ve ailesinin betimlendii imparator locas ile trenlere ilikin sahneler yer alr (Foto: O.Tekin).
150
zet
A M A
Roma mparatorluunun gerileyi ve zayflama srecini tartma Roma mparatorluunun gerileme ve zayflama sreci, genel olarak M.S. 3. yzylla birlikte balamtr. mparatorluun iine dt ekonomik kriz, alnan nlemlere ramen bir trl giderilemiyordu. Ekonomik krizin en nemli gstergelerinden biri, Diocletianusun Narh Kararnamesidir. Eldeki sikkenin alm gcnn azalmas, develuasyonu gerektiriyor ve enflasyonu nlenemez bir noktaya getiriyordu. mparatorluk snrlarnn ok geni bir alana yaylm olmas, eyaletlerin idaresini zorlatryor, neredeyse idare edilemez bir hal sz konusu oluyordu. mparatorlarn seiminde tek yetkili organn Senato olmas gerekirken, d mdahalelerin olmas ve artmas, imparatorlarn meruluuna glge dryordu. Denebilir ki, M.S. 476da idari adan ikiye ayrlan imparatorluun neredeyse son iki yz yl, krizin zm arayyla gemiti. Dnemin siyasal koullar nedeniyle mparatorlarn seiminde askerlerin oynad roln nemini aklama Bilindii zere, Roma mparatorluunda iktidardaki hanedan yelerinin taht adayl normal bir uygulamayd ve imparator seiminde Senatonun (Senatus) karar gerekliydi. Ancak, M.S. 3. yzyln ikinci eyreinden itibaren taht ve iktidar kavgas artm, imparatorlar daha ziyade askerler tarafndan belirlenmeye balanmtr. Bylece ayn anda hem Senato tarafndan hem de askerler tarafndan ilan edilmi birden fazla imparator sz konusu olmutur. Bu durum imparatorluk genelinde kaosa ve anariye neden olmutur. Bu nedenle, kabaca M.S. 3. yzyl ile 4. yzyln balar Askeri Anari Dnemi veya Asker mparatorlar Dnemi olarak adlandrlr. Dnemin ad en ok duyulan imparatorlar Maximinus Thrax (M.S. 235-238), III. Gordianus (M.S. 238-244), I. Philippus (M.S. 244-249), Traianus Decius (M.S. 249-251), Valerianus (M.S. 253-260), Gallienus (M.S. 253-268) ve II. Claudius Gothicus (M.S. 268270) idi.
A M A
Principatus ve Dominatus ynetimlerini karlatrma nceki yllarda imparatorluk topraklarna kuzeyden ve doudan yaplan d saldrlar (German kavimleri ve Parthlar / Sasaniler gibi), iteki ayaklanmalar ve ayn anda birden fazla imparatorun ya da gaspn egemen olmas byk skntlara neden olmu ve imparatorluun geni snrlarnn tek bir hkmdar tarafndan kontrol altnda tutulamayaca / ynetilemeyecei gereini de gstermiti. Bu yzden Diocletianus principatus denen ve imparatorun tm yetkilerle birinci yurtta statsyle sahip olduu nceki ynetim biimini terk ederek, dominatus denen ve imparatorun mutlak hkmdarln tartmasz kabul eden yeni bir ynetim biimini benimsedi. Bu yeni ynetim biimi monarik yapya daha yakn bir rejimi ifade etmekteydi. Ksa bir sre sonra da Diocletianus ve Maximianus tarafndan Tetrarkhia (Tetrari) denilen drtl bir ynetim oluturuldu. Roma mparatorluunun ikiye ayrlma srecini, nedenlerini ve sonularn tartma Roma mparatorluunun corafi bykl, tek kii tarafndan ynetilemeyeceini gsteriyordu. Bu konu aslnda daha nce de zerinde durulan bir konuydu. Caracalla ve kardei Geta, Diocletianus ve Maximianus rneklerinde olduu gibi. Ancak, resmen ikiye ayrlma Theodosius Hanedannn kurucusu I. Theodosius zamannda gerekleti (M.S. 395). Theodosius, Batnn idaresini kk olu Honoriusa, Dounun idaresini byk olu Arcadiusa verdi. Bundan byle imparatorluun bat ve dousu bir daha birletirilmedi. mparatorluun bat yars ise German basks sonucu M.S. 476da ortadan kalkt. mparatorluun ikiye ayrlma sreci, imparatorluun gerileme ve zayflama sreciyle paralel giden bir sretir. Bu srecin en nemli nedeni, kukusuz devasa snrlara sahip bir imparatorluun, tek kii tarafndan ynetilmesinin artk mmkn olmamasdr. Sonuta, imparatorluk topraklar bat ve dou olmak zere iki kii arasnda paylatrlmtr. Ancak, dikkat edilmesi gereken nokta, imparatorluun fiziki olarak blnmediidir; corafi blnme sadece idare asndan gerekletirilmitir; paralanma sz konusu deildir.
A M A
A M A
151
Kendimizi Snayalm
1. Thrax lkabn tayan Roma mparatoru aadakilerden hangisidir? a. III. Gordianus b. I. Licinius c. Valens d. Maximinus e. Gratianus 2. Abritus mevkinde (Dobruca yaknnda) tuzaa drlerek ldrlen (M.S. 251 Haziran / Temmuz) ve bylece dmanla savarken sava alannda len ilk imparator olarak anlan Roma mparatoru aadakilerden hangisidir? a. Maximianus b. II. Claudius c. Valens d. Maximinus e. Traianus Decius 3. Roma mparatorluunun bat yars, M.S. 476 ylnda yars Germanlarn eline getiinde tahtta olan ocuk yataki Son Bat Roma mparatoru aadakilerden hangisidir? a. Odaeker b. Remus Severus c. II. Valentinianus d. Romulus Tiberius e. Romulus Augustulus 4. Gothlara kar kazand zaferlerden dolay Gothicus lkabyla anlan Roma mparatoru aadakilerden hangisidir? a. Arcadius b. II. Claudius c. Honorius d. I. Theodosius e. Valens 5. Roma mparatorluunda mutlak idareyi ifade eden Dominatus Dnemi aadaki imparatorlardan hangisi ile balamtr? a. Diocletianus b. Traianus Decius c. Valens d. Maximinus e. I. Philippus 6. mparator Diocletianus zamannda oluturulan ve iki augustus ile iki caesardan oluan drtl ynetime ne ad verilir? a. Praetorluk b. Censorluk c. Tetrari d. Triumvirlik e. Testimonia 7. Fiyatlarn anormal artnn nne gemek iin M.S. 301de yaymlanan Narh Kararnamesi aadaki imparatorlardan hangisi zamanna tarihlenmektedir? a. I. Theodosius b. Honorius c. Arcadius d. I. Philippus e. Diocletianus 8. I. Constantinus ile Maxentius arasnda M.S. 312de yaplan ve Constantinusun zaferiyle sonulanan sava nerede oldu? a. Palatinus Tepesi yaknnda b. Augustus Forumu yaknnda c. Milvius Kprs civarnda d. Veronada e. Roma civarnda 9. M.S. 313te yaymlanan Milano Emirnamesi veya Fermannn ierii aadakilerden hangisidir? a. mparatorluk snrlar iinde yaayanlara yurttalk hakk verilmesi b. mparatorluk ynetiminde bundan byle caesarlarn da grev almas c. Sasanilere kar Roma dost lkeleriyle ittifak oluturulmas d. Roma Devletinin Hristiyanlara kar hogrl tutum ve davran sergilemesi e. Roma mparatorluunun Dou ve Bat olarak ikiye ayrlma karar 10. Roma mparatorluu ka ylnda ve hangi imparator zamannda Dou ve Bat olarak ikiye ayrld? a. M.S. 375: II. Valentinianus b. M.S. 445: II. Theodosius c. M.S. 395: I. Theodosius d. M.S. 395: Valens e. M.S. 495: Constans
152
Okuma Paras
Roma mparatorluunun Yeni Bakenti: Constantinopolis Byk lakabyla da anlan I. Constantinus, Romann imparatorluun bakenti olarak zayfln ve emniyetsizliini grdnden yeni bir bakent ihtiyac duymu ve stratejik mevkii itibariyle Byzantionu semitir. Kenti yeniden byk ve grkemli bir hale getirmek iin imar faaliyetlerini balatm; M.S. 11 Mays 330da Roma mparatorluunun ikinci ya da yeni bakenti olarak al yaplm, ad da bir sre korunmasna karn, imparatorun adndan dolay Constantinopolis olarak deitirilmitir. Kent tpk Roma gibi 14 idari blgeye (mahalleye) ayrlmtr. Constantinus, kentte bayndrlk faaliyetlerini younlatrarak onu antlarla donatm ve dnemin en grkemli merkezlerinden biri yapmtr. Fatih Sultan Mehmetin Constantinopolisi almasndan sonra da kentin ad deitirilmemi (18. yzylda slambol olarak deimesine karn), Cumhuriyet Dnemine kadar Kostantiniyye ad kullanlmtr.

1. d Yantnz yanl ise Askeri Anari ve Yeni Dzen Aray: Maximinus Thrax konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise III. Gordianustan (M.S. 238244) Aemilianusa (M.S. 253) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Honorius (M.S. 393-423) ve Arcadius (M.S. 395-408) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Valerianustan (M.S. 253260) Aurelianusa (M.S. 270-275) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dominatus Dnemi ve Tetrari: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dominatus Dnemi ve Tetrari: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dominatus Dnemi ve Tetrari: Diocletianus (M.S. 284-305) ve Maximianus (M.S. 286-305 ve 307-308) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise I. Constantinus (M.S. 307337) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise I. Constantinus (M.S. 307337) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Theodosius (M.S. 402450) konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. e
3. e
4. b
5. a
6. c
7. e
8. c 9. d 10. c
153

Sra Sizde 1 Askeri anari, Roma imparatorlarnn yasal bir ekilde ve Senato kararyla deil de, askerler tarafndan belirlenmesi ve bylece ayn anda Roma Devletinde birden fazla imparator bulunmasnn neden olduu karmaay ifade eder. Sra Sizde 2 Edessada (Urfa) Sasaniler tarafndan kuatlan ve esir alnan Roma mparatoru, Valerianus idi (M.S. 260 sonbahar). mparatorun akbeti bilinmiyor; ancak yaamnn geri kalann esir olarak srdrp ld tahmin edilmektedir. Sra Sizde 3 Principatus denen ve imparatorun tm yetkilerle birinci yurtta statsyle sahip olduu nceki ynetim biiminin terkedilerek, dominatus denen ve imparatorun mutlak hkmdarln tartmasz kabul eden yeni bir ynetim biiminin benimsenmesi Diocletianus zamannda oldu. Bu yeni ynetim biimi monarik yapya daha yakn bir rejimi ifade etmekteydi.

Akit, O. (1985), Roma mparatorluk Tarihi, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Breglia, L. (1968), Roman Imperial Coins. Their Art and Technique, New York. Cameron, A., Garnsey, P. (ed.) (2005), The Cambridge Ancient History, c. 12: The Crisis of Empire, AD 193337, Cambridge. Cameron, A., Garnsey, P. (ed.) (1998), The Cambridge Ancient History, c. 13: The Late Empire, AD 337425, Cambridge. Cornell, T. Ve Matthews, J. (1988), Roma Dnyas (ev. . Karadeniz), letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul. Glay, M.Le, Voisin J.-L., Bohec, Y. Le (1995), Histoire romaine, PUF, Paris. Grant, M. (1998), The Roman Emperors. A Biographical Guide to the Rulers of Imperial Rome 31 BC - AD 476, Londra. Harris, N., History of Ancient Rome, Chancellor Press, Londra, 2003. plikiolu, B. (2007), Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar, stanbul. Kent, J.P.C.-Overbeck, B.-Stylow, A.U. (1973), Die rmische Mnze, Hirmer Verlag Mnchen. Penrose, J. (ed.) (2008), Rome and Her Enemies, Osprey Publishing, Oxford. Scarre, C. (1995), Chronicle of the Roman Emperors, Thames and Hudson, Londra. Shotter, D. (2003), Rome and Its Empire, Norfolk. Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, letiim Yaynlar, stanbul.
Szlk
155
Szlk A
Aedilis (Lat.): Romada kamu ilerinin kontrol, ar ve pazarlarda arlk ve llerin denetimi, gvenlik, itfaiye tekilat ve festivallerin dzenlenmesinden sorumlu devlet grevlisi (magistrat). Aerarium (Lat.): Roma devlet hazinesi. Aes grave (Lat.): Dkm tekniiyle retilen Romann ilk bronz sikkeleri; ana birim as. Ager publicus (Lat.): Romada devlet arazisi. Esas olarak sava neticesinde elde edilirdi. Agon (Yun.): Yarma, mcadele. Her trl alandaki yarma iin kullanlr. Agora (Yun.): Toplanma alan. Bir kent-devletinde pazar, ar veya sosyal yaamn merkezi. Agoranomos (Yun.): o. Agoranomoi. ar-pazarda grev yapan, l, arlk ve mallarn kalitesini denetleyen memur. Akhaimenid: Adn Akhaimenesten alan Pers slalesi (Akhaimenidai). Akropolis (Yun.): Bir kent-devletinde kamu binalarnn (ve tapnaklarn) bulunduu etraf surla evrili yksek tepe. Alimenta (Lat.): Fakirlere ve kimsesiz ocuklara yardm sistemi. Amici Principis (Lat.): mparatorun dostlar. Yar resmi bir unvan. Amphiktion (Yun.): Dinsel birlik. Anayasa: Bir devletin ynetim biimini, temel kurumlarnn nasl ileyeceini belirten ve halk tarafndan genel kabul grm temel hukuk kurallar ile yasalar btn. Romada krallk ve cumhuriyet dnemlerinden itibaren oluturulan anayasaya, Sulla dneminde yeni bir ekil verildi. Annales (Lat.): Romada yllara gre dzenlenmi resmi kaytlar. Annona (Lat.): 1. Hububat (buday, arpa vb.); zellikle buday, 2. Romann yllk buday retimi, 3. mparator Septimius Severus zamannda konan dorudan ayni vergi, 4. Hububat tanras. Antitetik: Karlkl. Apeiron (Yun.): Felsefi grte sonsuzluk. Apella (Yun.): Spartada Halk Meclisi. Apodyterion (Yun.): Palestra ve hamamlarda soyunma odas. Apoikia (Yun.): Koloni. Apostata (Yun.): Din deitirenler iin kullanlan lkap, dnme (zellikle Roma mparatoru Iulianus iin). Aprilis (Lat.): Roma takviminde Nisan. Ara Pacis Augustae (Lat.): Augustus Bar Suna (Romada). Areopagos (Yun.): Szck anlam Ares Tepesi olan ve daha nce arkhonluk yapanlarn oluturduu en eski meclis. Aristokrasi: Soylularn, en iyilerin (aristoi) ynetimi. Arkhon (Yun.): Yksek devlet memuru; baz durumlarda devletin ba. As (Lat.): Roma bronz sikkelerinde ana birim. Asklepieion: Salk Tanrs Asklepiosa adanm salk merkezi. Asty (Yun.): Kent (zellikle merkezi alan, ekirdek ksm). Atllar: Lat. Equites. valye Snf. Belirli bir servete sahip kiilerden oluurdu. Augustus (Lat.): Szck anlam kutsal. Romann ilk imparatoru Augustustan dolay Roma imparatorlarnn tad unvan. Augur (Lat.): o. Augures. Kularn uuuna bakarak kehanette bulunan din adam. Aureus (Lat.): Roma altn sikke birimi. Auspicium (Lat.): Romada tanrlarn gr ve rzasnn alnmas. Autarkeia (Yun.): Bir kent-devletinin kendine yeterlii, ekonomik bamszl. Autonomia (Yun.): Bir kent-devletinin d glerin mdahalesi olmadan kendi kanunlarn yapabilmesi. Auxilia (Lat.): Esas olarak Romann talya dndaki Roma yurtta olmayan mttefiklerinden oluturulan yardmc askeri kuvvetler.
B
Barbaros (Yun.): o. barbaroi. Hellenlerin Hellence (Yunanca) konumayan toplumlara verdikleri isim. Basileus (Yun.): Kral. Bema (Yun.): Krs. Bule (Yun.): Boule. Hellen kent-devletinde danma ve idare meclisi. Buleutes (Yun.): Bouleutes. Bule yesi yurttalar.
C
Caesar (Lat.): Roma Consul ve Dictator Julius Caesardan dolay Roma mparatorluk dneminde veliaht ya da prens iin kullanlan unvan. Caligae (Lat.): izme. mparator Caligula adn caligaedan almt. Catilina nutuklar: Consul Ciceronun Catilina ayaklanmasn ortaya karmak iin Senatusda verdii nutuklar. Bylece Catilina, deifre olmu ve vatan haini iln edilmitir (M.. 63).
156
Hellen ve Roma Tarihi Cursus honorum (Lat.): Soylu bir Roma yurttann, memuriyet grevlerinde (kariyerinde) ilerleme kaydetme aamalar. Curul Aedilisi (Lat. Aedilis Curulis): Bkz. Aedilis.
Censorlar (Lat.): Romada be ylda bir yurttalarn ve onlarn sahip olduklar servetlerin saymn (census) yapan, kaydn tutan, senatrlerin listesini belirleyen memurlar; imperium yetkileri yoktu. Daha nce consullk yapm kiilerden seilirlerdi. Centuria (Lat.): Roma lejyonunda 100 kiilik blk. Centurio (Lat.): Roma lejyonunda 100 kiilik birliin komutan. Cippus (Lat.): Mimari ilevi olmayan ufak, ksa stun. Civitas Romana (Lat.): Roma Yurtta. Civitas Libera (Lat.): zgr kent. Clementia (Lat.): Szck anlam merhamet; ayn zamanda personifikasyon. Cliens (Lat.): o. Clientes. Yanama. Cloaca Maxima (Lat.): Romadaki kanalizasyon sistemi. Clupeus Virtutis (Lat.): Onurlandrlacak kiiye sunulan (veya kapsna aslan) altn kalkan. Cognomen (Lat.): Roma yurttalarnda aile (familia) ad. Cohors (Lat.): o. chortes. Romada askeri birlik. Comitatenses (Lat. o.): Byk Constantinus zamannda esas olarak snrn hemen gerisinde oluturulan mobilize saha birlii. Ayn zamanda bkz. Comitatus. Comitatus (Lat.): Seyr sefer (mobilize) halindeki ordu. Byk Constantinustan itibaren oluturuldu. Bkz. Comitatenses. Comitia Centuriata (Lat.): Romada patricii ile pleblerin grev yapt Yzler Meclisi. Comitia Curiata (Lat.): Romada 30 curiaey kapsayan ve sadece patricii snfna ak meclisti. Comitia Tributa (Lat.): Pleb Meclisi. Aedilislerin, tribunuslarn ve quaestorlarn seimini yapar, pleb kararlarn oylard; oylama kabilelere gre olurdu. Concilium Plebis (Lat.): Romada pleblerin oluturduu meclis, Pleb Meclisi. Consecratio (Lat.): Tanr mertebesine erime, tanrlatrma. Consul (Lat.): Roma Cumhuriyet dneminde yllk olarak atanan devletin en yksek devlet memuru; devletin banda iki consul bulunurdu. mparatorluk dneminde imparator unvanlarndan biri. Conubium (Lat.): Romada evlenme hakk. Roma yurttann sahip olduu haklardan biri. Conventus (Lat.): Bir eyalet iindeki adli (hukuksal) blge veya blge merkezi. Corona civica (Lat.): Defne dal ile mee yapraklarndan yaplm elenk. Curia (Lat.): Byk aile birlii; Forumdaki Senatonun toplant yeri, meclis.
D
Damnatio memoriae (Lat.): Annn lanetlenmesi. Dareikos (Yun.): Pers altn sikkesi. December (Lat.): Roma takviminde Aralk. Decemvir (Lat.): 10 yeli komisyonun yelerinden biri. Roma Cumhuriyet dneminde On iki Levha kanunlarn decemvirler (o. decemviri) hazrlamlard (Decemviri Legibus Scribundis). Dekret (Lat. Decretum): Meclis karar (kararname). Delos Deniz Birlii: Atina tarafndan M.. 478 / 477de Perslere kar mcadele etmek iin kurulan birlik. Demiurgos (Yun.):Bir kent-devletinde yksek devlet memuru, ba magistrat. Demokrasi: Halk Egemenlii, ynetimde halkn egemen olduu sistem. Demokratia (Yun.): Demos (halk) ve kratia (ynetim) szcklerinden oluan ve Halk Ynetimi anlamn tayan szck. Bkz. Demokrasi. Demos (Yun.): Birka anlam vardr: 1. Halk, 2. Sadece erkek yurttalarn oluturduu topluluk, 3. Aristokratlarn dnda kalan fakir halk, 4. Atinadaki demokratik devlet, 5. Ekklesiay oluturan halk. Denarius (Lat.): Romada esas gm sikke birimi. Dikasterion (Yun.): o. Dikasteria. Halk Mahkemesi. Ayn zamanda bkz. Heliaia. Diadokhos (Yun.): o. Diadokhoi. Byk skenderin ardl, onun generallerinden biri. Dictator (Lat.): Romada kriz veya olaanst hal gerektiren zamanlarda alt ay sreyle devlet ynetimini stlenen en yksek grevli (rnein, Sulla ve Caesar). Dioecesis (Lat.): Diocletianus (M.S. 284-305) zamannda oluturulan idari eyaletler; nceleri 13 adet idi, sonradan saylar artmtr. Dioecesislerin ynetimi praetor praefectusu veya vicariusun elindeydi. Divus (Lat.): Tanr. Diva (Lat.): Tanra. Dominatus (Lat.): Romada imparatorun mutlak hkmdarln tartmasz kabul eden ynetim biimi; mparator Diocletianus (M.S. 284-305) ile balar. Domus Aurea (Lat.): mparator Neronun Romada kendisi iin ina ettirdii yap (Altn Ev).
Szlk Donativum (Lat.): Parasal armaan (bir tr clus bahii); Roma imparatorlar tahta gemek iin destek grdkleri praetor muhafzlarna para vaat ederler ve tahta getikten sonra da onlara para datrlard. Drahmi: Hellen sikkelerinde gm sikke birimi. Dupondius (Lat.): Roma bronz (pirin) sikke birimi. Dux (Lat.): Ge Roma mparatorluk dneminde vali.
157
Gregorien takvimi: 16. yzyl sonlarnda Papa XIII. Gregorius tarafndan gelitirilen ve gnmzde halen kullanlan takvim.
H
Hegemon (Yun.): Lider, nder. Hekatombaion (Yun.): Hellen takviminde Temmuza denk gelen ay. Heliaia (Yun.): Hellen kent-devletinde bir tr halk mahkemesi. Ayn zamanda bkz. Dikasterion. Hellen (Yun.): Yunan halkndan olan. Yunanlar kendilerini bu ekilde adlandryorlard. Hellenistik: Byk skenderin Dou seferiyle birlikte Hellen kltrnn Douya yaylmas ve Dou kltryle kaynamas. Byk skenderin Dou seferine balad (veya Pers Krallna son verdii) tarihten Romann son Helenistik Krallk olan Ptolemaioslar ortadan kaldrd tarihe kadar sren dnemin ad (M.. 334 / 330 30). Hellanodikai (Yun.): Festival dzenleyicileri. Hellenotamiai (Yun.): Delos Deniz Birliinde hazine grevlileri. Helot (Yun. heiolos veya heioletes): Spartada topraa bal kle. Herme (Yun.): st ksm Tanr Hermesin bst eklinde sona eren dikdrtgen ta blok; bloun orta yerinde phallos tasviri bulunurdu. Hierothesion (Yun.): Mezar ant. Hiereus (Yun.): Din adam, rahip. Hippeis (Yun.): Atllar (Atinada toplumun snflarndan biri). Homonoia (Yun.): Szck anlam uyum, dostluk; ayn zamanda personifikasyon. Homo novus (Lat.): Yeni kii. Bkz. Novus homo Hoplit (Yun. hoplites): Tam tehizatl (kalkan, mzrak, kl, zrh) Hellen piyade askeri. Hostis Publicus (Lat.): Vatan haini, devlet dman. Hyk: Suni tepe; st ste yerleimler nedeniyle oluan suni tepe.
E
Eisphora (Yun.): Mal ve varlktan alnan zel vergi; zellikle sava gibi olaanst dnemlerde yurttalardan ve yabanclardan (metoikoi) alnrd. Ekklesia (Yun.): Hellen kent-devletlerinde Halk Meclisi. Elektron (Yun.): Altn ve gm alam metal; ilk sikkeler elektrondan baslmt. Eleusis Misterleri: Eleusis Gizem Dinleri olarak da ifade edilen bir klt. Devlet kontrolunda, Attikadaki Eleusiste daha ziyade Demeter, kz Persephone ve Dionysos onuruna tesis edilmiti. Emporion (Yun.): Kk lekli ticaret merkezi. Epheroi (Yun.): Devlet denetileri. Epigrafi: Yaztbilim. Epistates (Yun.): Hellen kent-devletinde Prytaneisin bakan. Eponim (Yun. eponymos): Yla adn verme. Epos (Yun.): Kahramanlk destan. Equites (Lat.): Eski Romada Atl Snf (valyeler). Era: Takvim ba. Ethnos (Yun.): Halk. Euergetes (Yun.): Bir kent-devletinde yararl ilerde kullanlmak zere para balayan, imr faaliyetlerine katkda bulunan, festival masraflarn stlenenler kiilere verilen onurlandrma sfat. Eupatridai (Yun.):Soylular (Soylu doanlar). Exercitus (Lat.): Ordu.
F
Familia (Lat.): Aile. Fasces (Lat.): Arasna balta yerletirilmi denek demeti asa. Lictorlar tard. Februarius (Lat.): Roma takviminde ubat. Fibula (Lat.): o. Fibulae. engelli ine.
I
Ianuarius (Lat.) (Januarius): Roma takviminde Ocak. Idus (Lat.): Ayn 15. gn (baz aylarn 13. gn). Imperium (Lat.): Romada emretme yetkisi. Imperator (Lat.): 1. Komutan, 2. mparator. Imperium Propraetore (Lat.): Imperium yetkisine sahip propraetor. Imperium Romanum (Lat.): Roma mparatorluu Incitatus (Lat.): mparator Caligulann yar atnn ad.
G
Gens (Lat.): Klan veya byk aile. Gerusia (Yun.): Yallardan oluan bir tr Danma Meclisi. Gizem Dinleri: Bkz. Eleusis misterleri. Grammatistes (Yun.): Eitimciler.
158
Hellen ve Roma Tarihi Legatus (Lat.): Komutan, imparator vekili, zel devlet grevlisi. Lejyon komutan; imparatorluk eyaletinde dorudan imparatora bal vali (Legatus Augusti). Leiturgia (Yun.): Bir tr zorunlu sponsorluk. Zengin yurttalarn kamusal alandaki imr faaliyetlerini, festival dzenlenmesini, gemi inasn vb. devletin istei zerine zorunlu olarak finanse etmeleri. Lejyon (Lat. legio): Roma askeri birlii. Kapsad asker (lejyoner) says cumhuriyet dneminde 4500; imparatorluk dneminde 5200 kiiden oluuyordu; ancak zaman iinde farkl saylar da sz konusudur. Lex (Lat.): Kanun. Lictor (Lat.): Consullere refakat eden grevli. Lictorlar omuzlarnda fasces denen bir denek demeti tarlard. Linear A ve B: Tun anda Girit ve Miken uygarlklarnda kullanlan izgisel yaz. Logographos (Yun.): o. Logographoi. Kent tarihi, kahramanlklar, mitoloji gibi insanlarn ilgisini eken konular rhapsodoslar gibi iir diliyle deil, dz yaz (nesir) eklinde yazan kii. Adlarn bildiimiz logographoslar arasnda her ikisi de Miletoslu olan Kadmos ile Hekataiosu sayabiliriz. takvimi.
Interrex (Lat.): Romada kral ldnde yenisi seilinceye kadar devletin bana geen kii. Isegoria (Yun.): Hellen kent-devletinde mecliste konuma zgrl. Isonomia (Yun.): Hellen kent-devletinde yasalar karsnda eitlik. Isotimia (Yun.): Hellen kent-devletinde herkesin her makama gelebilme hakk. Iunius: Roma takviminde Haziran. Iustitia (Lat.): Szck anlam adalet; ayn zamanda personifikasyon.
J
Jlyen takvimi: Iulius Caesar zamannda hazrlanan Roma
K
Kalendae (Lat.): Roma takviminde ayn ilk gn. Karum: Pazar yeri (Hitit, Asur gibi Dou toplumlarnda). Keruks (Yun.): o. kerukes. Ulak, haberci, mesaj gtren. Kerykeion (Yun.): Tanr Hermesin asas. Khora (Yun.): Kent-devletinin krsal. Kiklopik: Mitolojideki Kyklops adl devlerin tayabilecei kadar byk-iri (zellikle ta). Kitharistes (Yun.): Mzik ve lirik iir eitimcileri. Kleros (Yun.): Sahip olunan toprak parasnn hisse / pay anlamn tayan Hellence ad. Klerukhia (Yun.): Atinann deniz kys ve adalar gibi stratejik mevkilerde kurduu zel koloniler. Ya da Atinann fethettii topraklarda fakir yurttalara verdii toprak paras (kleros). Klerukhialarda yerleenler Atina yurttalk haklarna sahiptiler. Kolonizasyon: Bir kavmin ya da bir kent halknn tarmsal veya ticari faaliyetlerde bulunmak iin kendi snrlar dnda elverili topraklarda sler kurup, oray yurt edinme sreci. Komedia (Yun.): Sahnede gerekletirilen oyun tr. Kral Yolu: Susadan Sardeise uzanan ticari ve askeri amal yol (daha ok Pers dneminde). Ktistes (Yun.): Koloni kurucusu. Kupel: Ocak ukuru. Kupelasyon: Frnlama. Kutsal Sava: Phokislilerin Delphoi Apollon Tapnan igal etmeleri zerine Phokis ile Thebai arasndaki patlak veren sava (M.. 355). Klt: Tanr veya kahraman tapnm.
M
Magister Equitum (Lat.): Roma Cumhuriyet Dneminde Dictatorun yardmcs (imperium yetkisine sahip), svari kuvvetlerine komuta ederdi. Ayn zamanda snrdaki svari birlii komutan. Magister Militum (Lat.): Askeri komutan. Magister Peditum (Lat.): Piyade askerlerin komutan. Magistrat (Lat. Magistratus): Romada yksek devlet memuru. Hellen kent-devletlerinde de yksek devlet memurlar bu ekilde anlr. Magnus (Lat.): Szck anlam Byk. Maius (Lat.): Szck anlam Daha byk. Imperium maius (= daha byk bir emretme yetkisi). Martius (Lat.): Lat. Mart ay. Mausoleion: Mezar ant, mozole. Medimnos (Yun.): lek, kile. 1 medimnos, 38 kilogram veya 50 litre. Megaron (Yun.): Dikdrtgen planl, n avlulu basit yap. Mesogeia (Yun.): blge. Metoikos (Yun.): o. metoikoi. Yabanc, kent-devleti yurtta olmayan, baka bir yerden gelip oraya yerlemi. Mil ta: Mesafe ta; gidilecek yere olan uzakln belirtildii yuvarlak ta. Milano emirnamesi (ferman): I. Constantinus ve Licinius tarafndan Hristiyanlara hogr gsterilmesini isteyen emirname (M.S. 313).
L
Latifundia (Lat.): Romada byk araziler, iftlik arazisi. Lavagetas: Akha kralnn yardmcs.
Szlk Monari: Tek kii egemenliine dayal ynetim sistemi (r. Krallk). Monophthalmos (Yun.): Tek gzl anlamnda lkap; zellikle Antigonos iin. Municipium (Lat.): Roma kenti (ve yurttal) stats verilerek Romann korumas altna alnan fakat i ilerinde zgr (otonom) olan talyadaki kent-devletlerine ya da bu ekilde tesis edilmi kentlere ve kapsadklar topluma verilen isim. Bir gre gre municipiumlarn oy verme hakk bulunmuyordu. Mttefikler Sava: Ayn zamanda Sosyal Sava olarak da bilinir. talyann gneyindeki Roma mttefiki kentler ile Roma arasndaki sava (M.. 91-88).
159
rinden oluuyordu ve halkn aa tabakalaryla (populares) atma halindeydi. Ostrakon (Yun.): o. ostraka. Keramik paras. Ostrakophoria (Yun.): anak mlek paras kullanarak oy verme. Ostrakismos (Yun.): anak mlek Mahkemesi.
P
Paideia (Yun.): Eitim. Paidagogos (Yun.): Olgunluk ana gelinceye kadar ocuklarn eitimlerinin aksamamasn salayan, onlar kt alkanlklardan uzak tutan ve okula gtrlmesinden sorumlu bir tr ev klesi. Paidotribes (Yun.): Atletizm eitimcileri. Panhellen: Hellen birlii. Panionion (Yun.): Ion Birlii. Paralia (Yun.): Ky. Parasang: Pers uzaklk ls; 1 parasang yaklak 5.2 km. Parth: M.. 247de Arsakes tarafndan kurulan Pers hanedan Arsakidlerin genel ad. Pater Familias (Lat.): Romada aile babas (evin reisi). Pater Patriae: Vatann Babas unvan. Daha ziyade Roma imparatorlar bu unvan alrd. Patriciuslar (o. patricii): Soylu, zengin Roma yurttalar; senato yeleri bu snftan kard. Patronus (Lat.): Roma yurtta olmayan bir kiiyi himayesine alp onu koruyan, haklarn gzeten kii. Pax (Lat.): Bar. Pax Romana (Lat.): Roma Bar. Pentakosiomedimnoi (Yun.): Atinada 500 medimnoi ve st geliri olan snf. Perioikoi (Yun.): zellikle Spartada kentin civarnda oturan yar-yurttalar. Peripatetik Okul: Aristotelesin okulu (Lykeion); dolaarak ders verdiinden bu ekilde anlrd. Persler: ekirdek blgeleri ran olan halk. Eski ada Akhaimenidler, Arsakidler (Parthlar) ve Sasaniler olarak byk hanedan olarak ran ve evresinde hkm srmlerdir. Phalanks: Sarissa adn tayan uzun mzrakl hoplit denen askerlerden oluan hareket yetenei yksek askeri birlik. Phallos (Yun.): Erkek cinsel organnn tasviri; daha ok bereket ile ilgilidir. Philoromaios (Yun.): Roma dostu. Daha ziyade Hellenistik krallarn kullandklar unvan. Phoros (Yun.): Vergi.
N
Naumakhia (Yun.): Deniz sava. Neokoros (Yun.): Szck anlam tapnak muhafz; imparator tapnan (kltn) iaret eder. Nomen: Lat. ad. Nomoi (Yun.): Yazl yasalar. Nomothetai (Yun.): Yasa koyucular. Nomos (Yun.): Kanun; vergi. Nonae (Lat.): Roma takviminde ayn 5. gn (baz aylarn 7. gn). November (Lat.):Lat. Kasm ay. Novus Homo (Lat.): Deyim. Romada, yelerinin esas olarak patricii veya soylu snfna mensup kiilerden olutuu Senatusa, ailesinde veya slalesinde daha nce senatrlk yapm olmayan bir kii girdiinde, dier Senatus yeleri o kiinin Senatus geleneinden gelmediini ima etmek iin ona novus homo (yeni insan, yeni kii) derlerdi. Alt tabakadan gelip aristokrasi snfna ykselen kii; sonradan grme. Numismatik: Sikke bilimi. Nus (Yun.) Nous: Akl.
O
October (Lat.): Roma takviminde Ekim. Oikist (Yun. oikistes): Koloni kurucusu. Okhlokratia (Yun.): Avam Ynetimi; halk ynetiminin yani demokrasinin bozulmu biimi. Oligari (Yun.Oligarkhia): Bir grubun (aznln) ynetimi. Genellikle zengin olmalarna ramen, doutan soyluluk esas deildir. Optimatlar (Lat. optimates): Romada, organize olmam ama belirli bir siyasal gr etrafnda toplanm grup; genellikle muhafazakr nitelikli aristokratlar ve senato yele-
160
Hellen ve Roma Tarihi Princeps Iuventutis (Lat.): Genler arasnda birinci. Atl Snf (Equites) Augustusun torunlar Gaius ve Luciusu princeps iuventutis iln ederek Atl Snfnn liderleri olarak tanmlamt. Daha sonra ileride tahta geecek prensler iin de ayn unvan kullanld. Princeps senatus (Lat.): Senatonun lideri. mparatorluk Dneminde imparator da bu unvan tayordu. Principatus (Lat.): Szcn kkeni princepse (birinci kii) dayanmakta olup birinci kiinin ynetimi anlamndadr; Romada principatus dnemi ayn zamanda Diocletianus ile balayan Monari ynetimine kadar imparatorluk dnemini ifade eder. Proconsul (Lat.): Szck anlam consuln yerine grev yapan demek olan proconsul bir tr promagistrat idi. Daha nce consullk yapm kiilerden seilen kii, proconsul unvanyla bir eyaletin ynetiminde grevlendirilirdi. Proletarii (Lat.): Romada halkn en alt tabakas, proletarya. Proscriptio (Lat.): Devlet dman veya vatan haini iln edileni yarglamadan lme mahkum etmek; lme mahkum edilenlerin liste halinde iln edilmesi. Prostates (Yun.): 1. demos lideri, 2. bir metoikosun patronusu. Provincia (Lat.): Kken itibariyle, belirli bir corafi alan ynetmek (imperium) iin seilen veya atanan st dzey bir Roma magistratnn grev tanmdr. Ancak, daha sonra gnmzdeki anlamna yakn olarak eyalet anlamnda kullanlmtr. Prytaneis (Yun.) (tek. prytanis): Hellen kent-devletinde, Atinada, Bulenin alt komisyonu olarak grev yapan Bulenin 50 yesi. Devletin tm acil ileri nce Prytaneis tarafndan ele alnrd. Prytaneisin toplant yeri Prytaneion ad verilen yuvarlak planl (tholos) bir meknd. Ptolemaion: Ptolemaioslara ilikin klt yaps. Publicani (Lat.): Tek.. publicanus. Romada vergi mltezimleri.
Phratria (Yun.): Kk kabile, klan; esas olarak sosyal ve dinsel birlik; kabilenin (phyle) alt blm. Phyle (Yun.): Kabile. Pius (Lat.): Tanrlara, devlete ve aileye saygl. mparatorlar sfat olarak da kullanmlardr. rnein, mparator Antoninus Pius. Plebler (Lat. tek. plebs, o. plebes): Romada siyasal olarak rgtlenmi ve patriciiye muhalif olan grup. Zengin veya fakir, yanama (cliens), yerel Romal veya yabanc (r. Sabinler) olabilirlerdi. Patricii ile ayn haklara sahip olmak iin mcadele etmilerdir. Sonradan, Cumhuriyet Dnemi sonlarnda, aa halk tabakasndan olanlara pleb denilmitir. Pleb tribunu (Lat. tribunus plebis): o. tribuni plebis. Pleb haklarn koruyan on kiilik memur grubu. Veto haklar vard. mparator Augustustan itibaren Roma imparatorlar Tribunicia Potestas (Tribunluk Gc) unvan almaya baladlar. Poliorketes (Yun.): Szck anlam kuatc. Esas olarak Makedon Demetriosun unvan. Polis (Yun.): Siyasal ve sosyal olarak rgtlenmi kent-devleti. Politeia (Yun.): Yurttalk. Pontifex Maximus (Lat.): Ba Rahip; devlet dininin ba. Roma imparatorlar da bu unvan almlardr. Populus Romanus (Lat.): Patricii ve Pleblerin oluturduu Roma halk. Praefectus Urbanus (Lat.): Kent Prefekti. Praetor: Romada yksek devlet memuru. Grevleri hukuki meselelerde (yarg) consullerin ykn hafifletmekti. Imperium yetkisine sahip olan praetorluk grevi, esas olarak patrici snfndan olanlarn yapt bir grevdi. Praetor Urbanus (Lat.): Kent Praetoru. Propraetor (Lat.): Praetorun yerine geen, onun yetkilerine sahip yksek devlet memuru; imperium yetkisine sahipti. Primus inter pares (Lat.): Eitler arasnda birinci. Principatus ynetiminde zellikle imparatorun, ayn kariyeri paylaan kiilerden biri olduu ve gemiinde ayn kariyere sahip dier kiilerin de ayn mevkiye gelebileceklerinin imkn bulunduunu im etmek iin kullanlan bir ifade. Ancak, yine de, primus inter pares sfatnn yklendii kiinin dierlerinden stn olduu ya da en azndan yle grlmesi gerektii gerei de vardr. Princeps (Lat.): Szck anlam nder veya birinci kii. Cicero, Birinci Triumvirlii oluturan Caesar, Pompeius ve Crassusu principes (= birinci yurttalar) olarak adlandrmt. Keza, Tacitus da Principatus Dnemini (mparatorluk Dnemi) balatan Augustusu princeps olarak tanmlamt.
Q
Quaestor (Lat.): Romada mali ilerden ve devlet hazinesinden sorumlu devlet memuru. Quintilis (Lat.): Roma takviminde Temmuz ay.
R
Res Publica (Lat.): Cumhuriyet (Roma Devleti). Rex (Lat.): Kral. Rex Sacrorum (Lat.): Kutsal ilere bakan kral; dinsel trenlerin organizasyonundan ve kurban ilerinin dzenlenmesinden sorumlu.
Szlk Rhapsodos (Yun.): Kentten kente dolaarak, ellerindeki denekle ritm tutarak kahramanlk ve mitoloji ierikli iirler okuyorlard (rnein, Homeros). Rhetor (Yun.): Hatip Rhetorik: Hitabet. Ripenses (Lat.): Ge Romada snr birlikleri. Sosyal Sava: Bkz. Mttefikler Sava. Soter (Yun.): Kurtarc.
161
S.P.Q.R (Lat.): Senatus Populusque Romanus (Roma Senatosu ve Halk); Roma devletini ima eder. Stephanephoros (Yun.): Devletin yksek magistrat; ba magistrat. Stoaclk: Kurucusu Kitionlu Zenon olup Hellenistik dnemde ortaya kmtr. Bu kii Atinadaki Stoa Poikilede ders verdiinden dolay onun felsefesi de stoaclk olarak adlandrlmt. lgilendikleri balca konular ahlak ve mantk idi. Strategos (Yun.): Komutan; ayn zamanda eski Hellen kentdevletinde yksek devlet memuru (ba magistrat). Symmakhia (Yun.): Birlik. Synhedrion (Yun.): Meclis. Synoikismos (Yun.): Birka ufak yerleim biriminin (rnein kylerin) bir araya gelerek bir kent-devletini meydana getirmesi. Sympoliteia (Yun.): Birka kent-devletinin bir araya getirilmesi.
S
Sarissa (Yun.): Hoplitlerin kulland uzun mzrak. Sasani: Parth Devletinin yklmasndan sonra Ardair ile birlikte randa kurulan devlet. (M.S. 224). Satrap: Pers mparatorluundaki belirli ynetim blgelerinin bandaki kii (vali). Seisakhtheia (Yun.): Ykten, klfetten kurtulma; borlarn silinmesi (zellikle Solon zamannda). Sella curilis (Lat.): Curul sandalyesi. Alr kapanr makam koltuu. Sementasyon: Elektronda bulunan altn ve gm birbirinden ayrmak iin kullanlan tavlama yntemi. Senatus (Lat.): Senato. Romada esas olarak optimatlardan (optimates) seilen yelerden oluurdu. Zaman iinde ye saysnda baz farkllklar grlse de, genel olarak 600 senatr grev yapard. Halk Meclisinin ald kararlar Senato tarafndan onaylanmadan yasalamazd. Cumhuriyet Dneminde nemli olmasna karn, mparatorluk Dneminde imparatorun n planda olmas Senatonun nemini azaltmt. Senatus consultum (Lat.): Senatus karar. Sikkelerde ve yaztlarda SC olarak ksaltlr. September (Lat.): Roma takviminde Eyll. Servus (Lat.): o. servi. Kle. Sestertius (Lat.): Romann ap en byk bronz sikke birimi. Sextilis (Lat.): Roma takviminde Austos. mparator Augustustan itibaren Sextilis, Augustus olarak deitirilmitir. Siglos (Yun.): Pers gm sikkesi. Sikke: Arl ve ap nceden ayarlanm, zerinde kendisini basp tedavle sokan devletin yaz ve iareti (tip) bulunan metalden yuvarlak deme arac. Sofist (Yun. Sophistes): Szck anlam herhangi bir alanda usta, bilge kii anlamn tamaktadr. M.. 5. yzyldan itibaren kentten kente dolaarak para karl yaamda gerekli olan bilgileri (gramer, hitabet, felsefe, siyaset) ders veya eitim amal veren kiiler de Sofist olarak adlandrlmlardr. Hellen felsefesinde Sofistler, insan yaamn merkezi ve her eyin ls olarak kabul etmilerdi. Solidus (Lat.): Ge Romada tedavle kan altn sikke.
T
Talanton (Yun.): Arlk birimi. Tetradrahmi: Drt drahmi deerinde gm sikke birimi. Tetrarkhia (Yun.) (tetrari): Diocletianus (M.S. 284-305) ile birlikte balayan drtl ynetim sistemi: iki augustus ve iki caesar. Tetrari: Bkz. Tetrakhia. Thesmoi (Yun.): Szl yasalar. Thetes (Yun.): Hellen kent-devletinde (Atinada) toplumun en alt snf. Tholos (Yun.): Yuvarlak yap; Hellen kent-devletinde (Atinada) Prytaneisin toplant yeri. Timokrasi (Yun.): Varlkl kiilerin iktidarda nemli pozisyonlara geldii ynetim sistemi. Tiran (Yun. tyrannos): Oligari ile ynetilen kent-devletlerinde, ynetimi zorla, yasal olmayan bir ekilde ele geiren kii. Tragedia (Yun.) (trajedi): Edebiyatn nemli bir tr; szck anlam kei arks. Tribunicia potestas (Lat.): Halk Tribunusunun (Tribunus Plebis) gc. Tribus (Lat.): Romada kabile. Tributus (Lat.): Vergi. Trittys (Yun.): te bir anlamn tayan blm / blge (zellikle Solon ve Kleisthenes zamannda Atinada).
162
Triumvirler (Lat. Triumviri): Romada devlet ynetimini stlenen l komisyon. Triumviri Rei Publicae Constituendae: Cumhuriyeti (devleti) kurmakla grevli l (triumvirler). I. Triumvirlik (M.. 60): Pompeius, Caesar ve Crassus; II. Triumvirlik (M.. 43): Marcus Antonius, Octavianus ve Lepidus. Tmls: inde mezar odas bulunan yma tepe.
Y
Yedi Bilge: M.. yak. 620-550 arasndaki dnemde akl ve bilgeliklerinden dolay ne kan kiilere verilen ad. Bu konuda bilgi veren kaynaa gre deiiklik gsterse de ad en fazla geenler unlardr: Miletoslu Thales, Prieneli Bias, Mytileneli Pittakos, Atinal Solon, Spartal Khilon, Lindoslu Kleobulos, Khenail Myson. Yedi Tepe: Romada Palatinus, Capitolium, Quirinalis, Viminalis, Caelius, Esquilinus, Aventinus.
U
Uncia (Lat.): 1 / 12 deerinde sikke veya arlk birimi. 1 as = 12 uncia.
Z
Zeugitai (Yun.): Solonun Atina toplumunu snflandrmasnda kk iftilerden oluan nc snf.
V
Vabartum: Dou toplumlarnda, zellikle Asurda, kk lekli konaklama yeri. Vanaks: Akhalarda kral. Veteran (Lat. veteranus): o. veterani. Romada emekli asker. Vicarius (Lat.): Dioecesis yneticisi. Vigintiviri (Lat.): Maximinusa kar mcadele edildii srada Senatus tarafndan oluturulan 20 kiilik meclis / komisyon. Virtus (Lat.): Erdem; ayn zamanda personifikasyon.

Prof - Dr. Oğuz Tekin Roma Tarihi AÖF Yayınları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prof - Dr. Oğuz Tekin Roma Tarihi AÖF Yayınları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

HELLEN VE ROMA TARH

Yazar Prof.Dr. Ouz TEKN (nite 1-8)

Editr Prof.Dr. Ouz TEKN

Hellen ve Roma Tarihi

Egede Tun a.....................................................................

Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon ..................... 20

M.. 5. Yzyl Savalar .......................................................... 38

Byk skender ve Hellenistik a........................................ 56

Roma: Kuruluu, Krallk ve Cumhuriyet Dnemleri ........... 76

Roma mparatorluunun lk Yzyl: Iulius-Claudius Hanedanndan Flavius Hanedanna...................................... 94

Evlat Edinilen mparatorlardan Severus Hanedanna ......... 114

Askeri Anari Dneminden Theodosius Hanedanna......... 134

Szlk ................................................................................... 155

Editr ve Yazar Prof.Dr. Ouz TEKN

HELLEN VE ROMA TARH

Hellen ve Roma Tarihi

EGEDE TUN AI KRONOLOJS

Hellen ve Roma Tarihi

KKLAD ADALARI VE KLTR

Kiklad Adalar kltr esas olarak lk Tun a kltrdr.

GRT ADASI VE MNOS UYGARLII

Hellen ve Roma Tarihi

1. nite - Egede Tun a

4 Bat Avlusu 3 6 Orta Avlu 8 7

Hellen ve Roma Tarihi

1. nite - Egede Tun a

Hellen ve Roma Tarihi

Girit saraylarnnSZDE SIRA etrafnn surla evrili olmamasnn nedenini aklaynz.

YUNANSTAN VE MKEN UYGARLII

1. nite - Egede Tun a

Hellen ve Roma Tarihi

1. nite - Egede Tun a

Hellen ve Roma Tarihi

1. nite - Egede Tun a

Troia VIII ve X (M.. yak. 950den itibaren)

Hellen ve Roma Tarihi

1. nite - Egede Tun a

Hellen ve Roma Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. nite - Egede Tun a

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

HELLEN VE ROMA TARH

Hellen ve Roma Tarihi

Ege Gleri, KentDevletleri ve Kolonizasyon

Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon

Hellen ve Roma Tarihi

2. nite - Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon

TELEVZYON SIRA SZDE

Hellen ve Roma Tarihi

Resim 2.2 Eski Yunan alfabesi.

KENT-DEVLET Ortaya k ve Karakteristik zellikleri

2. nite - Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon

Hellen ve Roma Tarihi

SIRA SZDE Kent-devletinin karakteristik zellikleri nelerdir?

2. nite - Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon

Hellen ve Roma Tarihi

2. nite - Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon

ATNANIN SYASAL VE TOPLUMSAL YAPISI

Hellen ve Roma Tarihi

2. nite - Ege Gleri, Kent-Devletleri ve Kolonizasyon

Tiran Peisistratos ve Oullar