Tebriz CAFEROV.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES.

KTSAT BLM

TRKYE EKONOMS -GENEL EREVEOsmanl Devleti dneminde ekonomi, tarm ve ticarete dayal bir yap iindeydi. Osmanl Devleti, tarm rnleri ve baz maden cevherlerini ihra edip, tketim, ara ve yatrm mallar ithal eden bir ekonomik yapya sahipti. Bat Avrupa lkelerinin tarmsal ve snai mallar iin tam bir ak Pazar konumunda olan imparatorlukta, ykc ve haksz rekabete dayanabilen halclk, bakrclk, dokumaclk.. faaliyetleri gnmze kadar gelebilmitir. Osmanl Devleti, 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren d ticaret ve bte aklarn kapatmak iin ierden ve dardan srekli borlanmaktayd. Lozan Antlamas srasnda toplam d bor miktar 161,3 milyon lira olarak belirlenmiti. Bu ksa aklamadan sonra, Trkiyenin iktisadi tarihinin ana izgileri, u srayla anlatlacaktr: -2. Dnya sava ncesi dnem -2. Dnya sava yllarnda ve sonrasnda ekonomik durum -Anti- devleti dnem veya Demokrat Parti dnemi -Planl Kalknma Dnemi -2000li yllar lk dnemi 1923 ylndan balatacaz... Cumhuriyetin ilk yllarnda yani ulusal ekonomiye gei sreci iinde, demiryolu yapm ncelikle ele alnd. lkenin bir merkez bankas yoktu, ileri yabanc bir banka olan Osmanl bankas yrtyordu. 1929 ylnda byk buhrann patlak vermesiyle, zellikle tarm rnleri piyasalarnda fiyatlar hzla dt, dolaysyla geleneksel tarm rnleri ihracats olan Trkiyenin dviz gelirleri hzla dt. 1930 ylyla birlikte, devletiliin gerei olan ekonomik yasalar ve kurumlar hayata geirildi. T.C. Merkez Bankas, 1931 ylnda faaliyete geti. Bugnk anlamda bir kalknma bankas olan Smer Bank kuruldu. Hammaddesi lke iinden salanacak snai yatrm projelerine bankann ncelik vermesi ngrlmt. 1934-1938 yllarn kapsayan birinci be yllk sanayi plan uygulamaya kondu. Enerji ve madencilik konusundaki iletmeleri bir merkezden ynetmek iin Eti Bank kuruldu. Esnaf ve sanatkarn kredi ihtiyacn karlamak zere Halk Bankas bir kamu bankas olarak rgtlendi. Trkiye, krk milyona yakn insann lmesine neden olan 2. Dnya Sava^nn dnda kald. Fakat ekonominin dengelerinin bozulmas ve sanayilemenin durmas nlenemedi. Sava yllar boyunca lkede mal ktlklar yaand, karaborsa ve kaaklk dizginlenemedi, enflasyonla mcadelede baarl olunamad, lkenin d ticaret hacmi darald. 1946 ylnda Demokrat Parti kuruldu ve anti-devleti iktisat politikalar, lkenin gndemine oturdu. lkenin d ekonomik ilikilerinde ve sanayileme hedeflerinde yeni dzenlemelere giriildi. rnein 1946da TL, ABD dolar karsnda %50 orannda devale edildi, nceki planda yer alan ar sanayi projeleri rafa kaldrld. 1950 ylnda demokrat Parti, tek bana iktidar oldu. Demokrat Parti Dnemi, 1950-1960 yllarn kapsyor. 1950de balayan Kore Savann etkisiyle, tarm rnleri ve hammadde fiyatlarnn hzla ykselmesi sonucu hkmet, tarm sektrnde retimi arttrmaya ynelik nlemler ald. Bunun dnda sanayilemenin zel kesim nclnde yrtlmesi ve d ekonomik ilikilerde devlet mdahalelerinin asgariye indirilmesi hedefleri kararlatrld. Neoliberal dnemin yani DP dneminin temel kurumu Trkiye Snai Kalknma Bankasdr. (1950) Banka, zel kesime orta ve uzun vadeli sanayi yatrm kredisi vermek zere byk ticaret bankalarnca rgtlenmiti. 1960 ylna dek,ithal ikamesi stratejisine uygun olarak kurulan ve daha ok tketim mal reten snai iletmelere destek veren bu banka Dnya Bankasnn teknik ve mali yardmlarndan yararlanmtr. Bu dnemde kamu harcamalarnn karlanmasnda gerek gelirler yerine ortaya kan kamu finansman an kapatmak iin, byk apta ve srekli olarak MB kaynaklarnda bavuruldu. Enflasyonla beslenen byme, yoksulluu artrd; ancak her mahallede bir milyonerin domasna da neden oldu... 1954 ylndan itibaren ba gsteren dviz dar boazn amak iin, ithalatta liberallemeye son verildi. thal ikamesi yoluna gidilmesi iin KTlere yeniden yatrm yapma ve izni verildi. Yani yeniden Trkiyede sanayi sektrnde kamu ve zel kesim yan yana, ibirlii iindeydi.

Artk Trkiye dolar blgesi ne katlmt. zellikle ABD kl yabanc sermaye Trkiyeye gelmeye ve zel kurulularla ibirlii yapmaya balamt. Ancak lke 1958 ylnn ortalarnda dviz dar boaz nedeniyle, ithalat ve yatrm yapamad gibi kurulu tesisleri de girdi yokluundan altramyordu; bu durum i piyasada mal ktlklarnn, enflasyonun ve isizliin yaygnlamasna yol amt. Austos 19582de Avrupa ktisadi birlii Tekilatnn (OEEC) hazrlad raporla istikrar nlemleri alnd. Bu nlemler ksaca yle idi: - TLnin deeri drlecek - Para arz sk kontrol altna alnacak - KT rnlerinin fiyatlar ykseltilecek - hracat artrmak iin farkl kur sistemine geilecek - Bte denklii iin gelirler artrlrken harcamalar kslacak... Bu nlemler sayesinde OEEC lkelerine olan 400 milyon dolar borcun ertelenmesi saland. Ancak, artk ABD ve bat avrupa lkelerinden ek kredi alnamayaca da anlald. Bu kez Dou Bloku lkeleriyle takas yoluyla ticarete giriildi. Dnem sonunda lkenin borcu 1 milyon dolara ulat. DP, 27 Mays 1960 darbesiyle iktidardan uzaklatrld. PLANLI KALKINMA DNEM 1961 Anayasas yrrle girdikten sonra, CHP Adalet Partisi (AP) koalisyon hkmeti kurulmutu. Birinci be yllk kalknma plan, on be yllk perspektif plann birinci dilimi olarak hazrlanmt. Plan iin seilen model, sektrel boyutlar olan basit Harrot Domar tipi byme modeliydi. Birinci be yllk kalknma plan, 1965 1967 yllarna kapsyordu. Ancak hkmet, plann birinci programn 1963 yl banda yrrle koyamamt. Zaten plann ilk yl dolmadan nn Hkmeti istifa etti, bamszlarla kurulan yeni hkmet, ulusal tasarruflar artrmak ynnde vergi ve KT reformlarn gerekletiremedi. Fakat plann ikinci ylnda, yurt dna giden iiler dviz gndermeye balaynca d tasarruflarda beklenmedik bir art oldu. Aralk 1964te AET ile imzalanan Ankara Antlamas hkmete itibar kazandrmt; fakat ierde siyasal istikrarszln yeni boyutlar kazanmasyla, nn Hkmetinin btesi reddedildi. Meclisteki bu yeni gelime, smet nny istifa ettirdi. 1965te yaanan erken seim sonucunda, Sleyman Demirelin bakanlndaki Adalet Partisi ounluu salad. Plann son iki ylnda, Sovyetlerle kurulan ekonomik ilikiler sonucu byme, Sovyet yardmyla 1966 ylnda % 12ye ulat. Bu, son otuz yln en yksek byme hzyd. Ksaca, birinci be yllk kalknma plan dneminde ngrlen hedeflere ulalmt; zel sektr snai yatrmlarnn yllk veya toplam olarak plan hedeflerini at, ihracatn ithalat karlama orannn dnem iinde ykseldii gzlendi. kinci be yllk kalknma plan, 1968 1972 yllarn kapsar. kinci plan, u temel hedefleri benimsemiti; - Byme hz ortalama olarak % 7 olacak, - Sanayi sektr srkleyici grev yapacak, - Sanayi sektr ortalama olarak % 12 byyecek - Tarm ylda % 4,1 orannda byyecek - Enflasyonist ve deflasyonist eilimlere kar klacak - Yurtii tasarruflarn GSMHye oran % 22,6ya karlacak - D tasarruflarn GSMH iindeki pay drlecek - Cari ilemler a drlecek. Demirel hkmetinin poplist politikalar, ekonomiyi ve rejimi 1970lerden itibaren dar boazlara srkledi. 1970 ylnda % 66 orannda devalasyon yapld. Yani 1$ = 15 TL oldu. Fakat bu tedbir ie yaramad., siyasal, sosyal ve ekonomik dar boazlarn sonu gelmedi. 1971de bir darbe daha yaand. 1971 hkmeti kurmakla Nihat Erim grevlendirildi. Turgut zal Babakanlk mavirliine alnd ve bir ay sonra Dnya Bankas2na ABDye gnderildi... 1971de 11 ilde skynetim ilan edildi, 1961 Anayasasnda deiiklikler yaplarak ok sayda yasak getirildi. 1972de Nihat Erimin istifasyla ikinci

plan dneminin hkmetini Ferit Melen kurmutu. Bu dnemde ngrlen ortalama byme hzna ulaldn gryoruz. (%7) ikinci plan dneminde, d ticaret a yldan yla artm, ihracatn ithalat karlama oran dmtr. nc be yllk kalknma plan, 1973 1977 yllarn kapsar. Ocak 1973 ylnda yrrle giren plann bir yl dahi dolmadan Melen Hkmeti istifa etti ve yerine Naim Talu hkmeti geldi. Bu hkmetin 1973te lkeyi genel seimlere gtrmesiyle, 1974te CHP MSP koalisyonu greve balad. CHPnin bana Blent Ecevit gemiti. 1973te petrol ihra eden arap lkelerinin giriimiyle hampetrol fiyat 2,5 dolarken, 11,6 dolara ykseltilmiti. Bu petrol oku, petrol iithalats Trkiyenin d ticaret ann misli artmasna neden olmutu. Bunun yannda 1974 ylndaki Kbrs harekat da lkenin gndemine oturmutu. Koalisyon Hkmeti, eyll 1974te dald. Sadi Irmak hkmeti kurmakla grevlendirildi. Gvenoyu alamayan hkmetin ardndan Ecevitin aznlk hkmetinin de gvenoyu alamamas sonucu 1977 ylnda S. Demirel, Milliyeti Cephe (MC) hkmetini kurdu. nc plan da bir Harrod-Domar tipi byme modeliydi, ancak planl dnem balatlrken benimsenmi on be yllk perspektif plan anlay terkedilmiti. AET ile imzalanan Katma Protokol uyarnca 22 yl sonra gmrk duvarlarnn tamamen kalkmas ngrlmt. Bu adan plan, hzl sanayilemeyi ve tketim mallar yerine ara ve yatrm mallar retiminin arlk kazand bir sanayi yapsna ulamay hedef almt. nc plann balca ekonomik ve osyal hedefleri yleydi; -Nfusun 1995 ylnda 65 milyonu amamas ynnde nlem alnacak -Ylda ortalama olarak GSMH %7,9 orannda byyecek -Sektrel byme hedefleri tarmda %4-4,5 dzeyinde, sanayide &11,5-12 dzeyinde gerekleecek -Yatrmlarn %12si tarmda, %45i sanayide, %43 de hizmetlerde gerekleecek. nc plan dnemde GSMHnin ortalama yllk byme hz, %6,5 olarak gereklemitir. Plan dneminde ortalama olarak tarm, %3,5 orannda bymtr. Snrl bymeye ramen ift rakaml enflasyon yerlemitir. Bu dnemde d ticaret bilanosu srekli ak vermitir. Plan dnemi sonunda (1977) Trkiyenin toplam d borlar, 11,439 milyon dolar dzeyine kmtr. Bunun %58i ksa, geri kalan da orta ve uzun vadeli olan d bortur. Artk lke vadesi gelen d borlar deyemez hale gelmitir. Trkiye IMF ve d aklar gdmnde bor deme plan hazrlam, bu durum lkenin itibarn yok olma dzeyine drmtr. Drdnc Plan Dnemi; 1979-1983 yllarn kapsar. 1977de ok hassas bir ounlukla kurulan B.Ecevit hkmeti, drdnc plann hazrlklarn balatmt. lk kez bir retim yesi iktisat Prof. Bilsay Kuru (SBF) , DPTnin bana gemiti. Ancak 1979da istifa eden B. Ecevitin ardndan S: Demirel, yeniden (altnc kez) babakan olurken, Turgut zal da Babakanlk Mstearlina ve DPT Mstear vekilliine getirmiti. Ve bu ikili, birlikte 24 Ocak kararlarn hazrladlar. Ardndan 12 Eyll 1980 darbesi gerekleti. Yeni hkmeti emekli oramiral Blent Ulusu kurdu. Bu hkmette ekonomik ilerden sorumlu babakan yardmcl grevi T. zala verildi. Ecevit Hkmeti ve planclarn hedefleri tabi ki gerekletirilmedi. Dnem, Trkiye tarihinde bir kara leke olarak yerini almtr. Trkiyeli insanlar yoksullam, ekonomi gerilemitir. Aadaki tabloda drdnc plan dneminin temel gstergeleri yer almaktadr.

YILLAR 1978 1979 1980 1981 1982 1983

ENFLASYON 52.6 63.9 107.2 36.8 27.0 30.5

BYME HIZI% 2.9 -0.4 -1.1 4.1 4.5 3.3

DI AIK MLYON$ -2311 -2808 -4999 -4231 -3097 -3508

lkenin ekonomi tarihinde ilk kez 1946da %104 olan rakaml enflasyon, 1980de %107 olmutur. Yaanan dviz ktl kasm 1979da petrol fiyatlarnn 24 dolara kmasyla daha da bym, yatrmlarn ertelenmesine, retimin daralmasna, mal ktlklarnn ve kuyruklarnn yaygnlamasna neden olmutur. Kaak ithalat ve ihracat byk boyutlara ulamtr. 1980 ylnda her trl sendikal faaliyetler askya alnm, DSK kapatlmtr. Sanayileme durmu, issizlik byk boyutlara ulamtr. 1981de 5100e yakn bir ayarlama ile 1 dolar= 142 TL olmutu. Dolaysyla ihracatta bir art gzlendi. Trkiye iin 1981 yl, yepyeni uygulamalarn yrrle girdii bir yld. MB, gnlk dviz kuru ilanna na balad, Sermaye Piyasas Kanunu yrrlle girdi . Drdnc plan dneminin sonunda, isizlik, tekelleme, hayali ihracat ve gelir dalmnda dengesizlikler, nceki dnem verileri aacak ekilde artmt. Drdnc plan dneminde 24 Ocak 1980de yrrle konan stikrar Programnn ksa vadede ngrd hedefler unlard; -Enflasyonu drmek -Para arznn kslmas ve serbest faize geilmesi -TLnin yksek oranda devale edilmesi -kamu harcamalarnn klmesi -KTlere aklarn kapatmalar iin zam yapma yetkisinin verilmesi -Esnek kur, gnlk dviz kuru uygulamasna geilmesi -Yabanc sermaye giriini hzlandracak nlemlerin alnmas -hracata dayal sanayilemenin zendirilmesi Beinci Be Yllk Kalknma Plan Dnemi1985-1989 yllarn kapsar. 1982 Anayasas, yrrle girdikten sonra zal Hkmeti, 1983 ylnda greve balad. zal hkmetinin politikalarnn ortak hedefi piyasa ekonomisine geii hzlandrmakt. Ancak hkmetin kararlar sk sk deiiyordu ve ok sayda olumsoz gelimeyle birlikte sre iliyordu. Beinci plan dneminin sonunda, 1989da enflasyon oran %69,6ya kmt. Byme hedefi ise %5,1 seviyesinde gereklemiti. Hkmetin reticiyi deil de dorudan ihracaty desteklemesi, ok sayda hayali ihracatnn ortaya kmasna neden oldu. te yandan her trl ithalat serbest braklarak sanayici olma yerine ihracat olmak ok cazip hale getirilmiti. hracatn da dnem sonuna doru hzla azalmas kendiliinden dviz piyasasna yansd. 1984 ylnda 375 TL olan ABD dolar, 1989 yl sonunda 2141,7 TL oldu. Bozulan dengeler, yurt dna kaan dviz miktarnn hzla artmasna neden olmutur. Plan dnemi iinde toplam d borlar katlanmtr. Ad serbest piyasa ekonomisi olan lkelerde enflasyon dmyorsa, o lkede gelir dalm hzla bozuluyor demektir. Bu adan, 5, plan dnemi, zenginin daha zengin, yoksulun daha yoksul olduu bir dnemdir. Trk finansal sisteminin gelime sreci 1980 sonras aadaki srayla gereklemitir. 1981de faiz hadleri serbestletirilmi,

1984te dviz almlar serbestletirilmi 1989da kambiyo kontrolleri kaldrlarak, yurt d sermaye hareketleri serbestletirilmi 1986da SPK oluturulmu 1987de MB ak piyasa ilemleri balatmtr. Altnc Be Ylk Kalknma Plan Dnemi, 1990-1994 yllarn kapsar. Bu plan daha yrrle girmeden T. zal, cumhurbakan oldu. Babakanla Yldrm Akbulut atand. 6. plann retim, genel denge, kamu finansman ve demeler dengesi konusunda hedefleri yle sralanmt; -GSMH sabit fiyatlarla ylda ortalama %7 orannda byyecek -GSYH iinde tarmn pay azaltlp, sanayinin pay arttrlacak -malat sanayinin bileimi iinde tketimin ara mallarnn pay azalacak, yatrm mallarnn pay artacak. -Toplam tketim azaltlacak -Plan dneminde ekonominin da alma sreci devam ettirilecek ve d ticaret hacminin GSMH iindeki pay arttrlacak. Bu dnemde dnyada da ok nemli gelimeler yaand. Dou Bloku lkeleri, Sovyet Rusya dald, kanl 1991 ylnda Kuveyte harekat dzenledi ve bu savan iktisadi adan ok byk klfetini Trkiye yklenmek zorunda kald. lkede 1991 ylnda erken genel seime gidildi. Ancak hkmet kurulamad. T.zal tarafndan, seimden birinci parti olarak kan DYP bakan S. Demirele hkmeti ky,urma grevi verildi. Ardndan DYP-SHP koalisyon hkmeti kuruldu. Hazrlanan Sanayileme ve Atlm Programnn yrrle konamadn gryoruz. lkede vergilendirilmeyen gelir sahipleri, vergi karanlar, her trl haksz kazan elde edenlerin refah hzla ykseldi. 1993 ylnda S. Demirel TBMM tarafndan cumhurbakan seildi. Ve Demirel, haziran 1993te 50. hkmeti kurma grevini Tansu illere verdi. 6, plann son yl olan 1994 ylna girilirken, devalasyon sylentileri gerek oldu ve MB TLyi dolar karsnda %13,6 orannda devale ederek kuru 17,250 TL olarak ilan etti. Hemen ardndan dviz tevdiat hesaplarnn munzam karlk oranlar arttrld. Hazine giderek artan nakit an kapatmak iin ay vadeli brt %90! Faizli hazine bonosu kard. Hazine ile bankalar arasnda para piyasalarnda meydana gelen rekabet sonucu, bankalar bir yl vadeli mevduat faizini %105 e kard. Ardndan Hazine, bir yl vadeli ve %125 faizle tahvil kard. MB, para piyasalarndaki ynlendirme ve denetim grevini yapmaynca speklatrler etkili olmaya balad. Mali piyasalarda yaanan bu alkantlara, 1994 tarihli yerel ynetimler seimleri eklendi; lke seim ekonomisi havasna girdi. Seimlerden RP ile MHP kazanarak kt. Koalisyon Hkmetinin baarszl devam ediyordu, bankalar yllk faiz orann %115e karnca, hazinenin vadesi gelen i ve d borlarn deyebilmesi iin daha yksek faizle borlanmas gerekiyordu. Bu durum, ,ksa vadeli d sermaye giriini hzlandrrken artan ithalatla d sermaye tekrar darya gidiyordu. Dolaysyla yerli ve yabanc mali kurumlar ucuza alp, devlete pahal satarak byk karlar elde etmektedirler. Yani bu dnemde ykselen kamu aklarna bal olarak artan i faiz oranlar, scak para giriini hzlandrm ve TLnin reel olarak ar deer kazanmasna neden olmutur. Bu gelime, igc maliyetindeki reel artlar, (zellikle de sendikal iilerin) dorudan ve dolayl ihracat teviklerindeki azalmayla birleerek Trk ekonomisinin hzla rekabet gcnn azalmasna neden olmutur. Sonuta yksek kamu aklarndan kaynaklanan ekonominin i dengesizlikleri d dengede de bir bozulmaya neden olmu, ithalat hzla artm, ihracat yavalam ve d ticaret a nemli bir boyuta ulamtr. Hzla bozulan i ve d dengeler 1994 yl banda para, sermaye ve dviz piyasalarnda ciddi bir krize yol amtr. 5 Nisan 1994 gn babakan T. iller tarafndan olaanst istikrar tedbirleri akland. Bu programn ana hedefi vard; 1. Enflasyonu hzla drmek, TLye deer kazandrmak, ihracat artn artrmak. 2. Bir taraftan ekonominin hzla istikrara kavuturulmas amalanrken, dier taraftan da istikrar srekli klarak yapsal reformlar gerekletirmek. 3. kamu aklar hzla aa ekilirken,retim yapan sbvansiyon datan devlet yapsndan, piyasa mekanizmasnn tm kurum ve kurallaryla ileyen bir devlet yapsna gemektir. Bu amalara ynelik olarak istikrar program ve yapsal nlemler hkmet tarafndan aklanmtr. Bu yapsal nlemler arasnda, vergi reformu, zelletirme, tarmsal destekleme politikalar ve kamu kesiminde istihdamn rasyonalizasyonu, ayrca sosyal gvenlik kurumlarnn mali dengeye kavuturulmalar ve yerel ynetimlerin idari ve mali adan glendirilmeleri konularnda yapsal dzenlemelre gidilmesi saylabilir.

Bunun ardndan uluslaras rating kuruluu olan Moodysin Trkiyenin kredi notunu drmesi, MBnin rezervlerinin azalmaya devam etmesi ve para piyasalarnda 2 milyar dolar kadar likidite fazlasnn bulunmas, 6 Nisan gn dolarn 17,500 TLden 40,000 TLye ykselmesine neden oldu. MB annda nter Bankta gecelik faizi %1000e kard. Bu okun yaanmasnda Hazine mstear ile MB Bakan arasnda ibirlii eksikliinin etkili olduu anlalnca, mstear Osman nsal grevinden alnd... 8 Nisan gn dolar, serbest piyasada 32,000 TLye dt. Bankalar, aylk hazine bonosu faizlerine paralel olarak, aylk mevduat faizini %140a kardlar. Hkmet TLye gveni arttrmak ve tasarruflarn bankalara dnmesini salamak amacyla 6 Mays 1994te bankalardaki tm mevduatlarn sigorta kapsamna alndn ilan etti. Ardndan bankalar aras faiz yar balad ve kk bankalar aylk faizi %160a kadar kardlar. Hazine 13 Haziranda Trkiyenin mali tarihinin en yksek ok faizini uygulayarak yllk bileik faizi %406 olan aylk %200 faizli hazine bonosu kard. Bu ok faizle, dviz piyasalar btnyle durgunlua itildi. Ve ardndan 8 Temmuz 1994te IMFle stand-by anlamas yrrle girdi. Altnc plann sonunda Trkiye rakaml enflasyon ve negatif byme dolaysyla stagflasyon iinde ayakta durmaya almtr. borlar, 800 trilyon TL, d borlar 65 milyar dolar am, buna ramen negatif bymeyle isizlik ve yoksullama devam etmitir. Kk bir aznlk ise faiz temett, kira ve kar gelirlerini katlamaya, kayt d ekonomi giderek bymeye devam etmitir. 1990lardaki kriz srecinin ekonomideki yansmalar, kamunun borlanma gereindeki hzl art ve i bor faiz ykndeki artlarda ifadesini bulmaktayd. 1989da balayan uluslararas sermaye hareketlerinin serbestletirilmesine ynelik dzenlemeler, yar bilinli bir refleksle kamu kesimi borlanma gereinin uluslararas ksa vadeli sermaye (scak para) girileriyle karlanmasn olas klmtr. Bu durum, ulusal ekonomiyi dorudan doruya uluslararas speklatif finans-kapitalin kar alanna itmi ve scak para akmlarna baml bir yapy dourmutur. Altnc plan dnemine ait ekonomik durum gstergeleri aada verilmitir: DI TCARETAII -9.3 MLYAR$ -7.5 -8.2 -14.1 -5.2 8.0 -14.1 TOPLAM BOR DI

YILLAR 1990 1991 1992 1993 1994 1995

ENFLASYON 48.6 59.2 61.4 60.3 149.6 64.9

BYME HIZI % 9.4 0.3 6.4 8.1 -6.1

49 MLYAR $ 50.5 55.6 67.4 65.6 73.2

Kimi iktisatlara gre , 1994 krizinin nedeni, ekonomini temellerini ykan 32 nolu KHKnn yaratt tahribatla aklanr. 1989dan nce yasal olmayan, ancak tahminlere gre ok byk boyutlara varan sermaye kalar, 1989da 32 nolu KHK ve deiikleri yoluyla yasalat. Trkiyenin bu tarih itibariyle dolaysz d yatrmlar yoluyla kk lde kreselleme hareketine katld anlalyor. Trkiyenin sadece dolaysz yatrmlar deil, dier yollardan sermaye klaryla da da ald ve giderek artan faiz gelirini dardan salamaya balad anlalyor. 1989dan itibaren yasallaan darda menkul kymetlere yatrm olanayla, 1993 sonuna kadar 268,7 milyon dolar lkeden km. Bunlarn byk ksm, tahvil ve bonolara yaplan, faiz geliri salayan yatrmlardr. u noktay da saptamak gerekir; cari ilemler aklaryla birlikte artan d yatrmlar ilgin bir eliki yaratmakta, Trkiyenin d yatrmlar da d borlanmayla karlanyor demek oluyor. nk, i tasarruflar, yurtii yatrmlar dahi karlamaya yetmiyordu.

Sonu olarak, 32 nolu kararn gerektirdii gibi TL konvertible olmutu. Ancak konvertible para gibi ilem grmyordu. Fakat hkmet, semaye hareketleri serbestliine balyd ve bunu IMFe garanti etmiti. Olay da sadece bir finans piyasas krizi olarak gryordu. lan edilen 5 Nisan Paketi bu yaklam aka gsterdi. (Kimi evrelerce savunulan 32 nolu kararn iptali nerisi dikkate dahi alnmad.) 1 Ocak 1995te yrrle konulmas ngrlen 7. plan dnemi, 1996 Ocakta balad. Bu sre iinde 6 Mart 1995te AB ile Gmrk Birlii Antlamas imzaland. 24 Aralk 1995te erken seime gidildi, bu yzden kamu harcamalar kontrolden kt, bte yasalaamad, derken lke iin borlanmann maliyeti d piyasalarda ykseldi. Yedinci Be Yllk Plan Dnemi, 1996-2000 yllarn kapsar. AB ile imzalanan Gmrk Birlii Antlamas, planla birlikte yrrle girmi, yeni bir dnem balamtr. Plann ilk uygulama ylnn programn yani 1996 yl programn illerin banda bulunduu koalisyon hkmeti hazrlayp, yrrle koymutu ( DYP-CHP koalisyonu ). Ancak lke,1995 erken seimlerinin ardndan yeni bir koalisyon hkmeti aray iine girmitir. 28 Haziran 1996da RP ile DYP Koalisyon hkmeti Necmettin Erbakann bakanlnda kuruldu. Piyasalarda, bu dnemde nemli gelimeler yaand sylenebilir. N. Erbakann denk bte tasars meclise sunuldu; kamu harcamalarnda bir azalma eilimi yok, vergi gelirinde olaan d bir art ngrlmyor, geriye vergi d kamu gelirlerinde nemli arta dayanan bir denklik kalyordu.1996da meydan gelen temel gelime ve deimeler, yle sralanabilir; 1. %7,1lik bir byme hz gerekleti 2. Enflasyon hzla ykseldi, %84,9 oldu. (1995 yl sonunda %65,6 olarak hesaplanmt) 3. hracatn ithalat karlama oran % 54,5 dzeyine indi. (1995te %60 civarndayd, gmrk birliinin etkisi dnlmelidir.) 4. Toplam d borlarn GSMHye orannda d gzlenirken, i borlarn GSMHye oran ykselmitir. D borlar iinde kamu pay azalma eilimi gsterirken zel bankalarn ve irketlerin artma eilimini srdrmtr. 5. 1996 yl konsolide bte nakit a, ngrlen dzeyi amtr. Nakit ann GSMHye oran, 1995te %3,7 iken, 1996 sonunda %8,4 gibi yksek bir dzeye ulamtr. 6. Toplam i borlar anapara ve faiz olarak 1996da %158 artmtr. 1997 ylna gelindiinde N. Erbakann istifas gerekleti. (MGKnin 28 ubat kararlarnn etkisiyle) Ardndan Cumhurbakan S. Demirel tarafndan hkmeti kurma grevi Anavatan Partisine, Mesut Ylmaza verildi. 1997 yl sonunda ekonomik durumda nemli bir deiiklik yoktu; yksek enflasyona kar byme devam ediyordu. Kayt d ekonominin besledii ve i ve d talebin etkisi bu sonuta ok etkiliydi. 1998e gelindiinde de, enflasyonun byk bir sorun olarak devam ettiini, ancak aylk enflasyon oranlarnda dme eilimini gryoruz. Bu plan dnemi boyunca, vergi tabann genileten, vergi reform tasars ele alnyor, zelletirme hzlanarak devam ediyordu. Ancak lke yeni bir krize doru yol alyordu. Trk bankaclk sektrnn 1989 sonras, asl ilevlerinden biri olan reel sektr yatrmlarn finanse etmeyi bir tarafa braktn, speklatif kazanlar ne kartan bir finansal birikim modeline srklendiini syleyebiliriz. Bankaclk kesimi, devlet i borlanma senetlerinin neredeyse monopsonist tarzda bir alcs haline gelmitir. Bankalarn bu dnemde iine girdikleri speklatif rantiye davrannn kayna, temel olarak yurt dndan getirilen ksa vadeli yabanc sermayenin yurtiinde TL olarak deerlendirilmesidir. Ancak bu ilem bankalar asndan, yabanc para cinsinden ykmllkleri ve TL cinsinden varlklar asndan bir uyumsuzluk yaratacaktr. Teknik ifadeyle ak pozisyon olarak tanmlanan bu uyumsuzluk bankaclk sisteminin krlganlnn ve bymenin ardndaki koullarn yapaylnn gstergesidir. 1998in ikinci yars itibariyle derinleen ekonomik kriz, bir yandan dsal oklarn, bir yandan da 1990lar boyunca srdrlen da baml yapay byme stratejisinin ve arpk toplumsal blm ve birikim mekanizmalarnn artk tkanm olmasndan kaynaklanmaktayd. Devlet, 1990 sonrasnda ekonominin birikim nceliklerini dorudan doruya ksa vadeli d sermaye girilerinin zendirilmesine dayandrarak,ksa sreli ve yapay bymeyi gerekletirmeyi tercih etmitir. Bu olgu, ulusal ekonomiyi tamamaen da baml bir hale getirmitir. Bu srete kamu kesimi tasarruf ve yatrm yapamaz hale gelmi, zel sektr birikim terchleri giderek reel retici sektrlerden uzaklamaya balamtr. gc piyasalarnda kuralszlama artarken, toplumsal gelir dalm da ciddi olarak bozulma aamasna girmitir. 1999 tarihinde MB ve Hazine Mstearl tarafndan ortaklaa hazrlanarak IMFye sunulan niyet mektubu, Trkiye ekonomisinin 2000li yllarn bandaki hedeflerini ortaya koymaktadr. 2000 Enflasyonu Drme Program, 1999 niyet mektubuyla somutlamtr.

lkemiz 2000li yllarn banda, derin ve toplumsal etkileri giderek younlaan bir kriz srecinden gemitir. Uluslararas Para Fonu (IMF) ve Dnya Bankas (DB) eliinde ekillenen iktisat politikalar toplumsal yapnn btnnde dntrc etkiler yaratmaktadr. zelletirmeler ve kamusal denetimin daraltlmas politikalar ile srdrlen bu dnmlerin toplumsal maliyetleri artan isizlik ve yoksulluk olarak karmzda durmaktadr. Trkiye ekonomisi sistematik olarak krlganlam; potansiyel krizlere yatkn hale getirmitir. Bilindii gibi Trkiye, 2000'li yllara IMF ve DB gdml istikrar politikalaryla girdi. Programn uygulamaya geirilmesinin hemen ardndan yaanan iki byk krize (2000 Kasm ve 2001 ubat) ramen dnemin siyasal iktidarlar ve AKP hkmetleri istikrar politikalarnn temel felsefesini tmyle desteklemeyi kararl bir ekilde srdrd. Mevcut AKP hkmeti 2004 ylnda IMF ile zerinde mutabakat salad yeni stand-by (yakn izleme) anlamasyla bu srecin 2007 ylna dein sreceinin de garantisini uluslararas sisteme vermi durumda. Kamuoyuna temel hedefi, ekonomideki i ve d bor stokundaki artlar kontrol altna alarak, Trkiye ekonomisini yeniden istikrarl bir byme yoluna oturtmak eklinde duyurulan programn, bu hedefin ok tesinde Trkiye toplumunun yeniden yaplandrlmas yolunda ok daha kalc dzenlemeleri ierdii artk herkese biliniyor. Sz konusu dzenlemelerin asli ve en nemli hedefi kamusal alan olarak tanmlanabilecek sosyal gvenlik sistemi, eitim, salk, v.b.deki kamusal hizmet ve kazanmlarn budanarak, bu hizmetlerin metalatrlmas, giderek zelletirilmesi olduu da bilinen bir gerek. Acaba bu durum yalnzca Trkiye'de mi yaanyor? Uzunca bir sredir hkmet evrelerinin Trkiye brokratlarnca tasarlanan ve uygulanan ekonomik ve siyasal politikalar olarak savunduklar dzenleme ve uygulamalar ne kadar Trkiye'ye zg? 1980li yllarn balangc tpk Trkiye gibi evre ekonomilerin ounda da IMF ve DB gdml istikrar ve yapsal uyum programlaryla ekillendi. Sz konusu politikalar 1990'larn banda bu iki kurumun politika ve amalarndaki uyumlama eklinde tanmlanabilecek, ilki Washington Mutabakat, ardl Washington Mutabakat Sonras olarak anlan, kresel dzeyde kapitalizmin yeniden yaplandrlmasn hedefleyen iktisadi ve siyasal politikalar eklinde tm ulusal devletlere uymakla ykml olduklar zorunlu yapsal hedefler olarak sunuldu. Birinci ve kinci Kuak Yapsal Reformlar olarak da anlan bu politika dayatmalarnda birinci kuak dzenlemeler ekonomiyi daha fazla ncelemekte ve ulus devletlerin piyasalarn kresel kapitalizmin piyasa kurallarna snrszca amalarn ngrmekteydi. Bu amala ticaretin tmyle serbestletirilmesi, sermayenin nndeki kstlamalarnn kaldrlarak lkelerin uluslararas finans alarna almas ve bu hedeflere uygun olarak srdrlen kuralszlatrma (de-reglasyon) ve zelletirme politikalar, birinci kuak politikalarn temel erevesini oluturmaktayd. Trkiye'nin 1989'u izleyen yllarda sermaye hareketlerinin serbestletirmesiyle balayan mali da alma sreci, byk lde bu birinci kuak politikalarn hayata geirilme srecinin bir parasdr. Hatrlanaca gibi bu dnemde lkemizdeki egemen iktisat siyasetinin dilini etkin piyasalar, hantal devlet, yksek cret talep eden sendikalar, verimsiz KT'ler ve zelletirmeler sylemleri oluturmaktayd. kinci kuak reformlar birinci kuak reformlarn tamamlaycs niteliinde olsalar da, devlete verdikleri ilev asndan nemli bir farkllk tamaktadr. Bu fark ulusal piyasalarn kresel piyasalarn gereine gre ilemesi iin kurumlarn ve yasalarn nemli olduuna ilikin vurgularda aka ortaya kmaktadr. Baka bir deyile birinci kuak reformlarda piyasa kurallar karsnda edilgen olarak tanmlanan devletin, ikinci kuak reformlarla yerini piyasann toplumsal olan her alana yaygnlatrlmas grevini stlenen etkin dzenleyici devlete (re-reglasyon) brakmas sz konusudur. Bylece ulusal devletler kendi tarihsel ve toplumsal ilikilerince biimlenen kurumsal ve hukuksal yaplarn kresel hukuk ve kurumlarn dayatmalar karsnda yeniden tanmlama ve dzenlemeye tabi klmlardr. Farkl ulusal devletlerin kurumsal ve yasal dzenlemeleri arasnda egdm ve ortak standartlar salama amac, znde kresel sermayenin tek hukuk sistemini tm dnyaya yaygnlatrma arayndan baka bir ey deildir. Karar alma srelerinin toplumlarn kendi anayasal kurumlarndan, kresel kurallara tbi bamsz dzenleyici st kurullara devri ve kamusal alann giderek daha fazla ticariletirilmesi, kresel sermayenin kulland temel aralardan biridir. Siyasetin ekonomiden ayrlmas eklinde merulatrlmaya allan bu sre toplumun geni kesimlerinin siyasal srelerden uzaklatrlmas sonucunu dourarak, kresel sermayenin ve bu sermayenin yerli uzantlarnn toplumsal yaplar zerindeki tahakkmlerini artrmaktadr. Sz konusu dzenlemeler etrafnda Trkiye'nin 2000'li yllardan bu yana geirdii sre deerlendirildiinde, yaadmz srecin basit anlamda yalnzca ekonominin istikrara kavuturulmas olmad, Trkiye toplumsal yapsnn kkten yeniden dzenlemelere tbi tutulduu daha ak ortaya kmaktadr. Gl Ekonomiye Gei Program (15 Mays 2001)

Trkiye, 2000 yl boyunca uygulam olduu kur apasna dayal enflasyonu drme programnn art arda yaanan iki krizle kmesini izleyen dnemde, 14 Nisan ve 15 Mays tarihlerinde iki aamada aklanan yeni bir istikrar programn uygulamaya koymutur. nceleri ulusal program, daha sonra da gl ekonomiye gei program (GEGP) olarak tanmlanan yeni istikrar araynn temel amac kamuoyuna gven bunalmn ve istikrarszl sratle ortadan kaldrmak ve bir daha geri dnlmeyecek ekilde kamu ynetiminin ve ekonominin yeniden yaplandrlmasna ynelik altyapy oluturmak eklinde duyuruldu. GEGP'ye gre eski dzene" dnmek artk mmkn deildir. Program, siyaset ve ekonomi alanlarnn ayrtrlmas temelinde, devletin fonksiyonlarnn esas itibariyle "denetim" ve "eitim, salk ve adalet" gibi kamu hizmetleri ile snrlanaca bir dzeni hedefledii iddiasndadr. Bu programn oluturulmas, Trkiye'nin dnya ile ilikilerinden kopuk bir olgu deildir. GEGP, 24 Ocak 1980 tarihinde balayan ve Trkiye'nin dnya ekonomisi ile dk vasfl emek ile retilen metalar reten bir evre ekonomisi biiminde btnlemesinde yepyeni bir evreyi tekil eden srecin son halkasdr. Bu btnleme biimi, Trkiye ile d dnya arasnda her trl mal, hizmet ve sermaye hareketlerinin zerindeki denetimleri kaldrmaya yneliktir. Oysa Trkiye'nin ve dier azgelimi lkelerin tarihi gstermektedir ki; serbestletirme lehindeki savlarn aksine, gelimi lkelerle bizimki gibi azgelimi lkeler arasnda denetimsiz mal ve hizmet ticareti ve sermaye hareketleri azgelimilii derinletirmektedir. Nitekim lkemizde 1980'den bu yana srdrlen neoliberal uygulamalar, beklenenin aksine, ulusal tasarruflar artrmam, yatrm hacmini geniletmemi ve istikrarl bir byme ortamn bir trl salayamamtr. Bu ereveden bakldnda GEGP, son on ylda istikrarszlk kriz yapay byme istikrarszlk sarmalnda bocalayan Trkiye ekonomisinin yapsal sorunlarna nasl bir zm getirmektedir? Getirdii iktisad nlemler ve hedefler asndan ne kadar yeni bir programdr ve baarsz olan 2000 Enflasyonu Drme programndan ne lde farkllamaktadr? Her iki programn da hedefledii yeniden yaplanma Trkiye toplumunun birikmi sorunlarna zmler mi getirecektir, yoksa bu sorunlar derinletirecek midir? Programn temel hedefi, "srdrlemez boyutlara" varm olan kamu borlarna yol aan "bor dinamiinin" ortadan kaldrlarak Trkiye ekonomisinin "bugnk gibi olaanst bir d yardma muhta kalmayacak" bir yapya kavuturulmasdr. Bu uzun vadeli temel hedefe ulamann ana art ise makroekonomik dengelerin kurulmasdr. Ancak sz konusu dengenin kurulmas, ekonomide ksa vadede bir daralmay gerektirmekte; bu ise toplumun deiik kesimlerinin fedakrln gerekli klmaktadr. Nitekim GEGP ilk yl olan 2001 yl iin mill gelirde %3,0 dzeyinde bir daralma ve ardndan 2002de %5, 2003de ise %6 art hz ngrmektedir. Bu srete tketici fiyatlar endeks art hz 2001 ylnda %52,5, 2002de %20,0, 2003te de %15,0 olarak tahmin edilmektedir. Konsolide bteden net faiz demelerinin mill gelire oran ise 2001de %20,1, 2002de %19,1, 2003de de %16,1 olacaktr. Kamu kesiminin net bor stokunun mill gelire orannn ayn yllarda, srasyla, %78,5, %70,4 ve %64,9 olaca ngrlmektedir. Bu oranlar iinde geen net i borlarn milli gelir iindeki paynn 2001de %44,3, 2002de %42,1, 2003de %41,5 olaca hesaplanmaktadr. Net i bor stokunun mill gelire orannn enflasyonu drme programnn uygulamaya konulduu 1999 ylnda %40,9 olduu dnlrse, Trkiye ekonomisinin mevcut istikrar programnn sonunda gelinecek noktada, i bor stoku IMF programnn ilk uygulanmaya baland yldaki noktadan farkl deildir. Dolaysyla, GEGP'nin net i bor hedefi aslnda 1999dan bu yana ki uygulamann yol at bozulmay dzeltme abasndan te gitmemektedir. Programn ana hedefi olan kamu kesimi borlanma dinamiinin krlmas iin gerekli olan koul ise bankaclk kesimine yeniden ilerlik kazandrlmasdr. Bu amala GEGP mal piyasalar ve para piyasalarna ilikin dzenlemeleri zorunlu grmektedir. Bu adan deerlendirildiinde mevcut program, ncelikle parasal sermayenin krizden k program niteliindedir. GEGP'nin reel ekonomiye ynelik politikalar ve beklentileri ise aktr. Temel olarak bu politikalar, yurtii talebin daraltlmas ve ihracat iin bir fazla oluturulmasn amalamaktadr. Bunu gerekletirmek iin bir yandan kamu kesimi harcamalarn ksarak ve emek ve krsal kesim gelirlerini bastrarak yurtii talebin azaltlmas, te yandan kur makas, cret maliyetlerinden ve tarmsal rn fiyatlarndan salanacak tasarruflar aracl ile ihracatn tevik edilmesi ngrlmektedir. Ayrca Trkiye'deki da alma srecinin mevcut aamasnda, zelletirme ve kuralszlatrma yoluyla yer st ve yeralt kaynaklarnn giderek yabanc tekelci sermayenin gdmne braklmasna hz verilmektedir. Sonu itibariyle, son yirmi yldr son derece yetersiz lekte sabit sermaye yatrm yaplan sanayi sektrnn sorunlarna gerek hibir zm nerilmemektedir. Hibir sanayileme

hedefi olmayan GEGP, Trkiye'de 1980'li yllardan bu yana srdrlmekte olan ucuz-marjinallemi emee ve taeronlamaya dayal ihracat yapsn dntrecek, ulusal sanayiin rekabet gcn gelitirecek bir strateji sunmak bir yana, bu ynde bir "vizyona" bile sahip deildir. GEGP ile 2000 Yl Enflasyonu Drme Programnn Karlatrlmas Aralk 1999 Niyet Mektubu ile somutlaan 2000 Enflasyonu Drme Programnn genelde ana balk zerine ina edildii bilinmektedir: (i) kamu kesimi (maliye) reformu; (ii) sosyal gvenlik, zelletirme ve tarm kesimine ynelik yapsal nitelikli dnmler, ve (iii) dviz kuru nominal pasna dayal para program. GEGP ise bunlardan ilk iki politika alann muhafaza ederken, nc uygulamay Kasm 2000 ve ubat 2001 krizlerine yol aan temel nedenlerden biri olarak grp terk etmi ve dalgal kur uygulamasn benimsemitir. GEGPyi biimlendiren 3 Mays 2000 tarihli Niyet Mektubundaki Structural Policies for a Stronger Economy balkl blmde (Blm B) yapsal politikalar alt balkta irdelenmektedir: 1.Bankaclk sektr reformu, 2.Mali saydamlk ve mali ynetim ve 3.zel yerli ve yabanc sermayenin Trkiye ekonomisindeki rolnn artrlmas. Bu alt balklar ile GEGPnin 14 Nisan 200ldeki basn toplantsnda aklanan ilk versiyonu arasnda byk benzerlik vardr. Dolaysyla, gerek 2000 program, gerekse GEGP, ana felsefesi asndan, ulusal ekonominin dnya ekonomisi ile btnleme biiminde yeni bir aamay hedefledii lde, hem devlet ekonomi ilikilerinde bir yeniden yaplanmay, hem de devletin toplumsal snflar ile olan tarihsel ilikilerinde kkten dnmleri hedeflemektedir. GEGP bir yandan devletin tarm ve emek kesimi ile olan tevik, destekleme ve emeklilik fonu gibi toplumsal yapnn btnln salamada ilevsel olmu mekanizmalarn byk lde zedeleyen bir yeniden yaplandrma peindedir. te yandan, zelletirme, 'kurullatrma' vb. yeni mdahale biimleriyle, devletin ekonomiyi ynlendirme ve denetlemede stlenegeldii sorumluluklarn ve teknik ilevlerini snrlama abasndadr. 2000-Enflasyonu Drme programnda 1 dolar art 0.77 Eurodan oluan bir sepet yaratlm ve TL'nin bu sepete gre 2000 yl sonuna dek %20 orannda deer yitirmesi planlanmt. Dviz kurunun her ay ierisinde sabit kalmas ngrlmt. Bylelikle program boyunca para arzndaki genileme dorudan doruya piyasa glerine terk edilecek ve enflasyonist basklar hafifletilecekti. Ancak, speklatif sermayenin son derece akkan olduu gnmz finans dnyasnda bir ekonominin tm parasal tabann d dnyann ksa dnemci, speklatif nitelikli sermaye giri-klarnn denetimine brakmay ngren bu admn ne kadar tehlikeli bir giriim olduu daha 2000 ylnn Kasm aynda yaanan uyar kriziyle anlalm olmalyd. Trkiye istikrar programnn teknik gereklerine 2000 yl genelinde sk skya uymutur. Programn zelletirme hedefleri ve tarm, bankaclk gibi baz alanlardaki yapsal nitelikli reformlar daha tam anlamyla gerekletirilememi olmasna karn, maliye ve para politikalar hedefleri tutturulmutur. TL'nin dviz kuru sepetine gre yllk anma hedefi tutturulmu; Merkez Bankas bir para kurulu gibi alarak, net i varlklar hesabn denetim altnda tutmu; kamu btesinde de faiz d denge ylsonu hedefini yakalamtr. O halde u sorunun yantlanmas gerekmektedir: 22 Kasm ve 21 ubat krizleri bu artlar altnda ne lde uygulama hatasdr? Ne kadar bu yaklamn kendi isel tutarszlklarnn sonucudur? Trkiyede sklaan ve arlaan mal ve d demeler bunalmlarnn gerek nedenleri, (i) parann konvertibilitesi ve ekonominin ksa vadeli speklatif (scak) para hareketlerine almasnn kurlarda ve faizlerde yol at istikrarszlk, (ii) sanayileme politikaszl ve ithalat kontrolszl sebebiyle dviz gelirlerinin lkenin dviz kazanma potansiyelini artracak yatrmlarda kullanlmamas, (iii) ithalatn kontrol edilmemesi ve Trkiyenin sanayilemesinin harclem teknolojili ve vasfsz igcne dayanan mallarda tkanm olmas nedeniyle d demeler bunalmlarnda cari ilemler dengesini dzeltmenin mutlaka iktisadi bymeyi durdurmay ve cretleri drmeyi gerektirmesi, ve (iv) devletin d deme bunalmnda zel kreditrler ile zel kesimdeki borlularn biriken borlarn tasfiyesi zerinde anlamalarna veya icra-iflas hukukuna gre zlmesine arac olmak yerine millet adna IMFye bavurarak ar siyasi tavizler karlnda kredi temin edip bor servisinin aksamamasn amalamasdr. Grnen odur ki, uygulanan politikalarda bir sreklilik vardr. IMF gdml politikalarn krizleri dourmas ve krizlerin almas iin IMFye yeniden bavurmak eklindeki dng bilinli bir sreklilik arz etmektedir. 2000 yl programnda bir dier dengesizlik ulusal ekonominin cari ilemler anda yaanmt. Cari ilemler ann Merkez Bankas rezervlerine oran 1999 sonunda %5,9 dzeyindeydi. Bu gsterge 2000 yl boyunca hzla bozulmaya itilmi ve Haziranda %28e, ylsonunda da %49,7ye kmtr.

10

Cari ilemler ann ulusal gelire oran ise 1999 sonunda %0,7 iken, 2000 sonunda %5e ykselmitir. Niyet Mektubu ve 2002 Banda Trkiye Ekonomisi Trkiye ekonomisi 2000 Kasm ve 2001 ubat krizlerinin ardndan gittike derinleen ve yapsal bir nitelie brnen bir daralma srecine srklenmitir. Kasm ve ubat krizleri sadece mali piyasalar sarsmakla kalmam; gerek bankalarn, gerekse irketlerin bilanolarnda ar tahribata yol am ve retim ve istihdamda byk lde gerilemeler yaanmtr. 2001 yl boyunca Devlet Bakan Kemal Dervi gzetiminde srdrlen kriz idaresi, ekonominin derinleen sorunlarna gereki zmler retememi ve yeterli yant vermekten uzak kalmtr. Mays 2001de bizzat Dr. Dervi tarafndan sunulan Gl Ekonomiye Gei Program (GEGP) Trkiyeyi bunalmdan kartacak yeni bir program olma iddias ile hazrlanmt. Ancak GEGPnin ilanndan 2002 yl bana kadar geen dnemde ekonominin sorunlar arlam ve ulusal gelir yl toplamnda %8,5 gerilemi; ak isizlik oran ise resmi rakamlarda %10 dzeyini amtr. 2001 ylnn son eyrei itibariyle, ak isizlik orannn tarm d sektrlerde %15'e ulatn ve "eitimli" genler arasndaki ak isizliin Trkiye genelinde %27'ye, kentsel blgelerde ise %30'a ykseldiini belgelemektedir. Bu gelimelere kout olarak, kamu kesimi sosyal harcamalar byk bir daralma iine itilmi ve kamu kesimi maliye politikas faiz d fazla hedeflerine ulamaktan ibaret klnmtr. TC Merkez Bankas ise gerek gayr safi rezerv kayplar, gerekse net dviz pozisyonunun eksi deerler almas sonucunda dviz piyasalarna etkili mdahalelerde bulunamaz duruma dm, yapabilecei mdahaleler ise IMF tarafndan engellenmitir. te yandan TCMB enflasyonla mcadele ve siyasetten bamszlk gerekeleriyle Kasm 2001den itibaren dorudan ve dolayl olarak kamu kesimine dn kaynak sunamaz duruma getirilmi, bylece para otoritesinin reel ekonomiye mdahale edebilecei nemli bir politika arac elden kartlmtr. Bu alardan bakldnda, 2001 yl kriz idaresinin asl hedefinin ekonomik ve toplumsal yapda kuralszlatrmaya yol aan bir dizi yapsal dnm araclyla, lkemizin geleceini btnyle piyasa glerinin denetimsiz ve babo ileyiine terk etmeyi amalad grlmektedir. Bunun da tesinde, zelletirmeler, st kurullar, ynetiim ve yabanc sermayeyi tevik aldatmacas altnda lkemizin stratejik sektrlerinin terk edilmesi ve yer st ve yeralt kaynaklarnn giderek ok uluslu irketlerin gdmne braklmas hedeflenmektedir. Nitekim ubat 2001-ubat 2002 arasnda kalan bir yllk dnemde, baz teknik yasalar hari tutulursa, 65 civarnda yapsal dzenleme yaplmtr. Bunlarn yaklak yars dorudan doruya "yapsal uyarlama" kapsam iindedir. 18 Ocak 2002 tarihinde IMFye sunulan ve 4 ubatta onaylanan yeni Niyet Mektubu da bu amalar srdrmekte ve Trkiyenin dnya ekonomisiyle dk vasfl emek youn teknolojiler ile alan bir evre ekonomisi biiminde btnletirilmesi amacn srdrmektedir. Niyet Mektubunda somutlanan makroekonomik hedefler, 2001 kriz idaresi altnda srdrlm olan hedeflere grece daha dk byme, daha yksek enflasyon, daha yksek reel faizler ve daha yksek d borlanmay ngrmekte ve bunun da tesinde, bir dizi yapsal dnm altnda Trkiyeyi uluslararas sermayenin ak smrsne terk etme amacn srdrmektedir. 18 Ocak 2002 tarihli Niyet Mektubunda somutlanan makroekonomik hedefler, GEGPde ngrlen yaklam esas olarak benimsemektedir. Ancak bir farkla: Niyet Mektubunda esas alnan kamu kesimi faiz d fazla hedefleri aynen korunmasna karn, makroekonomik genel denge artk daha yksek enflasyon, daha yksek reel faizler ve daha dk byme oranlar ile salanabilmektedir. GEGP ve Niyet Mektubunun enflasyon hedefleri, yeni programn ok daha yksek fiyat artlarn kabul etmek zorunda kaldn belgelemektedir. GEGPnin 2002 ngrleri TEFEde %16,6, TFEde %20 olarak planlanm idi. Niyet Mektubunun 2002ye ait enflasyon hedefleri ise srasyla %31 ve %35tir. Btn bu saptamalara ek olarak, Niyet Mektubunda somutlanan d ekonomik ilikilerin Trkiye ekonomisinin da bamlln artrc eler ierdii gzlenmektedir.Trkiyenin 2002deki brt d borcunun gayr safi milli haslaya oran, Niyet Mektubunda %71,7 olarak planlanmtr. Oysa ayn hedef GEGPde %59,6 olarak belirlenmi idi. Niyet Mektubu, d borlanma temposunu deitirmeden korumakta ve programn nihai yl olan 2004te d bor-GSMH orann %63,3 ile ancak 2001 dzeyine geri getirmeyi hedefleyebilmektedir. Benzer ekilde kamu sektr net d borcunun GSMHye oran 2002de %35 olarak planlanmakta ve 2004te %28e indirilecei ngrlmektedir. Oysa ayn oran GEGP metninde 2002 iin %28 idi. Dolaysyla Niyet Mektubu, GEGPnin kamu kesimi net d borlanmas 2002 hedefini ancak iki yl sonra, 2004te gerekletirmeyi taahht edebilmektedir.

11

Sonu olarak, Niyet Mektubunun makroekonomik dengeleri salamadaki tek aracnn 2002 sonrasnda milli gelire oran olarak %6,5 dzeyinde tutturmay planlad kamu kesimi faiz d fazlas hedefinde somutland grlmektedir. Ancak, Niyet Mektubunda ngrlen makroekonomik hedefler, bu politikann GEGPye grece daha yksek enflasyon, daha yksek reel faizler, daha dk reel byme ve daha yksek d borlanma sayesinde srdrlmeye allacan belgelemektedir. 2003 Banda Trkiye Ekonomisi ve AKPnin Program zerine Deerlendirmeler 3 Kasm 2002 genel seimi sonucunda Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) tek bana iktidara geldi. Seimlerin sonrasnda aklanan Acil Eylem Plan ile 23 Kasmda duyurulan 58. Hkmet Program, z itibariyle IMF-Dnya Bankas ikilisinin gdmnde srdrlen neoliberal iktisat politikalarnn Trkiyenin da bamlln artrc, d oklara dayanksz, zayf ve taeronlatrlm bir ekonomi yaratma projesinin devam niteliindedir. Trkiye 2002 yln reel ekonomik bymenin artya dnt ve enflasyonunda nemli gerilemelerin yaand bir yl olarak geirmitir. lk eyree ait veriler, 2002de 2001in e dnemine grece GSYHnin sabit fiyatlarla %6,4 bydn gstermektedir. Bu, 2001de yaanan ve GSYHnin %7,4 daralmasyla somutlanan iktisadi krizin ardndan gelen son derece olumlu bir gelimedir. Ancak byme srecinde toplam GSYHye ilikin bu gzlem GSYH zerine yaplan harcamalarn niteliine bakldnda bir dizi olumsuzlua iaret etmektedir. Tablo 1den grlecei zere, GSYHnn en nemli bileeni olan zel Nihai Tketim Harcamalar 2002nin ilk eyreinde %-1,9, %2,2 ve %2,6 ile ok snrl bir art gstermi ve 2002nin ilk dokuz ayndaki ortalama art hz sadece %1,1 olmutur. Benzer ekilde GSYHnn bir dier nemli harcama unsuru olan Sabit Sermaye Yatrmlar 2002nin ilk eyreinde bir kriz yl olan2001in edeer dnemine grece %5,7 daralmtr. zel sabit sermaye yatrmlarnda sz konusu

Tablo 1. Harcamalar ynnden GSYH ve Byme Oranlar

2002-2001 ilk 2002.IIIa eyree gre 2.6 12.1 6.9 -2.1 29.6 16.0 19.1 7.9 1.1 5.9 -5.7 -10.5 9.5 10.6 13.7 6.4

2000 zel Nihai Tketim Devletin Nihai Tketimi Sabit Sermaye Yatrmlar zel Devlet hracat thalat GSYH 4.1 4.5 16.0 14.1 20.8 19.2 25.4 7.4

2001 -9.0 -8.6 -31.7 -35.1 -22.0 7.4 -24.8 -7.4

2002.Ia -1.9 2.3 -24.7 -26.0 -17.8 10.2 2.1 1.8

2002.IIa 2.2 2.6 -1.2 -2.7 3.1 5.2 20.3 8.8

a. Bir nceki yln e deer dnemine grece reel deiim. Kaynak: Devlet statistik Enstits

dnemdeki gerileme %10u amaktadr. 2002in ilk dokuz aynda ihracat gelirlerinde grece hzl bir art yaanmasna karn (ilk dokuz ay ortalamas %10,6), ithalatn da artma eilimi iinde olmas (%13,7) sonucu net ihracatn GSYHa katks negatif olmutur. O halde 2002de yaanan reel bymenin kayna nereden gelmektedir? Tablo 2 bu konuda ipular vermekte ve 2002nin ilk dokuz aynda yaanan genilemenin aslnda ne derece salksz bir byme ierdiini belgelemektedir.

12

Tablo 2. Sabit (1987) Fiyatlaryla Reel GSYH ve Harcama Unsurlarndaki Artlar (Milyar TL)
2002.I -2001.I -337.4 39.9 -1,349.4 -1,188.4 -161.0 1,340.9 924.6 -195.1 423.4 2002.II -2001.II 371.5 59.6 -69.1 -117.4 48.3 3,208.2 555.7 -1,836.4 2,289.7 2002.III -2001.III 581.5 266.3 416.3 -89.7 506.1 1,170.7 1,859.5 -1,678.6 2,615.5 2002-2001 ilk eyrek toplam 615.6 365.8 -1,002.2 -1,395.5 393.4 5,719.8 3,339.8 -3,710.1 5,328.6 GSYH'a katklar (%) 11.6 6.9 -18.8 -26.2 7.4 107.3 62.7 -69.6 100.0

zel Nihai Tketim Devletin Nihai Tketimi Sabit Sermaye Yatrmlar zel Devlet Stok Deimeleri hracat thalat GSYH
Kaynak: Devlet statistik Enstits

2 Nolu Tablo GSYHnin 2001 ve 2002nin ilk eyrei arasndaki net artlar reel olarak (sabit 1987 fiyatlaryla) sunmaktadr. Buna gre, sz konusu dokuz aylk dnemde GSYH sabit fiyatlarla toplam 5,3 trilyon TL artmtr. Bu artn %11,6s 616 milyar TL ile zel nihai tketim harcamalarndan; %6,9u da 366 milyar TL ile devlet harcamalarndan salanmtr. Sabit sermaye yatrmlar 1.0 trilyon TL ile GSYH harcamalarnda %18,8lik bir daralma yaratm; net ihracatn katks da 370 milyar TL (GSYHye oran olarak %-6,9) olmutur. Elimizdeki veriler 5,3 trilyon TLye ulaan GSYHdeki artn 5,7 trilyon TL ile stok deiimlerine aktarldn gstermektedir. Yani GSYHdeki artn %107,3 tamamndan fazlas stoklarda biriktirilmitir. Dolaysyla, 2002deki reel byme halkn refahna yansmam ve reel kiisel gelirlerde durgunluk yaanrken ve sabit sermaye yatrmlar gerilerken btnyle stok birikimine ynelen bir retim art gerekletirilmitir.

Tablo 3. Makroekonomik Fiyatlar: Enflasyon, DBS Faizi, TL/$ ve Reel cretler

2000 Enflasyon (TEFE) Enflasyon (TFE) Nominal Dviz Kuru Deiim Oran (TL/$) Devlet Borlanma Aralar Reel Faiz Oranlar Beklenen (ex-ante )a Gerekleen (ex-post ) Devlet zel
b c

2001 88.6 68.5 114.2

2002 30.8 29.7 13.2

32.7 39.0 23.2

-8.8 35.9 0.5 15.1 -2.1

21.4 -7.2 -14.6 -12.5 -15.2

24.8 28.3 -2.9d 3.8d -1.3d

malat Sanayi Reel cretleri

a. DBS aylk bileik faiz oran, TEFE ile indirgenmitir. b. nceki dnemlerde ihra edilmi, ilgili ylda vadesi dolan DBS'in gerekleen faiz oran, TEFE ile indirgenmitir. c.malat sanayi retimde allan saat bana reel cret indeksinin bir nceki yl ayn dneme gre yzde deiimi d. lk eyrek. Kaynak: TCMB Elektronik Veri Datm Sistemi (www.tcmb.gov.tr)

3 Nolu Tabloda sergilediimiz makroekonomik fiyatlarn seyri de milli gelirin ana unsurlarnda yaanan durgunluun bir yansmasn vermektedir. DEce aklanan son verilere gre enflasyon 2002 ylnda TFEde %29,7, TEFEde ise %30,8 olmutur. Dviz kuru ise yl sonu deeri itibariyle %13,2 dzeyinde anmtr. Buna karn 2002 boyunca reel cretler gerilemesini srdrmtr. 2002nin ilk eyreinde 2001in edeer dnemine grece imalat sanayii zel sektrnde reel cretler %1,3, reel kazanlar ise %4,6 dzeyinde gerilemitir. malat sanayii kamu sektrnde reel cretler %3,8

13

artm, buna karlk retimde alan bana reel kazan %2,6 gerilemitir. Daha uzun dnemli bir perspektif ierisinde reel cretlerin konjonktrel ini klara karn srekli olarak dme eilimini muhafaza ettiini grmekteyiz. 1997 deerini 100 kabul edersek 2002.III itibari ile imalat sanayii cretleri zel sektrde 87,9, kamu sektrnde 129,2, toplamda ise 92,5 endeks puannda gzkmektedir. AKP hkmetinin ekonomik programnn en nemli iki belgesi 16 Kasm tarihli Acil Eylem Plan ile 23 Kasmda okunan Hkmet Programdr. AKP hkmetince 2003n ilk eyreine ilikin maliye hedefleri de IMF gzetiminde srdrlen faiz d fazla yaratma yoluyla piyasa beklentilerinin olumlu klnmas stratejisine devam edileceini belgelemektedir. Nitekim, 2003n ilk eyreine ait hedefler, 2002 ylndakilerle karlatrldnda AKP hkmetinin bte anlaynn da bir bor deme btesinden ibaret kald anlalmaktadr. rnein geici bte hedeflerine gre, faiz giderlerinin, toplam harcamalar iindeki pay %49 olarak tespit edilmi durumdadr. Oysa sz konusu oran 2002de %43 olarak hedeflenmi, gerekleme dzeyi ise %46 olmutur. Gene benzer ekilde, faiz giderlerinin vergi gelirlerine orannn 2002 sonu itibariyle %85 dzeyinde olmas beklenirken, 2003 geici btesinde bu oran %110 dzeyinde hedeflenmitir. Bu arada, kamu yatrmlarnn toplam harcamalar iindeki pay 2002de %5 iken, 2003n bte hedefi %2nin altna indirilmi durumdadr. 2004 Yl Banda Trkiye Ekonomisi Trkiye ekonomisi 2003 ylnn ilk eyreine ait verilere gre %4,5 orannda bymtr. Yl sonunda mill gelirin ABD dolar baznda 238,1 milyar dolara ulaaca ngrlmektedir. 2003 ylnda enflsyon bir nceki yla kyasla daha lml gereklemi; fiyat artlarnn yllk ortalamas TFE baznda %51,2den %27,4e; TEFE baznda ise yzde 59dan %28,5e gerilemitir. Fiyat hareketlerindeki bu yavalama devlet i borlanma senetleri (DBS) faizlerine de yansm ve DBS bileik faizinin arlkl ortalamas %62,7den %29,4e dmtr. 2003 yl ihracat gelirlerinde de nemli bir sramann yaand yl olmu ve ihracat gelirleri Ocak-Kasm dnemi itibariyle 46 milyar dolara ulamtr. Ancak sz konusu dnemde ithaltn da hzl art gstermesinin de etkisiyle cari ilemler a 4 milyar dolar amtr. demeler dengesinin cari ilemlerine ilikin Ocak-Kasm 2003 verilerini bir nceki yln ayn dnemi ile karlatrdmzda u gzlemler yaplabilir: Bir yl iinde cari ilemler a 200 milyon dolardan 4,2 milyar dolara ykselmitir. An bymesine mal ticaret dengesindeki (-4,3 milyar dolarlk) arpc bozulmayla, yatrm geliri (faiz ve kr hareketleri) dengesindeki (-0,9 milyar dolarlk) daha lml bozulma katk yapmtr. Buna karlk hizmetler ticaret dengesindeki nemlice (+1,3 milyar dolar) dzelme d aktaki bymeyi frenleyememitir. 2002de ve 2003n ilk yarsnda gayrisafi yurt ii hsla artlarnda i tketim ve yatrm harcamalarnn katksnn dk olduunu, buna karn retimi uyaran en byk kalemin yabanclarn harcamalar (ihracat) olduunu grlmektedir. Ayrca retimin nemli bir ksmnn stoka yapld da dikkat ekmektedir. Bunun nemi udur: stoka retim yapldktan sonraki dnemde mal talebi artmazsa, sermayedarlarn stoklar eritmek iin retimi iddetle ksmalar ve bunun sonucu olarak da isizliin artmas kanlmazdr. Yurt ii harcamalarda gzlenen daralmann en nemli nedeni, istihdamda ve reel cretlerde yaanan azalmadr. Trkiyede zel tketim harcamalar, 1987 sabit fiyatlaryla, 2000 ylnn Temmuz-Eyll dnemindeki seviyesine (2003n nc dnemi dahil) bir daha ulaamamtr. Nitekim DEnin imalt sanayiinde tam kapasite ile almama nedenlerini saptayan anketinde, 2002 III. dneminde iyerlerinin %47si i piyasadaki talep yetersizliini belirtmi iken, bu oran 2003n ayn dneminde %53e ykselmitir. Sonu olarak istikrar adna srdrlen daraltc politikalar, lkemizin retim kapasitesini byk lde yabanc piyasalara dnk retmeye zorlamaktadr. 2005 Yl Banda Trkiye Ekonomisi Trkiye ekonomisi 2004 ylnn ilk eyreine ait verilere gre %9,7 orannda bymtr. Bu dnem sonunda milli gelirin ABD dolar baznda 283,9 milyar dolara ulat grlmektedir. 2004 ylnda enflasyon bir nceki yla kyasla gerilemesini srdrm, fiyat artlarnn yllk ortalamas TFE baznda %18,4'ten %11,1'e, TEFE baznda ise %25,5'ten %9,3'e gerilemitir. 2004 yl ihracat gelirlerinde de nemli bir sramann yaand yl olmu ve ihracat gelirleri 62,7 milyar dolara ulamtr. Ancak sz konusu dnemde ithalatn da hzl art gstermesinin etkisiyle cari ilemler a 15 milyar dolar amtr. Cari ilemler ann temel bileenini oluturan d ticaret ann ise bir rekor krarak 34 milyar dolar dzeyine srad grlmektedir.

14

2000'li yllar etkileyen bunalm ncesindeki son normal yl saylabilecek olan 1998'den 2004 sonuna kadar ekonomik bymenin seyri, iki alt dnemde deerlendirilebilir: 1999-2000 ve 2001-2004. lk alt dnemde GSYH'nin yllk ortalama art hz % 1,1, ikinci alt dnemde ise % 3,7 dolayndadr. 1999-2004 yllarnn tm itibariyle GSYH ve GSMH'nin ortalama byme hzlar ise srasyla % 2,9 ve % 2,3 evresindedir. Baka bir deyile, 2002-2004'teki toparlanmaya ramen, 1999 ve 2001'deki byk olumsuz oklarn etkisi henz tam olarak giderilememitir. Bymenin talep yanl kaynaklar ile ilgili aadaki sonular kartlabilir: (i) Gerek 1999-2000, gerekse 2001-2004 alt dnemlerinde bymenin kaynaklar, esas itibariyle, tketim harcamalar ve zel retici kesimdeki stok artlardr. 2003 ve 2004 yllarnda zel yatrmlarn canlanmas, henz sabit sermaye oluumunu ya da d ticareti bymenin motoru haline dntrebilmi deildir. (ii) Stok artlarnn byme aritmetiinde bu kadar etkili bir e haline dnmesinin akla yakn bir iktisadi aklamas yoktur. Dneme damgasn vuran yksek reel faizlere ramen, stok artlarnn GSMH'nin %7-8'i evresinde gerekletii bir ekonomik konjonktr tasavvur edilemez. yle anlalmaktadr ki, son yllarda ekonominin ithal girdiler asndan daha fazla da baml duruma gelmesi ve sonu olarak bata sanayi olmak zere tm sektrlerde (katma deer/gayrisafi retim deeri) oranlarnn gerilemesi, 1990'li yllar sonundaki teknik katsaylar kullanmay srdren DE tarafndan yeterince gz nnde bulundurulamamakta, bylece (gayrisafi retim deerlerinden hareketle) GSMH art yksek tahmin edildiinde yatrm, tketim ve net ihracattaki deimelerle massedilemeyen nihai talepler, sanal talep eleri haline dnp stok deimelerine kalnt olarak yansmaktadr.Daha zayf bir baka olaslk ise DPT tarafndan yatrmlar kadar yakndan izlenmeyen zel tketim harcamalarnn dk tahmini ve bu tahmin hatasnn stok deimelerine tanmasdr. lan edilen arpc byme oranlarna ramen, sradan yurttan gndelik hayatndaki iyiye gidii fark etmiyor olmas bu yanlglar ile yakndan ilgilidir. Ancak yapsal uyum program uygulamalarn savunabilmek iin baar gstergelerine ihtiya duyan siyaset ve brokrasi evrelerinin bu vahim yanlgy dzeltmek iin aba harcamad grlmektedir. 2005 ylna ait baz makro ekonomik veriler, aadaki gibi sralanabilir; Mart 2006 itibariyle ihracatn ithalat karlama oran: %62,3 Mart 2006 itibariyle Mart 2005e gre sanayi retim indeksi: %8,9.. 2006 yl iin hedeflenen enflasyon oran, %5tir. .(Bu gibi verilerin gncelliini koruyabilmesi iin periyodik olarak tuik.gov.tr adresinden takip edilmesi nerilir. ) Genel Deerlendirme: Trkiyede 1980 Sonras Uygulanan Neoliberal Politikalar:

1980 Dnm Trkiyede genel ekonomi politikalarnda 1980de meydana gelen kkl deiiklik, sonrasndaki ve gnmze kadar geen 25 yllk dnemin temellerini atmtr. Serbest piyasa ekonomisinin tm gereklerini yerine getirmeye alan Trkiye bu erevede, kalknma sanayileme hedeflerinden dn verme pahasna gelimi lkelerin ve onlarn temsilcisi olan IMF gibi uluslararas (ulus-tesi) kurulularn nerileri ve istekleri dorultusunda gerekli yasal, stratejik, kurumsal admlar bir bir atabilmitir. Piyasalarn liberalizasyonu, d ticarette kota ve dier engellerin kaldrlmas, devletin kltlmesi ve zelletirme ve yabanc sermayeye kaplarn ardna kadar almas olarak zetlenebilecek olan neo-liberal iktisat politikalar bu dnemde baaryla uygulanmtr. Bu politikalarn diyeti ise; gelir dalmnn daha da bozulmas, yoksulluk ve isizliin artmas, daraltc maliye ve para politikalar sayesinde i talebin ve yatrmlarn kslmas, lke kaynaklarnn ncelikle i ve d bor demelerine tahsisi olmutur. Tm dnyay etkileyen 1974 Petrol Krizi, sistemin kendini gzden geirmesini zorunlu klmtr. Kapitalizmin Altn a olarak nitelendirilen 1946 1973 dnemi, dier bir ifade ile Bretton Woods Dnemi son bulmaktadr. Uluslararas sermaye ve gelimi lkeler yeni gelien teknolojiler ile krizden kmann yollar ararken, bir dier taraftan krizi gelimekte olan ve azgelimi lkelere ihra etmeyi de baarabilmilerdir. IMF ve Dnya Bankas da strateji deiikliine giderek tm dnyada zellikle 1980 sonrasnda etkili olacak uygulamalarn balatmlardr: Ekonomik istikrar ve yapsal uyum vaadiyle finans kapitale mutlak bamllk. 1974 sonrasnda petrol fiyatlarndaki artn Trkiye ekonomisine etkileri gecikmeli olarak ortaya kmtr. Srekli bir seim konjonktr iinde, ksa dnemli borlanma kanallarn sonuna kadar zorlayarak ertelenen ekonomik bunalm, zamannda planl ve rasyonel anti-kriz nlemleriyle hafif bir

15

ekilde atlatlabilecekken yl sonrasnda ok daha iddetli yaanmtr. 1977ye gelindiinde bir ok piyasada kuyruklar ve karaborsalar olumutur. Genel fiyat dzeyi 1978de yzde 53, 1979da yzde 64 artmtr. 1978 ubatnda 25 TL. olan Dolarn resm dviz kuru, 1979 Hazirannda 47 TL.ye karlmtr. Devalasyon, Trkiye ekonomisi iin olaan bir ayarlama halini almtr. Yine de bu dnemdeki devalasyonlar, IMF tarafndan yetersiz uygulamalar olarak deerlendirilmitir. nk IMF modelinin standart unsurlar olan; fiyatlar serbest braklrken cretler ve tarmsal desteklemenin dondurulmas ve toplam talebin parasal nlemlerle daraltlmas gibi uygulamalar henz Trkiyede hayata geirilmemitir. stelik 1976 - 79 dneminde, tketici fiyatlarna gre hesaplanan reel cretler yzde 45 orannda art gstermitir. 1979 ylnn sonunda Babakan S.Demirele T.zal tarafndan sunulan raporda, 24 Ocak Kararlar olarak anlacak olan istikrar programnn esaslar ve gerekeleri savunulmaktadr. Bu raporda, yksek reel cretlerle ihracat yaplamayaca ve bu nedenle cretleri bask altna alacak nlemlerin mutlaka bulunmas gerektii belirtiliyordu. Bylece 24 Ocak Kararlarnn istendii gibi uygulanabilmesi, 12 Eyll Darbesinin ekonomik gerekesi olarak ifade edilebilir. 1980 Dnmnn Trkiyede iki yn vardr; hem kalknma stratejisi deiiklii hem de ekonomik paradigma deiiklii. Aradan geen 25 yldan sonra kolaylkla sylenebilir ki; ihracata ynelik kalknma stratejisi baarl olamamtr. Dier taraftan yeni ekonomik paradigma, yani neo-liberalizm, tm dnyadaki gelimelere paralel olarak Trkiyede de etkili olmu ve geen srede yerlemitir. Neo-liberalizm paradigmas ile ulusal kalknmaclk birbirini dlayan olgulardr. Ulusal piyasalar serbest ilkesi erevesinde programl bir biimde da aldnda, rekabet gc olmayan ulusal reticiler, sanayiciler Pazar paylarn yitirirler. Dier taraftan, planl programl bir teknoloji gelitirme stratejisi, bebek endstrilere enerji ve hammadde tevikleri ve lml bir gmrk rejimi, ulusal kalknmacl destekleyen temel unsurlar olarak gsterilebilir. Oysa Trkiyede 1980 sonrasnda lke kaynaklar, yukarda dillendirilen kalknma stratejisinin finansman iin deil; IMFnin ve Dnya Bankasnn empoze ettii istikrar ve yapsal uyum politikalar erevesinde i ve d borlarn finansman iin kullanlmtr. 24 Ocak Kararlarnn temel unsurlar unlardr; devalasyonlar, KT zamlar ve fiyat denetimlerinin kaldrlmas. Reel devalasyonlar ve esnek kur sistemi sayesinde ihracatn artrlmas hedeflenmitir. Bu hedef dorultusunda i talebin kslmas gerekmektedir. Hkmetler, ucuz kredi ve vergi iadesi gibi tevikler ile ihracat firmalar desteklemilerdir. karlan yasalar ve getirilen yasaklar sayesinde reel cretler hzla anmtr. 1980 ylnda, bir nceki yla gre reel cretlerin yzde 23 azalmtr. hracat teviklerine paralel olarak serbest ithalat rejimi de zorunlu olmutur. hracat sektrlerin enerji ve yatrm mallarnda ithal bamls olmas ithalat hzla artrmtr. KTlere yaplan zamlar ve genel olarak fiyatlarn serbest braklmas ile lkenin ithal tketim mallar cenneti olmas birbirini tamamlayan unsurlardr. hracata dayal kalknma stratejisi, 1980 ncesinde tl duran kapasitelerin kullanlmas sayesinde balarda byme hedeflerini yakalayabilmitir. Bu dnemde ayn zamanda tarmsal destekleme almlarnn daraltlmas ile i ticaret hadleri tarm sektr aleyhine seyretmitir. Reel cretler srekli anmtr. Neo-liberalizmin ilk (grece) kk krizleri 1982 ortalarnda grlmeye balanm; bankerler ve hayali ihracat skandallar patlak vermitir. Bu dnemde devletin vergi gelirleri giderek azalmtr. Servet beyannamesi 1984te kaldrlm ve bylece gelir vergisi toplam vergi gelirleri iinde nemini yitirmitir. 1985 ylnda getirilen KDV ile de vergi gelirleri dar gelirlilere dayandrlm, bu durumda da toplam vergi gelirleri mutlak olarak azalmtr. Bir bakma devlet, dier gelir edinme yntemi olan borlanmaya kendini mecbur brakmtr. borlanma mekanizmasnn kendisi, gelir dalmn yeniden dzenleyen bir uygulama iken; izlenen vergi politikas da ayn ynl gelir transferini hzlandrmaktadr. Yerli sermayedarlar, yatrmlar yaparak kr gelirlerini artrmay deil, devlete bor vererek faiz gelirlerini artrmay yelemilerdir. Reel faiz hadlerinin ok yksek olmas, bir taraftan bor vermeyi zendirirken, dier taraftan yatrmlarn finansman iin gerekli kredilerin maliyetini artrmaktadr. ve d bor gereksiniminin dier nedenleri ise yle sralanabilir: KTlerin finansman aklar, seim dnemlerinde uygulanan poplist politikalar, rvet, yolsuzluk ve siyas brokratik yozlama, savunma harcamalarnn fazlal; bir de nceki borlarn denebilmesi. Dnmn Tamamlanmas: 1989 Katks 1980 Dnmnn ikinci halkas ise 1989da karlan 32 Sayl Karardr. Sermayenin serbest dolam veya finansal liberalizasyon olarak ifade edilen bu deiim, Trkiye ekonomisinin

16

sonrasndaki on be ylna damgasn vurmutur. Scak para girilerinin kontrol edilmemesi ve vergilendirilmemesi, 1990l yllarn kriz IMF kriz ksr dngsn tetiklemitir. 1989dan sonra, gelien ii hareketlerinin ve seim poplizminin etkisiyle reel cretlerde nemli ykselmeler olmutur; ki bu art sonraki yllarda fazlasyla geri alnacaktr. zellikle kamu sektrndeki cret artlar KTlerin mal krize srklenmesinin nedenlerinden biri olmutur. Dier bir neden de, hkmet tarafndan KTlere ynelik hazine desteinin ekilmesidir. Bu durumda KTler i borlanmaya ynelmek zorunda kalmtr. 1990larn banda KT sistemi, yatrmlarn kslmasna ramen nemli miktarda katma deer retiyor; ama rettii katma deerin tm bor finansmanna ve cretlere gidiyordu. Bylece KTlerde zelletirme zorunluluk olarak gsterildi. zelletirilme uygulamalar uzun yllara yaylrken; srasn bekleyen kurulular, uzun vadeli ynetim, iletmecilik ve reform perspektifinden yoksun bir biimde bitkisel hayata terkedilmilerdir. 1990 2002 yllar arasnda zelletirme uygulamalar sonucunda elde edilen gelir sadece 7 milyar Dolardr. Bu durumda zelletirmenin devletin kaynak gereksinimine kayda deer bir katk salamad sylenebilir. 1989dan sonra i borlanmann dndrlmesi artk maliye politikasnn tek hedefi haline gelmitir. Yksek faiz oranlar ile borlanan devlet, bu borcun finansman iin giderek artan oranlarda borlanmak zorunda kalmtr. 1999 ylnda IMF programnn ana hedefi olarak aklanan ve hkmetlerin ekonomi politikalarnn omurgasn oluturan faiz d bte fazlas, borlarn srdrlebilirliinin zorunlu koulu olarak dayatlmtr. Faiz d bte fazlas hedefi, 1998 ylnda IMF ile yaplan Yakn zleme Anlamasnda gndeme geldi. 1999 ylnda yaplan 17. Anlama ile de ekonomi politikalar iindeki nemi artt. borcun evrilebilmesi amacyla GSMHnin yzde 6,5 7sine eit bir faiz d fazlann verilmesi gayreti, ayn zamanda maliye politikas aralarnn etkinsizletirilmesi anlamna gelmekteydi. IMF programlarnn genel hedefi, istikrarn salanmas olarak zetlenebilir. stikrar salannca piyasalara gven artacak, faiz hadleri decek, tketim ve yatrm talebi ykselecek ve bylece byme hedefine ulalacaktr. stikrarn temel gstergesi ise faiz d bte fazlas olarak grlmektedir. Faiz d bte fazlas iin, yeni vergiler getirilmi, bata salk ve eitim olmak zere sosyal harcamalar kslm, kamu yatrmlar azaltlm ve zelletirme gelirlerinin artrlmas amalanmtr. Tm bunlar sayesinde elde edilen fazla, bymenin finansman iin deil, aksine borlarn denmesi iin kullanlmtr. Sadece gven gibi soyut bir kavramla yatrm ikliminin olumad aktr. stikrara kavumak, borlarn geri demelerinin garanti altna alnmas asndan baarlmtr. IMF uygulamalarnn mekanizmas ilediinde decei iddia edilen reel faizler hibir zaman yatrmlar tevik edecek bir dzeye inmemitir. Tam aksine IMF, yabanc sermayedarlarn arbitraj kazanlarn garanti altna almak iin reel faiz hadlerini yksek dzeyde tutmaya uramaktadr. Enflasyonun gerilemesine paralel olarak dmesi beklenen reel faizler hl yksek dzeylerdedir. 1989dan sonra finansal krizlere ak hale gelen Trkiye ekonomisi, 1994 ve 2001de ar, 1998 1999da hafif krizlerle sarslmtr. Her krizde de belirleyici neden, ncesinde yksek arbitraj beklentisi ile lkeye giren scak parann, ani bir ekilde ve byk miktarlarda lkeyi terk etmesidir. Scak parann genel karakteristii kolay yer deitirebilir olmasdr. Ayn zamanda Trkiyede byyen cari aklar, bankaclk sisteminde artan riskler ve siyas belirsizlikler bu tersine eilimi glendiren faktrler olmulardr. Yabanc sermayenin tersine dn biiminde lkeyi terk eden miktarnn mill gelire oran 1994 ylnda yzde 11,9, 1998 ylnda yzde 4 ve 2001 ylnda yzde 15,1dir. Sermaye hareketlerindeki tersine dnn, bu byklklere ulamasndan kaynaklanan okun, ekonomiyi ok derin bir krize srklemesi kanlmazdr. lkenin kriz IMF kriz ksr dngsne girmesi ise, krizden k abalarnn IMF kredilerine balanmasyla tamamlanr. 1999 2002 yllar arasnda IMFden 20,5 milyar Dolar kredi kullanlmtr. 1989 ylndan itibaren, Trkiyenin d bor yapsnn da giderek bozulduu grlmektedir. 1989 ylnda toplam d bor 41,7 milyar Dolarken, 2003 yl banda bu miktar 133,2 milyar Dolara ykselmitir. D borlanma, eer sadece cari ilem ann finansman iin gerekli olsayd; Trkiyenin bu dnemde 21,2 milyar Dolar borlanmas yeterli olacakt. Oysa mevcut d bor yk ve bunun dndrlmesi iin atlan her adm, lkenin da bamlln kalclatrmaktadr. D bor mekanizmas, bylece gelimi lkelere doru bir gelir aktarm mekanizmasna dnmtr. EK 1: Son on on iki yldaki dnmn temel nedenleri: (i) Trkiyenin sermaye hareketleri, ticaret ve son tahlilde retim bakmndan kuralsz bir ekilde uluslararas sermayeye eklemlenmesi ve bunun sonucunda d oklara ak, krlgan bir ekonomik yapya brnmesi;

17

(ii) kamu i borlarnn arttrlmas ve kamu aklarnn vergiler yerine, yerli ve yabanc zel sermayeye kaynak aktaran hazine bonosu ve devlet tahvilleriyle finansman yoluna gidilmesi; (iii) ekonominin giderek daha fazla ksa vadeli sermaye hareketlerinin anarik ortamna terk edilmesi ve bir ulusun parasnn deerinin temel dayana olan TCMBnin faaliyetlerinin daraltlarak, basit bir muhasebe kurumuna dntrlmesi; (iv) zelletirmeler yoluyla kamu iletmeciliinin tasfiyesi ve bu srecin sonucunda yaanan yksek oranl iten karmalar; (v) igc piyasalarnn esnekletirilmesi, formel igc yerine daha fazla oranda kayt d enformel emein istihdam yoluna gidilmesi; norm kadro ve esnek alma uygulamalaryla istihdamn daraltlmas; kamu sektrnde etkinlik sylemi yardmyla alanlarn ilerine son verilmesi ve sendikal faaliyetlerin daraltlmas; (vi) eitim, salk gibi kamu hizmetleri daraltlarak, bu hizmetlerin giderek daha byk oranda zel sektre devredilmesi ve yalnzca paras olanlarn alabilecei piyasa hizmetleri mantna brndrlmesi; (vii) kk ve orta lekli iletmelerin, hibir stratejik planlamaya tabi tutulmakszn piyasann hkmne terkedilmesi ve bylelikle bu iletmelerin, byk sermayenin uluslararas sermayeye eklemlenme srecinde taeron ucuz igc depolarna dnmesi; (viii) merkezi devletin yetki alanlarnn paralanarak adem-i merkeziyetilik sylemiyle kamu hizmeti planlamasnn ortadan kaldrlmas; (ix) 1980li yllarn prensleri ile balayan, kamu faaliyetlerini bir iletmecilik alan olarak gren kamu iletmecilii okuluyla devam eden ve ynetiim (governance) sylemleriyle pekitirilen IMF ve Dnya Bankas gdml bir elitin kamu brokrasisine egemen olmas; (x) kamunun effafl slogan ve ynetiim uygulamalar yardmyla ulus devletin her trl tasarruf ve denetim hakknn uluslararas kurulularn denetimine almas; (xi) uluslararas mal ticaretini serbestletirmeye ynelik olarak imzalanan anlamalar (GATTThe General Agreement on Tariffs and Trade ), hizmet ticaretini serbestletirmeye ynelik anlamalar (GATS-The General Agreement on Trade in Services), fikri mlkiyet haklarna ynelik anlamalar (TRIPS- Trade-Related Aspects Of Intellectual Property Rights), Gmrk Birlii Anlamas, Avrupa Birliine yelik art vb anlamalarn getirdii ykmllklerle yerel hukuk sisteminin uluslararas hukuka balanmas; Dnya Ekonomik Forumu, Dnya Ticaret rgt, Gmrk Birlii, Avrupa Birlii gibi uluslararas niteliini yitirip, kresel elitleri eliyle ulusst hale gelmi rgtlerin nayak olduu Yatrm klimi Yasalar ve ok tarafl anlamalarla, kapitalizmin, tm dnyay tek bir pazar gibi kurgulama ihtiyacna hizmet eden yeni bir ynetsel ve hukuki sistemin kendisini dayatmas; kamu gc ve kamu yararn gzeterek kamu adna faaliyet gsteren ulusal mahkemelerin (zellikle uluslararas ticaret konusu olan anlamazlklarn zm konusunda) uluslararas tahkim yoluyla ilevsizletirilmesi, ulusal hukuk sisteminin sadece adi ve siyasi sular yarglayan bir yapya indirgenerek iinin boaltlmas; (xii) toplumun her kesiminin aklkla gzlemledii yolsuzluk uygulamalarnda hedef olarak sadece kamu kurulularnn seilmesi; bu srecin gerek failleri olan mafya ok uluslu irketler, gdml burjuvazi ile ahlaki yozlamay yanstan medyann bu yolla aklanmas; (xiii) tm bu dnmler olurken medyann youn ideolojik bombardman ile Trkiye halknn bilincinin paralanmas, bir pop kltrn topluma giderek egemen olmas. EK 2: AKPnin Acil Eylem Plan ve Hkmet Program belgelerinde Trkiye toplumuna vaaddettii zm nerileri ana hatlaryla unlardr: 1) Acil Eylem Plannda, dorudan yabanc yatrmlarn zendirilecei belirtilmektedir. Bu neri, gemi hkmetlerin ekonomideki byme iin topluma taahht ettikleri politika nermelerinin devam niteliindedir ve IMF-Dnya Bankas zm nerileriyle uyumludur. Kalknmay, ok uluslu irketlerde gren bu anlay, btnyle neoliberal ideolojik ncllerle hareket etmektedir ki, son 20 yldr Trkiyede hkmetler hep bu tr ncller ierisinde olmutur. Dorudan yabanc yatrmlar, sanldnn aksine lkede i olana yaratacak yeni yatrm frsatlar dourmamakta; bu sre, lkedeki mevcut yatrmlarn da ok uluslu irketler tarafndan ucuza ele geirilmesi eklinde ilemektedir. Anlalan AKP hkmeti de neoliberal bir duyarllk sergileyerek dorudan yabanc yatrmlara isnat edilen kalknmann motoru eklindeki temel yargdan kopmak iin herhangi bir neden grmemektedir.

18

2) AKPnin program, serbest piyasann daha iyi ilemesi iin gerekli koullarn salanarak, ekonomideki etkinlik ve verimliliin artrlaca, bu amala zelletirmelere hz verilecei szn vermektedir. Nitekim 13 Ocak tarihinde aklanan zelletirme takvimi AKPnin tm kamu varlklarn hara-mezat elden karma niyetini aka gstermektedir. AKPnin bu tercihi de 1980li yllardan beri sregelen neoliberal ideoloji temelli talan ekonomisinin yeniden icadndan baka birey deildir. Bu da, toplumun kurucu znesi olarak zel sektr grme ve ulusal kaynaklar zerindeki toplumun kollektif kar ve denetimini zel kar gruplarna terk etme anlamna gelmektedir. AKP zelletirme programnda Trkiyenin doal kaynaklar arasnda ayrcalkl bir yere sahip olan bor iletmelerinin ncelikli bir yere sahip olduu grlmektedir. Bu iletmelerin zerk bir yapya kavuturulaca, yani uluslararas sermaye ve piyasalarn denetimindeki st kurullama srecine terk edilecei anlalmaktadr. Benzer ekilde, madencilik sektrnn tmnde zelletirme almalarnn hzlandrlarak, kamuya ait ruhsatl maden alanlarnn tedricen zel sektre devredilecei programda aka belirtilmektedir. Hkmet tarafndan yaplan aklamalar kayg verici niteliktedir. MKB ve Milli Piyango daresi gibi kurulularn zelletirme kapsamna alnacann aklanmas, hkmetin bu konuda ne kadar ileri gidebileceini gstermektedir. Kald ki, zelletirmelerden elde edilen gelirlerin devlet borlarnn kapatlmas ve faiz d fazlay koruyabilmek amacyla kullanlacak olmas (Hkmet Program sf. 10; 19) zelletirmenin temel amalar arasnda grlen, verimsiz kamu iletmelerinin kamuya yk olmaktan kartlmas ve sermayenin tabana yaylmas gibi saiklerden tamamiyle uzak bir amaca ynelik olarak yrtldnn ak gstergesidir. Hkmetin zelletirme program, bakkala borcunu demek iin evden eya satan aile reislerinin davran kalplarn artrmaktadr. 3) Program, devlet personel rejiminde kkl bir reformu gerekletirmeyi ve bu amala btn kamu kurum ve kurulularnda norm kadro uygulamasna geileceini ngrmektedir. Benzer ie benzer stat ve maa vaad eden programn bu adan asl amac esnek alma usullerinin kamu alma alanna yerletirilmesidir. Programn topluma bu vaadi de gemi programlarn devam niteliindedir. Unutulmamaldr ki, Kemal Dervi tarafndan IMFye verilen ubat 2002 Niyet Mektubunda 45,800 kamu iisinin atl istihdam olarak saptanmas da yaplan norm kadro almalarnn rnyd. Devleti bir irket gibi ynetmeyi hedefleyen bu politikalarn kulland tlsml kavramlar esnekleme ve ynetiimdir. 4) zellikle Dnya Bankas gdml tm programlara yansyan ynetiim anlay, kamu erkinin yannda zel sektr ve devlet d kurulular karar alma srecine katmay vaad etmekte; bu yolla toplumsal demokrasiye ve katlma olanak salanacan iddia etmektedir. Bu kavrayta sz edilen toplumsal katlmn znesi yurtta deil, zel sektr kurulular ve uluslararas denetim irketleridir. Adeta Sovyetler Birliindeki i Snf Diktatoryas (devlet + ii snf + sivil toplum rgtleri) formln andran yukardaki forml, devlet idaresinde ak snf tercihinin de bir yansmasdr. AKPnin program ynetiim kavram erevesinde gelitirilen bu neoliberal sentezi hedefleyerek kamu alannn yeniden dzenleneceini ngrmektedir. Bu amala program, kamu ynetiminde toplam kalite ve ynetiim ilkelerinin hayata geirilmesinin ve bu konuda bir ereve Yasann karlmasnn szn vermektedir. 5) Acil Eylem Plannda ne kan bir baka dzenleme de Kamu Mali Ynetimi alannda yaplacak olan dzenlemelerdir. Bte birliinin salanmas ve kurululara bte uygulamalarnda daha fazla esneklik ve saydamlk vaadleriyle planlanan Muhasebe-i Umumiye Kanunundaki deiiklikler ve Saytayn denetim yetkisinin Cumhurbakanl, TBMM ve st kurullar dahil olmak zere tm kamu kurum ve kurulularn kapsayacak ekilde geniletilmesi gibi olumlu bir iddiadan yola klmakta, ancak bu iddia bu noktada kalmamakta, kamunun effaflatrlmas sylemi ve ynetiim uygulamalar erevesinde Saytayn da uluslararas denetime almas gndeme gelmektedir. Bu sre, klasik kamu brokrasisi sistemindeki son kalntlar olarak grlebilecek olan Maliye Bakanl ve Saytayn da uluslararas kurulular gdml yeni brokrat elitle uygun bir izgiye ekilmesinin talarn demektedir. Yani Hazine Mstearlnn Maliye Bakanlndan koparlmas ile balayan ve st kurullama ile sren uluslararas kurululara tabi brokrat yaratlmas projesi son aamasna ulam olacaktr. Klasik brokrat yaplar, uluslararas kurulularn denetimine tabi klnarak bu kurululardaki brokratik yaplar ve devletin denetim erki de byk oranda uluslararas kurulularn etkisi altna terk edilmi olacaktr. 6) Geni halk kitlelerinin temel insani taleplerini temsil eden ve tm eksikliklerine ramen arlkla bir kamu hizmeti olarak srdrlen salk hizmetlerinin, yine etkinlik ve kalite sylemi yardmyla zel sektre devredilmesi ngrlmektedir. Programda yer alan, herkesin temel salk ihtiyacn zel sektrle ibirlii yaparak yerine getirme ifadesi bu anlayn rtl bir davurumudur. Programn asl hedeflerini ise yllardr uygulanmakta olan salk oca sisteminin yerine aile hekimlii sisteminin

19

getirilmesi, salk hizmetlerinde zel sektrn tevik edilmesi ve yoksullara yardm gtrlmesi gibi IMF ve Dnya Bankas patentli sosyal politika nerileri oluturmaktadr. zellikle yoksullara yardm gtrlmesi gibi neriler son yllarda IMF ve Dnya Bankas patentli programlarn ayrlmaz bir paras olmutur. Bu yolla, IMF programnn yaratt sosyal riskler giderilmeye allmakta, sosyal bir sbap sistemi inaa edilmektedir. 7) Bu tr gl neoliberal sylemleri temel alan program, Trkiye halkna istihdam ve byme asndan gereki hibir taahhtte bulunmamaktadr. Reel ekonominin bymesi basite bir gven ortam tesisi alglayna terk edilmekte, ne anlama geldii tam olarak belli olmayan effaf, adil, yerinden ve etkin bir destekleme sisteminin oluturulmasndan sz edilmektedir. Hemen tm programlarda yer alan bu tr genel ifadeler bir kalknma stratejisi deil bir bo sylemden ibarettir. 8) Hkmetin reel sektre ynelik zm nerileri incelendiinde, ulusal sanayinin taeronlatrlmaya alld grlmektedir. Bu sre, yeni bir zelletirme stratejisiyle tm KT sisteminin tasfiye edilmesini, yabanc yatrmlara zel destekler salanmasn, tevik belgesi olmakszn yatrmlar destekleyen bir yapnn oluturulmasn ve yatrmclara bedelsiz arsa tahsisini temel alan bir model nermektedir. Bu model yabanc sermaye nclnde, ihracata ynelik, dolaysyla ii cretlerinin basklanmas temelinde ve KOBlerin taeronluunda bir sanayileme stratejisinin tekrar gndeme getirilmesinden baka birey deildir. Nitekim, zel sektr ile ibirlii iinde ihracata dnk stratejik planlama yaplacak. hracat firmalarn girdi maliyetlerini drmeye ynelik almalar yaplacak eklinde bir ifadenin Acil Eylem Plannnda yer almas bu ngry dorular niteliktedir. 9) AKP Hkmet Program, ekonominin krlgan maliye ve finansal yapsn dntrecek bir perspektiften yoksundur. Nitekim, Hkmet Programna gre (sf. 9) hkmetin uygulayaca maliye politikasnn temel ncelii mali disiplini salayarak, bor stokunu srdrlebilir seviyeye indirmek ve makroekonomik istikrar koruyacak faiz d fazlal vermektir... Kamu bor stoku kabul edilebilir ve srdrlebilir seviyeye indirilecektir. Bunu salamak iin alnacak tedbirler ise 2001 boyunca IMF gzetiminde uygulanmakta olan programn temel ilkeleri ile tpatp ayndr: Bunu salamak iin, faiz d dengede fazla verilmeye devam edilecek, zelletirme hzlandrlacak, ilave gelir kaynaklar bulunacak, ekonomide istikrarl bir byme salanacak ve reel faiz oranlarnn hzla makul dzeylere gerilemesi iin gerekli gven ve istikrar ortam oluturulacaktr. (sf.9)

EK 3: EKONOMK GSTERGELER

HRACAT 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
2.910 4.703 5.746 5.728 7.134 7.958 7.457 10.190 11.662 11.625 12.959 13.593 14.715 15.345 18.106

THALAT
7.909 8.933 8.843 9.235 10.757 11.343 11.105 14.158 14.335 15.792 22.302 21.047 22.871 29.428 23.270

DENGE
-4.999 -4.230 -3.097 -3.507 -3.623 -3.385 -3.648 -3.968 -2.673 -4.167 -9.343 -7.454 -8.156 -14.083 -5.164

KARILAMA ORANI
36,79 52,64 64,98 62,02 66,32 70,15 67,15 71,97 81,35 73,61 58,11 64,59 64,34 52,14 77,81

20

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

21.637 23.224 26.261 26.974 26.587 27.775 31.334 36.059 47.253 63.121

35.709 43.627 48.559 45.921 40.671 54.503 41.399 51.554 69.340 97.540

-14.072 -20.402 -22.298 -18.947 -14.084 -26.728 -10.065 -15.495 -22.087 -34.419

60,59 53,23 54,08 58,74 65,37 50,96 75,69 69,94 68,15 64,71

Trkiye ve IMF arasndaki Borlanma Anlamalarnn Tarihi 31 Mart 2005 itibariyle (bin SDR) Anlama miktar 6660000 12821200 5784000 15038400 610500 225000 2575500 11914000 5784000 11738960 460500 168750 0 11914000 0 1273123 0 0 0

Kolaylk Standby Anlamas Standby Anlamas Ek Rezerv Kolayl Standby Anlamas Standby Anlamas Standby Anlamas Standby Anlamas

Anlama Tarihi May, 2005 Feb 04, 2002 Dec 21, 2000 Dec 22, 1999 Jul 08, 1994 Apr 04, 1984 Jan 01, 1961

Biti Tarihi May, 2008 Feb 03, 2005 Dec 20, 2001 Feb 04, 2002 Mar 07, 1996 Apr 03, 1985 Apr 03, 1985

Kullanlan miktar

denmemi miktar

Bor Stoku / GSMH (%) 198 0 198 1 198 2 198 3 198 4 198 5 198 6 198 7 198 8 14 12 13 23 21 20 21 23 22

D Bor Stoku / GSMH (%) 23.4 23.7 26.8 29.6 34 37.4 42 46.1 44.8

Faiz demeleri / GSMH (%) 20.9 22.1 52.6 116.4 43 73.8 82.8 88 122.3

21

198 9 199 0 199 1 199 2 199 3 199 4 199 5 199 6 199 7 199 8 199 9 200 0 200 1 200 2 200 3

18 14 15 18 18 21 17 21 21 22 29 29 69 55 76

38.4 32.2 33.2 34.6 37 49.6 43.1 42.9 43.3 46.8 54.9 58.9 79 72.2 60.9

99.4 113 72 67.8 92.4 196.3 195.8 118.1 110.6 168.7 103.7 163.7 215.1 152.4 108.8

22

GSMH %

Byme TEFE % 94,7 25,6 24,8 40,1 53,5 38,2 24,5 48,9 69,7 68 49,2 59,2 61,4 60,3 149,6 64,9 84,9 91 54,3 62,9 32,7 88,6 30,8 13,9 13,84 Kapasite Kullanm Oran 55,2 56,6 59,3 60,2 75,2 70,3 70,0 77,5 76,8 69,5 74,4 75,6 77,3 80,5 72,9 78,5 78 79,4 76,5 72,4 75,9 70,9 75,4 78,4 84,0

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

-1,1 4,2 4,6 3,3 5,9 5,1 8,1 9,8 1,5 1,6 9,4 0,3 6,4 8,1 -6,1 8.0 7,1 8,3 3,9 -6,4 6,1 -9,4 7,9 5,9 9,9

23

% 10 12 0 2 4 6 8 -10 -8 -6 -4 -2 100 120 60 80

GDP, %

20

40

0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Enflasyon

Reel Bym e

24

19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04

sizlik

12

10

0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

D Ticaret 100.000 90.000 80.000 70.000 milyon $ 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04

HRACAT 2.9 4.7 5.7 5.7 7.1 7.9 7.4 10. 11. 11. 12. 13. 14. 15. 18. 21. 23. 26. 26. 26. 27. 31. 36. 47. 63. THALAT 7.9 8.9 8.8 9.2 10. 11. 11. 14. 14. 15. 22. 21. 22. 29. 23. 35. 43. 48. 45. 40. 54. 41. 51. 69. 97. HRACAT THALAT

Temel Ekonomik Gstergeler: 19902003

25

199 0 199 1 199 2 199 3 199 4 199 5 199 6 199 7 199 8 199 9 200 0 200 1 200 2 200 3

Byme (GSMH) (%) 9,4 0,3 6,4 8,1 -6,1 8,0 7,1 8,3 3,9 -6,1 6,3 -9,5 7,8 5,0

Faiz (1
)

(%) 59,4 72,7 74,2 74,8 95,6 92,3 93,8 96,6 94,8 46,7 45,6 62,5 48,2 28,6

Enflasyon (TEFE) (1982=100) (%) 57,6 59,2 63,5 67,4 107,3 87,2 78,0 81,2 75,3 55,8 50,9 55,3 43,8 24,4

Reel Kur Endeksi (2) (1982=100) 94,5 91,4 87,4 86,6 66,7 75,9 74,4 74,0 74,9 71,2 71,5 59,4 71,1 84,0

Cari lemler Dengesi/ GSMH (%) -1,7 0,2 -0,6 -3,5 2,0 -1,4 1,0 -0,7 -4,9 2,3 -0,8 -3,2 -0,84 -2,47

Kamu kesimi Borlanma Gerei/ GSMH (%) 7,4 10,2 10,6 12,0 7,9 5,0 8,6 7,7 9,4 15,5 11,8 16,4 12,8 8,7

Mali Gstergeler: 19902003 Konsolide Bor+ Bte Anapara+ A/ Faiz/ Vergi GSMH Gelirleri (%) (%) 199 -3,1 67,2 0 199 -5,3 81,1 1 199 -5,4 90,5 2 199 -6,3 123 3 199 -3,9 150,5 4 199 -3,8 175,4 5 199 -8,5 209,1 6 199 -7,6 116,2

bor Stoku/ GSMH (%) 14 15 18 18 21 17 21 21

MB Brt Dviz Rezervleri (Milyon $) 5.759 4.813 6.107 6.277 6.906 12.043 16.386 18.610

Faiz demeleri/ GSMH (%) 113,0 72,0 67,8 92,4 196,3 195,8 118,1 110,6

DTH/ M2Y (%) 19,3 24,7 35,2 42,5 47,7 43,4 45,6 46,4

D Bor stoku/ GSMH 32,2 33,2 34,6 37,0 49,6 43,1 42,9 43,3

26

7 199 8 199 9 200 0 200 1 200 2 200 3

-7,5 -11,9 -10,9 -18,9 -13,5 -11,7

166,9 182,9 115,3 263,7 233,2 207,5

22 29 29 69 55 76

19.718 23.177 25.097 18.892 27.006 33.724

168,7 103,7 163,7 215,1 152,4 108,8

46,5 43,5 47,6 53,1 53,9 48,8

46,8 54,9 58,9 79,0 72,2 60,9

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 TOPLAM

zelletirme gelirleri milyon $ 0,937521 0,850216 26,856987 131,19996 485,989167 243,84162 422,881905 565,53629 411,754739 514,55649 291,998907 465,517965 1019,715145 38,328651 2716,535851 119,801097 536,489242 171,644011 1267,021622 9431,457386

27